‫په‌يامى فيقهى‬

‫پەیامی هزر (الفکر)‬

‫د‪ .‬عومه‌ر عه‌لى‬

‫‪1‬‬
 ‫په‌يامى فيقهى‬ ‫ناوی کتیب‪ :‬‬
‫عومه‌ر عه‌لى‬ ‫نوسەر‪:‬‬
‫توانا ئه‌حمه‌د‬ ‫دیزاینی ناوەوەو بەرگ‪:‬‬
‫چاپخانە‪:‬‬
‫تیراژ‪:‬‬
‫نرخ‪:‬‬

‫ژمارە ( )ی ساڵی ( )ی‬

‫لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی کتێبخانە گشتییەکانی پێدراوە‬

‫‪2‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬

‫‪F‬‬ ‫هزرو هەڵوێستەیەك‬

‫زۆرجــار گوێــان لــه‌ زۆر ووتــه‌ی جیــاوازو دژ به‌یــه‌ك ده‌بێــت ســه‌رمان لــه‌‬
‫دژایه‌تیه‌کــه‌ی ســوڕ ده‌مێنێــت‪ ،‬کــ ‌ه بــۆ وا ســوور ده‌بنــه‌و ‌ه له‌ســه‌ری‪ ،‬چونکــه‌‬
‫هه‌ندێــك جــار که‌س ـه‌کان ی ـه‌ك زمــان قس ـ ‌ه ده‌ک ـه‌ن و ل ـ ‌ه ی ـه‌ك جێگه‌شــدا ده‌ژیــن و‬
‫هه‌ندێــك جــار یـه‌ك ئامانجیشــیان هه‌یـه‌! بـه‌اڵم کـ ‌ه دێــن و لـه‌ بیرۆکـه‌و باکگراونــدی‬
‫ئــه‌و جیاوازیانــه‌ ده‌کۆڵینــه‌و ‌ه بۆمــان ده‌رده‌که‌وێــت هه‌ریــه‌ك په‌روه‌رده‌کــراوی‬
‫هزرێکــی جیــاوازه‌‪ ،‬وه‌یــان کاریگـه‌ره‌ بـه‌ یه‌کێــك لـه‌و قوتابخانـه‌ هزریانـه‌‪ ،‬هه‌مــوو ئـه‌و‬
‫هزران ـه‌ش داهێــراوی مرۆڤه‌کانــن هه‌ربۆی ـه‌ جیــاوازی زۆری تێــدا ب ـه‌ده‌ر ده‌که‌ویــت‪،‬‬
‫لێــره‌دا ب ـه‌ پێناس ـه‌یه‌کی کــورت ده‌چین ـه‌ نــاو هــزره‌ جیــا جیاکان ـه‌وه‌و هه‌ڵوێســته‌کی‬
‫کورتیــان له‌ســه‌ر ده‌که‌یــن وەك دەرگایــەك بــۆ تێگەشــت و زیاتــر بەدواداچــوون‪.‬‬

‫هزر چی یه‌؟‬

‫هــزر ته‌نهــا به‌مانــای تێگه‌شــن دێــت‪ ،‬واتــ ‌ه کۆمه‌ڵــ ‌ه بیرۆکه‌یه‌کــه‌ لــه‌ مێشــکی‬
‫مرۆڤــدا گه‌اڵڵــه‌ ده‌بێــت و له‌ســه‌ر شــتێك یــان کۆمه‌ڵــه‌ شــتانێك ده‌نیشــێته‌وه‌و‬
‫ده‌بێتــه‌ بڕوایه‌کــی تــه‌واو الی مــرۆڤ و هــه‌وڵ بــۆ ئامانجه‌کانــی ده‌دات‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫کاتێــك ده‌وترێــت بیرۆکــ ‌ه ئه‌ویــش ده‌توانیــن لقه‌کانیشــی ده‌ستنیشــان بکرێــت‬
‫وه‌ك‪ :‬ده‌رك کــردن‪ ،‬هۆشــیاری‪ ،‬به‌هێــزی هه‌ســت پێکــردن‪ ،‬خه‌یــاڵ‪.‬‬
‫جگــه‌ لــه‌وه‌ش جۆرێتــی بیرکردنه‌وه‌کانیــش له‌ســه‌ر بیرلێکــه‌ره‌وه‌ زۆرن‪ ،‬ته‌نهــا‬
‫هه‌ندێکیــان ئامــاژه‌ پــێ ده‌که‌یــن وه‌ك‪:‬‬
‫یه‌که‌م‪ :‬بیکردنه‌وه‌ی ئاسای‪.‬‬
‫دووهه‌م‪ :‬بیکردنه‌وه‌ی عاتفی‪.‬‬
‫سێهه‌م‪ :‬بیکردنه‌وه‌ی لۆژیکی‪.‬‬
‫چوارهه‌م‪ :‬بیکردنه‌وه‌ی وه‌رزشی‪.‬‬
‫پێنجهه‌م‪ :‬بیکردنه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌ی‪.‬‬
‫شه‌شهه‌م‪ :‬بیکردنه‌وه‌ی داهێنان‪.‬‬
‫ئیشــی هــزر هه‌روه‌هــا له‌گــه‌ڵ زانیاریه‌کانــدا کار ده‌کات و بــه‌دوای ڕێگــه‌ چــاره‌دا‬
‫ده‌گه‌ڕێــت و هه‌وڵــی پێشــکه‌وتن و ســه‌رکه‌وتنی ده‌دات‪.‬‬
‫ئـه‌م خســتنه‌ گـه‌ڕی بیــرو هۆشــیاریه‌و بـه‌ ئاگابوونـه‌ کارێکــی داواکــراوه‌ لـه‌ مرۆڤـه‌کان‬
‫و هــۆکاری به‌رده‌وامــی و به‌ره‌وپێشــچوونی ژیانــه‪ ،‬بـه‌ تایبـه‌ت بیرکردنـه‌وه‌ی داهێنــان‌‪.‬‬
‫لێــره‌دا ئــه‌و پرســیاره‌ خــۆی پــێ ڕاناگیــری و ده‌ڵــێ مه‌گــه‌ر ســه‌ره‌نجامی ئــه‌و هــزره‌‬
‫جیــا جیانــه‌ نه‌بــوو ‌ه کــه‌وا ژیانــی هه‌زاره‌هــای بــه‌ قوربانــی خــۆی کــوردووه‌؟‬
‫وه‌اڵمه‌که‌شــی بێگومــان ڕاســت ‌ه بــه‌اڵم هــۆکاری ئــه‌و کوشــت وبــڕو ناته‌باییانــه‌ی‬
‫کــه‌ ده‌بێــت هه‌ریــه‌ك لــه‌ ژێــر هزرێکــدا ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌ بــۆ ئالیه‌تــی نادروســتی ئــه‌و‬
‫هــزره‌ی کــه‌ پشــتی پــێ به‌ســراوه‌ هــه‌روه‌ك چــۆن ده‌کرێــت ده‌مارگیــری و شــتی‬
‫تریشــی تێکــه‌اڵو بــه‌ هــزر کرابێــت کــه‌ لــه‌ بنه‌ڕه‌تــدا هــزر نه‌بــووه‌‪.‬‬
‫لێــره‌وه‌ ده‌رگاکــه‌ ته‌قــه‌ی لــێ ده‌ده‌یــن و هه‌ندێــك لــه‌و فکرانــه‌ی کــه‌ ئێســته‌ لــه‌‬
‫دونیــادا بره‌ویــان پــێ ده‌درێــت‪ ،‬بــ ‌ه پوختــی وه‌ك لــ ‌ه ســه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مــان پــێ کــرد‬
‫ڕوون ده‌که‌ینــه‌وه‌‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬

‫‪-1‬هزری لیبراڵی‬

‫هزری لیرباڵی‌ له‌ بنه‌ڕه‌ت و زمانەوانیدا‌ له‌ دوو به‌ش پێك هاتووه‌و التینیه‌‪.‬‬
‫یه‌ که‌ به‌مانای ئازادی دێت‪ Liber.‬که‌ ده‌رهێرناوی‪Liberalism‬‬
‫ئــه‌م بزووتنه‌وه‌یــه‌ بــ ‌ه بزووتنه‌وه‌یــه‌ك داده‌نرێــت کــه‌وا کار ده‌کات بــۆ ئــازادی‬
‫مرۆڤــه‌کان لــه‌ ســێ ڕێگــه‌وه‌‪.‬‬
‫یه‌که‌م‪ :‬له‌ ڕێگه‌ی سیاسی‪.‬‬
‫دووهه‌م‪ :‬له‌ ڕێگه‌ی ئابووری‪.‬‬
‫سێهه‌م‪ :‬له‌ ڕێگه‌ی ڕۆشنبیری‪.‬‬
‫ئــه‌م ســێ ڕێگــه‌ی کــه‌ لێرباڵیــه‌کان لــه‌ ڕێگه‌یــه‌وه‌ کار ده‌کــه‌ن لــ ‌ه جێگه‌یه‌کــه‌وه‌‬
‫بــۆ جێگه‌یه‌کــی تــر ده‌گۆڕێــت‪ ،‬وه‌ بێگومــان له‌ســه‌ر ئــه‌و فه‌لســه‌فه‌ی کــ ‌ه خۆیــان‬
‫باوه‌ڕیــان پێــی هه‌یــه‌‪.‬‬
‫مێــژووی لیرباڵــی ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌ بــۆ ســه‌ده‌ی شــازده‌ وه‌یــان ده‌توانیــن بڵێیــن‬
‫له‌وکاتــه‌وه‌ بــه‌ره‌و پێشــچوونی به‌خۆیــه‌وه‌ بینــی‪ ،‬لــه‌ ئه‌وروپــاو ‌ه ســه‌ری هه‌ڵــداو لــه‌‬
‫ئه‌نجامــی ئــه‌و شــه‌ڕانه‌ی کــه‌ له‌ســه‌ر ئایــن دروســت بــوون‪.‬‬
‫هه‌ربۆیــه‌ ده‌بینیــن دینیــان لــه‌ ده‌وڵــه‌ت جیــا کــرده‌وه‌و لــه‌ ڕێگــه‌ی مافــی تــاك و‬
‫یه‌کســانی‪ ،‬بــۆ منونــه‌ لــه‌ ڕه‌گــه‌ز‪ ،‬په‌یوه‌نــدی سێکســی‪ ،‬جنــس‪.‬‬
‫ئ ـه‌م بزووتن ـه‌وه‌ش له‌نــاو خۆیــدا جیــاوازی ب ـه‌دی ده‌کرێــت و ده‌توانیــن ب ـه‌ دوو ب ـه‌ره‌‬
‫بیــان ناســێنین ئه‌وانیــش‪ :‬وه‌ك سوســیال لیربالیــزم و نێئۆلیربالیــزم‪.‬‬
‫نێئۆلیربالیزمــه‌کان زیاتــر بــه‌الی ئابووریه‌کــه‌دا ده‌چــن و بــوار زیاتــر بــه‌و الیه‌نــه‌‬
‫ده‌ده‌ن‪ ،‬ئیــر ئـه‌م الیه‌نـه‌ش لـه‌ ڕاســتیدا جۆرێــك لـه‌ تێکه‌ڵــی تێــدا بـه‌دی ده‌کرێــت‬
‫وه‌ك له‌الیــه‌ك پشــتگیری خــاوه‌ن ســه‌رمایه‌دار کــردن و به‌هــه‌ژار کردنــی خه‌ڵکــی‬
‫ئاســایی‪ ،‬ل ـه‌م ڕووه‌وه‌ ده‌توانیــن بڵێیــن جۆرێــك ل ـه‌ په‌یوه‌نــدی له‌گ ـه‌ڵ ره‌ئســالیدا‬

‫‪5‬‬
‫بــه‌دی ده‌کرێــت‪ ،‬هه‌رچه‌نــد لــه‌ بانگه‌شــه‌کانیاندا ئــه‌و ‌ه ده‌رناخرێــت‪ ،‬بــه‌اڵم لــه‌‬
‫زه‌مین ـه‌ی کاری بــازاڕی ئــازاددا ئ ـه‌و ‌ه ب ـ ‌ه ئاشــکرا ده‌بیرنێــت‪.‬‬
‫ئـه‌و بــازاڕی ئــازاده‌ی کـه‌ زۆرجــار فـه‌وزا دروســت ده‌کات‪ ،‬ئه‌مانـه‌ دروســتیان کــردووه‌و‬
‫پشــتگیری ئه‌وانــه‌ کــ ‌ه بــازاڕ ئــازاد بێــت! و ‌ه ده‌وڵــه‌ت نابێــت ده‌ســت وه‌رداتــه‌ کاری‬
‫س ـه‌رمایه‌داران‪ ،‬چونک ـ ‌ه ده‌ڵێــن ک ـه‌ مــرۆڤ ل ـ ‌ه دایــك ده‌بێــت ب ـ ‌ه ئــازادی ل ـ ‌ه دایــك‬
‫ده‌بێــت وه‌ ده‌بێــت ئازادیه‌کــی ڕه‌هاشــی هه‌بێــت‪ .‬بــه‌اڵم کــه‌ وورد ده‌بینــه‌و ‌ه لــه‌م‬
‫ئازادیــه‌ ته‌نهــا بــۆ ســه‌رمایه‌داره‌کانه‌و هــه‌ژاران ئازادیه‌کانیــان ده‌بێتــ ‌ه قوربانــی‬
‫ئــازادی ســه‌رمایه‌داره‌کان‪ ،‬ئــه‌م ده‌ســت ‌ه لــه‌ کوردســتاندا زۆرجــار به‌دیــار ده‌که‌وێــت‬
‫و هــه‌ژاران ده‌نگــی نــا ڕه‌زاییــان بــه‌رز ده‌که‌نــه‌وه‌ لێــی بــه‌ تایبــه‌ت لــ ‌ه ڕه‌مه‌زانانــدا‪،‬‬
‫حکوومه‌تیــش وه‌ك پشــتگیری ئــه‌و بیرۆکه‌یــه‌ به‌گوێــره‌ی پێویســت ئــاوڕی لــێ‬
‫نه‌داتــه‌وه‌‪ ،‬هه‌رچه‌نــد لــه‌ ڕاستیشــدا ئــه‌و ئازادیــه‌ کــه‌ وه‌ك ده‌ڵێــن ڕه‌هــا بێــت‬
‫ڕه‌هایان ـه‌ش پێــی ن ـه‌دراوه‌ ئه‌وه‌تــا ده‌بینیــن ل ـه‌ وواڵتانــی ئه‌وروپــا تــا ڕاده‌یه‌کــی زۆر‬
‫چاودێــری به‌ســه‌ریانه‌وه‌ هه‌یــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم لــه‌ وواڵتانــی عه‌ره‌بــی که‌مــر ئــه‌و ‌ه بــه‌دی‬
‫ده‌کرێــت‪ ،‬بــۆ منونــ ‌ه لــه‌ کوردســتاندا زۆرجــار ده‌بینیــن بــه‌ تــه‌ن ده‌ســت به‌ســه‌ر‬
‫خۆراکــی به‌ســه‌رچوودا ده‌گیرێــت لــه‌ کاتێکــدا لــه‌ ئه‌وروپــا ئه‌گــه‌ر خــواردن‬
‫کاته‌ک ـه‌ی به‌س ـه‌رچوو زۆرتریــش ل ـ ‌ه پاره‌ک ـه‌ی خــۆی پێــی بده‌یــت پێــت نافرۆشــن‪،‬‬
‫چونکــه‌ چاودێریه‌کــه‌ ئه‌وه‌نــد ‌ه تونــده‌ فرۆشــیار لــه‌و ‌ه ده‌ترســێت کڕیــار شــکاتی‬
‫لــێ بــکات وه‌یــان ئاشــکرای بــکات کــه‌ خواردنــی به‌ســه‌رچووی فرۆشــتووه‌‪ ،‬بــه‌اڵم‬
‫ڕه‌هایه‌کــه‌ی زیاتــر لــه‌ نرخــدا خــۆی ده‌بینێتــه‌وه‌و ســنوردانه‌نانی تــه‌واوه‌ بــۆی‪ ،‬بــۆ‬
‫منونــه‌ ئــه‌و خواردنانــه‌وه‌ی کــ ‌ه زیــان به‌خشــه‌ تــا ئێســته‌ نه‌توانــراوه‌ ڕێگه‌یــان لــێ‬
‫بیگرێــت وه‌ك کحولیــه‌کان‪.‬‬
‫بیرۆکــه‌ی لیرباڵــی به‌جۆرێکــه‌ هه‌رچه‌نــد لــه‌ ئه‌روپــاو ‌ه ســه‌ری هه‌ڵــدا بــه‌اڵم هــۆی‬
‫کاری جــدی کــردن بــۆی توانیــان به‌جۆرێکــی وا ئـه‌و هــزره‌ ته‌شـه‌ن ‌ه پــێ بکـه‌ن بــگات‬

‫‪6‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫بــه‌ وواڵتانــی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وروپــاو هه‌تــا کاریگــه‌ری له‌ســه‌ر ئــه‌و که‌ســانه‌ش کــرد کــه‌‬
‫پابه‌نــدن به‌ئاینیــ ‌ه ئاســانیه‌کانه‌وه‌و هــزری تایبه‌تــی خۆشــیان هه‌یــه‌‪ .‬بــۆ منونــه‌‬
‫ه ـه‌ر ســێ ئاین ـه‌ ئاســانیه‌کان‪ ،‬وه‌ك ل ـه‌ خــواره‌وه‌ ئاماژه‌یــان پــێ ده‌که‌یــن‪.‬‬

‫لیبراڵی ئیسالمی‬

‫ئـه‌و بیرۆکـه‌ی کـه‌ لیرباڵیـه‌کان هێناویانـه‌ به‌داخـه‌وه‌ ده‌توانیــن هه‌ســتی پــێ بکه‌یــن‬
‫له‌نــاو بزووتنــه‌وه‌ ئیســامیه‌کانداو له‌نــاو هه‌تــا تاکــی مســوڵامناندا‪ ،‬کــه‌ زۆرجــار‬
‫گوێــان لــێ ده‌بێــت کـه‌ ده‌بێــت دیــن لـه‌ ده‌وڵـه‌ت جیــا بکرێتـه‌وه‌‪ ،‬وه‌یــان دینــداری‬
‫ته‌نهــا نیــوان مرۆڤــه‌کان و خــوای گه‌وره‌یــه‌‪.‬‬
‫له‌نــاو حیزبــه‌ ئیســامیه‌کانی خۆشــاندا جۆرێــك لــه‌م بیرۆکــه‌ ده‌بیرنێــت و‬
‫هه‌ســتی پــێ ده‌کرێــت‪ ،‬وه‌ك لـه‌ دوا کۆنفراســی یه‌کگــروودا بــاس لـه‌ جیــا کردنـه‌وه‌ی‬
‫بانگـه‌واز لـ ‌ه سیاسـه‌ت کــراوه‌‪ ،‬گـه‌ر بـه‌ ووردی لـه‌و جیــا کردنـه‌وه‌ بده‌یــن جۆرێــك لـه‌‬
‫جــۆره‌کان ئـه‌و بیرۆکـه‌ لیرباڵیه‌مــان نیشــان ده‌دات‪ ،‬بـه‌اڵم بـه‌ به‌رگێکــی ئیســامیدا‪،‬‬
‫هه‌رچه‌نــد یه‌کگرتــوو بــڕوای بــه‌ جیــا کردنــه‌وه‌ی دیــن لــه‌ ده‌وڵــه‌ت نــی یــه‌و خــۆی‬
‫سیاســه‌ت ده‌کات و بــۆ حوکــم هــه‌وڵ ده‌دات بــه‌ مه‌رجه‌عیه‌تێکــی ئیســامیه‌وه‌‪،‬‬
‫بــه‌اڵم ووروژانــدن و باســکردنی ئــه‌و جــۆره‌ جیاکردنــه‌و ‌ه هــزری لیرباڵیــان دێنێتــه‌‬
‫یــادوو هه‌بوونــی ئــه‌و ئاراســته‌ هزریــه‌‪.‬‬
‫له‌ناو ئیسالمیه‌کانی تردا دیسان لیرباڵی ئیسالمی ده‌رکه‌وتوون وه‌ك‪:‬‬
‫فــرج فــوده‌‪ ، 1‬جــال البنــا‪ ،2‬إيــاد جــال الديــن‪ ،3‬ســيد القمنــي‪ ،4‬أحمــد صبحــي‬
‫منصــور‪ ،5‬طــه حســن‪ ، 6‬وه‌ هه‌روه‌هــا زۆری تریــش‪ .‬هه‌رچه‌نــد هزرێکــی س ـه‌ربه‌خۆ‬
‫نــی یــه‌ کــه‌ نــارساو بێــت بــه‌ لیرباڵــی ئیســامی‪ ،‬بــه‌اڵم لــه‌ بیرۆکــه‌ی که‌ســایه‌تیه‌‬

‫‪7‬‬
‫نــاوداره‌کان وه‌یــان هه‌ندێــك ک ـه‌س ل ـ ‌ه ڕیــزی حیزب ـه‌ ئیســامیه‌کاندا هه‌ڵگــری ئ ـه‌و‬
‫بیرۆک ـه‌ن وه‌یــان به‌النــی که‌م ـه‌وه‌ بڵێیــن کاریگ ـه‌ر بــوون پێــی‪.‬‬

‫لیبراڵی مه‌سیحی‬

‫هه‌ندێــك جــار به‌نــاوی بالالهــوت التحــرري هه‌ســتی پــێ ده‌کرێــت‪ ،‬ئه‌م ـه‌ش زیاتــر‬
‫ئ ـه‌و که‌ســانه‌ن ک ـه‌ فه‌لس ـه‌فین‪ ،‬و ‌ه بــوار ب ـه‌ موناقه‌ش ـه‌ ده‌ده‌ن له‌س ـه‌ر مه‌ســیحیه‌ت‪،‬‬
‫بــه‌اڵم ئه‌مــ ‌ه لــه‌ ڕاســتیدا جێگــه‌ی تێڕامــان نــی یــه‌ چونکــه‌ مه‌ســیحیه‌ت خۆیــان‬
‫پێــش لیرباڵــی ده‌ســتکاری دینه‌که‌یــان کردبــوو وه‌ گــه‌ر لێــی ووردبینــه‌وه‌ لیرباڵــی‬
‫ه ـه‌ر ل ـه‌ ڕقــی مه‌ســیحیه‌ت دروســت بــوو‪.‬‬

‫لیبراڵی یه‌هودی‬

‫لیرباڵیــه‌ یه‌هودیــه‌کان بزووتنه‌وه‌یه‌کــی یه‌هــودی چاکه‌گه‌ریــن به‌زمانــی خۆیــان‬

‫ئه‌ڵبــه‌ت‪ ،‬ئه‌مانیــش بــه‌ده‌ردی مه‌ســیحیه‌کان و ‌ه لــه‌ نێــو یه‌هودیــدا ماســۆنی هه‌یــه‌‌‬
‫کــه‌ جێگــه‌ی خۆشــحاڵی ‌ه گــه‌ر لیرباڵــی له‌ناویانــدا پــه‌ر ‌ه بســێنێت‪ ،‬چونکــه‌ هیــچ‬
‫نه‌بێــت ئـه‌و ئازادیـه‌ی لیرباڵیـه‌کان ده‌یــده‌ن بـ ‌ه یه‌هــودی هـه‌ر بــاوه‌ڕی پێــی نــی یـه‌‪.‬‬
‫لێــره‌دا له‌ســه‌ر لیرباڵــی ده‌توانیــن ئــه‌وه‌ بڵێیــن هه‌رچه‌نــد لــه ئه‌وروپــا تــا‬
‫ڕاده‌یه‌کــی زۆر ســه‌رکه‌وتنی به‌خۆیــه‌وه‌ بینــی ئه‌ویــش ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌ بــۆ ئــه‌و‬
‫شــه‌ڕو کوشــتارو نــا دادگه‌ریانــه‌ی کــه‌ پیاوانــی که‌نیســه‌ ده‌یانکــرد‪ ،‬بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ی‬
‫جێگــه‌ی تێڕامــان و هه‌ڵوێســته‌کردنه‌ له‌ســه‌ری بــۆ ئــه‌و بیرۆکــه‌ کاریگــه‌ری له‌ســه‌ر‬
‫موفه‌کیــرو که‌ســایه‌تیه‌ ئاینیـه‌کان دروســت کــردووه‌ بـه‌ تایبـه‌ت ئیســامیه‌کان! ئایـه‌‬

‫‪8‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫ئیســامیش بــه‌ده‌ردی مه‌ســیحیه‌کان کوشــت و بڕیــان کردبــوو؟ ئایــا که‌ســایه‌تیه‌‬
‫ئاینی ـه‌کان خه‌ڵکیــان ب ـه‌ قوربانــی خۆیــان کردبــوو؟ ئایــا؟ ئایــا‪ .‬هه‌رچه‌نــد ب ـه‌ نه‌زانــی‬
‫هه‌ندێــك جــار ئـه‌و جێگانـه‌ی کـه‌ ئیســام فه‌تحــی کــردوون بـ ‌ه کوشــت و بــڕ وه‌ســف‬
‫ده‌کرێــت کـه‌ ئه‌مـه‌ش ئێــره‌ جێگـه‌ی بــاس کردنــی نــی یـ ‌ه ده‌کرێــت شــیکاری خــۆی‬
‫لــه‌ بابه‌تێکــی ســه‌ربه‌خۆدا بــاس بکه‌یــن‪ .‬په‌یوه‌نــدی بتــه‌و له‌گــه‌ڵ عه‌ملانــی‬
‫و لیرباڵیــدا هه‌یــه‌ هه‌ربۆیــه‌ لــه‌ باســه‌که‌دا هه‌ندێــك جــار بیــر بــه‌الی عه‌ملانیــدا‬
‫ده‌چێــت‪.‬‬

‫‪ -2‬هزری مارکس و لینین و شوعی‬

‫ناوهێنانــی ب ـه‌ مارکــس ده‌گه‌ڕێت ـه‌و ‌ه بــۆ کارل مارکــس‪ ،‬ک ـه‌ فه‌یله‌ســوفێکی ئه‌ڵامنــی‬
‫بــوو لـ ‌ه ســاڵی ‪ 1818‬بــۆ ‪ 1883‬ژیــاوه‌‪.‬‬
‫مارکــس بــه‌ ڕه‌چه‌ڵــه‌ك جوله‌که‌یــه‌و که‌ســێکی سیاســی و نووســه‌رو چاودێــری‬
‫کۆمه‌اڵیه‌تــی بــووه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵێــك کتێبــی نووســی له‌ســه‌ر بیرۆکه‌کانــی کــه‌ زیاتــر بــۆ‬
‫ده‌ســته‌اڵتی ئابــووری ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌‪ ،‬مارکــس له‌گــه‌ڵ هاوڕێکــه‌ی فريدريــك إنجلــز‬
‫شــوعیان دامه‌زرانــد‪.‬‬
‫هزریــان له‌س ـه‌ر یه‌کســانی کۆمه‌ڵــگا بــوو ه ـه‌روه‌ك نــاوی شــوعی خۆشــی بــۆ ئ ـه‌وه‌‬
‫ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌ ئه‌ڵبــه‌ت لــ ‌ه هــزری مارکــس خۆیــدا‪ ،‬بــه‌اڵم ئــه‌و یه‌کســانی ‌ه شــتێکی‬
‫لۆجیکــی نه‌بــوو کــه‌ هه‌مــوو کــه‌س وه‌ك یــه‌ك بێــت و مــاڵ لــه‌ ده‌ســتی ده‌وڵه‌تــدا‬
‫بێــت‪ ،‬هه‌رئــه‌وه‌ش خــۆی بــۆ خــۆی نایه‌کســانیه‌که‌ی ئاشــکرا ده‌کــرد‪.‬‬
‫مارکس وفریدریك به‌ پشت به‌ سنت به‌ سێ سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کی که‌‪:‬‬
‫یه‌که‌م‪ :‬فه‌لسه‌فه‌ری ئه‌ڵامنی‪ ،‬که‌ زیاتر الیه‌نی مادی ده‌گرێته‌خۆ‪.‬‬
‫دووهه‌م‪ :‬ئابوری سیاسی ئینگلیز‪ ،‬به‌ تایبه‌تی بیرۆکه‌کانی آدم سميث‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫ســێهه‌م‪ :‬ئیشــراکی فه‌ره‌نســی‪ ،‬هــه‌ر لــ ‌ه ســەدەی حه‌ڤــده‌وه‌ مارکــس کاریگــه‌ری‬
‫ئیشــراکی فه‌ره‌نســی پێــوه‌ ده‌بیــرا‪.‬‬
‫لێــره‌دا ته‌نهــا ل ـه‌ ڕووی ئ ـه‌و س ـه‌رچاوانه‌ی ک ـه‌وا مارکــس و هاوڕێک ـه‌ی پشــتیان پــێ‬
‫به‌ســتووه‌ ناوه‌رۆکــی مارکســی و شــوعی ده‌رده‌خــات کــه‌ هه‌رشــته‌و لــه‌ وواڵتێــك و‬
‫ل ـه‌ ژێرکاریگ ـه‌ری وواڵتێــك وه‌یــان که‌ســایه‌تیه‌کی ئ ـه‌و وواڵت ـه‌ بنیادنرابێــت ده‌بێــت‬
‫چــۆن بێــت‪ ،‬هه‌ربۆیـه‌ کـه‌ ئـه‌و ده‌وره‌شــی کـه‌ لـه‌ کاتــی خۆیــدا بــۆی لــوا هه‌رچــۆن بـه‌‬
‫خێــرای ڕۆشــته‌ پێشـه‌و ‌ه زۆر خێراتــر پاشەکشــەی کــرد‌‪.‬‬
‫جگ ـه‌ ل ـه‌وه‌ش ئ ـه‌و هه‌مــوو مه‌دره‌س ـه‌ی ک ـه‌ تێیــدا دروســت بــوو وه‌ك‪ :‬مه‌دره‌س ـه‌ی‬
‫مارکســی لینینــی‪ ،‬ســتالینی‪ ،‬ترۆتســکی‪ ،‬ماوی ـه‌‪ ،‬تیتوی ـه‌‪ ،‬شــوعیه‌ مه‌جالیس ـه‌کان‪،‬‬
‫لوکســمبورغیه‌‪ ،‬زوتشــیه‌‪ ،‬وه‌ هه‌روه‌هــا جگ ـ ‌ه ل ـه‌ مه‌دره‌س ـه‌ مارکســیه‌کان مه‌دره‌ســی‬
‫تریــش وه‌ك شــوعی ته‌حریــری‪.‬‬

‫‪-3‬هزری سه‌رمایه‌داری‬

‫ســه‌رمایه‌داری به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتی ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌ بــۆ سســتمێکی ئابــوری و‬

‫ئامێــری وه‌به‌رهێنــان لــه‌ ڕێگــه‌ی تاکــه‌و ‌ه یــان کۆمپانیــه‌وه‌و دابه‌شــکردنی به‌ســه‌ر‬
‫خه‌ڵکــدا‪.‬‬
‫له‌م ڕێگه‌وه‌ ده‌توانین بیشوبهێنن به‌جۆرێك له‌ شوعیه‌ت و بیرۆکه‌ی مارکس‪.‬‬
‫سســتمی ســه‌رمایه‌داری ده‌گــه‌ڕا به‌شــوێن ڕێگــه‌ی جیــاوازدا بــۆ به‌ده‌ســهێنانی‬
‫سـه‌رمایه‌ لـه‌و ڕێگانـه‌وه‌ کـ ‌ه ده‌وڵـه‌ت ڕێگــری لــێ نــاکات و خــۆ پاراســن لـه‌و شــتانه‌ی‬
‫کــه‌ ده‌وڵــه‌ت به‌ربه‌ســته‌ لــ ‌ه ئاســتیاندا وه‌ك فرۆشــتنی مــاده‌ بێهۆشــکه‌ره‌کان‪.‬‬
‫سستمی ڕه‌های نرخه‌کان و به‌ربه‌ره‌کانی بۆ به‌ده‌ستهێنانی زۆرتر‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫ئه‌مه‌یــه‌ کــه‌ دونیــای ئه‌مــڕۆی تێــك داوه‌و هــه‌ژاران هــه‌ر لــ ‌ه ژێــره‌و ده‌ناڵێــن و‬
‫سـه‌رمایه‌دارانیش گوێیــان کـه‌ڕ بــوو ‌ه لـه‌ ئاســت ئـه‌و هــات و هــاواره‌‪ ،‬هه‌تــا زۆرێكیــش‬
‫ل ـه‌ وواڵتــان ده‌بینیــن مه‌یلیــان ب ـه‌الی ئابــووری ئیســامیدا ده‌ڕوات‪ ،‬چونک ـه‌ ئابــوری‬
‫ئیســامی ‌ه به‌رژه‌وه‌نــدی هــه‌ژاران ده‌پارێزێــت لــه‌ نه‌دانــی ڕیبــاو پــاره‌ی زیــاده‌‬
‫به‌ســه‌رمایه‌داران‪.‬‬

‫‪-4‬هزری میکافیللی‬

‫ناوهێنانــی هــزری میکافیللــی ده‌گه‌ڕێتـه‌وه‌ بــۆ نــاوی نیکــۆال میکافیللــی که‌ لـه‌ ‪1469‬‬
‫بــۆ ‪ 1527‬ژیــاوه‌و لــه‌ فلورنســا لــ ‌ه دایــك بــوو ‌ه لــه‌ ئیتالیــا‪ ،‬هه‌رچه‌نــد میکافیللــی‬
‫خــۆی ب ـه‌ ژیانێکــی ئاســایی ده‌ســتی پــێ کــرد‪ ،‬ب ـه‌اڵم به‌هــۆی ئ ـه‌و زانســتانه‌ی ک ـه‌وا‬
‫وورد خوێندبــووی له‌ســه‌ر ئــه‌ده‌ب‪ ،‬یاســا‪ ،‬مێــژوو‪ ،‬فه‌لســه‌فه‌ توانــی لــ ‌ه ڕێگــه‌ی‬
‫کۆمه‌ڵــه‌ کتێبێکــه‌وه‌ بــگات بــه‌و هــزره‌ی کــه‌ به‌نــاو بانــگ بــوو بــ ‌ه ناوه‌که‌یــه‌وه‌‬
‫میکافیللــی‪ ،‬هزره‌که‌شــی به‌شــیوه‌یه‌کی گشــتی مێــژووی بــوو زۆرتــر شــته‌کانی‬
‫تــری پشــتگوێ ده‌خســت و ده‌گه‌ڕای ـه‌و ‌ه بــۆ مێــژوو‪ ،‬ئه‌ڵب ـه‌ت ئ ـه‌م پشــت به‌ســتنه‌و‬
‫هه‌تــا ئــه‌و هزره‌کانــی تریــش بــۆ بــه‌ ده‌ســتگرتن به‌ســه‌ر به‌رانبــه‌ردا یــان ئاشــکراتر‬
‫بڵێیــن جیهانــدا‪.‬‬
‫بۆیـه‌ ده‌شــبینین زۆرێــك لـه‌و ڕۆژهـه‌اڵت ناسـه‌کان کـه‌ به‌ناوبانگــن ئێســته‌ له‌ناویانــدا‬
‫ئیتالــی زۆر هه‌بــوون‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی مێــژوو که‌لتــورو کــون و که‌له‌بــه‌ری وواڵتانــی‬
‫ئیســامی بزانــن و لــه‌و ڕێگــه‌و ‌ه زه‌فه‌ریــان پــێ ببــه‌ن‪ ،‬هه‌رچه‌نــد کــه‌ ئێســته‌‬
‫ئێمــه‌ وواڵتانــی ئیســامی بــه‌ منونــه‌ ده‌هێنینــه‌وه‌ بــۆ زیاتــر گه‌شــتن ‌ه لــه‌ بابه‌ته‌کــه‌‬
‫کــه‌ بیــری کــوردان زیاتــر بــۆ الی خاکه‌کــه‌ی خۆیانــدا ده‌چێــت‪ ،‬وه‌گه‌رنــا هــزری‬

‫‪11‬‬
‫میکافیللــی لــه‌و کاتــه‌وه‌ ســه‌ری هه‌ڵــدا کــه‌ فه‌ره‌نســا ده‌ســتی به‌ســه‌ر فلۆرنســادا‬
‫گــرت و میکافیللیــش ل ـ ‌ه ســوود وه‌رگرتــن ل ـه‌ مێــژووی ڕابــووردوو گه‌شــت ب ـه‌و هــزره‌‬
‫ســه‌ربه‌خۆیه‌‪.‬‬

‫‪-5‬هزری ئیلحادی‬

‫ئه‌م هزره‌ له‌ بێ باوه‌ڕیه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت و بڕوا بوون ڕه‌د ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬
‫مه‌دره‌ســه‌یه‌کی فه‌لســه‌فی تایبه‌تــی بــه‌و شــێو ‌ه نــی یــه‌ کــه‌ فکــری ئیلحــادی‬
‫هه‌مــووی پێکــه‌و ‌ه کــۆ بکاتــه‌وه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ئاشــکرایه‌ ئــه‌م هــزره‌ پێــش ئیســامیش‬
‫هه‌بــووه‌ وه‌ك بــه‌ ده‌هریــه‌کان نــارساون کــه‌ ده‌ڵێــن ئــه‌م جیهانــه‌ ســه‌ره‌تاو کۆتــای‬
‫نــی ی ـه‌ قورئانــی ڕاســتیش ئ ـه‌م باس ـه‌مان بــۆ ده‌کات و ده‌فه‌رموێــت {وقالــوا مــا هــي‬
‫اال حياتنــا الدنيــا منــوت ونحيــا ومــا يهلكنــا اال الدهــر ومــا لهــم بذلــك مــن علــم ان‬
‫هــم اال يظنون}الجاثیــة ‪24‬‬
‫واتــه‌‪ :‬بێبــاوه‌ڕه‌کان ده‌یانــووت ئــه‌م دونیــا چــی یــه‌ ده‌ژیــن و ده‌مریــن رسوشــت و‬
‫ڕۆژگاره‌ ده‌مــان ژێنێــت و له‌ناومــان ده‌بــات‪ ،‬ب ـه‌اڵم ل ـه‌ ڕاســتیدا ئ ـه‌وان ئ ـه‌وه‌ی ئ ـه‌وان‬
‫ده‌یڵێــن ل ـه‌ ڕێگ ـه‌ی زانســته‌وه‌ نــی ی ـه‌ ته‌نهــا گومان ـه‌‪.‬‬
‫جه‌ماله‌دینــی ئه‌ڤغانیــش کتێبێکــی هه‌ی ـه‌ به‌نــاوی به‌رپ ـه‌رچ دان ـه‌وه‌ی ده‌هری ـه‌کان‪،‬‬
‫الــرد علــی الدهرییــن‪ ،‬وه‌ به‌کارهێنانــی ئیلحادیــش بــۆ ئه‌وه‌یـ ‌ه کـه‌ باوه‌ڕیــان بـ ‌ه دیــن‬
‫نــی یــه‌‪ ،‬ئیــر ده‌کرێــت ده‌ســته‌واژه‌ی جیــا جیــا به‌ده‌رکــه‌ون وه‌ك لێــره‌دا ده‌هــری‬
‫ده‌رکــه‌وت گرنگــه‌ ئه‌وه‌یــه‌ گه‌رچــی ناوه‌کانیــش جیابــن‪ ،‬بــه‌اڵم هه‌مــووی لــ ‌ه ژێــر‬
‫ئیلحــاددا یـه‌ك ده‌گــرن‪ ،‬بـه‌اڵم هه‌تــا نــاوی ئیلحــاد خۆشــی لـه‌ قورئانــدا هاتــووه‌ وه‌ك‬
‫لــه‌م ئایه‌تانــه‌دا ده‌بیرنێــت‪:‬‬

‫‪12‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫{وللــه األســاء الحســنى فادعــوه بهــا وذروا الذيــن يلحــدون يف اســائه ســيجزون مــا‬
‫كانــوا يعملــون} ســورة األعــراف‪180‬‬
‫وات ـه‌‪ :‬ه ـه‌ر بــۆ خوای ـه‌ هه‌مــوو نــاوه‌ جــوان و پیــرۆزه‌کان‪ ،‬جــا (ئ ـه‌ی ئیامنــداران) ب ـه‌و‬
‫ناوانـه‌ دۆعــا و نــزا بکـه‌ن و هانــاو هــاوار بــۆ ئـه‌و زاتـه‌ بـه‌رن‪ ،‬وازبهێنــن له‌وانـه‌ی کـه‌ لـه‌‬
‫نــاوه‌ پیرۆزه‌کانــی خــوادا الدان ده‌کــه‌ن و (ســیفه‌ت و ناوه‌کانــی خــوا به‌کارده‌هێنــن‬
‫بــۆ غه‌یــری خــوا)‪ ،‬لــه‌ ئاینــده‌دا پاداشــتی ئــه‌و کارو کرده‌وانه‌یــان وه‌رده‌گــرن کــه‌‬
‫ئه‌نجامیــان ده‌دا‪.‬‬
‫لێــره‌دا بــ ‌ه ئاشــکرا خــوای گــه‌وره‌ ناوه‌کانــی خــۆی بــه‌ بیــر مســوڵامنان ده‌خاتــه‌وه‌و‬
‫فه‌رمــان ده‌کات کــ ‌ه بــه‌و ناوانــه‌ دوعــا بکــه‌ن و واز له‌وانــه‌ بهێنــن کــ ‌ه کــه‌ باوه‌ڕیــان‬
‫پێــی نــی یـه‌و گرنگــی پــێ نــاده‌ن بـ ‌ه نــا ئــاگا له‌ڕاســتی خــوای گـه‌ور ‌ه ناویــان ده‌بــات‪.‬‬
‫{ولقــد نعلــم انهــم يقولــون امنــا يعلمــه بــر لســان الــذي يلحــدون اليــه اعجمــي وهــذا‬
‫لســان عــريب مبــن} ســورة النحــل‪103‬‬
‫واتــه‌‪ :‬ســوێند بــه‌ خــوا ئێمــه‌ به‌ڕاســتی ده‌زانیــن بــێ بــاوه‌ڕان ده‌ڵێــن‪ :‬ئــه‌م قورئانــه‌‬
‫ته‌نهــا که‌ســێك فێــری ده‌کات‪( ،‬به‌مه‌رجێــك) زمانــی ئــه‌و که‌ســه‌ی ئــه‌وان ده‌ڵێــن‬
‫قورئــان فێــری محمــد ده‌کات‪ ،‬عه‌جه‌می ـه‌و عه‌ره‌بــی نی ـه‌و ڕه‌وان نی ـه‌‪ ،‬له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌وه‌دا‬
‫ئ ـه‌م قورئان ـه‌ ب ـ ‌ه زمانــی عه‌ره‌بــی و پــاراوو ڕوون و ئاشــکرا داڕێــژراوه‌‪.‬‬
‫{ان الذيــن يلحــدون يف اياتنــا ال يخفــون علينــا افمــن يلقــى يف النــار خــر ام مــن‬
‫يــايت امنــا يــوم القيامــة اعملــوا مــا شــئتم انــه مبــا تعملــون بصــر} ســورة فصلــت ‪40‬‬
‫واتــه‌‪ :‬به‌ڕاســتی ئه‌وانــه‌ی کــه‌ سه‌رســه‌خت و بــێ بــڕوان و دژایه‌تــی ئایــه‌ت و‬
‫فه‌رمانه‌کانــی ئێمــه‌ ده‌کــه‌ن و لێــی الده‌ده‌ن‪ .‬خۆیــان ناشــارنه‌و ‌ه لــه‌ ئێمــه‌‪ ،‬باشــه‌‪،‬‬
‫ی کـ ‌ه به‌دڵنیایــی‬
‫ئـه‌وه‌ی فــڕێ بدرێتـه‌ نــاو ئاگــری دۆزه‌خـه‌وه‌ چاکــره‌ یــان ئـه‌و که‌سـه‌ ‌‬
‫و ئارامــی و هێمنیــه‌و ‌ه دێــت لــ ‌ه ڕۆژی قیامه‌تــداو بــه‌ره‌و به‌هه‌شــت به‌ڕێــزه‌و ‌ه بــه‌ڕێ‬
‫ده‌کرێــت؟! ئــه‌ی بــێ بــاوه‌ڕان هه‌رچیتــان لــه‌ ده‌ســت دێــت بیکــه‌ن‪ ،‬چونکــ ‌ه لــه‌‬

‫‪13‬‬
 ‫ده‌ســتی خــوا ده‌رناچــن‪ ،‬دڵنیــاش بــن خــوا بینایــ ‌ه بــه‌و کرده‌وانــه‌ی ده‌یکــه‌ن‪.‬‬
‫ده‌بینــی له‌هــه‌ر ســێ ئــه‌و ئایه‌تانــه‌ی کــه‌ هێنامانــه‌و ‌ه ووشــه‌ی ئیلحــاد بێبــاوه‌ڕ‬
‫هاتــووه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم ئ ـه‌م بێبــاوه‌ڕی و ئینــکاری کردن ـه‌ وه‌ك ل ـ ‌ه س ـه‌ره‌وه‌ش ئاماژه‌مــان پــێ‬
‫دان جۆریــان زۆره‌‪ .‬هه‌یــه‌ بــۆ منونــه‌ بــاوه‌ڕی هه‌یــه‌ به‌خــوای گــه‌وره‌ بــه‌اڵم ئینــکاری‬
‫شــتی تــر ده‌کات کــه‌ ئه‌ویــش هــه‌ر لــ ‌ه ژێــر ئیلحــادی نایباتــه‌ ده‌ره‌وه‌ وه‌ك قورئانــی‬
‫پیــرۆز ئه‌مه‌شــان بــۆ بــاس ده‌کات و ده‌فه‌رموێــت {ولــن ســالتهم مــن خلــق‬
‫الســاوات واألرض وســخر الشــمس والقمــر ليقولــن اللــه فــاىن يؤفكون}العنکبــوت ‪61‬‬
‫موئه‌ریخێکــی ئیغریقــی به‌نــاوی بلوتــارك وه‌اڵمێکــی جوانــی ده‌دات ـه‌وه‌ وه‌ك ده‌ڵــێ(‬
‫لقــد وجــدت يف التاریــخ مــدن بــا حصــون‪ ،‬و مــدن بــا قصــور‪ ،‬و منــدن بــا مــدارس‪،‬‬
‫ولکــن مل توجــد أبــدا مــدن بــا معابــد) واتـ ‌ه لـه‌ مێــژوودا شــارم بینــی به‌بــێ خشــت و‬
‫بــەرد ‪ ،‬شــارم بینــی به‌بــێ باڵه‌خانــه‌‪ ،‬شــارم بینــی به‌بــێ قوتابخانــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم هه‌رگیــز‬
‫شــارم نـه‌دی به‌بــێ په‌رســتگا‪ ،‬یانــی ئـه‌وه‌ چ باوه‌ڕێکـه‌ ئـه‌و ‌ه ڕه‌د بکاتـه‌وه‌‪ ،‬له‌کاتێکــدا‬
‫ئـه‌و هه‌مــوو شــته‌ گرنگـ ‌ه دونیایانـه‌ زۆرجــار لـه‌ شــاردا بوونــی نه‌بــووه‌ بـه‌اڵم په‌رســتگا‬
‫هه‌بــوون‪.‬‬
‫هه‌روه‌هــا لقــی تــری لــێ ده‌بێتــه‌ ئــه‌م ئیلحادانــه‌ وه‌ك ال دینیــه‌کان کــه‌ ئه‌ســڵه‌ن‬
‫ده‌ڵێــن دیــن مرۆڤـه‌کان خۆیــان دروســتیان کــردووه یانــی هـه‌ر بوونــی نه‌بــووه‌ خــۆی‪،‬‬
‫وه‌ ال أدري یــه‌‌کان کــه‌ نازانــن هه‌یــ ‌ه یــان نــا!‪ ،‬و ‌ه ڕه‌بانیــه‌کان کــه‌ باوه‌ڕیــان بــه‌ خــوا‬
‫هه‌ی ـ ‌ه ب ـه‌اڵم دینیــش ب ـه‌ گرنــگ نازانــن‪.‬‬
‫ب ـه‌اڵم ئ ـه‌م هــزره‌ ک ـه‌ ل ـه‌ ئێســته‌دا ه ـه‌ر ئ ـه‌و هــزره‌ی پێــش ئیســام نــی ی ـه‌ به‌ڵکــو‬
‫له‌نــاو مه‌ســیحیه‌کاندا زیاتــر ئه‌مــ ‌ه دروســت بــوو لــه‌ دژی مه‌ســیحیه‌ت و بڕوایــان‬
‫وایـه‌ کـ ‌ه دیــن مرۆڤـه‌کان کــۆت ده‌کات و ڕێگــری ده‌بێــت لـه‌ داهێنــان جــا گـه‌ر بێــت‬
‫و خۆتــی لــێ داماڵــی ده‌توانیــت پێــش بکه‌ویــت‪ ،‬کــه‌ مشــتومڕێکی یه‌کجــار زۆری‬
‫له‌ســه‌ره‌‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫هه‌مــوو ئــه‌م هزرانــه‌ هه‌ڵقــواڵوی ناوچــه‌ مه‌ســیحیه‌ نشــینه‌کانن بــه‌اڵم له‌گــه‌ڵ‬
‫فراوانیــان و هــۆی پشــتگیریان له‌الیــه‌ن زۆرێکــه‌وه‌ ئیــر خۆیــان ال زیاتــر گــه‌وره‌‬
‫بــووه‌و بــ ‌ه پێــوه‌ری خۆیــان پێوایانــ ‌ه بــۆ وواڵتانــی تریــش دانــاوه‌و ووتوویانــ ‌ه دیــن‬
‫هــه‌ر دینــه‪ ‌،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی ئێــوه‌ش وه‌ك ئێمــ ‌ه پێــش بکــه‌ون ده‌بێــت وازی لێبهێنــن و‬
‫خۆتانــی لــێ دامباڵــن‪ ،‬بـه‌اڵم لـه‌ ڕاســتیدا دیــن هـه‌ر دیــن نــی یـه‌ چونکـه‌ ئه‌حکامــی‬
‫شــه‌رعه‌کانیان جیــاوازی هه‌یــه‌‪ ،‬هه‌ربۆیــه‌ کاتێــك لــه‌ وواڵتانــی ئیســامی بــه‌دوای‬
‫ئـه‌م جــۆره‌ هزرانـه‌ که‌وتــن بینیــان هـه‌م دینه‌که‌شــیان لـه‌ ده‌ســتداو و ‌ه هـه‌م پێشــیش‬
‫نه‌که‌وتــن به‌ڵکــو بــۆ دواوه‌هاتــن‪ ،‬ئـه‌و ســاته‌ی کـه‌ ده‌ســته‌کان بـه‌ ئیســامه‌و ‌ه پابه‌نــد‬
‫بــوون لــه‌ قیمــه‌ی پێشــکه‌وتندا بــوون و ئه‌وروپــاو ئه‌مه‌ریــکا به‌ده‌ســت پیاوانــی‬
‫که‌نیســه‌وه‌و به‌ده‌ســت شــه‌ڕه‌و ‌ه ده‌یــان نااڵنــد لــه‌ له‌نده‌نــدا تــا ئه‌ژنــۆ لــه‌ قــوڕدا‬
‫ده‌چه‌قــی لــه‌ ئه‌نده‌لــوس کــه‌ ئیســپانیای ئێســته‌یه‌ هه‌مــوو کۆاڵنــه‌کان ڕوونــاك‬
‫بــوون‪ ،‬کــه‌ ئێســته‌ش ئاســه‌واری ئیســامی ئه‌وکاتــه‌ی پێــو ‌ه دیــاره‌‪ .‬لــه‌ ڕێگــه‌ی‬
‫ڕۆژهه‌اڵتناســه‌کانیانه‌وه‌ دیســان توانیــان گــورزی به‌هێــز لــه‌ وواڵتانــی ئیســامی‬
‫بــده‌ن و داگیریــان بک ـه‌ن و به‌س ـه‌رخۆیاندا دابه‌شــیان بک ـه‌ن و و ‌ه ســود ل ـه‌ زانســته‌‬
‫ئاینیه‌کانیــش بــۆ خۆیــان وه‌ربگــرن و به‌رگــی تــری به‌ب ـه‌ردا بک ـه‌ن و بیک ـه‌ن ب ـه‌ هــی‬
‫خۆیــان‪ ،‬هه‌ربۆیـه‌ ئێســته‌ کـ ‌ه سـه‌رنج لـه‌ هه‌ندێــك یاســاکانیان ده‌ده‌یــن لـ ‌ه ڕاســتیدا‬
‫ئیســامین و پێــش هه‌مــوو ک ـه‌س ئیســام دایهێنان ـه‌وه‌و پیــاده‌ی کــردووه‌‪ ،‬ئه‌وانیــش‬
‫ئه‌کفــه‌ره‌و ئه‌لحه‌ده‌یــان کــردوو ‌ه بــۆ خۆیــان‪ ،‬منونــه‌ ئــه‌و حه‌ســانه‌ی کــ ‌ه بــه‌ منــداڵ‬
‫ده‌درێــت و مافــی منداڵــی لــه‌ ژێــردا ده‌پارێزرێــت ئاشــکرایه‌ له‌ســه‌رده‌می ئیاممــی‬
‫عوم ـه‌ردا ڕه‌زای خــوای لــێ بێــت داهێــرا ل ـه‌ ئه‌نجامــی گریانــی منداڵێکــدا‪ ،‬وه‌یــان‬
‫سیســتمی پۆســت و گه‌یانــدن‪ ،‬له‌ســه‌روی هه‌موویانــه‌و ‌ه په‌رله‌مــان و هه‌ڵبــژاردن‬
‫لــ ‌ه ڕووی دیموکراســی و ئــازادی خۆیانــی تێــدا ده‌رده‌بــڕن لــه‌ ئیســامه‌وه‌ هاتــووه‌‪،‬‬
‫ته‌نهــا ناوه‌کــه‌ گۆڕانــکاری به‌ســه‌ردا هاتــووه‌ له‌گــه‌ڵ هه‌ندێــك ئالیــه‌ت و شــوێنی‬

‫‪15‬‬
‫دانیشــتندا‪ ،‬که‌چــی ئێســت ‌ه لـه‌ ئه‌وانـه‌وه‌ بــۆ ئێمـ ‌ه دێتـه‌وه‌ هێشــتا ئێمـه‌ش قبوڵــان‬
‫نــی یــه‌! ئه‌وه‌تــا زۆرێــك لــه‌ وواڵتانــی عه‌ره‌بــی و ئیســامی په‌رله‌مــان هــه‌ر بڤه‌یــه‌!‬
‫مافــی ئافــره‌ت ک ـه‌ کردوویان ـه‌ ب ـه‌ موڵکــی خۆیــان ئاشــکرایه‌و هیــچ به‌ڵگ ـه‌ی ناوێــت‬
‫کـه‌ تــا پێــش ئیســام ئافــره‌ت چــۆن ده‌چه‌وســایه‌وەو زینــده‌ به‌چاڵیــان ده‌کــردن‪ ،‬کـه‌‬
‫ئیســام هــات چــۆن ئ ـه‌و که‌لتــوره‌ی گــۆڕی و خۆشــی بــۆ ده‌کــردن ک ـ ‌ه ب ـه‌ عه‌قیق ـه‌‬
‫نــارساوه‌ لــ ‌ه نــاو مســوڵامناندا دایهێنــاو تــا ڕۆژی قیامــه‌ت هــه‌ر ســونه‌ته‌‪ ،‬هه‌رکــه‌س‬
‫دوو کــچ به‌چاکــی به‌خێــو بــکات جێگ ـه‌ به‌هه‌شــته‌ پێکــرد‪ ،‬ل ـه‌ هه‌مــوو کارو چاالکی ـه‌‬
‫دینیه‌کانیشــدا ده‌بینیــن ئافــره‌ت هاوکاربــووه‌ له‌گــه‌ڵ پیاوانــداو هیچیــش عه‌یــب و‬
‫عــار نه‌بــووه‌‪ ،‬ل ـه‌ په‌رستنه‌کانیشــدا له‌گ ـه‌ڵ پیاوانــدا نوێژیــان کــردووه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم ئه‌مــڕۆ‬
‫پێچه‌وانه‌کــه‌ی ده‌بینینــه‌وه‌ ئافــره‌ت لــ ‌ه ڕۆژئــاوا ڕۆڵێکــی گرنگــی هه‌یــه‌ لــه‌ بــه‌ره‌و‬
‫پێشــردنی وواڵتــداو لــه‌ وواڵتانــی ئیســامی ده‌ســتیان ناوه‌تــ ‌ه بینه‌قاقه‌یــان بــه‌‬
‫زینــدووی لــه‌ ماڵــدا وه‌ك کوژراویــان لێهاتــووه‌‪ ،‬پشــتگیری مــن ڕه‌هایــی نــی یــه‌ بــۆ‬
‫ئافــره‌ت وه‌ك ئــه‌وه‌ی لــه‌ ڕۆژئــاوا هه‌یــه‌و زۆرێــك لــه‌ به‌ره‌اڵیــی تێکــه‌ڵ کــراوه‌و دژی‬
‫ئــه‌و ئافره‌تانــه‌ش نیــم کــه‌وا حه‌یــای خۆیــان ده‌پاریــزن و چاودیــری مــاڵ ده‌کــه‌ن‪،‬‬
‫بــه‌اڵم ئافــره‌ت گه‌رتواناکانیــان بخه‌نه‌گــه‌ڕ کاری زۆریــان پــێ ده‌کریــت و ده‌توانــن‬
‫له‌گــه‌ڵ پیاوانــدا چمکێکــی ژیــان به‌رزبکه‌نــه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك ئاشکراشــه‌ هه‌ندێــك کار بــه‌‬
‫ئافــره‌ت نه‌بێــت ناکرێــت لــه‌ فیقهــی ئیسالمیشــدا گرنگــی ئافــره‌ت به‌ســه‌ر پیــاودا‬
‫دراوه‌ لــه‌و ڕوانــه‌وه‌ مه‌گــه‌ر له‌بــه‌ر ناچــاری و نه‌بوونــی ئافــره‌ت پیــاوان بــه‌ مه‌رجــه‌وه‌‬
‫قبــوڵ بــکات‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬

‫‪-6‬هزری ئیسالمی‬

‫هــزری ئیســامی مانــای ئــه‌وه‌ نــی یــه‌ کــ ‌ه ده‌قــاو ده‌ق ئیســام بێــت‪ ،‬به‌ڵکــو‬
‫هه‌لێنجــراوی بیــری ئــه‌و که‌ســانه‌ی ‌ه کــه‌ هه‌ڵگــری ئیســامن و هــه‌وڵ ده‌ده‌ن لــه‌‬
‫ڕێگه‌یــه‌وه‌ به‌ســه‌ر کۆمه‌ڵگــه‌دا دایبه‌زێنــن و پیــاده‌ی بکــه‌ن‪ ،‬بــه‌و شــێوه‌یه‌ جێگــه‌و‬
‫کاتیــش جیــاوازی هه‌ی ـ ‌ه بــۆ هه‌ڵگــری هزره‌ک ـه‌‪ ،‬هــزری ئیســامی وات ـه‌ ئیجتیهــادی‬
‫ژیریــ ‌ه بــۆ ده‌قــه‌ شــه‌رعیه‌کان واتــ ‌ه ده‌کرێــت هه‌ڵه‌شــی تێــدا ببێــت‪ ،‬چونکــه‌‬
‫مرۆڤ ـه‌کان مه‌عســوم نیــن‪ ،‬جیــاوازی فکــری ئیســامی و ئیســام ئه‌وه‌ی ـ ‌ه ک ـه‌ ئ ـه‌وه‌ی‬
‫ده‌درێتــه‌ پــاڵ خــوای گــه‌وره‌و ئــه‌وه‌ی ده‌دریتــه‌ پــاڵ مرۆڤــه‌کان‪ ،‬و ‌ه په‌یوه‌ندیــش‬
‫لــ ‌ه نیوانیانــدا هه‌ریــه‌ك له‌ســه‌ر ئــه‌وی تــر په‌یوه‌نــدی دروســت ده‌کات و ده‌بنــه‌‬
‫پشــتگیر‪ ،‬ئیــر نــه‌ك بــه‌و مانــای کــه‌وا پــڕواو پڕبێــت‪.‬‬
‫زۆرن لــه‌ مێــژووی ئیســامی کــۆن و نوێــدا بیــری تیژیــان خســتۆت ‌ه گــه‌ڕو لــ ‌ه ژێــر‬
‫ڕۆشــنای ده‌قــه‌ شــه‌رعیه‌کاندا ئیجتیهــادی خۆیــان کــردووه‌‪ ،‬به‌بــێ مانــدوو‬
‫نه‌بــوون و تــا ســه‌ره‌نجام کاریگه‌ریه‌کــی یه‌کجاریــان له‌کاتــی خۆیــان و دوای‬
‫خۆشــیاندا دروســت کــردووه‌‪ ،‬نزیكرتینیــان ئــه‌و مه‌دره‌ســه‌ وه‌ســه‌تیه‌ی کــه‌‬
‫زۆرێــك ئێســته‌ پشــتگیریه‌تی و له‌ســه‌ری ده‌ڕۆن‪ ،‬ئــه‌و که‌ســانه‌ش الی مســوڵامنه‌‬
‫فیکریــه‌کان به‌تایبه‌تــی نــارساون وه‌ك‪ :‬جه‌ماله‌دینــی ئاڤغانــی‪ ،‬محه‌مــه‌د عه‌بــده‌‪،‬‬
‫عه‌بدولڕه‌حــان که‌واکبــی‪ ،‬محه‌مــه‌د غه‌زالــی‪ ،‬عه‌بدولــڕه‌زاق ســنهوری‪ ،‬حه‌ســه‌ن‬
‫به‌نــا‪ ،‬ئه‌بــو ئه‌عــای مــه‌ودودی‪ ،‬ســه‌ید قوطــب‪ ،‬غیالنــی دیمه‌شــقی‪ ،‬حه‌ســه‌نی‬
‫بــه‌رسی‪ .‬وه‌ ئیاممــی عه‌لــی ڕه‌زای خــوای لــێ بێــت‪.‬‬
‫وه‌ زۆرن ئــه‌و که‌ســانه‌ی کــه‌وا داهێنانــی زۆریــان کــردووه‌ له‌ســه‌ره‌نجامی‬
‫هزره‌کانیانــه‌وه‌ ده‌رگایــه‌ك بــوون بــۆ پیشــکه‌وتن و وورده‌کاریه‌کانــی ئه‌مــڕۆ‪،‬‬
‫هه‌ندێــك لــه‌و مســوڵامنانه‌ی کــه‌وا ده‌ستپێشــخه‌ربوون ئه‌مانــه‌ن نــاو له‌گــه‌ڵ ئــەو‬

‫‪17‬‬
‫مەجالــەی کــە کاریــان تێــدا کــردووە‪:‬‬

‫‪18‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫لێــره‌دا ئه‌وه‌مــان بــۆ ده‌رده‌که‌وێــت کــه‌ هــزر ئه‌نجامــی ژیــری مرۆڤه‌کانــه‌و خــۆی‬
‫بۆخــۆی س ـه‌رچاوه‌ی بنه‌بــڕی کاره‌کان نــی ی ـه‌‪ ،‬جگ ـه‌ ل ـه‌وه‌ی ک ـه‌ ئ ـه‌و س ـه‌رچاوانه‌ی‬
‫کــه‌وا بــۆ هــزره‌کان پشــتی پــێ ده‌به‌ســرێت ئه‌وانیــش کاریگــه‌ری بنه‌ڕه‌تیــان‬
‫له‌ســه‌ر هــزره‌کان هه‌یــه‌‪ ،‬وه‌ کاتێــك بــۆ ســه‌رچاوه‌کانیش ده‌گه‌ڕێینــه‌وه‌ ئه‌وانیــش‬
‫هــه‌ر ســه‌ره‌نجامی هــزری مرۆڤــه‌کان بــووه‌ ته‌نهــا په‌رتوکێــك نه‌بێــت کــه‌ ئه‌ویــش‬
‫قورئانـه‌‪ ،‬لێــره‌دا ده‌توانیــن بڵێیــن لـ ‌ه هــزره‌کان بگه‌یــن و کامیــان لـه‌ پێشـه‌و کامیــان‬
‫ل ـ ‌ه پاش ـ ‌ه ڕیزبه‌ندیــان بکه‌یــن‪ ،‬به‌بــی هیــچ دوو دڵی ـه‌ك الی ئێم ـه‌ ته‌نهــا ئ ـه‌و هــزره‌‬
‫ڕاســته‌ ک ـ ‌ه پشــت ب ـه‌ قورئــان ده‌به‌ســتێت له‌گ ـه‌ڵ ده‌ق ـه‌ ش ـه‌رعیه‌ بڕاوه‌کانــدا به‌بــێ‬
‫خســتنه‌ پێــش ژیری ـه‌وه‌‪ ،‬چونک ـ ‌ه ژیــری ده‌رك به‌هه‌مــوو شــته‌کان نــاکات و جیــاوازی‬
‫دروســت ده‌کات‪ ،‬بوونــی ئــه‌و هه‌مووهــزره‌ش ڕاســتی ووته‌کامنــان ده‌رده‌خــات‪،‬‬
‫ئه‌گــه‌ر وا نه‌بوایــه‌ نه‌ده‌بــوو ئــه‌و هه‌مــوو هــزره‌ جیــا جیایــه‌ هه‌بوایــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ژیریــش‬
‫ســه‌رچاوه‌یه‌کی گرنگــی ده‌رك پــێ کردنــه‌ هه‌ربۆیــه‌ خــوای بــااڵ ده‌ســتیش پشــت‬
‫گوێــی نه‌خســتووه‌و به‌شــی خــۆی لــ ‌ه ده‌قــه‌ شــه‌رعیه‌کاندا بــۆ هێاڵوه‌تــه‌وه‌ تــا‬
‫ئه‌ســپی خــۆی تێــدا تــاو بــدات‪ ،‬هه‌ربۆی ـه‌ ک ـ ‌ه س ـه‌یری قورئــان و س ـه‌رچاو ‌ه زانیاری ـه‌‬
‫قورئانیــه‌کان ده‌که‌یــن بۆمــان ده‌رده‌که‌وێــت کــه‌ قورئــان له‌ســه‌دا هه‌شــتای‬
‫ڕوون و بڕاوه‌یــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم لــ ‌ه ســه‌دا بیســته‌که‌ی تــر لێــك چــووه‌و مانــای جــۆراو جــۆر‬
‫هه‌ڵده‌گرێــت‪ ،‬کاتێــك کــه‌ مرۆڤــه‌کان دێــن و لێکۆڵینــه‌وه‌و به‌دواداچوونــی خۆیانــی‬
‫له‌ســه‌ر ده‌کــه‌ن ژیــری پــێ ئــاو ده‌ده‌ن و ڕێگــه‌ش بــۆ خه‌ڵکــی ڕۆشــن ده‌کــه‌ن و‬
‫کاریگ ـه‌ری نــا دروستیشــی له‌س ـه‌ر ئ ـه‌و ل ـ ‌ه س ـه‌دا هه‌شــتاکه‌ی تریشــی نابێــت‪ ،‬وه‌ك‬
‫ل ـه‌ ئ ـه‌و مه‌زهه‌بان ـه‌ی ک ـه‌ دروســت بــوون و بوونه‌ت ـ ‌ه چــرای ڕووناکــی بــۆ سه‌رانس ـه‌ری‬
‫جیهــان و ئــه‌و زانایانــه‌ی کــه‌ له‌ســه‌ره‌و ‌ه باســان کــردن‪ ،‬بــه‌اڵم ده‌بینیــن هه‌ندێــك‬
‫زیــاد ‌ه ڕۆیــان ل ـ ‌ه س ـه‌دا بیســته‌ک ‌ه کــردووه‌ ده‌ســتیان بــۆ کارانێــك بــردوو ‌ه ک ـه‌ خــۆی‬
‫بــۆ خــۆی بــڕاوه‌ بــووه‌و پێویســتی بــه‌ ئه‌زیــه‌ت نه‌کــردووه‌‪ ،‬له‌سه‌ره‌نجامیشــدا‬

‫‪19‬‬
‫ده‌ســتیان لــه‌ هه‌مانه‌کــه‌وه‌ ده‌رچــووه‌و‌ بــێ بــاوه‌ڕ بــوون بــه‌ ئاینه‌کــه‌و خۆیــان بــه‌‬
‫قوربــان هزره‌که‌یــان کــردووه‌‌‪ ،‬چونک ـه‌ ئ ـه‌و شــتانه‌ی ک ـه‌ بڕاوه‌ی ـ ‌ه ل ـه‌ ئاینــدا‪ ،‬چونک ـه‌‬
‫هــزر ناتوانێــت باشــر ل ـه‌و دابهێنێــت ه ـه‌روه‌ك ل ـه‌ ئیعجازه‌کانــی قورئــان و ســونه‌تدا‬
‫بۆمــان ده‌رده‌که‌وێــت‪ ،‬هەندێــك نکۆڵــی لــەم ڕاســتیانە دەکــەن و بــێ ئــاگا لــەو زیــان‬
‫و کێشــانەی کــە بەهــۆی ســەرچاوەی ئــەم هــزرەوە دونیــای ڕۆژئــاواو ئەمەریــکا چەنــد‬
‫توشــی گرفتــاری ئــەم پشــتگوێ خســتنە بــوون‪ ،‬بۆمنوونــە ئەوانــەی لــە شــەرعدا‬
‫حەرامــی بڕاوەتــەوەو بەپێــی زەمــەن و پێشکەوتنیشــی حوکمەکــەی وەك خــۆی‬
‫دەمێنێتــەوە تاوانەکانــی زینــا‪ ،‬مــادەی سەرخۆشــکەر‪ ،‬قومــار‪ ،‬ڕیبــا‪ ،‬گــەر ســەرنجی‬
‫هەمــوو ئــەو واڵتانــە بدەیــن کــە یاســای جیــاواز لــەوەی کــە قورئــان هێناویەتــی دانــاوە‬
‫بــۆ ئــەو تاوانانــە دەبینیــن چــۆن توشــی گرفتــاری و ســەدان کێشــەو نــا دادگــەری‬
‫بوونەتــەوە بەهۆیــەوە‪ ،‬چونکــە هەرگیــز ناتوانــن لــەوەی کــە خــوای گــەورە داینــاوە‬
‫باشــر بەرهــەم بهێنــن‪.‬‬
‫ئـه‌وه‌ی کـه‌ تــا ئێســته‌ باســانکردن بــۆ یـه‌ك نامیلکـ ‌ه زۆره‌ وه‌گه‌رنــا وورده‌کاریه‌کامنــان‬
‫له‌بیــری نه‌چــووه‌ چ له‌س ـه‌ر هــزری ئیســامی وه‌ك ئ ـه‌و لقان ـه‌ی ک ـه‌ لێــی بــووه‌ وه‌ك‪،‬‬
‫علمــی کــه‌الم‪ ،‬ئه‌شــاعیره‌‪ ،‬موعته‌زیلــه‌‪ ،‬ســه‌له‌فی‪ ،‬قورئانیــه‌کان‪ ،‬وه‌ هه‌روه‌هــا‪.‬‬
‫وه‌ له‌ســه‌ر هزره‌کانــی تریــش بێگومــان وورده‌کاری زۆر هه‌ڵده‌گــرن‪ ،‬بــه‌ تایبه‌تــی‬
‫په‌یوه‌نــدی ئــه‌و هزرانــه‌ش به‌یه‌کــه‌وه‌ بــۆ منونــه‌ لیرباڵــی و عه‌ملانــی وه‌ هه‌روه‌هــا‬
‫جگـه‌ له‌وانـه‌ش کـه‌ ناویــان هـه‌ر نه‌هێنــان وه‌ك وه‌ته‌نیـه‌کان‪ ،‬بـه‌اڵم ئێمـ ‌ه بــۆ ده‌رگا‬
‫کردنــه‌وه‌ بــۆ نووســه‌رانی تــرو قسه‌وباســکردنی زیــادوو وورد ئه‌وه‌نده‌مــان به‌بــه‌س‬
‫زانــی چونکــ ‌ه زیاتــر به‌المانــه‌وه‌ ئــه‌م باســه‌ ده‌رگایه‌کــه‌ نــه‌ك کۆتایــی‪ ،‬خوێنــەری‬
‫ئەمــڕۆش کەمــر تاقەتــی خوێندنــەوەی هەیــە بەداخــەوە هەربۆیــە ئــەم جــۆرە‬
‫نووســینانە بــە کــوردی بــە گرنــگ دەزانینــن‪.‬‬
‫الحمدللە الذي بنعمة تتم الصالحات‬

‫‪20‬‬
‫په‌يامى فيقهى‬
‫په‌راوێزه‌كان‪:‬‬
‫‪ 1‬فه‌ره‌ج فوده‌ موفه‌کیرو نووسه‌رێکی میرسیه‌ له‌ ساڵی ‪ 1945‬له‌ دایك بووه‌و له‌ ساڵی ‪ 1992‬کوژراوه‌‪.‬‬
‫‪ 2‬موفه‌کیرێکی ئیسالمیه‌و برای بچوکی حه‌سه‌ن به‌نایه‪‌.‬‬
‫‪ 3‬که‌سێکی سیاسی شیعه‌ی عێراقیه‌ له‌ ساڵی ‪ 1961‬له‌ دایك بووه‌‪ ،‬ئێسته‌ له‌سه‌ر لیستی عێراقیه‌یه‌و له‌ زیقار‬
‫داده‌نیشێت‪.‬‬
‫‪ 4‬نووسه‌رێکی میرسیه‌و له‌ ساڵی ‪ 1947‬له‌ دایك بووه‪‌.‬‬
‫‪ 5‬موفه‌کیرێکی میرسیه‌ له‌سه‌ره‌تاوه‌ له‌ زانکۆی ئه‌زهه‌ر مامۆستا بووه‌ به‌هۆی ئه‌وه‌ی ئینکاری سونه‌تی‬
‫پێغه‌مبه‌ری کرد له‌ زانکۆ ده‌ریان کرد له‌و که‌سانه‌یه‌که‌ ته‌نها پشت به‌ قورئان ده‌به‌سنت و سونه‌ت ڕه‌د‬
‫ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬که‌ به‌ قورئانیه‌کان به‌ناوبانگن‪.‬‬
‫‪ 6‬ئه‌دیب و ناقدێکی میرسیه‌ له‌ ساڵی ‪ 1929‬له‌ دایك بووه‌و له‌ ساڵی ‪ 1973‬مردووه‪‌.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫پێڕست‬

‫هزرو هەڵوێستەیەك‪٣ ----------------------------------------------------------‬‬

‫هزر چی یه‌؟‪٣ --------------------------------------------------------------------‬‬
‫‪-1‬هزری لیرباڵی‪5 ---------------------------------------------------------------‬‬
‫لیرباڵی ئیسالمی‪٦ --------------------------------------------------------------‬‬
‫لیرباڵی مه‌سیحی‪8 -------------------------------------------------------------‬‬
‫لیرباڵی یه‌هودی‪8 --------------------------------------------------------------‬‬
‫‪ -2‬هزری مارکس و لینین و شوعی‪9 -----------------------------------------‬‬
‫‪-3‬هزری سه‌رمایه‌داری‪10-------------------------------------------------------‬‬
‫‪-4‬هزری میکافیللی‪11 ----------------------------------------------------------‬‬
‫‪-5‬هزری ئیلحادی‪12 ------------------------------------------------------------‬‬
‫‪-6‬هزری ئیسالمی‪17 ------------------------------------------------------------‬‬

‫‪22‬‬