‫به نام خدا‬

‫آزمایشگاه مکانیک سیاالت‬

‫آزمایش‪ :‬کاویتاسیون‬

‫استاد درس‪ :‬دکتر سیده سارا صالحی‬

‫محمد مهدی دشتی‬

‫‪99542015‬‬

‫نیمسال اول ‪1402-1403‬‬

‫داده های آزمایش‪:‬‬
 ‫‪ .1‬هدف آزمایش‪:‬‬

‫به دست آوردن فشار بخار آب با استفاده از پدیده کاویتاسیون‬

‫‪ .2‬مقدمه‪:‬‬

‫کاویتاسیون پدیده ای است که در سرعتهای باال باعث خرابی و ایجاد گودال در سطح می گردد‪.‬‬
‫گاهی در یک سیستم هیدرولیکی به علت باال رفتن سرعت‪ ،‬فشار منطقهای پایین می آید و ممکن‬
‫است این فشار به حدی پایین بیاید که برابر فشار بخار سیال در آن شرایط باشد و یا در طول سرریز‬
‫یا حوضچه خالزایی در اثر وجود ناصافی ها و یا ناهمواری های کف سرریز خطوط جریان از بستر‬
‫خود جدا شده و بر اثر این جداشدگی‪ ،‬فشار موضعی در منطقه جداشدگی کاهش یافته و ممکن‬
‫است که به فشار بخار سیال (فشار بخار فشاری است که در آن مایع شروع به جوشیدن کرده و با‬
‫بخار خود به حالت تعادل می رسد) برسد‪ .‬در این صورت بر اثر این دو عامل بالفاصله مایعی که در‬
‫آن قسمت از مایع در جریان است‪ ،‬به حالت جوشش درآمده و سیال به بخار تبدیل شده و حبابهایی‬
‫از بخار به وجود میآید‪ .‬این حباب ها پس از طی مسیر کوتاهی به منطقهای با فشار بیشتر رسیده‬
‫و منفجر میشود و تولید سر وصدا میکند و امواج ضربه ای ایجاد میکند و به مرز بین سیال و سازه‬
‫ضربه زده و پس از مدت کوتاهی روی مرز جامد ایجاد فرسایش و خوردگی میکند‪ .‬تبدیل مجدد‬
‫حبابها به مایع و فشار ناشی از انفجار آن گاهی به ‪ 1000‬مگاپاسکال میرسد‪ .‬از آنجایی که سطوح‬
‫تماس این حبابها با بستر سرریز بسیار کوچک میباشند‪ ،‬نیروی فوقالعاده زیادی در اثر این انفجارها‬
‫به بسترهای سرریزها و حوضچه های آرامش وارد می کند‪ .‬این عمل در یک مدت کوتاه و با تکرار‬
‫زیاد انجام می شود که باعث خوردگی بستر سرریز می شود و به تدریج این خوردگی ها تبدیل به‬
‫حفره های بزرگ می شوند‪ .‬در سرریزهای بلند چون سرعت سیال فوقالعاده زیاد میباشد‪ ،‬در نتیجه‬
‫ناصافیهای حتی در حد چند میلیمتر هم میتواند باعث ایجاد جداشدگی جریان شود‪ .‬هر نوع روزنه‬
‫یا برآمدگی تعویض ناگهانی سطح مقطع هم میتواند باعث جدایی خطوط جریان شود‪ .‬این پدیده‬
‫معموال در پایههای دریچهها بر روی سرریزها‪ ،‬در قسمت زیر دریچه های کشویی و انتهای شوتها رخ‬
‫میدهد‪ .‬شرایطی که موجب کاویتاسیون می گردد‪ ،‬اغلب در جریانهای با سرعت باال پدید میآید‪ .‬به‬
‫طور مثال سطح آبروی سریز که ‪40‬تا ‪50‬متر پایین تر از سطح تراز آب مخزن می باشد‪ ،‬به طور‬
‫حاد در معرض خطر کاویتاسیون قرار دارد‪ .‬پدیده کاویتاسیون در جریانات فوق آشفته در پرش‬
‫هیدرولیکی در مکانهایی مثل حوضچههای خالزایی مشکالت فراوانی ایجاد میکند‪ .‬صدمه‬
‫کاویتاسیون به سازه های طراحی شده برای سرعتهای باال و در سدهای بلند و سرریزهای بزرگ یک‬
‫مشکل دایمی است‪ .‬کمیت بدون بعدی را که بیانگر جوشش ناشی از جریان مایع باشد‪ ،‬عدد‬
‫کاویتاسیون می نامند‪:‬‬
‫𝑏𝑃‪𝑃𝑎 −‬‬
‫= 𝐴𝐶‬ ‫‪1‬‬ ‫)‪(1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪𝜌𝑉 2‬‬

‫در طی حداقل ‪ 20‬سال تجربه و بررسی عملکرد سرریزها (شامل مدل و آزمایش بر روی پروتوتایپ‬
‫ها) این طور نتیجه گیری شده که کاویتاسیون در اثر عملکرد مجموعهای از عوامل و شرایط است‪.‬‬
‫معموال یک عامل به تنهایی برای ایجاد مسئله کاویتاسیون کافی نیست ولی ترکیبی از عوامل هندسی‬
‫و هیدرودینامیکی و فاکتورهای وابسته دیگر ممکن است منجر به خسارت کاویتاسیون گردد‪ .‬از‬
‫مهمترین عواملی که در این زمینه ممکن است دخیل باشند‪ ،‬می توان به موارد زیر اشاره کرد‪:‬‬

‫‪ -1‬عوامل هندسی‬
‫‪ -2‬عوامل هیدرودینامیکی‬
‫‪ -3‬عوامل متفرقه‬
 ‫شکل‪ :1‬نمایش وقوع کاویتاسیون واقعی در یک پمپ‬

‫شکل‪ :2‬نمودار فازهای سیال و نمایش وقوع کاویتاسیون‬

‫‪ .3‬تئوری آزمایش‪:‬‬
‫چنانچه فشااار اسااتاتیک در نقطهای از مجرای عبور یک ساایال به حد فشااار بخار ساایال در درجه‬
‫حرارت مایع برساد‪ ،‬در این صاورت قسامتی از سایال به بخار تبدیل میشاود و همراه جریان حمل‬
‫میگردد‪ .‬اگر حبابها به نقطهای باالتر برساند‪ ،‬حبابهای گاز به سارعت از بین میروند و دوباره تبدیل‬
‫به مایع میشاوند که این تولید و انهدام حبابها اثرات نامطلوبی در سایساتمهای هیدرولیکی به جا می‬
‫گذارد‪ .‬کاویتاساایون در تجهیزات هیدرولیکی که مساائله جدایی ساایال در آنها مطرح اساات‪ ،‬نیز‬
‫ممکن اسات پدید آید‪ .‬در پدیده کاویتاسایون تولید حبابهای گاز مشاکلی ایجاد نمیکند بلکه انهدام‬
‫حبابها اسات که باعث ایجاد اثرات نامطلوب و خرابی در سایساتم میگردده به طوری که فشاارهای‬
‫موضاعی شادید ایجاد کرده و باعث خوردگی )‪ (erosion‬و کنده شادن ررات جداره )‪ (pitting‬می‬
‫شود‪.‬‬

‫به طور کلی اثرات نامطلوب ناشی از بروز کاویتاسیون به شرح زیر است‪:‬‬
‫‪.1‬خوردگی و کندگی‬
‫‪.2‬ایجاد ارتعاش در سیستم‬
‫‪.3‬ایجاد سر و صدا‬
‫‪.4‬کاهش راندمان حجمی و به تبع آن راندمان کلی سیستم‬

‫در این آزمایش از یک ونتوری با مساحت مقطع ورودی ‪a1‬و مساحت گلوگاه ‪a2‬استفاده میشود‪.‬‬
‫حال معادالت بقای جرم و انرژی را برای ونتوری مورد نظر بین گلوگاه و ورودی آن نوشته میشود‪:‬‬
‫‪𝑃1‬‬ ‫‪𝑢12‬‬ ‫‪𝑃2‬‬ ‫‪𝑢22‬‬
‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ ℎ1‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔‪2‬‬ ‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔‪2‬‬

‫‪𝑃1 −𝑃2‬‬ ‫‪𝑢12 −𝑢22‬‬

‫=‬ ‫‪+ ℎ1‬‬ ‫)‪(3‬‬
‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔‪2‬‬

‫با توجه به قانون بقای جرم داریم‪:‬‬

‫‪𝑢1 ×𝑎1‬‬
‫= ‪𝑢2‬‬ ‫)‪(4‬‬
‫‪𝑎2‬‬
‫‪𝑎1‬‬
‫𝑓𝑖‬ ‫‪= 𝑏1 ⇒ 𝑢2 = 𝑢1 × 𝑏1‬‬ ‫)‪(5‬‬
‫‪𝑎2‬‬
‫‪𝑃1 −𝑃2‬‬ ‫‪(𝑏12 −1)×𝑢12‬‬ ‫‪𝑘×𝑢12‬‬
‫=‬ ‫= ‪+ ℎ1‬‬ ‫‪+ ℎ1‬‬ ‫)‪(6‬‬
‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔‪2‬‬ ‫𝑔‪2‬‬

‫کاویتاسیون هنگامی رخ میدهد که ‪ P2=Pv‬گردد‪ .‬حال خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪𝑃1‬‬ ‫‪𝑘×𝑢12‬‬ ‫‪𝑃2‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ℎ1‬‬ ‫)‪(7‬‬
‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔‪2‬‬ ‫𝑔𝜌‬

‫از طرفی داریم‪:‬‬

‫‪𝑢12‬‬ ‫‪𝑃1‬‬ ‫‪𝑘2 ×𝑢12‬‬ ‫𝑣𝑃‬
‫× ‪ℎ1 = 𝑘1‬‬ ‫⇒‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪(8‬‬
‫𝑔‪2‬‬ ‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔‪2‬‬ ‫𝑔𝜌‬

‫𝑣𝑃‬ ‫‪𝑢12‬‬ ‫‪𝑃1‬‬

‫با شیب ‪ ،𝑘2‬عرض از مبدا برابر است با مقدار‬ ‫نسبت به‬ ‫با توجه به رابطه باال‪ ،‬در نمودار‬
‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔‪2‬‬ ‫𝑔𝜌‬
‫ومیتوان 𝑣𝑃 را به دست آورد‪.‬‬

‫کاویتاسیون در پمپ ها‬

‫انواع کاویتاسیون که ممکن است در پمپ ها اتفاق بیفتد عبارت است از‪:‬‬
‫الف ) کاویتاسیون تبخیری‪ :‬شایعترین نوع کاویتاسیون است ‪ .‬برای جلوگیری از این نوع‬
‫کاویتاسیون مقدار ‪NPSHa‬در سیستم باید از مقدار ‪( NPSHr‬موجود در کاتالوگ پمپ ) بیشتر‬
‫باشد‪ .‬برای جلوگیری از صدمات ناشی از این نوع کاویتاسیون راههای زیر ارایه می شود‪:‬‬
‫‪ -1‬کاهش دما که مقدار هد ناشی از فشار بخار سیال را کاهش دهد‪.‬‬
‫‪ -2‬افزایش تراز مایع در مخزن مکش که مقدار هد استاتیکی را افزایش می دهد‪.‬‬
‫ب ) کاویتاسیون مکشی‪ :‬مکش هوا به اشکال مختلف در لوله ها و نقاط مختلف پمپ اتفاق می‬
‫افتد‪.‬‬
‫مثال در صورت ایجاد خال در پمپ ‪ ،‬هوا می تواند به درون لوله ها وارد شود ‪ .‬با آب بندی بهتر‬
‫اتصاالت می توان از وقوع این نوع از کاویتاسیون جلوگیری نمود‪.‬‬

‫‪ .4‬شرح دستگاه آزمایش‬

‫د ستگاه مورد آزمایش شامل یک ونتوری میباشد‪ .‬برای مشاهده پدیده کاویتاسیون یک صفحه‬
‫مستطیلی شیشهای در برش طولی ونتوری قرار داده شده است تا بتوان پدیده کاویتاسیون را مشاهده‬
‫کرد‪ .‬دو اتصال در سیستم وجود دارد که یکی شیر رگوالتور را به ابتدای ونتوری و دیگری را به لوله‬
‫تخلیه متصل می نماید‪ .‬تپینگ های فشار بر روی ورودی و گلوگاه قرار گرفته است و به وسیله لوله‬
‫های مسی به گیجهای فشار و وکیوم که بر روی صفحه نمایشگر قرار دارد‪ ،‬متصل گشته است‪.‬‬

‫شکل‪ :3‬دستگاه آزمایش کاویتاسیون در‬

‫آزمایشگاه سیاالت‬

‫‪ .5‬روش انجام آزمایش ‪:‬‬

‫‪ .1‬ابتدا شیر رگوالتور را به صورت کامل باز کنید و کلید اصلی دستگاه را زده تا پمپ‬
‫شروع به کار کند‪.‬‬
‫‪ .2‬حال شیر رگوالتور را به آرامی ببندید تا به نقطه ی شروع پدیده ی کاویتاسیون برسید‬
‫که نشانگر آن وجود حباب های ریز است‪.‬‬
‫‪ .3‬زمان جمعآوری ‪ 5‬لیتر آب را یادداشت کنید تا دبی قابل محاسبه گردد‪.‬‬
‫‪ .4‬فشار باال دست را با باز کردن تدریجی شیر رگوالتور به میزان یک دهم بار کم کنید‬
‫‪ .5‬توجه نمایید که در صورتی که شیر به صورت سریع باز شود باعث شکسته شدن‬
‫دستگاه همراه با تولید صدای شدید میشود‪.‬‬
‫‪ .6‬فشار پایین دست و باالدست را در هر مرحله یادداشت نمایید‪.‬‬
‫‪ .7‬این آزمایش را تا جایی که کاویتاسیون متوقف گردد ( ماکزیمم ‪7‬بار) تکرار نمایید‬
‫وبرای هر کدام زمان های مختلف اندازه گیری را یادداشت کرده و مقدار دبی را به‬
‫دست آورید‪.‬‬

‫شکل‪ :4‬وقوع کاویتاسیون و آسیب آن به پره ی پمپ‬

 ‫‪ .6‬سواالت و خواسته های آزمایش‬

‫‪ .1‬توجه به روابط گفته شده و داده های حاصل از آزمایش‪ ،‬همه ی مقادیر جدول قسمت‬
‫قبل از جمله دبی و سرعت ها را برای هر ‪ 8‬مرحله محاسبه نمایید‪.‬‬

‫مرحله‬ ‫)𝑟𝑎𝑏( ‪𝑃1‬‬ ‫‪𝑃1‬‬ ‫)𝑟𝑎𝑏( ‪𝑃2‬‬ ‫‪𝑃2‬‬ ‫) ‪𝑄(𝑚3‬‬ ‫)‪t (sec‬‬ ‫)𝑠‪𝑞(𝑚3 /‬‬ ‫‪𝑢1‬‬ ‫‪𝑢2‬‬ ‫𝑔‪𝑢12 /2‬‬
‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔𝜌‬

‫‪1‬‬ ‫‪0.08‬‬ ‫‪0.815‬‬ ‫‪0.1‬‬ ‫‪1.0194‬‬ ‫‪0.002‬‬ ‫‪15.98‬‬ ‫‪0.000125‬‬ ‫‪8.62e-12‬‬ ‫‪3.59e-11‬‬ ‫‪3.79e-24‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪0.1‬‬ ‫‪1.019‬‬ ‫‪0.2‬‬ ‫‪2.039‬‬ ‫‪0.002‬‬ ‫‪9.37‬‬ ‫‪0.000213‬‬ ‫‪1.47e-11‬‬ ‫‪6.12e-11‬‬ ‫‪1.1e-23‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪0.15‬‬ ‫‪1.529‬‬ ‫‪0.3‬‬ ‫‪3.058‬‬ ‫‪0.002‬‬ ‫‪6.86‬‬ ‫‪0.000292‬‬ ‫‪2.01e-11‬‬ ‫‪8.37e-11‬‬ ‫‪2.06e-23‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪0.18‬‬ ‫‪1.835‬‬ ‫‪0.4‬‬ ‫‪4.078‬‬ ‫‪0.002‬‬ ‫‪5.47‬‬ ‫‪0.000366‬‬ ‫‪2.52e-11‬‬ ‫‪1.05e-10‬‬ ‫‪3.24e-23‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪0.20‬‬ ‫‪2.039‬‬ ‫‪0.5‬‬ ‫‪5.097‬‬ ‫‪0.002‬‬ ‫‪5.00‬‬ ‫‪0.0004‬‬ ‫‪2.76e-11‬‬ ‫‪1.15e-10‬‬ ‫‪3.88e-23‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪0.22‬‬ ‫‪2.243‬‬ ‫‪0.6‬‬ ‫‪6.116‬‬ ‫‪0.002‬‬ ‫‪4.80‬‬ ‫‪0.000417‬‬ ‫‪2.880e-11‬‬ ‫‪1.2e-10‬‬ ‫‪4.23e-23‬‬

‫‪𝑢12‬‬ ‫‪𝑃1‬‬
‫رسم کرده و آن را تحلیل کنید‪.‬‬ ‫را بر حسب‬ ‫‪ .2‬نمودار‬
‫𝑔‪2‬‬ ‫𝑔𝜌‬
 ‫𝑔𝜌‪𝑃_1/‬‬
‫‪Series 1‬‬

‫‪2.5‬‬
‫‪2.243‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2.039‬‬
‫‪1.835‬‬

‫‪1.5‬‬ ‫‪1.529‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1.019‬‬
‫‪0.815‬‬

‫‪0.5‬‬

‫‪0‬‬
‫‪3.79E-24‬‬ ‫‪1.10E-23‬‬ ‫‪2.06E-23‬‬ ‫‪3.24E-23‬‬ ‫‪3.88E-23‬‬ ‫‪4.23E-23‬‬

‫‪ .3‬تاثیر پارامتر های زیر بر روی کاویتاسیون چیست؟ توضیح دهید‪.‬‬

‫• دما‪:‬‬
‫مقدار هد ناشای از فشاار بخار سایال را کاهش دهد‪ ،‬هرچه دما کمتر باشاد در نتیجه فشاار اشاباع‬
‫متناظر به آن کمتر خواهد شاد و در نتیجه احتمال کمتر شادن این فشاار نسابت به فشاار داخل‬
‫پمپ افزایش می یابد‪.‬‬
‫در صورت افزایش فشار سیال به طوریکه که فشار بخار در دمای متناظر نرسید‪ ،‬از وقوع‬
‫کاویتاسیون جلوگیری به عمل میآورد‪.‬‬
‫• اصطکاک مسیر جریان‪:‬‬
‫اصطکاک بیشتر موجب افت فشار بیشتر شده و به دنبال آن احتمال رخ دادن کاویتاسیون را‬
‫افزایش میدهد‪.‬‬

‫‪ .4‬روش های جلوگیری از کاویتاسیون چیست؟‬

‫‪ .1‬کاهش دما که مقدار هد ناشای از فشاار بخار سایال را کاهش دهد‪ ،‬هرچه دما کمتر باشاد در نتیجه فشاار‬
‫اشاباع متناظر به آن کمتر خواهد شاد و در نتیجه احتمال کمتر شادن این فشاار نسابت به فشاار داخل‬
‫پمپ افزایش می یابد‪.‬‬
‫‪ .2‬افزایش تراز مایع در مخزن مکش که مقدار هد استاتیکی را افزایش میدهد‪.‬‬
‫‪ .3‬بهبود و اصالح پمپ شامل موارد زیر‪:‬‬
‫‪ .a‬کاهش سرعت که مقدار هد ناشی از افت را کاهش میدهد‪.‬‬
‫‪ .b‬افزایش قطر پره‬
‫‪ .c‬بکار بردن دو پمپ کوچکتر بصورت موازی که موجب کاهش افت هد میشود‪.‬‬

‫‪.7‬سواالت اساسی‪:‬‬

‫‪ )1‬کاویتاسیون چیست وچه زمانی رخ می دهد ؟‬

‫کاویتاسیون فرآیندی است که طی آن‪ ،‬در ناحیهای از مایع با فشار پایین‪ ،‬حباب بخار شکل میگیرد‪ .‬این فرایند‬
‫ممکن است در هر نوع توربوماشین هیدرولیکی مانند انواع پمپ ها و توربینها به وقوع بپیوندد و عالوه بر کاهش‬
‫بازده سیستم‪ ،‬عمر دستگاه را نیز کاهش بدهد‪ .‬امروزه با پیشرفت تکنولوژی‪ ،‬توجه به مسائلی مانند کاویتاسیون و‬
‫ضربه قوچ که باعث کاهش بازده و عمر مفید تجهیزات میشوند بیشتر شده و فعالیتهای تحقیقاتی در‬
‫موضوعات این چنینی افزایش یافته است‪.‬‬

‫‪ )2‬انواع کاویتاسیون را نام ببرید ؟‬

‫کاویتاسیون تبخیری‬ ‫•‬

‫کاویتاسیون گردابی‬ ‫•‬

‫سندرم پره‬ ‫•‬

‫کاویتاسیون تخلیه‬ ‫•‬

‫کاویتاسیون مکش هوا‬ ‫•‬

‫‪ )3‬تاثیر پارامتر های دما و لزجت بر کاویتاسیون چیست ؟‬

 ‫• دما‪:‬‬
‫مقدار هد ناشای از فشاار بخار سایال را کاهش دهد‪ ،‬هرچه دما کمتر باشاد در نتیجه فشاار‬
‫اشاباع متناظر به آن کمتر خواهد شاد و در نتیجه احتمال کمتر شادن این فشاار نسابت به‬
‫فشار داخل پمپ افزایش می یابد‪.‬‬
‫در صورت افزایش فشار سیال به طوریکه که فشار بخار در دمای متناظر نرسید‪ ،‬از وقوع‬
‫کاویتاسیون جلوگیری به عمل میآورد‪.‬‬

‫‪ )4‬روش های جلوگیری از کاویتاسیون چیست؟‬

‫در سوال ‪ 4‬خواسته ها و سواالت پاسخ داده شد‪.‬‬