Noon ay buong kataimtimang minalas ni Impong Sela ang kanyang lalabing-animing

taong apong lalaki sa pagkakahigang walang katinag-tinag. Sa ilalim ng maputing

kumot, ang kanyang apong nakatihaya ay matuwid na matuwid na katulad ng isang
bangkay, walang kakilus-kilos maaliban, marahil, sa maminsan-minsang pagkibot
ng mga labing nanunyo at halos kasiimputla na ng isperma. Maya-maya’y marahang
dinama ng kanyang palad ang noo ng nahihimlay na maysakit. Sa gayong
pagkakadantay, ang nakahiga ay napakislot na animo’y biglang nagulat ngunit hindi
rin nabalino sa pagkakahimbing.
“Maria Santisima!” ang nahihintakutang bulong ni Impong Sela sa
kanyang sarilisamantalang iniaangat ang kanyang kamay mula sa pagkakadantay sa
noo ng apo.” Nagbalik na naman ang kanyang lagnat.”
Ang matanda’y nakaramdam ng isang biglang bugso ng lungkot sa kanyang dibdib.
Ang lagnat ng bata ay nawala na, dalawang araw na ang nakararaan, salamat sa
kanyang santong kalagyo, ngunit ngayo’y. . .
Mahal na Ina ng Awa!
Ito’y kanyang ikinababalisa. Nalalaman niyang ang lagnat na nagbabalik ay lubhang
mapanganib. Ano kaya kung ang kanyang apo, ang kanyang pinakamamahal na si
Pepe’y. . . Maawaing langit!
Bakit, hindi ba siya ang maituturing na nagpalaki sa kanyang apong ito! Kauna-
unahan niyang apong lalaki sa kanyang kaisa-isang anak na lalaki, sa katauhan ni
Pepe ay ibinuhos ni Impong Sela ang lahat na pagmamahal at pag-aaruga ng isang
impo. Hindi halos nalalaman ng mga magulang nito kung paano siya lumaki. Laki
sa Nuno ang tawag sa kanya. At tapat sa kasabihang iyon, si Pepe’y lumaki sa layaw,
sa malabis na pagpapalayaw.
Siya ang nagging dahilan ng malimit na pagkakagalit I Conrado at ni Impong Sela.
May mga pagkakataong ang anak at ang ina ay nagkakapalitan ng maiinit na sagutan,
ngunit kailanman, palaging ang matanda ang nagtatagumpay. Hindi niya
mapapayagang masaling man lamang ng ama ang kanyang si Pepe.
At saka ngayo’y. . .
Si Impong Sela’y nagsimulang mag-isip nang malalim. Kailangang si Pepe’y
maligtas sa kuko ng kamatayan. Sa kanyang pagkalito ay pumasok sa diwa ang
gunita ng mga santo, panata, debosyon…
A. . .!
“ Mahal na Hesus Nasareno!” ang kanyang marahang bulong kasabay ang
pagtitirik ng mga
mata, “Para Mo nang awa! Iligtas Mo po ang aking apo at magsisimba kami ng
siyam na Biyernes sa Quiapo. Huwag Mo po siyang kunin.”
Natatandaan pa niyang ang panata ring yaon ang nagligtas sa kanyang anak na
ama ni Pepe
nang ito’y pitong taon pa lamang. Kahimanawari ay ito rin ang magligtas naman sa
kanyang apo!
Maya-maya, ang maysakit ay kumilos. Dahan-dahang idinilat niya ang kanyang mga
matang wari ay nananaginip at saka tumingin-tingin sa kanyang paligid. Hindi
naglaon at namataan niya ang kanyang impo sa kanyang tabi.Inilabas niya ang
kanyang kamay sa kumot at saka iniabot ang kamay sa matanda.
“Lola.” ang mahinang tawag.
“Oy, ano iyon, iho?” ang tugon ni Impong Sela sabay pihit at yumukod nang bahagya
upang mapakinggan niyang mabuti ang sasabihin ni Pepe.
“Nagugutom ako.”
“Ikukuha kita ng gatas.”
“Ayoko. Sawa na ako sa gatas.”
Ang matanda ay nag-atubili. Gatas, sabaw ng karne, katas ng dalandan, tsaa, at wala
na. Ang mga ito lamang ang maaaring ipakain sa kanya ayon sa bilin ng doctor.
“Ibig mo ng kaldo, anak?”
“Ayoko!”
1
“Katas ng dalandan?” Kangina lamang umaga’y itinulak niya at natapon tloy ang
idinulot ng matanda. At si Pepe’y ayaw na ayaw ng tsaa, noon pa mang siya’y
malakas.
“Lola, nagugutom ako!” Ang tinig ni Pepe’y may kahalo nang pagkainip.
“Sandali lang, iho,” sabay tindig ng matanda at lumabas sa silid.
Pagkaraan ng ilang sandali, Si Impong Sela’y nagbalik na taglay na kanyang kamay
ang isang pinggan ng kaning sinabawan ng sinigang na karne , at isang kutsara.
“Eto, anak, ngunit huwag kang kakain nang marami, hane?”
Pagkakita sa pagkain, si Pepe’y nagpilit na makaupo ngunit pabagsak na napahigang
muli sa unan. Ang matanda’y nagmamadaling lumapit sa apong nanghihina.
“Huwag kang pabigla-bigla, iho,” aniya, samantalang inaayos ang mga unan sa tabi
ng dingding.”O, dito ka sumandal.”
Sa tulong ng kanyang lola, si Pepe’y nakasandal din sa unan. At siya’y sinimulan
nang pakainin ni Impong Sela. Isang kutsara. Dalawang kutsara. Tatlo. Apat.
Katulad ng isang hayok na hayok sa gutom ay halos sakmalin ni Pepe ang bawat
subo ng kanyang lola.
“Nanay! Ano ang . . . “ Si Conrado’y patakbong pumasok sa silid at tinangkang
agawin mula kay Impong Sela ang pinggan ng kanin ngunit huli na! Ang pinggan ay
halos wala nang laman.
“Nanay! Wala ba kayong isip?” ang sa pagkabigla ay naibulalas ni Conrado .
“Hindi ba ninyo nalalaman ang bilin ng doctor na…”
“Ow, hayaan mo ako!” ang madaling putol sa kanya ng matand. “Nalalaman ko kung
ano ang aking ginagawa. Paano lalakas ang bata kung papatayin ninyo sa gutom?
Hindi siya mamamatay sa kaunting kanin. Bayaan mo siyang mamatay na nakapikit
ang mata at huwag nakadilat. Totoooooy! Neneeeee!”
Ang dalawang maliliit na kapatid ni Pepe’y tumatakbong pumasok sa loob ng silid.
“Huwag kayong tatakbo! Hindi ba ninyo nalalamang may sakit ang inyong kapatid?
O , kanin ninyo ito,” at idinulot ni Impong Sela sa mga bata ang natirang pagkain ni
Pepe, “saying kung itatapon itong grasya ng Diyos.”
“Huwag!” ang halos naisigaw ni Conrad. “Inay, hindi ba ninyo nalalamang si Pepe’y
may tipus?”
“E, ano ngayon? Ang mga bata ay mahahawa, hindi ba?” anang matanda sa tinig na
naghahamon. “Ang hirap sa inyo’y pinaniniwalaan ninyong lahat ang dala rito ng
mga Amerikano. May korobyo kuno ang sakit ni Pepe na siyang makakain ng mga
bata.Tse! Bakit noong kapanahunan naming, walang paku-pakulo ng tubig, walang
poso-artesyano, at nanggagaling lamang sa balon an gaming iniinom na kung minsan
ay may liya pa. Tingnan mo ako. Gaano na ako katanda ngayon? Kung ang
karobyong iyang pinagsasasabi ninyo ay totoo, bakit hindi ako namatay? At kayong
mga tubo sa panahong ito na masyadong delikado sa lahat ng bagay, ilan sa inyo ang
umaabot sa edad naming? Kaukulang lahat iyang pinagsasasabi ninyo. Kung ibig ng
Diyos na ikaw ay mamatay ay mamamatay ka, magpagamot ka man sa isang libong
doctor. Sa kanya ka umasa at huwag sa kalokohan. Kanin ninyo ito.” ang baling sa
mga apo, “ at huwag kayong parang tuod sa pagkakatayo!”
Si Totoy at si Nene ay nag-atubili at tinapunan ng tingin ang kanilang amang
pagkatpos ng mahabang “sermon” ng kanilang lola ay walang nagawa kundi ang
magsasawalang- kibo na lamang.
“Bakit, natatakot ba kayo?” ang tanong ni Impong Sela sa kanyang mga apo.
Hinagisan pa mandin ng isang irap ang kanyang anak, at saka hinugot ang tsinelas
mula sa kanyang paa. “Tingnan natin kung sino ang masusunod sa bahay na ito!,
Kanin ninyo ito, kung hindi’y…”
Nanginginig na sumunod ang mga bata, samantalang ang kanilang ama’y tumatanaw
na lamang sa labas ng durungawan.
Kinabukasan, si Pepe’y nahibang sa lagnat. Nagbalik ito sa isang matinding bugso
na siyang hindi ikapalagay ng maysakit. Tila siya iniihaw, pabiling-biling sa hihigan,
at nakalulunos kung humahalinghing. Sa mga mata ni Sinang na kanyang ina ay
nalalarawan ang isang paghihirap ng kaloobang isang ina lamang ang maaaring
makadama sa gayong mga sandali, samantalang minamalas niya ang kahambal-
hambal na ayos ng kanyang anak. Naroon din si Impong Sela. “Masama ang kanyang
lagay.”
Hindi nagkamali ang doctor. Sa loob ng sumunod na oras ay pabali-balikwas si Pepe
sa kanyang higaan at naghihiyaw ng kung anu-anong ikinakakagat ng labi ng mga
nakamamalas. Ang mga luha ni Sinang ay tila walang-lagot na tanikala. Walang
patid. Walang-tila. Ang mga ngipin ni Conrado’y nagtitiim. Samantalang si Impong
Sela ‘y bumubulong ng walang katapusang mga panalangin.
2
“Sinang,” ang marahang tawag ng lalaki sa kanyang asawa, “huwag kang umiyak.
Ang mabuti kaya’y dalhin natin siya sa ospital.”
“Ospital? At nang siya’y pabayaang mamatay roon? Hindi! Huwag ninyong madala-
dala si Pepe ka sa ospital. Kung kayo’y nagsasawa nang mag-alaga sa kanya ay
bayaan ninyo kaming maglola.Maaalagaan ko rin siyang mag-isa. Mabuti ka ngang
ama! Noong ikaw ay maliit pa, sa tuwi kang magkakasakit , ako ang nagtitiyaga sa
iyo at hindi kita inihihiwalay sa aking mga paningin. Kung ito’y hindi mo
magagawa sa sarili mong anak ngayon – hayaan mo’t ako ang gagawa!”
“Ngunit, Nanay!” nasa tinig ni Conrado ang pagsusumamo at pagmamakaawa.
“Ano ang ating magagawa rito? Kulang tayo sa mga kagamitan. Samantalang sa
ospital. . .”
“Samantalang sa ospital,” kapag si Impong Sela’y nagsimulang manggagad, siya’y
handing makipaglaban, “lalo na’t ikaw ay nasa walang bayad, ay titingnan ka lamang
nila kung kailan ka nila ibig tingnan. Ano ang kuwenta sa kanila ng isang maysakit
na hindi naman nila kaanu-ano? Mamatay ka kung mamatay ano ang halaga sa kanila
niiyon? Tingnan mo ang nangyari kay Kumareng Paula, isang araw lamang sa
ospital at. . . Ave Maria Purisima! Huwag ninyong gagalawin ang apo ko! Hindi
maaari!”
Sa mukha ni Conrado ay biglang sumulak ang dugo! Ibig niyang humiyaw, ibig
niyang maghimagsik, ibig niyang magtaklob na ang langit at lupa!
Ngunit mula sa kanyang nangangatal na mga labi ay walang namutawi kundi ang
impit na “Diyos ko! ! !” Sa gitna ng kanyang pagluha, ang mabait na si Sinang ay
lumapit sa asawa at tinapunan iyon ng isang “hayaan- mo- na- ang- Nanay” na tingin.
Kasabay ang isang malalim na bunting-hininga si Conrado’y nalugmok sa isang
likmuan. Ang salitaan ay napinid na.
Umagang-umaga kinabukasan, nagtaka na lamang sila’t natagpuan nila sa isang
sulok si Impong Selang nananangis, umiiyak na nag-iis. Siya’y hindi man lamang
tinuluan ng luha nang si Pepe’y naghihirap at saka ngayon pang si Pepe’y matiwasay
na, salamat sa suwerong tinusok sa kanya ng manggagamot ay saka. . .
“Bakit, Nanay?” ang namamanghang tanong ni Conrado.
“Naiisip-isip ko,” ang kanyang hikbi, “ ang anak na dalagita ni Juan ay kamamatay
lamang noong isang lingo!”
“O, ay ano?” lalo namang namanghang tanong ng anak na hindi maiugpong ang
pagkamatay ng anak ni Mang Juan sa mga luha ng kanyang ina.
“Iya’y totoo! Huwag mong pagtatawanan ang matatandang pamahiin. Marami na
akong nakita. Iya’y hindi nagkakabula.”
“Pawang nagkataon lamang ang nakita ninyo. Huwag ninyong guluhin ang isip
ninyo sa kaululang iyan.”
“ Ang isa pa,” ang patuloy ng matandang hindi siya pinapansin, “kagabi, ang mga
manok ay nagputakan. Nang ang nasira mong ama ay namatay ay ganyan din ang
nangyari noong huling gabi bago siya pumanaw. Kaawa-awang Pepe kooo!”
At…
Kataka-taka o hindi kataka-taka, ang luha ni Impong Sela ay nagpatuloy ng pagdaloy
hanggang ang mga luntiang damo sa ibabaw ng puntod ng pinakamamahal niyang
apo ay halos isang dangkal na ang angat sa lupa.