ЗДРАВА ХРАНА – МОЖНОСТИ ЗА
ИСКОРИСТУВАЊЕ НА ПОТЕНЦИЈАЛОТ
НА ПАЛЕТАТА РАЗНОВИДНИ КУЛТУРИ
ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Р
епублика Македонија, иако
мала земја со вкупна површи-
на од 25 713км2, изобилува
со голема разновидност во поглед на
растителните видови и земјоделски
култури. Посебно се значајни тради-
ционалните сорти, локални и автох-
тони популации сочувани оддамна
во стари домаќинства, а пренесени
на поколенијата. Одредени села и
краеви се познати по одгледување на
некоја култура, како по начинот така
и по големината на производството и
добиениот квалитет.
Современото земјоделство се
определува за високоприносни сорти
од култури кои најдобро успеваат во
одредени регион, каде се адаптирани
на локалните услови. Производство-
то на храна за човекот и добитокот, се
повеќе е ориентирано кон т.н. „здра-
ва храна ”.
Унифицираноста со која се карак-
теризираат локалните популации е
одлучувачки фактор на ефикасност
во производството, при што и стро-
гите критериуми за одреден квали-
тет се задоволени. Од почетокот на
XIX век па наваму, што може да се
смета за блиско минато, претставува
период во кој богатото наследство
од квалитетни, особини за родност,
отпорност кон суша и измрзнување,
се претставени во разновидна храна,
богата со минерален и витамински
комплекс, кој честопати е придружен
и со специфичен вкус, надалеку по-
знат за македонското поднебје.
Опасноста од исчезнување на неки
култури, посебно стари традицио-
нални сорти и локални популации
се чини како се уште да постои,
иако се забележителни напорите од
стручната и земјоделска јавност за
зачувување, воведување на поголеми
површини, искористување на нивни-
от потенцијал, пласирање на домаш-
ните пазари кои се навидум „гладни ”
за македонски сорти и нивни произ-
води, а се со цел да се постават осно-
ви на „ здрав диететски режим ” на
исхрана.
Она што е најбитно е содржано во
определбите на помладата популација
за квалитетен живот, поддржан од
здрав начин на исхрана, диететски
режим за различни популации на на-
селението во зависност од возраста,
склоноста кон болести или осетливо-
ста на алергени кои го комплицираат
секојдневниот живот.
Стремежот на населението без раз-
лика во која средина живее, опстојува
или создава, се движи по линијата на
прогрес, но подржан од економски
исплатлив момент. Неретко ќе слуш-
неме дека здравиот и диететски ре-
жим е едноставно евтин, лесно при-
фатлив, квалитетен, само што треба
да се допре до него и осмисли во ин-
3
 дивидуален со одредени специфич-
ности за секој пединец.
Со сигурност руралните реони во
Република Македонија претставува-
ат подрачја кои изобилуваат со стари
култури, традиционални сорти, а че-
стопати придружени со најразлични
приказни за тоа како се донесени и од
каде, како се однесувале на почетокот
на одгледување, па се до моментите
на задоволство и радост од добриот
род кој се славел заедно со сите со-
селани.
Поаѓајќи од овие причини и во
оваа пригода треба да се истакне
значењето на локалното население
во зачувување на старите сорти,
спречување на евентуалната генет-
ска ерозија со одгледување, ширење
и размена со соседи и пријатели од
други реони. Оттука потекнува и
иницијативата на јавноста во земјата
поддржана од страна на науката, да
се укаже на нивното значење, да се
воведат во секојдневните навики на
Житни култури
К
ултурните и климатски ка-
рактеристики на Република
Македонија ги рангираат
житните култури како секојдневно
присутни во животот на луѓео и
на нивната трпеза во форма на
најразлични продукти. Влијанието
на оваа група култури во исхраната е
глобално, а осовременувањето на на-
чинот на прехранување незамислив
без нив.
4
населението без утврдени старос-
ни граници, како дел од развојната
земјоделска стратегија, здравствена
грижа и социјална политика.
И за крај на овој воведен дел
само да напоменеме дека Републи-
ка Македонија брои повеќе од 3500
видови, уште повеќе традиционални
сорти и локални популации; тешко
е да се спречи природниот процес
на нивното исчезнување, но сепак
нешто може да се направи, а тоа е
нивно максимално искористување,
воведување во исхраната, станување
дел од секојдневието, дел од листа-
та продукти во нашите рецепти, со
што можеме со сигурност да каже-
ме дека ќе има што да им остави-
ме на поколенијата во завештание
да ги чуваат, негуваат и користат
секојдневно...а, за возврат само нека
почекаат извесно време и резултати-
те сами ќе пристигнат, особено кога
ќе застанат пред огледало на очите на
другите луѓе.
Нивната варијабилност и адапта-
ција развиена во текот на низа годи-
ни кон температурните амплитуди и
оние фактори кои ја детерминираат
атмосферската и почвена влажност,
им обезбедуваат висока позиција
во комплементарните агросисте-
ми (Shands 1990). Поради тоа, жит-
ните култури се доминантни во
земјоделството и организацијата на
живеење воопшто.
 За Р.Македонија пченицата е стра-
тешка култура, а зад неа веднаш
следуват пченката, јачменот, оризот,
ржта, во некои реони овесот и се
повеќе тритикалето (слика 1). Било
да се сеат како монокултура или при-
дружен вид на друга култура, како на
пример пченица или јачмен со до-
биточен грашок, или пченка со грав,
тие се основна храна и компонента
на секој режим на исхрана, а значајно
влијание имаат во диететските режи-
ми на исхрана. Сознанијата добиени
со научни истражувања напреднаа во
XX век и придонесол кон развивање
на режими со строго определен број
на калории, внес на важни минерали
и витамини и пред се контролирање
на внесот на храна со одреден ква-
литет кој може да биде адаптиран на
секој поединец.
Иако хемискиот состав на житари-
ците е сличен, секоја компонента од
основните пет: вода, минерални мате-
рии, протеини, масти и јаглехидрати
е застапена во различно количество.
Тие имаат една главна карактеристи-
ка; сите содржат големо количество
на јаглехидрати и мало количество
на вода. Кај некои е повисока сод-
ржината на протеини и незначителна
на масти, и обратно.
Сл. 1.Детали од посеви со (1) пченица, (2) пченка, (3) јачмен и (4) тритикале
(1) (2)
Во составот на житариците
најголем дел отпаѓа на јаглехи-
дратите; колку за компаративно гле-
диште овие хранителни материи кај
оризот се застапени дури 3/4, кај ове-
сот помалку од 1/2 и сл. (Andersson
et al. 2003). Пченичното зрно содржи
најмногу протеини во форма на глу-
тен, во однос на останатите житари-
ци; веднаш до пченичното е и 'ржа-
ното, а најмалку оризовото.
Мастите се застапени во многу
мали количества, па дури и незначи-
телни (кај 'ржта), но со своето при-
суство го надополнуваат овој тип
на храна; исклучок во однос на оваа
констатација прават овесот и пчен-
ката. Иако е несварлива компонента,
целулозата која само го надополну-
ва хемискиот состав на житариците
и го зголемува ефектот на диетите
(Анон 2001), со своето присуство
во зрното го подобрува начинот на
искористување на останатите храни-
телни материи, а со тоа и на исхрана-
та, правејќи ја помалку концентрира-
на. (Forbes&Watson 1992)
Водата е застапена во многу мали
количества; ова е исклучително по-
волна околност, на што се должи и
можноста за чување на житните кул-
тури во форма на зрно долг период.
(3) (4)
5
 Градинарски култури
Г
радинарските култури опфа-
ќаат голем број на видови, од
кои повеќето се неопходни
во секојдневната исхрана, правејќи ја
разновидна, богата со палета на ви-
тамини, минерали, целулозни влакна
како и некои аминокиселини. Некои
градинарски култури како што се до-
матот, зелката, кромидот и лубеница-
та се наоѓаат на листата на најважни
култури според вкупното светско
производство (ФАО 2001).
За Р.Македонија кон наброени-
те култури треба да се приклучат и
многу други; вообичаено е на маке-
донската трпеза да се видат пиперка,
краставица, морков, грав, боранија,
црн патлиџан, тиквици, бамји, маг-
донос, диња и сл. Во последните 20
години, производителите интензивно
се навраќаат кон некои подзабораве-
ни култури од оваа група. Во подолу
приложената табела бр.1 се дадени
одредени минерали и квалитативното
присуство во зеленчуковите култури.
Скоро е невозможно да се замисли
исхраната, без оглед на режимот кој
се спроведува, без зеленчукови кул-
тури. А, да не зборуваме за диететски
режими или пак вегетаријански, во
кои над житариците, во долниот дел
на пирамидалниот распоред на хра-
нителните продукти се наоѓаат токму
зеленчуковите.
Богатата биолошка разновидност
на зеленчуковите и градинарски кул-
тури, ја прават исхраната да задово-
лува воквалитативен и квантитати-
6
вен поглед, а некои култури како на
пример гравот, боранијата, доматите,
магданосот или целерот се изворите
на витамини и минерали во одре-
дени диети без последици или из-
весни нарушувања на здравствената
состојба.
Традицијата е долга на овие про-
стори во одгледувањето на зелен-
чуковите и градинарски култури.
Честопати и специфична, како на
пример грав ползач или грав приткар
во насад со пченка. Можеби затоа и
вкусот на овие култури или нивните
семиња кои се користат во исхраната
се специфични само за македонско-
то поднебје. Велат ...”не си бил во
Македонија, ако не си пробал грав-
че на тавче” и слични други приказ-
ни, кои произлегуваат од народните
прераскажувања, а се дел од маке-
донската традиција.
Зеленчуковите и градинарски кул-
тури содржат минерали (табела 2) кои
се неопходни во процесот на синтеза
на материите, иницијални за нивното
разградување и воопшто одржувањето
на физиолошкиот систем на завидно
ниво на функцонирање. Цел еден
правец на исхрана кој добива од ден
во ден се повеќе приврзаници е из-
граден во последните 20-30 години
во светот, а кај од пред 10 години
појавен за прв пат и прифатен како
погоден и извесен диететски режим
т.н. вегетаријанство. Иако на почето-
кот гледан низ призмата на сомнеж,
 денес со сигурност може да се каже
дека неговите приврзаници се луѓе
”полни” со енергија, витални и со
стабилна здравствена и физиолошка
состојба и во поодминати години.
Ако постои некоја земја која се про-
стира на толку мала површина, а изо-
билува со толку многу зеленчукови и
градинарски култури и нивни прера-
ботки, тогаш сигурно е сместена во
центар на Балканскиот полуостров, а
нејзиното име е Македонија.
Значењето кое им се придава на
овие култури дури оди дотаму, што
се преорачуваат наменски во одре-
дени патолошки состојби на орга-
низмот, во диететски режими при
одредена состојба или едноставно
за одржување на добро здравје и
стабилна физиолошка состојба како
предуслови за долг живот.

Табела 1. Содржина на одредени минерали во некои зеленчукови и овошни кул-

тури како и во нивните семиња

Важни и потребни минерали

Минерал и по- Овошјето Зеленчукот Семињата

требно дневно како извор како извор како извор
количество

Калциум Портокал Домат Ореви

Капини Грав Бадеми
Возрасни: Киви Грашок Фстаци
700 мг/ден Јагоди Спанаќ Сончоглед
Лимон Морков Лешник
Деца: Цитрон Брокола Тиква
500-1250 мг/ден Јаболко
Грозје
Банана
Праска

7
 Калиум Банана Домат Костени
Капини Компир Сончоглед
Возрасни и адо- Јагоди Грав Фстаци
лесценти: Праски Кељ Тиква
2000 мг/ден Грозје Тиквици Бадеми
Јаболка Брокола Бразилски
Лимон Пченка ореви
Моркови Кикирики
Печурки Ореви
Зелени Лешници
пиперки
Кромид
Карфиол
Краставица

Фосфор Банана Домат Сончоглед

Киви Грашок Бразилски
Возрасни: Јагода Артичока ореви
1000 мг/ден Капини Пченка Фстаци
Портокал Компир Бадеми
Деца: Праска Брокола Кикирики
800-1300 мг/ден Јаболко Кељ Ореви
Грозје Печурки Костени
Лешници

Железо Повеќето Домат Повеќето

овошја Грав семиња содржат
Возрасни: содржат Грашок мали количини
Жени и девојчиња железо, но Кељ на железо
во пубертет 15 мг/ најмногу Спанаќ
ден, а мажи до 10 го има кај Брокола
мг/ден. сувото Тиквица
грозје! Компир
Деца: Пченка
10-12 мг/ден Други из- Морков
вори се: Печурки
Доењето Капини
е најдобра Киви
превенција од недо- Јагоди
статок на железо кај Банана
доенчињата! Грозје

8
Магнезиум Киви Домат Бадеми
Банана Грашок Тиква
Возрасни: Капини Тиквици Лешник
310-420 мг/ден Јагоди Компир Ореви
Портокал Пченка Бразилски
Деца: Спанаќ ореви
130-240 мг/ден Кељ Сончоглед
Брокула Фстаци
Костени

Бакар Повеќето Повеќето зе- Повеќето

овошја сод- ленчуци сод- семиња содржат
Возрасни: ржат бакар, ржат бакар, но бакар, но во
1.5-3.0 мг/ден но најмногу најмногу има трагови!
има кај кај
Деца: Кивите! Гравот
1.5-3.0 мг/ден Јаболко Морков
Банана Брокола
Капини Домат
Лимон Пченка
Портокал Краставица
Праска Грашок
Јагоди Компир
Спанаќ
Тиквица
Артичока
Зелен бибер

Манган Повеќето Повеќето зе- Повеќето

овошја сод- ленчуци сод- семиња сод-
Возрасни: ржат бакар, ржат бакар, но ржат манган, но
2-5 мг/ден но најмногу најмногу има најмногу има кај
има кај кај Оревите!
Деца: Кап и н и - Грашок Костени
2-3 мг/ден те! Компир
Јагоди Кељ
Тиквица

9
 Селен Банана Домат Повеќето
Киви Грашок семиња сод-
Мажи: Јагоди Печурки ржат манган, но
70 µг/ден Капини Кељ најмногу има кај
Портокал Пченка Бразилски
Жени: Праска Компир ореви
55 µг/ден Јаболко Тиквица Костени
Грозје Кромид Фстаци
Спанаќ Ореви
Бадеми

Јод Само Само зелен- Само

овошјето чукот одгледу- растенијата
Возрасни: одгледува- ван на почви одгледувани
150 µгр/ден но на почви што содржат на почви што
што сод- јод! содржат јод!
Деца: ржат јод!
70-150 µгр /ден

Натриум Обично Обично Кикирики

го има во го има во Тиква
Дневно не се пре- повеќето повеќето зе- Фстаци
порачува повеќе од овошја, ленчуци, пре- Костени
2400-3000 мг/ден претежно тежно цели и Бадеми
цели и свежи !
свежи!

Цинк Повеќето Повеќето Повеќето

овошја сод- зеленчуци семиња содржат
Мажи: 15 µг/ден ржат цинк, содржат цинк, цинк, но во
Жени: 12 мг/ден но во мно- но најмногу мали количини;
Деца: 10-15 мг/ гу мали го има кај: значајно коли-
ден количини; чество содржат
најмногу го Грашокот! семињата од:
Вегетаријанците има кај: Тиквици Тиква
треба да внесуваат Компири Сончоглед
барем 50% повеќе Кап и н и - Пченка Бразилски
цинк, од оние кои те! ореви
јадат месо! Киви Бадеми
Ореви

10
 Слика 2. Детали од насади со зеленчукови и градинарски култури

(1)домат (2) пиперка (3) тиква (4) магданос

Табела 2. Содржина на минерали, витамини, протеини и влакна

во некои зеленчукови култури

Количество Содржина на
Зеленчук на протеини минерали Содржина на витамини
и влакна

Домат Еден Калиум - 292 мг Витамин А - 1025 ИУ Ви-

средно голем Фосфор - 30 мг тамин Б1(тиамин)-0.046мг
домат содржи Магнезиум - 14 Витамин Б2 (рибофлавин)-
1.08 грпро- мг 0.023 мг
теини и 1.5 Калциум- 12 мг Ниацин - 0.731 мг
гр влакна. Натриум- 6 мг Фолна киселина - 18 мцг
Железо- 0.33 мг Пантотенска киселина-
Селен- 0 мцг 0.109 мг
Манган - 0.14 мг Витамин Б6 - 0.098 мг
Бакар - 0.073 мг Витамин Ц - 15.6 мг
Цинк - 0.21 мг Витамин Е - 0.66 мг
Содржи мало ко- Витамин К - 9.7 мцг
личество и други Содржи и некои други ви-
минерали! тамини, но во мало количе-
ство!

11
Лубеница Едно сред- Калиум - 320 мг Витамин А - 1627 ИУ
но големо Фосфор - 31 мг Витамин Б1 (тиамин) -
парче од Магнезиум - 29 0.094 мг
лубеница мг Витамин Б2 (рибофла-
содржи 1.74 Калциум- 20 мг вин)- 0.06 мг
гр протеи- Натриум- 3 мг Ниацин- 0.509 мг
ни и 1.1 гр Железо - 0.69 мг Фолна киселина - 9 мцг
влакна. Селен 1.1 мцг Пантотенска киселина-
Манган - 0.109 0.632 мг
мг Витамин Б6 - 0.129 мг
Бакар - 0.12 мг Витамин Ц - 23.3 мг
Цинк- 0.29 мг Витамин Е - 0.14 мг
Содржи мало ко- Витамин К - 0.3 мцг
личество и други Содржи и некои други ви-
минерали! тамини, но во мало количе-
ство!

Овошни култури
З
а неопходно и нормално
функционирање на живиот
организам и зачувување на
клеточниот интегритет како базичен
е потребен минерално-витамински
комлекс кој се наоѓа во разните
видови овошја, кои во Република
Македонија се застапени во голем
број и со значајна биолошка разно-
видност. Без некое посебно значење
дали се работи за традиционални
сорти, локални популации или ин-
тродуцирани низа години наназад
сорти, географското поднебје и кли-
матски прилики се повеќе од повол-
ни за нивно одгледување со висок
род, добар квалитет и економска ис-
платливост.
Добро познати и препознатливи по
вкусот и квалитетот, кој пред се се
карактеризира со висока содржина
на јаглехидрати кои го поддржуваат
добриот и единствен вкус, како и со
мноштвото витамини и минерали,
овошните култури се сеприсутни
на македонските трпези, а населе-
нието со традиционални навики за
негова консумација, преработки и
конзервација за зимскиот период.
Тешко е да се одреди одделното
значење на разните видови овошни
култури, имајќи ја во предвид сод-
ржината на минерали во нив; во табе-
ла 3 се дадени податоци за содржина-
та на минерали, витамини, протеини
и влакна во различни видови овошни
култури кои растат и се одгледуваат
во Р.Македонија.

12
 Табела 3. Содржина на минерали, витамини, протеини и влакна во овошјето

Овошје Количество Содржина на Содржина на витамини

на протеини минерали
и влакна

Јаболко Едно сред- Калиум - 195 мг Витамин А- 98 ИЕ

но големо Калциум - 11 мг Витамин Б1 (тиамин) -
јаболко (не- Фосфор - 20 мг 0.031 мг
излупено) Магнезиум - 9 мг Витамин Б2 (рибофла-
содржи 0.47 Манган - 0.064 мг вин) - 0.047 мг
гр протеини и Железо - 0.22 мг Ниацин - 0.166 мг
4.4 гр влакна. Натриум - 2 мг Фолна киселина - 5 мцг
Бакар - 0.049 мг Пантотенска киселина -
Цинк - 0.07 мг 0.111 мг
Селен – во траго- Витамин Б6 - 0.075 мг
ви Витамин Ц - 8.4 мг
Витамин Е- 0.33 мг
Витамин К- 4 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

Капини Една чаша Калиум - 233 мг Витамин А - 308 ИУ

со капини Фосфор - 32 мг Витамин Б1 (тиамин) -
содржи 2 гр Магнезиум - 29 0.029 мг
протеини 7.6 мг В и т а м и н
гр влакна. Калциум- 42 мг Б2(рибофлавин) -0.037 мг
Натриум - 1 мг Ниацин - 0.93 мг
Железо - 0.89 мг Фолна киселина - 36
Селен - 0.6 мцг мцг
Манган - 0.93 мг Пантотенска киселина -
Бакар - 0.238 мг 0.397 мг
Цинк - 0.76 мг Витамин Б6 - 0.043 мг
Содржи и мали Витамин Ц - 30.2 мг
количества од дру- Витамин Е - 1.68 мг
ги минерали. Витамин К - 28.5 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

13
 Црна рибиз- Една чаша Калиум - 361 мг Витамин А - 258 ИУ
ла со црни ри- Фосфор - 66 мг Витамин Б1 (тиамин) -
бизли содржи Магнезиум - 27 0.056 мг
1.57 гр про- мг Витамин Б2
теини. Калциум- 62 мг (рибофлавин)-0.056 мг
Натриум- 2 мг Ниацин - 0.336 мг
Железо- 1.72 мг Пантотенска киселина -
Манган - 0.287 мг 0.446 мг
Бакар - 0.096 мг Витамин Б6 - 0.074 мг
Цинк- 0.3 мг Витамин Ц - 202.7 мг
Содржи и мали Витамин Е - 1.12 мг
количества од дру- Содржи и други вита-
ги минерали. мини во многу мали коли-
чества.

Боровинки Една чаша Калиум - 114 мг Витамин А - 217 ИУ

со боровинки Фосфор - 18 мг Витамин Б1 (тиамин) -
содржи 1.1 гр Магнезиум - 9 мг 0.055 мг
протеини и Калциум- 9 мг Витамин
3.6 гр влакна. Натриум- 1 мг Б2(рибофлавин)-0.061 мг
Железо- 0.41 мг Ниацин - 0.08 мг
Селен -0.1 мцг Фолна киселина - 9 мцг
Манган - 0.497 мг Пантотенска киселина-
Цинк - 0.24 мг 0.184 мг
Содржи и мали Витамин Б6 - 0.077 мг
количества од дру- Витамин Ц - 14.4 мг
ги минерали. Витамин Е - 2.29 мг
Витамин К - 28.6 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

14
Цреши Една чаша Калиум - 306 мг Витамин А - 88 ИУ
со цреши со- Фосфор - 29 мг Витамин Б1 (тиамин) -
држи 1.46 гр Магнезиум - 15 0.037 мг
протеини и мг Витамин Б2 (рибфла-
2.9 гр влакна. Калцум - 18 мг вин)- 0.046 мг
Железо - 0.5 мг Ниацин - 0.213 мг
Цинк - 0.1 мг Фолна киселина - 6 мцг
Содржи и мали Пантотенска киселина -
количества од дру- 0.275 мг
ги минерали. Витамин Б6 - 0.068 мг
Витамин Ц - 9.7 мг
Витамин Е - 0.о1 мг
Витамин К - 2.9 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

Брусница Една чаша Калиум - 85 мг Витамин А - 60 ИУ

со брусница Фосфор - 13 мг Витамин Б1 (тиамин) -
содржи 0.39 Магнезиум - 6 мг 0.012 мг
гр протеини Калцум- 8 мг Витамин Б2 (рибофла-
и повеќе Натриум- 2 мг вин)- 0.02 мг
од 4.04 гр Железо - 0.25 мг Ниацин - 0.101 мг
влакна. Манган - 0.36 мг Фолна киселина - 1 мцг
Содржи и мали Пантотенска киселина-
количества од дру- 0.295 мг
ги минерали. Витамин Б6 - 0.057 мг
Витамин Ц - 13.3 мг
Витамин Е - 1.2 мг
Витамин К- 5.1 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

15
Смокви Една Калиум - 148 мг Витамин А - 91 ИУ
голема свежа Фосфор - 9 мг Витамин Б1 (тиамин) -
смоква сод- Магнезиум - 11 0.038 мг
ржи 0.48 гр мг Витамин Б2
протеини и Калциум- 22 мг (рибофлавин)-0.032 мг
1.9 гр влакна Натриум- 1 мг Ниацин - 0.256 мг
Железо - 0.24 мг Фолна киселина - 4 мцг
Содржи и мали Пантотенска киселина -
количества од дру- 0.192 мг
ги минерали. Витамин Б6 - 0.072 мг
Витамин Ц - 1.3 мг
Витамин Е - 0.07 мг
Витамин К - 3 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

Грозје Една шолја Калиум - 288 мг Витамин А - 100 ИУ

со грозје сод- Фосфор - 30 мг Витамин Б1 (тиамин) -
ржи 1 гр про- Магнезиум - 11 0.104 мг
теини и 1.6 гр мг Витамин Б2 (рибофла-
влакна. Калциум - 15 мг вин) 0.106 мг
Нариум - 3 мг Ниацин - 0.284 мг
Железо - 0.54 мг Фолна киселина - 3 мцг
Селен - 0.2 мцг Пантотенска киселина-
Манган - 0.107 мг 0.076 мг
Бакар - 0.192 мг Витамин Б6- 0.13 мг
Цинк - 0.11 мг Витамин Ц- 16.3 мг
Содржи и мали Витамин Е- 0.29 мг
количества од дру- Витамин К- 22 мцг
ги минерали. Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

16
Киви Една шолја Калиум - 552 мг Витамин А - 154 ИУ
со киви сод- Фосфор - 60 мг Витамин Б1 (тиамин) -
ржи 2.02 гр Магнезиум - 30 0.048 мг
протеини и мг Витамин Б2 (рибофла-
5.3 гр влакна. Калциум- 60 мг вин) - 0.044 мг
Натриум- 5 мг Ниацин - 0.604 мг
Железо - 0.55 мг Фолна киселина- 44
Селен- 0.4 мцг мцг
Манган - 0.173 мг Пантотенска киселина-
Бакар - 0.23 мг 0.324 мг
Цинк- 0.25 мг Витамин Б6 - 0.112 мг
Содржи и мали Витамин Ц - 164.1 мг
количества од дру- Витамин Е - 2.58 мг
ги минерали. Витамин К - 471.3 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

Нектарина Една шолја Калиум - 287 мг Витамин А - 475 ИУ

со исечена Фосфор - 37 мг Витамин Б1(тиамин) -
на парчиња Магнезиум - 13 0.049 мг
нектарина мг Витамин Б2 (рибофла-
содржи 1.52 Калциум - 9 мг вин) - 0.039 мг
гр протеи- Железо - 0.4 мг Ниацин - 1.609 мг
ни и 2.4 гр Манган - 0.077 мг Фолна киселина- 7 мцг
влакна. Бакар - 0.123 мг Пантотенска киселина-
Цинк- 0.24 мг 0.265 мг
Содржи и мали Витамин Б6 - 0.036 мг
количества од дру- Витамин Ц- 7.7 мг
ги минерали.. Витамин Е- 1.1 мг
Витамин К- 3.1 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

17
Праска Една Калиум - 285 мг Витамин А - 489 ИУ
средно го- Фосфор - 30 мг Витамин Б1 (тиамин) -
лема праска Магнезиум - 14 0.036 мг
(неизлупена) мг Витамин Б2 (рибофла-
содржи 1.36 Калциум - 9 мг вин) - 0.047 мг
гр протеи- Железо - 0.38 мг Ниацин - 1.209 мг
ни и 2.2 гр Селен - 0.1 мцг Фолна киселина - 6 мцг
влакна. Манган - 0.091 мг Пантотенска киселина-
Бакар - 0.102 мг 0.229 мг
Цинк- 0.26 мг Витамин Б6 - 0.037 мг
Содржи и мали Витамин Ц - 9.9 мг
количества од дру- Витамин Е- 1.09 мг
ги минерали.. Витамин К - 3.9 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

Круша Една сред- Калиум - 212 мг Витамин А- 41 ИУ

но голема Фосфор - 20 мг Витамин Б1 (тиамин) -
круша сод- Магнезиум - 12 0.021 мг
ржи 0.68 гр мг Витамин Б2 (рибофла-
протеини и Калциум-16 мг вин)- 0.045 мг
5.5 гр влакна. Натриум- 2 мг Ниацин - 0.279 мг
Железо - 0.3 мг Фолна киселина - 12
Селен - 0.2 мцг мцг
Манган - 0.087 мг Пантотенска киселина-
Бакар - 0.146 мг 0.085 мг
Цинк- 0.18 мг Витамин Б6 - 0.05 мг
Содржи и мали Витамин Ц- 7.5 мг
количества од дру- Витамин Е- 0.21 мг
ги минерали.. Витамин К- 8 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

18
Слива Една шолја Калиум - 259 мг Витамин А - 568 ИУ
од исечени Фосфор - 26 мг Витамин Б1 (тиамин) -
свежи сливи Магнезиум - 12 0.046 мг
содржи 1.15 мг Витамин Б2 (рибофла-
гр протеи- Калциум - 10 мг вин)- 0.043 мг
ни и 2.3 гр Железо - 0.28 мг Ниацин - 0.688 мг
влакна. Манган - 0.086 мг Фолна киселина- 8 мцг
Бакар - 0.094 мг Пантотенска киселина-
Цинк- 0.17 мг 0.223 мг
Содржи и мали Витамин Б6 - 0.048 мг
количества од дру- Витамин Ц - 15.7 мг
ги минерали.. Витамин Е- 0.43 мг
Витамин К- 10.6 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

Малини Една чаша Калиум - 186 мг Витамин А- 41 ИУ

со малини Фосфор - 36 мг Витамин Б1(тиамин) -
содржи 1.48 Магнезиум - 27 0.039 мг
гр протеини и мг Витамин Б2 (рибофла-
8 гр влакна. Калциум- 31 мг вин)- 0.047 мг
Натриум- 1 мг Ниацин- 0.736 мг
Железо - 0.85 мг Фолна киселина - 26
Селен 1 мцг мцг
Манган - 0.824 мг Пантотенска киселина-
Бакар - 0.111 мг 0.405 мг
Цинк - 0.52 мг Витамин Б6 - 0.068 мг
Содржи и мали Витамин Ц - 32.2 мг
количества од дру- Витамин Е- 1.07 мг
ги минерали.. Витамин К- 9.6 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

19
Јагоди Една чаша Калиум - 220 мг Витамин А- 17 ИУ
со цели Фосфор - 35 мг Витамин Б1 (тиамин) -
јадоди сод- Магнезиум - 19 0.035 мг
ржи 0.96 гр мг Витамин Б2 (рибофла-
протеини и Калциум - 23 мг вин) - 0.032 мг
2.9 гр влакна. Натриум - 1 мг Ниацин - 0.556 мг
Железо - 0.59 мг Фолна киселина - 535
Селен 0.6 мцг мцг
Манган - 0.556 мг Пантотенска киселина-
Бакар - 0.069 мг 0.18 мг
Цинк - 0.2 мг Витамин Б6 - 0.068 мг
Содржи и мали Витамин Ц - 84.7 мг
количества од дру- Витамин Е- .42 мг
ги минерали.. Витамин К- 3.2 мцг
Содржи и други вита-
мини во многу мали коли-
чества.

Јаболчестото овошје од кое доми- хранителна вредност, претставува-

нира јаболкото далеку пред крушата
(слика 3), на која во последните го-
дини се става акцент на сочувување
на старите сорти и популации, се
карактеризира со богат, разновиден
и од хранителен аспект добро из-
балансиран минерално-витамински
комплекс. Присуството на K, Ca, P,
Mg, Fe, Cu, Zn, Mn и Se ги класира-
ат јаболкото и крушата од групата на
јаболчести како неопходни, но и се-
присутни на македонските пазари.
Се карактеризираат со висока
ат извори на неопходни елементи
за правилен развој и одржување на
телесната конституција и воедно
нудат можности мошне различни за
здрав начин на исхрана и можен дие-
тетски режим. Речиси идентична во
квалитативна, но различна во кван-
титативна застапеност на витамини,
како што се А, B1, B2, ниацин, пан-
тотенска киселина, B6, C, E и K, се
гаранција за дневен внес на овие од
есенцијално значење витамини.

20
 Слика 3. Јаболчестото овошје е мошне присутно во секојдневната исхрана
(1) Јаболко (2) круша

Од групата на коскести овошни култури, праската, црешата, вишната како и

модрата слива и т.н. слива џанка, се најчесто произведуваните во Р. Македонија.
Виреат во различни почвено-климатски појаси, но не секогаш се широко заста-
пени на пазарите; квалитетот многупати потврдуван како единствен, вкусот како
мошне добар, а аромата специфична.

Слика 4. Коскестото овошје опфаќа голем број овошни култури

(1)праска (2) цреша (3) вишна

4) модра слива (5) слива џанка

Од јагодестото овошје, доминираат јагодите, а во последните години се

форсира производство на капини, малини и боровинки (слика 5), како резул-
тат на побарувачката на пазарот кој иако станува попребирлив, точно го знае
значењето и вредноста од нутритивен аспект на секое од оваа група на овошја.
Концентрацијата на витамините Ц и Е е висока, а особено антиоксидативните ма-

21
 терии од типот на антоцијани и флаво-
ноиди кои го поттикнуваат интересот
за нивно воведување во плантажно
одгледување, извоз на странските
пазари и сигурна економска добив-
ка. Иако, воглавно се интродуцира-
Слика 5. Интересот за јагодестото овошје расте се повеќе од ден за ден
(1)јагоди (2) капини
Јаткастото овошје е многу
значајно во здравата исхрана, осо-
бено во диететски режим, но се пре-
порачува и при некои заболувања
и одредени здравствени проблеми.
Долгогодишниот интерес насочен
кон подобрување на квалитетот со
внесувањето на диви сродници во
програмите за селекција и создавање
нови сорти, резултирал со многу на-
преднати и подобрени сорти со заед-
Индустриски култури
Оваа група на култури има раз-
лична намена, почнувајќи од консу-
мативна, добиточна крмна, за про-
изводство на шеќер, масло, влакно,
биогориво и сл. Тука пред се би ја
споменале пченката која има широка
намена (како зрно, кочан, лисна маса
за припрема на силажа), компирот,
шеќерната репа (шеќер, меласа и др.
споредни продукти), сусамот (семе,
масло за јадење), сончогледот (семе,
22
ни сорти, претежно потекнуваат од
земјите од регионот и се одамна вне-
сени, адаптирани кон македонските
услови кои се слични со земјата од
каде се донесени и вродуваат со пло-
дови кои гарантираат добар принос.
(3) малини (4) боровинки
нички заложби во регионот.
За поедноставно користење и чит-
ливост на оваа брошура, во табела 3
се дадени содржината на минерали,
витамини, протеини и влакна како
неопходни за добра сварливост и ис-
користливост на некои видови овошје
и зеленчук. Содржината на протеини
е дадена во гр, на влакна во гр, на ми-
нерали во мг и на витамини во мг, µг
и ИЕ (интернационални единици).
масло за јадење), ленот (масло, влак-
но), кикириките (семе), тутунот (за
производство на цигари, катран),
афионот (семе, морфин и др. алка-
лоиди) и др.
Бидејќи споменавме дека семињата
на некои од наведените култури се
користат во исхраната, се составен
дел на интегралните производи нама-
нети за диететски режим на исхрана,
нивната хранителна вредност е осо-
бено голема, а се должи првенствено
на присуството на минерали (табела
1) и витамини.
Честопати препознатливи по обо-
еноста на плодот, се донесуваат за-
клучоци за хранителноста на овоч-
ниот вид, квалитативна констатација
дали содржи или на антиоксидатив-
ни материи од типот на флавоноиди,
танини и сл. Освен во исхраната на
човекот, многу култури од оваа група
се наменети за исхрана на добитокот.
Така на пример од листовите пченка
се подготвува силажа за исхрана на
добитокот преку зимата. Маслото до-
биено од сусам или лен се препора-
чува како ладно цедено за оние кои
имаат кардиоваскуларни заболувања,
а се користи и во диететските режи-
ми на исхрана. Семињата се бога-
ти со хранителни материи, особено
минерали и воколку е возможно да
се консумираат во сирова состојба
(без користење на температура) по-
стои голема можност да се снабди
организмот со неопходни минерали
и витамини.
Неоспорно е значењето кое овие
култури го имаат, а податокот дека
во 60те, 70те и средината на 80те
години биле редовно произведува-
ни во Р.Македонија на полињата во
приватна и индустриска сопственост,
само по себе зборува во прилог на
значењето кое го имаат, исплатливо-
ста од нивно одгледување, неопход-
ност за одржување на добиточниот
фонд и сл.
Фактот дека секој дел од индустри-
ските култури може да се искористи
со одредена намена, го оправдува
одгледувањето на овие култури.

Слика 6. Индустриските култури се значаен сегмент од одржливото земјоделско

производство
(1)сусам (2) лен (3) шеќерна репа

(4) силажа од пченка (5)индустриски компир (6) сончоглед

23
24