‫په‌يامى فيقهى‬

‫په‌يامى فيقهى‬
‫فیقهی ئیسالمی و‬
‫هه‌ڵوێسته‌یه‌که‌ی پێویست‬

‫د‪ .‬عومه‌ر عه‌لى‬

‫‪1‬‬
 ‫په‌يامى فيقهى‬ ‫ناوی کتیب‪ :‬‬
‫عومه‌ر عه‌لى‬ ‫نوسەر‪:‬‬
‫توانا ئه‌حمه‌د‬ ‫دیزاینی ناوەوەو بەرگ‪:‬‬
‫چاپخانە‪:‬‬
‫تیراژ‪:‬‬
‫نرخ‪:‬‬

‫ژمارە ( )ی ساڵی ( )ی‬

‫لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی کتێبخانە گشتییەکانی پێدراوە‬

‫‪2‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬

‫‪F‬‬ ‫پێشەکی‪:‬‬

‫کاتێــك بــاس لــه‌ فیقهــی ئیســامی ده‌کرێــت زۆریــك به‌بــێ بیرکرنــه‌وه‌ ڕاســته‌وخۆ‬
‫بیــری بــۆالی یه‌كێــك لـه‌ ئیاممـه‌کان ده‌ڕوان بــۆ منونـه‌ ئیاممــی شــافعی وه‌ زۆرێکیــش‬
‫بــۆالی چــوار مه‌زهه‌به‌کــه‌ ئــه‌وه‌ی کــه‌ زۆر مه‌شــهورن و ئێســته‌ له‌سه‌رانســه‌ری‬
‫دونیــادا په‌یــڕه‌وی مه‌زهه‌به‌کانیــان ده‌کریــت ئه‌ویــش هــه‌ر چــوار ئیاممــی به‌ڕێــز‬
‫شــافعی‪ ،‬حه‌نه‌فــی‪ ،‬ئه‌حم ـه‌د‪ ،‬مالیــك‪ .‬ب ـه‌اڵم ل ـ ‌ه ڕاســتیدا فیقهــی ئیســامی خــۆی‬
‫بۆخــۆی زۆر لــه‌وه‌ فراوانــره‌ کــه‌ به‌وشــێوه‌ بچــوك بکرێنــه‌وه‌‪ .‬وه‌ ئه‌گــه‌ر ســه‌یرێکی‬
‫مێــژوو بکه‌یــن ده‌بینیــن که‌ســانێکی زۆرو وه‌شــاره‌زا هه‌بــووه‌ لــه‌و ســه‌رده‌می‬
‫ســه‌رهه‌ڵدانی مه‌زهه‌بانــه‌دا کــ ‌ه ده‌توانــم بڵێــم زۆریــان لــه‌م ئیاممانــه‌ زیره‌كرتیــش‬
‫بــوون بـه‌اڵم به‌هــۆی ڕێگـه‌ گرتــن لـ ‌ه ئیجتیهــادو وه‌هه‌روه‌هــا نه‌بوونــی قوتابــی زۆرێــك‬
‫ل ـه‌و مه‌زهه‌بان ـه‌ فه‌وتــاون مه‌گ ـه‌ر وه‌ك ئاماژه‌ی ـه‌ك ل ـه‌ هه‌ندێــك کتێبــدا بیــان بینیــن‪.‬‬
‫وه‌ ده‌بێــت ئه‌وه‌مــان ل ـ ‌ه پێــش چــاو بێــت ک ـه‌ هه‌ری ـه‌ك ل ـه‌و ئیامم ـه‌ به‌ڕێزان ـه‌ خێــری‬
‫خۆیــان ده‌ســتکه‌وتووه‌ ل ـه‌ ئیجتیهاده‌که‌یــان ئه‌گ ـه‌ر پێکایــان بێــت یــان ن ـه‌‪ ،‬ئه‌گ ـه‌ر‬
‫پێکایــان بێــت دوو پاداشــتیان بــۆ هه‌یــه‌ وه‌گــه‌ر نه‌یــان پێکابێــت یــه‌ك پاداشــتیان‬
‫بــۆ هه‌ی ـه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم ئ ـه‌وه‌ی جێگ ـه‌ی س ـه‌رنجه‌ ئه‌گ ـه‌ر نه‌یــان پێکابێــت ئێم ـه‌ شــوێنیان‬
‫بکه‌ویــن ئایــا ئێمـه‌ش پاداشــتێکامن بــۆ هه‌یـه‌ ئه‌مـه‌ جێگـه‌ی ووردبوونه‌وه‌یـه‌و ده‌بێــت‬
‫ب ـه‌رده‌وام بگه‌ڕێیــن ب ـه‌دوای باشــرین بۆچونــدا و ‌ه یــان شــیکاریدا‪ .‬ئه‌ویــش ئێســته‌‬

‫‪3‬‬
‫تــا ڕاده‌یــه‌ك ئاســانه‌ هه‌مــوو کتێبــه‌کان له‌به‌رده‌ســتدا هــه‌ن ده‌توانرێــت بــه‌راورد‬
‫بکرێــت و ‌ه دواتــر ئه‌وان ـه‌ وه‌ربگیرێــت ک ـه‌ ڕای زۆرین ـه‌ له‌س ـه‌رین (االجــاع) جێگ ـه‌ی‬
‫نیگه‌رانیــه‌ ناکرێــت کــه‌ مرۆڤــه‌کان ته‌نهــا دوای مه‌زهه‌بێــك بکــه‌ون و وه‌ ته‌نهــا ئــه‌و‬
‫به‌ڕاســت بزانــن و ده‌مارگیریــان بــۆ دروســت ببێــت به‌رانب ـه‌ری! وه‌ك به‌داخ ـه‌وه‌ ک ـه‌‬
‫بــووه‌و وه‌ هه‌تــا تــا ئێســته‌ش ه ـه‌ر ک ـه‌م تــا زۆر ه ـه‌ن ئ ـه‌و که‌ســانه‌ی ک ـه‌ ئ ـه‌و بیرۆک ـه‌‬
‫په‌ســه‌ند ده‌کــه‌ن و گــوێ بــۆ به‌رانبــه‌ر ناگــرن و بــه‌راوردی مه‌ســه‌له‌کان ناکــه‌ن! وه‌‬
‫هه‌روه‌هــا زۆرکه‌ســیش هــه‌ن بــه‌ پێچه‌وانــه‌و ‌ه کــه‌ هیــچ حســابێك بــۆ مه‌زهه‌بــه‌کان‬
‫ناکــه‌ن و وا ده‌زانــن ئه‌مــ ‌ه ته‌نهــا شــتێکه‌ په‌یوه‌نــدی بــه‌ کات و زه‌مانــه‌وه‌ هه‌یــه‌و‬
‫مه‌زهه‌بــه‌کان کاتیــان به‌ســه‌رچووه‌و تــه‌واو‪ ...‬له‌کاتێکــدا ئه‌گــه‌ر بیــان دوێنــی‬
‫هیــچ زانیاریــان نــی یــه‌ له‌ســه‌ر ئیســام وه‌یــان هه‌یانــه‌ زۆرکــه‌م و ته‌نهــا کۆمه‌ڵــه‌‬
‫زانیاریه‌کــی ســه‌ره‌تاییه‌‪ .‬بــه‌اڵم کاتیــك کــه‌ دیراســه‌ی فیقهــی ئیســامی ده‌که‌یــن‬
‫ده‌بینیــن ئاســانکاریه‌کی زۆر زۆری تێدایــه‌ بۆمــان وه‌ك وابێــت هه‌مــوو کاره‌کانیــان‬
‫کردبێتــه‌ تیکه‌یه‌کــی چــه‌ورو حــازر بۆمــان به‌بــێ ئه‌زیه‌تێکــی زۆر مه‌به‌ســته‌کان‬
‫ده‌ســت ده‌کــه‌ون‪ .‬خــۆ ئه‌گــه‌ر ئاســتی تێگه‌شــتنی خۆمــان بــه‌رز بــووه‌وه‌ بــه‌و‬
‫ئاســته‌ی کــ ‌ه بتوانیــن خۆمــان بۆخۆمــان ڕاڤــه‌ی ئایــه‌ت و فه‌رمــووده‌کان بکه‌یــن‬
‫ئــه‌و کاتــه‌ مه‌زهــه‌ب مانایه‌کــی وای نامێنــێ بــه‌اڵم هه‌ریــه‌ك لــه‌ ئێمــ ‌ه ده‌بێــت ئــه‌و‬
‫پرســیاره‌ بکه‌یــن له‌خۆمــان ئایــا ئێمـه‌ لـه‌و ئاســته‌داین؟ فیقهــی ئیســامی ئاشــکرایه‌‬
‫هه‌نــدێ شــتی په‌یوه‌ســته‌ به‌کاتــه‌وه‌ ده‌کریــت زوو زوو ئه‌مانــ ‌ه تــازه‌ بکرێنــه‌و ‌ه لــه‌‬
‫شــوێنێکه‌وه‌ بــۆ شــوێنێکی تــر جیــاوازی هه‌یــه‌‪ ...‬بــه‌اڵم ئــه‌و مه‌ســه‌النه‌ی کــه‌ ڕا‬
‫جیــاوازی تێدایــه‌ هه‌مــووی په‌یوه‌ســت نیــن به‌کاتــه‌وه‌ به‌ڵکــو به‌شــێکی زۆر زۆر‬
‫که‌مــی فیقهــی ئیســامی په‌یوه‌ســته‌ به‌کاتــه‌وه‌ و ‌ه ئــه‌و ڕاجیاوازیــه‌ی کــه‌ هه‌یــه‌‬
‫لــه‌ نێــوان مه‌زهه‌به‌کانــدا زۆرن بــه‌اڵم زۆربــه‌ی زۆری ده‌گه‌ڕێتــه‌و ‌ه بــۆ تێگه‌شــتنی‬
‫ئ ـه‌وان ل ـ ‌ه ده‌ق ـه‌ ش ـه‌رعیه‌کان وه‌ لێکدانه‌وه‌یــان ب ـه‌ چه‌نده‌هــا ڕێگ ـه‌‪ ،‬هه‌ڵ ـه‌ی زۆرێــك‬

‫‪4‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫خه‌ڵکــی ئه‌وه‌یــه‌ زۆربــه‌ی ڕاجیاوازیــه‌کان ده‌گێڕنــه‌وه‌ بــۆ زه‌مــه‌ن و کات وه‌ هه‌یــه‌‬
‫منونــه‌ی ئه‌مه‌شــی بــه‌ ده‌ســتنوێژ لێکداوه‌تــه‌وه‌ له‌کاتێکــدا کــ ‌ه دیراســه‌ری فیقهــی‬
‫ئیســامی ده‌کــه‌ی به‌رانبــه‌ر ده‌ســتنوێژ بــۆ منــون لــه‌ مه‌زهه‌بــی شــافعیدا له‌گــه‌ڵ‬
‫حه‌نه‌فیــدا ڕا جیاوازی ـه‌کان زۆر دووره‌ ل ـه‌ کات و زه‌مان ـه‌وه‌ به‌ڵکــو ڕاجیاوازیه‌ک ـه‌ هیــچ‬
‫په‌یوه‌ســت نــی ی ـ ‌ه ب ـه‌کات و زه‌مان ـه‌و ‌ه ه ـه‌ردووال ڕای خــۆی داوه‌ به‌بــی وه‌ســتانی ب ـه‌‬
‫کاتــه‌وه‌ ئــه‌وه‌ ته‌نهــا منونه‌یه‌کــی بچــوك بــوو‪ .‬وه‌ ده‌بێــت خه‌ڵکیــش لــه‌و ‌ه ئــاگادار‬
‫بکرێنــه‌و ‌ه کــه‌ ته‌نهــا په‌یڕه‌وکردنــی مه‌زهه‌بێــك و وه‌ال نانــی ئه‌وانــی تــر نه‌گونجــاوه‌‬
‫ته‌ســك کردنــه‌وه‌ی ئــه‌و به‌رفراوانیه‌یــه‌ که‌هه‌یــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ئه‌مــه‌ش مانــای ئــه‌وه‌ نــی‬
‫ی ـه‌ ئیــر ب ـه‌ ئــاره‌زووی خۆمــان ل ـه‌ هه‌رالی ـه‌ك هه‌رچیــان پــێ خــۆش بــوو هه‌ڵیــان‬
‫بژێریــن به‌ڵکــو ئ ـه‌وه‌ی ک ـه‌ گرنگ ـه‌ ده‌بێــت حســاب بک ـه‌ن بــۆ هه‌مــوو مه‌زهه‌ب ـه‌کان‬
‫و ڕای زۆرینه‌یــان وه‌رگریــن ه ـه‌روه‌ك ده‌بیــت زانایانــی سه‌رده‌میشــان له‌بیــر بێــت‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫المذهب الظاهري‬

‫پێــان باشــه‌ بــه‌ کۆمه‌ڵــه‌ پرســیارێك ده‌ســت پــێ بکه‌یــن و بڵێیــن‪ -:‬مه‌زهــه‌ب‬
‫له‌ســه‌رده‌می پێغه‌مبــه‌ردا درودی خــوای لــێ بێــت بــۆ نه‌بــووه‌؟ دواتــر بــۆ دروســت‬
‫بــووه‌؟ بونــی مه‌زهـه‌ب بــۆ؟ گرنگــی مه‌زه ـه‌ب چــی یه‌؟گرنگــی له‌ژیانــی ئێمـه‌دا چــی‬
‫ی ـه‌؟ تاچه‌نــد ئێم ـه‌ ده‌بێــت پابه‌نــد بیــن پێی ـه‌وه‌؟ ئایــا گوناهبــار ده‌بیــن به‌وازهێنــان‬
‫لێــی؟ وه‌رگرتنــی مه‌زهه‌بێــك ل ـ ‌ه شــتێکداو ڕه‌د کردن ـه‌وه‌ی مه‌زهه‌بێکــی تــر تاچه‌نــد‬
‫کارێکــی شــیاوه‌؟ بــۆ ده‌مارگیــری له‌س ـه‌ر مه‌زه ـه‌ب؟ وه‌ بــۆ ڕه‌د کردن ـه‌وه‌ی مه‌زه ـه‌ب‪.‬‬
‫ئومێــد ده‌که‌یــن وه‌اڵمدانــه‌وه‌ی ئــه‌و پرســیارانه‌ ده‌روازه‌یــه‌ك بێــت بــۆ بیــر قــوڵ‬
‫کردنه‌وه‌مــان له‌ســه‌ر مه‌زهــه‌ب‪.‬‬
‫له‌ســه‌ر ده‌مــی پێغه‌مبــه‌ردا درودی خــوای لــێ بێــت پێغه‌مبــه‌ر درودی خــوای لــێ‬
‫بێــت خــۆی په‌یوه‌نــدی له‌گ ـه‌ڵ خــوای گ ـه‌وره‌دا هه‌بــووه‌ ل ـه‌ ڕێگ ـه‌ی نیــگاوه‌‪ ،‬کاتێــك‬
‫هــه‌ر کێشــه‌یه‌ك کــ ‌ه دروســت ده‌بــوو له‌بــه‌ر بوونــی ئــه‌و په‌یوه‌ندیــه‌ له‌گــه‌ڵ خــوای‬
‫گـه‌وره‌دا لـه‌ ڕێگـه‌ی نیــگاوه‌ چاره‌سـه‌ر ده‌کــراو شــته‌کان بـه‌ تـه‌واوی ده‌بڕایـه‌وه‌ به‌بــێ‬
‫دوودڵــی و ڕاجیــاوازی‪ ،‬ل ـه‌م کات ـه‌دا بوونــی مه‌زه ـه‌ب مانــای نیی ـه‌‪.‬‬
‫هــۆی دروســتبوونی مه‌زهــه‌ب ده‌گه‌ڕێتــه‌و ‌ه بــۆ پێویســتی مســوڵامنان پێــی‪ ،‬بــۆ‬
‫وه‌اڵمدان ـه‌وه‌ی هه‌مــوو ئ ـه‌و پرســیارانه‌ی ک ـ ‌ه ڕۆژان ـ ‌ه بۆیــان دروســت ده‌بێــت له‌س ـه‌ر‬
‫کاره‌ کرداریـه‌کان هـه‌ر لـه‌ چۆنێتــی پاکوخاوێنیـه‌وه‌ تــا نوێــژ و ‪...‬تــاد‪ ،‬بـه‌ هــۆی ئـه‌وه‌ی‬
‫کــه‌ پێغه‌مبــه‌ر درودی خــوای لــێ بێــت لــه‌ نــاو مســوڵامناندا وه‌ك جه‌ســته‌ نه‌مــاوه‌‪،‬‬
‫وه‌ مســوڵامنانیش پێویســتیان بــه‌ وه‌اڵمدانــه‌وه‌ی پرســیاره‌کانیان ده‌بێــت و ده‌بێــت‬
‫بنه‌مایــه‌ك هه‌بێــت کــه‌ بتوانــن کاری له‌ســه‌ر بکــه‌ن‪ ،‬جــا بنه‌ماکــه‌ خــۆی بــۆ خــۆی‬
‫ئاشــکرایه‌ کــه‌ قورئــان و ســوننه‌ت ‌ه بــه‌اڵم تێگه‌شــن لێــی پێویســتی بــه‌ که‌ســانی‬
‫پســپۆڕ هه‌یــه‌و وه‌ مســوڵامنانیش به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتی به‌هــۆی بارودۆخــی‬

‫‪6‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫ژیانیانــه‌وه‌ نه‌گونجــاوه‌ هه‌مــووی بتوانێــت تێگه‌شــتنێکی قوڵــی بــۆ هه‌بێــت و وه‌‬
‫خۆیــان بــۆ خۆیــان ناتوانــن وه‌اڵمــی پرســیاره‌کانی خۆیــان بده‌ن ـه‌وه‌‪ ،‬هه‌مــوو ئه‌مان ـه‌‬
‫وای کــردووه‌ کــه‌ مه‌زهــه‌ب دروســت ببێــت‪.‬‬
‫بونــی مه‌زهــه‌ب ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌ بــۆ غیابــی پێغه‌مبــه‌ر و پێویســتیه‌کی حه‌متــی‬
‫‪1‬‬

‫مســوڵامنان به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتی‪.2‬‬

‫گرنگــی مه‌زهـه‌ب ئه‌وه‌یـه‌ هه‌مــوو ئـه‌و شــتانه‌ ڕوون ده‌کاتـه‌و ‌ه کـه‌ زۆر لـه‌ مســوڵامنان‬
‫ناتوانــن‪ 3‬خۆیــان پێــی بگه‌ن‪.‬‬
‫و ‌ه بوونی مه‌زهه‌بیش هه‌ر بۆ ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬
‫گرنگــی مه‌زه ـه‌ب له‌وه‌دای ـ ‌ه کاره‌کان ئاســان ده‌کات و ئ ـه‌و ده‌قان ـه‌ی چه‌نــد مانای ـه‌ك‬
‫هه‌ڵده‌گــرێ ڕوونــی ده‌کات ـه‌وه‌‪.‬‬
‫ئێم ـه‌ به‌هــۆی نه‌توانینــی خۆمــان ده‌بێــت بگه‌ڕێین ـه‌وه‌ س ـه‌ریان وه‌ ه ـه‌رکات خۆمــان‬
‫توانیــان وه‌اڵمــی پرســیاره‌کامنان ڕاســته‌وخۆ لــه‌ قورئــان و فه‌رمــوود ‌ه ڕاســته‌کان‬
‫ده‌ربهێنــن پێویســتامن بــه‌ مه‌زهــه‌ب نابێــت و هیــچ شــتێك ناتوانــێ ناچــاری‬
‫ئه‌وه‌مــان بــکات کــه‌ دوای مه‌زهــه‌ب بکه‌ویــن لــه‌ ڕووی شــه‌رعه‌وه‌ ئه‌ڵبــه‌ت چونکــه‌‬
‫لــه‌ هه‌ندێــك لــ ‌ه ســه‌رده‌مه‌کاندا خه‌ڵکــی بــه‌زۆر مه‌زهه‌بــی به‌ســه‌ردا ســه‌پێرناوه‌‪،‬‬
‫ئێســته‌ش ل ـه‌ هه‌ندێــك وواڵت هه‌ندێــك ل ـه‌ مه‌زهه‌ب ـه‌کان تێک ـه‌ڵ ب ـ ‌ه یاســای وواڵت‬
‫کــراوه‌و خه‌ڵکــی ناچــار ب ـه‌ قبــوڵ کردنــی ده‌کریــت‪.‬‬
‫‪ 1‬مانای ئه‌و ‌ه نی ی ‌ه مه‌زاهیبه‌کان ل ‌ه جێگه‌ی پێغه‌مبه‌ردا کار بکه‌ن‬
‫‪ 2‬له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ده‌وترێــت گشــتی چونکــ ‌ه مــه‌رج نــی یــ ‌ه هه‌مــوو کــه‌س پێویســتی بــ ‌ه‬
‫مه‌زهــه‌ب بێــت که‌ســێك خــۆی بگاتــ ‌ه ئــه‌و ئاســته‌ی کــ ‌ه بتوانێــت لــ ‌ه ده‌قــ ‌ه شــه‌رعیه‌کان‬
‫و بنه‌ماکانــی ئیســام تــێ بــگات و خــۆی بــۆ خــۆی پێویســتیه‌کانی ڕاســته‌وخۆ به‌بــێ‬
‫یارمه‌تــی مه‌زه ـه‌ب ده‌ســت ده‌که‌وێــت‪ ،‬لێره‌شــدا ئ ـه‌و ‌ه ڕوون ده‌بێت ـه‌و ‌ه ک ـ ‌ه هــۆی مه‌زه ـه‌ب‬
‫نــا توانایــی خه‌ڵکــی یــ ‌ه لــ ‌ه تێگه‌شــتنیان لــ ‌ه بنه‌مــا شــه‌رعیه‌کان‪ ،‬و ‌ه هــه‌ر ئــه‌وه‌ش وای‬
‫لــه‌و مه‌زهه‌بانــ ‌ه کــردوو ‌ه هه‌ســتن بــه‌و کارانــ ‌ه تــا وه‌ك ئه‌رکێکــی دینــی پێداویســتیه‌کانی‬
‫مســوڵمانان جــێ به‌جــێ بکــه‌ن‪.‬‬
‫‪ 3‬نه‌توانیــن نــه‌ك بــه‌و مانــا شــتێکی حه‌تمــی بێــت به‌ڵکــو سروشــتی مرۆڤــه‌کان وایــ ‌ه‬
‫به‌هــۆی بارودۆخــی جــواراو جــۆره‌و ‌ه ئــه‌و هه‌النــه‌ی له‌ده‌ســت ده‌چێــت‬

‫‪7‬‬
‫هیــچ کات گوناهبــار نابیــن ب ـه‌ واز هێنــان له‌مه‌زه ـه‌ب مــادام به‌ڵگه‌مــان به‌ده‌ســته‌وه‌‬
‫بــوو وه‌ ئــه‌و به‌ڵگه‌شــی کــه‌ به‌هێــزه‌ بۆچوونــی هــه‌ر مه‌زهه‌بێکــی له‌گه‌ڵــدا بێــت‬
‫ئ ـه‌وه‌ ل ـه‌ پێشــره‌ وه‌ری بگریــن ن ـه‌ك مه‌زهه‌بێکــی دیــاری کــراو‪.‬‬
‫هه‌مــوو شــته‌کان ده‌گه‌ڕیتــه‌و ‌ه بــۆ به‌هێــزی به‌ڵگه‌کــه‌‪ ،‬که‌وابــوو به‌ڵگــه‌ به‌مــه‌رج‬
‫ده‌گیــرێ و پابه‌نــد نه‌بوومنــان بــه‌ به‌ڵگــه‌وه‌ تاوانبــار یــان بــه‌ پێچه‌وانه‌که‌یــان‬
‫ده‌کات نــه‌ك مه‌زهــه‌ب‪.‬‬
‫ده‌مارگیــری له‌ســه‌ر مه‌زهــه‌ب ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌ بــۆ نــا شــاره‌زای لــ ‌ه دیــن و سه‌رســام‬
‫بــوون بــ ‌ه خاوه‌نــی مه‌زهــه‌ب و فه‌زڵدانــی به‌ســه‌ر به‌ڵگــه‌دا‪.‬‬
‫ڕه‌د کردنــه‌وه‌ی مه‌زهه‌بیــش به‌رته‌ســك کردنــه‌وه‌ی ئــه‌و فراوانیه‌یــه‌ کــه‌ ئــه‌و‬
‫ئیاممــ ‌ه به‌ڕێزانــه‌ هێناویه‌تیانــه‌ کایــه‌وه‌و ده‌رفه‌تیــان بــۆ ئێمــه‌ ڕه‌خســاندووه‌ تــا‬
‫بتوانیــن هه‌موویــان بــه‌راورد بکه‌یــن و زیاتــر تێگه‌شــتنامن بــۆ ده‌قــه‌کان هه‌بێــت‬
‫و وه‌ ده‌کرێــت ئێمــه‌ش بۆچومنــان هه‌بێــت له‌ســه‌ر شــتانێك کــه‌ ئــه‌وان قســه‌و‬
‫لێکۆڵینه‌وه‌یــان له‌س ـه‌ر کــردووه‌‪ .‬وه‌ زۆر گرنگ ـه‌ ووت ـه‌ی ئ ـه‌و ئیامم ـه‌ به‌ڕێزان ـه‌ لیــره‌دا‬
‫ده‌ستنیشــان بکه‌یــن تــا ببێتـه‌ به‌ڵگـه‌ له‌سـه‌ر ئـه‌وه‌ی کـ ‌ه باســان کــردوو وه‌ بینینــی‬
‫ئــه‌و ووتانــه‌ی خۆیــان له‌ســه‌ر خۆیــان ووتوویانــه‌‪.‬‬
‫‪ -1‬قــال اإلمــام أبــو حنيفــة رحمــه اللــه ‪ :‬إذا صــح الحديث فهــو مذهبي وقــال ‪ :‬إذا قلت‬
‫قــوال يخالــف كتــاب اللــه تعــاىل وخــر الرســول صــى اللــه عليــه وســلم فاتركــوا قويل ‪.‬‬
‫‪-2‬وقــال اإلمــام مالــك رحمــه اللــه ‪ :‬ليــس أحــد بعــد النبــي صــى اللــه عليــه‬
‫وســلم إال ويؤخــذ مــن قولــه ويــرك إال النبــي صــى اللــه عليــه وســلم‬
‫وقــال ‪ :‬إمنــا أنــا بــر أخطــئ وأصيــب ‪ ،‬فانظــروا يف رأيــي ‪ ،‬فــكل مــا وافــق‬
‫الكتــاب والســنة فخــذوه ‪ ،‬وكل مــا مل يوافــق الكتــاب والســنة فاتركــوه‪.‬‬
‫‪- 3‬وقــال اإلمــام الشــافعي رحمــه اللــه‪ :‬كل مــا قلــت فــكان عــن النبــي صــى‬
‫اللــه عليــه وســلم خــاف قــويل مــا يصــح ‪ ،‬فحديــث النبــي أوىل ‪ ،‬فــا‬

‫‪8‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫تقلــدوين وقــال‪ :‬أجمــع املســلمون عــى أن مــن اســتبان لــه ســنة عــن‬
‫رســول اللــه صــى اللــه عليــه وســلم ‪ ،‬مل يحــل لــه أن يدعهــا لقــول أحــد‪.‬‬
‫‪- 4‬وقــال اإلمــام أحمــد رحمــه اللــه‪ :‬ال تقلــدين وال تقلــد مالــكا وال الشــافعي وال‬
‫األوزاعــي ‪ ،‬وخــذ مــن حيــث أخــذوا وقــال‪ :‬االتبــاع أن يتبــع الرجــل مــا جــاء عــن النبــي‬
‫صــى اللــه عليــه وســلم وعــن أصحابــه ‪ ،‬ثــم هــو مــن بعــد التابعــن مخــر‪.4‬‬
‫ده‌بینیــن هه‌موویــان داکۆکــی لــه‌ پێداگــری له‌ســه‌ر قورئــان و ســوننه‌ت ده‌کــه‌ن و‬
‫هامنــان ده‌ده‌ن بــۆ گه‌ڕان ـه‌وه‌ بــۆی ب ـه‌دوور ل ـ ‌ه دروســت بوونــی ده‌مارگیریــان بۆیــان‬
‫و گرنگــی دانیــان به‌س ـه‌ر به‌ڵگ ـه‌ی ڕاســتدا چونک ـه‌ ده‌کرێــت ئه‌وانیــش نه‌یــان پێــکا‬
‫بێــت‪.‬‬
‫کاتێــك بــاس ل ـه‌ مه‌زه ـه‌ب ده‌کرێــت و ده‌گه‌ڕێین ـه‌و ‌ه بــۆ س ـه‌ره‌تای دروســت بوونیــان‬
‫و لێکۆڵینــه‌وه‌ لــه‌ هــۆکاری دروســت بوونیــان ده‌که‌یــن ده‌بینیــن کۆمه‌اڵنێــك‬
‫دیراســه‌یه‌کی زۆر ووردی قورئــان و ســوننه‌تیان کــردووه‌ وه‌ دواتــر هه‌ســتاون بــه‌‬
‫ڕاڤه‌کردنــی ئ ـه‌وه‌ی ل ـه‌ قورئــان و ســوننه‌تدا هاتــووه‌و وه‌ ئ ـه‌وه‌ش ک ـه‌ لێــی بێده‌نــگ‬
‫بــوو ‌ه وه‌ دابـه‌ش کردنیــان بـه‌ چه‌نــد ته‌وه‌ره‌یه‌کـه‌و ‌ه بـ ‌ه کورتــی بــۆ ڕوونکردنـه‌وه‌ی ئـه‌و‬
‫وورده‌کاریــه‌ به‌شــێوه‌یه‌کی ئاســان بــۆ خه‌ڵکــی گشــتی‪ ‌،‬زۆرێــك لــه‌و مه‌زهه‌بانــه‌ لــه‌‬
‫پاكــو خاوێنی ـه‌وه‌ ده‌ســت پــێ ده‌کات و ب ـه‌ له‌س ـه‌ر به‌ندایه‌تــی کۆتــای پــێ دێــت‪ ،‬وه‌‬
‫کاتێــك ده‌ڵێیــن ڕاڤه‌کردنــی قورئــان و ســوننه‌ت ن ـه‌ك ب ـه‌و مانــا ک ـه‌ وورده‌کاریه‌کانــی‬
‫هه‌مــوو ئای ـه‌ت و فه‌رمووده‌کانیــان بــاس کردبێــت و شــیان کردبێت ـه‌وه‌ چونک ـه‌ ئ ـه‌وه‌‬
‫ئیشــی موفه‌ســیرو مانــا لێکده‌ره‌وه‌کانــن به‌ڵکــو دوای تێگه‌شــتنیان و تێڕوانییــان‬
‫لــه‌ ده‌قــه‌کان بــۆ خۆیــان و دواتــر داڕێژانیــان به‌ســه‌ر کۆمه‌ڵــ ‌ه به‌شــێكدا وه‌ك‬
‫باســی پــاك و خاوێنــی‪ ،‬نوێژ‪،‬ڕۆژوو‪،‬زه‌کات‪،‬حه‌ج‪،‬کڕیــن و فرۆشــن‪،‬ژن و ژنخــوازی‬
‫و ته‌اڵقدان‪،‬جیهــاد کردن‪...‬تــاد‪ ،‬وه‌ داڕێژانــی مه‌زهه‌بــه‌کان له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مایانــه‌‬

‫‪4 http://www.ftawa.ws/fw/showthread.php?p=45065‬‬

‫‪9‬‬
‫دام ـه‌زراوه‌ ک ـه‌ ل ـه‌ قورئــان و ســوننه‌ته‌و ‌ه س ـه‌رچاوه‌ ده‌گرێــت مەزهــەب بــاس لــە کارە‬
‫کرداریــەکان دەکات‪.‬‬
‫گه‌رچــی مه‌زهه‌بــه‌کان لــه‌ مێــژووی ئیســامیدا زۆرن بــه‌اڵم که‌مــی ماوه‌تــه‌وه‌و‬
‫که‌وتۆت ـه‌ به‌رده‌ســتی ئێم ـه‌ تــا بتوانیــن دیراس ـه‌تیان بکه‌ین‪،‬ل ـه‌ مێــژووی ئیســامیدا‬
‫هــه‌رده‌م که‌ســانێك بــوون لــه‌ خه‌مــی ئومــه‌دا بــن و ژیانــی خۆیــان بــۆ ســودی‬
‫کۆمــه‌ڵ دابیــن بکــه‌ن‪ ،‬مانــه‌وه‌ی که‌مــی ئــه‌و مه‌زهه‌بانــه‌ وانــه‌ی زۆری تێدایــه‌ کــه‌‬
‫بــه‌ دیراســه‌کردنیان بۆمــان ڕوون ده‌بێتــه‌وه‌‪ ،‬له‌ناوچوونــی هه‌ندێــك مه‌زهه‌بیــش‬
‫ه ـه‌ر وان ـه‌ی زۆری تێدای ـه‌ به‌تایب ـه‌ت بــۆ ئ ـه‌و که‌ســانه‌ی ک ـه‌ ده‌مارگیــری مه‌زهه‌بیــان‬
‫هه‌یــه‌ ئایــا ئه‌گــه‌ر ئــه‌و مه‌زهه‌بانــه‌ ئێســته‌ مبایــه‌ن چیتــان ده‌وت له‌گه‌ڵیانــدا‪،‬‬
‫هـه‌روه‌ك وانه‌یه‌کــی گرنگیشــی تێدایـه‌ بــۆ گشــت مســوڵامنان بۆچــی ئـه‌و مه‌زهه‌بانـه‌‬
‫له‌نــاو چــوون کــه‌ ئه‌ویــش ده‌گه‌ڕیتــه‌و ‌ه بــۆ نه‌بوونــی قوتابــی پێویســت و به‌ده‌مــه‌وه‌‬
‫نه‌چوونــی له‌کاتــی خۆیــدا کــه‌ گــه‌ر بێــت و بایه‌خیــان پــێ بدرایــه‌ ئێســته پێــی‬
‫ســودمه‌ند ده‌بوویــن‪.‬‬
‫به‌گرنگــان زانــی بیــری خوێنـه‌ران بــاو بکه‌یــن له‌سـه‌ر مه‌زهـه‌ب و کۆمه‌ڵـه‌ شــتانێك‬
‫بوروژێنیــن تــا لــه‌ دوایــدا به‌هــۆی گــه‌ڕان بــه‌دوای وه‌اڵمه‌کانیانــدا به‌هره‌مه‌نــدو‬
‫ســودمه‌ند بیــن‪.5‬‬
‫لێــره‌دا دێینه‌ســه‌ر مه‌زهه‌بــی ظاهیــری و ئوصولــی مه‌زهه‌بــی ظاهیــری لــه‌‬
‫هێنانــ ‌ه کایــه‌وه‌ی ئــه‌و مه‌زهه‌بــ ‌ه کــه له‌ژێــر ده‌ســتی هــه‌ردوو زانــای به‌ناوبانــگ‬
‫داودی زاهیــری و ئیــن حه‌زمــی ئه‌نده‌لوســی بــوو‪ ،‬بــ ‌ه کورتــی ئــه‌م دوو فه‌قیهــه‌‬
‫ده‌ناســێنێن‪.‬‬

‫‪ 5‬الموسوعة المیسرة في االدیان والمذاهب واالحزاب المعصاصرة‪ :‬ج‪ 1‬ل‪151-139‬‬

‫‪10‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬

‫داودی زاهیری‬

‫باوکــی ســولێامن داود کــوڕی عه‌لــی کــوڕی خه‌لفــی ئه‌ســفه‌هانی چــاوی بــ ‌ه دونیــا‬
‫هه‌ڵهێنــا لــ ‌ه ســاڵی ‪202‬هیجــری لــه‌ کوفــه‌ وه‌ کۆچــی دوای کــرد لــه‌ ‪270‬هیجــری‬
‫لــه‌ به‌غــداد واتــه‌ ‪68‬ســاڵ ژیــاوه‌‪ ،‬له‌ســه‌ره‌تای ژیانیــدا خــۆی شــافعی مه‌زهــه‌ب‬
‫بــوو‪ ،‬لــه‌الی هه‌ندێــك لــه‌ شــافعیه‌کان وانــه‌ی خوێنــدووه‌‪ ،‬گوێــی بــۆ زۆر فه‌رمــووده‌‬
‫گرتــووه‌ تــا دواتــر ڕووی کــرد ‌ه ئ ـه‌وه‌ی ک ـه‌ ئێســته‌ نــاوی لێــراوه‌ ظاهیــری وه‌ قیاســی‬
‫ڕه‌د ده‌کــرده‌وه‌‪ ،‬ئ ـه‌م زانــا به‌ڕیــزه‌ ب ـه‌ کــۆره‌وی زانایــان ب ـه‌ یه‌ک ـه‌م که‌ســێك ده‌زانرێــت‬
‫کــه‌ ووشــه‌ی ظاهیــری ناســاندبێت و لــه‌ نێــو ئه‌هلــی ســونه‌دا‪ ،‬ئــه‌و ووشــه‌ش هــه‌ر‬
‫له‌ماناک ـه‌ی خۆی ـه‌وه‌ مانــا ده‌گریــت وات ـه‌ ڕوانیــن له‌س ـه‌ر ڕووکه‌شــی بڕیــاره‌کان ه ـه‌ر‬
‫بۆیــه‌ ده‌وترێــت قیــاس ڕه‌د ده‌کاتــه‌وه‌ چونکــه‌ کاتێــك ته‌نهــا ڕووکه‌شــی ئایه‌تــه‌کان‬
‫وه‌رگیــران ئه‌وســا ده‌رفه‌تــی لــێ فامینــه‌وه‌ی تــری لــێ ناکرێــت‪ ،‬بــه‌اڵم ده‌بێــت‬
‫ئه‌وه‌شــان له‌بیــر بێــت کاتێــك ده‌وترێــت مه‌زهه‌بــی زاهیریــه‌کان قیــاس ڕه‌د‬
‫ده‌که‌نــه‌وه‌ بــه‌و مانــا نــی یــه‌ کــه‌ ئه‌مــان یه‌کــه‌م که‌ســێك بــوون کــه‌ قیاســیان ڕه‌د‬
‫کردبێت ـه‌وه‌ چونک ـ ‌ه ئ ـه‌و ‌ه دیــاره‌ یه‌ک ـه‌م ک ـه‌س نیزامــی موعته‌زیلــی بــوو‪ ،‬ب ـه‌اڵم ئێم ـه‌‬
‫لێــره‌دا باســی ســوننه‌ ده‌که‌یــن‪ ،‬موعته‌زیلیــه‌کان بــه‌ ســوننی ناژمێردریــن‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫ئیبن حه‌زمی ئه‌نده‌لوسی زاهیری‬
‫ئیــن حه‌زمــی ئه‌نده‌لوســی کــه‌ کونیه‌کــه‌ی باوکــی محه‌مــه‌د عه‌لــی یــه‌ به‌ناوبانگــ ‌ه‬
‫بـه‌ ئیــن حـه‌زم لـه‌ دایــك بــووه‌ لـه‌ قرطبـه‌ لـه‌ ســاڵی ‪384‬ی هیجــری وه‌ کۆچــی دوای‬
‫کــردووه‌ لـه‌ ســاڵی ‪456‬ی هیجــری واتـه‌ بـه‌ ‪114‬ســاڵ دوای کۆچــی داودی زاهیــری‪،‬‬
‫ئیــن حــه‌زم و زانیــاری له‌ســه‌ر عیلمــه‌کان به‌ناوبانگــه‌ کــه‌ کــه‌م مه‌ســه‌له‌ هه‌یــه‌‬
‫خــۆی لــێ نه‌دابێــت له‌بــه‌ر زیره‌کــی و لێهاتــووی و توانایــه‌وه‌‪ ،‬قورئانــی له‌بــه‌ر‬
‫کــردووه‌‪ ،‬فه‌رمــووده‌کان‪ ،‬زانیــاری له‌ســه‌ر زمــان‪ ،‬فه‌لســه‌فه‌ ده‌توانرێــت بوتریــت‬
‫کــه‌ ئه‌مــه‌ بیروباوەڕه‌کــه‌ی و ئوســوڵه‌که‌ی گــۆڕی‪ ،‬دوای ئــه‌وه‌ی بــه‌ره‌و فیقــه ڕۆی‬
‫له‌ســه‌ره‌تاوه‌ له‌ســه‌ر مه‌زهه‌بــی ئیــام مالیــك بــوو کــه‌ ئه‌وکاتــه‌ مه‌زهه‌بــی ئیــام‬
‫مالیــك مه‌زهه‌بــی ئه‌نده‌لوســیه‌کان بــوو‪ ،‬دواتــر سه‌رســامی مه‌زهه‌بــی شــافعی‬
‫بــوو به‌شــێوه‌یه‌کی وا ئیعتبارێکــی زۆر گرنگــی بــۆ داده‌نــا بــه‌اڵم ئه‌مــه‌ش درێــژه‌ی‬
‫زۆر نه‌بــوو دواتــر که‌وتــه‌ خوێندنــه‌وه‌ی کتێبه‌کانــی داودی زاهیــری و وازی لــه‌‬
‫مه‌زهه‌بــی شــافعی هێنــا‪ ،‬پێــش ســاڵی ‪418‬ی هیجــری کــه‌ بینــی ده‌لیله‌کانــی‬
‫شــافعی ئیستیحســان ڕه‌د ده‌کاتـه‌وه‌و ده‌گو‌نجــێ له‌گـه‌ڵ ڕه‌د کردنـه‌وه‌ی قیاسیشــدا‬
‫وه‌ هه‌مــوو بوونــی زاهیریــه‌کان‪ ،‬ڕووی کــرده‌ی وه‌رگرتنــی زاهیــری و ‌ه زۆر تونــد بــوو‬
‫تێیــدا هه‌تــا زیاتــر تونــد بــوو لــ ‌ه داود ئه‌ســفه‌هانی کــه‌ ئــه‌و بــه‌ که‌ســی یه‌کــه‌م‬
‫داده‌نرێــت‪.‬‬
‫ئیــن ح ـه‌زم کارێکــی زۆری کــرد ل ـه‌ سیاس ـه‌تداو هه‌وڵێکــی زۆری دا ل ـه‌ گه‌ڕان ـه‌وه‌ی‬
‫ده‌وڵه‌تــه‌ به‌هێزه‌کــه‌ی ئه‌نده‌لوســدا‪ ،‬هه‌روه‌هــا جه‌نگاوه‌رێکــی قاره‌مــان بــووه‌ لــه‌‬
‫دژی نه‌رسانیــه‌کان و بــه‌ شمشــێرو بــه‌ قه‌ڵه‌مه‌که‌شــی به‌رگریه‌کــی گــه‌وره‌ی لــه‌‬
‫‪6‬‬
‫ئیســام کــردووه‌‪.‬‬
‫پێناســه‌ی مه‌زهه‌بــی زاهیــری‪ :‬ئــه‌م مه‌زهه‌بــه‌ له‌ســه‌ر ڕووکه‌شــی ئایــه‌ت و‬
‫فه‌رمــووده‌کان کار ده‌کات و ته‌نهــا ڕووکه‌شــه‌کانیان له‌پیــش چــاو ده‌گرێــت بــۆ‬
‫ ‪6‬‬ ‫‪ http://www.ibnamin.com/Thahiri.htm‬‬

‫‪12‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫‪7‬‬
‫سـه‌رچاوه‌ فیقهیـه‌کان‪ .‬ڕێگـه‌ بــۆ ژیــری ناهێڵنـه‌وه‌و وه‌ لـه‌م مه‌زهه‌بـه‌دا قیــاس نییـه‌‬
‫ئــه‌وه‌ی کــه‌ پشــتی پــێ ده‌به‌ســن و کاری له‌ســه‌ر ده‌کــه‌ن ته‌نهــا قورئــان‪،‬‬
‫فه‌رمــووده‌کان‪ ،‬کــۆڕه‌وی هاوه‌ڵــه‌کان (الصحابــه‌)‪ ،‬و ‌ه ئیــر هه‌مــوو ئــه‌و شــتانه‌ی‬
‫تــر کــه‌ هــه‌ن و زانــاو فه‌قیهه‌کانــی تــر وه‌ریــان گرتــووه‌ کاریــان له‌ســه‌ر کــردووه‌‬
‫مه‌زهه‌بــی زاهیــری بــه‌ گومانــاوی نــاوی ده‌بــات و ســه‌یری ده‌کات وه‌ك (قیــاس‪،8‬‬
‫‪9‬‬
‫استحســان‪ ،‬مصالــح املرســله‌‪ ،‬ســد الذرائــع‪ ،‬وه‌ شــه‌رعی پێــش ئیســام)‬
‫هــۆکاری ئــه‌م مه‌زهه‌بــه‌ ده‌گه‌ڕیتــه‌وه‌ بــۆ گرنگــی دانــی زیاتــر بــ ‌ه قورئــان و‬
‫فه‌رمــووده‌کان کــه‌ ئه‌ســڵن و ســه‌رچاوه‌ی کاره‌کانــن‪ ،‬هه‌ربۆیــه‌ کتێبه‌کانیــان پــڕن‬
‫لــه‌ به‌ڵگــه‌ی قورئــان و ســوننه‌ت‪ ،‬جێگــه‌ی به‌بیــر هێنانه‌وه‌یــه‌ بــه‌الی هه‌ندێکــه‌وه‌‬
‫نــاوی مه‌زهه‌بــی فیکریشــیان لــه‌م مه‌زهه‌بــه‌ هێنــاوه‌‪.‬‬
‫خــۆ ئه‌گــه‌ر ئێمــه‌ بێــت و ته‌نهــا ســه‌یری قورئــان و فه‌رمــووده‌کان بکه‌یــن له‌گــه‌ڵ‬
‫کــۆڕه‌وی هاوه‌اڵنــدا له‌وانه‌یــه‌ وه‌اڵمــی زۆر شــتامن ده‌ســت نه‌که‌ویــت هه‌ربۆیــه‌‬
‫مه‌زهه‌بــی زاهیــری چیــان کــردوو ‌ه بــۆ وه‌اڵمــی ئــه‌و پرســیاران ‌ه کارکــردن بــه‌‬
‫االســتصحاب کــه‌ ئه‌ویــش ئیبــاح کردنــی شــته‌کانه‌ له‌ســه‌ر بنه‌مــای ســه‌ره‌کی وه‌ك‬
‫خــوای گــه‌وره‌ ده‌فه‌رمــوی {هــو الــذي خلــق لکــم مــا يف االرض جمیعــا}‪.10‬‬
‫‪ 7‬قیــاس وه‌ك پێوه‌ریــك داده‌نرێــت کــ ‌ه به‌هــۆی ئایه‌تێکــه‌و ‌ه حوکمێکــی تــر وه‌رده‌گیــرێ‬
‫بــ ‌ه به‌رچــاو گرتــن لــ ‌ه مه‌قســودی ئایه‌ته‌کــ ‌ه بــۆ نمونــ ‌ه کــ ‌ه خــوای گــه‌ور ‌ه مه‌شــروبی‬
‫سه‌رخۆشــکه‌ری له‌به‌رچــی حــه‌رام کــردوو ‌ه عیله‌تــی حــه‌رام کردنه‌کــ ‌ه ســه‌رخۆش بوونــ ‌ه‬
‫کـ ‌ه ژیــری لـ ‌ه ده‌ســت ده‌چێــت جــا له‌سـه‌ر ئـه‌و بنه‌مایـ ‌ه هـه‌ر شــتێکی تــر کـ ‌ه بێتـ ‌ه کایـه‌وه‌و‬
‫بــه‌کار بێــت بــۆ خــواردن و سه‌رخۆشــکه‌ر بێــت له‌ســه‌ر ئــه‌و ‌ه بنه‌مایــ ‌ه حــه‌رام ده‌بێــت بــا‬
‫قورئانیــش باســی ئ ـه‌و شــته‌ی ب ـه‌زات نه‌کردبێــت مــادام عیله‌ته‌ک ـ ‌ه ئاشــکرای ‌ه حوکمه‌ک ـه‌ش‬
‫ئاشــکرایه‌‪ .‬هه‌ربۆیــ ‌ه پێمــان بــاش نه‌بــوو لــ ‌ه بــری ووشــه‌ی قیاســدا مانــا کوردیه‌کــه‌ی دا‬
‫بنییــن له‌ب ـه‌ر ئ ـه‌وه‌ی حوکمــی ش ـه‌رعی پیــو ‌ه به‌نــد ‌ه به‌گۆڕینــی ناوه‌ک ـه‌ی دوورنــی ی ـ ‌ه ب ـ ‌ه‬
‫قیــاس لێــی تــێ نه‌گه‌یــن‪.‬‬
‫‪ 8‬قیــاس وات ـ ‌ه هــاو شــێو ‌ه بــوون جــا ده‌کرێــت مــادی بێــت وه‌ك ئ ـه‌م شــت ‌ه به‌رانب ـه‌ر ب ـه‌و‬
‫شــت ‌ه وه‌یــان مه‌عنــه‌وی بێــت وه‌ك خۆشویســتی دووکــه‌س به‌قــه‌ده‌ر یــه‌ك‪.‬‬
‫‪9 http://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D8%A9_%D8%B8%‬‬
‫‪D8%A7%D9%87%D8%B1%D9%8A%D8%A9‬‬
‫‪ 10‬البقرة ‪٢٩‬‬

‫‪13‬‬
 ‫بنەما سەرەکیەکانی مەزهەبی زاهیری‬

‫‪-1‬قورئــان‪ ،‬کــه‌ یه‌کــه‌م ســه‌رچاوه‌ی شــه‌ریعه‌ی ئیســامییه‌ وه‌ پارێــزراوه‌ الی خــوای‬
‫گــه‌وره‌و تــا ڕۆژی دوای ده‌مێنێتــه‌وه‌‪ ،‬و ‌ه کاره‌کانیــش لــه‌ قورئانــدا یــان ئه‌وه‌یــه‌ کــه‌‬
‫خــۆی بــۆ خــۆی ڕوونــه‌ وه‌ك ژن و ژنخــوازی و ته‌اڵقــدان و مــاڵ بــه‌ش کــردن وه‌یــان‬
‫پێویســتی بــه‌ ســوننه‌ت هه‌یــه‌ بــۆ زیاتــر ڕوون کردنــه‌وه‌ وه‌ك ئه‌حکامــی نوێــژ و‬
‫ڕۆژو حــه‌ج و ئــه‌و جــۆر ‌ه شــتانه‌ وه‌ قورئــان خــۆی ئامــاژه‌ی تێدایــ ‌ه بــۆ ئــه‌وه‌ش وه‌ک‬
‫ده‌فه‌رمــوێ‪« :‬وأنزلنــا إليــك الذكــر لتبــن للنــاس مــا نــزل إليهــم»‪ .11‬ئه‌حکامه‌کانــی‬
‫قورئــان یــان خــۆی ڕوونــه‌و پیویســتی بــه‌ ڕوونکردنــه‌وه‌ نــی یــه‌ وه‌یــان هه‌ندێکــی‬
‫ڕوون نــی یــه‌و پیویســتی بــ ‌ه ڕوونکرنــه‌وه‌ هه‌یــه‌ جــا ئه‌وکاتــه‌ ڕاجیــاوازی دروســت‬
‫ده‌بێــت له‌ســه‌ری هه‌یــ ‌ه به‌شــێوه‌یه‌ك تێده‌گه‌یــه‌ت هه‌یــه‌ ئــه‌و زانیاریــه‌ نــی یــه‌‬
‫دره‌نــگ تــر تێــده‌گات‪ ،‬ئیــن ح ـه‌زم ئه‌م ـ ‌ه ڕه‌د ده‌کات ـه‌وه‌و ب ـه‌وه‌ ده‌یبڕێت ـه‌وه‌و ده‌ڵــی‬
‫قورئــان نیگایه‌ک ـه‌ الی خــوای گ ـه‌وره‌وه‌ هاتــووه‌و ڕاجیــاوازی تێــدا نــی ی ـه‌ وه‌ کاتێــك‬
‫ته‌فســیراتی ب ـه‌ چه‌نــد شــێوه‌یه‌ك ده‌کرێــت وه‌کــو وابێــت دژایه‌تــی مانــا ل ـ ‌ه قورئانــدا‬
‫هه‌بێــت وه‌ خــوای گــه‌وره‌ خــۆی ئــه‌وه‌ی بڕیوه‌تــه‌وه‌ وه‌ك ده‌فه‌رمــی‪« :‬أفــا يتدبــرون‬
‫القــرآن ولــو كان مــن عنــد غــر اللــه لوجــدوا فيــه اختال ًفــا كب ـرًا»‪ .12‬ئه‌گ ـه‌ر یه‌کێــك‬
‫گومانــی دژایه‌تــی بینــی لــه‌ قورئانــدا لــه‌م حاڵه‌تانــه‌ بــه‌ده‌ر نــی یــ ‌ه یــان ده‌کرێــت‬
‫ته‌وقیــف لــه‌ نیوانیانــدا بکریــت‪ ،‬یــان ته‌خصیــص بکرێــت وه‌یــان نه‌ســخ‪.‬‬
‫‪-2‬ســوننه‌ت‪ :‬زاهیریــه‌کان ســوننه‌ت ده‌کــه‌ن بــه‌ دوو به‌شــه‌وه‌‪ ،‬یه‌کــه‌م ســوننه‌تی‬
‫ئــه‌م به‌شــه‌ وه‌رده‌گــرن به‌بــێ ڕه‌د کردنــه‌وه‌ی‪ ،‬وه‌ به‌الشــیانه‌وه‌ وایــه‌‬ ‫‪13‬‬
‫مته‌واتــر‬

‫‪ 11‬النحل ‪٤٤‬‬
‫‪ 12‬النساء ‪٨٢‬‬
‫‪ 13‬ب ـه‌و فه‌رمــوود ‌ه ده‌وترێــت ک ـ ‌ه ل ـ ‌ه کۆمه‌ڵێک ـه‌و ‌ه وه‌رگیــرا بێــت و نه‌گونجــاو بێــت ک ـ ‌ه‬
‫ئــه‌و کۆمه‌ڵــ ‌ه له‌ســه‌ر خراپــ ‌ه کــۆ ببنــه‌وه‌‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫ئه‌گــه‌ر دووکه‌ســیش بێــت ئــه‌و فه‌رمــووده‌ی گه‌ڕاندبێتــه‌وه‌ بــه‌اڵم به‌مه‌رجێــك‬
‫که‌ســه‌کان نه‌گونجــاو بێــت له‌ســه‌ر درۆ کــردن‪.‬‬
‫به‌شــی دووهــه‌م ســوننه‌تی خه‌بــه‌ری ئاحــاده‌‪ ،14‬لــه‌الی زاهیریــه‌کان ده‌بێــت‬
‫کاری پــێ بکرێــت و بــه‌ واجبــی ده‌زانــن‪ ،‬جیــاوازی له‌گــه‌ڵ مته‌واتــردا ئه‌وه‌یــه‌ کــه‌‬
‫مته‌واتــر پێــش ده‌خــه‌ن‪ ،‬به‌مه‌رجــی ده‌گــرن کــه‌ ئه‌وکه‌ســانه‌ی ده‌یگێڕنــه‌وه‌ ده‌بێــت‬
‫جێــی متامنــه‌ بــن ‪ ،‬به‌رزتریــن پلــه‌ی متامنــه‌ش الیــان ده‌بێــت ئــه‌و که‌ســه‌ی کــه‌‬
‫فه‌رمووده‌کــه‌ ده‌گێڕێتــه‌وه‌ ده‌بێــت تێگه‌شــتوو بێــت و بیــری زۆر چــاك بێــت لــه‌‬
‫له‌به‌رکردنــدا‪.‬‬
‫‪-3‬کــۆڕه‌وی زانایــان (االجــاع) مه‌به‌ســت لــ ‌ه کــۆڕه‌وی زانایــان لــه‌الی زاهیریــه‌کان‬
‫ته‌نهــا ســه‌حابه‌یه‌ به‌الیانــه‌وه‌ چونکــه‌ ده‌کرێــت و شــتێکی گونجــاو ‌ه کــه‌‬
‫هاوه‌ڵه‌کانــی پێغه‌مبــه‌ر درودی خــوای لــێ بێــت کــۆ بــوو بێتنــه‌وه‌ له‌کاتــی خۆیــداو‬
‫مه‌ســه‌له‌کانیان هه‌ڵســه‌نگاندبێت‪ ،‬زاهیریــه‌کان کــۆڕه‌وی زانایــان نه‌یــان کــردووه‌‬
‫بــه‌ ســه‌رچاوه‌یه‌کی بــه‌رده‌وام و کاری له‌ســه‌ر بکرێــت به‌ڵکــو ته‌نهــا کــۆڕه‌وی‬
‫هاوه‌اڵنیــان مه‌به‌ســته‌و بــه‌س‪ .‬لێــره‌دا جیــاوازی هه‌یــه‌ له‌گــه‌ڵ مه‌زهه‌به‌کانــی‬
‫تــردا کــه‌ کــۆڕه‌وی زانایــان الی ئــه‌وان به‌رده‌وامــه‌‪ .‬هــۆی وه‌رنه‌گرتنــی کــۆڕه‌وی‬
‫زانایــان الی زاهیریــه‌کان ئه‌وه‌یــ ‌ه ده‌ڵێــن شــتێکی نه‌گونجــاوه‌ کــه‌ هه‌مــوو زانــاکان‬
‫کۆببنــه‌وه‌ له‌ســه‌ر شــتیك‪ ،‬بــه‌اڵم هاوه‌ڵه‌کانــی پێغه‌مبــه‌ر درودی خــوای لــێ بێــت‬
‫ئــه‌وه‌ ده‌کرێــت و گونجــاو بــووە‌‪.‬‬
‫‪-4‬االســتصحاب‪ :‬مه‌به‌ســت له‌مــه‌ مانــه‌وه‌ی حوکــم له‌ســه‌ر بنه‌مــای ده‌قــه‌کان‬
‫هه‌تــا ده‌قێکــی تــر دێــت و ده‌یگــۆڕێ‪ ،‬زاهیریــه‌کان بڕیاریــان له‌ســه‌ر ئه‌وه‌یــه‌ کــه‌‬
‫گۆڕانکاریــه‌کان بــه‌ ده‌ق ده‌کرێــت وه‌ به‌ڵگه‌شــیان «أن األصــل يف األشــياء اإلباحــة»‬

‫‪ 14‬خه‌بــه‌ر بــه‌و فه‌رمــوود ‌ه ده‌وترێــت کــ ‌ه مه‌رجه‌کانــی مته‌واتــر هه‌مــووی تێــدا نه‌بێــت‬
‫و لــ ‌ه خــواروی ئــه‌وه‌و ‌ه بێــت‪ ،‬بــۆ تێگه‌شــتن لــه‌م ده‌ســته‌واژان ‌ه پێویســت ‌ه بگه‌ڕێینــه‌و ‌ه بــۆ‬
‫زانیــاری زاراوه‌کانــی فه‌رمــوود ‌ه (علــم الحدیــث)‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫ی ـه‌‪.‬‬
‫ئـه‌وه‌ی کـه‌ زۆر مایـه‌ی نرخاندنـه‌ له‌الیـه‌ن مه‌زهه‌بــی زاهیریـه‌وه‌ دانه‌خســتی ده‌رگای‬
‫ئیجتیهــاده‌ هــه‌ر بۆیــ ‌ه پیداگــرن له‌ســه‌ر ئــه‌و بۆچوونانــه‌‪ ،‬جێگــه‌ی خۆشــیه‌تی‬
‫کــه‌ به‌ڕاســت بــۆ ئــه‌و بۆچونــه‌ بڕوانیــن چونکــه‌ کاتێــك ئێمــ ‌ه هــه‌ر دوای مه‌زهــه‌ب‬
‫که‌وتیــن ئــه‌وان ده‌که‌یــن بــه‌ به‌ڵگــه‌ به‌ســه‌ر خۆمانــه‌وه‌و ته‌مــه‌ڵ ده‌بیــن‪.‬‬
‫کاتێــك بــه‌ ووردی لــ ‌ه مه‌زهه‌بــی زاهیــری ده‌ڕوانیــن و بــه‌ تایبــه‌ت هــۆکاری ئــه‌م‬
‫هــزره‌ لــه‌ ســه‌رده‌می خۆیــدا ئــه‌وه‌ ده‌بینیــن کــه‌ ده‌مارگیــری مه‌زهه‌بــی هه‌بــووه‌‬
‫وه‌ هه‌روه‌هــا خۆشویســن و پابه‌نــدی زۆر بــۆ ده‌قــ ‌ه شــه‌رعیه‌کان وای کــردووه‌‬
‫لــه‌ هــه‌ردوو ئیاممــی به‌ڕێــز کــه‌ ئــه‌م مه‌زهه‌بــه‌ی له‌ســه‌ر دروســت بکــه‌ن و‬
‫داوای گه‌ڕانه‌وه‌یــان بــۆ ده‌قــه‌ شــه‌رعیه‌کان کــردووه‌‪ ،‬دوای ئه‌وانیــش هه‌تــا ئــه‌م‬
‫ســه‌رده‌مه‌ی ئێســته‌ بــه‌رده‌وام که‌ســانێك هــه‌ن ئه‌گــه‌ر که‌میــش بــن پشــتگیری‬
‫ئ ـه‌م هــزره‌ ده‌ک ـه‌ن ک ـ ‌ه خۆشــیان ل ـه‌ ئاســتێکی زۆر ب ـه‌رزدان ئ ـه‌وه‌ی ک ـه‌ مــن خــۆم‬
‫بینیومـه‌و مامۆســتام بــوو ‌ه شــیخ عبداللـه‌ جدیــع کـه‌ زانایایه‌کــی گـه‌وره‌ی عێراقــی و‬
‫خه‌ڵکــی به‌رسه‌ی ـه‌و دانیشــتووی شــاری لیــدز ‌ه ل ـه‌ به‌ریتانیــاو یه‌کێك ـ ‌ه ل ـه‌ ئه‌ندامــی‬
‫لیژنــه‌ی فه‌تــوای ئه‌وروپــی وه‌ ئــه‌م شــێخه‌و هاوشــێوه‌کانی توانایه‌کــی یه‌کجاریــان‬
‫به‌ســه‌ر ده‌قــه‌ شــه‌رعیه‌کاندا ده‌شــکێت و له‌بــه‌ر پێویســت نه‌بــوون بــه‌ مه‌زهــه‌ب‬
‫وه‌ك خۆیــان ده‌توانــم بڵێــم زیاتــر بــره‌و ب ـه‌و هــزر ‌ه ده‌ده‌ن وه‌گه‌رنــا ه ـه‌ر مه‌زهه‌بێــك‬
‫لــه‌ مه‌زهه‌به‌کانــی ســونن ‌ه بگــره‌ ده‌رکیــان بــه‌ جــۆره‌ شــتانیك کــردووه‌ زاهیریــه‌کان‬
‫ڕووبــه‌ڕووی ده‌بنــه‌وه‌ گه‌رچــی نیه‌تیشــیان بــاش بێــت و و ‌ه لــه‌ خۆشه‌ویستیشــیان‬
‫بێــت بــۆ ده‌قــ ‌ه شــه‌رعیه‌کان‪ ،‬هــه‌روه‌ك چــۆن قورئانیــه‌کان لــه‌ خۆشه‌ویســتیان بــۆ‬
‫قورئــان ڕووبــه‌ڕووی فه‌رمــووده‌کان ده‌بنــه‌وه‌‪.‬‬
‫لــه‌ کۆتایــدا ئێمــه‌ ده‌توانیــن بڵێــن پشــتگیری لــه‌ زاهیریــه‌کان ده‌که‌یــن له‌ســه‌ر‬
‫بنه‌مــای ئ ـه‌و نیه‌ت ـه‌ی ک ـه‌ ده‌مارگیــری مه‌زهه‌بــی نه‌بێــت و ب ـه‌دوای ده‌قــی ڕاســت و‬

‫‪16‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫دروســتدا بگه‌ڕێیــن وه‌ هه‌روه‌هــا خۆشویســتامن بــۆ ده‌قـه‌کان زیاد بکه‌ین و له‌ پێشــی‬
‫بۆچوونه‌کانــه‌و ‌ه دایــان بنێیــن وه‌ هه‌روه‌هــا ســود لــه‌ مه‌زهه‌به‌کانــی تریــش بکه‌یــن‬
‫و شــتگه‌لێك ک ـه‌ ئ ـه‌وان ده‌رکیــان پــێ کــردووه‌ له‌وانــی تــردا نابیرنێــت ســودمه‌ندیان‬
‫بیــن‪ ،‬ب ـه‌ ووته‌یه‌کــی شــێخ جدیــع کۆتــای پــێ ده‌هێنــم ک ـه‌ له‌وه‌اڵمــی پرســیارێکمدا‬
‫لـه‌ وانـه‌دا پێــی ووتــم» نابێــت ئێمـه‌ بــۆ هـه‌ر شــتێك کـه‌ مبانه‌وێــت بیکه‌یــن بـه‌ دوای‬
‫ڕه‌ئــی شــازدا بگه‌ڕێیــن به‌ڵکــو ده‌بێــت ڕای زۆرینــه وه‌رگریــن بــه‌ به‌رچــاو گرتــن لــه‌‬
‫س ـه‌ر ده‌ق ـ ‌ه ش ـه‌رعیه‌کان وه‌گه‌رنــا هیــچ شــتێك نــی ی ـ ‌ه ل ـ ‌ه ش ـه‌رعدا ک ـ ‌ه بۆچونێکــی‬
‫شــازی له‌س ـه‌ر نه‌هاتبێــت و ئه‌گ ـه‌ر ئێم ـه‌ ه ـه‌ر دوای ئه‌وان ـه‌ بکه‌ویــن ک ـ ‌ه شــازن ل ـه‌‬
‫دوایــدا ده‌بینیــن شــتێك نه‌ماوه‌تــه‌و ‌ه پێــی بووترێــت دیــن» وه‌ ئه‌مــڕۆش شــته‌کان‬
‫زیاتــر ئاســانرتن له‌به‌رده‌ســتامنداو ده‌توانرێــت بـه‌راورد بکرێــن وه‌ پێویســته‌ ئێمـه‌ش‬
‫ئ ـه‌و توانــا ب ـه‌ خۆمــان ببه‌خشــین بــۆ ب ـه‌دوادا چوونیــان‪.‬‬

‫سەرچاوەکان‬
‫املوسوعة املیرسة يف االدیان واملذاهب واالحزاب املعصارصة‪ :‬ج‪ 1‬ل‪151-139‬‬
‫‪http://www.ibnamin.com/Thahiri.htm‬‬
‫‪http://arabic.islamicweb.com/sunni/Thahiri.htm‬‬
‫‪http://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D8%‬‬
‫‪A9_%D8%B8%D8%A7%D9%87%D8%B1%D9%8A%D8%A9‬‬
‫‪http://www.ibnamin.com/Thahiri.htm‬‬
‫‪http://dz-blanche.yoo7.com/montada-f37/topic-t82.htm‬‬
‫‪http://www.saaid.net/Doat/assuhaim/fatwa/89.htm‬‬
‫‪http://www.ftawa.ws/fw/showthread.php?p=45065‬‬
‫‪http://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%AB_%D‬‬
‫‪9%85%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%AA%D8%B1‬‬

‫‪17‬‬
 ‫پێڕست‬

‫پێشەکی‪٣-------------------------------------------------------------------------:‬‬
‫املذهب الظاهري‪6----------------------------------------------------------------‬‬
‫داودی زاهیری‪11------------------------------------------------------------------‬‬
‫ئینب حه‌زمی ئه‌نده‌لوسی زاهیری‪12-------------------------------------------‬‬
‫بنەما سەرەکیەکانی مەزهەبی زاهیری‪14--------------------------------------‬‬
‫سەرچاوەکان‪18--------------------------------------------------------------------‬‬

‫‪18‬‬