Σχήματα λόγου και εκφραστικά μέσα στη Λογοτεχνία

Πολύ πολύ σημαντικό!!

Επανέρχομαι ....για να τονίσω πάλι τη διαφορά εκφραστικών μέσων και σχημάτων

λόγου.Όπως είπαμε και πριν τα εκφραστικά μέσα εμπεριέχουν τα σχήματα λόγου
αλλά δεν ταυτίζονται.Είναι έννοια γενικότερη...Οι εικόνες για παράδειγμα ανήκουν
στα εκφραστικά μέσα αλλά δεν αποτελούν σχήμα λόγου.Το υπουργείο όμως τα χει
λίγο θαλασσώσει...τις δέχεται ως σχήμα λόγου...με αποτέλεσμα στις εξετάσεις κάποια
εξεταστικά το παίρνουν ως σωστό και άλλα όχι.

Δείτε παρακάτω και την άποψη ενός άλλου φιλολόγου

(Δ. Χριστόπουλου)

Σχήματα λόγου και εκφραστικά μέσα στη Λογοτεχνία

Τα εκφραστικά μέσα είναι μια γενική κατηγορία (έννοια γένους) με πολλές

υποκατηγορίες. Τα σχήματα λόγου (έννοια είδους) είναι κάτι πολύ συγκεκριμένο:
"παιχνίδια" με τις λέξεις π.χ. παρομοίωση, μεταφορά, επαναφορά, κλιμακωτό σχήμα,
πρωθύστερο σχήμα, υπαλλαγή κ.τ.λ. Είναι δηλαδή μια υποκατηγορία. Εκφραστικό
μέσο είναι π.χ. μία οπτική εικόνα, η οποία όμως δεν είναι σχήμα λόγου, ή και ένα
επίθετο. Εκφραστικό μέσο μπορεί να θεωρηθεί ακόμη και η περιγραφή, η λυρική
γλώσσα ή η στιχομυθία, από τη στιγμή που με τον τρόπο αυτό ο συγγραφέας θέλει να
εκφράσει κάτι.
Ο δραματικός ενεστώτας δεν είναι σίγουρα σχήμα λόγου.
Επίσης, κατά τη γνώμη μου, οι εικόνες δεν αποτελούν σχήματα λόγου αλλά
εκφραστικά μέσα. Παρόλ' αυτά το Π.Δ 319/2000 (ΦΕΚ 261 27-11-2000) εντάσσει
καταχρηστικά τις εικόνες (κακώς) στα σχήματα λόγου.
Εδώ δίνετα ένας Πίνακας σχημάτων λόγου με παραδείγματα:

Σχήματα λόγου

Πρόκειται για την ιδιόρρυθμη και ιδιαίτερη τοποθέτηση λέξεων ή

φράσεων στη σειρά του λόγου, που οφείλεται σε λόγους ψυχολογικούς,
αισθητικούς, ρυθμικούς ή και καθαρά προσωπικούς, όταν ο συγγραφέας
προσπαθεί να δημιουργήσει προσωπικό ύφος. Τα σχήματα λόγου
κατατάσσονται σε κατηγορίες ως εξής:

Α. Σχετικά με τη θέση των λέξεων Β. Σχετικά με τη Γ. Σχετικά με την πληρότητα του λόγου Δ. Σχετικά με τη σημασία λέξεων ή φράσεων
γραμματική συμφωνία των
λέξεων
. Υπερβατό 1. Κατά το νοούμενο 1. Έλλειψη 1. Μεταφορά
. Πρωθύστερο 2. Σύμφυρση 2. Πλεονασμός 2. Κατ΄ εξοχήν
. Χιαστό 3. Ανακόλουθο (α) Εκ παραλλήλου 3. Συνεκδοχή
. Κύκλος 4. Καθ΄ όλον και μέρος (β) Περίφραση 4. Μετωνυμία
. Παρονομασία 5. Έλξη (γ) Εν δια δυοίν (ένα με δύο) 5. Αντίφραση
. Ομοιοτέλευτο 6. Υπαλλαγή (δ) Επαναφορά (α) Λιτότητα
. Ασύνδετο 7. Πρόληψη (ε) Υποφορά και ανθυποφορά (β) Ειρωνεία
. Πολυσύνδετο (στ) Αναδίπλωση ή Παλιλλογία (γ) Ευφημισμός
. Κλιμακωτό 6. Υπερβολή
7. Αλληγορία
8. Προσωποποίηση
9. Παρομοίωση
10. Οξύμωρο
11. Αντίθεση

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΑΡΑΔ

 Υπερβατό Ανάμεσα σε δύο λέξεις που έχουν στενή λογική και «Με τη
συντακτική σχέση μεταξύ τους παρεμβάλλονται μία ή «Έχου
περισσότερες λέξεις. όπου γ
το χρώ
στον ο
 Πρωθύστερο Εκείνο που χρονολογικά και λογικά είναι δεύτερο «Τέλο
τοποθετείται πρώτο. δροσε
 Χιαστό Δύο όροι ή φράσεις εκφέρονται με αντίστροφη σειρά, ώστε «Η Γκ
να βρίσκονται σε διάταξη σχήματος Χ. Γκιών
«Στο Π
κι η κό
 Κύκλος Μία πρόταση ή περίοδος τελειώνει με την ίδια λέξη με την «Παλι
οποία άρχισε. παλιώ
σα Γρα
 Παρονομασία ή Λέξεις ομόηχες και συνήθως ετυμολογικά συγγενείς «Όσα
παρήχηση τοποθετούνται η μία κοντά στην άλλη. «Τραγ
 Ομοιοτέλευτο ή Διαδοχικές προτάσεις ή στίχοι τελειώνουν με λέξεις που «Να σ
ομοιοκα-τάληκτο έχουν την ίδια κατάληξη. να σας
 Ασύνδετο Παραθέτουμε όρους ή προτάσεις χωρίς συνδέσμους. Αυτό «Έτσι,
το σχήμα δίνει στο λόγο ζωηρότητα, κίνηση, παλμό. τσακμ
είναι π
φορέα
εξουσ
 Πολυσύνδετο Συνδέουμε όμοιους όρους ή προτάσεις με συνδέσμους «Χαρέ
συμπλεκτικούς ή διαζευκτικούς. όλα, τ
ολόρθ
 Κλιμακωτό Οι έννοιες παρουσιάζονται σε ακολουθία είτε αύξησης είτε «Ακού
μείωσης. ακούω
ακούω
ακούω
«Και κ
 ελάχισ
πλέον
 Κατά το νοούμενο Οι όροι μιας πρότασης συμφωνούν με βάση το νόημα και « Ο κό
όχι το γραμματικό τύπο. φκιάν
 Σύμφυρση Αναμιγνύονται δύο συντάξεις και δίνουν μια τρίτη, «Σκλά
συνήθως λόγω ψυχικής ταραχής. ραγιά
χέρια
 Ανακόλουθο Οι λέξεις που ακολουθούν δε βρίσκονται σε συντακτική «Τρεις
συμφωνία με τις προηγούμενες. βιγλά
τρεις α
 Καθ΄ όλον και μέρος Το ουσιαστικό που δηλώνει το διαιρεμένο σύνολο δε «Του Κ
βρίσκεται σε γενική (διαιρετική), αλλά τίθεται ομοιόπτωτα ποτάμ
με τον όρο που προσδιορίζει.
 Έλξη Ένας όρος της πρότασης έλκεται από άλλον «Τιμού
επικρατέστερο και συμφωνεί μ΄ αυτόν και όχι με κείνον όσοι…
που απαιτεί το νόημα και η σειρά του λόγου.
 Υπαλλαγή Ένας επιθετικός προσδιορισμός δε συμφωνεί στην πτώση «Τ΄ αν
με τη γενική (κτητική), στην οποία ανήκει, αλλά με το (αντί:
ουσιαστικό που προσδιορίζει η γενική.
 Πρόληψη Το υποκείμενο της εξαρτημένης πρότασης μπαίνει ως «Για δ
αντικείμενο στην κύρια. (αντί:
αμάρα
 Έλλειψη Παραλείπονται λεκτικά στοιχεία που εύκολα μπορούν να
Μορφές έλλειψης: εννοηθούν. Πρόκειται για βραχυλογία.
(α) Σχήμα από κοινού Μία ή περισσότερες λέξεις εννοούνται από τα «Σε κα
 προηγούμενα αμετάβλητη. καμαρ
Οι λέξεις που παραλείπονται εννοούνται παραλλαγμένες. «Δεν έ
(β) Σχήμα εξ Δύο ομοειδείς προσδιορισμοί αποδίδονται σε ένα ρήμα, ενώ «Να σ
αναλόγου  λογικά ο ένας θα ταίριαζε σε κάποιο άλλο ρήμα. (ενν. ν
(γ) Ζεύγμα 
 Πλεονασμός Χρησιμοποιούνται περισσότερες λέξεις από όσες
χρειάζονται, για να εκφραστεί ένα νόημα.
Είδη πλεονασμού:
(α) Εκ παραλλήλου Ένα νόημα διατυπώνεται συγχρόνως και καταφατικά και «Με ξ
αρνητικά. «Τραγ
(β) Περίφραση Μια έννοια εκφράζεται με δύο ή περισσότερες λέξεις, ενώ «Ο Γέρ
μπορούσε να εκφραστεί με μία. « Ο κα
(γ) Εν δια δυοίν ( ένα Μία έννοια εκφράζεται με δύο λέξεις συνδεόμενες με το «Τρεις
με δύο) «και», ενώ κανονικά η μία θα έπρεπε να ήταν κοπέλ
προσδιορισμός της άλλης.
(δ) Επαναφορά Δύο ή περισσότερες προτάσεις στη σειρά αρχίζουν με την «Τ΄ άσ
ίδια λέξη ή φράση. και σέ
 « Ο Γιά
(ε) Υποφορά και Υποβάλλεται μία ερώτηση, κατόπιν γίνεται προσπάθεια «Γιατί
ανθυπο-φορά ή να δοθεί απάντηση και αφού απορρίπτεται αυτή η βουρκ
«Άστοχα ερωτήμα-τα» απάντηση, ακολουθεί η δήλωση για το γεγονός. Μην ά
Κι ουδ
Μόνο
(στ) Αναδίπλωση Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται. «Φεύγ
 Μεταφορά Η σημασία μιας λέξης επεκτείνεται αναλογικά και σε «Υφαί
άλλες συγγενικές μ΄ αυτήν λέξεις. Η μεταφορά παίρνει «Γιατί
μια λέξη από τον κύριο λόγο της και τη μεταφέρει σε άλλη μουσικ
χρήση. «Στης
πολέμ
 Σχήμα κατ΄ εξοχήν Η σημασία της λέξης στενεύει και περιορίζεται σε μια «Ο Ισθ
μόνο έννοια.
 Συνεκδοχή Χρησιμοποιείται:
(α) το ένα αντί για πολλά «Του Έ
(β) το μέρος αντί για το σύνολο και αντίστροφα Ελλήν
(γ) η ύλη αντί για εκείνο που έχει κατασκευαστεί απ΄ «Κάθε
αυτήν «Με κ
ταξιδέ
 Μετωνυμία Χρησιμοποιείται:
(α) το όνομα του δημιουργού αντί για το δημιούργημά του «Διάβ
(β) το όνομα του εφευρέτη αντί για την εφεύρεση «Τον σ
που εφ
(γ) αυτό που περιέχει κάτι αντί για το περιεχόμενό του και «Τόνε
αντίστροφα «Ντρο
(δ) το αφηρημένο αντί για το συγκεκριμένο και γεράμ
αντίστροφα
 Αντίφραση Μία λέξη ή φράση παίρνει τη θέση άλλης με παρόμοια ή
αντίθετη σημασία.
(α) Λιτότητα Αντί για μια λέξη χρησιμοποιείται η αντίθετή της με «Πέρα
(β) Ειρωνεία άρνηση. «Έξυπ
Χρησιμοποιούνται με προσποίηση λέξεις ή φράσεις με
(γ) Ευφημισμός «Το γλ
αντίθετη ή διαφορετική σημασία από την πραγματική
τους.
Χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με καλή σημασία αντί
για άλλες που έχουν κακή σημασία
 Υπερβολή Λέμε κάτι που υπερβαίνει κατά πολύ το πραγματικό και το «Ο βορ
συνηθισμένο. «Στο έ
 Αλληγορία Μια μεταφορική έκφραση κρύβει νοήματα διαφορετικά «Τ΄ άσ
από εκείνα που φανερώνουν οι λέξεις της. του Αγ
 Προσωποποίηση Αποδίδουμε ανθρώπινες ικανότητες σε έμψυχα, άψυχα, «Τ΄ αη
 αφηρημένες έννοιες και ιδέες. «Μέρι
λέει σ
 Παρομοίωση Συγκρίνονται, παραλληλίζονται, αντιπαραβάλλονται «Κορμ
μεγέθη, καταστάσεις, γεγονότα κ.λπ., που έχουν
ομοιότητα μεταξύ τους.
 Οξύμωρο Συνδυάζει δύο λέξεις νοηματικά αντίθετες. «Ελεύ
«Τινάζ
φωτιά
 Αντίθεση Λειτουργεί κατά το γενικότερο σχήμα της δυαδικότητας, «Από
γι΄ αυτό πολύ εύκολα χάνει την έντασή της και « Έσβη
παραλλάσσεται σε άλλες μορφές.