‫بسمه تعالی‬

‫آزمایشگاه شیمی فیزیک‬

‫گروه ‪ :1‬حسین غالمی‪،‬ابوالفضل یزدانی‬

‫آزمایش شماره ‪ :4‬سیستم دوتایی جامد ـ مایع (فنل ـ نفتالین)‬

‫مقدمه‬
‫يك سيستم دو جزئي شامل دو جامد ‪A‬و ‪ B‬كه هر دوي در دمايي‬
‫باالتر از نقطه ذوب آنها قرار دارد را در نظر بگيريد‪ .‬در‬
‫سادهترين مثال‪ ،‬يك سيستم تك فاز متشكل از محلول مايعي از ‪A‬و ‪B‬‬
‫می باشد‪.‬‬

‫نقاط ‪A‬و ‪B‬در شكل نقاط ذوب جامدهاي ‪A‬و ‪ B‬را نشان ميدهد ‪.‬حال فرض‬
‫ميكنيم كه دما كاهش يابد (هميشه اجازه ميدهيم كه سيستم در‬
‫حال تعادل باشد)‬
‫فرض کنيد که سيستم در آغاز توسط نقطه ‪E‬نمايش داده شود‪.‬‬
‫وقتی که دما به نقطه ‪G‬رسيد جامد خالص ‪ A‬شروع به شكلگيري ميكند‬
‫و همچنان كه دما پايين ميآيد (گرما از سيستم خارج ميشود)‬
‫جامد بيشتري تشكيل ميشود‪ ،‬درسرتاسر سطح‪ ،CDA‬سيستم از جامد‬
‫خالص ‪ A‬که در محلولی از ‪ A‬و ‪ B‬پراكنده ميباشد تشكيل شده است‪.‬که‬
‫ترکيب آن توسط خط واصل ‪ KH‬در شکل تعيين می شود‪.‬‬
‫وقتي كه دماي سيستم به نقطه ‪ C‬ميرسد كاهش دما متوقف ميشود‬
‫گرچه خروج گرما از سيستم ادامه مييابد؛ نقطه ‪ C‬هيچ درجه آزادي‬
‫ندارد‪(.‬الزم به يادآوري است كه فشار ثابت است)‪ .‬در نقطه ‪ C‬جامد‬
‫‪A‬و جامد ‪ B‬و فاز محلول مشتركا در تعادل به سر ميبرند‪ .‬در اين‬
‫‪1‬‬
‫نقطه‪ ،‬فاز جامد به صورت ذرات كريستالي پراكنده ‪ A‬و ‪ B‬كه به‬
‫صورت دو فاز كامال مجزا وجود دارند ديده ميشوند‪ .‬كه به آن زود‬
‫گداز (اتکتيک) گويند‪ .‬نقطه ‪ C‬نيز نقطه زود گداز ناميده‬
‫ميشود‪.‬‬
‫مشاهدات ميكروسكوپي نشان ميدهد كه‪ ،‬زودگداز يك مخلوط است‬
‫و يك فاز واحد نيست‪ .‬اجزاء تشكيل دهنده يك مخلوط زودگداز‬
‫براي هر دو ماده معين‪ ،‬ثابت است‪ .‬مالحظه ميكنيد كه مخلوط‬
‫زودگداز در دمايي پايينتر از هر يك از اجزاء خالص آن ذوب‬
‫ميشود‪ .‬شكلگيري زودگداز به طور گسترده در رسوبات زمينشناسي و‬
‫آلياژ فلزات ديده ميشود‪ ،‬اين پديده همچنين در داروسازي نيز‬
‫از اهميتي ويژه برخوردار است‪ .‬داروهاي متعددي‪ ،‬مخلوطهاي‬
‫زودگداز تشكيل ميدهند‪ ،‬در نتيجه ممكن است در دماي پائيني به‬
‫حالت مايع در آيند زيرا نقطه ذوب به طور مشخصي در نقطه‬
‫زودگداز كاهش مييابد‪ .‬استامينوفن‪ ،‬آسپيرين‪ ،‬منتول‪ ،‬فناستين‪،‬‬
‫فنل‪ ،‬تيمول بعضي از اين مواد هستند كه متمايل به تشكيل‬
‫زودگداز ميباشند‪ .‬توجه ويژه در فرمولهكردن و ساختن اين‬
‫تركيبها الزامي است ‪.‬‬
‫نمودار فازی تعادلی همان طور که در شکل نشان داده شدهاست‬
‫يک سيستم دو جزئی (‪ )A,B‬که به هم وابسته اند و محور عمودی‬
‫دما را نشان میدهد‪.‬‬

‫نمودار فازی تعادلی برای يک سيستم دو جزئی‪.‬نقطه اوتکتيک‬

‫نقطه ايست که فاز مايع ‪ L‬مسقيما با فاز جامد ‪ α + β‬هم مرز میشود‬
‫نقطه اوتکتيک – در نمودار‪ -‬نقطه ايست که فاز مايع ‪ L‬مسقيما‬
‫با فاز جامد ‪ α + β‬هم مرز میشود‪( ،‬فاز ‪ α + β‬يک مخلوط جامد همگن‬
‫است که هم شامل ‪ A‬هست و هم شامل )‪ B‬که اين کمترين دمای ذوبی را‬
‫نشان میدهد که هر آلياژی از ‪ A‬و ‪ B‬میتواند داشته باشد‪.‬‬
‫البته همه سيستمهای دوتايی اجازه تشکيل نقطه اوتکتيک را‬
‫نمیدهند‪ :‬آنهايی که در همه نسبتها يک محلول جامد تشکيل‬
‫میدهند‪ ،‬مانند يک سيستم طال ‪-‬نقره‪ ،‬نقطه اوتکتيک ندارند‪ .‬يک‬
‫سيستم آلياژی که اوتکتيک داشته باشد را معموالً با عنوان سيستم‬
‫اوتکتيک يا آلياژ اوتکتيک بيان میکنند‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫محصوالت جامد حاصل يک واکنش اوتکتيک معموالً میتوانند با‬
‫ساختار اليه اليه خود شناسايی شوند‪ ،‬بر خالف ساختارهای درختی که‬
‫معموالً از واکنشهای غير اوتکتيک بدست میآيند‪ .‬همان شرايطی که‬
‫ماده را به تشکيل ساختار اليهای سوق میدهد میتواند منجر به‬
‫تشکيل يک جامد متخلخل شود البته در صورتی که تحت پرس بسيار‬
‫شديدی قرار بگيرند‪.‬‬
‫محاسبات‬

‫جرم فن ل شماره آزمایش‬ ‫میانگین دمای ذو ب دمای ذوب دوم(‪ )C‬دمای انجماد (‪ )C‬دمای ذوب اول(‪ )C‬جرم ک ل لوله جرم نفتالین‬ ‫درص د فن ل‪%‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪100‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪0.11‬‬ ‫‪1.29‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪74‬‬ ‫‪71‬‬ ‫‪73.5‬‬ ‫‪7.85‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪0.38‬‬ ‫‪1.02‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪27.14‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪0.59‬‬ ‫‪0.81‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪42.14‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪0.75‬‬ ‫‪0.65‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪53.57‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪0.88‬‬ ‫‪0.52‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪62.85‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪1.04‬‬ ‫‪0.36‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪72.28‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪1.11‬‬ ‫‪0.29‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪75.57‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪1.16‬‬ ‫‪0.24‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪23.5‬‬ ‫‪82.85‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪79‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪3‬‬
 ‫‪90‬‬

‫‪80‬‬

‫‪70‬‬

‫‪60‬‬

‫دما‬ ‫‪50‬‬

‫(‪)°C‬‬ ‫‪40‬‬ ‫نقطه اتک تیک‬

‫‪30‬‬

‫‪20‬‬

‫‪10‬‬

‫‪0‬‬

‫درصد فنول‬

‫نقطه اتکتيک در ترکيب درصد ‪ 82.85 %‬و دمای ‪ 23.5‬درجه‬

‫سانتيگراد‬
‫ميانگين دمای ذوب فنل ‪ 33‬درجه سانتيگراد‬
‫ميانگين دمای ذوب نفتالين ‪ 78‬درجه سانتيگراد‬
‫هرچه درصد فنل زياد و درصد نفتالين کم شود‪ ،‬نقطه ذوب مخلوط‬
‫کاهش میيابد و به نقطه ذوب فنل نزديک ميشود‪.‬‬

‫خطاهای آزمايش‪:‬‬
‫‪ ‬خطا در وزن کردن پودر فنل و نفتالين‬
‫‪ ‬خطای دماسنج در نشان دادن دما‬
‫‪ ‬خطا در به تعادل رسيدن دمای داخل لوله‬
‫‪ ‬خطا در خواندن دما‬

‫‪4‬‬