Professional Documents
Culture Documents
[1]
მუხრანბატონის ერთ-ერთი ნაშიერი 1724-1725 წლებში წერდა: ¨საქართველოს
დარბაისელნი... ერთმანეთის მტერნი და მოქიშპენი იყვნენ... თუ ამათ ერთი პირი ჰქონებოდათ,
ვერც რას უზამდნენ, ვერცა რას სხვა მტერი წაართმევდა¨. რუსი დიპლომატის პ. ლევაშოვის (1766
წ.) აზრით, ქართველები მთელ აზიაში ¨უმამაცესი ხალხი იყო¨ და მათ ¨საშინაო თანხმობა რომ
ჰქონოდათ, მაშინ ვერავითარი საგარეო-მტრული ძალა უმცირეს ზიანსაც ვერ მიაყენებდა¨.
[2]
ნ. ბერძენიშვილი, ვ. დონდუა, მ. დუმბაძე, გ. მელიქიშვილი, შ. მესხია, პ. რატიანი,
საქართველოს ისტორია, ნაწ.1, 1958, გვ. 387.
***
***
***
***
***
***
საბჭოთა ისტორიკოსების მახვილი ყურადღების საგანი იყო და არის
საქართველოს ურთიერთობანი ირანთან, ოსმალეთთან, ამიერკავკასიელ
მეზობლებთან და დასავლეთ ევროპის ქვეყნებთან.
ირან-საქართველოს ურთიერთობის ხასიათისა და ირანული გავლენის
საკითხები გაარკვიეს მ. ხუბუამ, ვ. ფუთურიძემ[176], ვ. გაბაშვილმა[177] და სხვებმა.
შესწავლილია საქართველოს არქივებსა და წიგნთსაცავებში დაცული სპარსული
საბუთებიც, რომელთა მნიშვნელოვანი ნაწილი გამოქვეყნებულია. დაიბეჭდა
რიგი წერილებისა, რომლებშიაც შუქდება ქართველების როლი ირანის
პოლიტიკურ და კულტურულ ასპარეზზე და სხვ.[178].
თურქეთთან ურთიერთობის საკითხების შესწავლაში დიდი წვლილი
შეიტანა ს. ჯიქიამ, რომელმაც ქართულად თარგმნა და გამოსცა “გურჯისტანის
ვილაიეთის დიდი დავთარი”. ამავე დავთარს მიუძღვნა მან ვრცელი მეცნიერული
გამოკვლევა – ხელნაწერის აღწერილობა, შენიშვნები ტექსტის გეოგრაფიისა და
ტოპონიმიკისათვის[179]. ირან-ოსმალეთთან საქართველოს ურთიერთობა აისახა
აგრეთვე ცალკეულ სტატიებსა და პუბლიკაციებშიც[180].
საყურადებო მონოგრაფიები და გამოკვლევები დაიწერა ქართველი
ხალხის კავკასიელ მეზობლებთან ურთიერთობის შესახებ. ისტორიკოსებმა
გაარკვიეს საგარეო მტრების წინააღმდეგ ქართველი და ამიერკავკასიელი
ხალხების ერთობლივი ბრძოლის, ჩრდილო კავკასიის ხალხებთან ეკონომიური,
პოლიტიკური თუ კულტურული ურთიერთობისა და სხვ. საკითხები[181]. ასევე
მნიშვნელოვანი გამოკვლევები დაიწერა დასავლეთ ევროპის ქვეყნებისა და
აღმოსავლეთის ქვეყნებთან ურთიერთობის საკითხებზე.[182]
ისტორიკოსებმა და იურისტებმა, ქართველი ხალხის შინაისტორიასთან
მჭიდრო კავშირში, შეისწავლეს საქართველოს სამეფო-სამთავროების
პოლიტიკური წყობილების საკითხები . გამოიცა რიგი მონოგრაფიებისა და
[183]
[36]
А.Е.Соколов, Путешествие моё в Имеретию с линии Кавказской, мое там у царя
пребывание, с ним сношение и обратное оттуда путешествие в Грузию (журн. «Чтениа...», 1873, кн. IV).
[37]
I.Klaproth, Reise in dem Kaukasus..., T.- П. Halle und Berlin, 1812-1814.
[38]
Rottiers, Memoires sur la Georgie (AKAK, т. V,965-998)-
[39]
გიულდენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში, თარგმანი გერმანულიდან გ.
გელაშვილის მიერ, ტ.1, 1962; ტ.2, 1964.
[40]
Giovanni Tomaso Minadoi da Rovigo. Historia della Guerra fra Rurchi et Persiani,Venezia,
1588;სპარსელებსა და თურქებს შორის წარმოებული ომის ისტორია, ბ.გიორგაძის თარგმანი
(ინახება საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ივ.ჯავახიშვილის სახ. ინსტიტუტის შუა
საუკუნეების ისტორიის განყოფილებაში).
[41]
Ulug Beg Bayat, Relaciones, Valliadolid, 1604
[42]
Antonio de Govea, Relacam che tratam..,Lisabon, 1611.
[43]
ა. ჭყონია, პიეტრო დელა ვალეს მოხსენება საქართველოს შესახებ, 1627; ¨ივერია¨,
1891, ნომერი 3.
[44]
არქანჯელო ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, იტალიურიდან თარგმანი ალ. ჭყონიასი,
თბ., 1937.
[45]
Don Christoforo De Castelli, Relazione di Georgia nel, 1627-54.
[46]
კასტელის ნახატების ალბომი გამოსაცემად მოამზადა ბ. გიორგაძემ და უახლოეს
ხანში გამოვა.
[47]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორს, თბ., 1910.
[48]
დონ ჯუზეპე ჯუდიჩე მილანელი, წერილები საქართველოზე, იტალიური ტექსტი
თარგმნა, წინასიტყვაობა, შენიშვნები დაურთო ბ. გიორგაძემ, თბ., 1964.
[49]
Don Pietro Avitabile.Relazione di Georgia. ხელნაწერი ინახება აკად.კ.კაკალიძის სახ.
ხელნაწერთა ინსტიტუტის მ.თამარაშვილის ფონდში.
[50]
J.Chardin, Voyages en Perse et autres I’ieux de I’Orient, I-X, Paris,1811;Е.Бахутова,
Е.Носович, Путушуствие Шардена по Закавказью в 1672-1673. Тиф., 1902; შარდენი, მოგზაურობა
საქართველოში, ვ. ბარნოვის თარგმანი, თბ., 1935.
[51]
ა.ჭყონია, ტავერნიეს მოგზაურობიდან XVII საუკუნეებში (“მოამბე”, 1898,1-6);
JB.Tavernier.Nouvella relation de I’interieur du Serail du Grand Seigneur, Paris, 1679:J.P.Tournefort,
Relation d’un voyage du Levant,Paris, I-II, 1717,Lyon, 1717, I-III :გერმანული თარგმანი:Beschreibung
einen Reise nach der Levant, Nürnberg,1776-1777, I-III-
[52]
იხ.მისი ხელნაწერი ნაშრომები:ჟურნალ “Mercure historique et politique”-ს ცნობები
საქართველოს შესახებ;კათოლიკე მისიონერთა მრავალტომეული ისტორიიდან ამოკრებილი და
თარგმნილი ცნობები ( M.Le Baron Henrion, Histoire general des missions catholiques depuis le XII siecle
jusqu’a nos jours, Paris, 1847); სირიაში მყოფი ვენეციელიკონსულების რელაციები ვენეციის
სენატისადმი XVI ს. მიწურულში (Relationi dei consoli Veneti nella Siria, G.Berchert,Torino, 1866):
იოანე კრისტოფ ვაგნერის წიგნში შესული XVII ს. ცნობები (Ioann Christof Wagners, Interiora Orientis
detecta oder Reiche des Orients, Augsburg, MDCLXXXVI). აღნიშნული და სხვა მრათალი ხელნაწერი,
რომელთა დიდი ნაწილი ავტორმა უკვე მოამზადა გამოსაცემად, ინახება საქართველოს სსრ მეცნ.
აკადემიის ივ.ჯავახიშვილის სახ. ინსტიტუტის შუა საუკუნეთა ისტორიის განყოფილებაში.
[53]
Th.Krusinski, Tragica vertentis belli Persici Historia, Leopoli. 1740: Ionas Hanway.- The
Revolution of Persia, T. I-IV, Lindon, 1753. ხელნაწერის სახით არსებობს ჰანვეის ნაშრომის მეორე
ტომის რუსული თარგმანი – “მოგზაურობა სპარსეთში”, რომელიც ინახება შუა საუკუნეების
ისტორიის განყოფილებაში. ჰანვეის ნაშრომიდან საინტერესო ცნობების ერთი ნაწილი ქართულად
გამოაქვეყნა მ. ხუბუამ (“ქართულ-ირანული ურთიერთობანი”, დაიბეჭდა “ენიმკის” მოამბეში, 1940,
№ 5-6).
[54]
A Chronicl of the Carmelites in Persia and the Papal mission of the XVII-the and XVIII-the
centuries, V. I-II. London, 1939.
[55]
M. de Peyssonel, Essai sur les troibles actuerles de Perse et de Georgie, Paris, 1754.
პეისონელი, მოთხრობა ახლანდელ არეულობაზე სპარსეთსა და საქართველოში, მეორე ნაწილი
(ფრანგულით ნათარგმნი) სიმონ ღოღობერიძისა, “მოამბე”, 1905, № 9, განყ. II,გვ. 1-28; განყ. II, გვ.1-
14; ს.კაკაბაძე, საფრანგეთის სავაჭრო კაპიტალი საქართველოს მიმართ XVIII საუკუნეში (ქუთაისის
პედ. ინსტ., შრ., 1 1940).
[56]
Notizie avute da Monsignor Leoni di Georgia nel 1773.ხელნაწერი დაცულია ზემოთ დასახ.
მ.თამარაშვილის ფონდში.
[57]
D.M. Lange, Count Todtleben’s expedition to Georgia 1769-1771 (Bull.of the Oriental and
African studies, vol. 13,Part. 4); Livre de lecture sur l’istoire de la Georgie… 1963.თბილისის
უნივერსიტეტის გამოცემა.
[58]
იხ.М.Полиевктов Европейские путешествинникм XII-XVIII вв. По Кавказу,
Тб.1935;Европейские путешестренники по Кавказу 1800-1830 гг.,Тб,1946. Перечень некоторых книг
статей и заметок о Каывкаызе (Записки Каывк. Отд. ИРГО, Кн. ХХХ, Добавление, Тб., 1914).
XVIII 60-70-იანწლების ქართლ-კახეთის სახელმწიფოს საშინაო და საგარეო პოლიტიკის
საინტერესო დეტალებზე მოგვითხრობს იოსებ ემინი (Life and adventures Emin of Ioseph Emin...
Calkuta,1918).
[59]
Gamba. Voyage dans Ia Russie Meridionale.Paris, 1826: “Северный Архив
“1827:26.N55:2,27,N11:1828,N8 იხ. აგრეთვე C.Rommel, Die Volker des Caucasus, Weimar,1808 და ბევრი
სხვა.
[60]
D.Urquhart, Observations on European Turcay, London, 1831: M.le com. Te de Suzanet,
Souvenirs de voyages, Les provinces du Caucase, I’Empire du Bresile, Paris, 1846
[61]
ფ. გორგიჯანიძე, ისტორია, ს. კაკაბაძის გამოცემა, ¨საისტორიო მოამბე¨, წიგ. 2, თბ.,
1925, გვ. 198-316.
[62]
ვახუშტი,საქართველოს ისტორია, გამოსცა ზ. ჭიჭინაძემ. თბილისი,1913 წ.. ¨აღწერა
სამეფოსა საქართველოსა¨, გამოსცეს თ. ლომოურმა და ნ. ბერძენიშვილმა, თბილისი, 1941.
[63]
¨ქართლის ცხოვრება¨. ნაწ. 2. სპბ. დ. ჩუბინიშვილის გამოცემა, 1854 წ. გვ. 307-342.
მეორე გამოცემა ზ. ჭიჭინაძისა, თბ.. 1913 წ. გვ. 1-52.
[64]
იხ. დ. ჩუბინიშვილის გამოც, გვ. 475-500, ზ. ჭიჭინაძისა, გვ. 241-276.
[65]
იხ. დ. ჩუბინიშვილის გამოც., გვ. 475-500, ზ. ჭიჭინაძისა, გვ. 241-276.
[66]
XVI-XVIII სს. ისტორიოგრაფიის შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. ივ. ჯავახიშვილის
¨ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა¨, თბ., 1945.
[67]
Царевич Давид, Краткая история о Грузии со времен первого в оной населения (СПб.,.
1895, 11 изд.,Тифл.1893).
[68]
დავით ბატონიშვილი, ახალი ისტორია, ბაგრატ ბატონიშვილი, ახალი მოთხრობა, თ.
ლომოურის გამოც. 1941.
[69]
ი. ბატონიშვილი, კალმასობა, კ. კეკელიძის და ა. ბარამიძის რედაქციით., ტ. 1, თბ.,
1936; ტ. 2, 1948.
[70]
ნ. დადიანი, ქართველთ ცხოვრება, შ. ბურჯანაძის გამოც. , თბ., 1962; მ. დუმბაძე,
ისტორიკოსი დიმიტრი ბაქრაძე, 1950, გვ. 98.
[71]
ა. ჭავჭავაძე, თხზულებანი, ი. გრიშაშვილის რედაქციით, 1940.
[72]
პ. იოსელიანის მრავალრიცხოვან ნაშრომებს შორის აღსანიშნავია – Исторический
взгляд на состояние древней Грузии, СПб., 1843; Исторический взгляд на состояние Грузии под властью
царей магометан, Тифл., 1849; Жизнь Великого моурава кн. Георгия Саакадзе, Тифл., 1848; Нечто о
городах грузинских («Зак. Вестник» 1850, №№ 32-37);Города, существуюшие и существовавшие в
Грузии, Тиф.,1850; Краткая история грузинской церкви, СПб.,1841, 1843; ცხოვრება გიორგი XIII –სა,
აკ. გაწერელიაс რედაქცით, თბ. 1936.
[73]
მარი ბროსე, საქართველოს ისტორია, ნაწ. 2, ნათარგმნი და განმარტებული ს.
ღოღობერიძის მიერ, თბ., 1900.
[74]
შ. ხანთაძე, მარი ბროსე, თბ., 1966.
[75]
მამია დუმბაძე, ისტორიკოსი დიმიტრი ბაქრაძე, ბათუმი, 1950.
[76]
Д. Бакрадзе, Исторический очерк турецкой системы землевладения, Прилижение к
протоколу Кавказского юридическогообшества, № 9, 1889, с. 1-33.
[77]
Д. Бакрадзе Н.Бердзенов, Тифлис в историческом и этнографическом отношениях 1870.
[78]
ა. ფურცელაძე, ბრძოლა საქართველოს მოსასპობად და საქართველოს შესაერთებლად,
ანუ გიორგი სააკაძე და მისი დრო, თბ., 1911, მეორე გამოცემა.
[79]
სააკაძის შესახებ იხ. აგრეთვე: მ. ჯანაშვილი, გიორგი სააკაძე და მისი დრო, 1914; ზ.
ჭიჭინაძე, დიდი მოურავი გიორგი სააკაძე, 1910 და სხვ.
[80]
ალ. ხახანაშვილი, ბატონყმობა საქართველოში რუსეთთან შეერთებამდის, ქუთაისი,
1910.
[81]
ჟურნ. ¨პრომეთე¨, 1913, ნომერი 1.
[82]
იხ. მისი ¨კვლევა-ძიებანი საქართველოს ისტორიის საკითხების შესახებ¨, თბ., 1920.
[83]
ა. ფრონელი, მთიულეთი 1804 წ., თბ., 1896; მისივე: ამბოხება კახეთისა, თბ., 1907.
[84]
М.В.Хелтуфлишвили, Вступление Грузии в состав Росийской империи («юридический
Вестник»,01891, № 7-8).
[85]
З.Д.Авалов, Присоединение Грузии к Росии,СПб.,1901,1906;გ. ვეშაპელი, საქართველო
და რუსეთი1919; მისივე, Единство Грузии и русский протекторат, 1917.
[86]
А. Цагарели, Грамоты...,т.1,1901.
[87]
И.Джавахов, Политическое и социальное движение в Грузии в Х1Хв., СПб., 1905;ი.
ჯავახიშვილი, დამოკიდებულება რუსეთსა და საქართველოს შორის XVIII საუკუნეებში, თბ, 1919.
[88]
П.Бутков, Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год.,ч.I,II,III, СПб.,1869.
[89]
Н. Дубровин, История войны и владычество русских на Кавказе, тт.,I-VI, СПб.,1871-1888.
[90]
Н. Дубровин, Закавказье от 1803г.по 1806г.,СПб.,1866 Георгий XII, последний Царь Грузии
и присоединение ее к России, изд.2, СПб., 1897.
[91]
В. Потто, Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях,
СПб.,тт.,1-1V, 1885-1888.
[92]
Утверждение русского владычества на Кавказе, Тифл.,тт.1-Х11,СПб.,1901-1908.
[93]
В. Иваненко, Гражданское управление Закавказьем от присоединения Грузии до
наместничества великого князя Михаила Николаевича...Тифл., 1901.
[94]
ი. ჯავახიშვილი, ქართული საფას-საზომთმცოდნეობა, ანუ ნუმიზმატიკა-
მეტროლოგია, ტფ., 1925.
[95]
ს. კაკაბაძე, საფასის ისტორიისათვის საქართველოში,¨საისტორიო მოამბე¨, წიგ. 1,
1925, გვ. 1-35; მისივე, ქართული მეტროლოგია (იქვე, გვ. 51-85); რეცენზია ი. ჯავახიშვილის
ნაშრომზე,¨საისტორიო მოამბე¨, წიგ. 2, 1924.
[96]
Е.Пахомов, Вес и достоинство медной монеты Тифлиса XVII-XVIIIвв., Баку, 1928.
[97]
ნ. ქოიავა, ფულის მიმოქცევა, კრედიტი და ფინანსები მეთვრამეტე საუკუნე.
საქართველოში, თბ., 1963.
[98]
დ. კაპანაძე, ქართული ნუმიზმატიკა, თბ., 1969.
[99]
ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიური ისტორია, წიგ.1, 1930, წიგ. 2, 1934.
[100]
ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, წიგ. 4, თბ., 1948.
[101]
ს. კაკაბაძე, საქართველოს ისტორია, ახალი საუკუნეების ეპოქა ( 1500-1810), ტფ., 1922.
[102]
ს. კაკაბაძე, საქართველოს ეკონომიური ვითარების შესახებ XVIII საუკუნეში
(საზოგოადო მიმოხილვა ), ¨მნათობი¨ , 1924, 2, გვ. 242, 275-276. მისივე: Роль торгового капитала в
жизни восточной Грузии в XVII XVIII вв., БКИАИ, № 8, 1931.
[103]
ს.კაკაბაძე, მასალები დასავლეთ საქართველოს სოციალური და ეკონომიური
ისტორიისათვის (¨საისტორიო კრებული¨, წიგ. 1, 1928, წიგ. 3, 1928).
[104]
Г.Я.Натадзе,К вопросу об экономическом положении Грузии в конце XVIII столетия,
Сборник «История классовой борьбы в Закавказье», 1930.
[105]
ნ. ბერძენიშვილი, სამღებროთა შესახებ XVIII ს. საქართველოში (მსკი, ნაკვ. VI, 1937,
გვ. 445-446).
[106]
ნ. ბერძენიშვილი ფეოდალური ურთიერთობიდან XVI\ საუკუნეში (დოკუმენტი
კრიტიკული წერილებით), მსკი, ნაკვ.1 1927; მისივე, Очерк из истории развития феодальных
отношений в Грузии (Х111-XVIвв.,)
Тб., 1938
[107]
ნ.ბერძენიშვილი, საქართველოს რუსეთთან შეერთების ისტორიული
მნიშვნელობისათვის ,¨მნათობი¨, 1954, №6; მისივე, კლასობრივი და შინაკლასობრივი ბრძოლის
გამოვლინება საქართველოს საგარეო-პოლიტიკურ ურთიერთობაში (ისტორიის ინსტიტუტის
შრომები, ტ.1, 1955.).
[108]
ნ.ბერძენიშვილი, საქართველოს რუსეთთან შეერთების ისტორიული
მნიშვნელობისათვის,გვ.126-127.
[109]
ვ. გაბაშვილი, ქართული ფეოდალური წყობილება XVI-XVII სს., თბ., 1958.
[110]
Ш.Месхиа, Города и городской строй феодальной Грузии XVII-XVIIIвв., Тб.,1959.
[111]
ნ.ქოიავა, ფულის მიმოქცევა, კრედიტი და ფინანსები XVIII ს. ქართლ- კახეთში, თბ.,
1963.
[112]
უფრო დაწვრილებით მოცემული პერიოდის ეკონომიური ისტორიის
ისტორიოგრაფიის შესახებ იხ. ვ. გუჩუა, საქართველოს XVI-XVIII სს. ეკონომიური ისტორიის
შესწავლა ქართულ საბჭოურ ისტორიოგრაფიაში (¨ქართული ისტორიოგრაფია¨, თბ., 1967)
[113]
დაიბეჭდა თეზისები ხელნაწერის უფლებით იმავე წელს.
[114]
გ. მელიქიშვილი, ივ. ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის ინსტიტუტის მუშაობა
1954 წელს (ინსტ. შრომები, 1, 1955, გვ. 510).
[115]
П.В.Гугушвили, Развитие промышленности в Грузии и Закавказье в Х1Х-ХХ вв.,т. 1 Тб.
1957.
[116]
С.Какабадзе, Черты феодального строя и крестьянские повинности в Грузии в конце
средных веков,Тифл., 1912; Краткий обзор Истории Грузии, Сухуми,1941.
[117]
ნ. ბერძენიშვილი, ფეოდალური ურთიერთობიდან XV საუკუნეში, გვ. 27-28, 55.
[118]
იხ. ნ. ბერძენიშვილის ზემოდასახელებული ნაშრომები.
[119]
დ. გვრიტიშვილი, ფეოდალური საქართველოს სოციალური ურთიერთობის
ისტორიიდან, თბ., 1955; გ. ჯამბურია, ფეოდალური ურთიერთობის ისტორიიდან, თბ., 1955; ო.
სოსელია, ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს ისტორიიდან, 1966; ბ. ლომინაძე,
ქართული ფეოდალური ურთიერთობის ისტორიიდან; მ. ქიქოძე, ¨ქართლის სათავადოების
ისტორიიდანXV-XVIII სს. საამილახორო¨ (მსკი, ნაკვ. 35,1963).
[120]
გ. აკოფაშვილი, სოციალური ურთიერთობის ისტორიიდან XV-XVIII სს. ქართლში,
1965.
კახეთის სამეფოში სათავადოს არსებობის სადავო საკითხებს აშუქებენ ნ. ასათიანი
(საადგილმამულო ურთიერთობისა და სათავადოების არსებობის საკითხისათვის XVI-XVII სს.
კახეთის სამეფოში, თსუ, შრომები, 77, 1959) და გ. ჯამბურია (სათავადოთა საკითხისათვის,
დაიბეჭდა კრებულში ¨საქართველოს ფეოდალური ხანის ისტორიის საკითხები¨, წ. 1, 1970).
[121]
დ. მეგრელაძე, მ. ლორთქიფანიძე, გ. აკოფაშვილი, ო. სოსელია, ნარკვევები
ფეოდალური საქართველოს გლეხობის ისტორიიდან, წ. 1, თბ., 1967, იქვე, იხ. ამ წიგნის
რედაქტორის მ. დუმბაძის შესავალი წერილი.
[122]
М.Думбадзе, М.Лордкипанидзе,Б.Ломинадзе,. Изучение истории Грузии эпохи
феодализма (Сб. «Грузинская советская историография» Тб., 1964).
[123]
Политическое и социальное движение в Грузии в Х1Х в., СПб., 1906.
[124]
Ф.Махарадзе, Грузия в Х1Х столетии (краткий исторический очерк).1933, გვ..23-
29გ.ხაჭაპურიძე, გლეხთა მოძრაობანი საქართველოში Х1Х საუკუნეში, 1933.
[125]
Г.Хачапуридзе, К истории Грузии первой половины Х1Х в.,
[126]
Н.Махарадзе, Восстание в Имеретии 1819-1820гг.(მსკი, ნაკვ.III,1942,გვ.11,12).
[127]
ნ. ბერძენიშვილი, რეცენზია ა. კიკვიძის ნაშრომზე ¨საზოგადოებრივი პოლიტიკური
მოძრაობა XIX საუკუნეში ¨ ( ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, I, 1955, გვ, 469-471), ა. კიკვიძე,
საქართველოს ისტორია XIX ს., 1954 წ.
[128]
დასახელებულ აჯანყებათა შესახებ ლიტერატურიდან უკვე აღნიშნულს გარდა, იხ. ვ.
ტოგონიძე, ქართლის მთიანეთის აჯანყება 1804 წ.თბ., О.Маркова, Восстание в Кахетии 1812
г.Москва,1951;ნ.ბერძენიშვილი, საქართველო Х1Х ს.1 მეოთხედში (იხ. მისი ნაშრომების კრებული
ტ. 11); საქართველოს ისტორია. დამხმარე სახელმძღვანელო,ტ.1,თბ.,1958, მ.დუმბაძის მიერ
დაწერილი თეზისები;აკ.სურგულაძე, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ეპოქა, 1968,ლ.ებანოიძე,ნიკოლოზ
ბარათაშვილი და ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის ზოგიერთი საკითხი
საქართველოში, 1968წ. და სხვა.
[129]
დასახ. მონოგრაფია, გვ. 269-291. რამდენადმე უცნაურად გამოიყურება ავტორის მიერ
(გვ. 287) 1956 წ. მაკეტის სახით დასტამბული ¨ საქართველოს ისტორიის¨ კრიტიკა იმ ნაწილში,
სადაც ლაპარაკია შეთქმულებაზე. ეს მაკეტი ხელნაწერის უფლებით დაისტამბა 500
ეგზემპლიარის რაოდენობით. საჯარო განხილვის შემდეგ ავტორებმა იგი გადაამუშავეს, ბევრი რამ
შეასწორეს და გამოაქვეყნეს 1958 წ. 30000-იანი ტირაჟით.
[130]
ამავე საკითხს მოკლეთ შეეხო პროფ. ი.კაჭარავაც (იხ. მისი ¨ქართული
ისტორიოგრაფიის საკითხები¨, 1962, გვ. 234-235).
[131]
А.Хаханов Очерки по истории грузинской словесности (лит.Х1Хвека),1906,
ა.სურგულაძე,დასახ.ნაშრომი,გვ.278.
[132]
მ. პოლიევქტოვი, საარქივო მასალები 1832 წლის შეთქმულების ისტორიისათვის
საქართველოში (¨საქართველოს სახელმწიფო არქივი¨ წ. 2, გვ. 110-123.).
[133]
გ. გოზალიშვილი, 1832 წლის შეთქმულება, 1935, გვ. 3.
[134]
ასე, მაგალითად, იგი გაშუქებულია საქართველოს ისტორიის სახელმძღვანელოში,
1960 წ. გამოცემა, გვ. 218-219. იხ. აგრეთვე ა. სურგულაძის დასახ. მონოგრაფია.
[135]
ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, წიგნი IV , თბ., 1948 (ს. ყაუხჩიშვილისა
და ალ. ჯავახიშვილის რედ.); წიგნი V , 1953 და წ. IV, 1967, ს. ყაუხჩიშვილის რედაქციით.
[136]ნ.ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები,წ.11, 1965; ს.კაკაბაძე,
საქართველოს ისტორია,1922,დ.გვრიტიშვილი,ნარკვევები საქართველოს ისტორიიდან, წ. I, II,
III,თბ., 1963-1966; З.В.Анчабадзе, Из истории средневековой Абхазии (V1-ХV11 вв), Сухуми, 1959;
გ.ჯამბურია გიორგი სააკაძე,თბ.,1964.
[137]
ნ. ბერძენიშვილი, XVIII ს. საქართველოს ისტორიიდან (მსკი, ნაკვ.I, 1944).
[138]
ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, წ. IV, 1948, გვ. 317.
[139]
ნ. ბერძენიშვილი, რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან XVI-XVII
საუკუნეთა მიჯნაზე, მსკი, ნაკვ. I, თბ., 1944, გვ. 1, 24.
[140]
ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ.47.
[141]
М.Полиевктов,Экономические и политические разведки Московского государства ХV11
в.на Кавказе,Тифл.,1932;Посольство князя Мышецкого и дьяка Ключарева в Кахетию 1640-1643 гг., Тб.,
1937; Посольство стольника Толочанова и дьяка Иевлева в Имеретию 1650-1652 гг. 1928 и т.д.
[142]
ი. ცინცაძე, ძიებანი რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან (X-XVI სს.),
თბ., 1956.
[143]
ქუთაისის პედინსტიტუტის შრომები, 1941, 2.
[144]
მსკი, 1942, ნაკვ.4.
[145]
თსუ, შრომები, 1946, XXVII-ბ.
[146]
“მიმომხილველი”,წ.III,1953.
[147]
მსკი, ნაკვ.32,1955;ისტ. ინსტ. შრომები,ტ.I, 1955; “საისტორიო მოამბე”, 1958, № 6.
[148]
Н.Накашидзе, Грузино-русские политические отношения в первой половине ХVII века
Тб., 1968
[149]
Г.Пайчадзе, Грузино-русские политические отношения в первой половине ХVII века Тб.,
1970.
[150]
ვ. მაჭარაძე, მასალები XVIII ს. მეორე ნახევარის რუსეთ-საქართველოს
ურთიერთობის ისტორიისათვის, ნაწ.II , თბ., 1968; მისივე, ბესიკი დიპლომატიურ ასპარეზზე, თბ.,
1968.
[151]
ი. ცინცაძე, უკრაინისა და საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან (ჟურნ.
¨მეცნიერება და ტექნიკა¨, 1954, ნომერი 7).
[152]
Ф.П.Шевченко ,Грузины в Войске запорожском ; Г.Г. Пайчадзе, К истории грузино-
украинских связей в XVIII века ( Сб. «Из истории украино-грузинских связей» , Тб., 1968.
[153]
ივ. ჯავახიშვილი, დამოკიდებულება რუსეთსა და საქართველოს შორის XVIII
საუკუნეში, თბილისი, 1919.
[154]
იხ. მ. დუმბაძის რეცენზია პროფ. ი. ცინცაძის დასახელებულ წიგნზე (მსკი, ნაკვ . 33,
1960).
[155]
საქართველოს ისტორიის მაკუტი ხელნაწ. უფლებით, 1940, ნ.ბერძენიშვილის
მაწილი, გა. 401-411; ს.კაკაბაძე, საქართველოს ისტორია, ახალი საუკუნეების ეპოქა, თბილისი,
1922, გვ.221-241;Г.В.Хачапуридзе, К истории Грузии первой половины ХIХ века, Тб., 1950.გვ.314 აბელ
კიკვიძე, საქართველოს ისტორია (ХIХ საუკუნე), თბილისი, 1954, გვ.31; მ. ალექსიშვილი, რუსეთ-
საქართველოს ისტორიული ურთიერთობის საკითხისათვის, თბილისი,1956,გვ. 23-55; მ.დუმბაძე,
დასავლეთ საქართველო ХIХ ს. 1 ნახევარში, თბ.,გვ.27 და სხვ.
[156]
იხ. ლ. კეცხოველის წერილი გაზ. ¨ბრძოლის¨ 1901 წ. სექტემბრის პირველ ნომერში
და ჟურნ. ¨კვალის¨ მოწინავე (1901, ნომერი 38).
[157]
¨ყოველი ხალხი, რომელიც მეორე ხალხთან არის შეერთებული არა თავისი
უმრავლესობის ნებაყოფლობითი სურვილით, არამედ მეფის ან მთავრობის გადაწყვეტილებით,
ანექსირებული, დაპყრობილი ხალხია¨ (ლენინი, თხზ., ტ. 24, გვ. 490). იხ. აგრეთვე, მისივე, თხზ.,
ტ. 3, გვ. 703.
[158]
ისტორიის სწავლებისათვის, კრებული, 1937, გვ. 89.
[159]
«Историк-марксист» 1940, №3 , с.91.
[160]
ასეთი ტენდენციის ანარეკლი მძლავრად მოჩანს სსრ კავშირის ხალხთა ისტორიის
ნარკვევებშიაც (Очерки истории СССР,11-я половина XVIII в. 1956, с.720,736).
[161]
М.В.Нечкина, К вопросу о формуле «Наименьшее зло» («Вопросы истории» №4, 1951,
с.44)
[162]
Л.Максимов, О журнале «Вопросы истории» («Большевик» №13, 1952, с.62) იხ. აგრეთვე
ბურჯალოვის გამოსვლა, 1956 წ. ნოემბრის დისკუსიაზე მოსკოვში (“ვოპროსი ისტორიი”, № 12,
1956, გვ.198).
[163]
А.В.Фадеев, Россия и Кавказ в первой трети ХIХ в., М., 1960 с.9-10.
[164]
А.В.Фадеев, Россия и Кавказ в первой трети ХIХ в., М., 1960 с.10.
[165]
გ. მელიქიშვილი, საქართველოს ისტორიის შესწავლა ოქტომბრის დიდი
რევოლუციის 50 წლისთავზე (¨საისტორიო წერილები¨, 1968, გვ. 20).
[166]
დავასახელებთ მხოლოდ ამ ბოლო ხანს გამოქვეყნებულ ორიოდე ნაშრომს-
М.К.Думбадзе, Из истории борьбы грузинского народа против колониальной политики Руского царизма
(Вестник Отд. Обшеств. Наук АН ГССР, 1963, в.5); ი.კაჭარავა, კ.მარქსი და ფ.ენგელსი საქართველოს
შესახებ,, თბილისი 1969.
[167]
Additions et eclaircissements ჭ I’Histoire de la Géorgie.
[168]
იხ. ამ ავტორთა ზემოდასახელებული ნაშრომები.
[169]
სხვათა შორის, მას მოჰყავს ზეპირგადმოცემა, თითქოს ცნობილი შამილი იყო შვილი
ალექსანდრე ერეკლეს ძე ბატონიშვილისა, რომელიც დიდხანს დაღესტანში ცხოვრობდა. თვით
ალენი ამ ვერსიის მომხრე არაა (გვ. 216, შენ. 2).
[170]
W.E.D. Allen, A history of the Georgian People from the begining down to the Russian
conquest in the nineteent century, London, 1932, p. 204-205.
[171]
ასეთი დასათაურება აღებული აქვთ მეფის რუსეთის ოფიციალური
ისტორიოგრაფიიდან (П.Ковалевский, Завоевание Кавказа Росией, СПб., 1910,и др.).
[172]
W.E.D. Allen and Paul Murato ff, Caucasian Battefieids, A history of the Wars on the Turco-
caucfsian border 1828-1921, Cambrige, 1953.
[173]
David Marshall Lang, The Last Iears of the Georgian Monarchy 1658-1832, Columbia
University Press, New-York, 1957.
[174]
იხ. ალენის რეცენზია დ.ლანგის წიგნზე.(The Slavoic and East European peview vol 37
Decembep 1958)
[175]
Лайош Тарди Грузия в обшественном мнений Средней Европы и грузино-венгерские
связы в XVI в.Автореферат докторской дисертаций. Тбилиси, 1973.
[176]
მ. ხუბუა, საქართველოს მუზეუმის სპარსული ფირმანები და ჰოქმები, თბ., 1949;
მისივე, ქართულ-ირანული ურთიერთობიდან (ენიმკის მოამბე, 1940, V-VI ); ვ. ფუთურიძე,
ქართულ-სპარსული (ორენოვანი) ისტორიული საბუთები, თბ., 1955; მისივე, ქართული
ისტორიული საბუთები საქართველოს წიგნსაცავებში, თბ., 1961, წ. I, ნაკვ. I; 1965, ნაკვ. III; მისივე,
ქართველი მოღვაწენი ერანის კულტურულ ასპარეზზე (¨ანალები¨, 1947); მისივე, ისქანდერ
მუნშის ცნობა მხატვარ სიაოშ ბეგ ქართველის შესახებ (ენიმკის მოამბე, 1938, ტ. II1).
[177]
ვ. გაბაშვილი, სახელმწიფო წყობილების საკითხისათვის გვიანფეოდალურ
საქართველოში, ¨მიმომხილველი¨,II, თბ., 1951, გვ. 131-170; მისივე,¨ სათათრო გამოსაღებელი¨
გვიანფეოდალურ საქართველოში, ¨მიმომხილველი¨, III, თბ., 1953; მისივე, ქართული
ფეოდალური წყობილება XVI-XVII საუკუნეებში, თბ., 1958.
[178]
ვ. ფუთურიძისა, და მ. ხუბუას დასახ. ნაშრომები.
[179]
ს. ჯიქია, გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი , წ.II, თარგმანი, თბ., 1941; წ. I,
თურქული ტექსტი, თბ., 1947; წ. III, გამოკვლევა, თბ., 1958.
[180]
კ. ტაბატაძე, ამიერკავკასიის ქვეყნები და სეფევიდების სახელმწიფო (წიგნში:
მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორიის ნარკვევები, თბ., 1957); მ. სვანიძე, სამხრეთ საქართველოს
ბრძოლის ისტორიიდან თურქეთის აგრესიის წინააღმდეგ XVI ს. უკანასკნელ მეოთხედში (აჭარის
სახ. მუზეუმის შრომები,II, ბათუმი, 1957); მისივე, ჩილდირის (ახალციხის) საფაშოს დაარსების
ისტორიიდან (საქ. სსრ მეცნ. აკადემიის საზ. მეცნიერებათა განყ. მოამბე, 3, 1964); მისივე, სამცხე-
საათაბაგოს ისტორიიდან XVII ს. პირველ მეოთხედში, თბ., 1953; ქ. შარაშიძე, სამხრე საქართველოს
ისტორიის მასალები XV-XVII სს., თბ., 1963; ჩოჩიევი, ირან-ოსმალეთის 1639 წლის ზავი და
საქართველო. (წიგნში; ნარკვევები მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორიიდან, თბ., 1957).
[181]
ვ. კოპალიანი, ამიერკავკასიის ხალხთა ერთობლივი ბრძოლა საერთო მტრების
წინააღმდეგ, თბ., 1959; თ. ბოცვაძე, საქართველო-ყაბარდოს ურთიერთობის ისტორიიდან, თბ.,
1968; გ. თოგოშვილის მონოგრაფიები საქართველო-ოსეთის ურთიერთობის ისტორიიდან; ზ.
ანჩაბაძე, თ. ბოცვაძე, გ. თოგოშვილი, მ. ცინცაძე, ჩრდილო კავკასიის ხალხთა ისტორიის
ნარკვევები, 1969.
[182]
იხ. ვ.გაბაშვილის, ი.ტაბაღუას, ბ. გიორგაძის, ბ.სილაგაძის, დ.ჯანელიძის,
გ.ჟორდანგიასა და სხვ.ნარკვევები.
[183]
იხ. ი. სურგულაძის, ვ. გაბაშვილის, დ. გვრიტიშვილის, ო. სოსელიასა და სხვ.
ნარკვევები.
[184]
М.Думбадзе,М.Лордкипанидзе, Б.Ломинадзе, Изучение истории Грузии эпохи
феодализма (Сб., «Грузинская Советская историография»,Тб., 1964, с.25-26).
[185]
ივ. ჯავახიშვილის, ს. ჯანაშიასა და ნ. ბერძენიშვილის ცნობილ ნაშრომებს გარდა (იხ.
მათი შრომების ბიბლიოგრაფიები) დავასახელებთ აპ. როგავას ¨სახალხო განათლება ერეკლე
მეორის ხანის ქართლ-კახეთში და ანტონ პირველი¨ (თბ., 1950); დ. გვრიტიშვილის – ნარკვევები
საქართველოს ისტორიიდან (ტ. 3, თბ., 1968.) და სხვ.
[186]
ივ. ჯავახიშვილი, ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა, თბ., 1945; ს. ჯანაშია,
საზოგადოებრივი მეცნიერებანი საბჭოთა საქართველოში დიდი ოქტომბრის სოციალისტური
რევოლუციის 20 წლისთავზე (ენიმკის მოამბე, 1, 1937); ნ. ბერძენიშვილი, ქართული საბჭოთა
ისტორიული მეცნიერება დიდი ოქტომბრის სოციალისტური რევოლუციის 40 წლისთავზე
(კრებულში - ¨მეცნიერება საბჭოთა საქართველოში 40 წლის მანძილზე, ¨1961); გ. მელიქიშვილი,
საქართველოს ისტორიის შესწავლა ოქტომბრის დიდი სოციალისტური რევოლუციის 50
წლისთავზე ( კრებულში - ¨ საისტორიო წერილები¨, 1968); დ. გვრიტიშვილი, ივანე ჯავახიშვილი,
1968; შ. მესხია, საქართველოს ისტორიის გამოჩენილი მკვლევარი (ს. ჯანაშია), 1960; ი. კაჭარავა,
ქართული ისტორიოგრაფიის საკითხები, 1962; მ. დუმბაძე, ისტორიკოსი დიმიტრი ბაქრაძე, 1950;
მ. დუმბაძე, ნიკო ბერძენიშვილი, 1964; შ. ხანთაძე, მარი ბროსე, 1966; რ.
მეტრეველი,შ.ბადრიძე,ექვთიმე თაყაიშვილი, 1962;შ. ლომსაძე, მიხეილ თამარაშვილი, 1964; შ.
ბადრიძე, ქართველთმცოდნეობის გამოჩენილი მოჭირნახულე ალექსანდრე ხახანაშვილი, 1968 და
სხვ.
თავი პირველი
[1]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, 11, გვ. 86.
[2]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, II, გვ. 21-23, ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის
ისტორია, IV, გვ. 150-151.
[3]
ივ. ჯავახიშვილი, დასახ, ნაშრომი, გვ. 210-213.
[4]
ვახუშტი, დასახ.ნაშრომი, გვ. 23.
[5]
Архив Маркса и Энгельса, VI, 1939,с.189.
[6]
Всемирная история, т. IV, М., 1958,с.542-544; Н.А.Смирнов, Риссия и Турция в XVI- XVII
вв., I- II, М.,1946; А.Чемерзин, Турция, его могущество и распадение,т., I, СПб., 1878.
[7]
В.Б.Деоник, Адыгейские племена ( Очерки истории СССР, III- IX вв., М.,
1956).Ш.Б.Ногмов, История адигейского народа, Нальчик, 1958; История СССР, II,М., 1960, с.501,512,
560-563; История Кабардыи, М., 1957; Е.Н.Кущева, Народы Северного Кавказа и их связи с Россией,
М.1963.
[8]
ინგლისური. 1873,გვ. 189-190. (რამუზიოს მიერ იტალიურ ენაზე გამოცემული
კატერინო ზენოს, მარია ანჯოლელოს, ანონიმი ვენეციელი ვაჭრისა და ვინსენტო დ’ალექსანდრის
მოგზაურობათა ინგლისური თარგმანი).
[9]
Н.В.Пигулевская, А.Ю.Якубовский, И.П.Петрушевский, Л.В.Строева, А.М.Беленицкий,
История Ирана с древнейших времён до конца XVIII в., Л.,1958; О.А Эфендиев, Образование
Азербайджанског государства Сефевидов в начале XVI в., Баку, 1961.
[10]
И.П.Петрушевский, Очерки по истории феод. Отношении в Азербайджане и Армении в
XVI нач. XIX., 1949;ეფენდიევის დასახ.ნაშრომი,გვ.1.
[11]
ჰასან რუმლუს ცნობები საქართველოს შესახებ, სპარსული ტექსტი ქართული
თარგმანითა და შესავლით გამოსცა ვლადიმერ ფუთურიძემ, შენიშვნები დაურთო რევაზ კიკნაძემ,
თბილისი, 1966, გვ. 19, 53; И.П.Петрушевский, Азербайджан в XVI- XVII вв., (Сборник статей по
истории Азербайджана, Баку, 1949, с.229-230). ეფენდიევის დასახ.ნაშრომი, გვ.90.
[12]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, 11, გვ. 159.
[13]
კატერინო მძენოსა და ვენეციელი ანონიმი ვაჭრის ცნობები. ინგლისური. ეფენდიევის
დასახ.ნაშრომი, გვ.90.
[14]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 241.
[15]
ქ. შარაშიძე, საქართველოს ისტორიის მასალები (XV-XVIII სს.), მსკი, ნაკ. 30, თბ., 1954,
გვ. 200 და 202; მისივე,სამხრეთ საქართველოს ისტორიის მასალები (XV-XVI სს.), თბ., 1961, გვ. 137.
[16]
ი. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, წიგ. IV, გვ. 166-172.
[17]
ბერი ეგნატაშვილი, ახალი ქართლის ცხოვრება, ქართლის ცხოვრება, ს.
ყაუხჩიშვილის გამოცემა, II, 1959, გვ. 348.
[18]
ი. ჯავახიშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 169.
[19]
ქართლის ცხოვრება, 11,გვ.487; თ.ჟორდანია, ქრონიკები, 11, გვ.326-327; ვახუშტი,
დასახელებული ნაშრომი, გვ. 25,284-285; ი.ჯავახიშვილი, დასახ.ნაშრომი, გვ.213-217; იბრაჰიმ
ფეჩევის ცნობები საქართველოსა და კავკასიის შესახებ, გვ.44. გერმანულად.
[1]
ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 215.
[2]
იქვე, გვ. 216.
[3]
ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 216; ვახუშტი, 11, გვ. 34; ქართლის ცხოვრება, 11, გვ. 366.
[4]
ისქანდერ მუნშის ცნობები საქართველოს შესახებ. თბ.., 1969, გვ. 21.
[5]
ამ მხრივ დამახასიათებელია გადმოცემა, გარისის ბრძოლის წინა ღამით მეფის მიერ
ხილული სიზმრის შესახებ (იხ. ფ. გორგიჯანიძის დასახ. ნაშრ., გვ. 216-217).
[6]
ფ. გორგიჯანიძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 215.
[7]
იქვე.
[8]
ქართლის ცხოვრება, 11, გვ. 366..
[9]
ვახუშტი, 11, გვ. 38.
[10]
ნ. ბერძენიშვილი, ივ. ჯავახიშვილი, ს. ჯანაშია, საქართველოს ისტორია, 1946, გვ. 308.
[11]
ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, 4, გვ. 262..
[12]
ფ. გიორგიჯანიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 217
[13]
ფ. გიორჯანიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 217-218, ქართლის ცხოვრება, გვ. 367, 510-511;
ვახუშტი, ისტორია, 11, გვ. 39-40; ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, IV, გვ, 262-263;
ქრონიკები, 11, გვ. 402.
[14]
ვ. გაბაშვილი, ქართული ფეოდალური მიწისმფლობელობის ისტორიიდან,ისტორიის
ინსტ. შრომები, 1, 1955, გვ. 198; მისივე, ქართული ფეოდალური წყობილება, გვ.31; დ. კაციტაძე,
საქ. ისტორიის სპარსული დოკუმენტური წყაროები (კავკასიურ-ახლოაღმოსავლური კრებული,
11, 1962, გვ. 198); ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 218; ვახუშტი, 11, გვ. 40; ჰასან რუმლუს ცნობები, გვ. 37.
[15]
ვახუშტი, 11, გვ. 41-42; ქართლის ცხოვრება, 11, გვ. 367-370. 512-515; ფ. გორგიჯანიძე,
გვ. 219; ქრონიკები, 11, გვ. 413; ჰასან რუმლუ... გვ 39-40.
[16]
АКАК II, 1085; მ. დუმბაძე, აღმოსავლეთ კახეთის (საინგილოს) ისტორიიდან, 1953; გვ.
8.
[17]
ნ. ბერძენიშვილი, აღმოსავლეთ კახეთის წარსულიდან (მიმომხილველი, 1953, 111, გვ.
75); შდრ. მისივე, საქართველოს ისტორიის საკითხები, 111, თბ., 1966, გვ. 263.
[18]
ვახუშტი, 11, გვ. 165.
[19]
ჰასან რუმლუ, გვ. 37, 64-65.
[20]
Н.А.Смирнов, Политика России на Кавказе в XVI- XIXвв., 1958,с.25026.
[21]
С.А.Белокуров, СРК, 1889, IV.
[22]
XVI- XVIII სს .რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობისა და კავკასიის საერთაშორისო
მდგომარეობის შესახებ, ბელოკუროვისა და სმირნოვის დასახ.ნაშრმთა გარდა იხილეთ:
ნ.ბერძენიშვილი, რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან XVI- XVIII სს.მიჯნაზე
(მსკ,ნაკვ.1,1944);ი.ცინცაძე, ძიებანი რუსეთ-საქართველდოს ურთიერთობის ისტორიიდან,
1956;ვ.ბოცვაძე, საქართველო-ყაბარდოს ურთიერთობის ისტორიიდან, 1963; Ш.Месхия и
Я.Цинцадзе, Из истории русско-грузинских взаимоотношений, 1958; Е.Н.Кушева, Народы Северного
Кавказа и их связи с Россией в XVI- XVIIIвв., 1953; Очерки истории СССР, конец XV нач. XVIIв.,
1955;Л.Алексидзе, Взаимоотношения Грузии с Россией,თსუ, შრომები, 94, 1963; ნ.ნაკაშიძე,
საქართველო-რუსეთის პოლიტიკური ურთიერთობის პერიოდიზაციის საკითხისათვის,”მაცნე”, №
2, 1964, და სხვ.
[23]
დოკუმენტები საქართველოს სოციალური ისტორიიდან, 1, თბ., 1940, გვ. 359;
ვახუშტი, 11, გვ. 166; ქართლის ცხოვრება, 11, გვ. 369, 515; ჰასან რუმლუ.., გვ. 40.
[24]
ტომაზო მინადოი, ოსმალო თურქებსა და სპარსელებს შორის წარმოებული ომების
ისტორია, ბეჟან გიორგაძის თარგმანი, გვ. 53.
[25]
ს. კაკაბაძე, საქართველოს ისტორია,1922, გვ. 30.
[26]
ვახუშტი, 11, გვ. 291; ქრონიკები, 11, გვ. 409-410, 411.
[27]
საქართველოს სიძველენი, 11, 1909, გვ. 79.
[28]
ვახუშტი, 11, გვ 291; ქართლის ცხოვრება, 11, გვ. 361.
[29]
ვახუშტი, 11, გვ. 121-292; ქართლის ცხოვრება , 11, გვ. 361-362.
[30]
უფრო დაწვრილებით ამ ამბების შესახებ იხ. ვახუშტი, 11, გვ. 290-293; ქართლის
ცხოვრება, 11, 361-362, 502-504.
[31]
¨მესხური მატიანე¨ გამოც. ქ. შარაშიძის მიერ კრებულში ¨სამხრეთ საქართველოს
ისტორიის მასალები¨, 1961, გვ 41.
[1]
შ. სვანიძე, ჩილდირის (ახალციხის) საფაშოს დაარსების ისტორიიდან, ჟურნ. ¨მაცნე¨,
1964 წ. ნომერი 3, გვ. 70-72.
[2]
ს. ჯიქია, გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი, 111, 1958, გვ. 427.
[3]
¨მესხური მატიანე¨, დასახ. გამოცემა, გვ. 47.
[4]
იქვე, გვ. 47.
[5]
იბრაჰიმ ფეჩევი, დასახ.გამოცემა, გვ. 41; მ. სვანიძე, ლალა მუსტაფა ფაშას ლაშქრობა
ამიერკავკასიაში (თსუ, შრომები, 116, 1965, გვ. 389-392); გ.ფუთურიძე, მუსტაფა სულიანიქი
საქართველოს შესახებ. თსუ, შრომები, 91, 1961, გვ. 262-263. Hammer, Geschichte des osmanischen
Reiches, II, გვ. 480.
[6]
გ. ფუთურიძე, ევლია ჩელების ცნობები თბილისის შესახებ (თბილისი
1500,საიუბილეო კრებული, 1958, გვ 44-45) და ზემოდასახელებული ნაშრომები.
[7]
მ. სვანიძე, დასახ, ნაშრ., გვ. 393-394; ფეჩევი, გვ. 42, ვახუშტი. 11, გვ. 44.
[8]
ომის დასაწყისში სულთანმა ჯარის ერთი ნაწილი ზღის გაყოლებით რიონის
ხეობისაკენ გაგზავნა, რათა აქედან თბილისისაკენ წასულიყო, მაგრამ ქართველებმა გზა ჩაუკეტეს
ოსმალებს, რომლებსაც მაშინ ფოთისა და სოხუმის დაკავება მაინც მოუხერხებიათ. (გერმანულად)
[9]
მესხური მატიანე, გვ. 49; ქრონიკები, 11, გვ. 417; ვახუშტი, 11, გვ. 43.
[10]
მესხური მატიანე, გვ. 50.
[11]
იბრაჰიმ ფეჩევი, გვ. 44.
[12]
იქვე, გვ. 42.
[13]
ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 219.
[14]
მინადოი, ბ. გიორგაძის თარგმანი, გვ. 103-106.
[15]
მინადოი, გვ. 84-85.
[16]
დაწვრილებით იხ. მ. სვანიძე, ლალა მუსტაფა ფაშას ლაშქრობა ამიერკავკასიაში (1578
წ.) თ ს უ. შრომები ტ. 116, აღმოსავლური სერია, ტ. 5, გვ. 390-392.
[17]
დაწვრილებით იხ. მ. სვანიძე, ჩილდირის (ახალციხის) საფაშოს დაარსების
ისტორიიდან, ¨მაცნე¨, 1964, ნომერი 3, გვ. 70-84.
[18]
მინადოი, გვ. 99-100.
[19]
იბ. ფეჩევი, გვ. 54.
[20]
ახჩა – ოსმალური ვერცხლის მონეტა, კაპიკზე ნაკლები.
[21]
ფეჩევი, გვ. 54; მინადოი, გვ. 110-112.
[22]
მინადოი, გვ. 110-111.
[23]
იქვე, გვ. 111.
[24]
მინადოი, გვ. 111.
[25]
ფეჩევი, გვ. 60, 61; B. Kütükoglu, დასახ. ნაშრ., გვ.10; გიორგი ბეგის შესახებ იხ. მ.
სვანიძე, საქართველო-ოსმალეთის ურთიერთობის ისტორიიდან XVI-XVII სს., 1971, გვ. 141-143.
[26]
ფეჩევი, გვ. 62.
[27]
დაწვრილებით იხ. ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, წ. IV, გვ. 276; მ.
სვანიძე, საქართველო-ოსმალეთის ისტორიიდან, გვ. 147, 148.
[28]
B. Kütükoglu, დასახ. ნაშრ., გვ. 115, 116.
[29]
იქვე.
[30]
ქრონიკები, ტ. 11, გვ. 419; ვახუშტი, გვ. 45, 46.
[31]
ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ, ვფიქრობთ, მცდარია გ. ტივაძის შეხედულება, რომ
სიმონ მეფის მიერ ოსმალთა განადგურება მოხდა ბორჯომის ხეობაში მდინარე მტკვრის ერთ-ერთ
გადასასვლელზე ( გ. ტივაძე, საცხე-საათაბაგოს ისტორიიდან XVI ს-ში, გვ. 154).
[32]
მინადოი, გვ. 155-157; ვახუშტი 11, 45; ქრონიკები 11, 419.
[33]
სამხრეთ საქართველოს ისტორიის მასალები, 1961 წ., გვ. 54.
[34]
B. Kütükoglu, დასახ. ნაშრ., გვ.117.
[35]
იქვე.
[36]
იქვე, გვ. 118.
[37]
დაწვრილებით იხ. მ. სვანიძე, საქართველო-ოსმალეთის ურთიერთობის
ისტორიიდან, გვ. 151-157.
[38]
მინადოის ცნობით, რეზვან ფაშას ბანაკში თავისი ოჯახის წევრებით გამოცხადებულა
დაუთ-ხანი, რომელმაც 1578 წ. ქართლში მუსტაფა ლალა ფაშას მოსვლის დროს თბილისი მიატოვა
და გაიქცა. დაუთ-ხანი არწმუნებდა ფაშას, რომ იგი სულთნის ერთგული მომსახურე იქნებოდა.
რეზვანს კარგად მიუღია დაუთ-ხანი და იმედი მიუცია, რომ დააკმაყოფილებდა მის თხოვნას
(მინადოი, გვ. 184).
[39]
ვახუშტი, 11, გვ. 47; ბერი ეგნატაშვილი, ¨ქართლის ცხოვრება¨, 11, 374.
[40]
მინადოის, რომელსაც დაწვრილებით აქვს აღწერილი ეს ამბები, არაფერი აქვს
ნათქვამი სიმონის მიერ ოსმალთა ბანაკში ელჩის სახით მისვლის შესახებ.
[41]
მინადოი, იქვე. -1.
[42]
მინადოი, გვ. 189-192. -2.
[43]
ქრონიკები. 11, გვ. 423. -3.
[44]
ფეჩევი, გვ. 77. იმავე, 1585 წელს რენეგატმა დაუთ-ხანმა თავი გამოიჩინა თურქების
სამსახურში. მან იკისრა თბილისის თურქული გარნიზონისადმი დახმარება, რაც შეასრულა
კიდეც. კმაყოფილმა სულთანმა იგი მარაშის ფაშად დანიშნა (კაბადოკიისა და სომხეთის
საზღვარზე). დაუთ-ხანის შემდგომი ბედის შესახებ ცნობები არ მოგვეპოვება (მინადოი, გვ. 249).
დაუთ-ხანის (დავით XI ) შესახებ იხ. ი. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, IV, გვ. 268-272.
[45]
B. Kütükoglu, დასახ.ნაშრ.,გვ. 186 -1.
[46]
სამხრეთ საქართველოს ისტორიის მასალები, გვ. 55. -2.
[47]
B. Kütükoglu, დასახ.ნაშრ.,გვ. 187. H. Danismend, Izahli, Osmanli Tarihi Kronolojisi,
ტ.111,104-3.
[48]
სამხრეთი საქართველოს ისტორიის მასალები, გვ. 55. -4.
[49]
დაწვრილებით იხ. მ. სვანიძე, საქართველო-ოსმალეთის ურთიერთობის
ისტორიიდან, 1971, გვ. 167-169. 5.
[50]
სამხრეთ საქართველოს ისტ. მასალები, გვ. 55; ვახუშტი, 11, გვ. 253. -6
[51]
მ. სვანიძე, ს. ჯიქია, საქართველო-თურქეთისურთიერთობის ისტორიიდან 1588 –
1590 წლებში, ¨მაცნე¨, ნომერი 6, 1966 წ. -1
[52]
Пигулевская и другие, История Ирана..., გვ.272 -2.
[53]
ვახუშტი, 11, გვ. 294-295. -1.
[54]
იქვე, 11, გვ. 295. -2.
[55]
ვახუშტი, 11, გვ. 296. -1.
[56]
ქართლის ცხოვრება, გვ. 533. -2.
[57]
ფარსადან გორგიჯანიძე, გვ. 222. -3
[58]
ს. კაკაბაძე, მასალები, იმერეთის სახელმწიფოებრივი მდგომარეობის შესახებ XVII
საუკუნეში (¨საისტორიო მოამბე¨, I, 1925, გვ. 202-203). -1.
[59]
Белокуров, Снощения России с Кавказом, ნ.ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ.10-11;М.
Полиевктов, Материалы по истории грузино-русских отношений, ё. -1.
[60]
ბელოკუროვის დასახ. ნაშრ., გვ. 10-14; ნ. ბერძენიშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 18. -1.
[61]
ბელოკუროვის დასახ. ნაშრ., გვ. 36. -2.
[62]
იქვე, 32-33; ნ. ბერძენიშვილი, 21, 158-160. -3.
[63]
ბელოკუროვის დასახ. ნაშრ., გვ. 111 (რუსეთ-კახეთის ურთიერთობის საკითხზე იხ. ნ.
ბერძენიშვილის, ი. ცინცაძისა და შ. მესიას, ა. ალექსიძე და სხვ. შრომები). -1.
[64]
ბელოკუროვი, დასა. ნაშრ. გვ. 247-248, 267-268, 307 და სხვ. -2.
[65]
ვ. გაბაშვილი, ქართული დიპლომატიის ისტორიიდან (მსკი, ნაკვ. 31, 1954წ., გვ. 90). -
3.
[66]
ვ. გაბაშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 94. 1.
[67]
იქვე, გვ. 95. -2.
[68]
ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 222-223. -1.
[69]
იქვე. -2.
[70]
იქვე. -3.
[71]
იედიკული ქართულად შვიდკოშკას ნიშნავს (ს. ჯიქია, ეპიზოდი მე-16 ს.
საქართველოს ისტორიიდან, მსკი, ნაკვ. 31, 1954, გვ. 56). -1.
[72]
ნ. ბერძენიშვილი, ი. ჯავახიშვილი, ს. ჯანაშია, საქართველოს ისტორია, 1946 წ., გვ.
323. -2.
[73]
იქვე. -3.
[74]
გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი. თურქული ტექსტი გამოსცა და თარგმნა
ს. ჯიქიამ (1947 წ. თურქული ტექსტი, ხოლო ქართული თარგმანი წ. 11) გამოვიდა 1941 წ. 1958 წ.
გამოქვეყნდა მისივე ვრცელი გამოკვლევა (წ. 111). -1.
[75]
ნ. შენგელია, ოსმალური დოკუმენტური წყაროები ამიერკავკასიის ქვეყნების
ისტორიისათვის, კავკასიურ-აღმოსავლური კრებული, 1962, გვ. 219-234. -1
[76]
გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი, 111, გვ. 47. -2.
[77]
გურჯისტანის ვილაიეთის დავთარი, 11, გვ. 25, 46. -1.
[78]
იქვე. გვ. 31, 47. -2.
[79]
იქვე, გვ. 243, 280, 281, 127, 262, 274, 358, 365 და სხვ. -3.
[80]
გ. ტივაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 136. -1.
[81]
იქვე. -2.
[82]
გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი, 11, გვ. 326-332. -3.
[83]
გ. ტივაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 132. 4.
[84]
გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი, 11, გვ. 3. -5.
[85]
იქვე, გვ. 6. -6.
[86]
იქვე, გვ. 81, 439, 502-503. -7.
[87]
გ. ტივაძე, სამცხე-საათაბაგო, ¨გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი¨ -ს
მიხედვით, ¨მნათობი¨, 1946, ნომერი 8, გვ. 131. -1.
[88]
ვ. გაბაშვილი, ქართული ფეოდალური წყობილება XVI-XVII საუკუნეებში, თბ., 1958,
გვ. 332. 2.
[89]
გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი, 11, გვ. 297, 338, 331, 403. -3.
[90]
იქვე, 11, გვ. 405, 351 და სხვ. -4.
[91]
გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი, 11, გვ. 189, 191 და სხვ. -1.
თავი მეორე
***
[1]
დ. გვრიტიშვილი, ფეოდალური საქართველოს სოციალური ურთიერთობის
ისტორიიდან, თბ., 1955, გვ. 230-231. -1.
[2]
Н.Бердзенишвили, Очерк из истории развития феодальных отношений в Грузии (XIII-XV1
вв) Тб., 1938, с. 21. -2
[3]
დოკუმენტები საქართველოს სოციალური ისტორიიდან, ნ. ბერძენიშვილის
რედაქციით, 1 , თბ., 1940, საბ. ნომერი 510, გვ. 363-364.
[4]
ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, წიგ. IV , თბ., 1948, გვ. 184.
[5]
ამის შესახებ იხ. ვ. გაბაშვილის შრომა -¨ქართული ფეოდალური წყობილება XVI-XVII
საუკუნეებში ¨, თბ., 1958, გვ. 136-159. -2.
[6]
ა. ლამბერტი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 55. -3.
[7]
ივ. ჯავახიშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 190; მისივე, საქართველოს ისტორია XI-XV სს. ,
თბ., 149, გვ.267. 4.
[8]
Н.Бердзенишвили, Очерк из истории развития феодальных отношений в Грузии (XIII-XV1
вв) Тб., 1938, с. 27.--1.
[9]
ვახუშტი, გვ. 167. -1.
[10]
მინადოი, ოსმალო თურქებსა და სპარსელებს შორის წარმოებული ომების ისტორია,
ბ. გიორგაძის თარგმანი. ხელნაწერი ინახება ივ. ჯავახიშვილის სახ. ინსტიტუტის შუა საუკ.
ისტორიის განყოფილების არქივში. -2.
[11]
ვახუშტი, გვ. 164, 167. -3.
[12]
ნ. ბერძენიშვილი, გვ. 29. –4.
[13]
გ. ჯამბურია, ქართული ფეოდალური ურთიერთობის ისტორიიდან, თბ., 1955, ვ. 79. -
1.
[14]
ქართულ-სპარსული ისტორიული საბუთები, ვ. ფუთურიძის გამოცემა, თბ., 1955, გვ.
151. -2.
[15]
ფ. გორგიჯანიძე, ისტორია, ს. კაკაბაძის გამოცემა (¨საისტორიო მოამბე¨, 11, 1955), გვ.
262. -3.
[16]
Путешествие кавалера Шардена по Закавказью в 1670—1673 гг., Тифлис, 1902, с. 226. -4.
[17]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკებისა ქართველთა შორის, თბ., 1902, გვ. 226-227. -
1.
[18]
შაჰნავაზიანი, გ. ლეონიძისა და ს. იორდანაშვილის რედაქციით, თბ., 1935, სტროფი
1046. -2.
[19]
Н.Бердзенишвили, Очерк .с. 32. - 3
[20]
Н.Бердзенишвили, Очерк .с. 32. -1.
[21]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 26. -2.
[22]
ვახუშტი, აღწერა, გვ. 167-168; ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 241. -3.
***
***
***
საქართველოს სოფლის მეურნეობაში მებაღეობა-მეხილეობასა და
მებოსტნეობასაც ყოველთვს მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა. ქვეყნის პოლიტიკური
და ეკონომიური დაქვეითების ხანაშიც “მებაღეობის ტექნიკა მაინც საკმაოდ
მაღლა მდგარა”[44]. ბუნებრივი პირობების მიხედვით აღმოსავლეთსა და
დასავლეთ საქართველოში მებაღეობა-მეხილეობა განსხვავებულ ხასიათს
ატარებდა. დასავლეთ საქართველოში, აღმოსავლეთისაგან განსხვავებით,
სოფლების დასახლება კომპაქტურ-ქალაქური არ იყო, მწარმოებლები
ერთმანეთისაგან დაშორებით იყვნენ გაფანტულები. ამის შესაბამისად აქ ყოველ
მოსახლეს საკმაოდ ვრცელი ეზო ჰქონდა, რომელიც ბაღ-ბოსტნის როლსაც
ასრულებდა. ტოლოჩანოვისა და იევლიევის აღწერილობაში, რომელიც 1650-1652
წლების ვითარებას ასახავს, ნათქვამია, რომ იმერეთში ყოველ მოსახლეს ეზოში
ხეხილი და ვაზი აქვს დარგული, ისე რომ ხეხილი ტყესავითაა და სახლები არ
ჩანანო[45]. აღნიშნული, რა თქმა უნდა, არ გამორიცხავს დასავლეთ საქართველოში
ბაღ-ბოსტნებისა და ვენახების ცალკე გაშენების ფაქტს. ლამბერტის აღნიშნული
აქვს, რომ სამეგრელოს სამთავროში პატარა ბაღებს აშენებდნენ. ამის მიზეზად მას
მებატონეთა მტარვალობა აქვს დასახელებული. იგი წერს: “როგორც კი რომელიმე
ყმა დიდ ბაღს გააკეთებს, მებატონე წაიღებს ყველაფერს, რაც კი მოეწონება. მაინც
არიან იმისთანები, რომლენიც სარგებლობენ მებატონის კეთილგანწყობილებით
და მშვენიერ ბაღებს აკეთებენ”[46].
აღმოსავლეთ საქართველოში ბუნებრივი პირობებისა (მორწყვა და სხვა)
და დასახლების ტიპის შესაბამისად ბაღ-ვენახები კარ-მიდამოებისაგან
მოშორებით იყო გაშენებული. მეურნეობის ეს დარგი აქ უფრო ინტენსიურ
ხასიათს ატარებდა.
ხეხილის გარდა ბაღებში დეკორაციულ მცენარეებსაც აშენებდნენ.
ვახუშტის მოწმობით, თბილისის გარემო ადგილებში მრავალი წალკოტი და
სავარდე ყოფილა “ყოველის ხილითა და ყვავილითა სავსე”[47]. ცნობილი ფრანგი
ბოტანიკოსი ტურნეფორი, რომელიც 1701 წლის ივლისში თბილისში იყო,
აღნიშნავდა, რომ თბილისსა და მის გარეუბნებში კარგი ბაღები იყო და ქართლის
მეფის სასახლის ბაღი და საფრინველე იმად ღირდა, რომ ადამიანს ენახა და
დაეთვალიერებინა. მისი სიტყვით, საქართველოში ბაღები გაცილებით უკეთესად
იყო გაშენებულ-მოვლილი, ვიდრე ოსმალეთში, რომელიც მაშინ უდიდეს და
უმდიდრეს სახელმწიფოს წარმოადგენდა[48].
დიდი და საუკეთესო ბაღები ჰქონდათ მეფე-მთავრებს, თავადებს,
ეკლესია-მონასტრებსა და დიდ ვაჭრებსაც. ბაღებში უცხოური ჯიშის ყვავილ-
ხეხილსაც აშენებდნენ. იმ დროს სპარსელი ისტორიკოსის ისქანდერ მუნშის
სიტყვით, გრემის სასახლე სასიამოვნო დროს გასატარებელი და სამაგალითო
ადგილი იყო თავისი სამოთხისებური წალკოტის წყალობით, რომელიც
ამქვეყნიური მშვენიერების განსახიერებას წარმოადგენდა თურმე. ეს დიდებული
სასახლე XVII საუკუნის დასაწყისში შაჰ აბასმა მიწასთან გაასწორა.
საქართველოს ბუნებრივ-კლიმატური პირობები ხელს უწყობდა
ყოველგვარი ხილისა და ბოსტნეულის მოყვანას. შარდენის სიტყვით, “არსად
ევროპაში არ მოდის ასეთი გემრიელი და ლამაზი მსხალი და ვაშლი, ხოლო
აზიაში არსად არ არის უკეთესი ბროწეული”[49].
სუბტროპიკული კულტურებიდან მოჰყავდათ ნარინჯი, თურინჯი,
ლიმონი, ზეთისხილი. აღნიშნული კულტურები გავრცელებული იყო შავი ზღვის
სანაპირო ზოლში – გურია-სამეგრელო-აფხაზეთის ბარში და მდ. ჭოროხის ხეობის
ორივე მხარეზე. სამეგრელოში აღნიშნული კულტურები ალაგ-ალაგ მოჰყავდათ.
ბათუმის, გონიისა და ერგეს მიდამოებში კი მრავლად[50]. ნარინჯი იმერეთშიაც
იყო[51]. სამეგრელოში, ცაიშის მთაზე და ნაქალაქევში კარგად ხარობდა დაფნა[52].
კარგი ბუნებრივი პირობები იყო საქართველოს ბარისა და მთის პირის
ზონებში მებოსტნეობის განვითარებისათვის. სამეგრელოში ბოსტნეულებს
შორის, ლობიოს შემდეგ, მთავარი ადგილი ფხალის მოყვანას ეჭირა. ბევრგან
ფხალის თავი 10-12 გირვანქასაც იწონიდა. ღარიბი ხალხი ქილაში დამჟავებულ
ფხალს “თითქმის მუდამ შეჭამადად ხმარობდა”, აქაურ ბოსტნებში კაცი
შეხვდებოდა ისეთ დიდ ნესვებს, რომლებიც 3 მტკაველს აღემატებოდა[53].
ბაღ-ბოსტნებით ყველაზე უფრო დაწინაურებული კახეთი იყო.
კახეთიდან ყოველწლიურად მეზობელ ქვეყნებში ათასობით საპალნე კაკალი
გაჰქონდათ. ხილეულის სიმდიდრითა და ხარისხით საქართველოს სხვა ნაწილებს
შორის ქართლი გამოირჩეოდა.
[1]
თავადი მიშეცკისა და დიაკი კლუჩარევის ელჩობა კახეთში 1640-1643 წწ. მ.
პოლიევქტოვის გამოცემა, თბ., 1928, გვ. 124-125, 160-161. -1.
[2]
ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიური ისტორია, 1, 1930, გვ. 293. -2.
[3]
ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, ა. ჭყონიას თარგმანი, 11 გამოცემა, თბ., 1938, გვ. 51. -1.
[4]
ივ. ჯავახიშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 269. -2.
[5]
ა. ლამბერტი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 51. -3.
[6]
Посольство дъяка Федота Елчина и священика Павла Захарьева в дадиановскую землю
(1639—1640 гг.), см. Белокуров, Материалы для русской истории, М., 1888, с. 337. -4.
[7]
სტოლნიკი ტოლოჩანოვისა და დიაკი იევლიევის ელჩობა იმერეთში 1650-1652, გ.
პოლიევქტოვის გამოცემა, თბ., 1926, გვ. 187. -5.
[8]
ივ. ჯავახიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 346, 351. -6.
[9]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 6, 42, 51. -1.
[10]
ვახუშტი, აღწერა.., გვ. 170. -2.
[11]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 55. -3.
[12]
ივ. ჯავახიშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 363. -4.
[13]
თავადი მიშეცკისა და დიაკი კლუჩარევის ელჩობა კახეთში, 1640-1643, მ.
პოლიევქტოვის გამოცემა, თბ., 1928, გვ. 160-161. -5.
[14]
სტოლნიკი ტოლოჩანოვისა და დიაკი იევლიევის ელჩობა.., გვ. 111-112. -6.
[15]
ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიური ისტორია, 11, 1934, გვ. 77-78; -1.
[16]
ვახუშტი, აღწერა.., გვ. 34, 38, 48. -2.
[17]
იქვე, გვ. 29. -3.
[18]
ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიური ისტორია, 1, გვ. 372, 421, 422. -4.
[19]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 55. -5.
[20]
ივ. ჯავახიშვილი, დასახ. ნაშრ., 379. -1.
[21]
ამ საბუთის თარიღი დაადგინა გ. ჯამბურიამ, იხ. მისი ¨ქართული ფეოდალური
ურთიერთობის ისტორიიდან¨, თბ., 1955, გვ. 95, სქოლიო. -2.
[22]
გ. ჯამბურია, დასახ. ნაშრომი, გვ. 111; თ. ჟორდანია, ¨ქრონიკები¨, 11, 1897, გვ. 443-
444. გ. ჯამბურიას აზრით, დასახელებულ 12 ათას კოდში უნდა შედიოდეს გლეხთა გამოსაღები და
საბატონო მეურნეობის შემოსავალიც. -3.
[23]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 42. -4.
[24]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 185. -1.
[25]
ვახუშტი, აღწერა. გვ. 49. -2.
[26]
იქვე, გვ. 43, 51. -3.
[27]
იქვე, გვ. 55, 63-64. -4.
[28]
იქვე, გვ. 146, 170, 176. -5.
[29]
ვახუშტი, აღწერა, გვ. 134. -6.
[30]
ვახუშტი, აღწერა,.., გვ. 96, 103. -1.
[31]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 170, 91. -2.
[32]
იქვე, გვ. 194, 195. -3.
[33]
ვახუშტი, აღწერა, 11, გვ. 146. -4.
[34]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 56. -1.
[35]
ვახუშტი, აღწერა.., გვ. 163, 164; ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიური
ისტორია, წიგ. 11, 1935, გვ. 335. -2.
[36]
შარდენი, დასახ, ნაშრ., გვ. 181. -3.
[37]
ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიური ისტორია, 11, გვ. 592-593. -1.
[38]
ვახუშტი, აღწერა.., გვ. 59. -2.
[39]
¨დასტურლამალი¨, იხ. ქარული სამართლის ძეგლები, 11, თბ., 1965, ი. დოლიძის
გამოცემა, გვ. 157-258; ივ. ჯავახიშვილი, მასალები საქართველოს ეკონომიური ისტორიისათვის, 1,
თბ., 1964, გვ. 18-19. -3.
[40]
¨დასტურლამალი¨, ქართული სამართლის ძეგლები, 11, გვ. 399. -4.
[41]
ივ. ჯავახიშვილი, მასალები საქართველოს ეკ. ისტორიისათვის, 1, გვ. 19-20. -5.
[42]
თ. ჟორდანია, ქრონიკები, 11, გვ. 443. -6.
[43]
თ. ჟორდანია, ქრონიკები..., 443. -1.
[44]
ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიური ისტორია, 11, 1935, გვ. 112, 114. -2.
[45]
ტოლოჩანოვისა და იევლიევის ელჩობა .., გვ. 187. -3.
[46]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 55. -1.
[47]
ვახუშტი, აღწერა, გვ. 54. -2.
[48]
ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიური ისტორია, 11, გვ. 113. -3.
[49]
შარდენი, დასახ. ნაშრ., გვ. 181. -4.
[50]
ვახუშტი, აღწერა.., გვ. 29, 136, 170, 176. -1.
[51]
ტოლოჩანოვისა და იევლიევის ელჩობა.., გვ. 112. -2.
[52]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 192. -3.
[53]
იქვე, გვ. 55. -4.
***
[1]
Ш.Месхиа, Города и городской строй феодальной Грузии, Тб., 1950, с. 92—93. -1.
[2]
ტავერნიეს მოგზაურობიდან, ¨მოამბე¨, ნომერი 6, 1898. -2.
[3]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, თბ., 1902, გვ. 225. -3.
[4]
დიონიჯო კარლი, თბილისის აღწერა, ბ. გიორგაძის თარგმანი, მსკი, თბ., 1951, ნაკვ. 29,
გვ. 156. -4.
[5]
შარდენი, დასახ. ნაშრ., გვ. 204. -5.
[6]
შ. მესხია, დასახ. ნაშრ., გვ. 95-97. -6.
[7]
შარდენი, დასახ. ნაშრ., გვ. 179-180. -7.
[8]
შ. მესხია, დასახ. ნაშრ., გვ. 111, 112. -8.
[9]
П. Иоселиани, Города существовавшие и существующие в Грузии, с. 26—27.-1.
[10]
მიშეცკისა და კლუჩარევის ელჩობა..., გვ.160. -2.
[11]
Ш.Месхиа, Города и городской строй феодальной Грузии, Тб., 1950, с. 117—124.-3.
[12]
დოკუმენტები საქართველოს სოციალური ისტორიიდან, ნ. ბერძენიშვილის
რედაქციით, 1, თბ., 1940. გვ. 101. -4.
[13]
ტოლოჩანოვის ელჩობა..., გვ. 81. -1.
[14]
შარდენი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 162. -2.
[15]
შ. მესხია, დასახ. ნაშრომი, გვ. 143-144. -3.
[16]
ვახუშტი, აღწერა..., გვ. 142. -4.
[17]
შარდენი, დასახ. ნაშრ., გვ. 110. -5.
[18]
ვახუშტი, აღწერა..., გვ. 65, 111; ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 167, 190. -1.
[19]
შ. მესხია, დასახ. ნაშრ., გვ. 125-126. -2.
[20]
იქვე, გვ. 131. -3.
[21]
მ. თამარაშვილი, დასახ. წიგნი, გვ. 225. -1.
[22]
დოკუმენტები, თბილისის ისტორიისათვის, გვ. 11. -2.
[23]
შარდენი, დასახ. ნაშრ., გვ. 181. -3.
[24]
¨დასტურლამალი¨, 11, გვ. 282. დოკუმენტში ნათქვამია: თითო დუქანზე თვეში ერთი
შაური საბატონო უნდა აიღებოდეს , წელიწადში ეს 12 თუმანს მიაღწევს, აქედან გამოდის, რომ
ყოფილა 200 დუქანი. -4.
[25]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 10. -5.
[26]
შარდენი, დასახ. ნაშრ., გვ. 180. -6.
[27]
მასალები საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიისა და ტოპონიმიკისათვის, 1, 1964,
გვ. 60, 61. -1.
[28]
შ. მესხია, დასახ. ნაშრ. , გვ. 112. -2.
[29]
შარდენი, დასახ. ნაშრ., გვ 18; ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., გვ . 158. -3.
[30]
იქვე. -4.
[31]
З. Анчабадзе, Из истории Средневековой Абхазии, Сухуми, 1959, с. 158. -1.
[32]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 158. -2.
[33]
შარდენი, დასახ. ნაშრ., გვ. 108. -3.
[34]
ზ. ანჩაბაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 285-286. -4.
[35]
შარდენი, გვ. 6, 9, 12, 20. ისგაური კოდორის კონცხის ახლოს უნდა ყოფილიყო. -5.
[36]
მ. თამარაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 117. -1.
[37]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 158; შარდენი, დასახ. ნაშრ., გვ. 93-94. -2.
[38]
ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 158. -3.
[39]
შარდენი, დასახ. ნაშრ., გვ. 102 – 103. -4.
[40]
ი. ცინცაძე, მასალები პოლონეთისა და საქართველოს ურთიერთობის
ისტორიისათვის, თბ., 1966, გვ. 48-50; მ. თამარაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 144. -1.
[41]
М.Полиевктов, Экономические и политические разведки Московского государства XVII в.
на Кавказе, Тифл., 1932. -2.
თავი მესამე
§ 1. გლეხთა კლასი
***
***
[1]
ბერი ეგნატაშვილი, ახალი ქართლის ცხოვრება, 1940, გვ. 46. -1.
[2]
Н.Бердзенишвили., Очерк из истории развития феодальных отношении в Грузии (XIII-XVI
вв.), 1938.
[3]
ქართული სამართლის ძეგლები, II, ი. დოლიძის რედ., გვ. 187.
[4]
მასალანი საქართველოს სტატისტიკური აღწერილობისა მეთვრამეტე საუკუნეში,
ე.თაყაიშვილის რედ., 1907,გვ. 167,185; ივ.ჯავახივშილი, საქართველოს ეკონომიური
ისტორია,1,გვ.13.
[5]
დ.მეგრელიძე, გლეხთა კატეგორიების საკითხისათვის XVI-XVII სს. აღმოსათლევ
საქათრველოში, მოამბე, 1963, № 3,გვ. 216-217.
[6]
ლ.მუსხელიშვილი, დასავლეთ საქართველოს გლეხობის სოციალურ-ეკონომიური
კატეგორიები XVI-XVII სს., ენიმკის მოამბე, V-VI, თბილისი, 1940, გვ.313-316; Н.Ш.Асатиани,
Крестьянство в Кахетинском царстве в XVI-XVII вв., (автореферат), Тбилиси, 1960,გვ. 13-14;
ქ.ჩხარტიშვილი, გურიის სამთავროს გლეხთა სოციალურ-ეკონგომიური მდგომარეობა XVI-XIX
სს., მოამბე, 1963, № 1,გვ. 82-95; ო.სოსელია, ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს
ისტორიიდანნ,.. 1966, გვ. 76; ე.ხოშტარია, გლეხობის სოციალური მდგომარეობის საკითხისათვის
XVI-XVII სს. ქართლში, შრომები, ტ.V, ნ. I, 1960, გვ. 100-107.
[7]
აზატობა და თარხნობა იგივე შეუვალობის ინსტიტუტია. ააზატებდნენ და
ათარხნებდნენ, ანუ გადასახადისაგან ნაწილობრივ ან მთლიანად ათავისუფლებდნენ არა მარტო
გლეხს, არამედ თავადისა და აზნაურის მამულს, სოფელს, მონასტერს, ვაჭარს და სხვ. მებეგრე
გლეხის გააზატება-გათარხნება, ჩვეულებრივ, თავ-ბეგრისაგან განთავისუფლებასა და მსახურად
დადგენას გულისხმობდა. ცალკეულ შემთხვევებში აზატი ბატონყმური უღლისაგან
განთავისუფლებულ კაცსაც ეწოდებოდა.
[8]
ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, გვ. 28.
[9]
ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ.Hd. № 1365.
[10]
გ. აკოფაშვილი, გლეხთა კატეგორიების საკითხისათვის XVI-XVII სს. აღმოსავლეთ
საქართველოში, მსკი,ნ. 34, 1962, გვ. 70.თ
[11]
ნ.ასათიანი, დასახ. ავტორეფერატი,. გვ. 13-14.
[12]
შ.ჩხეტია, წილკნელის სარგოს გარიგების წიგნი 1669 წლისა, საისტორიო მოამბე, II,
1925, გვ. 11,17.
[13]
ლ.მუსხელიშვილი, დასახ. ნაშრომი.,გვ. 282.
[14]
ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ.Hd. № 1365.
[15]
ლ.მუსხელიშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 284; ო. სოსელია, დასახ.ნაშრ., გვ.79-80.
აფხაზეთის საკათალიკოზო გლეხების დიდი დავთარი, ს.კაკაბაძე, გამოცემა, 1914, გვ.29.
(ლ.მუსხელიშვილის, დასახ.ნაშრ., გვ. 297)
[16]
დოკუმენტები, 1, საბ., №116, გვ. 82. იხ. აგრეთვე № II, გვ. 24, 31ჰ1 და სხვა.
[17]
ქართული სამართლის ძეგლები, ტ.1, გვ. 428- 29, მუხ. 7 - 11.
[18]
იქვე, გვ.489, მუხ. 32,33.
[19]
დოკუმენტები საქართველოს სოც. ისტ., 1, გვ. 394.
[20]
“დავთარი ქუთაისის საყდრის გამოსავალი ბეგრისა. შედგენილი 1578 წ.”, გვ. 31; ქ.
ჩხატარაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 86.
[21]
გ. დამბურია, დოკუმენტები ქართლის სათავადოების ისტორიისათვის, მსკი, წ.33,
1960, გვ. 116.
[22]
გ.ჯამბურია, დასახ. ნაშრ., გვ. 118.
[23]
ლ.მუსხელიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 274-280; დ. გვრიტიშვილი, ფეოდალური
საქართველოს სოციალური ურთიერთობის ისტორიიდან, 1955, გვ. 216 და სხვყ; დ.მეგრელაძე, ს.
ლორთქიფანიძე, გ.აკოფაშვილი, ო.სოსელია, ნარკვევები ფეოდალური საქართველოს გლეხობის
ისტორიიდან, ნ.1, 1967;Н.Ш.Асатиани, Крестьянство в Кахетском царстве в XVI-XVII вв.,
Автореферат, 1960, ст. 13-14; ქ.ჩხატარაიშვილი, დასახ. ნაშრ.,გვ. 87-95; ივ.სურგულაძე, ნარკვევები
საქართველოს სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორიიდან, 1963. გვ. 112 და შემდ: Б.Г.Кикодзе, Из
истории феодальной сеньории Саамилахоро (XVI-XVIII вв.), Автореферат, 1952, ст. 13-16.
[24]
მასალანი სტატისტიკური აღწერილობისა XVIII საუკუნეში, გვ. 3.
[25]
ნ.ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, 11,გვყ 95-96; დ.მეგრელაძე,
გლეხთა ეკონომიური მდგომარეობისათვის XVII-XVIII სს. ქართლის მასალების მიხედვით
(“მაცნე”, 1965, № 5, გვ. 203-204); ნ.ასათიანი, გლეხობა XVI-XVII სს. კახეთის სამეფოში, გვ. 142-143
(საკანდ. დისერტაცია, დაცულია მეცნ.აკად. ისტ. ინსტ-ის ბიბლიოთეკაში).
[26]
მ.დუმბაძე, დასავლეთ საქართველო XIXს. პირველ გახევარში, გვ.91-92; ო.სოსელია,
ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს ისტორიიდან, გვ.142-143.
[27]
ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ. Hd, № 1365.
[28]
ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნი, მუხ. 100, ქართული სიმართლის ძეგლები,1, გვ. 507.
[29]
დოკუმენტები..,1,გვ. 22 და სხვ.
[30]
დოკუმენტები …,1,გვ. 54, 62-63; გ.აკოფაშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ.80.
[31]
ნ.ასათიანი, დასახ.ნაშრ., გვ. 213.
[32]
ო.სოსელია, დასახ.ნაშრ., გვ. 70-71.
[33]
ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნი, მუხ. 260.
[34]
დოკუმენტები …,1, საბ. № 313გვ. 219 (1725-1737 წწ. საბუთი). იხ. აგრეთვე საბ. 203
(1710 წ.), გვ.147.
[35]
დოკუმენტები…,1, საბ. . №365, გვ. 258; საბ. № 361, გვ.248.
[36]
ქართული სამართლის ძეგლები, 11,გვ. 547,მ. 260.
[37]
დოკუმენტები…,1გვ. 253.
[38]
Н.Бердзенишвили, Очерк ... ст. 9.
[39]
ვ.გუჩუა, ხიზან გლეხთა წარმოშობის საკითხისათვის (მსკი, წ. 34,1962, გვ. 60-63).
[40]
ლ.მუსხელიშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 316-317.
[41]
З.В.Анчабадзе, Мегрелия и Абхазия в XVII веке, 1947 (საკანდიდატო დისერტაცია)
Очерки истории Абхазской АССР, ч.1, 1960, ст.111-115; И.Г. Антелава, Очерки по истории Абхазии в
XVII-XVIII веках, 1949, гл. IV; მ.დუმბაძე, დასავლეთ საქართველო XIX ს. პირველ ნახევარში, 1957,
გვ. 85 და შემდ. Г.А.Дзидзария, Народное хозяйство и социальные отношения в Абхазии в XIX веке,
Сухуми, 1958, ст. 182-326.
[42]
Очерки истории Абхазской АССР, ч.1 ст.114.
[43]
გ.ძიძარია, დასახ.ნაშრ., გვ. 320.
[44]
თვით სამეგრელოში “მარგალი” გლეხის სინონიმად იხმარებოდა გვიან ხანაში.
[45]
გ.ძიძარია, დასახ.ნაშრ., გვ. 284-285.
[46]
ანჩაბაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 60.
[47]
Ш.Месхия, Города..., ст. 169.
[48]
დოკუმენტები, 1, გვ. 271; შ.მესხია, დასახ.ნაშრ., გვ. 146.
[49]
დოკუმენტები, 1, გვ. 152.
[50]
შ.მესხია, დასახ.ნაშრ., გვ. 192 და შემდეგ.
[51]
ქართული სამართლის ძეგლები, II, გვ. 489, მუხ. 30-33.
§ 2. ფეოდალთა კლასი
[1]
ნ.ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, 11,გვ. 130.
[2]
კონსტანტინე მეფის 1467 წ. სიგელი ციციშვილებისადმი. იხ. დ.გვრიტიშვილი,
დასახ.ნაშრ., გვ. 121-122; ო.სოსელია, ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს ისტორიიდან,
გვ.103.
[3]
ვახტანგის სამართალი, მუხ. 162.
[4]
ვ.გაბაშვილი, ქართული ფეოდალური წყობილება XVI-XVII საუკუნეებში, 1958, გვ. 149,
სქოლიო 1.
[5]
ნ.ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, 11, 1965, გვ. 102;
დ.გვრიტიშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ.217; გ.ჯამბურია, ქართული ფეოდალური ურთიერთობის
ისტორიიდან, 1955, გვ. 139-141.
[6]
“ჩვენი მოასილი ამა თქუენთა მამულთა შიგა ვერსად შევიდეს და ვერცავინ რა საქმე
დაიდოს” (დ.გვრიტიშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 122).
[7]
დ.გვრიტიშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ.275-281; ო.სოსელია, დასახ.ნაშრ., გვ. 202-214;
გ.ჯამბურია, დასახ.ნაშრ., გვ. 141-142.
[8]
ო. სოსელია, ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს ისტორიიდან, გვ. 182;
გ.ჯამბურია, სათავადოთა საკითხისათვის, წიგნში: საქართველოს ფეოდალური ხანის ისტორიის
საკითხები, 1970, გვ. 18-20.
[9]
ქართულ-სპარსული ისტორიული საბუთები, ტექსტი დაადგინა, თარგმანი და
შენიშვნები დაურთო ვ.ფუთურნიძემ, 1955, გვ. 136, 234.
[10]
ქართული სამართლის ძეგლები, II , საბ. №61, გვ. 193-194; № 63, გვ. 197-202; № 77, გვ.
220-221; № 85, გვ. 230-231 და სხვ.
[11]
თავადთა სასამართლო შეუვალობის შესახებ იხილეთ: ი. სურგულაძე, საქართველოს
სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორიისათვის 1, 1952, გვ. 463-464; მ.ლეკვეიშვილი, მემამულეთა
სასამართლო უფლებამოსილების საკითხისათვის XVII-XVIII სს. აღმოსავლეთ საქართველოსში,.
“მოამბე”, 1960, № 2, გვ. 199-207; ალ. ვაჩეიშვილი, ნარკვევები ქართული სამართლის
ისტრორიიდან, III, 1963, გვ. 238 და შემდ.,ო სოსელია, დასახ.ნაშრ., გვ. 138 და შემდ.
[12]
ქართულ სპარსული ისტორიული საბუთები, ვ.ფუთურიძე, რედ., 1955, საბ. № 8, 9. გვ.
18, 21.
[13]
ქართულ სპარსული ისტორიული საბუთები, ვ.ფუთურიძე, რედ., 1955, საბ. №33, გვ.
80.
[14]
იქვე, საბ. №109, გვ.254; საბ. № 111, გვ. 258; საბ. № 121,გვ. 282; საბ. № 130, გვ. 305.
[15]
მაგრამ ასე არ ითქმის თავადის აზნაურის შესახებ.
[16]
ქართულ სპარსული ისტორიული საბუთები, № 8, გვ. 18.
[17]
ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, 1938, გვ. 28.
[18]
დონ ჯუზეპე ჯუდიჩე მილანელი, წერილები საქართველოზე, XVII საუკუნე,
თარგმანი და გამოკვლევა ბეჟან გიორგაძისა, 1964, გვ. 89.
[19]
საქართველოს ისტორია (ნ. ბერძენიშვილის ნაწილი), 1934, გვ. 268.
[20]
ო. სოსელია, დასახ.ნაშრ., გვ. 45.
[21]
ო. სოსელია, დასახ.ნაშრ., გვ. 196.
[22]
მ. ქიქოძე, ქართლის სათავადოების ისტორიიდან XV-XVIII სს. (საამილახორო) მსკი, ნ.
35, გვ.102.
[23]
საქართველოს ისტორია, 1943, გვ. 268.
[24]
გ. ჯამბურია, სათავადოთა საკითხისათვის, კრებულში; საქართველოს ფეოდალური
ხანის ისტორიის საკითხები,.... 1, 1970. არის სხვა აზრიც, რომლის მიხედვით კახეთში სათავადოთა
სისტემა XVI-XVII სს. არ ყოფილა (ნ. ასათიანი, საადგილმამულო ურთიერთობისა და
სათავადოების არსებობის საკითხისათვის XVI-XVII საუკუნეების კახეთის სამეფოში (თსუ,
შრომები,. 77, 1959, გვ. 27-55).
[25]
გ.ჯამბურია, დასახ. ნაშრ. გვ. 26—32. გამოქვეყნებულია მოსაზრება რომ კახეთში
საეკლესიო და სათავადო აზნაურები არ ყოფილან (გ. აკოფაშვილი, აზნაურთა ფენა XV-XVIII სს.
კახეთში. “მაცნე” 1968 წ., 3) გვ. 89.
[26]
ნ.ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, 11, 1965, გვ. 104; დ.
გვრიტიშვილი, ფეოდალური საქართველოს სოციალური ურთიერთობის ისტორიიდან, 1955გვ.
236, და შემდ; გ. აკოფაშვილი, სოციალური ურთიერთობის ისტორიიდან XV-XVIII სს.ქართლში,
1965, გვ.83 და შემდ.; ო. სოსელია, დასახ.ნაშრ., გვ. 105-106.
[27]
ვახტანგ VI-ის სამართალი, მუხლი 163.
[28]
გ. აკოფაშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 96.
[29]
იქვე, გვ. 84-85; ო. სოსელია, დასახ. ნაშრ., გვ. 54.
[30]
АКАК, VI, ნაწ. 1, გვ. 118.
[31]
ო. სოსელია, დასახ. ნაშრ., გვ. 60.
[32]
ნ.ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 104.
[33]
სცსსა, ფ. 229, დავთარი № 14, საბ. № 12.
[34]
Г.А. Дзидзария, Народное хозяйство и социальные отношения в Абхазии в XIX веке,
Сухуми, 1958, ст. 161-163.
[35]
ბ. ლომინაძე, ფეოდალური მიწისმფლობელობის ისტორიიდან (“საწინამძღვრო”),
მსკი, წ. 31. გვ. 156 და სხვ.
[36]
ბ. ლომინაძე, ქართული ფეოდალური ურთიერთობის ისტორიიდან, 1, 1966, გვ. 99.
[37]
იგულისხმება ლევან დადიანი, რომელმაც მოიპოვა რა ჰეგემონია დასავლეთ
საქართველოში, აფხაზეთის კათალიკოსად დასვა მალაქია გურიელი (ჩვეულებრივ, კათალიკოსის
დასმა მეფის კომპეტენცია იყო).
[38]
ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, გვ. 119.
[39]
იქვე, გვ. 121, იხ. აგრეთვე დონ ჯუზეპე ჯუდიჩე მილანელი, წერილები
საქართველოზე, გვ. 93.
[40]
ბ. ლომინაძე, ქართული ფეოდალური ურთიერთობის ისტორიიდან, 1, 1966, გვ. 99.
[41]
ლამბერტი, დასახ.ნაშრ.,გვ. 123.
[42]
З. Анчабадзе, Мегрелия и Абхазия в XVII веке., ст. 54.
[43]
ლამბერტი, დასახ.ნაშრ.,გვ. 119.
[44]
იქვე, გვ 119.
[45]
ზ. ანჩაბაძე, დასახ.ნაშრ., გვ. 55.
თავი მეოთხე
საქართველოს სამეფო-სამთავროების
სახელმწფოებრივი წყობილება
XVI-XVII სს.
[1]ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 349; ვახუშტი, აღწერა..., გვ. 204 (ხეფინის ხევისა და მთის
იქითის სოფლების სია).
[2] ფარსადან გორგიჯანიძე, ისტორია, გვ. 216.
[3] იქვე, გვ. 218; ჰასან რუმლუს ცნობები საქართველოს შესახებ, გვ,37; ვ. გაბაშვილი,
ისტორიისათვის.
§ 3. ცენტრალური მმართველობა
271); 1511 წ. კი “მეფისა სახლის უხუცესი” (ქრონიკები II, გვ. 328-329; ისტორიული საბუთები ს.
კაკაბაძის რედ., III, გვ. 43).
[4] ვ. გაბაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 166
საისტორიო მოამბე, წ. I, 1925, გვ. 215-216; დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო საბუთები, I, გვ. 76;
ს. კაკაბაძე, აფხაზეთის საკათალიკოზო დიდი იადგარი, საისტორიო მოამბე, წ. II, 1925, გვ. 187; ა .
ლ ა მ ე რ ტ ი , სამეგრელოს აღწერა, გვ. 18; ს ე ხ ნ ი ა ჩ ხ ე ი ძ ე , მეფეთა ცხოვრება (ქართლის
ცხოვრება, ჩ უ ბ ი ნ ა შ ვ ი ლ ი ს გამოც., გვ. 310).
[6] მანდატურთუხუცესი, მსახუთუხუცესი და ზოგი სხვა თანამდებობა ერთიანობის
[15] ივ. სურგულაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 326. თ. ენუქიძე, აღმოსავლეთ საქართველოს
[20]
ვ. გაბაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 370.
[21] ვ. გაბაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 392.
§ 4. ადგილობრივი მმართველობა
[1] მართალია, ქსნის, არაგვის, რაჭის, გურიის საერისთავოები თვით XVIII ს. ბოლომდე
შემორჩნენ და ფორმალურად კვლავ მოხელეებად ითვლებოდნენ, მაგრამ, ფაქტიურად, ისინიც
სამკვიდრო მამულებად (ანუ სათავადოებად) გადაიქცნენ
[2] ასე უნდა იქნას გაგებული ვახუში ბაგრატიონის ცნობა კახეთში საერისთავოების
გაუქმებისა და სამოურავოების შემოღების შესახებ XV- XVI სს. მიჯნაზე (საქართველოს ცხოვრება,
ზ. ჭიჭინაძის გამოც., 1913, გვ. 158.)
[3] ა. კლიმიაშვილი, მასალები XV-XVIII სს. ქართლისა და კახეთის სადროშოების
[14] Ш.Месхиа, Города и городской строй феодальной Грузии, 1959, გვ. 244 და შემდ.
ერთიანობის ხანაში ქალაქის მმართველს ამირთამირა ან ამირა ჰქვია. XV- XVI საუკუნეებიდან კი
მათ ნაცვლად მოურავი მკვიდრდება.
[15] შ. მესხია, დასახ ნაშრ., გვ. 267.
[17] იხ. შ. მესხიას, დასახ. ნაშრო., გვ. 244-300; ივ. სურგულაძე, დასახ. ნაშრ. გვ. 424-445.
თავი მეხუთე
ქართველი ხალხის ბრძოლა
არსებობის შენარჩუნებისათვის
XVII ს. პირველ მესამედში
[1] С.А. Белокуров, Сношения России с Кавказом, I, გვ. 388-389; ნ. ბერძენიშვილი, რუსეთ-
საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან XVI–XVII საუკუნეთა მიჯნაზე, წიგნში: საქართველოს
ისტორიის საკითხები, IV, გვ. 88-89; დ. გვრიტიშვილი, ნარკვევები საქართველოს ისტორიიდან, II,
გვ. 262-264.
[2] ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 78-79, 90.
[11] История армянского народа, ст. 219-220; И.П.Петрушевский, Азербайджан в XVI- XVII
[15] ვ. გაბაშვილი, ქართული ფეოდალური წყობილება XVI- XVII საუკუნეებში, გვ. 376.
[17] ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, II, გვ. 169; С.А.Белокуров, Сношения Росии с
[21]
С.А. Белокуров, Сношения.., გვ. 483-484.
[22] ისქანდერ მუნში, გვ. 48.
[23] იქვე С.А. Белокуров, Сношения ...., გვ. 485; ნ. ბერძენიშვირლი, დასახ. ნაშრ., გვ. 137-
138.
[24] ისქანდერ მუნში, გვ. 42-43.
[25] С.А. Белокуров, Сношения...., გვ. 485; ისქანდერ მუნში, გვ. 48-49.
[26] С.А. Белокуров, Сношения..., გვ. 496-515. ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრომი. გვ. 140-
141.
[27] ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრომი გვ. 139.
[28] С.А. Белокуров, Сношения...., გვ. 514. ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 145
[30] ისქანდერ მუნში, გვ. 51-52; ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 144-145.
[31] ისქანდერ მუნში, გვ. 54; ნ. ბერძენივშილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 145
[32] ისქანდერ მუნში , გვ. 55-57; ფ. გორგიჯანიძის ისტორია, ს. კაკაბაძის გამოც., გვ. 227
[40] არაქელ თავრიზელისა და ერთი ქართული მინაწერის (ქრონიკები, II, გვ. 433)
მიხედვით შაჰმა გიორგი მეფე მოაწამვლინა. მეორე ქართული ქრონიკის მიხედვით კი მეფე
გიორგი თაფლს მიირთმევდა, “შიგ ფუტკარი იყო. პირში რომ ჩიადვა, უცა ფუტკარმა, პირი
გაუსივა და მიიცვალა” ( ქ რ ო ნ ი კ ე ბ ი, II, გვ. 434.) ეს ცნობა თავისი დეტალებით უფრო
სარწმუნო ჩანს.
[41] ისქანდერ მუნში, გვ. 66.
***
[5] ჯელალი იყო 1519 წ. სახალხო აჯანყების მეთაური ოსმალეთში, შემდეგ ხანებში
[12] იქვე, გვ. 13-14,სტრ. 64, 65, 68, 73, 75. რაც შეეხება ი. ტფილელის ცნობას, რომ თითქოს
ოსმალთა რიცხვი
60 00 იყო, გადაჭარბებულად გვეჩვენება (ამ ცნობას იმეორებს ბერი ეგნატაშვილი).
ისქანდერ მუნშის ცნობით ოსმალთა ლაშქარში 2000 ყირიმელი თათარი იყო სულ, მთელი
ლაშქარი, ჩვენი ვარაუდით, 10000- მდე შეიძლებოდა ყოფილიყო.
[13] ისქანდერ მუნში, გვ. 73; ბერი ეგნატაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 388.
[29] იქვე.
[1]
არჩილიანი, ალ. ბარამიძისა და ნ. ბერძენიშვილის რედ., II, გვ. 48-49.
[2]
ისქანდერ მუნში, გვ. 80-81.
[3] არაქელ თავრაზელის ცნობები საქართველოს შესახებ, თარგმანი მერი მესხიშვილისა
[9] ისქანდერ მუნში. გვ. 84. ამ თარიღს ეთანხმება რუსული წყაროების ცნობებიც
(Н.Накашидзе, Грузино-русские политические отношения в первой половине xvII века, 1968, ст.
63-67); მ. სვანიძის აზრით, შაჰის “პირველი ლაშქრობა 1613 წ. შემოდგომაზე მოხდა” (საქართველო-
ოსმალეთის ურთიერთობის ისტორიიდან, გვ. 259).
[10] არჩილიანი, ტ. II, გვ. 54.
[11]
ბერი ეგნატაშივლი, გვ. 392.
[12] არჩილიანი, II, გვ. 55.
[17] ისქანდერ მუნში, გვ. 88; არჩილიანი, II, გვ. 56-57; დ. გვრიტიშვილი, დასახ. ნაშრ., 305-
307.
[18] არაქელ თავრიზელი, გვ. 43; ბერი ეგნატაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 394.
[25] არჩილიანი, II, გვ. 62; ბერი ეგნატაშვილი, დასახ. ნაშრო., გვ. 400.
[26] ისქანდერ მუნში, გვ. 96; И.Петрушевский, Азербайджан в XVI-XVII веках, с.283.
[40] იქვე.
[50] იქვე; ბერი ეგნატაშვილი. დასახ. ნაშრომი, გვ. 400; ფ. გორგიჯანიძის ისტორია, გვ. 230-
231.
[51] ვ. გაბაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 393; დ. გვრიტიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 320.
***
***
[7] ნ. შენგელია, თურქი ისტორიკოსის მუსტაფა ნაიმას ცნობები გიორგი სააკაძის შესახებ,
[12] ქრონიკები, II, გვ. 462; ისქანდერ მუნში, გვ. 121. ყარჩიხა-ხანი და შირვანის
[15] არჩილიანი, II, გვ. 68; დიდმოურავიანი, სტრ. 183, გვ. 29.
[19] ვახუშტი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 62-63; ისქანდერ მუნში, გვ. 123.
[23] ნ. შენგელია, დასახ. ნაშრომი, გვ. 256. ქართველებს დიდძალი ქონება და იარაღი
გვ. 85.
[30] ისქანდერ მუნში, გვ. 132.
[38] ისქანდერ მუნში, გვ. 128; არჩილიანი, II, გვ. 74; ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 234.
[39] ვახუშტი, აღწერა..., გვ. 27.
[40] ფარსადან გორგიჯანიძის ისტორია, გვ 234.
[41] ისქანდერ მუნში, გვ. 128.
[45] არჩილიანი, II, გვ. 75-76; ისქანდერ მუნში, გვ. 129; ა. ფურცელაძე, გიორგი სააკაძე და
[50] დიდ მოურავიანი, გვ. 34; ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, ზ. ჭიჭინაძის გამოც., გვ.
65.
[51] ს. ჯიქია, ხონთქრის მიერ დიდი მოურავისადმი გაცემული სიგელი, ენიმკის მოამბე,
[55] ქრონიკები, II, გვ. 447; ს. ჯიქია, დასახ. ნაშრ., გვ. 263.
[56]
არჩილიანი, II, გვ. 79.
[57] იქვე.
[59] ნ. ბერძენიშვილი, ივ. ჯავახიშვილი, ს. ჯანაშია, საქართველოს ისტორია, 1943, გვ. 311.
[60] ს. ჯიქია, ცნობა დიდი მოურავის უკანასკნელი დღეების შესახებ ოსმალეთში, ენიმკის
[1] არქანჯელო ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, ალ. ჭაყონიას თარგმანი გვ. 176;
И.Г.Антелава, Очерки по истории Абхазии XVII- XVIII веков, 1949,. С. 25; З.В.Анчабадзе, Из истории
средневековой Абхазии (VI- XVII вв.) 1959, с. 261-262.
[2] ი. ცინცაძე, უკრაინის და საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან. გვ. 37.
ნახევარში, გვ. 11-12; ქ. ჩხატარაიშვილი, გურიის სამთავრო (საკანდ. დისერტაცია), გვ. 106.
[12] ქ. ჩხატარაიშვილი, გურიის სამთავრო, გვ. 106, შენიშვნა; ს.კაკაბაძე, საისტორიო
[15] ჟურნ. “ივერია”, 1829, № 2, გვ. 56-57; ს.როდონაია, დასახ.ნაშრომი, გვ. 16.
[19] იქვე.
[21]
კ. გრიგოლია, ილორის წმ. გიორგის ხატის წარწერა, ენიმკის მოამბე, XIII, 1942, გვ. 149.
[22] ვახუშტი, II, გვ. 300.
[28] იქვე.
[1] M.Brosset, Histoire de la Georgie, II p., I-re livreson, Iskender Mounchi, SPb., 1856, p. 471.
[2] Gouvea Antonio, Relations des grandes guerre et victories obtenues par le roi des Perse de
Chah-Abbas contre les empereurs de Turque, Mahmed et Ahmed son fils. Trad. De portugais, Rouen, 1646,
p. 477.
[3] ა. გოვეას თხზულებაში მისი შეხვედრა მანუჩართან 1610 წლით არის დათარიღებული.
ეს არ უნდა იყოს სწორი (A.Gouvea, დასახ.ნაშრ., გვ,477). ამის საფუძველს ის გარემოება იძლევა,
რომ გოვეას ცნობით, მანუჩართან ერთად სამშობლოში უნდა დაბრუნებულიყო ალექსანდრე კახთა
მეფეც. როგორც ვიცით, ელექსანდრე 1605 წ. მოკლეს.
[4]
Iskender Mounchi, დასახ. ნაშრ., გვ. 472; L. Bellan, Chah-Abbas 1,Sa vie, son histore, Paris,
1932, p. 167.
[5] მ. ბროსეს საეჭვოდ მიაჩნია ვახუშტის ცნობა, რომლის მიხედვითაც მანუჩარ II ათაბაგი
1614 წელს გარდაიცვალა. მ. ბროსეს აზრით, მანუჩარ II ათაბაგი უფრო ადრე უნდა იყოს
გარდაცვლილი. ვიდრე ეს ვახუშტისთან არის მოცემული. Iskender Mounchi გვ. 472, შენ.1. ჩვენ
სავსებით ვეთანხმებით მ. ბროსეს. მართლაც, მანუჩარ II ათაბაგი ამ დროს ცოცხალი რომ
ყოფილიყო, მაშინ, ცხადია, შაჰ აბასი ახალცხის გამგებლად მანუჩარ II ათაბაგს დანიშნავდა და არა
მის მცირეწლოვან ვაჟიშვილს.
[6] Iskender Mounchi, დასახ.ნაშრ., გვ. 472; L. Bellan, დასახ.ნაშრ., გვ. 167.
[9] ნ. ბერძენიშვილი, აღმოსავლეთ კახეთის წარსულიდან, “მიმომხილველი”, III, გვ. 76, 77.
[10] Mufassal Osmanli tarihi, Istambul, 1960, c.IV, s. 1802; I.H. Dani Smend, Jzahli Osmanli tarihi
kronolojisi, c. III, s. 152, J. Hammer, დასახ.ნაშრ.,VIII, გვ. 250; L. Bellan, დასახ.ნაშრ., გვ. 248.
[11] Hadiye Puncer, Osmanliimparatorugunda top rak hukuku, arazi kanunlari ve kanun
[14] იქვე.
[16] იქვე.
[18] იხ. ჯიქია, ხონთქრის მიერ დიდი მოურავისადმი გაცემული სიგელი, ენიმკის მოამბე,
[20] ( სპარს სქ) III, გვ, 51. ვახუშტი ამ ფაქტს 1625 წლით ათარიღებს (ვახუშტი დასახ, ნაშრ.,
1[1]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 65.
2[2] ვახუშტის ცნობით როსტომი გამეფებისას, 1632 წ., 67 წლისა ყოფილა; ე.ი. 1632 –67=
1565 (ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 70).
3[3] ხელნ. ინსტიტუტი, ფონდი Hd, საბ. N13. 956ა.
გვ.48 და სხვ.
რადგან შაჰმა ვერ მოახერხა ქართლის მიწების გამოცხადება ირანის დივანის
(სახელმწიფოს) მიწებად 11[11].
რაც შეეხება კახეთს, იქ სხვაგვარი ვითარება შეიქმნა. ირანის მთავრობა
თავიდანვე მეტის მონდომებით ცდილობდა კახეთის სახანოდ გადაქცევას. ჯერ
კიდევ 1616 წ. დანიშნეს კახეთში ყიზილბაში ფეიქარ-ხანი, რომელიც, როგორც
არაადგილობრივი დინასტიის წარმომადგენელი, იწოდებოდა მხოლოდ
მმართველად და მთლიანად ირანზე იყო დამოკიდებული. როსტომის დროსაც
კახეთში გამოგზავნილი ხანი სელიმი მმართველ ხანად იხსენიებოდა (ასე
იწოდებოდნენ კახეთის შემდგომი ყიზილბაში ხანებიც). ამასთანავე, კახეთის
სამეფოს შემოსავალი ქართლისაგან განსხვავებით ირანის სახელმწიფო
შემოსავალში იყო აღრიცხული 12[12]. მიუხედავად ამისა, არსებითად უცვლელი
დარჩა კახეთის შინაგანი წყობილება (სამამულო სისტემა და სხვა.) 13[13].
ქართლში შემოსვლის უმალ როსტომმა, თავისი ხელისუფლების
განმტკიცების მიზნით, ქართლის ციხეების გამაგრებას მიაქცია ყურადღება.
თბილისში მანამდეც ყიზილბაშური გარნიზონები იდგა. ახლა საჭირო იყო
ქართლის გულში მდებარე გორის ციხისა და სურამის ციხის გამაგრება. გორის
ციხე იმ ხანებში დანგრეული იყო (ის ქართველებმა დაანგრიეს, მტერს შიგ
შესვლისა და გამაგრების საშუალება რომ არ ჰქონდა, ამ ხერხს ქართველები კარგა
ხანია იყენებდნენ. მტერი კი საქართველოში შემოსლისთანავე უმალ ციხეს
აღადგენდა და შიგ თავის გარნიზონს ჩააყენებდა. ეს იყო მოსახლეობის
მორჩილებაში მოყვანის საშუალება). ფარსადან გორგიჯანიძის გადმოცემით,
“გორის ნაციხვარი ზომით ლაშქართ დაუყვეს და ოცს დღეზედ ააშენეს” 14[14].
როსტომმა გორის ციხეში ყიზილბაშთა დიდი გარნიზონი ჩააყენა და ციხისთავად
“ნურის მინბაში მესხი მულსლიმბეგ” დანიშნა 15[15]. ყიზილბაშთა გარნიზონი იდგა
სურამის ციხეშიც 16[16].
ქართლის მთავარ ციხეებში ჯარის ჩაყენებით როსტომის მდგომარაეობა
განმტკიცდა და, როგორც ფ. გორგიჯანიძე გადმოგვცემს, “ქართველთა თავადნი
და აზნაურნი სრულ მიუვიდნეს და როსტომ მეფეს ფეხს აკოცეს” 17[17].
ქართლის დიდ თავადთაგან მხოლოდ ერთი - ფარსადან ციციშივლი არ
მისვლია როსტომს. ისიც იმის გამო, რომ სარდალ როსტომ სააკაძესთან ძველი
მტრობა ჰქონია. სარდალს ამ გარემოებით უსარგებლია, ფ. ციციშვილის მამული
დაურბევია და მრავალი ტყვე წამოუყვანია. ამ ნიადაგზე როსტომ მეფესა და
11[11] ვ. გაბაშვილი, ქართული ფეოდალური წყობილება XVI – XVII საუკუნეებში, გვ. 379 –
380.
12[12]იქვე, გვ 375.
13[13] დ. კაციტაძე, XVI – XVII საუკუნეთა სპარსული დოკუმენტური წყარეობი
საქართველოს ისტორიისათვის, კავკასიურ-ახლოაღმოსავლური კრებული, I I, 1962, გვ. 209-210.
14[14] ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 240. კათოლიკე მისიონერების ცნობით, გორის ციხის შენებას 40
დღე მონდომიან. როსტომს ქრისტოფორე კასტელისათვის გორის ციხის გეგმა (თუ რუკა)
გადაუღებინებია და შაჰისათვის გაუგაზავნია. ამ დროს კასტელს მთელი გორის რუკაც გაუკეთბია
და რომში გაუგზავნია (მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა, გვ. 125).
15[15] იქვე, ისქანდერ მუნშის ცნობით კი ციხისთავად ხორასნის მეთოფეთა მინბაშის
ძმისწული მირზა მუჰამედი დაუნიშნავთ (ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია V, გვ. 30).
16[16] ბერი ეგნატაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 417.
***
18[18]
იქვე
19[19] ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, V, გვ.31.
20[20] ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 240.
24[24]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, I I, გვ.71.
25[25] ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 241.
26[26] იქვე.
27[27] კ. გრიგოლია, ილორის წმ. გიორგის ხატის წარწერა, ენიმკი, XIII, გვ. 155; ივ.
35[35]
ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 244.
36[36] იქვე.
37[37] ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 244.
39[39] М .Полиевктов, Материалы..., с 28-29, док. № 5,8, დაწვრ. იხ. Н.Накашидзе, Грузино-
44[44] ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 250; ბერი ეგნატაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 422; არჩილიანი, II, გვ.
89-90. სხვათა შორის, ამ აჯანყების ჩაქრობაში თავი ისახელა იორამ მოურავიშვილმა, რომელიც
როსტომის თავწამკვდარი მომხრე იყო. როსტომმა ჩამოიყვნა იგი ქართლში და მამამისის
მამულებიც აღუდგინა
45[45] ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 250
54[54] იქვე, გვ. 258. ასეთ გაცილებას ადასტურებს ვახუშტიც: “მისცნა ცხენნი და ჯორნი,
უძღუნა მრავალნი, წარუმძღვანა კათალიკოზი და წარგზავნა იმერეთს” (გვ. 75) და ბერი
ეგნატაშვილიც “დაანება გზა, გაუმძღვანა კათალიკოზი ქრისტეფორე წინა და ბარგიცა ამან
გარდაუტანა იმერეთსა” (ქ.ცხ., II, გვ. 426).
55[55] ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 257.
57[57]
ი. ცინცაძე, დასახ. წერილი.
58[58] ქართულ –სპარსული ისტორიული საბუთები, ვ. ფუთურიძის თარგმანი და
რედაქცია, გვ. 231.
59[59] საქართველოს ისტორია, ს. ჯანაშიას რედ., გვ. 314; ამ მოსაზრებას იზიარებს
აგრეთვე, პროფ. ვ. გაბაშვილიც (ქართული ფეოდალური წყობილება XVI –XVII სს., გვ. 365).
60[60] ფ.გორგიჯანიძე, ისტორია, გვ. 259.
შემთხვევაში თეიმურაზი რუსეთს სთხოვდა დიპლომატიური ზეგავლენა
მოეხდინა ირანის შაჰზე, რომ ამ უკანასკნელს მისთვის კახეთი დაებრუნებინა 61[61].
იმერეთის მეფე რუსეთის მფარველობაში მიღებას და დადიანის
წინააღმდეგ დონელი კაზაკების გამოგზავნას სთხოვდა 62[62]. ასეთ შემთხვევაში, თუ
დადიანი დაკავებული იქნებოდა კაზაკებთან ბრძოლით, იმერეთი მოისვენებდა
დადიანის გაუთავებელი გამაჩანაგებელი ლაშქრობებისაგან და ალექსანდრეს
საშუალება ექნებოდა თეიმურაზს მიშველებოდა.
მაგრამ რუსეთს ამჯერადაც არ აღმოაჩნდა საქართველოს საქმეებში
ჩარევის ხალისი და საშუალება. რუსეთის საგარეო პოლიტიკაში, თითქმის მთელი
XVII ს-ის მანძილზე, ამიერკავკასიის საკითხი მეორე პლანზე იყო გადაწეული,
რადგან საგარეო პოლიტიკის მთავარი ამოცანა ჩრდილოეთისა და დასავლეთის
საზღვრების მოწესრიგება იყო. რუსეთის სავაჭრო ინტერესები ირანთან (იგი
აბრეშუმს აწვდიდა რუსეთს) კარგი ურთიერთობის შანარჩუნებას მოითხოვდა 63[63].
როგორც ჩანს, თეიმურაზისა და მისი მომხრეებისათვის ეს ამბავი მაშინ მთლად
ნათელი არ ყოფილა. რუსეთი, ითვალისწინებდა რა მომავალ გეგმებს,
საქართველოსათვის მცირე მატერიალურ დახმარებას და უხვ დაპირებებს არ
იშურებდა.
1650 წლის 10 ივნისს რუსეთის მთავრობამ თეიმურაზთან და
ალექსანდრესთან საპასუხო ელჩობა გამოგზავნა ნიკიფორე ტოლოჩანოვისა და
ალექსი იევლიევის მეთაურობით 64[64]. მათ თან გამოყვნენ თეიმურაზ-
ალექსანდრეს ელჩებიც, რომლებმაც საჩუქრები და დაპირებები ჩამოიტანეს. ჯარი
არც თეიმურაზს მიაშველეს და არც ალექსანდრეს მიერ ნათხოვნი კაზაკები
გაგზავნეს დადიანის წინააღმდეგ (ასეთი აქტი თურქეთს თავის საქმეებში ჩარევად
მიაჩნდა. რუსეთი კი, როგორც ჩანს, ამას ერიდებოდა). რაც შეეხება ალექსანდრეს
თხოვნას ვასალად მიეღო რუსეთის მეფეს, მოწონება გამოუწვევია რუსეთში და
ელჩებიც დიდი მონდომებით ცდილობდნენ ალექსანდრეს სათანადო ფიცი
მიეღო. ასეთი ფიცი დადებული იქნა და ხელი მოაწერეს მას ალექსანდრემ და
მისმა დიდებულებმა 1651 წ. 9 ოქტომბერს 65[65].
1652 წ. როსტომ მეფემაც გაგზავნა ელჩი რუსეთში. ჩვენ მასალების
უქონლობის გამო არ ვიცით ამ ელჩობის მიზეზი, მაგრამ, როგორც ჩანს, ის
ირანთან იყო შეთანხმებული და მისი მთავარი მიზანი კვლავ თეიმურაზის
იზოლირება უნდა ყოფილიყო 66[66].
64[64] ალექსი იევლიევის 1650 –1952 წწ. იმერეთის სამეფოში ელჩობის საანგარიშო
მოამბე, V –VI, გვ. 523 და სხვ; ი. ცინცაძე, რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის წარსულიდან, ისტ.
ინსტ. შრომები, I, 1955, გვ. 261; ნ. ნაკაშიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 177-178.
საქართველოს საკითხებით რუსეთის უფრო დაინტერესების მიზნით
თეიმურაზმა თავისი ერთ-ერთი შვილიშვილი ერეკლე 1653 წელს რუსეთში
გაგზავნა. ამ აქტს რუსეთში მოწონებით შეხვდნენ. ამავე მიზნით უნდა იყოს
მოწყობილი თუშ-ფშავ-ხევსურთა ელჩობა მოსკოვში XVII ს. 50-იანი წლების შუა
ხანებში. ამით ისინი ცდილობდნენ რუსეთის მეფისათვის ეჩვენებინათ, რომ
თეიმურაზი სულ გაგდებული არაა საქართველოდან, მას საქართველოს
მთიანეთის ნაწილი მაინც ეკუთვნის 67[67].
1658 წელს თვით თეიმურაზი გაემგზავრა მოსკოვში დახმარების
სათხოვნელად. იგი დიდი პატივით მიიღეს, მაგრამ დამხმარე ჯარზე კვლავ
ზრდილობიანად უარი უთხრეს. იმედგაცრუებული თეიმურაზი იმერეთში
ჩავიდა. გზაზე, ასტრახანს, თავისი უფროსი შვილიშვილის – ლუარსაბის
სიკვდილი აცნობეს. იმერეთში ჩასულს კი დედოფალი ხორეშანიც გარდაცვლილი
დახვდა (1659 წ.). მალე მისი ერთგული მოკავშირე ალექსანდრე იმერთა მეფეც
გარდაიცვალა (1660 წ.). ყველაფერმა ამან გაუტეხელი თეიმურზიც გატეხა,
სასოწარკვეთილმა პოლიტიკურ მოღვაწეობაზე ხელი აიღო და ბერად აღიკვეცა
(1661 წ.) 68[68].
თეიმურაზი ერთხანს სკანდის ციხეში ცხოვრობდა “ფრიად უპოვარი”.
შემდეგ, შაჰ ნავაზმა იმერეთი აიღო და თეიმურაზი მისი საპატიო ტყვე შეიქნა.
მალე თეიმურაზი მისივე სურვილით და დიდი ამალის თანხლებით ირანში
გაემგზავრა, რათა შაჰს ხლებოდა.
როგორც აკად ნ. ბერძენიშვილი წერს, “ეს ირანის დიდი გამარჯვება იყო.
მტერს დამორჩილდა სპარსელ დამპყრობელთა წინააღმდეგ ორმოცდაათწლოვანი
ბრძოლის მესაჭე. საგარეო პოლიტიკის თვალსაზრისითაც რუსეთის
თავდადებული მომხრის შაჰისადმი დამორჩილება ირანის დიდი წარმატება იყო.
ამდენადვე ეს იყო ამიერკავკასიაში მოსკოვის მეფის საგარეო პოლიტიკის
მარცხი” 69[69].
თეიმურაზი ირანში დიდი პატივით მიიღეს, მაგრამ მალე, მას შემდეგ, რაც
შაჰის მიერ დაბარებული ერეკლე ბატონიშვილი ირანში არ ჩავიდა (იგი ამ დროს
თუშეთში იმყოფებოდა და კახეთის ტახტის დაჭერას ცდილობდა), თეიმურაზს
გაურისხდნენ და ასტრაბადის ციხეში დაამწყვდიეს, სადაც გარდაიცვალა კიდეც
1663 წელს 74 წლის ასაკში. იგი საქართველოში ჩამოასვენეს და ალავერდის
მეფეთა სასაფლაოზე დაკრძალეს.
როსტომ მეფის მდგომარეობაც არ იყო სახარბიელო. მას მემკვიდრე არ
ჰყავდა, რაც მომავალი საშინაო შფოთის საწინდარი იყო. მემკვიდრის არჩევის
რამდენიმე ცდა როსტომს მარცხით დაუმთავრდა. თავადების რჩევით, 30-იან
წლებში როსტომს მემკვიდრედ გიორგი იმერთა მეფის ვაჟი მამუკა აურჩევია. იგი
იმ დროს დადიანის მიერ გაგდებული ყოფილა იმერეთიდან და თავს სამცხეში
აფარებდა თურმე. იგი ქართლში გადმოჰყავდათ, როცა შეთქმულება გახსნილა:
67[67]
შ. მესხიასა და ი. ცინცაძის დასახ. წიგნი, გვ. 74; განსხვავებულ აზრს გამოთქვამს ნ.
ნაკაშიძე, რომლის მიხედვით ქართველი მთიელები თვით იყვნენ ამ ამბის ინციატორები (დასახ.
ნაშრომი, გვ. 190-193).
68[68] შ. მესხია და ი. ცინცაძე, დასახ. წიგნი, გვ. 80-81; ა. ბარამიძე, თეიმურაზი, წიგნში:
[1] ვ. ფუთურიძე, მოჰამედ თაჰერის ცნობები საქართველოს შესახებ, მსკი, ნ. 30, 1954, გვ.
393.
[2] იქვე.
[3] პ. ზაქარაიას აზრით, ბახტრიონის ციხე XVII ს. უნდა იყოს აშენებული (კახეთის
საფორტიფიკაციო ნაგებობანი, 1962, გვ. 48.).
[4] ნ. ნაკაშიძე, საქართველო-რუსეთ-ირანის ურთიერთობა და ბახტრიონის აჯანყება
[1] ფ. გორგიჯანიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 241. იხ. აგრეთვე ს. მაკალათიას სამეგრელოს
ისტორია და ეთნოგრაფია, 1941 , გვ 104 და სხვ.
[2] ამ გარემოებით უნდა აიხსნას არქანჯელო ლამბერტის ცნობა. რომლის მიხედვით
იმერეთისა და ოდიშის საზღვარი მდ. რიონზე გადიოდა (სამეგრელოს აღწერა, გვ. 5).
[3] С.А.Белокуров, Посольство дьяка Федота Елчина и св. Павла Захарьева в Дадианскую
землю (1639-1640 гг.).Москва, 1888,с. 324; З.В.Анчабадзе, Из истории средневековой Абхазии (VI-
XVII вв.). с. 273.
[4] ა. ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, გვ. 24.
века, с. 141.
[6] ს. ბელოკუროვი, დასახ. ნაშრ.. გვ, 270-272; З. Анчабадзе, Мегрелия и Абхазия, გვ, 108-
[9] ს. ბელოკუროვი, დასახ. ნაშრ., გვ. 282-287; ზ. ანჩაბაძე, დასახ. ნაშრო., გვ. 110-111; ნ.
[15] იქვე.
[18] კ. გრიგოლია, ილორის წმ. გიორგის ხატის წარწერა. ენიმკის მოამბე, XIII, 1942, გვ. 158;
ვახუშტის აღნიშნული ამბავი ცოტა სხვანაირად აქვს მოთხრობილი. მისი ცნობის მიხედვით,
ბრძოლის დროს მამუკას ცხენი წაექცა. მიესივნენ ოდიშელი მოლაშქრეები, შეიპყრეს და ლევანს
მიჰგვარეს (ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 304.).
[19] სტოლნიკი ტოლოჩანოვისა და დიაკი იევლიევის ელჩობა იმერეთში 1650- 1652
წწ..საბუთები გამოსცა და შესავალი დაურთო მ. პოლიევქტოვმა, 1926 , გვ. 182; არჩილიანი, II, გვ.
119; კ. გრიგოლია, დასახ. ნაშრო., გვ. 153
[20] კ. გრიგოლია, დასახ. ნაშრ., გვ. 158.
[21] ქრონიკები, II, გვ. 467; ვახუშტის მიხედვით მამუკა 1654 წ. გარდაიცვალა
(საქართველოს ცხოვრება, II, გვ. 305).
[22] ფარსადან გორგიჯანიძე, გვ. 261.
[23] ს. ბელოკუროვი, დასახ. ნაშრ., გვ. 371; კ. გრიგოლია, დასახ. ნაშრო., გვ. 156.
[25] ქრონიკები, II, გვ. 467; ა. ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 72; З.В.Анчабадзе, Из истории
[30] ფარსადან გორგიჯანიძე, გვ. 262; ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 305-306; ს.კაკაბაძე, დასახ.
***
***
[1] ბერი ეგნატაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 434; ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 76.
[2] ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 77.
[3] ფარსადან გორგიჯანიძე, გვ. 268.
[4] ბერი ეგნატაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 435; ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 77.
[9] ქრონიკები, 11, გვ. 479´ს.კაკაბაძე, საქართველოს მოკლე ისტორია, ახალი საუკუნეების
[26] იქვე.
[31] ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ., 86-92; ფ. გორგიჯანიძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 276-
[39] იქვე.
[42] 1668 წ. ბაგრატ IV გადააყენეს და კვლავ “დასვეს დარეჯან და ვახტანგ მეფედ”, მაგრამ
ამავე წელს ორივე მოკლეს. 1668 წ. მცირე ხნით მეფობდა დემეტრე გურიელი. მას თვალი
დასთხარეს და გააძევეს. 1669 – 1678 წწ. კვლავ ბაგრატ IV, 1678 წ. არჩილი, 1679 – 1681 წწ. ისევ
ბაგრატ IV, 1681 – 1683 წწ. -გიორგი გურიელი, 1683 – 1690 წწ. – ალექსანდრე IV, 1690 – 1691 წწ. –
კვლავ არჩილი, 1691 – 1695 წწ. – ისევ ალექსანდრე IV, 1695 – 1696 წწ. – ისევ არჩილი, 1696 –1698 წწ.
– გიორგი IV (გოჩიად წოდებული), 1698 წ. – ისევ არჩილი, 1699 – 1770 წწ. – სვიმონ, ალექსანდრე
IV-ის ძე (ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 311 – 329; დ. გვრიტიშვილი, ნარკვევები საქართველოს
ისტორიიდან, 11).
[43] მ.თამარაშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 104.
[44] ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ.,317; დ.გვრიტიშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 448 – 449, 454.
(მ.თამარაშვილი, გვ. 208 – 210), მაგრამ იგი მთელი ოდიშის მთავარი კი არ იყო, არამედ ჩრდილო
სამეგრელოსი (კოდორიდან ენგურამდე), რომელიც შემდეგ აფხაზეთის სამთავროს
შემადგენლობაში შევიდა.
[46] ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ.,317. И.А.Антелава, Очерки по истории Абхазии XVII—
[48] იქვე.
[49] მ.სვანიძე, სამცხე-საათაბაგო XVII საუკუნის 30 -50-იან წლებში, ხელნაწერი, გვ. 12.
1964,გვ. 81.
[54] М.Сванидзе, О Юрлукап и оджаклыках как одной из форм землевладения в Османской
империи (на примере Чилдырского еялета. Первый конгресс балканских исследований, София, 26
августа—1 сентября 1966 г.). Сообщения Советской делегации, Москва, 1966.
თავი მეშვიდე
[1]
ს. ჯანაშია, შრომები, II, გვ. 497.
[2]
არჩილიანი, I, გვ.10, ტ. 67.
[3]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, გვ. 131,132; 233-235;
237; 240-241; 251, 253 და სხვ.
[4]
იქვე, გვ. 255-256.
[5]
იქვე, გვ. 253.
[6]
ბერი ეგნატაშვილი. დასახ. ნაშრ., გვ. 435.
[7]
კულტურის ცენტრების შესახებ იხ. ლ. მენაბდე: ძველი ქართული მწერლობის კერები,
წიგნი I, 1962; წიგნი I, ნერკ. 1962.
[8]
ფ. გორგიჯანიძე, ისტორია, საისტორიო მოამბე, წიგნი II, 1925, გვ. 214.
[9]
ლ. მენაბდე, ძველი ქართული მწერლობის კერები, I, ნარკ. გვ. 94.
[10]
მ. ჩიქოვანი, ქართული ხალხური სიტყვიერების ისტორია, გვ. 47.
[11]
არჩილიანი, I, გვ.6, სტრ. 34.
[12]
ქართული ხალხური საისტორიო სიტყვიერება, გვ. 126.
[13]
იქვე, გვ. 150, 163.
[14]
ქართული ხალხური საისტორიო სიტყვიერება, გვ. 129-141.
[15]
მე-17 საუკუნეში ჩაწერილი ქართული ზღაპრები გამოსცა და გამოკვლევა და
ვარიანტები დაურთო მიხეილ ჩიქოვანმა (წიგნში: “მრავალთავი”, საქართველოს ისტორიის,
არქეოლოგიის, ეთნოგრაფიისა და ფოლკლორის სამეცნიერო საზოგადოების კრებული, I,
თბილისი, 1964, გვ. 61-105).
§. 2. მხატვრული ლიტერატურა
§ 3. მეცნიერება
[1]
გამოცემელია ვ. ფუთურიძის მიერ 1941 წ.
[2]
ფ. გორგიჯანიძის ისტორიის პირველი ნაწილის შესახებ. იხ. რ. კიკნაძე, კიდევ ერთი
ქართული წყარო ლაშა გიორგის ისტორიისათვის (კრებული “საქართველო რუსთაველის ხანაში”,
თბ., 1966, გვ. 93-104).
[3]
ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 315 – 316; ივ. ჯავახიშვილი, ქართული საისტორიო მწერლობა, გვ.
286.
[4]
ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, გვ. 75. შდრ. გ. ნადარეიშვილი, ფიცი როგორც
მტკიცებულება ქართული სამართლის წიგნების მიხედვით, თბ., 1963, გვ. 8-9.
[5]
. ლამბერტი, დასახ. ნაშრ., 75-76; შარდენი, მოგზაურობა საქართველოში, გვ. 90.
[6]
ფ. გორგიჯანიძე, გვ. 263-265.
[7]
“საქართველოს სიძველენი” ე. თაყაიშვილის რედაქციით, 1909, გვ, 59; სასამართლო
პროცესის შესახებ იხ. მ. ლეკვეიშვილი, სასამართლო პროცესი XVII- XVIII სს. აღმოსავლეთ
საქართველოში, 1963.
[8]
ვ. ფუთურიძე, ქართულ-სპარსული ისტორიული საბუთები, გვ. 46-47; დანაშაულის
სუბიექტური მხარისა და სუბიექტების შესახებ იხ. ალ. ვაჩეიშვილი, ნარკვევები ქართული
სამართლის ისტორიიდან, 1940.
[9]
იადიგარ დაუდი, ლ. კოტეტიშვილის გამოცემა, თბ., 1938, გვ. 95-96.
[10]
იქვე, გვ. 102-1-3.
[11] უფრო დაწვრილებით მოცემულ საკითხზე იხ. შემდეგი შრომები: მ. შენგელია,
მიდიცინის განვითარების ზოგიერთი ძირითადი საკითხი საქართველოში, 1961; მისივე,
ეტიუდები ქართული მედიცინის ისტორიიდან, 1963; მისივე, ნარკვევები მედიცინის ისტორიიდან
საქართველოში, 1956; საკითხის ბიბლიოგრაფია მოცემულია დასახელებულ ნაშრომებში:
Никобадзе, Татишвили, Курчишвили, Основные этапы развития медицины в Грузии, 1964.
§ 4. ხელოვნება
[1]
გრემის, ახალი შუამთისა და ნინოწმინდის შესახებ, იხ. გ. ჩუბინაშვილის Архитектура
Кахетии, გვ. 440-450, 497 და შემდ., ტაბ. 353-369, 397-402.
[2]
პ. ზაქარაია, ანანურის ხუროთმოძღვრული ანსამბლი, თბ., 1953.
[3]
ვეფხისტყაოსნის დასურათება, მინიატურები, შესრულებულია XVII ს.., თბ., 1966.
[4]
საქართველოს სიძველენი, 11, გვ. 37.
[5]
საქართველოს სიძველენი, ტ. II, გვ. 23,37, 44, 516; დ. ჯანელიძე, ქართული თეატრის
ისტორია, გვ. 501-504.
[6]
საქართველოს სიძველენი, ტ. II, გვ. 516.
[7]
С.Белокуров , Сношения России с Кавказом, М., 1889, с. 171.
[8]
იქვე გვ. 217. Д.Джанелидзе, Сахиоба при дворе кахетинского царя Александра II, по
данным статейного списка русских послов, в кн. Грузинский театр с древнейших времён до второй
половины XIX в., Тбилиси, 1954, с. 210—213.
[9]
ე. თაყაიშვილი, ხელმწიფის კარის გარიგება, გვ, 11-12. ივ. ჯავახიშვილი, ქართული
მუსიკის ისტორიის ძირითადი საკითხები, გვ. 230; დ. ჯანელიძე, ქართული თეატრის ისტორია, გვ.
518-523.
[10]
ე. თაყაიშვილი, არქეოლოგიური მოგზაურობა სამეგრელოში (“ძველი საქართველო”,
III, თბილისი, 1913-1914, გვ. 8-21; შ. ამირანაშვილი, ქართული ხელოვნების ისტორია, გვ. 359-362.
[11]
თეიმურაზ პირველი, თხზ. ალ. ბარამიძისა და ჯაკობიას რედაქციით, გვ. 112, სტროფი
107.
[12]
იქვე, გვ. 100, სტროფი 10.
[13]
იქვე, გვ. 11, სტროფი 71.
[14]
იქვე, გვ. 112, სტროფი 107.
[15]
Материалы по истории грузино-русских взаимоотношений (1615—1640).Документы к
печати подготовил и предисловием снабдил М.Полиевктов, с. 391.
[16]
კ. კეკელიძე, გართობა-სანახაობათა ისტორიისათვის ძველ საქართველოში.
ეტიუდები, II, გვ. 153-154.
[17]
არჩილიანი, I, გვ. 5.
[18]
დ. ჯანელიძე, ქართული თეატრის ისტორია, გვ. 539-540.
[19]
არჩილიანი, II, გვ. 9; დ. ჯანელიძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 540-547.
[20]
სულხან-საბა ორბელიანი, სიბრძნე-სიცრუისა, 1938, გვ. 117-118.
[21]
დ. ჯანელიძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 553-558.
თავი მერვე
აღმოსავლეთი საქართველო
XVIII ს. პირველ ნახევარში
[1]
ს. ჩხეიძეს, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 25.
[2]
ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, გვ. 57,58.
[3]
იქვე, გვ. 81.
[4]
ვახტანგ VI , სამართლის წიგნი. მუხ. 170.
[5]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Sd, N838; ფ. Qd, N 637, 1027; სცია., ფ. 1450, დოკ, 23, 90.
[6]
დასტურლამალი, გვ. 11.
[7]
ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, გვ. 37, 38, 40, 67-68, 92, 94,96, 102, 103.
[8]
დასტურლამალი, გვ. 74, 85, 115, კოდი XVIII საუკუნისათვის 10-12 ლიტრას შეიცავდა;
იქვე, გვ. 44
[9]
დასტურამალი, გვ. 9 და 26.
[10]
იქვე, გვ.9.
[11]
დასტურლამალი, გვ. 87, 88, 89, 103; ე. თაყაიშვილი, არქეოლოგიური მოგზაურობა
1907 წ., ნაწ. I, გვ. 136,137,140,141, 177; ი. ჯავახიშვილი, ეკონომიური ისტორიის ძეგლები, I, გვ, 13,
26, 34, 86, 95, 99, 104;
[12]
ვახუშტი. დასახ. ნაშრ., გვ. 81.
[13]
შ. შარდენი, მოგზაურობა საქართველოში, გვ.83.
[14]
ვახუშტი, დასახ, ნაშრ., გვ. 48, 50, 68.
[15]
დასტურლამალი, გვ.65.
[16]
იქვე, გვ.67.
[17]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 102.
[18]
იქვე, გვ. 103.
[19]
ხელნ. ინსტ., ფ. Hd, N 971.
[20]
ვახუტში, აღწერა... გვ. 34,56, 58, 68.
[21]
იქვე, გვ. 56, 58, 74, 78 და სხვ.
[22]
დასტურლამალი, გვ. 14-15.
[23]
საქართველოს სიძველენი იქვე, გვ. 67., II, გვ. 141; სცია. ფ. 1450, დავთ. 45. N 122.
[24]
დასტურლამალი, გვ. 18, 99; ნ. აბესაძე, მეაბრეშუმეობა საქართველოში, თბ., 1957, გვ.
194-195.
[25]
იქვე.
[26]
სცია, ფ. 144, N153, N318.
[27]
დასტურლამალი, გვ. 18. 47.
[28]
იქვე, გვ. 10.
[29]
ე. თაყაიშვილი, არქეოლოგიური მოგზაურობა, 1907, I, გვ. 177.
[30]
ე. თაყაიშვილი, საქართველოს სტატისტიკური აღწერა, თბ., 1907, გვ.6, 51, 104,289, 309,
312, 324-25, 374,390.
[31]
სცია. ფ. 1450, დავთ. 6 N 171.
[32]
ხელნაწ. ინსტი., ფ. Sd, N89.
[33]
სცია, ფ. 1448, N 844.
[34]
დასტურლამალი, გვ. 125,117; ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ. Qd, N8014.
[35]
სცია. ფ. 1450, დავთ. 17, N 118.
[36]
დ. კაპანაძე, უცხო ნიმუშების მიხედვით საქართველოში მოჭრილი ზოგიერთი
მონეტის საკითხისათვის (საქართველოს მეცნ. აკედ. მოამბე, XXVII , N1, 1959, გვ. 117)
[37]
დასტურლამალი, გვ. 23.
[38]
ხელნაწერთა ინსტიტუტი. ფ. HdN 14470.
[39]
Ш.Месхиа, Города и городской строй феод. Грузии, с. 315.
[40]
ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ. ფ. Hd,N2938.
[41]
სცია. ფ. 1450. N 1475.
[42]
დასტურლამალი, გვ. 100, 101.
[43]
ხელნაწერთა ინსტიტუტი, მ. თამარაშვილის პირადი ფონდი, N10, N1122, გვ.19.
[44]
დ. მეგრელაძე, მასალები საქართველოს ეკონომიური ისტორიისათვის, გვ. 213-214
(მსკი, ნაკვ. 35, 1953 წ.).
[45]
სცია, ფ. 1460, და 29. N137; ფ. 1451, დ. I, აღწ. 501; “მოამბე”, 1903, IX, გვ. –1-35
[46]
შ. მესხია, დასახ. ნაშრ., გვ. 117.
[1]
ვახტანგ VI, სამართლის წიგნი, მუხლები 26, 27, 28.
[2]
ქართული სამართლის ძეგლები, ი. დოლიძის გამოცემა, I, გვ. 426.
[3]
ვახტანგ VI, სამართლის წიგნი, მუხ. 29,30,31.
[4]
საქართველოს სიძველენი, III, გვ. 211.
[5]
ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ. Ad, N 2220
[6]
ვახტანგ VI, სამართლის წიგნი. მუხლები 30,31,32.
[7]
იქვე, მუხლი 199, 202.
[8]
იქვე, მუხლი 202.
[9]
იქვე, მუხლი 201.
[10]
დასტურლამალი გვ. 26; დოკუმენტები , საქართველოს სოც. ისტ., I, გვ. 143
[11]
ვახტანგის სამართალი, მუხლი 100. ბოგანო გლეხთა შესახებ, იხ. ი. ჯავახიშვილის,
საქართველოს ეკონომიური ისტორია, I, გვ.13; დ. მეგრელაძე. ბოგანო გლეხთა კატეგორიის
საკითხისათვის (საზ.მეცნ. განყ. მოამბე, 1963, N3
[12]
ვახტანგის სამართალი, მუხლი 214.
[13]
ეს საკითხი ვრცლადაა განხილული პროფ. ივ. სურგულაძის ნაშრომში “ნარკვევები
საქართველოს სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორიიდან”, რომელშიაც ავტორმა ძირითადად
განიხილა “ გლეხთა კატეგორიები და გლეხთა გადასახადები “დასტურლამალის” მიხედვით” (გვ.
112-260).
[14]
იხ. წინამდებარე ტომის შესავალი (ავტ. მ. დუმბაძე).
[15]
ნ. ბერძენიშვილი, XVIII ს. საქართველოს ისტორიიდან, გვ. 187.
[16]
ნ. ბერძენიშვილი, XVIII ს. საქართველოს ისტორიიდან, გვ. 188.
§ 3. პოლიტიკური ვითარება XVIII ს. პირველ ოცეულში
[1]
აღნიშნული მონაცვლეობის შესახებ საყურადღებო შენიშვნები გამოთქვა ზ.
ავალიშვილმა (З.Авалов, Присо единение Грузии к России, СПб., 1906, с. 28—32).
[2]
П. Иоселиани, Исторический взгляд на состояние Грузии под властью царей магометан,
1849, с. 57.
[3]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, ჩუბინაშვილის გამოცემა, გვ. 71.
[4]
იქვე. გვ. 71 და 78.
[5]
ავღანთა სეპარატისტული მოძრაობის შესახებ იხ. И. М. Реиснер, Развитие феодализма
и образование государства афганцев, М., 1954. აგრეთვე მისივე Падение державы сефевидов и
нашествие афганцев на Иран (1722 — 1723), Доклады и сообшения МГУ, кн. 10, М., 1950.
[6]
ავღანეთში ქართველთა მოღვაწეობის შესახებ ევროპულ ენებზე არსებობს ვრცელი
ლიტერატურა. აქედან აღსანიშნავია Th. Krusinski, Nragica vertentis belli Persici Historia, Leopoli, 1740;
პოლონელი იეზუიტი მისიონერის ეს წიგნი უფრო ადრე გამოვიდა ინგლისურ ენაზე ლონდონში
1728 წ. და ჰანვეის ერთ-ერთ წყაროდ იქცა. იხ Iohans Hanway, An historical accaunt of the Britisch
trade jver Casp[ian Sea London.1753. ხელნაწერის სახით არსებობს ჰანვეის წიგნის ჩვენთვის
საინტერესო ნაწილის რუსული თარგმანი. (Ханвей, Путешествие в Пурсию, т.2), რომელიც
დაცულია ივ. ჯავახიშვილის სახ. ინსტიტუტის შუა საუკ. ისტორიის განყოფილებაში. ამავე
ავტორის ბევრი საინტერესო ცნობა ქართულად გამოაქვეყნა აგრეთვე მაკა ხუბუამ (“ქართულ-
ირანული ურთიერთობანი, “ენიმკის” მოამბე, 1940,№ 5,6.
ჩვენ ძირითადად ვემყარებით ამ თარგმანებს. გიორგი მეთერთმეტის შესახებ
საინტერესო ცნობები აქვთ აგრეთვე პიკოლტს (Ch. Picault, Histoire de revolutions des Perse, 2 vol.,
Patis MDCCCX), პეისონელს და სხვ. აღსანიშნავია აგრეთვე სომხერი წყარო – «Дневник осады
Испагани афганцами, веденный Петросом ди Саргис Гилаленц», Перевод и объяснения
К.Пактакова,1870. რუსი მეზღვაურის ფ.ი. სოიმონოვის წიგნი Описание Каспийского моря...,
СПб., 1763 და ბევრი სხვაც.
[7]
სეხნია ჩხეიძე, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 322.
[8]
სომხური გვ.401.
[9]
Ханвей, Путешествие в Пурсию, 11, часть 1,გვ. 401
[10]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 72.
[11]
იქვე, გვ. 74.
[12]
სეხნია ჩხეიძე , დასახ. გამოც., გვ. 326.
[13]
იქვე, ვახტანგის ამალაში თითქმის 300 წევრი იყო.
[14]
პროფ. ვ. დონდუას დაკვირვებით, ვახტანგ VI ქრისტიანობას “პრინციპულ
მნიშვნელობას ანიჭებდა”, რადგან სამეფო ხელისუფლების მისივე განსაზღვრა ასეთი იყო, “თუ
მეფეს მეფობა შეეძლოს, ქნას თუ არა მეფობის უქნელობა სჯობს და ხელი აიღოს”. ამ დებულების
ავტორი “ ხელს იღებდა ისეთ მეფობაზე, რომელსაც უნდა ჩამოაცილონ მისი ქართულობის და
ამდენადვე ნამდივლობის ერთი ატრიბუტი – ქრისტიანობა” (ვ. დონდუა, საისტორიო ძიებანი, I,
1967, გვ. 151.)
[15]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ.77.
[16]
იქვე, გვ. 78.
[17]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 78.
[18]
იქვე, სიმონის მოღვაწეობის შესახებ, იხ. ვ. დონდუა, ვახტანგ VI-ის დროინდელი
საქართველოს ისტორიიდან (მიმომხილველი, I I I, 1953).
[19]
ი. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, გვ. 317.
[20]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 170-180.
[21]
მ. თამარაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 209.
[22]
იხ. ი. ტაბაღუა, საქართველო-საფრანგეთის ურთიერთობა (XVIII ს. პირველი
მეოთხედი), 1972.
[23]
ვ. გაბაშვილი, ქართული დიპლომატიის ისტორიიდან (მსკ. ნაკვ. 31. 1954, გვ. 125.)
[24]
ვახუშტი, დასახ ნაშრომ., გვ 80, სეხნია ჩხეიძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 327.
[25]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ.122.
[26]
ს. ჩხეიძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 327.
[27]
იქვე, გვ. 328.
[28]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ. გვ. 134.
[29]
იქვე. გვ.136., დ. მეგრელაძე მასალები XVIII ს. 20-იანი წლების ქართლ-კახეთის
ისტორიიდან (მსკი, ნაკვ. 33, 1960, გვ. 148-158.).
[30]
გ. მაისურაძე, “ესაი ჰასან ჯალალიანის ნაშრომი – “ალვანეთის ისტორია” ქართველი
და სომეხი ხალხის ურთიერთობის შესახებ” (საქართველოს, კავკასიისა და მახლ. აღმოს.
ისტორიის საკითხები, 1968, გა. 183 – 201); ესაია ჯალალიანცი, ქართველი მეფის ვახტანგის
მოსვლა განჯას (“მოგზაური”, 1902, № 1, გვ. 65-66).
[31]
ნ. მაისურაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 185.
[32]
XVIII საუკუნის სომხეთის გამათავისუფლებელი მოძრაობის შესახებ საინტერესოა
არუთინიანისა და მარტიროსიანის შრომები. იხ. П.Т.Арутюнян, Освободительное движение
армянского народа в первой четверти XVIII в., Москва, 1954; В.Мартиросян, Россия и армяно-
грузинские взаимоотношения в первой четверти XVIII в., Автореферат кандидатской
диссертации, Ереван, 1966. а также, С.Мамедов, Исторические связи и дружба азербайджанского и
армянского народов в первой трети XVIII в., Автореферат кандидатской дисертации, Баку, 1966.
[33]
სეხნია ჩხეიძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 205.
[34]
ჰანვეი, დასახ. ნაშრ., გვ. 205.
[35]
აკ. გაწერელია, მასალა ვახტანგ VI-ის ბიოგრაფიისათვის 1712-1722 წ. (“მნათობი”,
1958, №1, გვ. 162-163).
[36]
გ. მაისურაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 186.
[1]
იხ В.П.Лысцов, Персидский поход Петра I, .М.,. 1951; გ. პაიჭაძე, რუსეთ-საქართველოს
ურთიერთობის ისტორიისათვის ( XVIII ს. პირველი მეოთხედი), თბილისი, 1960.
[2]
გ. პაიჭაძე, რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიისათვის, გვ. 79.
[3]
ივ. ჯავახივშილი, დამოკიდებულება რუსეთსა და საქართველოს შორის XVIII
საუკუნეში, თბილისი, 1919, გვ. 8.
[4]
Переписка грузинских царей с российскими государями, СПб., 1861, с. 138.
[5]
П.Т.Арутюнян, Освободительное движение армянского народа в первой четверти XVIII в.,
Москва, 1954; გვ. 155—156.
[6]
გ. მაისურაძე, ესაი ჰასან ჯალალიანის ნაშრომი – “ალვანეთის ისტორია”, ქართველი
და სომეხი ხალხების ურთიერთობის შესახებ, გვ. 186-187.
[7]
D. Lang, The Last Yearsb jf the Georgian Monarchy, 1658—1832, New-York, 1957, p. 113.
[8]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 82.
[9]
Переписка..., с. 139 – 140.
[10]
იხ. В.П.Лысцов, Персидский поход Петра I, გ. პაიჭაძე, რუსეთ-საქართველოს
ურთიერთობის ისტორიისათვის.
[11]
იხ. ვ. დონდუა, ვახტანგ VI-ის დროინდელი საქართველოს პოლიტიკური
ისტორიიდან (1712—1745), “მიმომხილველი”, 111, 1953.
[12]
Переписка грузинских царей с российскими государями, c. 148—149.
[13]
ПСЗ, VII, № 4531.
[14]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 85.
[1]
პეტრე დიდისადმი 1821 წ. გაგზავნილ მოხსენებაში ვოლკონსკი აღნიშნავდა, რომ
ვახტანგი «видит в Грузии несогласие между шляхетством, а ежели де войска ваши введены будут в
Грузию, то уже и поневоле принуждены будут многие его партию взять и с ним согласны быть»
(ЦГАДА, Ф. кабинет Петра I, отд 2, кн. 54, л. 640; С. М. Соловьев, История Росии с древн, времен, кн.
IX, М., 1963, გვ. 371; Г. Г. Пайчадзе, Русского-грузинские отношения в первой половине XVIII в.
1970, გვ. 45-46.
[2]
Переписка грузинских царей с российскими государями, c. 139.(არაბულად)III, გვ. 610 –
612.
[3]
დავით გურამიშვილი, დავითიანი, თბილისი, 1955, გვ. 56, სტროფი 213.
[3]
Переписка грузинских царей с российскими государями, c. 139.
[4]
“მეფეს სძრახავდნენ, ეტყოდენ ეგევითარსა გმობასა; სამს დიდს ჴელმწიფეს პირს
აძლევს, სამგან იკეთებს ყმობასა!” (იქვე, სტროფი 214).
[5]
ეს ბუტკოვის მიერ მითითებული მასალებიდანაც კარგად ჩანს. იგი წერდა, რომ
ასტრახანის გუბერნატორ ვოლკონსკის 1720 წ. მარტში დაევალა სპარსეთში ლაშქრობის
საიდუმლო მომზადება, და, სხვათა შორის,. «склонять карталинского царя Вахтанга и прочих
христиан к пользам Росии, уверяя их в благорасположении Петра I и обнадеживая их в государевом
покровительства» (Бутков, Материалы, II, გვ. 6).
[6]
ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, გვ. 64-65. ავტორი იქვე იმოწმებს სეხნია
ჩხეიძეს, ჩუბინ. გამოც. გვ. 330.
[7]
(სომხური სქოლიო გყ 423)
[8]
АВПР,Ф. Сношения России с Грузией, 1725, д. № 1, ч. 11, лл. 482—492. მითითებულია გ.
პაიჭაძის დასახ. ნაშრ. გვ. 99- 100.
[9]
ვახტანგ მეექვსე, ლექსები და პოემები, ალ. ბარამიძის რედაქციით, 1947. გვ. 20.
[10]
ნ. ბერძენიშვილი, XVIII საუკუნის საქართვეოლს ისტორიიდან (მსკი, 1944, ნაკვ. I, გვ.
182).
[11]
ნ. ბერძენიშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 183.
[12]
ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, V გვ. 63.
[13]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, 111, გვ. 284.
[14]
გიორგი ლეონიძე, გამოკვლევები და წერილები, 1958, გვ.214.
[15]
სომხურ ტექსტი გვ.426.614-622; Г. Эзов, Сношения Петра Великого с армянским
народом, СПБ., 1898, გვ. 336.
[16]
ნ. ბერძენიშვილი,აღმოსავლეთ კახეთის წარსულიდან (“მიმომხილველი”, 1953, გვ.
77—84;
აღმოსავლეთ კახეთის (საინგილოს შესახებ იხილეთ აგრეთვე: მ. ჯანაშვილი, საინგილო
(“ძველი საქართველო 11, თბილისი, 1911-1913); ზ. ედილი, საინგილო, თბილისი, 1947; მ. დუმბაძე,
აღმოსავლეთ კახეთის (საინგილოს) ისტორიიდან, თბილისი, 1953; თ. პაპუაშვილი, აღმოსავლეთ
კახეთის სოც. ურთიერთობის ისტორიიდან (თელავის პედინსტ. შრ.,1959, 111); დ. მეგრელაძე,
მასალები XVII ს. 20-იანი წლების ქართლ-კახეთის ისტორიისათვის (მსკი, ნაკვი 33, 1960) Д. З.
Бакрадзе, Заметки о Закатальском округе (записки КОИРГО, кн. XIX, ч. I, 1890); И. П. Петрушевский,
Джаробелаканские вольные общества в первой трети XIX столетия, Тифлис, 1934; Г. Г. Писаревский,
Уничтожение в Закатальском округе зависимых отношений (Труды Института истории АН
Азербайджанской ССР, 1947, т. I).
[17]
იხ. ამავე თავის მეორე პარაგრაფი.
[18]
ნ. ბერძენიშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 188-190.
[19]
საინგილოში მომხდარ სოციალურ ცვლილებათა შესახებ იხ. ი.პეტრუშევსკისა და მ.
დუმბაძის დასახელებული ნაშრომები.
[20]
მ. დუმბაძე, აღმოსავლეთ კახეთის (საინგილოს) ისტორიიდან, 1953, გვ. 17-18.
[21]
ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 83.
[22]
Хроника виойн Джара в XVIII столетии, Б аку , 1931, გვ. 13.
[23]
“XIX საუკნიეში ცარიზმმა სცნო “კანორნიერება” ოსმალო მტაცებლის ამ აქტისა მის იმ
ნაწილში, რომელიც ჭარ-ბელქანელ დამპყრობთა მემამულეობას ეხებოდა”. ასე მიეცა დასტური
ინგილოთა მიწების მტაცებლებს და “რაღა გასაკვირველია, თუ ოსმალეთის სულტნის
მმადლობელი ჭარ-ბელაქნელი აღალარები «Грамоту эту турецкого правительства... сберегают как
святыню...» (А. Поседбский, Очерк Закат. Округа, «Кавк. Календарь», 1866, გვ. 23); ნ. ბერძენიშვილის
შენიშვნა (დასახ. ნაშრ., გვ. 84).
[1]
მეფეთა შორის ბრწყინვალემან, დიდმან, სახელგანთქმულმან გიორგი განასხნა და
აღფხურნა” (ქართლის ცხოვრება, II, ს. ყაუხჩიშვილი რედ., გვ. 296).
[2]
მაგალითად “ქართლის ცხოვრებაში” XIVს. დამდეგის ამბების შემდეგ ოსთა ხსენება
აღარაა (იხ. დასახ.გამოცემა); გ. თოგოშვილი, ქართლის ბარში ოსთა ჩამოსახლების ისტორიიდან
ჟურნ. “მაცნე”, თბ., 1964, № 5 გვ. 59.
[3]
З.Н. Ванеев, К вопросу о времени заселения Юго-Осетии (Известия ЮОНИИЮ вып. 3, 1936,
с. 742).
[4]
В.Гамрекели, Двалы и двалетия, с. 143.
[5]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, წ. 11, 1965, გვ. 60-61; დ.
გვრიტიშვილი, ნარკვევები საქართველოს სიტორიიდან (XIII- XIV სს.) 1962, გვ. 276-277.
[6]
ქართლის ცხოვრება, IV, ს. ყაუხჩიშვილი რედ., თბილისი, 1973, გვ. 654—655.
[7]
ეს პროცესი ძირითადად სწორად აქვს აღწერილი XVIII ს. პირველ ნახევრის
ისტორიკოსს ვახუშტის – “ამ მთის ადგილებთა შინა... რაოდენი ოვსნი დავსწერეთ.. პირველად
სახლებულან ქართველნი გლეხნი. შემდგომად მეპატრონეთა მათთაგან გარდმოსახლებულან ოსნი
და ქართველნი ბართა შინა ჩამოსულან, ვინაიდგან მტერთაგან ბარს შინა კაცნი შემცირებულან”
(აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, დასახ. გამ., გვ. 71).
[8] С.А.Белокуров,Сношения России сКавказом, М. 1889, с. 508.
[9]
ძველი ქართული ლიტერატურის ქრესტომათია, 1, შედგენილი ს. ყუბანეიშვილის მიერ,
თბ. 1946, გვ. 408.
[10]
დოკუმენტები საქ. სოც. ისტ., 1.,ნ. ბერძენიშვილის რედ., გვ. 364; კ. კეკელიძის სახ.
ხელნაწერთა ინსტ., ფ.Sd 546, 1775; ფ. Qd 355.
[11]
ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, გვ. 78, 200—203.
[12]
იქვე, გვ. 69.
[13]
ოსური ახალშენის წარმოქმნისა და მათი სოციალურ-პოლიტიკური და კულტურული
ცხოვრების შესახებ იხ. კოლექტიური ნაშრომი –К истории Нагорной Картли и грузино-осетинских
взаимоотношений, რომელშიაც გაერთიანებულია ნარკვევები ვ. გამრეკელის, მ. დუმბაძის, გ.
თოგოშვილის, ბ. ლომინაძის,მ. ლორთქიფანიძისა და ლ. რჩეულიშვილი (ინახება ივ.
ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის შუა საუკუნეების
ისტორიის განყოფილების არქივში).
***
[1]
Переписка грузинских царей с российскими государями, 1861,c. 149.
[2]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, 1854 წ. გამოც. , გვ. 87.
[3]
იქვე.
[4]
Переписка на иностр. языках, с. 163.
[5]
Абраам Ереванцы, История войн 1721—1736 гг., Ереван, 1939, с. 25. П.Т.Арутюнян,
Освободительное движение армянского народа в первой четверти XVIII в., Москва, 1954; с. 166, 168.
[6]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 87.
[7]
იქვე, გვ. 88.
[8]
ნ. ბერძენიშვილი, XVIII საუკუნის საქართველოს ისტორიიდან (მსკი, ნაკვ. 1, 1944, გვ.
179).
[9]
დოკუმენეტები საქართველოს სოციალური ისტორიიდან ნ. ბერძენიშვილის რედ., 1.
გვ. 222.
[10]
იქვე, გვ. 223.
[11]
გ. გაბაშვილი, ქართული ფეოდალური წყობილება XVI—XVII საუკუნეებში, გვ. 253.
[12]
დოკუმენტი საქართველოს სოციალური ისტორიიდან 11, გვ. 34.
[13]
იქვე, 1. გვ. 412.
[14]
ვახუშტი, ჩუბინაშვილის გამოც., გვ. 89.
[15]
იქვე.
[16]
იქვე.
[17]
სეხნია ჩხეიძე, ჭიჭინაძის გამოც., გვ. 41.
[18]
ვახუშტი, დასახ.ნაშრ., გვ. 89.
[19]
იქვე, გვ. 90.
[20]
სეხნია ჩხეიძე, საქართვლეოს ცხოვრება, ტფ., 1913, გვ. 43.
[21]
იქვე, გვ. 45.
[22]
ხელნაწ. ინსტ., Hd 4847.
[23]
იქვე, Ad 1727.
[24]
ვახუშტი, ისტ., გვ. 138.
[25]
ხელნაწ. ინსტ., Ad 1727.
[26]
ვახუშტი, საქ. ცხოვრება, ჩუბინაშვილის გამოც., გვ. 90.
[27]
ვახუშტი, დასახ. გამოც., გვ. 140.
[28]
იქვე.
[29]
ომან ხერხეულიძე, ცხოვრება მეფის ირაკლი მეორისა (“ქართლის ცხოვრება”,
ჩუბინაშვილის გამოც., გვ. 476).
[30]
გ. პაიჭაძე, კონსტანტინე კახთა მეფის ელჩები რუსეთში (1724 – 1725 წლებში).
[31]
იქვე, გვ. 30.
[32]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, ჩუბინაშვილის გამოც., გვ. 137.
[33]
ნ. ბერძენიშვილი, აღმოსავლეთ კახეთის წარსულიდან. გვ. 189.
[34]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 211; სეხნია ჩხეიძე, დასახ. გამოც., გვ. 33.
[35]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 212.
[36]
იქვე, გვ. 212.
[37]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 213
[1]
Переписка грузинских царей с российскими государями, c. 192.
[2]
იქვე.
[3]
Переписка грузинских царей с российскими государями, c. 207.
[4]
გივი ამილახვარის პოლიტიკური მოღვაწეობის შესახებ საინტერესო სტატიები
გამოაქვეყნეს; ნ. ბერძენიშვილმა - XVIII საუკუნის საქართველოს ისტორიიდან (მსკი, 1944, ნაკვ. 1);
მ. ქიქოძე –გივი ამილახვარის პოლიტიკური მოღვაწეობა (თბ., უნ-ტის ასპირანტთა სამეცნიერო
შრომების კრებული, 1, 1950); დ.გვრიტიშვილმა –ქართველი ხალხის ბრძოლის ისტორიიდან თურქ
და სპარს დამპყრობლების წინააღმდეგ (“მიმომხილველი”, 111, 1953).
[5]
სეხნია ჩხეიძე, ზ.ჭიჭინაძის გამოც., გვ. 45.
[6]
ომან ხერხეულიძე, მეფობა ირაკლი მეორისა, მეფისა თეიმურაზის ძისა. ზ. ჭიჭინაძის
გამოც., გვ. 242-243
[7]
ომან ხერხეულიძე,დასახ. ნაშრ., გვ. 243.
[8]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 215.
[9]
იქვე, გვ. 216.
[10]
Хроника войн Джара, с. 20-21.
[11]
ნ. ბერძენიშვილი, XVIII ს. საქ, ისტორიიდან, გვ. 193.
[12]
იქვე.
[13]
სეხნია ჩხეიძე, ზ. ჭიჭინაძის გამოც., გვ. 49.
[14]
იქვე.
[15]
იქვე.
[16]
Переписка груз. царей с рос. Государями, с. 226
[17]
სეხნია ჩხეიძე, დასახ.გამოც., გვ. 50.
[18]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 218.
[19]
პაპუნა ორბელიანი, ზ. ჭიჭინაძის გამოც., გვ. 65
[20]
იქვე, გვ. 75.
[21]
ომან ხერხეულიძე, დასახ. გამოც., გვ. 245.
[22]
Хроника войн Джара, с. 20-21.
[23]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. გამოც., გვ. 56
[24]
ს. კაკაბაძე, ქართლის 1725-1740 წლების აღწერის ნაწყვეტი (საისტორიო კრებული წ.IV
, ტფ., 1929) გამომცემელი ამ დოკუმენტს, როგორც სათაურიდანაც ჩანს, 1725—1740 წწ. ათარიღებს.
ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს არის 1741 წ. აღწერის ნუსხა, რადგანაც დოკუმენტში მოხსენიებულია
ყიზილბაშური გადასახადი “მალუჯათი”.
[25]
ვ. გაბაშვილი, ქართული ფეოდალური წყობილება XVI--XVII საუკუნეებში, გვ. 248.
[26]
თუმცა პაპუნა ორბელიანი წერდა: ქვეყანას “დასდვეს მირი, რომელ არს ხარკი”,
მაგრამ, ვფიქრობთ, მისი წარმოდგენა “ხარკზე” განსხვავდებოდა დღევანდელი წარმოდგენისაგან.
[27]
ვ. გაბაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 254.
[28]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ.,გვ. 59.
[29]
დოკუმენტები საქართველოს ისტორიიდან, 1, გვ. 307—308.
[30]
იქვე, გვ. 327.
[31]
ნ. ბერძენიშვილი, XVIII საუკ. საქართველოს ისტორიიდან.,გვ. 197.
[32]
მ. ქიქოძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 88.
[33]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ.,გვ. 87.
[34]
ნ. ბერძენიშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 207.
[35]
პაპუნა ორბელიანი, , დასახ.ნაშრ., გვ 86.
[36]
ნ. ბერძენიშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 209.
[37]
იქვე.
თავი მეცხრე
[1]
ისტორიული დოკუმენტები იმერეთის სამეფოსა და გურია-ოდიშის სამთავროებისა
(1466-1770). 1958, გვ. 45; ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება 1469-1800 წ-მდე. მეორე გამოც.ზ.
ჭიჭინაძისაგან, 1913, გვ. 332, 340 და სხვ. (შემდეგ: ვახუშტი, 11).
[2]
ვახუშტი, 11, გვ.332.
[3]
.J. Наmmеr Gеsсhiсhte des Jsmanischen Reiches, IV, Резt, 1835, გვ. 49.
[4]
იქვე.
[5]
Н. Каптерев, Иерусалимский патриарх Досифей в его сношениях с русским правительством (1669
— 1707 гг.),, 1891, გვ. 11-14.
[6]
იქვე.
[7]
Д ж. Перри, Состояние России при нынешнем царе, გვ 64 (Чтения В императорском Обществе
Истории и Древностей Российских при Московском университете, 1871, кн. II).
[8]
იქვე, გვ. 96.
[9]
Н. Устрялов, История- царствования Петра Великого, т. III, 1858, გვ. 252
[10]
Т. Крылова, Русско-турецкие отношения во время Северной войны, გვ. 256 (Исторические
записки, 10, 1941.)
[11]
Письма и бумаги императора Петра Великого, II (1702 — 1703), 1889, с. 716.
[12] 6
В. Е. Шутой, Позиция Турции в годы Северной войны, 1700 — 1709 гг., с. 115. (сборник
«Полтавская победа», 1953).
[13]
ტ. კრილოვას დასახ. ნაშრ., გვ. 255-256; ნ. კაპტერევის დასახ.ნაშრ., გვ. 50.
[14]
ვახუშტი, 11, გვ. 333; ი. ჰამერი, დასახ.ნაშრ., ტ. IV, გვ. 49.
[15]
ნ. კაპტერევის დასახ. ნაშრ.,გვ.51;Д. Бакрадзе,Археологическое путешествие по Грузии и
Адчаре, 1878, с. 209 –152; ქ. ჩხატარაიშვილი, საქართველოს საგარეო ურთიერთობათა ისტორიიდან
(XVIII ს. პირველი მეოთხედი), გვ. 43-70; წიგნში: საქართველოს ფეოდალური ხანის ისტორიის
საკითხები, 1972.
[16]
ვახუშტი, 11, გვ. 333; ე. თაყაიშვილი, საისტორიო მასალანი, 11, 1913, გვ. 47.
[17]
ვახუშტი, გვ. 334; ი. ჰამერი, დასახ. ნაშრ., IV, გვ. 49 და 57; N. Jorge,Geschichte des Osmanischen
Reiches, IV, გვ. 288; I. Z i n k e i s e n, Geschichte .des Osmanischen Reiches in Europa, V, გვ. 247.
[18]
იქვე.
[19]
ვახუშტი, 11, გვ. 335;
[20]
Письма и бумаги императора ПЕТРА великого, 11, (1702—1703), СПб., 1889.ю с. 576.
[21]
ვახუშტი, 11, გვ. 340;
[22]
საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო ისტორიული არქივი (სცია), ფ. 1 449, ს. 5;
Пурцеладзе, Грузинские дворянские грамоты, 1881, с. 42.
[23]
სულხან-საბა ორბელიანი, მოგზაურობა ევროპაში, 1940, გვ. 129.
[24]
იქვე, გვ. 149.
[25]
ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, გვ. 172.
[26]
И.Антелава, Очерки истории Абхазии XVII—XVIII веков, 1949, с. 156.
[27]
სულხან-საბა ორბელიანი, მოგზაურობა ევროპაში, გვ. 149, იხ. აგრეთვე “სიტყვის
კონა”, 1949, გვ. 369.
[28]
ვახუშტი, 11, გვ. 152.
[29]
ვახუშტი, 11, გვ.350; სეხნია ჩხეიძე, ცხოვრება მეფეთა, გვ. 32 (წიგნში: საქართველოს
ცხოვრება, ახალი მოთხრობა 1469 წლიდან, ვიდრე 1800 წლამდე, მეორე გამოც., ზ. ჭიჭინაძის მიერ,
1913; М.Броссе, Переписка на иностранных языках грузинских царей с российскими государями от 1639
по 1770 гг., 1861, с. 146.
[30]
ვახუშტი, 11, გვ.51; აზიის ხალხთა ინსტიტუტის ლენინგრადის განყოფილების
ქართული ხელნაწერი E-- 102, ფურც. 1—2.
[31]
შ. ბურჯანაძე, ისტორიული დოკუმენტები.., 1, გვ. 51; “მოგზაური”, 1902,№ 2, გვ. 5-7
(ცნობა ისაია ჰასან-ჯალალიანის “ალვანის ისტორიიდან”), ვახუშტი,11, გვ. 125.
[32]
АМИД, ф. Сношения России с Грузией, ნაწ. 110, 1, ს. ,№ 2, ფურც. 39; შ. ბურჯანაძე,
ლიხთ-იმერეთის 1737 წ. რუკა, როგორც საქართველოს ისტორიის პირველწყარო (საქ. მეცნ.
აკადემიის ხელნაწერთა ინსტიტუტის მოამბე,1, 1959), გვ. 192-197; ვახუშტი, შავი ზღვისპირის
პუნქტების თურქთაგან დაკავებას შეცდომით 1725 წლით ათარიღებს.
[33]
Г.Пайчадзе, Русско-грузинские отношения в 1725—1735 гг., 1967, с. 39.
[34]
ვახუშტი, 11, გვ. 351.
[35]
ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, გვ. 154.
[36]
ვახუშტი 11, გვ. 109.
[37]
ქართული ხალხური საისტორიო სიტყვიერება, 11, ქს. სიხარულიძის რედ., 1964, გვ.
155.
[38]
ს. კაკაბაძე, ქუთაისის ციხის ოსმალების მეთაურთა ვინაობისათვის XVIII-ს-ში, გვ.
121-123 (საისტორიო კრებული, 1928, გვ. 111); ნ. ბერძენიშვილი,დოკუმენტები..., 11, 1953, გვ. 277-
278; შემდეგშიაც, მაგ., 1769 წ. დას. საქართველოს თურქულ გარნიზონებში მეციხოვნეთა
უმეტესობას გამაჰმადიანებული ქართველები შეადგენდნენ. იხ. А.Цагарели, Переписка грузинских
царей и владетельных князей с государями российскими в XVIII столетии, 1890, c. 73.
[39]
ვახუშტი, 11, გვ. 263.
[40]
გ. პაიჭაძე, დასახელებული წიგნი, გვ. 39.
[41]
საისტორიო მოამბე, 1925, 1, გვ. 162, დოკუმენტები, რომელშიაც ამ ლაშქრობაზეა
ლაპარაკი, დათარიღებულია 1730 წ. მარტით, ვახუშტის ცნობით კი ეს ლაშქრობა 1733 წ. იყო. იხ.
ვახუშტი, 11, გვ. 354.
[42]
ვახუშტი, 11, გვ. 354
[43]
სეხნია ჩხეიძე, ცხოვრება მეფეთა, გვ. 60; ვახუშტი, 11, გვ. 355 (ვახუშტი ამ ამბის
თარიღად აჩვენებს 1734 წელს).
[44]
ვახუშტი, 11, გვ. 356; ხელნაწერთა ინსტიტუტი, Sd - 1168 (ცნობა მეფის ფინანსურ
სიძნელეთა შესახებ).
[45]
ვახუშტი, 11, გვ. 358; პაპუნა ორბელიანი, ამბავნი ქართლისანი (ზ. ჭიჭინაძის გამოც.,),
გვ. 60-61.
[46]
შ. ბურჯანაძე, ისტორიული დოკუმენტები…, 1, გვ. 47, 67, 69, 73, 78.
[47]
ვახუშტი, 11, გვ. 330.
[48]
ხელნაწერთა ინსტიტუტი, Hd, 1431.
[49]
სცია, ფ., 231, ს. № 99, ფურც. 7.
[50]
სცია, ფ., 246, ს. № 1062, ფურც.53 და 62.
[51]
პაპუნა ორბელიანი, ამბავნი ქართლისანი, გვ. 147 (საქართველოს ცხოვრება, ზ.
ჭიჭინაძის გამოც., 1913).
[52]
ჟურნ. “კვალი”, 1897, № 20, გვ. 393; გადმოცემით ყვაპუს მემკვიდრე მურზაყანმა ეს
მხარე კვლავ “აღაყვავილა” და ამის გამო ამ ტერიტორიას სამურზაყანო შეერქვა. იქვე.
[53]
ვახუშტი, აღწერა…, გვ. 172.
[54]
Г.Пайчадзе, Русско-грузинские отношения в 1725—1735 гг., 1967, с. 55.
[55]
ვახუშტი, 11, გვ. 354.
[56]
ი. ანთელავა, გ. ძიძარია, მასალები აფხაზეთის სამთავროს ისტორიისათვის, გვ. 243,
253, 278 და 292.
[57]
ხელნაწერთა ინვტიტუტი, S -1700, გვ. 1.
[58]
ა. ლამბერტი, საემგრელოს აღწერა, გვ. 167. П.Жузе, Грузия в ХVII столетии, по
изображению патриарха Макария, Казань, 1905, с. 43.
[59]
პ. ჟუზე, დასახ.ნაშრ., გვ. 42,43.
[60]
ვახუშტი 11, გვ. 344.
[61]
იქვე, გვ. 346.
[62]
ს. კაკაბაძე, დას. საქართველოს საეკლესიო საბუთები, 1, გვ. 130.
[63]
ვ. გაბაშვილი, “სათათრო გამოსაღებელი” ფეოდალურ საქართველოში
(მიმომხილველი,111), გვ. 134.
[64]
სცია, ფ. 1448, ს. 8911 (1703 –1721 წ. ცნობა).
[65]
ვ. გაბაშვილი, “სათათრო გამოსაღებელი»
[66]
იქვე, გვ. 138 (ხაზგასმა ჩვენია, -ქ.ჩ.).
[67]
Д.Бакурадзе, Арх. Путешествие...ტაბულა 111,№ 13.
[68]
იქვე, გვ. 330 და 309.
[69]
ვახუშტი, 11, გვ. 134.
[70]
АМИД, Сношения России с Грузией, ანაწ., 110,ს. 2, ფურც. 39.
[71]
მ. ბროსეს დასახ. პუბლიკაცია, გვ. X X X-- X X X1, 147.
[72]
შ. ბურჯანაძე, ისტორიული დოკუმენტები იმერეთის სამეფოსა და გურია-ოდიშის
სამთავროებისა, 1, გვ.51
[73]
ტიმოთე გაბაშვილი, მიმოსვლა, 1956, გვ. 080.
[74]
Очерки истории СССР, XVIII в., 1 четверть, 1954, с. 617.
[75]
რაჭის საერისთავო რუსეთ-საქართველოს იმდროინდელ ურთიერთობაში
მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა; დას. საქართველო და ზოგჯერ ქართლის სამეფოც, რუსეთს
რაჭა-ოსეთის გზით უკავშირდებოდა.
[76]
მ. ბროსეს დასახ. პუბლიკაცია, გვ. 173.
[77]
გ. პაიჭაძის დასახ. წიგნი, გვ. 55.
[78]
მ. ბროსეს დასახ. პუბლიკაცია, გვ 192.
[79]
გ. პაიჭაძის დასახ. წიგნი, გვ. 140.А М И Д, сношения Росии с Грузией, ა ნაწ. 110/1, ს.
№ 2, ფურც. 34.
[80]
გ. პაიჭაძის დასახ. წიგნი, გვ. 140.
[81]
М.Броссе, Переписка..., с. 196.
[82]
იქვე.
[83]
ეს უთარიღო წერილი 1736 წ. საქმეებშია დაცული, მაგრამ, როგორც ჩანს, 1732 წელსაა
გაგზავნილი.
[84]
იმერეთის მეფის წერილი დაწერილია 1737 წ. 26 სექტემბერს ქალაქ ჩხარშს.
[85]
А М И Д, сношения Росии с Грузией, ა ნაწ. 110/1, ს. № 2, ფურც. 39.
[86]
იქვე, ფურც. 84.
[87]
А М И Д, сношения Росии с Грузией, ა ნაწ. 110/1, ს. № 2, ფურც. 39.
[88]
იქვე, ფურც. 33.
[89]
შ. ბურჯანაძე, ლიხთ-იმერეთის 1737 წლის რუკა, როგორც საქართველოს ისტორიის
პირველწყარო (საქართვეოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ხელნაწერთა ინსტიტუტის მოამბე, 1),
გვ. 191-196.
[90]
А М И Д, сношения Росии с Грузией, ა ნაწ. 110/1, ს. № 2, ფურც. 34.
[91]
იქვე.
[92]
М.Броссе, Переписка..., с. XC.
[93]
იქვე.
[94]
ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა.
[95]
იქვე, გვ. 157.
[96]
სცია, ფ. 1451, ს, 16, საბუთი №536; შ. ბურჯანაძე, ისტორიული საბუთები იმერეთის
სამეფოსა და გურია-ოდიშის სამთავროებისა, 1, გვ. 79.
[97]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 159-160.
[98]
იქვე, გვ. 152.
[99]
სცია, ფ. 1448, ს, 2209.
[100]
ბროსე, დასახ. პუბლიკაცია, გვ. 225.
[101]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ145.
[102]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ170.
[103]
სცია, ფ. 1148, ს, 8911.
[104]
ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, გვ. 146.
[105]
იქვე, გვ. 145.
[106]
საისტორიო კრებული, 1928, გვ. 58.
[107]
ს. კაკაბაძე, დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო საბუთები,1, გვ. 162-163..
[108]
იქვე, გვ. 88.
[109]
იქვე.
[110]
ვახუშტი, 11, 340
[111]
სცია,ფ.1448,ს. 2282.
[112]
ამ ფორმათა შესახებ იხ. ო. სოსელიას წიგნი “მასალები კლასობრივი ბრძოლის
ისტორიისათვის ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოში”, 1960.
[113]
სცია,ფ.1448,ს. 8911.
[114]
ო. სოსელია, დასახ. ნაშრ., გვ. 3-5. აგრეთვე დოკუმენტები №3-6.
[115]
სცია,ფ.1448,ს. 8911.
[116]
ო. სოსელია, დასახ. ნაშრ., გვ.18.
[117]
იქვე, გვ. 17.
[118]
ს. კაკაბაძე, დასახ. გამოცემა, 1, გვ. 149.
[119]
საქართველოს სიძველენი, 1 (1920 წ. გამოც.), გვ. 44.
[120]
იქვე, გვ. 45. დას. საქართველოს ეკლესიის ანტითურქულ ბრძოლას დიდად უწყობდა
ხელს იერუსალიმის პატრიარქი დოსითეოსი
[121]
იქვე, გვ. 47.
[122]
საქართველოს სიძველენი, 1 (1920 წ. გამოც.), გვ. 46.
[123]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, 1902, გვ. 313—314 და
322.
[124]
სცია, ფ. 1451, დავთ. № 16, საბ. № 43 და 93; ს. კაკაბაძე, დას. საქართველოს
საეკლესიო საბუთები,1, გვ. 88 და 91
[125]
ს. კაკაბაძე, დასახ. გამოცემა,1, გვ. 131—147.
§ 2. სამხრეთი საქართველო XVIII ს. პირველ ნახევარში
[1]
გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი, 11, 1941; III, 1958. Монархия Турецкая,
описанная через Рикота, бывшего английского секретаря посольства при Оттоманской Порте, СПб.,
1741, გვ. 68—69; Аграрный строй Османской империи, Документы и материалы, 1963, გვ 96; G. H a s s
e 1, Vollstandige und neueste Erdbeschreibung des Osmanischen Asiens und dеr Landschaften Arabistan, Iran,
Afganistan und Belud-schistan, Weimar, 1821,გვ 224—243
[2]
А.Убичини, современное состояние Осмарской империи, 1877, с. 78.
[3]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, გამოც. ზ. ჭიჭინაძისა, 1913, გვ. 267.
[4]
ვახუშტი, დასახ. ნაშრ., გვ. 261.
[5]
ა. ავალიანი, მიწისმფლობელობის ფორმები აჭარაში, 1960, გვ. 59 და 106.
[6]
იქვე, გვ. 133.
[7]
იქვე, გვ. 134.
[8]
G. Hassel, დასახ. ნაშრომი, გვ. 225.
[9]
ა. ავალიანი, მიწისმფლობელობის ფორმები აჭარაში, გვ. 129—130.
[10]
ვახუშტი, 11, გვ. 263.
[11]
იქვე, გვ. 266 და სხვა.
[12]
იქვე, გვ. 260.
[13]
იქვე, გვ. 264.
[14]
ვახუშტი, 11, გვ. 264.
[15]
იქვე, გვ. 267.
[16]
ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, გვ. 138.
[17]
იქვე, გვ. 133.
[18]
იქვე, გვ. 134.
[19]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 255.
[20]
იქვე, გვ. 256;. აღწერა… გვ. 125; საქართველოს სიძველენი, 111, გვ. 386; 11, გვ. 520.
[21]
ვახუშტი, საქართველოს ცხოვრება, გვ. 256.
[22]
ვახუშტი, 11, გვ. 262
[23]
იქვე.
[24]
იქვე.
[25]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, გვ. 413. . ვახუშტი,
აღწერა…, გვ. 124 (“მესხნი” ამ შემთხვევაში, შესაძლოა, არამაჰმადიან მართლმადიდებელ
ქართველებს აღნიშნავდეს).
[26]
იქვე
[27]
იქვე, გვ.416.
[28]
ვახუშტი, აღწერა…, გვ. 124 (“მესხნი” ამ შემთხვევაში, შესაძლოა, არამაჰმადიან
მართლმადიდებელ ქართველებს აღნიშნავდეს).
[29]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა…, გვ.416. შეადგ: Ш. Месхиа, Города и
городской строй феодальной Грузии, с. 262-276 и 299-306.
[30]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა…, გვ.416.ახალციხეში მაშინ სომხური
ტიბიკონის კათოლიკეთა ორი ეკლესია იყო: ზედა და ქვედა.
[31]
სამხრეთ საქართველოს სხვა ქალაქების მმართველობის შესახებ ცნობები
არ მოგვეპოვება.
[32]
ვახუშტი, აღწერა, გვ. 122—142; G. Hassel,, დასახ. ნაშრ., გვ. 224—225.
[33]
გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი,1, გვ. 1.
[34]
Д. Бакрадзе, Историко-этнографический очерк Карсской области, с. 5
[35]
ვახუშტი, აღწერა, გვ. 142.
[36]
G. Hassel, დასახ. ნაშრ., გვ. 225-230.
[37]
სულხან-საბა ორბელიანის “მოგზაურობაში” აღწერილია ვაჭართა ერთ-ერთი
ჩვეულებრივი მარშრუტი სამხრეთ საქართველოში:ხოფა ან გონია –ჩხალთა -ნიგალისხევი-
არტანუჯი-არტაანი-აბოცი.
[38]
სულხან-საბა ორბელიანის , მოგზაურობა ევროპაში, გვ. 149 (“ბურსელი ვაჭარი, ხოჯა
აივაზა ჩალაბი ერქვა,... თან მომდევდა, განჯას აბრეშუმის სასყიდლად”)
[39]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა, გვ.414.
[40]
სულხან-საბა ორბელიანი, მოგზაურობა ევროპაში, გვ. 150.
[41]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა, გვ.414.
[42]
ვახუშტი, აღწერა.., გვ. 123.
[43]
კ. კეკელიძე, ქართული მწერლობის ისტორია, II, გვ. 419 (1952 წ.გამოც.).
[44]
ვახუშტი, II, გვ. 264.
[45]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა, გვ.416.
[46]
იქვე, გვ.415-416.
[47]
ვახუშტი, II, გვ. 264.
[48]
ვახუშტი, აღწერა…, გვ. 129.
[49]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა, გვ.412 და 415.
[50]
იქვე, გვ. 127.
[51]
იქვე, გვ.131.
[52]
იქვე, გვ.123.
[53]
იქვე, გვ.413, 415, 423.
[54]
ვახუშტი, აღწერა…, გვ. 123
[55]
იქვე, გვ.131.
თავი მეათე
ქართული კულტურა XVIII ს.
პირველ ნახევარში
§ 1. განათლება და მეცნიერება
[1]
ივ. ჯავახიშილი, ქართული სამართლის ისტორია, I, 1928, გვ. 116.
[2]
ლ. მენაბდე, ძველი ქართული მწერლობის კერები, I, 1962, გვ. 158.
[3]
ქრ. შარაშიძე, ქართული ნაბეჭდი სახელმძღვანელოები მეთვრამეტე საუკუნეში, გვ. 24
(კრებულში: სწავლა-აღზრდის ისტორია საქართველოში, I, 1937).
[4]
ქ.შარაშიძე, დასახ.ნაშრომი, გვ. 36.
[5]
გ.თავზიშვილი, სულხან-საბა ორბელიანის პედაგოგიკა (წიგნში: სულხან-საბა
ორბელიანი, საიუბილეო კრებული, 1969). გვ. 116.
[6]
ქ.შარაშიძე, დასახ.ნაშრ. გვ. 36.
[7]
იქვე, გვ.40-41.
[8]
Е.К. (Епископ Кирион), О приделах Мцхетского патриаршего храма, ст.16 (Духовний
Вестник Грузинского Экзархата, 1901, № 9, Прибавление).
[9]
შ.კურდღელაშვილი, ქართული სტამბის ისტორიიდან, 1959, გვ. 25.
[10]
М.Роллер, История Румынии, 1950, ст. 184; Ф.Джинджихашвили, Антимоз Ивериели,
1967.
[11]
ქრ.შარაშიძე, პირველი სტამბა საქართველოში, 1955, გვ. 94; ე.ლორთქიფანი ძე,
ვახტანგ VI და ქართული სტამბის მოღვაწენი, 1962, გვ. 79-80.
[12]
გ.ლეონიძე, ქართული ეროვნული სტამბის ისტორიიდან, “დროშა” 1951, № 2, გვ.8.
[13]
ქრ.შარაშიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 114.
[14]
გ. იმედაშვილი, რუსთველოლოგია, 1941, გვ. 4; ქრ.შარაშიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 96.
[15]
Д. Бакрадзе, Археол. Путешествие по Гурии и Адчаре, ст. 274.
[16]
ლ.მენაბდე, ქართული მწერლობის კერები, I, ნაკვ. I, გვ. 161.
[17]
იქვე, პ.კარბელაშვილი, ქართული საერო და სასულიერო კილოები, 1898, გვ.61.
[18]
ლ.მენაბდე, დასახ. ნაშრ., I, ნაკვ. 2, გვ. 516-574.
[19]
ხელნაწერთა ინსტ., ფ.А.№ 121.
[20]
კ.გრიგოლია, ახალი ქართლის ცხოვრება, 1954, გვ. 206-210.
[21]
ვ.გაბაშვილი, ვახუშტი ბაგრატიონი – ისტორიკოსი (წიგნში: “ქართველი მეცნიერები”,
1951), გვ. 12.
[22]
შ. მესხია, ვახუშტი და ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა, “ანალები”, I, 1947, გვ.
29.
[23]
ირ. მათურელი, რუსული და ქართული კარტოგრაფიული ურთიერთობანი,
“მეცნიერება და ტექნიკა”, 1957, № 10.
[24]
ი. შაქარიშვილი, ვ. ბაგრატიონი-გეოგრაფი (წიგნში “ქათველი მეცნიერები”, 1951, გვ.
24.
[25]
ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, შესავალი ნ. ბერძენიშვილისა გვ. XX.
[26]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. А.№ 717; ვახუშტი, აღწერა...გვ XIX.
[27]
სულხან-საბა ორბელიანი, მოგზაურობა ევროპაში, ს. იორდანიშვილის რედ., 1940.
[28]
ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. II (XII-- XVIII სს.), 1966, გვ. 481.
[29]
ი. აბულაძე, სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონის სომხური წყაროები, თსუ,
შრომები, ტ. III, 1938, გვ. 253-70. ა.ჩიქობავა, საბას “სიტყვის კონა”, როგორც ლექსიკოგრაფიული
ნაშრომი (სულხან-საბა ორბელიანი, საიუბილეო კრებული, 1959, გვ. 259-276).
[30]
სულხან-საბა ორბელიანი, თხზულებანი, ტ. III (ლ.ლოლაშვილი, შესავალი წერილი).
[31]
კ.კეკელიძე, ძველი ქართული მწერლობა, ტ. II. 1952, გვ.365.
[32]
ხელნაწ. ინსტ.ფ. S, № 161.
[33]
ქართ. ხელნაწ. აღწ. ( H კოლექცია), ტ.1, 1946, №457.
[34]
ქრ. შარაშიძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 37.
[35]
იქვე, გვ. 36.
[36]
ხელნაწ. აღწ.., ტ. IV, 1954, გვ. 211.
[37]
ხელნაწ. ინსტ. ფ. S, №3721.
[38]
მ. შენგელია, ოპტიკის საკითხები და ვახტანგ VI-ის ოპტიკური პარაგრაფები
(აკადემიის მოამბე, №5, 1963); თ. ენუქიძე, ვ. კოკოჩაშვილი, მეფე ვახტანგ VI-ის ქიმია (ჟურნ.
“მეცნიერება და ტექნიკა”, 1969, №8, გვ. 3-8).
[39]
ზაზა ფანასკერტელი-ციციშვილი, სამკურნალო წიგნი, 1950, ი. აბულაძის და კ.
გრიგოლიას რედაქციით, მ. შენგელიას გამოც. 1959.
[40]
ხელნაწ. ინსტიტუტი,. ფ. S, № 2434; ხელნაწ. აღწ.., ტ. III, 1960, გვ. 256.
[41]
სულხან-საბა ორბელიანი,ლექსიკონი ქართული, წიგნი I, 1966, გვ. 27.
[42]
იქვე, გვ. 26.
§ 2. ლიტერატურა და ხელოვნება
[1]
ალ. ბარამიძე, ვახტანგ VI, გვ. VII ( წიგნში “ვახტანგ VI. ლექსები და პოემები”, 1947).
[2]
იქვე, გვ. XI
[3]
იქვე, გვ. 21.
[4]
ალ. ბარამიძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 20.
[5]
ე. მეტრეველი, ალ. გვახარია, სულხან-საბა ორბელიანის მთარგმნელობითი მეთოდის
საკითხისათვის, სულხან-საბა ორბელიანის საიუბილეო კრებული, 1959, გვ. 179.
[6]
კ.კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, (1958 წ. გამ.), გვ 362—364; ალ.
ბარამიძე, ქართული ალექსანდრიანი, გვ. 42-44 (საქართველოს სახ. მუზეუმის მოამბე, IX-В, 1935 –
1936); ანტონ I, წყობილსიტყვაობა, 1853, გვ. 275.
[7]
იოანე ბატონიშვილი, კალმასობა, II, გვ. 181.
[8]
იგი ქებით ამკობს ცენტრალური ხელისუფლების წინააღმდეგ მებრძოლ მთავრებს
(ქართული სიტყვა-კაზმული მწერლობის ანთოლოგია, ია ეკალაძის რედ., 11, 1928, გვ. 160).
[9]
А. Б е р д з е н и ш в и л и , Путеводитель к выставке «Грузинская колони я в
Москве»(მიმომხილველი, III, 1953, გვ.. 283); П. Сихарулидзе, Из истории русско-грузинских
культурных сношений на рубеже XVII—XVIII веков, стр. 13—14.
[10]
Г. П а и ч а д з е, К истории грузинской колонии в России («Литературная Грузии»,
1968, № 8, с. 89.)-
[11]
არჩილიანი, II, ალ. ბარამიძისა და ნ. ბერძენიშვილის რედ., 1937. И.Ф. Токмаков,
Историко-статистическое описание села Всехсвятского, с. XI, 12—13.
[12]
. Д. Xмиров, Главные начальники русской артиллерии, I -ый генерал-фельдцехмейстер
царевич Александр Арчилович Имеретинский (Артиллерийский журнал 1866, № I)
[13]
И. Ф. Токмаков,დასახ. ნაშრომი გვ. 19-20; ვ. პაპავა, ქართველების დასახლება რუსეთსა
და უკრაინაში XVIII საუკუნეებში, გვ. 120. (თელავის პედინსტიტუტის შრომები, 1957, გვ. II)
[14]
ვ. პაპავა, ქართველების დასახლება რუსეთსა და უკრაინაში XVIII სს., გვ. 137
(თელავის პედინსტიტუტის შრომები, 1957, II).
[15]
იქვე, გვ. 138.
[16]
ს.ყუბანეიშვილი, დავით გურამიშვილი ქართულ ჰუსართა პოლკში, 1955, გვ. 74.
[17]
იქვე, გვ.42-50; М.Плохинский, Поселение грузин в Малоросии в XVIII веке, Сборник
Харьковского Филологического общества, 1843,V;მოსკოვის ქართული კოლონიის შესახებ იხ.
აგრეთვე: ალ. ფირცხალაიშვილი, XVIII საუკუნის მოსკოვის ქართული კოლონიის ისტორიიდან
(“მნათობი”), 1949, № 6, გვ. 169-174); ვლ. ტატიშვილი, ქართველები მოსკოვში, 1959, და სხვ.
[18]
კ. კეკელიძე, დასახ. ნაშრ., II, გვ. 476-479.
[19]
ქართული წიგნი, I, გვ. IX.
[20]
ს.ყაუხჩიშვილი ვახტანგიანი, ლიტ. ძიებანი, IV, 1947.
[21]
ქართული ლიტერატურის ისტორია, 11, გვ. 597.
[22]
ხელნაწ. აღწ., I გვ. 339, ფ. Н,№ 962.
[23]
Р.Орбели, грузинские рукописи Института востоковедения, I, 1956, № 104.
[24]
დ.ციციშვილი, “მეცნიერება და ტექნიკა”, 1952, № 11, გვ. 39 – 40.
[25]
ა. ბარამიძე, ნარკვევები, ლიტ. ისტ. ,ტ. II, 1940, გვ. 457; ქართ. ლიტ. ისტ. , ტ. II, გვ. 539
– 544; გ. მიქაძე, ქართული პოეტიკის სახელმძღვანელო, 1957.
[26]
ბ. ბრეგაძე, ქართული მწერლები რუსეთში, ტ.1, 1958, გვ. 299.
[27]
История императорского Московского университета к столетию его юбилея, М., 1855, с.
22.
[28]
История императорского Московского университета к столетию его юбилея, М., 1855, с.
115.
[29]
იქვე, გვ. 41.
[30]
იქვე, გვ. 48 – 49, 267, 271, 277, 375 და 395.
[31]
ნ. ბერძენიშვილი, XVIII ს. საქართველოს ისტორიიდან (მსკი, ნაკვ., I, 1944, გვ. 186)
[32]
.ირ. ციციშვილი, ქართული არქიტექტურის ისტორია, 1955, გვ. 80.
[33]
ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართვეოლოსა, გვ. 53
[34]
ირ. ციციშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 79.
[35]
ვახტანგ VI-ის, ლექსები და პოემები, ალ. ბარამიძის რედაქციით, 1947, გვ. 64.
[36]
ირ. ციციშვილი, დასახ.ნაშრ., გვ. 86.
[37]
იქვე, გვ. 83.
[38]
ვ. ბერიძე, XVIII ს-ის ქართველ ხუროთმოძღვართა ნახაზები, გვ. 219—225
(საქართველოს სახელმიწიფო მუზეუმის მოამბე, ტ. XVI—В).
[39]
ვ. ბ. ლომინაძე, გელათი, 1955, გვ. 25—26.
[40]
შ. ბურჯანაძე, ლიხთ-იმერეთის 1737 წლის რუქა.., გვ. 193, 196, 197.
[41]
დასტურლამალი, ქართული სამართლის ძეგლები, II, გამოსცა ი. დოლიძემ, თბ., 1965,
გვ. 245-247; Джанелидзе, Грузинский театр.., 1959, с 254.
[42]
ჯანელიძე, თეატრი და სახიობა სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონში (ჟურნ.
“საბჭოთა ხელოვნება”, 1960, № 4, გვ. 89 – 96).
თავი მეთერთმეტე
ეკონომიური და სოციალური
ცხოვრების განვითარება აღმოსავლე
საქართველოში XVIII ს. 40 – 80-იან წლებში
[1]
ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. II, ტექსტი გამოსცა, შენიშვნები და საძიებლები
დაურთო პროფ. ი. დოლიძემ, თბ., 1965, გვ. 420-422.
[2]
ქართლ-კახეთის პოლიტიკური გაძლიერების ისტორია იხილეთ XIII თავში.
[3]
საქართველოს ცხოვრება, ზ. ჭიჭინაძის გამოცემა, გვ. 173.
[4]
დოკუმენტები საქართველოს სოციალური ისტორიიდან, ნ. ბერძენიშვილის რედ., 11,
№ 184.
[5]
იქვე, № 110.
[6]
სცია, ფ. 1450, დავთ. №4, საბ. № 261.
[7]
იქვე, ფ. 1448, №361. ამას ადასტურებს ერეკლე მეფის 1765 წ. ერთი ბრძანებაც (ხელნაწ.
ინსტ., ფ. № 13808). საინტერესოა აგრეთვე ერეკლესავე 1772 წ. განკარგულება ამილახვრების
დაფანტულ ყმათა შესახებ, იქვე, ფ. № 1055.
[8]
გ. თოგოშვილი, ქართლის ბარში ოსთა ჩამოსახლების ისტორიიდან (“მაცნე”, № 5, 1964,
გვ. 65).
[9]
პაპუნა ორბელიანი, ჩუბინაშვილის გამოცემა, გვ. 386-387.
[10]
გ. ქიქოძე, ერეკლე მეორე, გვ. 105. თ. ბოცვაძე, საქართველო-ყაბარდოს ურთიერთობის
ისტორიიდან, თბ. 1963, გვ. 113-114.
[11]
ქრონიკები, III, გვ. 368.
[12]
გიულდენშტედტი, გვ. 31.
[13]
იქვე, გვ. 39.
[14]
იხ. თეიმურაზის ბრძანება 1750 წ. (დოკ. საქ. სოც. ისტ., წ. I, გვ. 351, № 496); ერეკლეს
ბრძანება პაატა მამულაშვილის საჩივარის გამო 1765 წ. (საქართვველოს ცსსა, ფ. 229, დავთ. 4, საბ.
102); დ. გვრიტიშვილის დასახ. მონოგრაფია, გვ. 234.
[15]
საქართველოს ცსსა, ფ. 229, დავთ. 4, საბ. 2063.
[16]
იქვე, № 2063, 1772 წ. ამ საბუთში დასახ. გლეხი გულოშვილი არც ამის შემდეგ
დამორჩილებია ბატონს. 1782 წ. ერეკლეს ისევ გამოუცია ბრძანება ქიზიყის მოურავისადმი –
“გულოშვილი კაკა თავის შვილებით ხელშეკრული თავის ნაცვალს მიაბარეთო” (კ. კეკელიძის სახ.
ხელნ. ინსტიტუტის ფ.Qd, №2062).
[17]
საქართველოს სიძველენი, II, გვ. 460; დ. გვრიტიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 234.
[18]
საქართველოს ცენტრ., არქ., ფ. 229., დავთ. 24, საბ. 109; დ. გვრიტიშვილი, იქვე.
[19]
Грузинск. Крестьянск. Грамоты, с. 38, 39, იხ. აგრეთვე საჩივარი თაქთაქიშვილის
ძალადობისა გამო (იქვე, გვ. 78-79).
[20]
საქართველოს სიძველენი, I, გამოც. II, 1920, გვ. 196.
[21]
სცია, ფ. 145 (226), № 486.
[22]
იქვე, ფ. 1448, № 3003, 5398 და სხვ.
[23]
დ. გვრიტიშვილი, ფეოდალურ საქართველოს სოციალური ურთიერთობა, გვ. 235.
[24]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, II, გვ. 212.
[25]
დამახასიათებელია კანონმდებლობით გათვალისწინებული მკაცრი სასჯელი
მოჯანყეთა წინააღმდეგ (იხ. დ. ბაგრატიონის “საქართველოს სამართლისა და კანონმდებლობის
მიმოხილვა”, ა. როგავას გამოც., მუხლი 197, I და მუხ. 192, II).
[26] დ. გვრიტიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 357
[27]
იქვე, გვ. 328.
[28]
საქართველოს ცენტრ., არქ., ფ. 1448, საბ. 444, 1768.
[29]
Груз. Крестьянск. Грамоты, с. 317.
[30]
საქართველოს სიძველენი, III, გვ. 502 (1772 წ. იანვრის 10).
[31]
ერეკლეს საგლეხო კანონმდებლობის სრული შესწავლისათვის საჭიროა დეტალურად
იქნას განხილული მისი 1772 წ. ბრძანება მდევრის შესახებ, 1774 წ. “განჩინება მორიგე ჯარის
შესახებ”, “ვახტანგ ბატონიშვილის განჩინება” და სხვ. ( იხ. დ. გვრიტიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ.298,
საქართველოს სიძველენი, I, №191, გვ. 177 და 195).
[32]
ს. კაკაბაძე, დასახ. წერილი, გვ. 180. მაგალითისათვის აქ დავასახელებთ 1754 წ. ერთ
საბუთს ყმის უმამულოდ გაყიდვის შესახებ (დოკ. საქართველოს სოც. ისტ. ტ. II, № 69). ასეთი
საბუთები საკმაოდაა.
[33]
საქართველოს ცსსა, ფ. 1450,დავთ. № 5,საბ. 92.
[34]
Г. Натадзе, Крестьяне «сахасо» в Восточной Грузии в концеXVIII в., (მსკი, ნაკვ,V, 1937,
გვ. 338).
[35]
Н.Бердзенишвили, В.Дондуа, Грузия во второй половине XVIII в. (Очерки ист. СССР,
Вторая пол. XVIII в. с. 723).
[36]
საქართველოს ცსსა, ფ. 1449, საბ. № 719, საინტერესოა ისიც, რომ მეფემ საჭიროდ
ჩათვალა ხალხისათვის აეხსნა მიზეზი საერისთავოს გაუქმებისა.
[37]
ხელნაწერთა ინსტიტუტის ფ. Hd №10063
[38]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, II, გვ. 224.
[39]
იქვე, გვ. 224-225.
[40]
Бурнашев, Картина Грузии, 1896, с. 10.
[41]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს რუსეთთან შეერთების ისტორიული
მნიშვნელობისათვის (“მნათობი”, 1954, N 6, გვ. 137). ერეკლემ შექმნა აგრეთვე სახელმწიფო
შემოსავლის უწყებაც (ნ. ქოიავა. ფულის მიმოქცევა, კრედიტი, ფინანსები, გვ. 175).
[42]
საქართველოს ცსსა, ფ. 1448, საბ. №1462. ეს მეორე საბუთია. პირველი საბუთი № 1316
გამოქვეყნებული აქვს ნ. ბერნძენიშვილს (დოკ. საქ. სოც. ისტ., ტ. I, № 470).
[43]
АКАК, т. I, с. 56-57.
[44]
ხელნაწერთა ინსტ., ფ. Hd, № 13714
[45]
საქართველოს ისტორია, I, დამხმარე სახელმძღვანელო, გვ. 354; ს.კაკაბაძე,
საქართველოს ისტორია, ახალი საუკუნეების ეპოქა, თბილისი, 1922, გვ. 183; იხ. აგრეთვე, ვ.
დონდუა, გვფარვიდეს მართალი სამართალი, ჟურნ. “ცისკარი”, 1960, № I, გვ. 115.
[46]
ივ. სურგულაძე, საქართველოს სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია, 1, 1952, გვ.
149 და 152-154.
[47]
საქართველოს ისტორია, I, დამხმარე სახელმძღვანელო, გვ. 373; საქართველოს
სიძველენი, გვ. 177-187; დავით ბაგრატიონი, საქართველოს სამართლისა და კანონთმცოდნეობის
მიმოხილვა, ა. როგავას რედ. და გამოკვლევით, გვ.132-135; ს.კაკაბაძე, საქართველოს ისტორია,
ახლი საუკუნეების ეპოქა, გვ. 212.
[48]
შ. მესხია, მასალები ქართლ-კახეთის სამოხელეო წყობის ისტორიისათვის, გვ. 027, საბ.
52, გვ 41-42.
[49]
ივ. სურგულაძე, დასახ. ნაშრ. გვ. 300-301.
[50]
იქვე, გვ. 303; შ. მესხია, დასახ. ნაშრ. საბ. № 52,გვ. 42. ფონსადბაში ნიშნავს
ხუთასისთავს, თოფჩიბაში –მეზარბაზნეთა უფროსს, თოფჩი – მეზარბაზნეს; დაჰბაში – ათისთავს.
[51]
დავით ბაგრატიონი, საქართველოს სამართლისა და კანონთმცოდნეობის მიმოხილვა,
ა. როგავას რედ. , მუხლი 77. “მორიგეს” გაუქმების შემდეგ არსებობდა თუ არა ასეთი
დაწესებულება, არ ვიცით (ივ. სურგულაძე, დასახ. ნაშრ. გვ. 152).
[52]
ივ. სურგულაძე, დასახ. ნაშრ. გვ. 374; შ. მესხია, მასალები..., საბ. № № 44, 45, 54, 117,
118, 119, 121; იოანე ბაგრატიონი, სჯულდება..., გვ. 59 (იხ. აგრეთვე იქვე, ლექსიკონში
“ფელცეხმაისტერი”); ივ. სურგულაძე, დასახ. ნაშრ. გვ 303.
[53]
საქართველოს ისტორიის სახელმძღვანელო, 1946, გვ. 400.
[54]
ვ. გაბაშვილი, დარბაზის რიგის მოხელენი დასტურლამალის მიხედვით, ენიმკის
მოამბე, XIII, 1943, გვ. 185
[55]
შ. მესხია, მასალები... გვ. 031 (გამოკვლევა), საბ. № № 9, 10, 72, 73, 75, 76, 77.
[56]
საქართველოს ისტორიის სახელმძღვანელო, 1,1946, გვ. 400. შდრ. საქართველოს
ისტორია, I, დამხმარე სახელმძღვანელო, გვ. 373-374. აღსანიშნავია, რომ 1774 წლის მორიგების
განჩინებაში მოხელეების ცალკეული დარგების მიხედვით ასახელებენ, საქართველოს სიძველენი,
I, გვ. 185; ივ. სურგულაძე, დასახ. ნაშრ. გვ 170.
[57] «Управление иностранных дел возложено было на мдивант-ухуцеси (царские статские
[1]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Qd, № 7866. მას. საქართველოს ეკ. ისტ., წ. II, გვ. 213.
[2]
საქართველოს ისტორია, I, დამხმარე სახელმძღვანელო, 1958, გვ. 455.
[3]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Hd, №№ 12031, 2899, 1867, 6422; სცია,ფ. 1448, №№ 53, 124; ფ. 1450,
დავთ. № 30, საბ. № 224.
[4]
სცია,ფ. 1448, № 1253.
[5]
იქვე, № 3368, 6158.
[6]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Qd, № 668.
[7]
იქვე, Sd, № 4017.
[8]
იქვე,ფ. Qd, №№ 1953, ფ. Hd, №№ 6335, 1837. სცია,ფ. 1448, № 4316; ფ. 1449, № 108.
[9]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Hd, № 5865.
[10]
იქვე, ფ. Ad, № 1101
[11]
იქვე, ფ. Sd, № 3162.
[12]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Hd, № 7798, 7850; ფ. Sd, №№ 4034, 4013, 4045, 4041, 4056, 4057, 4258,,
4951, 4909, 49-8; ფ. Hd, №№ 4252, 976, 833, 1066; ფ. Ad, №№ 1672, 1746; სცია, ფ. 1448, 4471 დვ სხვ.
[13]
იქვე, ფ. Ad, № 65, 1794. ამ საბუთით ნეკრესის ეპისკოპოსი სდევნის შილდაში მოვაჭრე
მენოგნეებს.
[14]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Hd, № 8468.
[15]
სცია, ფ. 1448, № 3167.
[16]
გ. აკოფაშვილი, მანუჩარ თუმანიშვილის მეურნეობა, იხ კრებული “კავკასიის ხალხთა
ისტორიის საკითხები”, თბ. 1966, გვ. 405-411.
[17]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Sd, № 3634.
[18]
მიწის ფეოდალური იჯარის სახეობანი განხილული აქვს ნ. ქანთარიას ნაშრომში
“იჯარა XVIII ს. საქართველოში” (აკად. ს. ჯანაშიას სახ. საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის
მოამბე, ტ. XIX და XXI, 1957).
[19]
იქვე, გვ. 69.
[20]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Hd, № 14719, მიწის იჯარით გაცემის სხვადასხვა სახეობათა შესახებ
იხ. იქვე,, ფ. Sd, № 3411.
[21]
ნ. ქანთარია, დასახ. ნაშრ., გვ. 72.
[22]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Qd, № 9037; ფ. Sd, №№ 3589, 3555 და სხვ.
[23]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Sd, № № 3809, 3888, 3498.
[24]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Sd, №№ 3565, 3471.
[25]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Qd, №№ 7750 № 7751, 7855, 7752, 7754 და სხვ.
[26]
Г.Натадзе, Экономическое положение Грузии в концеXVIII в., с. 127—131.
[27]
იქვე, გვ. 131-132.
[28]
იქვე, გვ. 135.
[29]
იქვე, გვ. 13—13ნ.
[1]
იოანე ბატონიშვილი, კალმასობა, 1936, გვ. 193 – 195.
[2]
შ. მესხია, თბილისის ისტორიული წარსული, კრებული “თბილისი”, თბ., 1957, გვ. 81.
[3]
იქვე, გვ. 81 – 82.
[4]
Ш.А. Месхиа, Города и городской строй феодальной Грузии, Тб., 1959, с. 114.
[5]
Ш.А. Месхиа, Города и городской строй феодальной Грузии, Тб., 1959, с. 133.
[6]
Акты, II, с. 1133.
[7]
სცია,ფ. 1450, დავთ. № 13, საბ. № 15; დავთ. № 14, საბ. № 52; ფ. 1448, 5869; ხელნაწ.
ინსტ., ფ. Hd, № 5569, Sd, № 3730; მას. საქართველოს ეკ. ისტ., II, № № 392, 398.
[8]
მას. საქართველოს ისტ., დანართი გვ. 12.
[9]
იქვე, გვ. 48, 40.
[10]
მას. საქართველოს ეკ. ისტ., II, № 400.
[11]
იქვე, № 405, 402, 389, 409; ხელნაწ. ინსტ., ფ. Sd, № 3730; სცია,ფ. 1450, დავთ. № 13, საბ.
№ 17.
[12]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 458.
[13]
მას. საქართველოს ეკ. ისტ., II, №400, 387, 388; სცია, ფ. 1448. №№ 4956, 3518.
[14]
სცია, ფ. 1448. № 3519.
[15]
იქვე, № 8989; განჯიდან თბილისს სავაჭრო ქარავნების მიმოსვლაზე მეტყველებენ
აზერბაიჯანული წყაროებიც.( იხ. Гаси Абдуллаев, Азербайджан в XVIII в., и взаимоотношения его с
Россией, Баку, 1965, с. 300).
[16]
მას. საქართველოს ეკ. ისტ., II, №№ 388, 389;გ. აბდულაევის დასახ. ნაშრ., გვ. 292, 300;
Научн. Архив ИИ АН Азерб. ССР.д. 198; ф. 99, д. 13, лл. 19—89; ЦГАЛА, ф. 276, д..647, л. 51; Чулков,
Исторические описания российской комерции, М., 1785, 2, кн. 2, с. 623.
[17]
სცია,ფ. 1450, დავთ. № 14, საბ. № 148.
[18]
იქვე, საბ. №146; დავთ. № 48, საბ. № 42; მას. საქართველოს ეკ. ისტ., 11, № 405.
[19]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Qd, № 8719; ფ. Hd, № 3975; ფ. Sd, № 1034; მას. საქართველოს ეკ.
ისტ., II, №№ 381, 382, 388, 389, 393, 395; სცია, ფ. 1448. № 1382, 3389, 3518.
[20]
В.Н.Гамрекели, Торговые связи Восточной Грузии с Северным Кавказом в XVIII в., Тб.,
1968, с. 24—38.
[21]
სცია, ფ. 1499. №1292, 1793 წ.
[22]
С.Какабадзе, Крестьянскиий вопрос, с. 179.
[23]
Г.Натадзе, Крестьяне «сахасо»,с. 341
[24]
Г.Натадзе, Экономическое положение Грузии в концеXVIII в., с. 146—147.
[25]
დოკ. საქ. სოც. ისტ., I, № 412, 431 და სხვ.
[26]
Ш.А. Месхиа, Города и городской строй феодальной Грузии.
[27]
ვ. გაბაშვილი, თბილისის “მოქალაქეთა” პოლიტიკური და
კლასობრივი მისწრაფებანი XVI-- XVIII საუკუნეებში, კრებულში: ნარკვევები მახლობელი
აღმოსავლეთის ქალაქების ისტორიიდან, II, გვ. 183.
[28]
საქართველოს ცხოვრება, ზ. ჭიჭინაძის გამოც., 1913, გვ. 269.
[29]
Тифлисские ведомости, 1832, № 1, ბერძენი ოსტატის მოგონება.
[30]
С.Эсадзе, Очерк истории горного дела на Кавказе, Тифлис, 1903, с. 12 (ანასტას
ხაჯიფეტოვის ცნობა); ს. გულიშამბაროვის ცნობით კი ახტალისა და დამბლუღის ვერცხლის
ქარხნებში მიიღებოდა 40, 60 და ერთ წელს 81 ფუთი და 16 გირვანქა ვერცხლი. იხ. მისი «Обзор
фабрик и заводов Тифлисской губернии», 1888, с.Л68, 168.
[31]
ს. ესაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 14. (ხაჯიფეტოვის ცნობა); ს. გულიშამბაროვი კი წერს: „По
сведениям П. Санковского в литре полученного здесь серебра заключалось 45 золотников золота,
но это обстоятельство не подтверждается", .დასახ. ნაშრ., გვ. 168. მართლაც, როგორც ქვემოთ
დავინახეთ, არსებობს მეორე რამდენადმე განსხვავებული ცნობაც.
[32]
ს. ესაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 14. აღსანიშნავია, რომ 100 წლის შემდეგ XIX ს.70-იანსა და
80-იან წლებში, როდესაც ალავერდისა და შამიბლუღის ქარხნებში განახლდა სპილენძის
წარმოება, წლიურად საშუალოდ 3 ათას ფუთ სპილენძს ღებულობდნენ (ს. გულიშამბაროვის,
დასახ. ნაშრ., გვ. 176 – 177).
[33]
Материалы к истории горной промышленности Грузии, I, თბ., 1936, გვ. 89—90. ამ
ცნობას ემთხვევა კაპიტან იაზიკოვის ცნობა, რომლის თანახმად მარტო ახტალის ქარხნიდან
სამეფო შემოსავალი 63 200 მანეთამდე აღწევდა {Вутков, Материалы для новой истории Кавказа,
ч. I, с. 377),
[34]
1770 წ. საქართვლეოში მყოფ კაპიტან იაზოვის ცნობით, ქართლ-კახეთის სახელმწიფო
შემოსავალი 150 ათას მან. უდრიდა ; (А. Цагарели, Грамоты, I, с. 187), მეორე ცნობით კი, რომელიც
XVIII ს. 80-იან წლებს ეკუთვნის ეს შემოსავალი 400 ათასს შეადგენდა (Бурнашев, Картина Грузии
или описание состояния царств Карталинского и Кахетинского, Тфл., 1896, с. 5-6) ნ. ქოიავა, რომელსაც
სპეციალურად შესწავლილი აქვს ქართულ-კახეთის ფინანსები, უპირატესობას ამ მეორე ცნობას
აკუთვნებს (ნ. ქოიავა, ფულის მიმოქცევა, კრედიტი და ფინანსები XVIII ს. ქართულ-კახეთში, თბ.,
1963, გვ. 216).
[35]
სცია, ფ. 1450, დავთ.№ 31, საბ. № 14.
[36]
ЦГИАЛ, ფ. 866, საქმე № 161, გვ. 298.
[37]
მასალები საქართველოს ეკონომიური ისტორიისათვის, ნ. ბერძენიშვილის რედ., III,
№ 67, 4; ხელნ. ისნსტ., ფ. Sd, № 3011.
[38]
გ. თოგოშვილი, საქართველო-ოსეთის ურთიერთობა XVII--XVIII სს. თბ., 1969, გვ.
8შ7—92; А.М. Бирзе, Попытки освоения природных богатств Остии в XVIII столетии, Красный
архив, № 4 (83), 1937, გვ.194.
[39]
დ. გოგოლაძე, სამთამადნო, სამთო საქარხნო მრეწველობა საქართველოში და
კაპიტალიზმის გენეზისის ზოგიერთი საკითხი, თბ., 1966, გვ. 19; ხელნაწ. ინსტ., ფ. Hd, № 3688.
[40]
А. Цагарели, Грамоты, I, VIс. 35, 92, 96; ს. ესაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 33.
[41]
საბადოებზე იძულებით მიწერილ გლეხთა შესახებ იხ. А..Я.Панцхава, Очерки аграрной
истории феодальной Картл-Кахети конца XVIII в., 1965, გვ.33.
[42]
სცია, ფ. 1450, დავთ. № 23, საბ. № 32; შ. მესხია, დასახ. ნაშრ., გვ. 129.
[43]
სცია, ფ. 1449, № 11 26; შ. მესხია, იქვე.
[44]
სცია, ფ. 1451, დავთ. № 1-ა, გვ. 25, საბ. №1; შ. მესხია, იქვე.
[45]
სცია, ფ. 1450, დავთ. № 4 2, საბ. № 198;
[46]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართვლეოს ისტორიის საკითხები, IV, 1967, გვ. 309—351.
[47]
დასტურლამალი, პ. უმიკაშვილის რედ., თავი 34. სამღებროსათვის , გვ. 125
[48]
ნ. ქოიავას სამართლიანი გამოთქმით, “მღებართუხუცესობა შრომით ბეგარას
წარმოადგენდა”. იხ. მისი ნაშრომი “ფულის მიმოქცევა, კრედიტი და ფინანსები XVIII ს. ქართლ-
კახეთში, თბ., 1963, გვ. 137.
[49]
ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ.325.
[50]
სცია, ფ. 1448, № 3437; ა. კლიმიაშვილი, საარტილერიო მშენებლობა აღმ.
საქართველოში XVIII ს. მეორე ნახევარში. ხელნაწ. ინსტ. მოამბე, 1962, V, გვ. 265. იხ. აგრეთვე ალ.
კოჭლავაშვილის წერილი – ზარბაზნის ქარხანა თბილისში (გაზ. “თბილისი”, 1963 წ. 9 იანვარი).
სწორედ შენიშნავს ავტორი, რომ ზარბაზნის ქარხანა თბილისში XVIII ს. 40-იანი წლებიდანვე
არსებობდა; რაინეგსი სწორი არ იყო, როცა იგი ზარბაზნის წარმოებას აქ დანერგვას თავის
დამსახურებად თვლიდა (80-იან წლებში).
[51]
Ш.А. Месхиа, Города и городской строй феодальной Грузии, Тб., 1959, с. 128.
[52]
სცია, ფ. 1450, დათ. № 24, საბ. 75.
[53]
იქვე, საბ № № 73, 76.
[54]
იქვე, იაზიკოვის ცნობით, ზარაფხანის შემოსავალი 30 000 მანეთს უდრიდა (А.
Цагарели, Грамоты, I. с. 187).
[55]
სცია, ფ. 1450, დათ. №18, საბ. №15; ა. კლიმიაშვილი, საარტილერიო მშენებლობა
აღმოსავლეთ საქართველოში XVIII ს. მეორე ნახევარში, ხელნ. ინსტიტუტის მოამბე, 1962, V, გვ.
272.
[56]
სცია, ფ. 1450, დათ. №18, საბ. №15; შ. მესხია, დასახ. ნაშრ., გვ. 128; დ. გოგოლაძე,
კაპიტალიზმის გენეზისის საკითხისათვის საქართველოში, “მნათობი”, 1959, № 9, გვ. 117.
[57]
იქვე
[1]
სცია, ფ. 1450, დავთ. № 48, საბ № 109.
[2]
დოკ. II, 157 (1777 წ.); იქვე, № 231, (1789 წ.); სცია, ფ. 1450, დავთ. 5, საბ. 93 (1787 წ.);
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Hd, 4475 (1791 წ.) და სხვ.
[3]
ხელნაწ. ინსტ. ფ. Qd.№ 236, 1675 წ.; ფ Hd, №540, 909, 1058; სცია, ფ. 1448, № 810, 3633; ფ.
1449, № 895; ფ. 1450, დავთ. № 33, საბ. № 106 და ბევრი სხვა.
[4]
ხელნაწ. ინსტ. ფ. Hd № 10578.
[5]
დოკ. საქ. სოც. ინსტ. II, № 304.
[6]
თ. გუჩუა, “ხიზნობა და ხიზანთა საკითხი საქართველოში”, საკანდ. დისერტაცია, გვ.
74 (ხელნაწერი ინახება ივ. ჯავახიშვილის სახ. ინსტიტუტის ბიბლიოთეკაში).
[7]
სცია, ფ. 1448, № 5398 (1782 წ. ბიჭიკაშვილის საჩივარი).
[8]
მამია დუმბაძე, თავისუფალ გლეხთა ფენის საკითხისათვის XVIII ს. საქართველოში,
გვ. 389(კრებული “კავკასიის ხალხთა ისტორიის საკითხები”, 1966), თეზისების სახით გამოქვეყნდა
1962 წ. (იხ. ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის ინსტიტუტის VIII სამეცნ. სესიის თეზისები),
[9]
ქართლის ცხოვრება, ჩუბინაშვილდის გამოც. გვ. 463.
[10]
საქართველოს ცენტრ. არქ., ფ. 1448, საბ. № 3177. დედანი
[11]
საქართველოს სიძველენი, I, 1921, № 189, გვ. 14, 172—173.
[12]
საქართველოს ცსსა (ცენტ. არქ.), ფ. 1448, № 3177, 1755 წ.
[13]
თ. ენუქიძე, ახლადშეძენილი ერთი საბუთის შესახებ (ს. ჯანაშიას სახ.
საქართველოს მუზ. მოამბე, ტ. XVII, 1953, გვ. 205—206).
[14]
საქართველოს ცსსა, ფ. 1448, № 2336, დედანი.
[15]
საქართველოს სიძველენი, I, № 189, გვ. 172—173.
[16]
საქართველოს ცსსა, ფ. 1449, № 2469; ფ. 1451, დავთ. № 2ა გვ. 39.
[17]
Акты, Собр.Кавк. Арх. Ком., II, с. 288.
[18]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Qd, № 23; საქართველოს ცსია, ფ. 1448, №1149. დოკ. საქართველოს
ისტორიიდან, II, №180, გვ. 114-115.
[19]
საქართველოს ცსსა, ფ. 1448, № 3171.
[20]
ხელნაწ. ინსტ. ფ. Hd 1448, № 3171.
[21]
იქვე, № 2438 (1802 წ.).
[22]
ლ. გვახარია, სახელმწიფო ბეგარა-გადასახადები აღმ. საქართველოში XIX პირველ
ნახევარში, თბ., 1960, გვ. 26; ხელნ. ინსტ. ფ. Hd, № 2567.
[23]
სცია, ფ. 1448, № 492.
[24]
იყო გამონაკლისი შემთხვევები, როდესაც “სურსათს” ფულითაც იხდიდნენ.
[25]
ხელნ. ინსტ. ფ. Hd, № 2567; სცია, ფ. 1448, № 4863 და სხვა.
[26]
საქართველოს ისტორია, სახელმძღვანელო, აკად. ს. ჯანაშიას რედ., 1948, გვ. 397.
გამონაკლისის სახით მოსახლეობისათვის 1774 –83 წლებში გამოურთმევიათ პური და ღვინო
ჯარის საჭიროებისათვის (იხ. მაგ., ხელნ., ინსტ., ფ. Hd, № 11054; ფ. Qd, № 7125).
დადასტურებულია ასეთი ორი შემთხვევა. ამას სისტემური ხასიათი არ ჰქონია.
[27]
მას. საქართველოს ეკ. ისტ., III, №№ 56, 57.
[28] ხელნ., ინსტ., ფ. Hd, №№ 9870, 13109, 14464, 12133, 12135 და სხვა.
ჯერ კიდევ 1769 წ., ოსმალეთთან ომის დროს, საქართველოში რუსთა ჯარი შემოვიდა,
იგი შესყიდვის გზით იძენდა სურსათ-სანოვაგეს. “სარუსო გამოსაღების” სახით უსასყიდლოდ
იკრიბებოდა ჯარისათვის საჭირო ბზე და შეშა. გარდა ამისა, გლეხები ვალდებულნი იყვნენ
მიეწოდებინათ სურსათის გადასაზიდი საშუალება. ყველაფერ ამას “ხარჯი” ეწოდებოდა და მისგან
თავისუფალი არავინ არ იყო (სცია, ფ. 1448, № 228).
[29]
სცია, ფ. 1448, № 1832, 243; მას. საქართველოს ეკ. ისტ., III, № 674, ხელნ., ინსტ., ფ. Hd,
№ 437 და სხვა.
[30]
სცია, ფ. 1448, № № 1330, 1331; ფ. 1449, № 2555.
[31]
სცია, ფ. 1448, № № 13447, 834, 4294; მას. საქართველოს ეკ. ისტ., III, № 73,74, 75, 76, 77
და სხვა.
[32]
ხელნ., ინსტ., ფ. Hd, № 13246.
[33]
სცია, ფ. 1448, № №1991, 4550, 1947; ხელნ., ინსტ., ფ. Qd, № 7909.
[34]
ხელნ., ინსტ., ფ. Hd, № 12042.
[35]
სცია, ფ. 1448, № 1947.
[36]
დოკ. II, № 334, იხ. აგრეთვე, სცია, ფ. 1448, № 3411.
[37]
მას. საქართველოს ეკ. ისტ., III, №52; ხელნ., ინსტ., ფ 3131 და სხვა.
[38]
სცია, ფ. 1448, № 496, 497, 498. იხ. აგრეთვე ხელნ. ინსტ., ფ.Ad, № № 50, 708, 1877.
[39]
იქვე, № 1811.
[40]
დასტურლამალში “საქვრივო” გადასახადი ხარის ან ძროხის სახით
არის დაწესებული. გამონაკლისს შეადგენს “საქვრივო” მხოლოდ შულავერსა და თეთრ სოფელში,
სადაც ის ფულადი იყო.
[41]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Sd, № № 3679, 3715; სცია, ფ. 1450, დავთ. №43, საბ. № 100; იქვე, ფ.
1451, დავთ. № 2;ფ. 1451, დავთ. 20, გვ. 64, საბ. 4; შ. ჩხეტია, დასახ. ნაშრ., გვ. 336—337; პროფ. ივ.
სურგულაძე წერილში “შემთხვევებთან დაკავშირებული (ექსტრა-ორდინალური) გადასახდელები
გვიანფეოდალურ საქართველოში” (ეკონომიკის ინსტიტუტის შრომები, 1953, VII) წერს, რომ
“შემდეგში, XVIII ს. მეორე ნახევარში და მე-19-ე საუკუნეში ... ეს გადასახდელი ფულად ხასიათს
იღებს და მისი რაოდენობა ქანაობს 5-იდან 50 მანეთამდე”.
[42]
ხელნაწ. ინსტ., ფ. Sd, № 7631; ფ. Hd, № 4798; დოკ. II, № 260.
[43]
გ. აკოფაშვილი, ფულადი საბატონო გადასახადები XVIII ს. დამლევსა და მე-19 ს.
დამდეგის საქართველოში: ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის ინსტ., შრ., VII., 1963 წ. გვ. 95—99.
[44]
ხელნ. ინსტ., ფ. Qd, № 7127; სცია, ფ. 1450, დავთ. №34, საბ. № 152, 142.
[45]
შ. ჩხეტია, დასახ. ნაშრ., გვ. 340—344, 100-107, 360.
[46]
ხელნ. ინსტ., ფ. Qd, № 606; ფ. Sd, № 3948; ფ. Hd, 4743 და სხვ.
[47]
იქვე, ფ. Hd, № 14789.
[48]
დოკ. სოც. ისტ., II, , № 110.
[49]
სცია, ფ. 1450, დავთ. №14, საბ. № 118.
[50]
იქვე, საბ. № 117.
[51]
იქვე, ფ.1448, , №8888.
[52]
სცია, ფ. 1450, დავთ. №23, საბ. № 111.
[53]
იქვე, დავთ. , №25, საბ. № 66.
[54]
იქვე, ფ.1. № 768, გვ. 265.
[55]
იქვე, ფ. 1450, დავთ. №33, საბ. № 267 (1795 წ.); დავთ. №25, საბ. № 63(1798 წ.);
დავთ. №14 (1754 წ); ხელნ. ინსტ., ფ.Ad, , № 1691 (1794 წ.) სცია, ფ. 1450, დავთ. №14, საბ. №
111(1782 წ); ხელნ. ინსტ., ფ. Qd, № 7,(1792 წ.); იქვე, ფ. Hd, № 2749 (1793 წ.) და სხვა.
[56]
სცია, ფ. 1448, №4053. (1778 წ.); დოკ. სოც. ისტ., II, , № 243 და სხვა.
[57]
სცია, ფ. 1448, №2029 (1753 წ.); დოკ. სოც. ისტ., II, , № 65 (1753 წ.). , № 2514 (1783) და
სხვა.
[58]
ხელნ. ინსტ., ფ.Ad, , № 1888 (1765 წ), , № 1633 (1768 წ.).
[59]
ხელ., ინსტ., ფ. Hd, № 4481 (1796 წ.), ანალოგიურია აგრეთვე საბუთები: სცია, ფ.
1448, № 3948; ხელნ. ინსტ., ფ. Qd, , № 579.
[60]
დოკ. 11, , № 205; ხელნ. ინსტ., ფ.Ad, , № № 462, 445; ფ. Hd, № , №15026, 14618; ფ. Qd, ,
№612; სცია, ფ. 1448, № 3639, 2438.
[61]
სცია, ფ. 1450, დავთ. №34, საბ. № 146, 151.
[62]
იქვე, ფ. 1448, , № 3121
[63]
დოკ. II, 162 (1778 წ.).
[64]
სცია, ფ. 1448, 2443.
[65]
მ. დუმბაძე, კლასობრივი ბრძოლა ქართლ-კახეთში XVIII ს . II ნახევარში, ხელნაწერი
ინახება ივ. ჯავახიშვილის სახ. ინსტიტუტის შუა საუკ. ისტორიის განყოფილებაში.
[66]
Д.Пурцеладзе, Церковные грамоты, с. 35, 27; ივ. ჯავახიშვილი, პოლიტიკური და
სოციალური მოძრაობა საქართველოში მე-19 ს. (იხ. მისი ქართველი ერის ისტორია, მე-5, გვ. 99)
[67]
С, Какабадзе, Кр. Вопрос и кр. Движения, с. 185—186.
[68]
ს. კაკაბაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 187.
[69]
ქსენია სიხარულიძე, ქართული ხალხური სიტყვიერება, II, გვ. 323—327.
[70]
Ш.А. Месхиа, Города и городской строй феодальной Грузии, Тб., 1959, с. 223.
თავი მეთორმეტე
დასასვლეთ საქართველოს
სოციალურ-ეკონომიური მდგომარეობა
XVIII ს. 40 - 80-იან წლებში
§ 1. სამეურნეო-ეკონომიური მდგომარეობა
[1]
ЦГВИА, ВУА, д.389, лист. 66.
[2]
იქვე, ფურც. 70.
[3]
Д.Бакрадзе, Арх. Путешествие по Гурии и Адчаре, СПб, 1878, с. 315; სცია, ფ. 488, ს. 1851,
ფურც. 131.
[4]
Г.Дзидзария, Народное хозяйство и соц. отношения в Абхазии в XIX в., გვ. 151.
[5]
ЦГВИА, ВУА, д.389, лист. 64.
[6]
ЦГВИА, ВУА, д.389, лист. 72—73; Кавказский календаръ 1859, с. 439.
[7]
ნიკო ნიკოლაძე, თხზულებანი, II, 1960, გვ. 273; ქართული ხალხური საისტორიო
სიტყვიერება, II, გვ. 186.
[8]
სცია, ფ. 1449, ს.1370; ქუთაისის მუზეუმის საბუთი, 1483; საისტორიო კრებული, 1928,
II, გვ. 91.
[9]
მე-19 ს. იმერეთში ახალი გუთნის შემოტანის ცდის მარცხმა დაადასტურა, რომ კავი
სავსებით შეეფერებოდა დას. საქართველოს სამეურნეო პირობებს იხ. პ. გუგუშვილი,
მიწათმოქმედების გაუმჯობესებული იარაღები საბჭოთამდელ ამიერკავკასიაში, ეკონომიკის
ინსტიტუტის შრომები, II, (1947), გვ. 5.
[10]
Ш.Инал-Ипа, Абхазы, с. 230.
[11]
იქვე.
[12]
Грамоты, I,с. 176.
[13]
Грамоты, II, вып. I, с. 3.
[14]
იონა მეუნარგია, სამეგრელოს სამთავროს უკანასკნელი პერიოდი და დავით
დადიანი, 1939, გვ. 96; 1819 წ. ცნობით, ღომის მოსავალი უდრიდა ერთზე 100-ს (ЦГВИА, ВУА, д.
18497, л. 6), ხოლო 1876 წ.—200-ს; Л.Эристов, Очерк Имеретии в сельскохозяйственном отношении,
1876, с. 24.
[15]
Н.Колюбакин, По поводу.... с. 114; ЦГВИА, ВУА, д. 18497, л. 6.
[16]
რ.ერისთავი, დასახ. ნაშრ., გვ.22
[17]
ЦГВИА, ВУА, д. 389, л. 64
[18]
Грамоты, I, с. 193; ЦГВИА, ВУА, д. 18497, л. 6. აფხაზეთში დაბლარი ვენახი –
“ახარდანი” (ხარდანის) და “ამლახუ” (ამილახორის) მე-19 ს. გავრცელდა. შ. ინალ-იფას დასახ.
ნაშრ., გვ. 251.
[19]
გიულდენშტედტის მოგზაურობა, I, გვ. 295.
[20]
Грамоты, I, 194.
[21]
ნ. კოლიუბაკინი, დასახ. ნაშრ., გვ. 114.
[22]
სცია, ფ. 1448, ს. 3189 და სხვ.
[23]
ვახუშტი, აღწერა..., გვ. 171.
[24]
შ. ინალ-იფას დასახ. ნაშრ., გვ. 214; З.Анчабадзе, История и культура древней Абхазии,
1964, с. 94.
[25]
ЦГВИА, ВУА, д. 18497, л. 6. и 33; ა. რობაქიძე, მეფუტკრეობის ისტორიისათვის..., 1960
გვ. 71 და 155; Г.Дзидзария, Народное хозяйство... с. 47—50.
[26]
ЦГВИА, ВУА, д. 18497, л. 6.
[27]
ЦГВИА, ВУА, д. 18497, л. 7, 16.
[28]
Грамоты, II, ნაკვ. I.გვ. 3;ვახუშტი, აღწერა..., გვ. 176.
[29]
ვახუშტი, აღწერა..., გვ. 170.
[30]
АКАК, X, с. 866.
[31]
გიულდენშტედტი, I. გვ. 313; II. გვ. 56; ი. ბატონიშვილი, კალმასობა, II, გვ. 218.
[32]
C- Rommel, Die Völker des Caucasus, Weimar, 1808,გვ. 27.
[33]
ი. მეუნარგია, სამეგრელოს სამთავროს... გვ. 104.
[34]
გიულდენშტედტი, I. გვ. 295; რ. ერისთავის, დასახ. ნაშრ., გვ. 29-32; ო სოსელია,
ფეოდალური ხანის..., გვ. 191-193.
[35]
Грамоты, II, вып. I. с. 3.
[36]
Грамоты, I, с. 13—14; АКАК, II, с. 539.
[37]
ქუთაისის მუზ. საბუთი, №1330.
[38]
I. Reineggs, II, გვ. 13.
[39]
გიულდენშტედტი, I. გვ. 295.
[40]
ЦГВИА, ВУА, д. 389, л. 79, 81.
[41]
სცია, ფ. 1448, ს. 9354; Qd, - 8433.
[42]
АКАК, IV, გვ.258;Кавказский календарь, 1859, с. 426.
[43]
სცია, ფ. 1448, ს. 2188 ; Qd, № 8433; ო. სოსელია, დასავლეთ საქართველოს გლეხთა
ეკონომიური მდგომარეობა XVI საუკუნიდან XIX ს-ის პირველ ნახევრამდე, გვ. 198.
[44]
ნ. რეხვიაშვილი, მჭედლობა რაჭაში, 1953, გვ. 7—8, 22—27.
[45]
საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის ისტორიული დოკუმენტები და არქივები,
II,გამოსცა შ. ბურჯანაძემ, 1953, გვ. 100 ; ვახუშტი, აღწერა…, გვ. 160 ; წედისური «რკინის
საწურავის»აღწერა, იხ. A.Pttzholdt, Der Kaukasus, I, გვ. 317—320.
[46]
დ. მეგრელაძე, რკინის ადგილობრივი წარმოებისა და მისი შემოზიდვის შესახებ XVIII
ს. საქართველოში, გვ. 108—109(აკად.ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის ინსტიტუტის შრომები,
VII, 1964).
[47]
ი. რაინეგსი, დასახ. ნაშრ., II, გვ. 13; საისტორიო კრებული, I, 1928, გვ. 53, 55; დასავ.
საქართვალოს საეკლესიო საბუთები, I, გვ. 100.
[48]
Горный журнал, 1827, XII, с. 80—87; Материалы к истории горной промышленности
Грузии, I, 1936, с. 249; Закавказская речь, 1913, № 175; А.Черный, письмо.
[49]
Г.Дзидзария, Домашняя промышленность и ремесло в Абхазии в XIX в., Труды Абхаз. Ин-
та языка, Литературы и истории, т. 29, 1958, с. 118—119.
[50]
ი. რაინეგსი, დასახ. ნაშრ., II, გვ. 13.
[51]
ვახუშტი, აღწერა..., გვ. 145.
[52]
იონა მეუნარგია, სამეგრელოს სამთავროს უკანასკნელი პერიოდი, გვ. 102, 103.
[53]
Qd –3040; Hd – 3865.
[54]
Hd – 6296; ქუთაისის მუზეუმის საბუთი № 799; ს. კაკაბაძე, დას. საქართველოს
საეკლესიო საბუთები, II, გვ. 141—142; დას. საქართველოში “მამული”, მეტწილად, ვ ე ნ ა ხ ი ს
მნიშვნელობით იხმარებოდა. სამეგრელოში საკომლოს “ს ა მ ა მ ო” ერქვა; СХИАО,11,с. 501.
[55]
Ros – 107.
[56]
სცია, ფ. 24, ს. 33, ფურც. 1—15 და 28; იქვე, ს. 34, ფურც. 1; СХИАО, 347; ო. სოსელია,
გიორგი ერისთავის ყმათა ქონება და ვალდებულება, გვ. 38-40 (მსკი, 29, 1951).
[57]
სცია, ფ. 246, ს. 620, ფურც. 173—181.
[58]
რ. ერისთავი, დასახ. ნაშრ., გვ. 7.
[59]
რ. ერისთავი, დასახ. ნაშრ., გვ. 10-14.
[60]
იქვე, გვ. 16.
[61]
გ. ძიძარია, დასახ. ნაშრ., გვ. 330, 339 – 350.
[62]
А. Цагарели, Грамоты, II, ნაკვ. I, გვ. 190.
[63]
ო. სოსელია, მასალები აგრარული ურთიერთობის ისტორიისათვის გვიანფეოდალურ
დასავლეთ საქართველოში (“სამოდო მიწა”), გვ. 159—168(მსკი, ნაკვ. 31, 1954).
[64]
ი. დოლიძე, საქართველოს ჩვეულებითი სჯული, 1960, გვ. 71—72. მიწის გაშენების
წესი დაწვრილებით აღწერა ე. ნაკაშიძემ (Очерк виноградорства и виноделия в Гурии и Мингрелии,
Тиф., 1896, с. 40—41).
[65]
Документы по истории Грузии, სერია II, ტ. II, შ. ჩხეტიას რედ., 1954, გვ. 400.
[66]
СХИАО, 347;
[67]
Документы по истории Грузии, с. 275.ჰ
[68]
სცია, ფ. 46, ს. 33, ფურც. 10.
[69]
იქვე, ფურც. 23, 31; სცია, ფ. 46, ს. 34, ფურც. 13—15, 24 და 30.
[70]
ЦГИАЛ,ф. 1268, оп. 7, 1853, д.285.
[71]
სცია, ფ. 46, ს. 33, ფურც. 16.
[72]
იქვე, ს. 34,ფურც. 26 –27.
[73]
მ. დუმბაძე, გურიის სამთავროს სოციალურ-ეკონომიკრი ვითარება XIX საუკუნის
პირველ მესამედში, გვ. 38 (მსკი, ნაკვ. 30).
[74]
ო. სოსელია, ფეოდალური ხანის..., გვ. 222.
[75]
Sd—1305.
[76]
იხ. ი. მეუნარგია, სამეგრელოს სამთავლოს უკანასკნელი პერიოდი, გვ. 96, 100, 105.
[77]
ЦГВИА, ВУА, д. 389, л. 79.
[78]
ს. კაკაბაძე, საფრანგეთის სავაჭრო კაპიტალი საქართველოს მიმართ XVIII საუკუნეში,
გვ. 117.
[79]
Sd—1311; ქუთაისის მუზ. საბუთ № 85.
[80]
Н.Дубровин, История войны и владычества русских на Кавказе, I, кн. II, СПб., 1871, с. 245.
[81]
М.Н.Тихомиров, СредневековаяРоссия на международных путях (XIV—XV вв), 1966, с.
80.
[82]
Sd—1187, 1305 და 1578; Hd – 70 და 76; ქუთაისის მუზ. საბუთ № 1695; მ. დუმბაძე, დას.
საქართველო…, გვ. 64.
[83]
Грамоты, II, ნაკვ. I, გვ. 3.
[84]
ი. ბატონიშვილი, კალმასობა, II, გვ. 57; მ. დუმბაძე, დას. საქართველო XIX საუკუნის
პირველ ნახევარში, გვ. 70.
[85]
ვახუშტი, აღწერა…, გვ. 156, 157.
[86]
გიულდენშტედტი, I. გვ. 153, 284, 286—287.
[87]
არქ. ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, გვ. 156; Ж. Шарден, Путешествие..., с. 37; М.
Полиевктов, Посольство стольника Толочанова и дъяка Иевлева в Имеретию 1650—1652, с. 110.
[88]
გიულდენშტედტი, II. გვ. 287.
[89]
ე.ი. საკვები პროდუქტები.
[90]
Грамоты, II, вып. I, с. 3.
[91]
იქვე, გვ. 4.
[92]
Н. Бердзенишвили, Очерк..., с. 6.
[93]
ЦГВИА, ВУА, д. 389, л. 79.
[94]
АКАК, IV, с. 255.
[95]
ЦГВИА, ВУА, д. 389, л. 81
[96]
სცია, ფ. 246, ს. 1062; იხ. აგრეთვე, Qd -- 8434 და სხვა.
§2.სოციალური ურთიერთობა
***
თავი მეცამეტე
[1]
М. Иванов, Очерк Истории Ирана, 1952, с. 96; Н.В. Пигулевская, А. Ю. Якубовский и др.
История Ирана с др. времен до конца XVIII века, 1958, с. 326.
[2]
ირანთან ურთიერთობის მოგვარებაში თამარ დედოფლის დიდი როლის შესახებ
მიუთითებს უცხოელი ანალისტი მონსენიორ ლეონი (Notizie avute da Monsinnore Leone die Georgie
nel 1773), აკად. კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწ. ინსტ. ,ფ. H (ვსარგებლობთ ბ. გიორგაძის ქართული
თარგმანით, ინახება ივ. ჯავახ. სახ. ინსტიტუტის შუა საუკ. ისტორიის განყ. არქივში).
[3]
პაპუნა ორბელიანი, გვ. 360 (ქართლის ცხოვრება, დასაბამიდან მეათცხრამეტე
საუკუნემდის, ნაწილი მეორე, გამოცემული უ. ჩუბინოვისაგან, 1854).
[4]
“შე გიო ამილახორო, ბუნება თაღლითიანო, ხან აქეთა ხარ, ხან იქით, საითაც ქარნი
ქრიანო” (ხალხური).
[5]
ს. კაკაბაძე, წერილები და მასალები საქართველოს ისტორიისათვის, წ. I, 1914, გვ. 49.
[6]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 365.
[7]
იქვე, გვ. 369.
[8]
სომხური გვ. 603. ტ. III, ერევანი, 1946, გვ. 763, 764. ვსარგებლობთ მ. რობაქიძის მიერ
სომხურ ტექსტიდან შერჩეული ადგილების თარგმანებით (ინახება ივ. ჯავახიშვილის სახ.
ინსტიტუტის შუა საუკ. ისტორიის განყოფილების არქივში).
[9]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 382.
[10]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 391.
[11]
იქვე, გვ. 390.
[12]
იქვე, გვ. 388 და 390.
[13]
იქვე, გვ. 387.
[14]
იქვე, გვ. 390.
[15]
М. Арунова, К. Ашрафян, Государство Надир-шаха, с. 186.
[16]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 395.
[17]
იქვე, გვ. 395-396.
[18]
იქვე, გვ. 397.
[19]
იქვე.
[20]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 403.
[21]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 399, 400, 401; გ. ჯამბურია, ქართული
ფეოდალური ურთიერთობის ისტორიიდან, თბ.,. 1955, გვ. 176.
[22]
ალ.გარსევანიშვილის მიხედვით, გივი ამილახვარმა მაშინ ყაბარდოში მყოფ ბაქარს
მოუხმო (1744 წ.) თეიმურაზის წინააღმდეგ, მაგრამ ბაქარი დარწმუნდა, რომ “საქმეს წააგებდა”,
მისი აქ მოსვლა სამშობლოს უფრო მეტად ზიანს მოუტანდა, “ვიდრე კეთილს” (ქართლ-კახეთის
შეერთების ისტორიიდან, “კვალი”, 1895, №17).
[23]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 400.
[24]
იქვე, 400, 402.
[25]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 405-407.
[26]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 407.
[27]
იქვე, 412.
[28]
იქვე, 413.
[29]
იქვე, 415.
[30]
ქალ-ვაჟების ხარკის გადახდის შესახებ პაპუნა მიუთითებს აგრეთვე 1742 და 1746
წლების ამბებთან დაკავშირებით (გვ. 351, 357, 390).
[31]
სომხური სქ გვ. 611
[32]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 414.
[33]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 416.
[34]
იქვე, 419.
[35]
იქვე.
[36]
ქრონიკები, 111, გვ. 194.
[37]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 418.
[38] გ. ქიქოძე, ერეკლე მეორე, 1941, გვ. 58.
[1]
აღნიშნული პოლიტიკის გარკვევისას გამოყენებულია ლ. ტუხაშვილის ხელნაწერი
ნაშრომი – ქართლ-კახეთის სამეფოს 1749—1752 წლების ციკლი” (იხ. ივ. ჯავახიშვილის სახ.
ინსტიტუტის შუა საუკუნეების საქ. ისტ. განყოფილების არქივი, დავთ, № 2, საქმე № 121).
[2]
ვ. გაბაშვილი, ქართული ფეოდალური წყობილება XV—XVIIსს. გვ. 375.
[3]
Jonas Hanwey, Зuverlჰssige Beschréibung seiner Reisen, von London durch Russland und
Persien, Hamburg und Leipyig, 1754, S. 427.
[4]
ვ. მაჭარაძე, მასალები XVIII ს. რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტ., II, 1968, გვ.
458.
[5]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 421, Бутков, Материлы, I, с. 237—298.
[6]
სომეხისქ. გვ.614. გვ. 720—721. ბამან-ხანს სომეხთა სპეციალური ჯარიც კი
ჩამოუყალიბებია, რის შედეგადაც გამწვავებულა ურთიერთობა ყარაბაღელ მაჰმადიანებსა და
ქრისტიანებს შორის. ბამანს სახანო დაუკარგავს. ნახიჩევანიდან დევნილი ბამან-ხანი 1750—1751
წწ. წასულა სამხრეთ აზერბაიჯანში აზატ-ხანთან, მაგრამ შემდეგ, როცა ამ უკანასკნელს ერევნის
წინააღმდეგ ბრძოლა დაუწყია, საქართველოში გადასულა (იქვე).
[7]
სომხეთის ისტორიის დივანი, სომხ. ენაზე, 6,4, თბ. 1899, გვ. 729.
[8]
ლ. ტუხაშვილის დასახ. ნაშრ., გვ. 6.
[9]
Жизнь Артема Араратского, 1813, с. 57.
[10]
პაპუცნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 420-421.
[11]
Мирза-Адигезал-бек, «Карабаг-Наме», Баку, 1950, с. 55; Ахмет-бек Джаваншир, О
политическом существовании Карабахского ханства, 1901; История Азербайджана, Под. Ред. И.А.
Гусейнова, А.С. Сумбатзаде и др. 1958, с. 338.
[12]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 424.
[13]
იქვე.
[14]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 424.
[15]
იქვე, გვ. 428.
[16]
იქვე.
[17]
იქვე, გვ. 427-428.
[18]
სომხური სქ. გვ. 767.
[19]
ლ. ტუხაშვილის დასახ. ნაშრ. გვ. 14.
[20]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 429.
[21]
იქვე, გვ. 428--429.
[22]
ამის შესახებ იხილეთ ქვემოთ.
[23]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 432. იხ. აგრეთვე Прибавление к Санкт-
Петербургским Ведомостям, 1751. (Бутков, Материалы, , с. 389), АКАК, I, с. 76—77.
[24]
თ. ბოცვაძე ბრალს სდებს თეიმურაზს იმაში, რომ მან ლეკთა წინადადება უარყო (იხ.
მისი “დაღისტან-საქართველოს ურთ. ისტორიიდან”, გვ. 172).
[25]
ЦГАДА, Ф. Воронцовых, 1261,აღწ. I, საქმე 380, ფურც, 1, ო. მარკოვას დასახ. ნაშრომი,
გვ. 134.
[26]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 430.
[27]
История Дагестана, I, 1967,с. 374—389.
[28]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 431.
[29]
იქვე, გვ. 433—434; “შედეგი კახეთის ცხოვრებისა” (ქ. ცხ., II, გვ. 503); ქრონიკები, III, გვ.
210—211.
[30]
საქართველოს სიძველენი, I, 1920, საბ.№ 4; ქრონიკები, III, გვ. 210—211. “ერთი
უბედური შემთხვევა მეფე ერეკლეს დროინდელი” (“ივერია”, 1890, № 255). ქრონიკები, III, იქვე.
[31]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 435.
[32]
იქვე, გვ. 436—437; ქრონიკები, III, გვ. 213.
[33]
მისი დეტალური აღწერა მოცემული აქვს გ.ქიქოძეს(დასახ. ნაშრ., გვ. 62—63).
[34]
З. А в а л о в, Присоединение Грузии к России, СПб., 1906, с. 92. W o t s o n A., history of
Persia, p. 44, Pycault, Histoire des revolutions de Perse, II, 335:(სომხური)
[35]
Бутков, Материалы, ч. I,გვ. 389. აღნიშნული ცნობის გავლენით ს. კაკაბაძე აღნიშნავდა,
რომ 1751 წ. დასაწყისში ერეკლემ ილაშქრა ირანში თავრიზის მიმართულებით, “ემზადებოდა შუა
სპარსეთში წასასვლელად, მაგრამ ეს შეუძლებელი აღმოჩნდა, რადგან აზერბაიჯანში ამ დროს
ძლიერდებოდნენ ავღანელები” (ს. კაკაბაძე, საქართველოს ისტორია, ახ. საუკ. ეპოქა, გვ. 172).
[36]
ბუტკოვი, დასახ. ნაშრ., I, გვ. 238—239.
[37]
იქვე, გვ. 239
[38]
დავით ბატონიშვილი ერეკლეს დიდ წარმატებებზე მიუთითებდა და შენიშნავდა,
რომ “Он сделался страшным соседам своим и самым персиянам при начавшейся... там революции».
[39]
Notizie avute da Monsignore Leone di Giorgia ncl 1773:, სომხური გვ. 623 III, გვ 766—
767.
[40]
ბუტკოვის მიხედვით, განჯაში ლაშქრობის მთავარი მიზეზი თითქმის ის იყო, რომ
შავერდი-ხან განჯელი თეიმურაზს გადაუდგა და ხარკის გადახდაზე უარი განაცხადა,
თეიმურაზმა კი მისი დასჯა გადაწყვიტა, ხოლო აჯი ჩელები შავერდი-ხანს მიეშველა (ბუტკოვი, I,
გვ. 239).
[41]
ბუტკოვი, I, გვ. 239.
[42]
განჯის ომის თარიღად “ქრონიკებში” (III, გვ. 219) მითითებულია ხან 10 თებერვალი,
ხან კიდევ მარტი; ბუტკოვის მიხედვით, ეს ომი 12 აპრილს მოხდა (ტ. I, გვ. 239).
[43]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 441.
[44]
იქვე, გვ. 442.
[45]
D.M. Lang, The last years of the Georgian monarchy, 1658—1832 New-York 1957, გვ. 152.
ავტორს გამოყენებული აქვს საფრანგეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს არქივის დოკუმენტები.
[46]
ი. ცინცაძე, ათანასე თბილელისა და სიმონ მაყაშვილის ელჩობა რუსეთში (1752--1754),
საისტორიო მოამბე, 1952, გვ. 6.
აღა-ქიშს ამ დროს თითქმის 6 000 კაცი ჰყავდა (ბუტკოვი, I, გვ. 239, 391; იხ. იქვე, გვ. 239).
[47]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 446.
[48]
ნ. ბერძენიშვილი, საქ. ისტორიის საკითხები, ტ. II, გვ. 202—203.
[49]
ო. მარკოვას ნაშრომში რამდენადმე დამცირებულია ქართლ-კახეთის სახელმწიფოს
გაძლიერების პერიოდი 1747—1752 წლებში, იგი ბუტკოვის გავლენას განიცდის (დასახ. ნაშრ., გვ.
134--135). რა თქმა უნდა, ზოგჯერ ძნელია ვერწმუნოთ ბუტკოვს, როცა იგი ზეპირ გადმოცემებს
ემყარება ან კიდევ გამოცალკევებული, კონტექსტს მოწყვეტილი ციტატებით მსჯელობს.
[50]
M. de P (eyssonnel), Essai sur !es troubles actueles des Perse et de Georgie, Paris, 1754
[51]
გ. ლესინგი, მინა ფონ ბარნჰელმი, თარგმ. გ. ნადირაძისა, თბ., 1946, გვ. 31.
[52]
კალმასობა, თხზ. იოანე ბატონიშვილისა “ცისკრის”, გამოც., 1869, წ.I, დ. ბაქრაძის
შესავალი წერილი, გვ. II—III.
[53]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 382, 387--388.
[54]
იქვე, გვ. 419.
[55]
П. Закарая, Крепостные сооружения Картли, Тб., 1968.
[56]
პ. ზაქარაია, კახეთის საფორტიფიკაციო ნაგებობანი, თბ., 1962.
[57]
ს. მაკალათია, ქსნის ხეობა, თბ., 1968, გვ. 412—42.
[58]
“იდგა შილდის თავში და ყოველდღე უმატებდა დაღისტნიდან ჯარი ლეკისა” (პაპუნა
ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 454; ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 204).
[59]
პაპუნა ორბელიანი ბრძოლის თარიღად მიუთითებს 16 აგვისტოს. სხვა ცნობით, ეს
ბრძოლა მოხდა 1755 წ. 19 აგვისტოს (ქრონიკები,III, გვ. 23). უფრო სწორი ჩანს 19 აგვისტო(იხ.ვ.
მაჭარაძის საკანდიდატო დისერტაცია—რუსეთ-ოსმალეთის ომი 1768—1774 წწ. და საქართველო,
გვ. 45—46. ინახება თსუ ბიბლიოთეკაში).
[60]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 461—465; ომან მდივანბეგი, გვ. 488; ნ.
ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ.205; ბუტკოვის მიხედვით ავარიის ხანის ლაშქარი 12 ათასი
კაცისაგან შედგებრდა (დასახ. ნაშრ., გვ.240, შენ. 2).
[61]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 473.
[62]
იქვე, გვ. 468; ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 206-207.
[63]
ს. კაკაბაძე, საქართველოს ისტორია, ახ. საუკ. ეპოქა, გვ. 178.
[64]
ომან მდივანბეგი, დასახ.ნაშრ., გვ. 489.
[65]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრ., გვ 473.
[1]
ი. ცინცაძე, რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან, “საისტორიო მოამბე”,
1964, ტ. 18.
[2]
ვ. მაჭარაძე, მასალები XVIII ს. II ნახევრის რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის
ისტორიისათვის , ნაწ. II, თეიმურაზ მეორის ელჩობა რუსეთში, თბ. 1968.
[3]
თეიმურაზის ელჩობის შესახებ იხ. გ. პაიჭაძე, ქართლისა და კახეთის სამეფოების
პოლიტ. ურთ. რუსეთთან XVIII ს.50-60-იან წლებში (“ქართული სამეფო-სამთავროების საგარეო
პოლიტიკის ისტორიიდან”, 11, 1973, გვ. 49—89).
[4]
სამოციანი წლების ამბების გაშუქებისას გამოყენებულია ლ.ტუხაშვილის 12
გვერდიანი ხელნაწერი ნაშრომი—ქართლ-კახეთის სამეფოს პოლიტტიკური მდგომარეობა 1760—
1768 წლებში (შუა საუკ. საქ. ისტორიის განყოფილების არქივი, დავთ. № 2, საქმე, №121).
[5]
ვ. მაჭარაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 126.
[6]
რუსეთის კანცლერი ვარონცოვი ერეკლესადმი წერილში მას მიმართავლა როგორც
“ქართლ-კახეთის ხელმწიფეს”(«Светлейшему царю грузинскому и кахетинскому Ираклию»).
[7]
ო. მარკოვა, დასახ. ნაშრ., გვ. 131.
[8]
Joseph Emin, Life and adventures, გვ. 209.
[9]
О. Маркова, Росссия, Закавказье и междунар. отнош. в. XVIIIв., стр. 132.
[10]
J. Malcolm, The history of Persia, from the. mostearly period to the present ti me London, II, p. 76.
[11]
წყაროთა ერთი ნაწილის ჩვენებით, აზატ-ხანი ნებაყოფლობით დანებდა ერეკლეს
(ვ.მაჭარაძე, დასახ. “მასალები”, №№104, 106, 144, 147, 167). ვფიქრობთ, უფრო სწორი უნდა იყოს ზ.
შარაშიძის დასკვნა, რომ “ერეკლემ... მოახერხა აზატ-ხანის ხელში ჩაგდება” (იხ. მისი—ირანი XVIII
ს. 11ნახევარში, თბ., 1971, გვ. 42, შენ. 108).
[12]
ვ. მაჭარაძე, დასახ. “მასალები”, № 218(გვ. 555.).
[13]
ო. მარკოვა, დასახ. ნაშრ., გვ. 132.
[14] ქერიმ-ხანს ამიერკავკასიის ხანებისათვის ბრძანება გაუგზავნია, რომ ერეკლეს
[1]
შ. ბურჯანაძე, სოლომონ I-ის მეფობის პირველი პერიოდი, გვ. 73 (თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები, XII, 1950).
[2]
ისტორიული დოკუმენტები იმერეთის სამეფოსა და გურია-ოდიშის სამთავროებისა
(1466—1770 წწ.), ტექსტი გამოსცა შ. ბურჯანაძემ, 1958, გვ. 98.
[3]
დოკუმენტები საქართველოს სოციალური ისტორიიდან, ნ. ბერძენიშვილის
რედაქციით, წ. II, 1953, გვ. 278.
[4]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 468-469, Monsignore Lesoni, Notizie etc,
[5]
АКАК,V, გვ. 91.)
[6]
ნ. დადიანი, ქართველთ ცხოვრება, გამოსცა შ. ბურჯანაძემ, 1962 , გვ. 178. სოლომონის
პირველი ცოლი იყო შარვაშიძის ასული თინათინი (შ. ბურჯანაძე, სოლომონ I-ის მეფობის
პირველი პერიოდი (1752-1768 წწ.). გვ. 82. (თსუ, შრომები, XLI, 1950).
[7]
ვახტანგ ბატონიშვილი, ისტორიებრი აღწერა, გვ. 31
[8]
შ. ბურჯანაძე, სოლომონ I-ის მეფობის პირველი პერიოდი, გვ. 81.
[9]
А. Цагарели, Грамоты, m. I, 1891, с. 33.
[10]
ნ. დადიანი, ქართველთ ცხოვრება, გვ. 178.
[11]
ქართული ხალხური საისტორიო სიტყვიერება, II, გამოსცა ქ. სიხარულიძემ, 1964 , გვ.
157.
[12]
იქვე, გვ. 159.
[13]
ხელნაწერთა ინსტიტუტის ხელნაწერთა აღწერილობა, I, გვ. 260.
[14]
ე. თაყაიშვილი, საისტორიო მასალანი, წიგნაკი მეორე, 1914, გვ. 47; ნ. დადიანი,
ქართველთ ცხოვრება, გვ. 178; ს. კაკაბაძე, წერილები და მასალები საქართველოს ისტორიისათვის,
1914, გვ. 85; პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 473; ნ. ნიკოლაძე, თხზულებანი, II, 1960-გვ.
273-274; ქართული ხალხური საისტორიო სიტყვიერება, II, გვ. 155-161; ხელნაწერთა ინსტიტუტის
ხელნაწერთა აღწერილობა, I, გვ. 260.
[15]
ბ. გიორგაძე, მეფე სოლომონ I-ისა და რაჭის ერისთავის როსტომის ურთიერთობიდან
XVIII ს. მეორე ნახევარში (გაზ. “კომუნარი”, ამბროლაური, 1959, № 95).
[16]
ქართლის ცხოვრება, II, დასახ. გამოც., გვ. 474. ამ ხელშეკრულების თანახმად, 1759 და
1760 წლებში იმერეთის ჯარი ქართლ-კახეთის ლაშქართან ერთად იბრძოდა ლეკებისა და განჯის
სახანოს წინააღმდეგ. იხ. შ. ბურჯანაძე, სოლომონ I-ის მეფობის პირველი პერიოდი, გვ. 94-95
[17]
პაპუნა ორბელიანი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 474.
[18]
შ. ბურჯანაძე, სოლომონ I-ის მეფობის პირველი პერიოდი, გვ. 94 (ჰამერის ცნობა).
[19]
ს. კაკაბაძე, საეკლესიო რეფორმებისათვის სოლომონ პირველის დროს, 1913, გვ. 3-6;
მისივე დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო საბუთები, II, გვ. 11-12.
[20]
АКАК, I, გვ. 56.
[21]
შ. ბურჯანაძე, სოლომონ I-ის მეფობის პირველი პერიოდი, გვ. 87.
[22]
ს. კაკაბაძე, საეკლესიო რეფორმებისათვის სოლომონ პირველის დროს, გვ. 7.
[23]
ს. კაკაბაძე, დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო საბუთები, II, 1921, გვ. 3.
[24]
იქვე, გვ. 17.
[25]
ს. კაკაბაძე, წერილები და მასალები საქართველოს ისტორიისათვის, I, გვ. 92.
[26]
შ. ბურჯანაძე, სოლომონ I-ის მეფობის პირველი პერიოდი, გვ. 75.
[27]
გიულდენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში, I, გვ. 113.
[28]
ქართული ხალხური საისტორიო სიტყვიერება, II, გვ. 161.
[29]
შ. ბურჯანაძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 82.
[30]
А. Цагарели, Грамоты, I, с.15.
[31]
О.П.Маркова, Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке, Москва,.
1966, с. 135.
[32]
И. Иванов, Донесение русского чиновника о состоянии Грузии в 1762 году («Кавказ»,
1854, № 9).
[33]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 15.
[34]
იქვე; შ. ბურჯანაძე, სოლომონ I-ის მეფობის პირველი პერიოდი, გვ. 95; ხელნაწერთა
ინსტიტუტი, H –2782, გვ. I, (ხორჯევანათ იოვანეს დღიური); ბ. გიორგაძის დასახ. წერილი
(მონსენიორ ლეონის სიტყვით სარი-აჰმედ-ფაშას თან ახლდა არზრუმის, თოკათის, ტრაპიზონის,
ბაიაზეთისა და სხვა საფაშოების ლაშქარი); А. Иоаннисян, Иосиф Эмин, 1945, с. 160, 176.
[35]
А. Цагарели, Грамоты, I,. С. 16.
[36]
იქვე, II, გვ. 2.
[37]
АМИД, Ф. Сношения России с Турцией, 1765, № 337.
[38]
აჰმედ ვასიფი, 1, გვ. 181—182 (ვსარგებლობ ნ. შენგელიას მიერ შესრულებული
გამოუქვეყნებელი თარგმანით) ; А. Иоаннисян, Иосиф Эмин, с.165.
[39]
იოანისიანი, დასახ. ნაშრ., გვ. 166.
[40]
იქვე, გვ. 184.
[41]
შ. ბურჯანაძე, სოლომონ I-ის მეფობის პირველი პერიოდი, გვ. 97.
[42]
А. Цагарели, Грамоты, I, გვ. 16; ბ. გიორგაძის დასახ. წერილი.
[43]
შ. ბურჯანაძე, სოლომონ I-ის მეფობის პირველი პერიოდი გვ. 97, 101; ვასიფი, I, გვ.
181-182; ინსტ., ფ. Q –117, ფურც. I (მინაწერი).
[44]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 1—2.
[45]
АМИД, Ф. Сношения России с Турцией, 1765, № 337, л. 65.
[46]
АМИД, Ф. Сношения России с Турцией, 1766, წლის უნომრო საქმე, გვ. 1.
[47]
იქვე, 1766, საქ. № 394, გვ. 60.
[48]
იქვე, ფურც. 56.
[49]
А. Иоанисян, Иосиф Эмин, с. 257.
[50]
АМИД, Ф. Сношения России с Турцией, 1766, № 394, л. 93.
[51]
А. Цагарели, Грамоты, 1, с. 2.
[52]
ო. მარკოვას დასახ. ნაშრომი, გვ. 136; А. Цагарели, Грамоты, ,1 вып. 11, с. 1-2.
[53]
АМИД, Ф. Сношения России с Турцией, 1766, № 397, л. 54.
[54]
იქვე, ფურც. 75.
[55]
ხელნაწ. ინსტიტუტის ფონდი, H – 2782, გვ. 4.
[56]
П. Бутков,Материалы, часть 1, с. 276; გიულდენშტედტის მოგზაურობა, 1, გვ. 169.
[57]
ბ. გიორგაძის ზემოთ დასახ. საგაზეთო წერილი.
[58]
ბ. გიორგაძის ზემოთ დასახ. საგაზეთო წერილი.
[59]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 31-32.
[60]
ხელნაწ. ინსტიტ. ფონდი H –2782, გვ. 5.
[61]
შ. ბურჯანაძე. სოლომონ I-ის მეფობის პირვ. პერიოდი, გვ. 107.
* * *
[1]
А. Цагарели, Грамоты, I, 1891, გვ. 1-2; ვ. მაჭარაძე, ასპინძის ბრძოლა, თბ., 1957; გვ. 28.
[2]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 1-2.
[3]
იქვე.
[4]
იქვე, გვ. 12-14.
[5]
იქვე, გვ. 20.
[6]
А. Цагарели, Грамоты, I, с 1-2.
[7]
Архив Государственного Совета, I, СПб, 1869, с. 1-10.
[8]
მორეა ეწოდებოდა პელოპონესის ნახევარკუნძულს. ხემლთაშუა ზღვაში რუსეთს
ფლოტი ჰყავდა შეყვანილი.
[9]
Философическая и политическая переписка императрицы Екатерины II с г. Вольтером, С
1763 по 1778 год. Перевод с французского, I, СПб, 1802, с. 41-42, 57-63, 78-85, 91-93, 108-113, 122-135,
148-152, 173-178; II, СПб, 1802, с. 114-115.
[10]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 426—427.
[11]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართველო XVIII საუკუნეში (“საქართველოს ისტორიის
საკითხები”, II, გვ. 217).
[12]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 25.
[13]
ვ. მაჭარაძე, ასპინძის ბრძოლა, 1957, გვ. 32.
[14]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 61-62.
[15]
ვ. მაჭარაძე, ასპინძის ბრძოლა, გვ. 42-71.
[16]
ვ. მაჭარაძე, ასპინძის ბრძოლა, გვ. 50.
[17]
А. Цагарели, Грамоты, I, с.219.
[18]
А. Цагарели, Грамоты, ტ.II, ნაწ. 1, გვ. 29.
[19]
იქვე, I, გვ. 106-107; II, ნაწ. I, გვ. 29. ერეკლესა და მოურავიოვის მიერ რუსეთში
გაგზავნილი ცნობით, ლეკ-ოსმალთა ეს ჯარი ოთხი ათასი კაცისაგან შედგებოდა, ხოლო ოსმალო
ტყვეების ცნობით, ეს ჯარი რვა ათას კაცს ითვლიდა. უფრო დაწვრილებით იხ. ვ. მაჭარაძე,
ასპინძის ბრძოლა, გვ. 67.
[20]
იხ. ქართული ხალხური საისტორიო სიტყვიერება, ტ. II, თბილისი, 1964, გვ. 30- 37.
[21]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 256—261.
[22]
იქვე, I, გვ. 243,246.
[23]
А. Цагарели, Грамоты, I, გვ. 274-290; II, ნაწ.1, გვ.76-77.
[24]
იაზიკოვის შესახებ იხ.М.А. Полиевктов, Европейские путешественники ХIII—XVIII вв.
по Кавказу, Тифлис, 1935, с. 71-74.
[25]
Сб. РИО, Х, с. 441.
[26]
А. Цагарели, Грамоты, I,с. 469—477.
[27]
იქვე, გვ. 469.
[28]
იქვე, II, ნაწ.I, გვ. 75.
[29]
ი. ცინცაძე, ორი საბუთი რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან 1768—
1774 წწ. რუსეთ-თურქეთის ომში, ენიმკის მოამბე, 1940, № 5-6, გვ. 351.
[30]
Грамоты,I, с. 354—355.
[31]
იქვე, გვ. 383—384, 387.
[32]
ЦГВИА, ф. 2, оп. 47, св. 245, д. №4, ч. III, л. 789.
[33]
ი. გიულდენშტედტის მოგზაურობა, I, გვ. 313.
[34]
АКАК, VIII, с. 758—759;ЦГВИА, ф. ВУА, № 4644, л. 221.
[35]
А. Цагарели, Грамоты, II, часть,I,. с 83—84.
[36]
იქვე, I, გვ. 322-325.
[37]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 401—405.
[38]
იქვე, II, ნაწ. I, გვ. 1-4. II, ნაწ., II. გვ. 175-177
[39]
იქვე, II, ნაწ. I, გვ. 3-4; II, ნაწ. II, გვ. 176-177.
[40]
იქვე, II, ნაწ. II, გვ. 4-10.
[41]
ქუჩუკ-კაინარჯის ხელშეკრულების ტექსტი იხილე წიგნში: Е.И.Дружинина, Кючук-
Кайнарджийский мир, М., 1955, с. 356.
***
[1]
ხელნაწ. ინსტიტუტი, ფ. H- 2782, გვ. 29-30.
[2]
იქვე, გვ. 31.
[3]
ს. კაკაბაძე, დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო საბუთები, II, გვ. 52, 59-60, 62;
ხელნაწ. ინსტიტუტი, ფ. Hd-10288; Д. Бакрадзе, Археологическое путешествие по Гурии и Адчаре,
1878, с. 308—312.
[4]
მსკი. 1958, ნაკვ. 28, გვ. 86-87 (იესე ოსეს ძის ცნობა).
[5]
შ. ბურჯანაძე. იმერეთის სამეფო 1768—1787 წლებში, გვ. 132.
[6]
სცია, ფ. 1448, ს. 2186, H-2782, გვ.35.
[7]
შ. ბურჯანაძე, იმრეთის სამეფო 1768-1784 წლებში, გვ. 132. ალექსანდრე გარდაიცვალა
1780 წ.
[8]
ს. კაკაბაძე, იმერეთის საბუთები თარხნობის შესახებ, გვ. 174 (სსრ შსს საარქივო
სამმართველოს მოამბე. 5, 1950).
[9]
სცია, ფ. 1448, ს. 3412.
[10]
ბესიკი, თხზულებანი, 1962, გვ. 124.
[11]
შ. ბურჯანაძე, იმერეთის სამეფო 1768-1784 წლებში, გვ. 134-135.
[12]
Сборник РИО, с. 118, 218.
[13]
А. Цагарели, Грамоты, II, вып.2, с. 12—13.
[14]
I. Reineggs, Algemeine historisch-topografische Beschreibung des Kaukasus, 1797. p. 58.
[15]
ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ფ. H-2782, გვ. 28.
[16]
იქვე, გვ. 39.
[17]
ო. მარკოვას დასახ. ნაშრ., გვ. 193-194.
[18]
იქვე, გვ. 194.
[19]
ЦГВИА, ф. 52, оп. 1/194, д. № 331, ч.V. л. 53. ერეკლე II-ის სიტყვეით, “იმერეთის მეფე
სოლომონ ამ გვარის მსწრაფის სიკვდილით მიიცვალა და თავის სამეფოს სიკვდილის დღეს
მემკვიდრე ვერ დაუნიშნა” .
[20]
П.Бутков, Материалы, ч. II, с. 139; ი. ცინცაძე, 1783 წლის მფარველობითი ტრაქტატი,
1960, გვ. 284.
[21]
Джевдет-паша, Описание событий в Грузии и Черкесии по отношению к Оттоманской
империи от 1192 года по 1202 год хиджры (1775--1784), с. 375 (Русский Архив, 1888, 2, кн. 1).
[22]
იქვე
[23]
АМИД, Ф.Сношения России с Турцией, 1784, ; 639 л. 23; თ. ჟორდანია, ქრონიკები, III,
გვ. 381 და 384.
[24]
რამდენიმე ძველი ამბავი გაზ. “დროება”, 1880, № 265.
[25]
ი. რაინეგსი, დასახ. ნაშრ., II, გვ. 58.
[26]
გაზ. “გოლოს”, 1878, № 129, გ. წერეთლის კორესპონდენცია ციხისძირიდან.
[27]
მსგავს ვითარებაში დამარცხდა ციხისძირთან 1829 წელს რუსეთის ჯარი გენ. გესეს
მეთაურობით იხ. История военных действий в Азиатской Турции в 1828—1829 годах, ч. II, СПб, с.
288.
[28]
ნ. დადიანი, ქართველთ ცხოვრება, გვ. 181; АМИД, Ф.Сношения России с Турцией,
1784, № 639 л. 23-24, 81-82, 91-92, 96; ო. მარკოვას დასახ. ნაშრ. გვ. 196.
[29]
ბაგრატ ბატონიშვილი, ახალი მოთხრობა, გვ. 58; გაზ. “დროება”, “რამდენიმე ძველი
ამბავი”, 1880, № 265.
[30]
შ. ბურჯანაძე, იმერეთის სამეფო 1768-1784 წლებში, გვ. 177; ნ. დადიანი, ქართველთა
ცხოვრება, გვ. 181; ვახტანგ ბატონიშვილი, ისტორიებრი აღწერა, გვ. 36.
[31]
ი. ცინცაძე, 1783 წლის მფარველობითი ტრაქტატი, გვ. 273.
[32]
АМИД, Ф.Сношения России с Турцией, 1784, № 639 л. 23 А. Цагарели, Грамоты, II, вып.2,
с.
[33]
სცია, ფ. 1448, ს. 2190.
[34]
საისტორიო კრებული, 1925, წ. I, გვ. 46 (ჯრუჭის მონასტრის სიგელის პროექტი).
[35]
ვახტანგ ბატონიშვილი, ისტორიებრი აღწერა, გვ. 36.
[36]
А. Цагарели, Грамоты, II, вып.I, с.181.
[37]
ამ გადმოცემათა ნაწილი თავმოყრილია წიგნში: ქართული ხალხური საისტორიო
სიტყვიერება, II, ქ. სიხარულიძის რედ., 1964, გვ. 143-187.
[38]
იქვე, გვ. 183.
[39]
ბესიკი, თხზულებანი, 1962, გვ. 224.
[40]
შ. ბურჯანაძე, იმერეთის სამეფო 1768-1784 წლებში, გვ. 139.
[41]
შ. ბურჯანაძე, სოლომონ I-ის მეფობის პირველი პერიოდი, გვ. 73. შეად. ქართული
ხალხური საისტორიო სიტყვიერება, II, გვ. 149-150.
[42]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 72, შეად. იქვე, გვ. 131, 192 და 195.
[43]
იქვე, გვ. 195.
[44]
ნ. ბერძენიშვილი, ივ. ჯავახიშვილი, ს. ჯანაშია, საქართველოს ისტორია, ნაწ. I
(სახელმძღვანელო), გვ. 391; სოლომონ I-ის პორტრეტის შესახებ ცნობა იხ. ЦГВИА, ф. 52, оп. 1/194,
д. № 20, ч. 6. л.I.
[45]
სოლომონი დაკრძალულია გელათის ღვთისმშობლის ტაძარში.
[46]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 73, 261.
[47]
А. Цагарели, Грамоты, I, с. 262.
[48]
ნ. დადიანი, ქართველთ ცხოვრება, გვ. 178.
[49]
იქვე.
[50]
А. Цагарели, Грамоты, I, с.67, 82-85, 101, 151, 156, 262.
[51]
იქვე, გვ. 176 და 276.
[52]
იქვე გვ. 381.
[53]
იქვე გვ. 283.
[54]
იქვე გვ. 176.
[55]
იქვე გვ. 382, 377-378. გიულდენშტედტის მოგზაურობა, I, გვ. 326; ხელნაწ.
ინსტიტუტი, ფ. H-2782, გვ. 20-23.
[56]
А. Цагарели, Грамоты, I, с.377.
[57]
ს. კაკაბაძე, დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო საბუთები, II, გვ. 52.
[58]
ქართლის ცხოვრება, II, (ჩუბ.), გვ. 468-469.
[59]
ქ. ჩხარტიშვილი, გურიის სამთავროს პოლიტიკური ისტორიიიდან, გვ. 124 (“მაცნე”
1964 წ., № 4).
[60]
იქვე გვ. 133-134.
[1]
კონსულ ბოგოლიუბოვის 1770 წ. 28 მაისის მოხსენება ო. მარკოვას დასახ. ნაშრო. გვ.
142-143).
[2]
А. Цагарели, Грамоты, I, გვ. 174; იხ. ი. ცინცაძის მიერ გამოქვეყნებული ქერიმ-ერეკლეს
მიმოწერა (მას. საქ. და კავკ. ისტ., ნაკვ. 32, 1955); გაზ. “კავკაზ”, 1876, N 75.
[3]
თ. მარკოვა, დასახ. ნაშრო., გვ. 143.
[4]
«Независимость Крыма была куплена ценой отказа от требования исправления границ
Картли-Кахетского государства» (ო. მარკოვა, დასახ. ნაშრო., გვ. 145).
[5]
საქართველოს სიძველენი I № 191.
[6]
ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 222; ომან ხერხეულიძე, დასახ. გამოც., გვ. 496.
[7]
ხერხეულიძის ცნობით, ჯარის რიცხვი 3000 იყო А.Климиашвили, Материалы для
истории военной организации Восточной Грузии, Автореферат кандидатской дисертации, Тбилиси,
1966, с. 5. მაგრამ ეს ცნობა სწორი არაა. (რუს ტექ გვ.678.)
[8]
ა. კლიმიაშვილის მტკიცებით, “მორიგე ჯარს” საქართველოში საფუძველი ჩაეყარა ჯერ
კიდევ მე-18 ს. 50 იან წლეებიდან იხ. მისი საკანდიდატო დისერტაციის ავტორეფერატი, გვ. 11). 70-
იანი წლების “ განჩინებიდან” კი ჩანს, რომ ამ დროს “მორიგე” თვისებრივად ახალი მოვლენა იყო.
ეს, რა თქმა უნდა, მოვლენის წინამძღვრებს არ გამორიცხავს.
[9]
ო. გიგინეიშვილი, საქართველო ოსმალეთის საგარეო პოლიტიკაში XVIII ს.
უკანასკნელ მეოთხედში, თ ს უ შრომები, 73, 1959, გვ. 220.
[10]
ივანოვი, დასახ. ნაშრ., გვ. 110.
[11]
Записка А.С. Стахиева о Константинепольских делах, 1777. მითითებულია ო. მარკოვას
დასახ. ნაშრომიდან,გვ.155.
[12]
ოთ. გიგინეიშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 223; ო. მარკოვას მიერ მოტანილი მასალებიდან
ჩანს, რომ ოსმალეთი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა 1776 წ. ერეკლესთან დადებულ
ხელშეკრულებას (დასახ. ნაშრ. გვ. 156.)
[13]
Архив Государственного совета,I, ნაწ., I, გვ. 645. ო. მარკოვა, დასახ.ნაშრ., გვ. 156.
[14]
ომან ხერხეულიძე, გვ. 496.
[15]
იესე ბარათაშვილის ცხოვრება-ანდერძი. ა. იოსელიანის გამოც. 1950, გვ. 86.
[16]
ომან ხერხეულიძე, გვ. 495-496.
[17]
Г.Абдулаев Азербайджан в XVIII в. и взаимоотношения с Россией, Баку, 1965.
[18]
იესე ბარათაშვილი, დასახ. გამოც., გვ. 87-88.
[19]
შედეგი კახეთის ცხოვრებისა, გვ. 509; ბუტკოვი, დასახ. ნაშრ, II, გვ. 73.
[20]
დავით ბატონიშვილი, ახალი ისტორია. თ. ლომოურის გამოცემა, 1941, გვ. 14.
[21]
ბუტკოვი, დასახ. ნაშრ., II, გვ. 73. შენ. 4.
[22]
Г. А. Эзов, Начало снощений Эчмиадзинского патриаршества престола с руссим
правительством («Кавк. Вестник», 1901, № 10, кн.XXI с. 68—69.
[23]
ვოსკერჩიანის ქრონიკა («Кавказская Старина», № 7 и 8, под редакцией Е. Ерицова, Тб., с.
194—195).
[24]
ომან ხერხეულიძე, გვ. 498; შედეგი კახეთის ცხოვრებისა, გვ. 509.
[25]
შედეგი კახეთის ცხოვრებისა, გვ. 509-510; ალექსანდრე შირაზიდან ჩამოიყვანა
სოლომონის მიერ ამ მიზნით გაგზავნილმა ბესიკმა; შ. ბურჯანაძე, იმერეთის სამეფო 1768-1774 წწ.,
გვ. 133; მარკოვას დასახ. ნაშრ., გვ. 193.
[26]
ომან ხერხეულიძე, გვ. 498; სოლომონსა და ერეკლეს შორის კონფლიქტის შესახებ იხ.
იესე ბარათაშვილის თავგადასავალი (მსკი, ნაკვ. 28, 1950, გვ 87); ბუტკოვი, II, გვ. 73-74.
[27]
M. Brosset, Histoire de la Georgie,II, 1857, გვ 257; გ. ლეონიძე, ბესიკი (“ლიტ. მატიანე”,
N3-4, 1949, გვ. 361); შ. ბურჯანაძე, ბესიკის დაბადების თარიღი (“მიმომხილველი”, II, გვ. 477-478);
კ. კეკელიძე, ქართ. ლიტ. ისტორია, II, 1958; გვ. 614; ალ. ბარამიძე, ნარკვევები ქართ. ლიტ.
ისტორიიდან, II, გვ. 382-383; ვ. მაჭარაძე, ბესიკი დიპლომატიურ სარბიელზე, 1968 და სხვ. ვ.
მაჭარაძის მოსაზრებით რუსეთი ერეკლეს საწინააღმდეგო საქმეებში არ ერია, ბესიკი სპარსეთში
თითქოს მარტო იმ მიზნით ჩავიდა, რომ იმერეთისთვის გამოეთხოვა ირანის დახმარება ოსმალეთ-
ირანის მოსალოდნელი ომის დროს, დასახ. ნაშრ., გვ. 45.
[28]
ჩერქეზ-ყაბარდოელთა გადმოსახლებისათვის ქართლ-კახეთში დიდი
მოსამზადებული სამუშაოები მიმდინარეობდა. ეს საქმე ჩაშალა რუსეთის იმპერიამ, ამის შესახებ
დაწვრილებით იხ. თ. ბოცვაძის ნაშრომი “საქართველო – ყაბარდოს ურთიერთობის ისტორიიდან”,
თბილისი, 1963, გვ. 114-117.
[29]
ნ. ბერძენიშვილი. საქართველოს ისტ. საკითხები, ტ. VI, გვ. 169.
[30]
ბუტკოვი, II, გვ.52.
[31]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტ. საკითხები, II, გვ. 226.
[32]
თუმცა ო. მარკოვას საეჭვოდ არ მიაჩნდა, რომ ქერიმ-ხანი ერეკლეს წინააღდმეგ
სალაშქროდ ემზადებოდა (Феодальная реакция на прогрессивную политику единодержавия, გვ. 373.
იხ. კრებული “კავკასიის ხალხთა ისტორიის საკითხები” მიძღვნილი ნ. ბერძენიშვილისადმი,
1966.).
[33]
მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, 1902, გვ. 398-403.
[34]
ი. ცინცაძე, 1783 წლის მფარველობითი ტრაქტატი, 1960, გვ. 88.
[35]
მ. თამარაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 397-398; ი. ცინცაძე, დასახ. ნაშრ., გვ.88.
[36]
M.Brosset, Explication de diverses inscriptions Géorgiennes, arméniennes et grecques,
Mem. De L’Acad., VI-e SC. Pol., IV, 1840, გვ. 423.
[37]
А.Цагарели, Грамоты, II,ნაწ. II. გვ. 30.; ი. ცინცაძის დასახ. წიგნი, გვ. 89-90.
[1]
Очерки истории СССР, Россия во второй половине XVIII в., М., 1956, с. 366—367.
[2]
ო. მარკოვა, დასახ. ნაშრ., გვ. 146-164.
[3]
ი. ცინცაძე, 1783 წლის მფარველობითი ტრაქტატი, თბილისი, 1960, გვ. 37-38;
А.Р.Иоаннисян, Россия и армянское освободительное движение в 80-х годах XVIII столетия, Ереван,
1947.
[4]
ო. მარკოვა, დასახ. ნაშრ., გვ.160.
[5]
Сборник ИРИО, 27, 1880, с. 240—244.
[6]
ა. იოანისიანი. დასახ. ნაშრ., გვ. 209, 212.
[7]
რაინეგსის შესახე. იხ. М.А.ПолиевктовЕвропейские путешественники XIII—XVIII вв. по
Кавказу, Тифлис, 1935, с. 165—168; И. Ениколопов, Царевич Давид о Рейнегсе (მსკი, 1951, ნ. 29, გვ.
289—294).
[8]
«Русский архив», 1879, с. 429.
[9]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, II, გვ. 228.
[10]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, II, გვ. 229
[11]
А. Цагарели, Грамоты, II,. ნაწ. II, გვ. 24—26; ი. ცინცაძე, 1783 წ. მფარვ. ტრაქტატი, გვ.
195-197.
[12]
ტრაქტატის სრული ტექსტი იხ. კრებულში “ქართული სამეფო-სამთავროების
საგარეო პოლიტიკის ისტორიიდან”, I, 1970.
[13]
М. Хелтуплишвили, Вступление Грузни в состав Российской империи, Кутаиси, 1901, с.
68—89.
[14]
Н . Коркунов, Русское государственное право, I, СПб., 1909,с.- 206— 208.
[15]
Б. Нольде, Очерки русского государственного права, СПб., 1911, с. 281.
[16]
Г. Вешапели, Единство Грузии и русский протекторат, М., 1917,
[17]
3. Авалов, Присоединение Грузии к России, СПб., 1906, с. 141—145
[18]
.F. L i s t , Die Volkerrechtliche Stellung der Republik Georgien, Wien, 1918.
[19]
O. Ni p pо1d, La Georgie du point du droit Internationale, Bern, 1920,
[20] 8
О. П. Маркова, Присоединение Грузии к России в 1801 году, Журн. «Историк-марксист»,
1940, № 3.
[21]
Le Fur, La Georgie et Ie Droit des gens., «Revue generale de Droit Internationale, Publie»,
Juillet Aôt, Paris, 1932,
[22]
JI. Алексидзе, Взаимоотношения Грузии с Россией в XVI—XVIII веках
(Международно-правовое исследование), Труды Тбилисского государственного университета, т. 94, 1963,
[23]
ნ. ბერძენიშვილი, საქართველო XVIII საუკუნეში, წიგნში: საქართველოს ისტორიის
საკითხები, II.
[24]
ი. ცინცაძე, 1783 წლის მფარველობითი ტრაქტატი, თბიდისი, 1960.
[25]
В. Д. Д о н д у а (в соавторстве с Н, А. Бердзенишвили), Грузия во второй половине XVIIIв.,
В книге: Очерки истории СССР, XVIII в., Вторая половина, М., 1956.
[26]
მ. დუმბაძე, 1783 წლის მფარველობითი ტრაქტატი, პროფესორ იასე ცინცაძის წიგნის
გამო (მსკი, 1960, ნაკვ. 33).
[27]
ივ. ჯავახიშვილი, დამოკიდებულება რუსეთსა და საქართველოს შორის XVIII ს.
საუკუნეში, თბილისი, 1919.
[28]
M. M u s k h e 1 у, A propos d'un traite celebere dans Thistoire de la Georgie «Bedi-
Karthlisa» — «La destin de la Georgie», Paris, Janvier, 1957, გვ- 23-
თავი მეთოთხმეტე
ქართული სამეფოები
დაქვეითების გზაზე
[1]
«И к завоеванию Константинополя, и к завоеванию все большей части Азии царизм стремится веками,
систематически проводя свою соответствующую политику и используя для этого всяческие противоречия и
столкновения между великими державами» (В. И. Лени н, Сочинения, т. 19, изд. III, с. 281.
[2]
1784 წ. 23 მაისს, ეკატერინე II-ის სურვილის შესაბამისად, რუსეთს გაემგზავრნენ
საქართველოს ელჩი გარსევან ჭავჭავაძე და ერეკლეს შვილები— მირიანი (ყაბარდოს ქვეითი
ჯარის მეთაურად დანიშნული) და ბერმონაზონი ანტონი (რომელსაც მოსკოვში არქიეპისკოპოსად
იწვევდნენ). 1784 წ. 20 სექტემბერს რუსეთის იმპერატორმა მიიღო საქართველოს ელჩი გარსევან
ჭავჭავაძე. (დუბროვინი, დასახ. ნაშრ., 11, გვ. 19).
[3]
«Записки константинопольских проишествий и новостей, 1784 г.» (Арх. ВПР МИД СССР,
ф. Сношения Росс. с Турц., д. 642, л. 20).
[4]
«Против завоевательных ея видов» (История войны и владычества русских,, 22).
[5]
Джевдет-паша, Описание собитий в Грузии и Черкесии, с. 381.
[6]
ბუტკოვი, II, გვ. 149; ი. ცინცაძე, 1783 წ. მფარველობითი ტრაქტატი, გვ. 162, 165.
[7]
ჯევდეთ-ფაშა, დასახ. ნაშრ., გვ. 378.
[8]
დუბროვინი, დასახ. ნაშრ.,II, გვ. 23.
[9]
ქართლის ცხოვრება, ჩუბინაშვილის გამოშვება, გვ. 510.
[10]
ჯევდეთ-ფაშა, დასახ. ნაშრ., გვ. 379.
[11]
; А.Р.Иоаннисян, Россия и армянское освободительное движение в 80-х годах XVIII
столетия, Ереван, с. 122;ი. ცინცაძე, 1783 წ. მფარველობითი ტრაქტატი, გვ. 150.
[12]
О.П.Маркова, Россия, Закавк. И международн. отнош. в. XVIII в., с. 174.
[13]
მ. დუმბაძე, 1783 წლის მფარველობითი ტქრაქტატი (პროფესორ იასე ცინცაძის წიგნის
გამო), მსკი, ნაკვ. 33, 1960, გვ. 245.
[14]
დუბროვინი, დასახ. ნაშრ., გვ. 37.
[15]
1784 წ. 2 თებერვალს პ. პოტიომკინი სარატოვისა და კავკასიის გენერალ-
გუბერნატორად დანიშნეს (ბუტკოვი, დასახ. ნაშრ.III, გვ. 179).
[16]
ბუტკოვი, დასახ. ნაშრ.II, გვ. 155.
[17]
М.С. Иванов, Очерк истории Ирана, с. 110—111.
[18]
პოღოსიანი, სომეხი ერის ისტორია (სომხურ ენაზე), გვ. 317.
[19]
ჯერ კიდევ 1783 წ. გაზაფხულზე ფათ ალი-ხანმა ყარაბაღის წინააღმდეგ ლაშქრობა
მოაწყო და იქ მყოფი ქართლ-კახეთის ვაჭრებიც გაძარცვა. ერეკლე მაშინ რუსეთს სთხოვდა, რომ
ფათ ალი-ხანი ყარაბაღისაგან ჩამოეცილებინა, წინააღმდეგ შემთხვევაში ერეკლე მასთან ომს
აპირებდა. მართლაც, პოტიომკინის მოთხოვნით ფათ ალი-ხანი ყარაბაღს გაეცალა (ერეკლეს
წერილი პოტიომკინს 1783 წ. 6 აპრილს საქ. ცსია, ფ. 1449 №2263).
[20]
1781 წ. მ ოულოდნელად დაიღუპა მორიგე ჯარის ენერგიული მეთაური, ერეკლე
მეფის ვაჟი ლევანი.
[21]
ბუტკოვი, დასახ. ნაშრ.II, გვ. 158; დუბროვინი, დასახ. ნაშრ., გვ. 50.
[22]
გარსევანის წერილი გ. პოტიომკინს 1785 წ. 16 ივნისს ( ერთვის ი. ცინცაძის წიგნს
“1783 წ. მფარვ. ტრაქტატი”, გვ. 239-240).
[23]
ერეკლეს წერილი გ.პოტიომკინს 1785 წ. 21 აპრილს (ერთვის ი. ცინცაძის დასახ.
ნაშრომს, გვ. 235).
[24]
ЦГВИА,ф. 52, оп. 194, д. 417, л. 33; Н. Смирнов, Шеих Мансур и его турецкие
вдохновители (журн. «Вопросы истории», 1950, № 10, с. 22, 23).
[25]
ეს წერილი გამოაქვეყნა ი. ცინცაძემ დასახელებულ წიგნში (გვ. 280-282).
[26]
О.П.Маркова, Россия, Закавк., с. 208—209; Джевдет-паша, Описание событий в Грузии и
Черкесии, с. 385.
[27]
«Все Азербайджанские ханы, кроме Ериванского, заключили союз с дагестанцами и
обязались между собою сопротивляться завоевательным видам России, (Дубровин, История войны и
влад. Русских, II, с. 83—84).
[28]
ჯევდეთ-ფაშა, დასახ. ნაშრო., გვ. 386.
[29]
ერეკლემ ადრე იცოდა, რომ ომარ-ხანი დიდძალ ჯარებს აგროვებდა, ამიტომ
წინასწარი ზომები მიიღო: 1785 წ. თბილისი გაამაგრა, მოსახლეობა ციხეებში დახიზნა. რუსთა
ჯარი დავით სარდლის მეთაურობით ქიზიყში წავიდა, თვით ერეკლე კი თავისი ჯარის ერთი
ნაწილით თელავს დამდგარა. ცბიერმა ხანმა თურმე ერეკლე დაარწმუნა, რომ იგი ფათ ალი-ხანის
წინააღმდეგ აგროვებდა ჯარებს- “ფიცით მოგვატყუაო”, სწერდა ერეკლე გარსევან ჭავჭავაძეს
(ЦГВИА, ф.52,оп. 194,д. № 20,ч.4 л. 147)
[30]
ახტალის წარმოება ერთი წლის შემდეგ აღუდგენიათ. 1786 წ. აგვისტოს დამდეგიდან
იქ განახლებულა ოქროს მოპოვება, მაგრამ “ქარხნის” ძველი სიმძლავრით აღდგენა ვერ
მოხერხებულა (მასალები საქ. ეკო. ისტორიისათვის წ. III, № 67; С. Эсадзе, Очерк истории горного
дела на Кавказе, 1903, с. 14).
[31]
“Многократно писано было от меня к вам, что отечество наше таковым затруднениям не
было подвержено...» (დასახ. საარქ. საქ., ფ. 153).
ომარ ხანის შემოსევის შესახებ იხ. ომან მდივანბეგი ხერხეულიძე, ჩუბინ. გამოც. გვ. 498-
499. ჯევდეთ-ფაშა, დასახ. ნაშრ. გვ. 387; ბუტკოვი, დასახ. ნაშრ., II, გვ, 178-184; ნ. დუბროვინი,
დასახ. ნაშრ., გვ. 139-146; გ. ქიქოძე, ერეკლე მეორე. 1941, გვ. 124-127 და სხვა.
[32]
წერილი ერთვის ი. ცინცაძის დასახ. ნაშრომს, გვ. 248-252.
[33]
ეს ჯამაგირი 1786 წ. განისაზღვრა 6500 მან. (ბუტკოვი, II, გვ 190).
[34]
ბურნაშოვის მოხსენება პოტიომკინს. 1785 წ. 4 ნოემბერს (ციტირებულია დუბროვინის
დასახ. ნაშრომიდან, გვ. 148).
[35]
გარსევან ჭავჭავაძის საიდუმლო წერილი ერეკლეს, 1785 წ. 5 დეკემბრისა (ЦГВИА,ф.
52, оп.194, д. 20, ч. 4, лл. 132-138).სხვა წერილში გარსევანი სწერდა ერეკლეს, რომ რუსეთისაგან
სესხის მიღების შემთხვევაში, თანხის ერთი მეხუთედი, თუ ცოტა ნაკლები, იქაური თანამდებობის
პირთათვის უნდა დაერიგებინა – “ თორემ შევრცხვებითო”, (იქვე, ფურც. 157-163).