I.

KALIGIRAN NG TRIBO

A. Kasaysayan ng Tribo o Pangkat

Ang salitang "Tiruray" ay nanggaling sa salitang "Tiru" na nangangahulugang,

"lugar kung saan nagsimula, ipinanganak, at nakatira" ang salitang "ray" naman

na galing sa salitang "daya" na nangangahulugang "sa mataas na bahagi ng

isang batis o ilog." Tinatawag ng mga Tiruray ang kanilang sarili bilang etew

teduray o taong teduray, ngunit kinikilala rin nila ang kanilang mga sarili ayon sa

kanilang geograpikal na lokasyon: etew rotor, para sa mga teduray na nakatira

sa bundok; etew dogot, para sa mga teduray na nakatira malapit sa dagat; etew

teran, para sa mga Teduray na nakatira malapit sa ilog ng Tran Grande; at etew

ufi, para sa mga Teduray na nakatira sa iba't ibang lugar ng Upi.

Ayon sa panitikan, ang Tiruray ay nagbabahagi ng isang karaniwang maalamat

na ninuno sa Maguindanao. Sinasabing sila ay nauugnay sa Muslim

Maguindanao. Ang Tirurays ay nakatira sa distrito ng Dinaig, timog ng Cotabato

River sa timog-kanlurang Mindanao. Nahahati sila sa mga grupong baybayin,

ilog at bundok. Ang Coastal o lowland Tirurays ay may malapit na pakikipag-

ugnay sa mga Maguindanao Muslim at ang populasyon na "Christian". Marami

sa kanila ang modernisado at pinagtibay ang kanilang kultura ng kapitbahay.

Gayunpaman, ang Tirurays na nakatira sa mga bundok ay nanatiling nakatira sa

tradisyunal na paraan.

1
Ang ilan sa Tiruray ay lumipat sa ibang mga lugar. Noong 1974, ang mga tirahan

ng Tiruray ay iniulat sa Davao del Norte. Kahit na mayroong maraming

impluwensya mula sa ibang mga kultura, nagagawa nilang mapanatili ang isang

natatanging kultura ng kanilang sarili, na nailalarawan sa mga pamayanang

pangkomunidad, poligamya, at isang katutubong sistemang moral-legal.

B. Teritoryo o Lupain

Ang Teduray ay isang tradisyunal na burol ng mga tao sa timog-kanlurang

Mindanao. Nakatira sila sa itaas na bahagi ng isang lugar na pinatuyo ng ilog sa

hilaga-kanlurang bahagi ng Cotabato, kung saan ang bulubunduking lupain ng

Cotabato Cordillera ay nakaharap sa dagat ng Celebes.

Ang mga taong Teduray / Tiruray ay nakatira sa mga munisipalidad ng Datu Blah

T. Sinsuat, Upi, at Timog Upi sa timog-kanlurang Lalawigan ng Maguindanao; at

sa munisipalidad ng Lebak, at hilagang-kanluran ng Lalawigan ng Sultan

Kudarat.8sa mga bundok ay nakikibahagi sa dry bukid na agrikultura, na

nadagdagan ng pangangaso at pangangalap ng mga produktong kagubatan.

Ang Tirurays ay sikat sa kanilang likhang-sining sa paghabi ng mga basket na

may dalawang toneladang disenyo ng geometriko.

C. Populasyon

Ang tribong Tiruray/ Teduray ay umaabot sa bilang na anim na put limang

libo(65,000) na nakatira sa iba't ibang lugar na nabanggit: Coastal Region,

Northern Mountain Region, Upi Valley, Tran Grande River, at Maganoy River

Regions.

2
 II. TRADISYON AT MGA KAUGALIAN

A. Mga Paniniwala

Ang mga paniniwala at kasanayan ng mga katutubo, kaugalian at ritwal ay

nakakainip. Ang mga Tiruray na may malapit na pakikipag-ugnay sa Muslim

Maguindanao ay naiimpluwensyahan upang maniwala sa paniniwala ng Islam.

Ang mga Romano Katoliko at ang simbahan ng Episcopalian ay nagtatrabaho sa

kanila sa loob ng mahabang panahon at maraming mga moderno na Tirurays

ang naiimpluwensyahan upang maniwala. Gayunpaman marami sa kanila ang

nananatili pa rin sa mga dating paniniwala at nagsasagawa pa rin ng mga

katutubong ritwal.

Ang kaalaman ng Tiruray tungkol sa Kristiyanismo ay higit sa lahat mula sa mga

Romano Katoliko, na bahagi mula sa impluwensyang Episcopal, at bahagyang

mula sa ibang mga ahensya. Marami ang tumalikod sa mga paniniwala sa

animistik at nanalo sa Panginoon, nadiskubre, at sinanay. Maraming mga

simbahan ang naitatag na purong mga simbahan ng Tiruray at ang ilan ay may

mga pastor ng Tiruray.

B. Dayalekto

May mga baybaying baybayin, ilog, at bundok Tiruray, na ang bawat isa ay may

mga pagkakaiba-iba sa diyalekto. Sa katunayan, ang Tiruray ay isang

kombinasyon ng tiru ("lugar ng pinagmulan, kapanganakan, o tirahan") at sinag

(mula sa daya, na nangangahulugang "itaas na bahagi ng isang sapa o ilog").

Ang kanilang wika, isa pang natatanging pangkat etnolingguwistika, ay istruktura

3
na may kaugnayan sa pamilya ng Malayo-Polynesian ngunit hindi maiintindihan

kahit na sa kanilang agarang kapitbahay.

C. Seremonya sa Kasal

Sa tribong Teduray, ang pagpapakasal ay mangayayari lamang kung ang

pamilya ng lalaking Teduray ay may kakayahang bayaran o punan ang

hinihinging "bride-price". Ang paghahandog ng mga hayop o kahit anong

mahahalagang bagay na may presyo ay tinatawag na "bride-price" o sa salitang

Teduray, "Tamuk" na syang inaalay naman sa pamilya ng babaeng Teduray. Sa

kasalan, ang pamilya ng lalaking Teduray ay kinakailangan ding magalay upang

mabuo ang hinihinging tamuk ng pamilya ng babaeng Teduray. Ang Kafeduwan

at kanilang mga pamilya ay ipinagsasama upang magbigay tulong sa mga ritual

na gagawin sa kasalan. Ang trabaho ng mga kapamilya ng babaeng Teduray ay

ang pag determina sa naibigay na tamuk kung ito bay sapat o kulang.

D. Seremonya sa Paglibing

Sa karamihan ng mga kultura ang kamatayan ay ipinaliwanag bilang isang hindi

sinasadyang aksidente, bilang isang resulta ng kasalanan ng mga ninuno upang

ang isang tao na namatay, mabuti o masama, ay dapat ibalik sa kanila sa

pamamagitan ng paglibing sa kanila nang may dignidad tulad ng mga ninuno na

inilibing. Ito ay dahil ang kamatayan ay nagpapakita ng sarili bilang isang

kaganapan na hindi maunawaan na ang paliwanag na ito ay mas nakakumbinsi

nang tiyak dahil ito ay hindi kabalintunaan. Sa kabilang banda, upang sumalamin

nang mabuti, hindi tayo immune mula sa pangangailangan na isaalang-alang

4
ang kamatayan ang paglilipat ng ilang mga pagkakamali ng nakaraan, dahil sa

pangunahing hindi natin ito tinanggap bilang natural at hindi likas ay pagkatapos

ay ang ritwal ng isang libing at mga seremonya nito. Kami ay palaging handa,

ngayon higit pa sa kahapon, upang itali ang isang nakamamatay na sakit sa

isang kasalanan: ang pisikal na kasamaan ay magkakasamang may kasamaan

sa moralidad, kaya't ang libing ng isang tao na namatay ay naging isang

misteryosong nobela kung saan dapat tayong makahanap ng isang salarin na

maging pagkatapos napailalim sa mga ritwal at invocations.

Ang mga tradisyon ng Burial sa Mindanao ay isang pagpapakita ng mayamang

kultura Sa kamatayan tulad ng sa buhay, ang mga tradisyon ng libing ng mga tao

at kultura ng Mindanao ay isang palabas ng kayamanan at pagkakaiba-iba ng

paraan ng pamumuhay ng isla. Mula sa malago, berdeng mga baryo ng

hinterland ng Mamanuas sa Surigao del Sur hanggang sa mga asul na dagat na

yumakap sa mga baybayin ng lupain ng Tausug sa Sulu, ang mga tradisyon ng

paglibing ng mga pangkat ng tribo ay nag-iiba sa texture, kulay, halaga at

kahulugan.

E. Kaugaliang Panrelehiyon

Naniniwala ang mga taong Teduray o Tiruray sa iba't ibang espiritu at diyos. Ang

pinakatanyag na mga diyos ay:

5
Minaden - Ang diyosa na lumilikha ng mundo, at nagkaroon ng isang kapatid na

nagngangalang Tulus. Ang Minaden ay tinatawag ding Meketefu at Sualla.

Tulus - Ang pinuno ng lahat ng mabubuting espiritu na nagbigay ng mga regalo

at pabor sa mga tao. Lumibot siya sa isang retinue ng mga messenger na

tinatawag na telaki. Si Tulus ay sinasabing naayos ang ilang mga pagkakamali

sa unang paglikha ng mundo at ng mga tao.

F. Mga Pagdiriwang

Maras o ang "pagdiriwang ng pagmamarka" na gaganapin sa gabi ng huling

kabilugan ng buwan bago ang pagmamarka ng mga site na sinalanta,

Ang Retus Kama o ang "pagdiriwang ng mga unang bunga ng mais" na ginanap

sa susunod na gabi ng unang ani ng mais sa kapitbahayan.

Retus Farey o ang "pagdiriwang ng mga unang bunga ng bigas" na gaganapin

sa gabi kasunod ng araw ng pag-aani ng bigas, at ang

Matun Tunda o ang "pagdiriwang ng ani" na gaganapin sa gabi ng unang

kabilugan ng buwan kung saan nakolekta ang bigas mula sa lahat ng mga

pamayanan. Itinatago ng mga shaman ang ritwal na bigas sa isang maliit na

bahay na tinatawag na teninees.

G. Paraan ng Pananamit

6
 Ang mga tradisyonal na damit ng mga Tiruray ay ginawa mula sa tree

barks. Kailangan ng mga Tiruray ng kumportable na mga damit na maisusuot

ngunit hindi sila marunong mag habi, kaya ang mga damit na isinusuot nila ay

galing sa tribong Maguindanawon sa pamamagitan ng palitan. Ang mga

tradisyonal na damit na kanilang isinusuot ay nakahabi ng maayos at maraming

kulay. Ito ay ibang-iba sa ibang tribo sa buong bansa na ang nakasanayan ay

ang pagsuot ng maliliit na damit na tanging tinatakpan ang mga pribadong parte

ng kanilang katawan.

Ang mga Tiruray ay napaka konserbatibo lalo na sa pananamit. Ang mga

lalaking Tiruray ay nakasuot ng long-sleeved at fitted na pantalon habang ang

mga babae naman ay nakasuot ng fitted na bluosa na may maraming buttones

sa harapan na kapares ng sarong.

7
 H. Mga Sandata

Ang mga sinaunang kostum sa Tiruray, kabilang ang sandata na

bumubuo ng bahagi ng kanilang mga accoutrement, naiiba ayon sa lugar ng

tirahan. Sa gayon, ang

mga kalalakihan ng

"mga tao sa ibaba ng agos"

8
na naninirahan malapit sa mga bayan at ang populasyon ng Maguindanao ay

nagsuot ng mahabang pantalon at kamiseta na may baywang. Ang kanilang mga

sandata ay binubuo ng isang kris na dinala sa gilid, isang sibat na gaganapin

tulad ng isang paglalakad na stick, isang fegoto (malawak na bladed kris) na

bumagsak sa balikat, isang dagger na nakatikl sa baywang, at alinman sa isang

bilog na kalasag na tinatawag na taming o isang pinahabang. tinatawag na

kelung. Ang mga naninirahan sa baybayin ay nagsuot ng G-string at kamiseta.

Ang kanilang sandata ay binubuo ng benongen, isang talim na katulad ng kris

ngunit mas maliit kaysa sa fegoto; isang sibat, isang pana at isang pana ng mga

arrow (na kahit mga bata ay dinala). Ang mga arrow na ito ay tipped sa

kemendag, ang nakakalason na sap ng isang tiyak na puno. Ang mga

kalalakihan mula sa mga bundok ay nagsusuot ng mga maikling pantalon at

parehong gupit ng shirt tulad ng iba pang mga grupo, bagaman sila ay may

gaanong mas kaunting takip sa katawan sa kabila ng kanilang tirahan sa bundok.

Ang kanilang mga armas ay binubuo ng kris, sibat, busog, at mga arrow.

I. Mga Ritwal

Ang Tiruray ay nagsasagawa ng isang serye ng mga sagradong pagkain sa

komunal na tinatawag na kanduli at pinamumunuan ng shaman.

9
Ang ritwal ay nagsasangkot ng pagpasa-balik sa pagitan ng mga pamilya sa

pamayanan ng bigas na mula sa isang espesyal na ritwalista sa loob ng bawat

pamilya na nagmamay-ari ng gayon na pagkatapos ng ritwal, ang bawat pamilya

ay kumakain ng bigas mula sa palayok ng iba.

Ang mga espiritu ay bahagi din ng ritwal na kung saan sila ay inaalok na bahagi

ng bigal na komunal din. Napakahalaga ng kilos na ito dahil ipinapakita at

pinalakas ang ugnayan sa pagitan ng pamayanan pati na rin sa pagitan ng mga

tao at ng mga espiritu. Ito ay lubos na nag-tutugma sa kanilang ginintuang

panuntunan sa paggalang sa lahat at pag-isipan ang damdamin ng bawat isa sa

bawat pagsusumikap.

Ang mga ritwal upang maitaguyod ang mabuting ugnayan sa mga espiritu ay

sumasama sa bawat makabuluhang yugto ng siklo ng agrikultura ng Tiruray.

Apat na beses sa loob ng taon, ang lahat ng mga sambahayan na kabilang sa

nakakain ay nakikilahok sa isang kapistahan ng ritwal ng komunidad na kilala

bilang kanduli. Ang pagkain sa pagkain, lalo na ang marikit na bigas at mga

hardboiled na itlog, at mga handog na ritwal sa mga espiritu ang dalawang

katangian ng mga taunang pagdiriwang na ito. Ang mga paghahanda para sa

kapistahan ay karaniwang ginagawa sa pangunahing pag-areglo sa loob ng

inged, na kung saan din ang focal point ng lahat ng mga aktibidad.

Sa paghahanda ng pagkain, ang isang makabuluhang gawaing ritwal ay

isinasagawa na: ang pagpapalit ng mga bahagi ng malagkit na bigas sa lahat ng

mga pamilya. Kapag oras na upang ubusin ang ritwal na pagkain, ang isang

10
pamilya ay talagang makikibahagi ng ilan sa bigas na nagmula sa bawat iba

pang pamilya sa buong kapitbahayan. Ang bonding ng pamayanan at ng lahat ng

mga indibidwal na miyembro sa pamamagitan ng pagpapalitan ng pagkain ay

ipinahiwatig sa pagsasagawa. Ang kahalagahan ay higit pang binibigyang diin ng

katotohanan na "sa kurso ng paglilinang ng ikot ng pananim, ang bawat pamilya

ng kapitbahayan ay nag-ambag sa paggawa nito sa bawat larangan kung saan

lumaki ang bigas, at ito ang epekto ng mga komunal na pagkain na magbigay ng

ritwal na pagpapahayag sa pagkakaakibat na ito ”(Schlegel 1970: 64-65).

Tulad ng nakasaad bago, mayroong apat na mga ritwal ng kanduli ng ikot ng

agrikultura: maras, retus kama's, retus farey, at matun tuda. Inihahanda ng mga

pamilya na may ingles ang maliliit na tubo ng kawayan na puno ng malagkit na

bigas, at ihahandog nito sa mga espiritu sa pagmamarka ng ritwal ng unang

swidden site. Ang mga kalalakihan at kababaihan ng kapitbahayan ay nagtitipon

sa isang pag-clear, at nagpatuloy sila sa iisang file, habang pinapatugtog ang

mga gong, kung saan ang unang swidden para sa taon ay minarkahan para sa

pagkasunog. Pagdating sa site, nag-set up sila ng isang maliit na platform kung

saan inilatag nila ang mga tubo ng kola na bigas. Ang bawat tao'y nakikinig nang

mabuti sa hindi kilalang tawag ng ibong lemugen, na pinaniniwalaang may

kapangyarihan upang maihatid ang mga mensahe sa pagitan ng tao at ng mga

espiritu.

Ang unang ritwal na pagmamarka ay sinadya bilang isang awit ng paggalang sa

mga espiritu ng kagubatan, na humihiling ng pahintulot upang simulan ang

11
pagputol ng mga puno. Ang may-ari ng patlang ay nagpapakahulugan ng tawag

sa tawag, at may mga magagandang palatandaan at masamang palatandaan

depende sa direksyon ng tawag. Mayroong apat na magagandang direksyon:

selat (harap), fereneken (45 degree kaliwa), tumatagal ang lekas (45 degree

kanan), at rotor (direkta sa itaas). Ang anumang iba pang direksyon ay itinuturing

na masama.

J. Mga Pamahiin

Ang ikalawang pinakamataas na lider ng mga Tiruray ay ang beliyan o shaman.

Ang mga taong Tiruray ay naniniwala na ang mundo ay tinitirhan ng malaking

numero ng iba't ibang tao (etew). May mga tao- tayo, at mga espiritu-

meginalew. Ang mga espiritu ay sinasabing kamukhang kamukha ng mga tao.

May sarili din umano silang komunidad at tribo. May mga espiritu na masasama-

busaw, ang tribo ng mga halimaw/espiritu na nakatira sa mga kuweba, at ang

mga ibang espiritu na mabait sa mga tao- tulus, ang gumawa ng mundo at ang

syang nagbibigay ng autoridad sa lahat ng mga espiritu.

Ang Tulus ay may tapaghatid ng balita na ang tawag ay telaki, ang mga telaki ay

parang mga anghel sa paniniwala ng mga Kristiyano na pinoprotektahan ang

mga tao mula sa mga masasamang espiritu. Halos lahat ng mga espiritu na

nakikisalamuha sa atin ngayon ay mga mababait at hindi magdudulot ng

makakasama saatin. Ginagawa nila ang kanilang sariling gawain, pero pag

ginalit ay maari ka nilang saktan.

12
Kagaya ng ibang tribo, ang mga sakit ay pinaniniwalaan na dulot ng mga galit na

espiritu. Sa mga ganyang pangyayari ay titnatawag nila ang shaman. Ang

shaman ay maaring maging isang lalaki o babae. Ang tiyawan ay ginagawa pag

ang shaman ay nagbigay ng legal na autoridad, tanging pagitan ng mga tao at

espiritu at hindi pagitan ng mga tao. Ang shaman kasama ng kanyang abilidad at

kapangyarihan ay may kakayahan na makita ang mga espiritu at mahanap kung

sino'ng espiritu ang ginalit at upang maayos ang problema sa pamamagitan ng

pakikipagusap.

Naniniwala si Tiruray na ang mundo ay nilikha ng babaeng diyos na Minaden,

na mayroong isang kapatid na lalaki na si Tulus, na tinawag ding Meketefu at

Sualla. Si Tulus ang pinuno ng lahat ng mabubuting espiritu na nagbigay ng mga

regalo at pabor sa mga tao. Lumibot siya sa isang retinue ng mga messenger na

tinatawag na telaki. Si Tulus ay sinasabing naayos ang ilang mga pagkakamali

sa unang paglikha ng mundo at ng mga tao.

Sa masalimuot na kosmogony ng Tiruray, ang tiyawan ay maaaring magkaroon

ng pagitan ng tao at mga espiritu ng hindi nakikitang mundo. Ang uniberso, ayon

sa Tiruray, ay ang tirahan ng iba't ibang uri ng etew o mga tao. May mga

nakikita, ang keilawan (tao), at hindi nakikita, ang meginalew (mga espiritu). ang

huli ay makikita, ngunit sa pamamagitan lamang ng mga nasa mundong ito ay

nagpoproseso ng mga espesyal na kapangyarihan o karisma. Ito ay

pinaniniwalaan na ang mga espiritu ay naninirahan sa mga tribo at nagsasagawa

ng mga gawain sa ibang mundo, katulad ng ginawa nila sa mundo.

13
Habang ang mga mabubuting espiritu ay sagana sa mundo, mayroon ding

masasamang espiritu na tinawag na busaw. Nakatira sila sa mga kweba at

pinapakain ang remoger (kaluluwa) ng sinumang walang kamuwang-muwang tao

na nahuhulog sa kanilang bitag. Sa lahat ng oras, ang bata at matanda ay may

kamalayan na ang mga busaw ay dapat iwasan, at maaaring matagumpay itong

magawa kung ang isa ay nagtataglay ng mga anting-anting at mga anting-anting.

Sa mabuting espiritu, palaging kinakailangan at kapaki-pakinabang upang

mapanatili ang mga linya ng komunikasyon. Ngunit ang ordinaryong tao ay hindi

maaaring gawin ito, at sa gayon ang Tiruray ay dapat umasa sa pamimiliyan o

pinuno ng relihiyon. Ang Buyyan ay may kapangyarihan upang makita at

makipag-usap sa mga espiritu. Kung ang isang tao ay nagkasakit, at ang mga

espiritu ay kailangang ipagdiwang, ang Buyyan ay nagsasagawa ng isang

espiritwal na tiyawan sa kanila. Ang karamdaman ng tao, tulad ng Tiruray ay

nababahala, ay bunga ng isang "pag-iiba," isang hindi pagkakaunawaan sa

pagitan ng mga tao at ng hindi nakikitang mga espiritu at mga pormal na

negosasyong ito ay kinakailangan upang maibalik ang kalusugan ng tao at

maayos na relasyon sa mga espiritu. Kung gayon, ang Buyyan bilang

tagapamagitan sa pagitan ng mga espiritu at tao ay espesyal na likas na

matalino at makapangyarihang kefeduwan.

Ang sinaunang paniniwala sa Tulus at iba pang mga kosmolohikal na nilalang ay

nanatili. At ganoon din ang paniniwala sa pagiging epektibo ng mga anting-anting

at palatandaan. Ang mga ito ay partikular na may kaugnayan sa mga aktibidad

14
sa pangangaso ng Tiruray, na ang pangunahing alindog o talisman ay ang di-

nerbiyos. Ito ay nagmula sa ilang mga uri ng "mystically malakas na dahon at

damuhan, na nakabalot sa tela at nakatali sa puno ng puno ng ubas" (Schlegel

1979: 235). Ibinigay ito mula sa ama hanggang sa anak at sa linya. Ang mga uri

ng mga halaman na bumubuo ng kagandahan ay mahigpit na pinananatiling

nasa pagitan ng ama at anak, habang inilalantad nito ang mga ito sa sinumang

sinuman ay magiging sanhi ng kagandahang mawala ang potensyal nito.

Dinadala ng mangangaso ang ungit sa kanyang katawan, at hinuhugot ito sa

buong aso at kabayo. Ang ungit ay pinaniniwalaan na mabisa hindi lamang sa

pag-snaring o nakahuli na laro, kundi pati na rin sa pag-akit sa mga babaeng

sekswal. Kung gagamitin ito, gayunpaman, "nawawalan ito ng kapangyarihan

bilang isang alindog ng pangangaso." Pinamamahalaan ng mga Omens ang

buhay ng mga mangangaso, habang namumuno sila ng kasawian. Ang isang

mangangaso ay hindi magpapatuloy sa isang pangangaso kung mayroon man

sa mga ito ay nangyayari: naririnig niya ang isang tao na humihingal habang

papalapit na siya; naririnig niya ang tawag ng isang maliit na butiki ng bahay;

siya ay may masamang panaginip kung saan siya nasugatan, nahulog, o

namatay. Isusuko niya ang pangangaso kung ang hayop na balak niyang mahuli

ay nakikita habang inilalagay niya ang bitag.

III. Politika, Pamamahala, at mga Batas

A. Mga Namumuno

15
Ang pampulitikang samahan ng lipunan ng Tiruray ay hindi hierarchical. Ang

bawat inged (kapitbahayan) ng mga grupo ng subsistence ay maaaring

magkaroon ng isang pinuno na nakakakita sa pag-clear ng swidden, pagtatanim

at pag-aani ng mga pananim, at pantay na pagbabahagi ng palay o anumang iba

pang pagkain na ginawa mula sa lupain. Tinutukoy din ng pinuno o pinuno, sa

pagkonsulta sa Buyyan o shaman, kung saan upang ilipat sa susunod at i-clear

ang isa pang swidden na pag-areglo.

B. Istruktura at sistema ng Pamamahala

Ang lipunan ng Tiruray ay pinamamahalaan at pinapanatili ng kanilang kaugalian

o pasadyang batas, at sa pamamagitan ng isang katutubong legal at sistema ng

hustisya na idinisenyo upang mapanindigan ang kaugalian. Ang awtoridad sa

ligal at moral ay isinasagawa ng isang kinikilalang eksperto sa pasadyang batas,

na tinatawag na kefeduwan. Ang dalubhasa ang namumuno sa tiyawan, ang

pormal na adjudicatory discussion board bago ito nagdala ng mga kaso na

kinasasangkutan ng mga miyembro ng pamayanan, para sa paglilitis at pag-

areglo.

Ang posisyon ng kefeduwan ay hindi batay sa kayamanan, dahil walang

anumang stratification sa ekonomiya sa mga tradisyunal na Tiruray. Hindi ito

isang hiwalay na posisyon o propesyon, sapagkat patuloy na isinasagawa niya

ang karaniwang mga gawaing pang-ekonomiya ng ibang mga menfolk sa

komunidad. Ang pinaka-natutunan sa Tiruray kaugalian at batas, pagkakaroon

ng isang kasanayan sa pangangatuwiran, isang kapansin-pansin na memorya at

16
isang katalinuhan para sa katahimikan sa debate, at "na natutong magsalita sa

lubos na talinghaga ng isang tiyawan," ay angkop na kilalanin bilang isang

kefeduwan .

Sa isang inged, maaaring mayroong higit sa isang kefeduwan, at marami pang

"menor de edad kefeduwan." Ang pangunahing responsibilidad ng isang

kefeduwan sa Tiruray na lipunan ay makita na ang kani-kanilang mga karapatan

at damdamin ng lahat ng mga taong kasangkot sa isang kaso up para sa pag-

areglo ay iginagalang at nasiyahan.

C. Organiko o Tradisyonal na mga Batas

Ang ligal at moral na awtoridad ng kefeduwan ay umiiral para sa lipunang

panlipunang ito. Sa gayon, ang pangangasiwa ng hustisya ay nakatuon sa

kasiyahan hindi lamang ng isang partido sa isang kaso na isinumite para sa

adjudication bago ang kefeduwan sa pormal na pagpupulong ng tiyawan, ngunit

sa magkabilang panig.

Noong nakaraan, ang paghihiganti ay itinuturing na katanggap-tanggap na

paraan ng paghahanap ng katarungan, ngunit sa pagtaas ng tiyawan, ang

pagbabayad ay nabawasan sa pagbabayad ng mga multa o pinsala. Sa loob,

ang tradisyunal na sistemang ito ng hustisya ay sinusunod pa rin, lalo na sa mga

panloob na paninirahan kung saan sinusunod pa rin ang mga dating lifeways at

kaugalian. Ngunit tulad ng karamihan sa iba pang mga pangkat etnolinguistic sa

bansa, ang Tiruray ay napapailalim hindi lamang sa pormal na istruktura ng lokal

17
na pamahalaan sa ilalim ng pambansang batas, ngunit din sa presyon ng

pagbabago sa politika.

Ang pampulitika na pagtaas, tulad ng nabanggit kanina, ay naninirahan kasama

ang nakararami na populasyon ng Muslim sa Maguindanao. Sa mga nagdaang

taon, din, ang Tiruray ay nahuli sa apoy sa pagitan ng pamahalaan at mga

pwersa ng panunupil na nagpapatakbo sa Mindanao.

Walang sentralisadong anyo ng gobyerno sa gitna ng Tiruray. Ang bawat

pamayanan ay may sariling kedafawan na nag-aayos ng iba't ibang mga kaso sa

pormal na talakayan na tinatawag na tiyawan. Naroroon lamang sila bilang mga

moderator at negosador sa pagitan ng mga partido na may mga isyu.

Mayroong dalawang uri ng tiyawan: mainit na tiyawan kung saan ang isang

pagtatalo ay kasangkot at isang mabuting tiyawan kung saan ang isyu ay hindi

kasama ang nasasaktan na damdamin.

IV. EDUKASYON , PANGKABUHAYAN , AT SISTEMANG EKONOMIKO

A. Tradisyonal na Edukasyon at Sistemang Ekonomiko

Sa loob ng mahabang panahon, ang Tiruray ay nagsagawa ng isang subsistence

system na pangunahing batay sa tradisyonal na paglilinang. Ang mga

18
pandagdag na suplay ng pagkain ay nakuha sa pamamagitan ng pangangaso,

pangingisda, at pagtitipon. Ang iba pang mga pangangailangan ng buhay, tulad

ng mga kasangkapan sa bakal para sa agrikultura, mga gawa sa sambahayan,

at mga personal na bagay, ay nakuha sa pamamagitan ng pakikipagkalakalan sa

mga Maguindanao. Ang paghabi, panday, at palayok ay mga industriya na hindi

kilala ng Tiruray. Dati silang nagsusuot ng tela na pinapalo ng kamay. Ang cotton

material, lalo na ang sarong dress, ay pumasok lamang sa pamamagitan ng mga

aktibidad sa pangangalakal. Ang mga ito ay nakuha sa pamamagitan ng

pagpapalitan ng rattan, beeswax at tabako.

Ang pangunahing mapagkukunan ng kita para sa baybayin na Tiruray ay ang

pagsasaka, pangangaso, pangingisda at paghabi ng basket; ang mga nakatira

sa mga bundok ay nakikibahagi sa dry frield agrikultura, na pupunan ng

pangangaso at pangangalap ng mga produktong kagubatan. Ang Tirurays ay

sikat sa kanilang likhang-sining sa paghabi ng mga basket na may dalawang

toneladang geometriko na disenyo at katangi-tanging mga basket na natatakpan

ng mga natatanging motif. Gumagawa din sila ng mga hikaw, pendants at

necklaces sa buhok ng kabayo.

Ang mga basket ay gawa sa kawayan at pinausukan bago ito mahati. Ang itim na

balat ay pinagsama sa interior interior upang makagawa ng iba't ibang mga

patter. Ang basket ay nagpapakita ng menor de edad na pagkawala ng tahi sa

pinakadulo ng ilalim. Ang kabuuang sukat ay 14 pulgada ang lapad at 12

pulgada ang taas.

19
Ang panloob na kalakalan sa gitna ng mas maraming populasyon ng Tiruray ay

nagpapatuloy sa mga araw ng pamilihan. Ang mga mangangalakal ay

pangunahing mga lalaki dahil ang mga babae ay labis na nahihiya at hindi

gaanong ibinibigay sa mga transaksyon sa negosyo. Gayunpaman, ang mga

babae ay nagdadala ng mga produkto ng barter sa merkado para sa kanilang

mga asawa.

Ang tabako ay ang pangunahing ani na nilinang para sa merkado ng barter,

ngunit ang ilang bigas at mais din ay lumaki at ibinebenta upang matugunan ang

mga pangunahing pangangailangan sa bahay, tulad ng mga kutsilyo, manok at

piglet.

Ang Tiruray na tumalikod sa pagsasaka sa mababang lugar ay isinama sa cash,

credit at market ekonomiya, at sundin ang mga pamamaraan sa agrikultura at

pagpili ng ani na isinama ng isang uri ng magsasaka ng pag-aanak ng

ekonomiya.

Kasunod ng isang katutubong sistema ng astronomya, binilang ng Tiruray ang

simula ng kanilang swidden cycle sa pamamagitan ng pagtukoy sa hitsura ng

ilang mga konstelasyon sa kalangitan ng gabi. Ang mga usaping pang-

agrikultura ay napagpasyahan batay sa isang kalendaryo ng lunar at isa pa batay

sa mga bituin. Pagsapit ng Disyembre o unang bahagi ng Enero, ang mga site

ng swidden ay ritwal na minarkahan. Sinusundan ito ng matrabaho na pag-clear

ng makapal na paglago ng kagubatan, at pinutol ang mga malalaking puno. Ang

lahat ng mga kalalakihan ng isang pag-areglo ng trabaho sa bawat site ng

20
swidden ng bawat sambahayan hanggang ang lahat ng mga swiddens ay na-

clear at handa nang masunog sa Marso o Abril.

Ang mais at maraming uri ng bigas ay nakatanim sa pag-clear, kasama ang mga

kalalakihan at kababaihan na nagtutulungan. Ang mga kababaihan ay

namamahala sa pag-aani at pag-iimbak ng unang mais sa Mayo o Hunyo, at ang

unang bigas sa Agosto o Setyembre. Ang susunod na yugto ay ang pagtatanim

ng tabako o isang pangalawang ani ng mais, pati na rin ang higit pang mga

tubers, prutas, gulay, pampalasa at koton.

Ang pagsasaka sa tirahan ng Tiruray ay kasing pang-agham at pangkaligtasan

na tunog tulad ng lahat ng iba pang mga katutubong swidden na pamamaraan.

Matapos ang lahat ng pag-aani ay tapos na, "ang bukid ay hindi na ihahanda pa

o itinanim hanggang sa ito ay mahulog nang iba pa sa loob ng maraming taon,

nang sa gayon ang mahahalagang pananim ng gubat ay maaaring maitaguyod."

(Schlegel 1970: 14) 4

Mula noong sinaunang panahon, ang Tiruray ay kilala bilang mga bihasang

mangangaso at magnanakaw. Isang kabuuan ng 28 mga pamamaraan ng

pangangaso, at ang parehong bilang ng mga pamamaraan ng pangingisda,

naitala ni Schlegel. Inihahanda ng Tiruray ang kanilang mga traps para sa usa at

baboy kapag ang kanilang mga swidden crops ay nagsimulang lumaki sa mga

dalisdis ng burol, dahil ang laro ay inaasahan na lumabas mula sa kagubatan

upang manguha ng kabutihan. Ang sariwang mga shoots na gumagapang mula

21
sa isang pag-clear ng nasusunog ay karaniwang umaakit sa mga hayop

(Patanne 1977: 511).

Kapag nakatanim ang mga bukirin na nakatanim ng mga pananim, walang

gaanong trabaho ang dapat gawin para sa mga menfolk, maliban sa

pangangaso, pangingisda at pangangalap ng mga pagkain sa gubat. Bukod sa

kanilang kasanayan sa pagtatakda ng mga bitag at mga patibong, ang mga

mangangaso ng Tiruray ay mga dalubhasa sa paggamit ng blowgun, bow at

arrow, sibat at ang gawang bahay na shotgun, na nakuha pagkatapos ng World

War II.

Sa mga nagdaang taon, ang pag-uuri ng lipunan ng Tiruray sa tradisyonal at

acculturated ay pinaka-binibigkas sa pagkita ng kaibahan ng kanilang

subsistence system. Dalawang tirahan ng Tiruray ang naging batayan para sa

obserbasyon ni Schlegel. Ang unang sistema: tradisyunal na swidden agrikultura,

characterizes ang pag-areglo ng Figel; habang ang isa pa, ang ekonomiya ng

magsasaka, ay naglalarawan sa paninirahan ng Kaba-Kaba.

Inilarawan ni Schlegel ang una bilang isang sistema na inangkop sa tropical

rainforest, na binubuo ng slash at burn at paglilipat paglilinang. Ito ay pinalaki ng

pangangaso, pangingisda at pagtitipon ng pagkain. Inilalarawan niya ang

pangalawa bilang binubuo ng araro ng pagsasaka sa mga lugar na halos

nawalan ng takip ng kagubatan, na walang halos pagsasamantala o pag-asa sa

mga mapagkukunan ng kagubatan at pagkakaroon ng malawak na pakikisangkot

22
sa ekonomiya ng merkado ng isang pamayanan sa mababang lupain (Schlegel

1979: 164).

B. Paghahanapbuhay

Tulad ng karamihan sa mga lipunan na hortikultural, ang pagmamay-ari ng lupa

ay hindi isang mahigpit na paraan ng halaga, sa halip, nakasalalay sa karapatan

ng paggamit. Ang lupa na nakapalibot sa isang partikular na pamayanan ay

itinuturing na isang kalakal. Nasa isang pamilya na magpasya kung gaano kalaki

ang isang balangkas ng lupain na pinaplano niyang bukid at ang mga hangganan

ay kapwa nagdesisyon. Hangga't wala pang ibang pamilya ang kasalukuyang

gumagamit ng lupa, ito ay, sa pamamagitan ng batas ng Tiruray, tanggap na

markahan ito bilang isa para sa kapaskuhan.

Tulad ng napag-usapan natin sa nakaraang seksyon, ang Tiruray ay hindi

gumagawa ng panday sa panday kaya ang matulis na bahagi ng mga tool na

ginagamit nila para sa pagsasaka ay nakuha lahat sa pamamagitan ng

kalakalan. Ang mga kahoy na hawakan ay gawa mismo ng mga lokal, kung

kinakailangan. Ang mga tool ay medyo simple: isang slashing bolo (fais), isang

mas maikli na all-purpose bolo (badung), isang palakol para sa pagputol ng

malalaking puno (fatuk), kutsilyo ng tanghaga (susud), at isang maliit na talim ng

pag-aani (langgaman). Ang ilan ay gumagamit din ng tradisyonal na patulis na

mga poste; isang mahabang makitid para sa paggawa ng mga butas sa lupa

upang itanim (ohok) at isang mas maikli para sa paghuhukay (tudok, kedor).

23
Ang mga aktibidad na swidden, iyon ay ang pag-ikot ng slash-and-burn, ay na-

time na may sanggunian sa mga konstelasyong Tiruray. Ang mga kalalakihang

ritwal ay minarkahan ang kanilang mga site na may swidden para sa darating na

taon sa Disyembre hanggang Enero. Ito rin kapag sinimulan nila ang gawain sa

pagbubuwis na linisin ang mabigat at siksik na kagubatan ng kagubatan at

pinuputol ang mas malaking puno. Dahil ito ay isang nakakapagod na trabaho

para sa bawat pamilya na gumanap sa kanilang sariling lupain, ang lahat ng mga

kalalakihan sa pamayanan ay tumutulong sa bawat pamilya sa kanilang sariling

lupain hanggang ang lahat ng mga lupain ay handa na.

Pagsapit ng Marso o Abril, handa na ang nasunog na mga site. Ang bawat

kalalakihan at kababaihan pagkatapos ay tulungan ang bawat sambahayan sa

kanilang bukid. Una, ang mais ay nakatanim, pagkatapos ng maraming mga uri

ng bigas at ang dagdag na mga plots sa loob at labas ng tamang mga patlang ay

nakatanim na may iba't ibang iba pang mga pananim, tulad ng mga tubers,

gulay, prutas, pampalasa at di-edibles tulad ng koton, sa iba't ibang oras at ay

din na ani habang tumatanda sa kanilang sariling mga oras.

Sa pamamagitan ng Mayo o Hunyo, ang unang ani ng mais ay naani ng mga

kababaihan ng pamayanan. Ang mga pananim ay nakaimbak sa mga rack ng

pagpapatayo. Pagsapit ng Agosto o Setyembre, ito ay ang bigas na handa nang

i-ani. Matapos maalis ang mga palayan ng bigas, ang isang pangalawang ani ng

bigas ay nakatanim sa bukid, hindi mag-aaksaya ng anumang mahalagang oras

para sa nalaglag na lupain. Ang partikular na balangkas ng lupain ay pagkatapos

ay mawalan ng maraming taon na darating upang payagan ang panahon ng

24
pagbagsak nito upang maibalik ang balanse sa kalikasan sa pamamagitan ng

natural na pagpapabalik nito sa pananim at muling magbago ng mga mineral.

Ang bawat sambahayan ay pagkatapos ay pumili ng ibang balangkas ng lupa sa

susunod na taon. Habang lumalaki ang mais at bigas, ang mga kababaihan ay

tungkulin sa pag-iwas sa kanilang mga sariling sambahayan samantalang ang

mga kalalakihan ay malayang makisali sa iba pang anyo ng pamumuhay tulad ng

pangangaso, pangingisda, at pagtitipon ng mga ligaw na pagkain mula sa

kagubatan.

Maraming mga tao ang nagtataka kung bakit karamihan sa mga hortikultural na

lipunan tulad ng Tiruray ay advanced sa swidden pagsasaka kung sa oras na

pinapayagan nila ang kanilang mga pananim, nagreresulta pa rin sila sa

tradisyonal na pangangaso at pagtitipon. Ang sagot ay dahil habang ang

pangangaso at pagtitipon ay, noong nakaraan, sapat upang matupad ang maliit

na banda ng mga kamag-anak, hindi sapat na pakainin ang isang buong

pamayanan pati na rin mapanatili ang pagtaas ng pangangailangan sa merkado

ng kanilang mga produkto upang makakuha ng mahahalagang modernizing na

materyales para sa ang kanilang pang-araw-araw na pangangailangan

Ang Tirurays ay may isang bilang ng mga bitag na ginagamit nila sa pangangaso

kabilang ang mga patibong ng tagsibol (kotor, ambirut), mga sibat (feliyad), mga

spiked pits (kanseb), log fall (diran) na sinamahan ng mga ligaw na halaman at

pagkain ng hayop upang maakit ang kanilang mga biktima. Eksperto din sila sa

paggamit ng bow (bohor) at arrow (banting), ang pangangaso na sibat (sebat), at

25
blowgun (lefuk). Ang mga homemade shotgun (faletik) ay naging popular na

kamakailan. Sinanay din ni Tiruray ang mga aso upang makatulong sa larong

pang-jagada sa panahon ng pangangaso.

V. MGA SULIRANIN

A.Banta ng Modernisasyon

Hindi ito isang nakatagong kaalaman na ang bawat tribo ng etniko sa Pilipinas ay

mabilis na nalubog at pinuno ng modernong paraan ng pamumuhay. Ang Tiruray

ay walang pagbubukod sa ito.

Tulad ng marami, ang Tiruray indibidwal ay naiwan na may kaunting pagpipilian

ngunit upang yakapin ang mga pagbabago na nangyayari sa labas ng kanilang

mga bundok. Kahit na sila ay hindi isang kapitalistang lipunan, nasa awa pa rin

sila ng mas malaking merkado ng kapitalista na nakuha nila ang kanilang mga

kalakal. Ang pag-unlad at pag-unlad ay pinalayas ang mga ito mula sa kanilang

mga lupain kahit na may IPRA at iba't ibang mga pagtatangka upang subukin

ang Katutubong Tao. Mabilis na nawawala ang kanilang kultura at

pagkakakilanlan bilang Tiruray nang higit pa at marami sa kanila ang naninirahan

sa mga lungsod at naging bagong henerasyon ng mga propesyonal.

Tulad ng darating na henerasyon, kaunti at kaunti sa nauna nang nalalaman ay

nawala. Ito ang dahilan kung bakit sinisikap ng mga antropologo na magsulat ng

mga nakasulat na account ng tradisyonal na buhay ng Tiruray sa isang

pagtatangka na mapanatili ang pamana sa kultura. Tulad ng maraming Tirurays

na mabilis na dumarating sa mga lambingan ng pagiging isang Pilipino at hindi

26
gaanong Tiruray, ito ay, walang duda isang mahalagang bahagi sa kanila.

Ipinagmamalaki pa rin nilang nagmula sa naturang natatanging pangkat etniko

kahit na ang bagong dugo ng Tiruray ay hindi lahat ay pamilyar sa kanilang

pamana kung ano ang kanilang mga lola.

B. Problemang Pangkalusugan

Ang mga tao sa Tiruray ay nag-pangkat ng kanilang pagkain sa apat na

kategorya. Ang unang pangkat ay ang staples staples na binubuo ng bigas,

mais, yam at talo bukod sa iba pa. Ang pangalawang pangkat ay ang kanilang

mga viands o side dish na kasama ang karne, isda at iba't ibang mga gulay. Ang

pangatlong pangkat ay ang kanilang mga pampalasa tulad ng asin, sibuyas at

bawang. Ang ika-apat na pangkat ay ang kanilang mga meryenda kung saan

nahulog sa ilalim ng kape, prutas at bigas. Ang bigas ay ang pinakamahalagang

bahagi ng diyeta ng Tiruray at itinuturing na isang mahalagang halaga ng kultura

sa bawat pagkain. Ang mga Tiruray ay nasisiyahan sa pag-inom ng kape at tsaa

kahit na ang tsaa ay nakuha sa merkado sa pamamagitan ng kalakalan at sa

kasalukuyan, sa kapitalistang lipunan ng mga mababang lupain, kapalit ng pera.

Maraming Tiruray ang umiinom din ng tuba at isang maliit na bahagi ang

umiinom ng matapang na alak. Ang nakaraang pagbibinata, karamihan sa

Tiruray ay nakagawian ng chewing betel quid, masigla na nagpapasigla, bilang

kanilang tanging anyo ng nakalalasing paggamit.

Ginagamit din ng Tiruray ang kanilang mga mayamang kapaligiran para sa mga

layuning panggamot tulad ng karamihan sa mga tribo ng etniko. Ang Tilala

27
(Cordyline fructicosa) na kilala sa Tiruray ay ginagamit para sa hemoptysis dahil

sa pulmonary tubercolosis, nanganganib na pagpapalaglag, labis na

pagpapalabas ng regla, hematuria, dumudugo na tambak, enteritis at bacillary

dysentery. Ang isa pa, barantiya (Jatropha curcas) ay ginagamit bilang isang

lunas sa pruritus, eksema, rheumatism, sakit sa buto at trahedya.

D. Kahirapan

Ang tradisyonal na Tiruray ay lubos na umaasa sa pangangalakal upang

makakuha ng mga mahahalagang materyales para sa kanilang pang-araw-araw

na buhay. Ang mga kasangkapan sa bakal ay isang mahalagang bahagi ng

kanilang pananatili sa bukirin na sinakupan dahil ang mga bolos at kutsilyo na

ginagamit nila ay nakuha lahat sa pamamagitan ng kalakalan o pagbili mula sa

pamilihan sa mababang lupain. Tulad ng Tiruray ay hindi humabi, nakakakuha

din sila ng tela sa pamamagitan ng pangangalakal. Ang asin, isang mahalagang

bahagi ng kanilang diyeta, ay isa pang materyal na pinagtatrabahuhan nila sa

mga Maguindanaoans. Ang mga item na ginamit din bilang presyo ng nobya at

ligal na mga pag-aayos tulad ng krises, necklaces, tanso kahon para sa bêtel

quid ingredients, gongs, sibat at iba pa ay nakuha sa pamamagitan ng kalakalan.

Gayundin, ang mga kalakal mula sa mga bundok ay dumaloy din sa mga

Maguindanaoans. Ang mga mahahalagang gamit sa tala ay ang rattan, tabako at

leafwax na kung saan ang mga Maguindanaoans ay nangangalakal sa mga

Tsino.

28
Ang kalakalan ay hindi isang simpleng bagay para sa parehong partido,

gayunpaman. Tulad ng nasakop ng mga Muslim ang mga Maguindanaon at

naibalik ang kanilang pinuno sa Islam, ang iba pang mga mababang bayan ay

nasa ilalim din niya. Gayunpaman, ang Tiruray, tulad ng karamihan sa mga

nakahiwalay na pangkat ng tribo, ay maingat at kahina-hinala sa mga taong

sinusubukang i-convert ang mga ito sa anuman at kung saan ang kultura ay

naiiba sa kanila. Ang Tiruray ay gumawa ng paa ng mga bundok na mga punto

ng pagpasok sa mga gateway ng kanilang mga komunidad na ang iba ay hindi

maaaring dumaan, lalo na ang mga Maguindanaoans. Mayroong, siyempre, mga

pagbubukod sa panuntunang ito at ito ang mga mangangalakal at mga

naglalakad.

Ang mga Ritualistic tract ay ginawa sa pagitan ng ilang mga kapitbahayan sa

Tiruray at mga datus ng Maguindanaoan para mangyari ang kalakalan sa

pagitan ng mga komunidad. Ito ay hindi isang kasunduan ng dalawang tribong

etniko ngunit sa halip ay mga kasunduan sa pagitan ng mga pangkat ng

magkakaibang kultura. Ang mga pakete sa kalakalan ay ginagawa upang

sumagisag, para sa layunin ng pangangalakal, ang dalawang nagkontratang

indibidwal bilang mga kapatid, pansamantalang tinalikuran ang kanilang talamak

na poot sa bawat isa. Ito ay tinatawag na "seketasteel" o "paggupit ng rattan".

Ang dalawang pinuno ng bawat pamayanan, ang Maguindanaoan datu at ang

Tiruray "kedafawan", bawat isa ay nagtatapos sa isang rattan, inilagay ito sa

isang log, at pinutol ito sa dalawa gamit ang isang kris. Sumusumpa sila na

kikilos sila bilang "kapatid ng isang ama at isang ina" at kung ang isa ay

29
ipagkanulo ang kanilang espesyal na relasyon, "nawa’y maputol ang kanyang

buhay dahil ang piraso ng rattan na ito ay pinutol." Pagkatapos ay binibigyan nito

ang pag-access sa negosyante ng Maguindanaoan. sa bundok ng partikular na

pamayanan ng Tiruray. Gayunpaman, limitado lamang siya upang

makipagkalakalan sa isang pamayanan tulad ng iba pang mga pangkat ng

Tiruray ay mayroon ding sariling mga pakete sa iba pang mga tribong

Maguindanaoan.

Ang mga Maguindanaon ay kumilos din bilang middlemen para sa karagdagang

pangangalakal ng maraming mga item ng Tirurayorigin. Ang tatlong pinaka-

hinahangad na mga item sa ika-19 na siglo ay ang ina-ng-perlas, guttapercha at

almaciga. Ang huling dalawa ay ang mga produktong kagubatan mula sa mga

highlands ng Mindanao.

Ang Gutta percha ay ang sap ng puno na tinawag ng Tiruray na "tefedus"

(Palaquium ahernanum Merr). Nagkaroon ng isang mataas na pangangailangan

para sa gutta percha noong 1860 at 1870s tulad ng iyon nang itinayo ang

transatlantic cable. Ang Gutta percha ay ginamit bilang isang pagkakabukod para

sa cable.Tiruray at iba pang mga tribo ng bundok na nakolekta ang dagta at

ipinagpalit ito sa mga Maguindanaoans para sa mga kasangkapan sa tela, asin

at bakal. Mula doon ipinagpalit ang sap sa Sulu, pagkatapos ay sa Sandakan o

Lubuan, pagkatapos ay sa Singapore kung saan ito ay kilala bilang "North

Borneo gutta percha".

30
Ang iba pang, almaciga, ay isa ring sap mula sa ibang punong kilala sa Tiruray

bilang "lunay solo" (Agathis philippinensis Warb). Ginagamit ito sa paggawa ng

copal varnish. Pinahahalagahan ng mga Kastila ito para sa paggamit nila ng sap

para sa paggawa ng mga barko at sa gayon ay naglalakbay sa maraming mga

channel ng merkado upang maabot ang Espanya.

VI. SERBISYONG NAIBIBIGAY NG PAMAHALAAN

A. Sanitasyon at Serbisyong Pangkalusugan

Ang WaSh sa Mga Paaralang (WINS) ay isang pambansang patakaran ng

Kagawaran ng Edukasyon na naglalayong turuan at pag-instill ng wastong pag-

uugali sa WaSH sa mga mag-aaral na lumikha ng isang malaking epekto sa

kalusugan at pagganap ng mga bata sa paaralan. Ang program na ito ay

maraming mga kwento ng tagumpay sa buong bansa at nagdala ng mga

makabuluhang pagpapabuti sa mga paaralan na aktibong sumusuporta at

pagpapatupad nito.

Ang tagumpay ng WINS ay nakasalalay din sa kabuuan mula sa kolektibong

suporta ng pamamahala ng paaralan, mga opisyal ng barangay at mga

magulang. Sa mga munisipalidad ng Lebak at Kalamansig sa Sultan Kudarat,

ang WINS ay nagkakaroon ng headway sa buhay ng mga bata sa pag-uudyok

ng positibong pag-uugaling WaSH.

Bgy. Ang Salangsang sa munisipalidad ng Lebak ay isang malalayong barangay

na populasyon ng karamihan ng mga Manobo at Tiruray. Ito ang mga katutubong

tao na karaniwang mga naninirahan sa mataas na lugar, na medyo namumuhay

31
sa kultura at nakatira nang nakararami sa kalungkutan ng kagubatan. Mayroong

mataas na rate ng hindi marunong magbasa-basa sa grupo, kakaunti lamang

ang mga may edukado at higit sa lahat ay may mga magsasaka. Ang lugar ay

halos 25 kilometro ang layo mula sa tamang lungsod at mahirap ang lokal na

transportasyon. Karaniwan na makita ang mga taong nakasakay sa kabayo

upang makarating sa bayan dahil mahirap ang kondisyon sa kalsada at isang

beses na mapanganib para sa sasakyan ng motor. Ang pangkabuhayan ay

pangunahing pang-agrikultura; kape, mais at ligaw na pulot. Ang mga batang

Manobo at Tiruray ay dumalo sa nag-iisang elementarya sa barangay. Noong

nakaraan, ang pakikipag-ugnayan sa mga bata ay nakasalalay kung ang isa ay

"Kristiyano" - karamihan sa mga Ilonggo o Ilokano, at "Tribu" - Manobos o

Tirurays. Ang tribu ay hindi karaniwang nakikihalubilo sa ibang pangkat, hindi

gaanong tungkol sa etniko diskriminasyon, ngunit higit pa sa kanilang sariling

pagpipilian. Batay sa paraan ng pamumuhay na kanilang naranasan, bihira

silang maligo, o hugasan ang kanilang buong katawan, o magsipilyo ng kanilang

mga ngipin, mas gaanong gamitin ang sabon at tubig upang hugasan ang

kanilang mga kamay. Ayon sa mga guro, nadama ng mga batang tribu na may

kakaiba sa kanila.

Sa pagpapakilala ng programa ng WaSH in Schools, ipinakilala ang mga mag-

aaral sa mga pangunahing mensahe at pag-uugali sa WaSH: ang paggamit ng

mga banyo para sa defecation, paghuhugas ng kamay gamit ang sabon at tubig

sa panahon ng mga kritikal na oras, pagsisipilyo ng ngipin gamit ang fluoride

toothpaste, pang-araw-araw na paliligo, pag-inom tubig mula sa ligtas na

32
mapagkukunan, at pangkalahatang kalinisan ng paligid. Ang pamamahala ng

paaralan ay nagtatag ng mga koponan ng WaSH sa mga paaralan sa bawat

baitang. Pinangunahan at gabay ng mga koponan ng WaSH ang kanilang "ward"

sa pang-araw-araw na mga aktibidad ng WaSH tulad ng handwashing at brush

ng ngipin. Nagsisilbi silang mentor at gabay. Ang paaralan ay nagtatag din ng

sistema ng signal / babala upang ang mga mag-aaral ay gagabay tuwing

naririnig nila ito. Ginawa ng pangulo ng Kataas-taasang Pamahalaang Mag-aaral

na ito babala- tatlong maikling pagsabog ay nangangahulugang ang mga mag-

aaral na maghanda sa handwash, isang mahabang putok pagkatapos ng 5

minuto ay nangangahulugang lumabas at hugasan ang kanilang mga kamay

bilang paghahanda sa tanghalian. Ang bawat mag-aaral ay kinakailangan na

magsipilyo ng kanilang mga ngipin pagkatapos ng tanghalian. Sa una, sila ay

tinuruan at gabayan kung paano ito gawin, kung gayon kalaunan ay naging

pamantayan sa paaralan.

Tulad ng pagsasalaysay ng isang guro ng Manobo, karaniwang pag-uugali sa

kanilang tribo na magsira sa halos kahit saan, ang pagsipilyo ng ngipin ay

ginagawa sa pamamagitan ng paggamit ng durog na baywang na twig hanggang

sa lumambot ito, at ginagawa ito kadalasan lamang kapag

isang bagay ang natigil sa pagitan ng ngipin. Ang pang-araw-araw na paliligo o

paghuhugas ng mukha ay hindi isang pamantayan, samakatuwid, ang mga amoy

ng Manobos o Tirurays. Sa pagpapakilala ng mga WINS, ang mga bata ng IP ay

tinuruan ng mga pinahusay na pag-uugali ng WaSH, na binigyan ng mga

paunang suplay at ngayon ay maligaya na nakisalamuha sa ibang mga bata.

33
Wala nang nakikitang di-nakikitang paghati sa mga bata dahil ang "pagkakaiba"

ay napawi ngayon. Bilang isang resulta, ang lahat ng mga bata ngayon ay mas

masaya, malusog, maayos at mas sosyal. Ang parehong mga bata ay nagdadala

ng pagbabago sa bahay habang sila ay naging mga tagapagtaguyod ng WaSH

sa kanilang sariling mga pamilya. Ang ngipin ng brush, handwashing, araw-araw

na paliligo at pangkalahatang kalinisan ng paligid ay naging bagong

pamantayan.

Ang pamamahala ng Paaralan, pag-unawa na ang mga supply ay kailangang

mai-replenished, sinimulan ang pagpapakilos ng mapagkukunan para sa

napapanatiling mga kagamitan sa pasilidad ng WaSH. Humingi sila ng suporta

para sa mga kaibigan ng OFW, humiling ng suporta mula sa kanilang sariling

Barangay at munisipyo at mula sa mga lokal na negosyo. Nagbigay ang

Barangay LGU ng mas mahusay na mapagkukunan ng tubig para sa mga

paaralan, ang munisipalidad na LGU ay nagtayo ng karagdagang mga palikuran

at pagkumpuni ng mga pasilidad ng tubig, at iba pang mga donor na nagkaloob

ng mga suplay sa WaSH tulad ng sabon, sipilyo at sipilyo. Sa ilang mga punto,

ang UNICEF, sa pamamagitan ng A Single Drop for Safe Water, ay nagbigay ng

Php 30,000.00 para sa mga materyales para sa pagpapabuti ng kanilang mga

pasilidad sa WaSH. Ang mga magulang at komunidad ay nagbigay ng paggawa

bilang katumbas ng kanilang katarungan.

34
Ang buong pamayanan, sa pamamagitan ng WINS, ay binago sa isang

empowered, motivated na mga tagapagtaguyod ng WaSH. Ang BLGU, na

kinikilala na ang pagsulong ng kalusugan ay dapat na pangunahing serbisyo,

edukasyon bilang ang tanging paraan upang matulungan silang mapagbuti ang

kanilang buhay, at din ang pangangailangan na suportahan ang paaralan upang

makamit nila ang katayuan ng G2, ay higit pa sa naiudyok na magbigay ng

tulong. Ngayon, ang paaralan ay may functional WaSH

mga kagamitan, magkaroon ng tubig at isang malinis at mas organisadong

paligid. Natutuwa ang mga bata na pumasok sa paaralan at diskriminasyon sa

mga "Kristiyano" at "Tribu" ay hindi na isyu sa mga mag-aaral.

B. Serbisyong Sosyal

Sinusuri ng ulat na ito ang kalagayan ng Pilipinas na may kaugnayan sa media

landscape at mga pagkakataon para sa pakikilahok ng mga Katutubong Bayan

'sa mga ―communicative space "bilang avenues para sa pagpapalakas sa sarili.

Bilang isang pagtatasa ng mga komunikasyon at media kapaligiran at ang

kanilang mga implikasyon para sa mga Katutubong Tao, tiningnan ang ulat mga

hamon at oportunidad na makakatulong sa hinaharap na mga interbensyon sa

pag-unlad na lumitaw mula sa mga lokal na pangangailangan at adhikain. Mga

pangkat ng mga katutubo, pinuno at indibidwal mula sa Metro Manila at

dalawang pangunahingang mga lalawigan, isa sa Mindanao at isa pa sa Luzon,

ay kumonsulta sa loob ng isang apat na buwan panahon sa pamamagitan ng

mga talakayan ng pokus ng pokus, pangunahing panayam at impormal na

35
panayam mga konsultasyon tulad ng mga pag-uusap sa komunidad na ginanap

sa Upi, Maguindanao para sa pagtatasa ng Teduray C4E. Sa maraming mga

talakayan, ang mga pangunahing puntos na itinaas ng mga lumahok na

nakatuon higit sa lahat sa mga isyu sa domain ng mga ninuno, mga batas na

nagkakasalungat lalo na sa mga nauugnay sapangangalaga sa kapaligiran at

insentibo sa mga aktibidad sa pagmimina, pagbubukod mula sa pamamahala

mga proseso sa lokal na antas (kahit na itinuro din nila na ang bilang ng ang mga

pulitiko mula sa iba't ibang grupo ng mga Katutubong Indibidwal ay nahalal sa

pampublikong tanggapan o ay may hawak na mga pangunahing posisyon ng

pamahalaan), kapayapaan at salungatan, kapaligiran, kawalan ng access sa

pangunahing serbisyo tulad ng kalusugan at edukasyon. Ngunit malinaw naman,

nagkaroon ng malaking pag-aalala tungkol sa mga karapatan sa lupa at pag-

access at ang pagbubukod ng ang tinig ng mga Katutubong mamamayan sa

mass media, na binibigyang diin ang pangangailangan para sa mas mahusay na

pag-access sa opisyal na impormasyon ng gobyerno kung sa pamamagitan ng

mga channel ng gobyerno o sa balita media. Ang isa pang pangunahing pag-

aalala na naitaas sa buong lupon ng mga kalahok sa mga forum at mga

talakayan ng pokus ng grupo ay ang mga mamamahayag ay walang mas

malalim na pag-unawa sa mga isyu nakaharap sa mga Katutubong Tao na

nakakaapekto sa kanilang karapatang malaman. Mahalagang tandaan na ang

isang bill ng Freedom of Information ay nagkukulang sa kamara ng Kongreso sa

huling 12 taon. Ang panukalang batas ay walang isang tiyak na probisyon sa

pag-access ng mga Katutubong Tao sa impormasyon ngunit ipinapalagay na

36
sumasaklaw ito sa buong populasyon anuman ang kredo o kulay. Ang radio ay

nananatiling pangunahing paraan ng komunikasyon at channel ng impormasyon

sa Mga lugar ng Indibidwal ngunit mga komunikasyon sa digital sa pamamagitan

ng mga cellular phone at mobile ang internet ay din mabagal na gumawa ng mga

papasok maliban sa napaka-naa-access na mga komunidad at mga lugar kung

saan naroroon ang hidwaan. Gayunpaman, ang pakikipagpalitan ng

komunikasyon at impormasyon sa pamamagitan ng balita ng media kung

pahayagan, radyo o telebisyon ay pangunahing isinasagawa sa isang wika

maliban sa Wikang Ina ng Katutubong. Ang isang pagbubukod ay ang istasyon

ng radyo DXUP sa Upi, Maguindanao na nagpo-broadcast ng mga programa sa

pinaghalong Teduray, Visayan, at Ingles. Kahit na sa pagtaas ng katanyagan ng

SMS lalo na sa mga nakababatang henerasyon, ang mga pag-uusap sa

komunidad at mga chat sa likod-bahay ay mananatiling mahalagang mga

channel ng. Ang sistemang pangkomunikasyon ng katutubong ito ay partikular

na kapaki-pakinabang sa paggawa kolektibong desisyon o pagpapahayag ng

mga lokal na isyu sa stream ng pamamahala na karaniwang nasa antas ng

barangay (nayon). Ang mga konseho ng tribo ay naglalaro din ng mahalagang

papel ng komunikasyon na hindi sa pamamagitan lamang ng pag-tackle ng mga

isyu sa komunidad ngunit sa pamamagitan ng pag-update ng mga tao tungkol sa

mga kaunlaran at mga kaganapan sa loob at labas ng mga hangganan ng tribo.

Bilang pagsalungat sa mga operasyon sa pagmimina at mga aktibidad sa pag-

log ay nakakuha ng traksyon, ang ilan Ang mga katutubo na NGOs ay gumawa

ng mga video ng adbokasiyang ipinapakita sa pana-panahon mga lokal na

37
pamayanan lalo na ang mga apektado ng mga extractive actives na nabanggit

kanina. Gayunpaman ang mga video na ito, dapat itong pansinin, ay madalas na

ginawa sa isang kumbinasyon ng Ingles, Tagalog o Bisaya ngunit madalas na

sinamahan ng mga talakayan. Minsan makikita ang mga lumang format ng video

sa ilang mga sambahayan ngunit sa mga lugar kung saan naroon kuryente tulad

ng mga eateries sa nayon at kung minsan sa mga barangay na multi-purpose

hall videoke lords ito sa mga airwaves lalo na sa mga pagdiriwang o mga

espesyal na okasyon. Ang telebisyon ay puro pa rin sa mga sentro ng lunsod at

madalas na hindi kasama ang programming Mga Katutubong Tao maliban sa

paminsan-minsang espesyal na ulat o sa mga pagkakataon kung kailan a

pagbabawas ng kwento tungkol sa mga kontrobersya sa pagmimina at mga

salungatan sa mga katutubo mahuli ang atensyon ng mga mamamahayag.

Maging ang mga serbisyong pang-broadcast sa publiko sa pamamagitan ng

gobyerno radio at TV channel madalas na sumasalamin sa isang napaka-urban-

sentrik kumuha sa pag-uulat ng balita at saklaw. Makatipid para sa istasyon ng

radyo DXUP na pinamamahalaan ng lokal na pamahalaan ng Upi na

pinamumunuan ng isangMayor ng Teduray, wala pang ibang news media outlet

na pag-aari ng mga Katutubong Tao na naglalarawan kung paano

ipinamamahagi ang media upang makinabang sa karamihan sa mga naninirahan

sa lunsod. Sa pangkalahatan, ang print media sa pangkalahatan ay hindi

nakakuha ng ugat sa mga pamayanan ng Mga Katutubong Pamayanan maliban

para sa Cordillera sa North Luzon, lalo na sa Baguio City, kung saan ang isang

tradisyon ng pahayagan, na pinalaki ng mga misyonaryong Amerikano noong

38
unang bahagi ng 1900, ay nanganak ng abilang ng mga lokal na papel sa

pamayanan. Ngunit pagkatapos ay muli, ang mga pahayagan na ito ay nai-

publish sa Ingles ngunit nasiyahan sa isang malaking sumusunod sa mga lokal.

Ang mataas na rate ng hindi marunong magbasa-basa sa mga Katutubong Tao,

muli bilang isang resulta ng pagbubukod mula sa-access sa mga pangunahing

serbisyo, pakikinig sa radyo at pagkukuwento ng mga matatanda ay inalok ang

pagbabasa bilang isang paraan ng pag-unawa sa mga kaganapan na

nakakaapekto sa kanilang buhay. Ang pinagkasunduan sa mga nakibahagi sa

mga aktibidad sa pangangalap ng data ay ang pangangailangan para sa mga

pamayanang Katutubong na mamamayan upang maitaguyod ang kanilang

sariling media, mas mabuti sa radyo bilang isang ay nangangahulugang

mabisang proyekto ang kanilang agenda sa mas malaki, pambansang kaunlaran

at pampulitika tanawin. Ang mga taong Teduray-Lambangian sa Mindanao at

mas mababa sa Tagbanua ng Palawan. Habang ito ay isang paraan upang

matugunan ang pagbubukod ng mga Katutubong Tao mula sa pangunahing

agenda ng balita, dapat itong tingnan sa konteksto ng pagpapaunlad ng

kapasidad na isinasaalang-alang ang mas malaking pagpapagana ng kapaligiran

na maaaring maka-impluwensya sa isang paraan o ang iba pang

pangkalahatang diskarte ng anumang programa sa pag-unlad. Kailangang

isaalang-alang din ang kahalagahan ng pagkakaroon ng isang foothold sa

pangunahing media bilang ang flip side ng isang community media na pag-aari at

pinamamahalaan ng mga Katutubong Tao ay iyon maaaring magkaroon ng isang

pagkahilig upang limitahan ang pag-uusap sa mga katutubong komunidad at sa

39
gayon ay hindi pagtagumpayan ang kanilang mga hangarin sa isang mas

malaking madla lalo na kung ito pagpapahiwatig sa patakaran. Malubhang

pagsasaalang-alang ay dapat gawin sa pagbuo ng nilalaman, pag-unlad ng

kawani (kaalaman, kasanayan, pagsasanay sa saloobin), pagbabahagi ng

pinakamahusay na kasanayan, at pagbuo ng lokal mga modelo para sa

pagtitiklop kung ang Indigenous Peoples media undertakings ay susuportahan.

Maaari itong mahusay na maglahad ng malaking hamon ngunit ang proseso ay

tumatagal ng primarya kapag nakikipag-usap sa ang demokratikong pag-unlad

ng mga katutubong pamayanan at mamamayan na may tinig madalas na hindi

pinansin, wittingly o kung hindi man, kahit na sa mga dapat na tumutulong sila.

C. Imprastraktura

Ang inged ay ang pinakamalaking yunit ng lipunan ng Tiruray, na binubuo ng

ilang mga pamilya na naninirahan sa maraming mga dengonon o pamayanan, na

kung saan ay maliit na nakakalat na mga martilyo na may hanggang sa 20 bahay

bawat isa. Kaugnay nito, maraming mga inged ay malawak na nakakalat sa

buong mga bundok at sa baybayin, mga 20 kilometro mula sa isa't isa. Sa loob

ng isang pag-areglo, maraming Tiruray hous

es ay karaniwang clustered magkasama sa loob ng pag-clear. Sa

pangkalahatan, ang mga tirahan ng Tiruray ay matatagpuan malapit sa mga

mapagkukunan ng tubig, at binigyan ng mga pangalan na nagmula sa mga

kilalang tampok ng mga pisikal na paligid, tulad ng mga ilog, sapa, o bukal.

40
Ang tirahan ng Tiruray noong ika-19 na siglo, tulad ng inilarawan ni Sigayan

(Tenorio 1970: 366-368), ay tila sa konstruksiyon ng flimsier kaysa sa mga

itinayo sa kasalukuyan. Ito ay hindi lamang kaysa sa isang "kubo ng patlang," na

may manipis na mga post na naipit ng ilang pulgada sa lupa, at madaling dinala

ng hangin. Ang sahig ng bahay ay gawa sa bark ng puno, at iilan lamang ang

ginamit na kawayan. Walang pader, ang mga hangings lang ng bark o fronds ng

rattan. Binanggit ni Schlegel na ang gayong disenyo ay kinakailangan para sa

pagtatanggol: makikita ng mga nasasakop ang kalaban nang malinaw kapag

sumalakay sila, na pinapagana ang Tiruray na mabaril ang kanilang mga arrow.

Sa mga nagdaang taon, ang tradisyonal na bahay ng Tiruray ay mas matatag na

itinayo, kahit na maliit pa, na sumusukat ng mga 3 x 5 metro. Ang kahoy at

kawayan ang pangunahing materyales sa konstruksyon para sa katawan, at ang

damo ay ginagamit para sa bubong. Lima o anim na pangunahing mga post o

liley, na gawa sa bilog na matigas na kahoy ang up ng istraktura. Ang mga bilog

na poste ng poste ng kahoy o feher, mga dosenang o higit pa, ay pumapalibot sa

bahay. Sa mga ito ay nakakabit ng apat na bilog na poste ng poste ng kahoy na

tinatawag na serinan, na, kasama ang mga pangunahing post, tinukoy ang

hugis-parihaba na hugis ng tirahang Tiruray. Ang mga stud ay naayos sa apat na

malaking haba ng kawayan na nagsisilbing base o sara feher. Ang isang

maikling distansya sa itaas ng lupa, ang dalawang roundwood na sinturon na

tinatawag na fadal, isa sa bawat haba ng bahay, ay nagsisilbi upang ikonekta

ang mga post pati na rin suportahan ang serye ng mga roundwood na sahig na

sumali na bekenal.

41
Ang isang kagiliw-giliw na tampok ay isang pintuan o tenuwe na gawa sa frame

ng kawayan, na nakabalot sa ilalim at sa gayon ay natitiklop sa lupa kapag

binuksan. Sa kabilang panig ng bahay ay isa pang pagbubukas kung saan ang

isang notched log hagdan o gadan ay humahantong. Ang pader o diding ay

napupunta sa paligid ng bahay, at gawa sa basag na kawayan, na ito rin ang

materyal para sa sahig o saag. Ang mga bilog na poste ng kahoy na trusses o

salagunting ay nagsisimula mula sa mga beam at nagtatapos sa ibaba lamang

ng ridge roll o luntud. Ang mga bilog na kahoy na rafters na tinatawag na kesew

at purlins na tinatawag na berewar atef ay bumubuo ng balangkas ng bubong.

Sa mga ito ay nakakabit ng damo na bubong o atef.

Sa wakas, kasama ang sentro ng purlin na kilala bilang titay berungan sa bubong

ng bubong, karaniwang mayroong mga burloloy ng bubong ng isang relihiyosong

katangian. Ang mga ito ay tinatawag na fakang, salag buwen, at kula-kula. Sa

ilang mga pag-aayos, lalo na ang mga acculturated, ang tradisyunal na mga

bintana ng bintana, na nakabalot, ay nagbibigay daan sa kanluran na istilo ng

swing type, habang ang mga notched na hagdan ng troso ay pinalitan ng hagdan

ng hagdan ng mababang yabag na hagdan. Gayundin, ang relihiyosong

dekorasyon ay ganap na tinanggal mula sa mga bubong.

Ang isa pang istraktura na inilagay ng Tiruray ay ang kayab (maliit na guwardya

ng guwardya), na itinayo sa itaas ng patlang na naikot kapag ang swidden ay

ganap na nakatanim sa mga unang pananim. Mula sa kayab ang isa ay

maaaring magkaroon ng kumpletong pagtingin sa mga halaman. Ang kayab ay

ginagamit bilang pagtulog, at bilang isang kanlungan mula sa mainit na araw.

42
Ang swidden hut ay halos 2 x 2 metro, suportado ng hindi bababa sa apat na

mababang stilts o post, at may mga dingding at bubong na gawa sa rattan. Ang

kahoy na ginamit para sa kayab ay natipon mula sa kagubatan, o itabi kapag

ginawa ang paglilinis. Ang bark ng menurer tree ay nagsisilbing sahig. Ang mga

Rattan vines ay ginagamit upang magkasama magkasama ang buong istraktura.

REKOMENDASYON

43
  Supportahan at bigyan ng pondo ng lokal na gobyerno ang bawat

aktibidad na may kinalaman sa pagpapayabong ng kultura ng tribong

Teduray.

 Punan ang mga pangangailangang pang medikal lalo na sa malalayong

lugar na tinitirahan ng tribong Teduray sa pamamagitan ng pagpapatupad

ng medikal missions sa mga nasabing lugar.

 Punan ang pangangailangang pang edukasyon ng tribong Teduray sa

pamamagitan ng pagpapatayo ng mga pampublikong paaralan malapit sa

mga nasabing lugar na tinitirhan nila.

 Punan ang pangangailangang pang kabuhayan ng tribong Teduray sa

pamamagitan ng pagsupporta at pag endorso ng kanilang mga produkto

sa publiko.

 Irespeto at bigyang pansin ang kultura hindi lamang ng tribong Teduray

kundi pati narin ang ibat ibang tribo sa buong Pilipinas.

 Panatilihin at ipreserba ang kultura at kagawian ng tribong Teduray sa

pamamagitan pagbibigay ng kaalaman tungkol sa tribong ito.

SANGGUNIAN

44
 ‘The Culture of Philippine Ethnic Group’- TIRURAY

 Indigenous Voices in the Philippines: Communication for

Empowerment (C4E) Assessment Report

 WIKIPEDIA

 Department of Health Annual Report 1997

 Sein- A Single Drop of Water

 Ethnic Groups of the Philippines

 Peoples of the Philippines- Tiruray [NCCA]

 Teduray in Philippines-Joshua Project

 Tiruray-Ethnologue

 Tiruray-Mindanao-Philippines-Scribd

 The tiruray- jstor

 The Customs of Tiruray People- jstor

 Mga Tiruray-Wikiwand

 Tiruray People of the Philippines Research Papers- Academia.edu

 Tiruray/Teduray- Bangsamoro and Lumad History, Culture and Traditions

 Tiruray-Peoplegroups.org

 The Traditional Tiruray Zodiac

 Tiruray Summary-Kinship-Marriage

 Teduray art and culture- Portal to Plateau

45