‫‪1‬‬

‫سمینار ‪Choke Valve‬‬

‫یکی از اجزای تجهیزات سرچاهی و ‪ ، Christmas Tree‬چوکهای سرچاهی )‪ (Choke‬نام دارند‪ .‬به نوعی‬
‫میتوان چوک را مهمترین بخش از این تجهیزات نام برد‪.‬‬
‫از چوکهای سر چاهی جهت محدود کردن دبیهای تولید برای کاهش جریان‪ ،‬محافظت تجهیزات سطحی‬
‫از ضربهزنی‪ ،‬اجتناب از مشکالت شن )‪ (Sand Problem‬به دلیل کاهش فشار و کنترل دبی جریان برای‬
‫اجتناب از مخروطی شدن آب یا گاز )‪ (Gas or Water Coning‬استفاده میشود‪.‬‬
‫پس وظیفه اصلی چوک‪ ،‬کنترل جریان تولیدی چاه و در مرحله دوم کاهش فشار سیال تولیددی اسدت‪ .‬الزم‬
‫بذکر است که ‪ Christmas Tree‬های چاه های نفت و گاز دارای اشکال مختلفی هستند و بسته به طراحدی‬
‫و فشار چاه و نوع سیال و نحوه تکمیل چاه‪ ،‬برای هر چداه در نظدر گرفتده میشدوند‪ .‬در ادامده‪ ،‬چندد شدکل‬
‫شماتیک و واقعی از تجهیزات سرچاهی و ‪ Christmas Tree‬چاههای نفت و گاز آورده شده است‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫نوع ‪ Christmas Tree‬که در سه عکس آخر مالحظه میشود‪ ،‬بصورت ‪ FMC‬بوده و قادر به تحمل تا فشدار‬
‫ده هزار ‪ Psig‬هستند‪.‬‬
‫‪3‬‬

‫طبقه بندی چوکها‬

‫بطورکلی چوکها به دو دسته زیر تقسیم میشوند‪:‬‬

‫چوکهای ثابت یا ‪Fixed Choke‬‬ ‫‪-‬‬

‫چوکهای قابل تنظیم یا ‪Adjustable Choke‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪ -1‬چوک ثابت ‪Fixed Choke‬‬

‫همانطور که از نام آن مشخص است‪ ،‬اندازه این چوکها ثابت بوده و پس از نصب‪ ،‬قابل تغییر نمیباشد‪ .‬برای‬
‫تغییر اندازه این نوع چوک میبایست چاه بسته شده و فلنجهای مربوطه باز شود‪ .‬معموال پس از رسیدن به‬
‫شرایط پایدار تولید و پس از محاسبه انداره چوک برای رسیدن به جریان تولیدی مدنظر‪ ،‬از این نوع چوک‬
‫نصب میگردد‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫‪ -2‬چوک قابل تنظیم ‪Adjustable Choke‬‬

‫برخالف چوکهای ثابت‪ ،‬در این نوع چوک توسط ‪ Needle‬و ‪ Stem‬متصل به آن که به یک ‪Hand Wheel‬‬
‫وصل هستند‪ ،‬قادر به تعویض اندازه چوک در حین تولید خواهیم بود‪ .‬معموال نشانگرهایی روی شیر مربوطه‪،‬‬
‫نصب میشود که ما را قادر به تغییر دقیق اندازه چوک میسازد‪ .‬شکلهایی از این نوع چوک در ادامه آورده‬
‫شده است‪.‬‬
5
‫‪6‬‬

‫نکتهای در مورد اندازه چوکها‬

‫اندازه چوک بر اساس استاندارد‪ ،‬بصورت کسری از ‪ 64‬بیان میشود‪ .‬مثال اندازه ‪ 32/64‬اینچ که به معنای‬
‫‪ 0.5‬اینچ است‪ .‬این اندازه توسط محاسبات و برحسب قدرت تولید چاه (پارامترهای مخزنی و تولید)‪ ،‬تعیین‬
‫میگردد‪.‬‬
‫پس از معرفی مقدماتی این شیر‪ ،‬به مباحث جزییتر آن میپردازیم‪:‬‬
‫معموالً افت فشار ایجاد شده در چوکهای چاه بسیار قابل توجه است‪ .‬معادله کلی برای پیشبینی افت فشار‬
‫عبوری از چوکها برای همه انواع سیاالت تولیدی وجود ندارد‪ .‬مدلهای متفاوت جریان چوک در کتابها‬
‫موجود میباشد‪.‬‬

‫جریان چندفازی در چوک‬

‫زمانی که نفت تولیدی به چوک سر چاه میرسد‪ ،‬فشار سر چاه معموالً زیر فشار نقطه حباب نفت است که‬
‫نشانگر وجود گاز آزاد در جریان عبوری از چوک است‪ .‬چوک بهطور متفاوتی بسته به دبی گاز و رژیم جریان‬
‫(جریان صوت و مادون صوت) رفتار میکند‪ .‬اصطالحاً نسبت فشار پاییندست چوک )‪ (P2‬به فشار باالدست‬
‫چوک )‪ (P1‬را نسبت فشار بحرانی مینامند‪ ،‬اگر این نسبت بزرگتر از نسبت بحرانی )‪ (Rc‬باشد‪ ،‬جریان‬
‫زیربحرانی است و در غیر این صورت‪ ،‬جریان بحرانی است‪ .‬جریان مطلوب در گذر از چوک می بایست‬
‫‪7‬‬
‫بحرانی باشد‪ .‬مقدار نسبت بحرانی حدودا از مقدار ‪ 5‬نباید بیشتر باشد‪ .‬در نمودار زیر نرخ جریان جرمی‬
‫گذرنده از چوک نسبت به فشار پاییندست چوک نشان داده شده است‪.‬‬

‫مالحظه می فرمایید که با افزایش فشار پایین دستی و نزدیک شدن آن به فشار باالدستی چوک‪ ،‬مقدار‬
‫جریان کاهش مییابد و جریان ‪ Subcritical‬میشود‪ .‬در حالت بحرانی مقدار جریان ثابت است بدین معنی‬
‫که تا زمانیکه نسبت بحرانی به مقدار ‪ 0.5‬نرسیده است‪ ،‬تغییرات فشار در پایین دست چوک تاثیری در فشار‬
‫باالدست چوک نخواهد داشت‪ .‬این‪ ،‬نکته بسیار مهمی است‪ .‬در طراحی و عمل اگر اندازه چوک به گونهای‬
‫تعیین شود که منجر به ورود به منطقه ‪ Subcritical‬شویم‪ ،‬عالوه بر کاهش تولید چاه‪ ،‬تغییرات جریان و‬
‫فشار که در خط لوله بوجود می آید بر چاه تاثیر می گذارد‪ .‬بیان شد که در قسمت ‪ Subcritical‬تغییرات در‬
‫پایین دست چوک در باالدست و چاه احساس خواهد شد‪ .‬برای روشن شدن موضوع یک مثال زده میشود‪.‬‬

‫تصور کنید روبروی شخصی ایستادهاید و در حال صحبت هستید‪ ،‬جریان بادی از سمت مقابل شما میوزد و‬
‫به صورت شما اصابت میکند‪ ،‬حال شما برای صحبت با شخص مقابل باید بر نیروی باد نیز غلبه کنید تا‬
‫شخص مقابل متوجه حرفهای شما شود‪ .‬حال اگر جریان باد به حدی قوی باشد که شما نتوانید بر آن غلبه‬
‫کنید و به هر میزان انرژی مصرف کنید‪ ،‬قادر به رساندن صحبتهای خود به شخص مقابل نباشید‪ ،‬این حالت‬
‫همانند حالتی است که در حالت جریان بحرانی (جریان ایدهآل) در چوک‪ ،‬رخ میدهد‪ .‬برای ملموس شدن‬
‫این موضوع به یک مثال از یکی از چاههایی که کار کردهام اکتفا مینمایم‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫فرض کنید فشار قبل از چوک یا فشار باالدست آن ‪ 4000 Psig‬باشد‪ ،‬طبق مطالبی که در باال عنوان شد‪،‬‬
‫نسبت فشار بحرانی از مقدار حدود ‪ 0.5‬نباید فراتر برود که نتیجتا فشار بعد از چوک یا پایین دست آن نباید‬
‫از ‪ 2000 Psig‬باالتر باشد‪.‬‬

‫جریان بحرانی (صوت)‬

‫تانگرن و دیگران در سال ‪ 1949‬اولین پیشنهاد را روی محدودکنندههای جریانی دوفازی مایع‪-‬گاز‪ ،‬عملی‬
‫نمودند‪ .‬آنها آنالیز رفتار سیستم انبساطی مایع‪-‬گاز را ارائه دادند‪ .‬چندین مدل تجربی جریان چوک در‬
‫نیمقرن گذشته توسعه یافته است‪ .‬بهطورکلی آنها از فرم زیر برای جریان صوت‪ ،‬گرفته شدهاند‪:‬‬

‫𝑛 𝑆 ‪𝑃𝑤ℎ .‬‬
‫=𝑞‬
‫𝑚𝑅 ‪𝐶.‬‬
‫بهطوریکه‪:‬‬

‫فشار جریان باالدستی سر چاه ‪Pwh :‬‬

‫برحسب ‪Psig‬‬

‫‪ bbl/day‬دبی مایع ‪q :‬‬

‫نسبت گاز به مایع تولیدی ‪R :‬‬

‫برحسب ‪scf/bbl‬‬

‫اندازه چوک برحسب ‪ 1/64‬اینچ ‪S:‬‬

‫‪ C,m,n‬مقادیر ثابت تجربی مربوط به خواص سیال میباشند‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫بر اساس دادههای تولید از میدان نفتی ‪ Ten Section‬در کالیفرنیا‪ ،‬گیلبرت در سال ‪ 1954‬مقادیر‪ m، C‬و ‪n‬‬
‫را محاسبه نمود‪ .‬مقادیر این ثابتها که توسط برخی محققان بهدستآمده است‪ ،‬در جدول زیر بیان شده است‪:‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪m‬‬ ‫رابطه‬

‫‪1/88‬‬ ‫‪3/82‬‬ ‫‪0/65‬‬ ‫آچونگ‬

‫‪2‬‬ ‫‪17/4‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫روس‬

‫‪1/89‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪0/546‬‬ ‫گیلبرت‬

‫‪1/93‬‬ ‫‪9/56‬‬ ‫‪0/546‬‬ ‫باکنسدل‬

‫‪1/97‬‬ ‫‪3/86‬‬ ‫‪0/68‬‬ ‫اوسینز‬

‫جریان فوق بحرانی (مادون صوت)‬

‫مدلسازی ریاضی جریان مادون صوت سیال چندفازی از میان چوک‪ ،‬چندین دهه مورد بحث بوده است‪ .‬از‬
‫این میان میتوان به مدلهای فورتوناتی (‪ ،)1972‬اشفرد (‪ )1974‬و اشفرد و پیرس (‪ )1975‬اشاره نمود‪.‬‬
‫ساچدوا در سال ‪ 1986‬مطالعات اشفرد و پیرس را گسترش داد و رابطهای برای پیشبینی نسبت فشار‬
‫بحرانی پیشنهاد داد‪ .‬او همچنین عبارتی برای یافتن مرز بین جریان بحرانی و فوق بحرانی استنتاج نمود‪.‬‬
‫پرکینز در سال ‪ 1990‬بر اساس معادله انرژی‪ ،‬معادالتی را که جریان آیزنتروپیک مخلوط چندفازی را از‬
‫میان چوک شرح میدهد‪ ،‬استنتاج کرد‪ .‬مدل جریان چوک چندفازی ساچدوا معرف بیشتر مطالعاتی است‬
‫که تاکنون در این زمینه انجام شده است و در بسیاری از نرمافزارهای مدلسازی استفاده شده است‪.‬‬

‫تعمیرات چوک‪:‬‬

‫چوکهای قابل تنظیم به دالیل مختلف از جمله فشار اعمالی به آنها‪ ،‬عدم استفاده صحیح و اعمال فشار زیاد‬
‫به هنگام ‪ Operate‬نمودن‪ ،‬اثر آسفالتین و مواد جامد تولیدی چاه و ‪ ...‬ممکن است نیاز به تعمیر یا تعویض‬
‫بعضی قطعات داشته باشند‪ .‬در ادامه تعدادی عکس مربوط به چوک یکی از چاهها که به دلیل شکستگی‬
‫برخی قطعات داخلی آن از جمله نشیمنگاه و سوراخهایی که سیال از آنها میگذر‪ ،‬نیاز به تعمیر داشته را‪،‬‬
‫مالحظه مینمایید‪.‬‬
10
‫‪11‬‬

‫پرسش و پاسخ‬

‫سوال‪ :‬این شیرها فقط بر اساس استاندارد ‪ API‬میباشند یا بر اساس استاندارد ‪ ASME‬هم میتوانند‬
‫باشند؟‬

‫پاسخ‪ :‬مطمئن نیستم اما فکر میکنم استاندارد ‪ API 6A‬که مربوط به تجهیزات سرچاهی است‪ ،‬چوکها را‬
‫نیز شامل میشود‪.‬‬

‫سوال‪ :‬آیا شیر ‪ Choke‬که در مسیر ‪ Water Injection‬یا ‪ Water Disposal‬قرار دارند‪ ،‬عملکردشان با‬
‫شیرهای ‪ Choke‬سرچاهی متفاوت است؟‬

‫پاسخ‪ :‬معموال چاههای ‪ Water Disposal‬نیاز به چوک ندارند چون هدف‪ ،‬صرفاً دفع آبهای زاید میباشد‪.‬‬
‫در مورد چاههای تزریق آب اطالعی ندارم اما فکر میکنم شبیه چاههای تزریق گاز هستند به نحوی که‬
‫بجای چوک‪ ،‬از یک ‪ Flow Control Valve‬روی چاه یا ‪ Cluster‬قبل از چاه استفاده میشود تا میزان‬
‫تزریق‪ ،‬کنترل گردد‪ .‬در مورد چاه های ‪ Gas Lift‬هم از ‪ FCV‬برای کنترل نرخ تزریق استفاده میشود‪.‬‬

‫سوال‪ :‬در چه حالتی جریان ناپایدار میشود و با باز نمودن بیشتر چوک‪ ،‬رژیم جریانی در ‪ Riser‬در چاههای‬
‫نفت‪ ،‬ناگاه تغییر میکند؟‬
‫‪12‬‬
‫پاسخ‪ :‬بحث رژیم جریانی بسیار طوالنی است‪ .‬بسته به افت فشار که در طول ‪ Tubing‬وجود دارد‪ ،‬رژیم‬
‫جریانی میتواند تغییر کند‪ .‬برای مشاهده رژیمهای جریانی در طول لوله مغزی‪ ،‬بهتراست از نرم افزار‬
‫‪ Prosper‬استفاده نماییم‪ .‬البته رابطه دوفازی تجربی مورد استفاده نیز‪ ،‬مهم میباشد‪.‬‬

‫سوال‪ :‬منظور از ‪ Water Coning & Gas Coning‬چیست؟‬

‫پاسخ‪ :‬مخروطی شدن جریان در دهانه چاه را ‪ Coning‬گویند‪ .‬حال میتواند گاز یا آب‪ ،‬مخروطی گردد‪ .‬یکی‬
‫از علل بوجود آمدن این پدیده‪ ،‬افزایش بیش از حد نرخ تولید و نهایتا افت فشار مخزن هست‪ .‬کاهش تولید‬
‫یا بستن چاه‪ ،‬یکی از راههای کنترل این پدیده میباشد‪.‬‬