“Ang Mundo sa Paningin ng Isang… “
na mabubuwal.
KAGABI, matapos ang halos kalahating araw na
pakikipagpulong, pakikipagtawaran at pakikipagsigawan
sa mga opisyales ng unyon sa pabrikang iyon ng
tabakong pag-aari ng pamilya Riego de Dios,
nagmumurang umuwi ang kanyang amo, hindi nagdaan
sa paborito nitong mamahaling otel sa tabing dagat ni
sa pangmayamang kapihan sa Malate upang maghanap
ng babaing makakapiling nito sa loob ng ilang oras o sa
buong magdamag. Kahit sitenta anyos na, binata pa rin
ito, malakas pa rin at matikas ngunit waring takot mag-
asawa, kaya parang nasisiyahan na at hindi nagsasawa
sa saglit na pakikipagrelasyon sa kung sinu-sinong babae
na, kalimitan, pinakamatagal na ang isang linggong
pakikipagkalantarian.
Ikinatuwa niya ang pag-uwi agad nito sapagkat tiyak
niyang hindi siya pipiliting magtrabaho, di gaya kung
nagbubumabad ito hanggang madaling-araw sa mga
lugar na palipasan ng oras at aliw at pasyalan ng mga
babaing mababango, makikinis, husto sa tindig at sukat,
at waring mahihiyang lapitan ni kausapin ng karaniwang
mga lalaki lamang na kukulu-kulo ang tiyan at walang
maipagyayabang na kayamanan at kapangyarihan. Kung
maaari nga lamang, ayaw na niyang paglingkuran ang
kanyang amo sapagkat mahaba-haba na ring panahon
ang kanyang ipinagtrabaho anumang oras nitong
magustuhan, araw man o gabi, katanghalian man o
madaling-araw, o kahit dapat na muna siyang
magpahinga para manumbalik ang sigla niya’t lakas na
matagal nang hinuhuthot at kinakatas.
Pagpasok na pagpasok ng kanyang amo sa maluwang,
alpomprado at naiilawan ng aranyang mula pa sa Paris
na salas ng mansiyong iyon sa Forbes Park, agad nitong
tinawag ang pandak, mataba at kikimbul-kimbol na
katulong na si Bebang na dose anyos pa lamang yata
nang magsimulang maglingkod sa mga Riego de Dios
nang ang amo niyang si Miguelito — kilala ngayon sa
daigdig ng negosyo bilang Don Miguel na — ay kinse
anyos naman. Nagpakuha ito ng isang kopita, malamig
na tubig at isang boteng Dom Perignon, tatlong ulit na
mabilis na lumagok, at biglang nagtungayaw nang
mabungaran sa napakalaking telebisyon ang panggabing
balita tungkol sa naganap na demonstrasyon sa
Mendiola ng libu-libong mga manggagawang idinadaing
ang kahirapan ng buhay at miserable nilang kalagayan
kaya humihingi ng dagdag na sahod na P125 bawat
araw.
“Punyeta! Mga b’wisit!” Umalingawngaw ang
mataginting na tinig ni Don Miguel sa kabuuan ng salas,
naglagos hanggang sa kusina, kaya nagmamadaling
bumalik ang katulong na si Bebang, nilalamulamukot
ang puting uniporme sa bandang tiyan at waring bariles
“Bakit po?”
“Tonta! Di kita tinatawag,” halos sairin nito ang lamang
alak ng kopita. “Ano pa ang gusto nila? Mabuti nga, may
trabaho pa sila.”
“Sino pong sila?” parang naguguluhang tanong ng
namumutlang si Bebang.
“Letse… di kita kinakausap.” Muli nitong sinalinan ng
Dom Perignon ang kopita at parang walang anumang
tinungga.
Napangalahati ng kanyang amo ang lamang alak ng
bote, at bigla siyang kinabahan nang magtungo ito sa
banyo, matagal na naligo, nagsabon nang husto at,
pagkatapos, kinuha ang paboritong pabangong Bulgari,
winisikan ang leeg, maging ang dibdib at umuusling
tiyan. Naisip niyang baka siya piliting magtrabaho, gaya
noong di na mabilang na araw at gabi na para siyang
minerong paulit-ulit na palulusungin at paaahunin sa
makipot, madilim, malalim at maalingasaw na lugar na
iyon na ikinaiigting ng mga ugat ng kanyang leeg,
ikinapupula ng kanyang ulo sa galit, ikinababaligtad ng
kanyang sikmura hanggang sa tuluyan siyang masuka at
manlupaypay sa sobrang hirap ngunit, sa kabilang
banda, para namang nasa glorya si Don Miguel at
siyang-siya sa ipinagawa sa kanya.
Kailan nga ba nagsimula ang kanyang kalbaryo?
Malabo at pira-piraso na ang mga gunita noong anim na
taon pa lamang ang edad ni Miguelito – ngayon nga’y si
Don Miguel na – ngunit malinaw niyang natatandaan
ang kasaysayan ng pamilya Riego de Dios sapagkat,
matapos ang marangyang hapunan habang tumutugtog
sa ponograpo ang maindayog na mga awiting Kastila,
nakaugalian na nilang pag-usapan ang pinagmulan ng
semilya ng pamilya sa beranda ng lumang mansiyong
iyon sa kalye Arlegui sa Quiapo, at waring hindi iyon
pinagsasawaang sariwain noon upang ipagmalaki
marahil na hindi sila karaniwang Indio lamang kundi
dumadaloy sa kanilang mga ugat at puklo ang dugo ng
isang taal na peninsulares.
Bantog na bantog noon diumano ang ama ni Miguelito –
si Don Segismundo Manuel Riego de Dios y Echevarria –
sa mataas na lipunan ng Andalucia, hindi dahil sa
kagandahang lalaki sapagkat sa edad pa lamang na
tatlumpong taon, bahagya na itong nakakalbo, medyo
usli na ang tiyan, muntik nang matawag na pandak
batay sa karaniwang taas, at bilugang parang buwan
ang malamang mukha ngunit, sa kabilang banda,
hinabul-habol ito at inambisyong maangkin ng
naggagandahang mga senyorita dahil sa
pinakaimportanteng katangian – ang labis na
kayamanan.
Bago pinakasalan ni Don Segismundo ang
pinakamagandang senyorita sa Andalucia – si Donya
Flordeliza Luz Montealegre y Mercader na kamukhang-
kamukha diumano ng inimbentong larawan ni Birheng
Maria at may katawang mala-Venus de Milo – naging
kaibigan pa nitong matalik ang bantog na manunulat na
Amerikanong si Ernest Hemingway at nakahumalingan
nilang manood ng mga corrida de toros, humanga nang
husto sa mga matador, lalo na kay Antonio Ordonez na
naging paborito rin ng mga artistang sina Orson Welles
at Rita Hayworth, at nagsusumigaw sila at masigabong
pumapalakpak kapag nalulugmok na ang sumisingasing
na toro dahil sa ulos ng matalim na espada. Nalahiran
diumano ng ugali ni Hemingway si Don Segismundo,
naging mainitin ang ulo, naging medyo barumbado,
naging lasenggo at bohemyo.
Wala pa silang isang taong kasal ni Donya Flordeliza,
isang matipuno, matikas, dalawampu’t pitong taon
lamang ang edad at gupit-Alponsinong binatang Pranses
ang malimit nilang bisita, nag-aalok kay Don
Segismundo ng kung anu-anong negosyo, ginagabi sa
pakikipagkuwentuhan sa mag-asawa kahit pilipit ang
gramatika sa wikang Kastila ngunit sapat naman para
maunawaan ng kausap hanggang, nang malaon,
nagbubumabad ito doon lalo na kung wala si Don
Segismundo at kasama ni Hemingway sa mga
panggabing aliwan ng mga buhay bohemyo.
Nagulat na lamang ang alta sosyedad ng Andalucia nang
isang umaga, parang apoy sa talahibang kumalat ang
balitang nag-alsa balutan si Don Segismundo, iniwang
humahagulhol ang magandang asawa na muntik nang
mahulog sa marmol na hagdan nang ipagtulakan at
tadyakan niya habang yumayakap sa kaliwa niyang hita
at nagmamakaawa. Saglit na nanatili sa Andalucia si Don
Segismundo matapos iwan ang asawa, nagpalikwad-
likwad sa mga bahay-aliwan at mamahaling mga otel at,
kalimitan, kasa-kasama at kainuman si Hemingway.
Hindi naglipat-buwan, isang prayleng matagal na
namalagi at yumaman nang husto sa Pilipinas ang
nagbalik sa Espanya, hindi sinasadyang nakausap si Don
Segismundo, ipinagyabang kung paano niya naloko ang
maraming Indio habang pinalalaganap ang Katolisismo
at ang mga aral ni Kristo, lalo na ang linyang
“mapapalad ang maralita at mapapasakanila ang
kaharian ng langit” o “madali pa para sa isang
kamelyong makapasok sa butas ng karayom kaysa sa
isang mayaman sa pinto ng langit.” At, ilang araw mula
noon, tuluyang iniwan ni Don Segismundo ang
Andalucia at sumakay ng barkong papuntang Pilipinas.
Naging interesado si Don Segismundo sa industriya ng
tabako sapagkat mahal na naibebenta sa Europa ang
mga produkto nito, sigarilyo man o abano o maging
maskada, at nang mabalitaan niyang sa Vigan at sa iba
pang panig ng Ilokos ang malalawak na taniman, agad
niyang pinuntahan ang kura paroko doon – si Padre
Ramon Labrador, isa ring peninsulares na gaya niya
ngunit hindi taga-Andalucia kundi mula sa Catalonia at
kahit apat na taon pa lamang nanunungkulan sa Vigan,
may daan-daan nang ektaryang lupain doon, may
matatapat na katiwala at masisipag na magsasakang
sanay na sanay magtanim ng tabako at mangalaga sa
mga iyon laban sa mapaminsalang mga insekto,
hanggang anihin at patuyuin ang mga dahon at iluwas
sa Maynila.
“Bakit bibili ka pa ng lupa? Gamitin mo ang iyong pagka-
Kastila,” nakangising sabi ni Padre Labrador nang
nagpapahanap si Don Segismundo ng mga isandaang
ektarya upang makapagsimula siya sa naturang
industriya. “May isang dalagang India dito, debotong
Katoliko, at kailan lamang, nakamana ng mga dalawang
libong ektarya nang gilitin ni Kamatayan ang leeg ng
kanyang ama. Pagkatapos ng agunyas, maaga tayong
maghapunan. Papasyalan natin at ipakikilala kita. Alam
kong gustung-gusto niyang makapag-asawa ng isang
Kastila batay sa malimit niyang ikumpisal kapag
mayroon siyang pinagnanasaan.” Tumaginting sa
kumbento ang halakhak ng kura paroko.
Wala pang dalawang linggong nagpabalik-balik si Don
Segismundo sa malaking bahay-Kastila ng pamilya
Baterina sa Vigan at nang buwang ding iyon, kahit may
iniwan siyang asawa sa Andalucia, magarbong ikinasal ni
Padre Labrador si Don Segismundo kay Petra Baterina
na beynte kuwatro anyos na noon, matingkad na
kayumanggi gaya ng maraming Ilokana, mga limang piye
at isang pulgada ang taas, medyo pango, matulis ang
baba, at halatang tabain lalo na kapag nanganak na.
Natural, si Don Segismundo na ang lubos na namahala
sa dalawang libong ektaryang lupaing minana ni Petra,
pinatamnan niya agad iyon ng tabakong mula pa
diumano ang binhi sa Cuba hanggang makapagtayo sila
ng pabrika sa Marquez de Comillas sa Maynila at mabili
ang mansiyong iyon sa Arlegui na, noong 1935, sa kabila
ng dalawampu’t isang taon nang pagsasama, at hindi na
nga inaasahang magkaanak pa sa edad na kuwarenta’y
singko na, biniyayaan sa wakas ng diumano’y
mahabaging Diyos – at itinuring pa ngang milagro ng
mga relihiyoso — si Donya Petra ng isang malusog na
sanggol na mestiso na walang nakuha ni mata sa ina
kundi sa lakas marahil ng dugong Kastila ni Don
Segismundo, mahihirapang paniwalaang ang ina’y isang
taal na Ilokana. Iyon nga si Miguelito, ngayo’y Don
Miguel na kahalubilo ng mga Zobel de Ayala, ng mga
Soriano y Cia, at kung sinu-sino pang kilala sa daigdig ng
malalaking kapitalista.
Hindi na niya matandaan ngayon kung paano, mulang
Andalucia, dalawang nakababatang kapatid na babae ni
Don Segismundo ang biglang dumating sa mansiyon sa
Arlegui, doon na nanirahan at naging katuwang sa
pagpapatakbo ng negosyo ng pamilya Riego de Dios.
Bago ibinalik ng Amerika noong Hulyo 4, 1946 ang
inagaw nitong kasarinlan ng Pilipinas, magkasunod na
namatay sina Don Segismundo at Donya Petra at
naiwan sa kalinga ng dalawa niyang Espanyolang tiya
ang labing-isang taong gulang pa lamang na si
Miguelito, gayundin ang pagpapatakbo sa industriya ng
tabako ng pamilya. Sa mga tiya nga ni Miguelito,
pagkatapos ng marangyang hapunan, malimit niyang
marinig ang paulit-ulit na ikinukuwento ng mga ito na
kasaysayan ng semilya ng pamilya sa harap ng parang
namamalikmatang si Miguelito at, sa kabilang banda,
waring iniiwasan ng mga iyong banggitin man lamang
ang pamilya Baterina.
Hindi na rin malinaw sa kanya nang umalis na sa
mansiyon sa Arlegui ang dalawang tiya ni Miguelito
nang ito na ang nagpapatakbo ng negosyo sa edad na
beynte y kuwatro, kung nagsipag-asawa pa o
nagpakatandang mga dalaga dahil isinusuka noon pa
man ang mayayamang binatang Indio na hindi
miminsang umaali-aligid sa mga ito. Hindi niya rin alam
kung bumalik ang mga iyon sa Andalucia at doon na
hinintay ang pagkaubos ng hininga sa piling ng mga
kapwa peninsulares na mahilig magpasiklab sa alta
sosyedad at waring ang dugong dumadaloy sa kanilang
mga ugat, pusod at puklo ang siya lamang natatanging
dugong bughaw sa daigdig ng diumano’y mga
maharlika.
Kailan nga ba siya nagsimulang maglingkod kay Don
Miguel?
MALIWANAG ang nakalilito niyang kabataan sa piling ni
Miguelito, gayundin ang paulit-ulit at
nakapanlulupaypay niyang pagtatrabaho nang
magbinatilyo na ito hanggang sa kasariwaan ng sigla ng
katawan at daluyong ng mainit na dugo sa singit at
puson at, ngayon na lamang, dala na rin marahil ng
edad at lumipas na sulak ng damdamin, malimit na
siyang makapagpahinga at nagagawa na niyang
tanggihan si Don Miguel kapag pinipilit siyang
magtrabaho kapalit ng mga mura at insulto at, kahit
sakalin pa siya nito, o ipasakal sa kasama nito,
nagagawa niyang payapain ang sarili, iniwawaksi ang
galit sapagkat, batay sa kanyang karanasan, tuwang-
tuwa ang kanyang amo kapag siya’y galit na galit dahil
agad na napagtatrabaho at napipilit pasukahin kahit
namimilipit at mawalan ng ulirat sa hirap.
Ngayon niya lamang nauunawaan ang kanyang
kalituhan sa panahon ng kamusmusan ni Miguelito.
Noon, labis niyang ipinagtaka kung bakit kailangan pang
hiwain ang kanyang balat malapit sa ulo para
makapanungaw siya at makita ang munti niyang
daigdig. Bumunghalit ng iyak si Miguelito nang hinihiwa
siya, at tumahimik lamang nang bendahan na ang
kanyang sugat. Ilang araw din siyang nakabenda noon
pero, tuwing umaga, nilalanggas naman ang kanyang
sugat, pinapalitan ng benda hanggang sa tuluyang
mangati-ngati, matuyo at maghilom.
Nang magsimulang mag-aral si Miguelito sa
elementarya ng Ateneo de Manila, malimit itong
manghabol ng suntok o mambato kaya kapag
tinutuksong malaki ang kanyang alaga – siya nga na
hindi makahiwalay at kakambal na ng kanyang amo
saanman ito magpunta. Hanggang maaari, pilit siyang
itinatago ni Miguelito, ayaw ipakita kaninuman, at
nasusulyapan niya lamang ang kanyang mga kauri sa
loob ng mga kubeta sa Ateneo kapag halos sabay-sabay
silang pinasusuka ng madilaw-dilaw na likido ng kani-
kanilang amo.
Magaan lamang ang kanyang trabaho noon, iyon
lamang, ang sumuka ng madilaw na tubig anumang oras
magustuhan ni Miguelito ngunit, nang trese anyos na
ang kanyang amo, labis niyang ikinagagalit kapag
nilalaru-laro siya, hinihimas sa ulo, lalo na kapag lihim
na binubuklat ni Miguelito sa loob ng nakapinid na
kuwarto ang ilang de kulay na magasing itinatago nito
sa ilalim ng kama. Sinasakal siya habang nilalaro nang
husto, masidhing hinihilang pataas-pababa ang kanyang
balat sa may leeg, hanggang maramdaman niya ang
pagpupuyos ng damdamin at waring pagbaligtad ng
kanyang sikmura, at bigla siyang masusuka,
manlalambot na waring pagod na pagod kasabay ang
impit ngunit nasisiyahang daing o halinghing ng kanyang
amo.
Malimit nang gawin iyon ni Miguelito, dalawang beses,
kung minsa’y tatlo sa isang araw, lalo na kapag
binubuklat ang nakatagong magasin o sa mga
pamamasyal, nakakakita ito ng makinis na binti’t
lampas-tuhod na palda sa simbahan man kung Linggo o
sa mga mamahaling restawrang paboritong kainan ng
mayayaman kasama ang mga anak na dalagitang
mababango’t makikinis, mahilig sa maarteng
pagbungisngis, at sinasadya yatang ipakita ang
maputing mga hita kapag napapansing pinagmamasdan
sila ng mga binatilyong hindi mapakali sa upuan at
nanlalaki ang mga mata sa katititig sa kanila. Kung noon,
ikinagagalit ni Miguelito kapag tinutuksong malaki ang
kanyang alaga, buong kayabangan namang
ipinagmamalaki na siya nito sa mga kabarkada,
sinasabing hindi siya basta-basta at tiyak na mananalo
kung may paligsahan ng mga batuta.
Natiis pa niya ang gayong trabaho, ang laru-laruin at
galitin siya, saka madaliang pasukahin ngunit, nang
lubusang magbinata na si Miguelito at magbumabad sa
mga panggabing aliwan, makisalamuha sa piging at
handaan ng mga mayayaman at makahalubilo ang
naggagandahang mga kababaihan, sumidhi ang daloy ng
umaalimpuyo nitong dugo sa puson at, sa bawat gabi,
isinasabak siya sa trabaho at, kalimitan, madaling-araw
na kung siya man ay pinagpapahinga, lupaypay sa hirap
at halos hindi na makagulapay at manunumbalik lamang
ang kanyang lakas kapag naligo na ang kanyang amo at
sabunin siya nang husto saka magana at saganang mag-
aalmusal sa primera klaseng otel na naging lunduyan ng
maligayang daing ng magdamag.
Ayos lamang naman sana sa kanya kung pinagtatrabaho
man siya ng kanyang amo pero, nang malaon, tumimo
sa kanyang kamalayan ang miserable niyang kalagayan.
Anumang oras na gustuhin nito, katanghalian man,
hatinggabi man o madaling-araw, puwede siyang piliting
sagad-sarang magtrabaho hanggang manlupaypay siya
sa hirap. Masakit nga na kahit dapat na oras na ng
pagtulog at pamamahinga, bigla siyang patatayuin at
hindi niya maiwasang labis na magalit at maghimagsik
na halos ikabalatay ng mga litid niya sa leeg, ikapula ng
kanyang ulo at ikapanigas ng kanyang kalamnan. Alam
niya, batay sa nakasusuklam niyang mga karanasan,
waring hindi pinagmamalasakitan ng kanyang amo ang
kanyang kalusugan. Para siyang minerong lusong-ahon,
dahan-dahan sa simula, ngunit aapurahin kung malaon,
sa madilim, makipot, malalim at maalingasaw na butas
na iyon. Patitigilin nga lamang siya ng kanyang amo
kapag bumaligtad na ang kanyang sikmura at tuluyan
siyang masuka’t hindi na makagulapay. At ano lamang
ang kanyang pabuya? Ang paliguan at sabunin nang
husto matapos ang walang habas na pagtatrabaho?
Sa kabilang banda, labis niya namang ikinatatakot kapag
naligo nang husto ang kanyang amo kahit hindi pa siya
nakapagtatrabaho, magwiwisik ito ng pabango,
magsesepilyo’t magmumumog ng pampabango din ng
hininga at sa dinami-dami ng mga damit na pamporma,
nakakailang sukat-palit bago makapagpasiya kung ano
ang tuluyang isusuot. Paulit-ulit na kakausapin siya,
ipagdidiinang huwag siyang ipapahiya sa kanyang
makakasama sa magdamag kaya kailangan niyang
pagbutihin ang nakagawiang ipagawa sa kanya. Kapag
gayon, natitiyak niya, matagal ang oras ng kanyang
trabaho. Naroroong matagal na dila-dilaan ng kasama
nito ang kanyang ulo at wala siyang magawa kundi
magalit kahit pilitin niyang payapain ang damdamin.
Naroroong sakal-sakalin siya hanggang sa halos hindi na
siya makahinga hanggang tuluyan siyang itulak papasok
sa entrada ng minahan, at magsisimula na nga ang
waring walang katapusan niyang kalbaryo ng pag-
aahon-lusong, ang pag-igting ng kanyang mga ugat, ang
panginginig ng kanyang kalamnan at, sa wakas, ang
pabugso niyang pagsuka na waring saglit niyang paglaya
sa buhay-busabos sapagkat matagal-tagal siyang
makapagpapahinga ngunit, kung minamalas, kahit
kababalik lamang ng kanyang lakas, biglang-bigla siyang
pababangunin ng kanyang amo upang piliting muli na
namang magtrabaho.
Sa buong panahon ng kasiglahan ng kanyang amo
hanggang unti-unti na itong nakakalbo, miminsan
niyang inakala na pinagmamalasakitan din siya nito
nang isang gabi, mula sa isang sikat na kapihan sa
Malate, pinilit isama ni Don Miguel sa silid ng isang otel
– katumbas marahil ng pabuyang kinse mil pesos – ang
isang babaing mestisahin, makinis, balingkinitan, may
naghuhumindig na dibdib, halatang wala pang
dalawampung taong gulang at maituturing nang apo ng
kanyang amo kung ito’y hindi natakot mag-asawa’t
magpamilya. Kung udyok ng babae o hindi, noon
lamang siya maingat na sinuotan ng kapote ng kanyang
amo bago pinalusong at pinagtrabaho sa maalingasaw
na minahan ngunit, matapos ang paulit-ulit, paulit-ulit
na paglulusong-ahon, laking gulat naman niya nang sa
mismong mukha niya naman sumambulat ang gustung-
gustong ipasuka sa kanya ni Don Miguel. Nasabi niya
tuloy sa sarili: mabuti pang hindi na siya sinuotan ng
kapote.
MATAGAL na niyang pinaghihimagsikan ang gayong
buhay, ang busabos niyang kalagayan sa mahabang
panahon ng paglilingkod kay Don Miguel at nang
magsimula itong tumuntong sa edad na sisenta y singko
hanggang ngayong sitenta na, saka niya lamang unti-
unting naipadama sa kanyang amo ang tahimik niyang
pagpoprotesta. May mga sandaling kahit ano ang gawin
ni Don Miguel – pahiran man siya sa ulo at katawan ng
kung anu-anong krema, laruin man siya o ipalaro,
padila-dilaan man ang kanyang ulo, sakal-sakalin at
hilahin pataas-pababa ang balat sa leeg – nananatili
siyang nakayuko lamang at hindi pinapansin ang
anumang pagmumura ng kanyang amo. Ilang beses na
nga niyang narinig na wala na siyang silbi, inutil, at
bihirang-bihira nang mapakinabangan hanggang
dumating ang puntong labis na siyang ikinahihiya ng
kanyang amo sa mga pumapatol pa ring makaniig ito. Sa
marami nang pagkakataong iyon, malakas na punyeta at
punyeta ang laging lumalabas sa bibig ng kanyang amo
habang pigil na humahagikhik ang kapiling nito.
Gayunpaman, bihirang-bihira na, may pagkakataong
saglit siyang nagagalit ngunit mabilis din naman siyang
nanlalambot kahit kalulusong lamang at hindi pa
sumusuka sa maalingasaw na butas na iyon na lalong
ikinaiinis at ipinanggagalaiti ni Don Miguel.
Kahit hindi na niya magawa ngayon ang dating trabaho,
hindi pa rin nagsasawa si Don Miguel sa pagpapalipas ng
oras sa paborito nitong primera klaseng mga lugar
aliwan kung saan walang itulak-kabigin sa mga babaing
nag-aagawang maupo sa tabi nito. Waring nasisiyahan
na lamang ngayon si Don Miguel sa pakikipag-usap at
paghimas-himas sa mga iyon at, kung isama man sa
kuwarto ng isang otel, milagro ng mga milagro kung
mapilit siyang saglit na magtrabaho. Uuwi tuloy si Don
Miguel na mainit ang ulo at, bago mananghalian,
pupunta agad sa opisina nito sa pabrika ng tabako,
gagala sa planta at bubulyawan ang sinumang
trabahador na tatamad-tamad diumano at hindi ayos
ang ginagawa.
“Kung tinatamad kayo, umuwi na kayo! Huwag na
kayong babalik. Punyeta.” Malimit nitong isalubong sa
mga trabahador, lalo na nga kung noong nagdaang gabi,
hindi siya nito napilit magtrabaho at mapasuka.
Sa pabrikang iyon ng tabako ng mga Riego de Dios, si
Don Miguel ang Diyos at may hawak ng buhay at
kapalaran ng mga manggagawa doon. Noong una,
kapag napag-initan ang sinumang trabahador, lalo na
ang mga umaangal sa suweldong dapat matagal nang
naumentuhan dahil lumolobo ang presyo ng mga bilihin
at sobra-sobra naman sa kabilang banda ang tinutubo
ng kompanya, agad iyong ipatatawag ni Don Miguel sa
opisina, sisinghalin at papupuntahin sa kahera upang
ipakuha ang huling suweldo at anumang karampot na
benipisyo. Kahit lumuha at magmakaawa, sukdulang
lumuhod man, sadyang matigas ang puso ni Don Miguel
at hindi na mababago ang pasyang tanggalin sa trabaho
ang manggagawang matagal na ring naglilingkod sa
kanyang pabrika.
“Magreklamo ka sa Dole, punyeta!” pabulyaw pang
sasabihin nito.
Laking gulat na lamang ni Don Miguel nang isang araw,
ilang manggagawa ang pumasok sa opisina nito, may
dalang sulat at ipinatatalastas sa kompanya na may
unyon na ng mga manggagawa at, katunayan, may
sertipiko na at nakarehistro na sa Kagawaran ng
Paggawa. Nagmura man nang nagmura si Don Miguel,
sa payo na rin ng abogado ng kompanya, napilitang
kilalanin nito ang unyon, nakipagtalastasan nang
malaon tungkol sa mga kahilingan, hanggang kangina
ngang umaga, nagharap sa opisinang
pangkomperensiya ang dalawang panig at, kahit halos
maghapong nag-usap at nagpaliwanagan, lumilitaw na
wala pa ring malinaw na napagkasunduan. Matigas ang
mga opisyales ng unyon sa kanilang mga pahayag at
kahilingan, lalo na nga ang tungkol sa umento sa sahod,
bayad sa sobrang oras ng paggawa, libreng gamot at
pagpapagamot, kaseguruhan sa trabaho, at iba pang
itinadhana na ng batas ngunit matagal nang nilalabag ng
kompanya. Sa takbo nga ng usapan kangina, lumilitaw
na nagmamatigas si Don Miguel at binigyang-diin pa na
utang na loob ng mga manggagawa na pinagtatrabaho
pa nito ang mga iyon sa kompanya ng tabako ng mga
Riego de Dios.
Tuwang-tuwa naman siya sa nangyari sapagkat, sa init
ng ulo, dumeretsong umuwi ang kanyang amo at waring
nakalimutan ang nakagawiang aliwan sa piling ng
mababango, makikinis at malalambing na babaing
halatang namumulupot kay Don Miguel hindi na dahil sa
husay niyang magtrabaho kundi sa lalo nitong pagiging
galante. Kinabahan nga lamang siya nang matapos
lumaklak ito ng Dom Perignon, naligo ito nang husto at
nagpabango pa ngunit, nang humilata na ito sa kama –
napagod marahil ang isip sa mga problema ngayon sa
kompanya – tiyak na tiyak niyang lubos siyang
makapagpapahinga hanggang umaga, at hinding-hindi
siya pipiliting galitin, ni ipagalit sa sinumang kapareha,
upang pagtrabahuhin pa kahit paano, kahit mabilis
siyang nanlalambot gayong saglit lamang ang kanyang
paglusong at pag-ahon sa dinadalaw nitong minahan.
Kalimitan nga – na labis na ipinagtutungayaw ni Don
Miguel kasabay ng panlalait sa kanya – ni hindi na siya
makapasok man lamang sa entrada ng minahan dahil
agad siyang nalulugmok sa panlalambot. Naisip tuloy
niyang matagal na ngang nahuthot at nakatas ang
kanyang lakas sa ilang dekada na rin namang paspasang
pagtatrabaho niya para masiyahan lamang ang kanyang
amo sa matapat niyang paglilingkod.
MAAGANG nagising kinaumagahan si Don Miguel,
humingi lamang ng isang basong sariwang gatas kay
Bebang, saglit na namalagi sa banyo, ipinahanda ang
kulay asul na terno at, pagkabihis, habang hinihintay
ang itim na Mercedes Benz at tsuper na si Mang Benito,
parang hindi ito mapakaling palakad-lakad sa kabuuan
ng maluwang na salas ng mansiyong iyon sa Forbes
Park. Malimit kumunot ang noo nito saka biglang
sisigaw ng punyeta habang nakadukot ang kaliwang
kamay sa bulsa ng pantalon. Akala niya tuloy siya na
naman ang minumura nito tulad sa bawat pagkakataong
hindi na niya ito mapaglingkuran nang lubusan buhat
nang magka-edad. Ngayon, kung tutuusin, parang ang
muli niyang pinagsisilbihan ay si Miguelito sa panahon
ng kamusmusan nito at wala na siyang obligasyon kundi
ang magbuga na lamang ng madilaw na tubig sa
naghihintay na palikuran ng mga kauri niya ngunit hindi
na sumisirit na gaya noon kundi, kalimitan, matamlay na
matamlay sa paglabas at pagpatak.
Wala na nga ba siyang silbi? Iyon ang malimit niya
ngayong marinig na paratang ni Don Miguel. Iyon ang
hindi niya matanggap at ikinasasakit ng damdamin
hanggang nagsusumigaw sa kanyang isipan ang
paghihimagsik sapagkat, sa abot ng kanyang pang-
unawa, ni hindi man lamang minamahalaga ngayon ni
isinasaalang-alang ng kanyang amo ang matagal na
niyang paglilingkod na nagdulot din naman ng ibayong
kaligayahan at kaluwalhatian sa sulak ng dugo ng
binatang si Miguelito at, gayundin, nang si Don Miguel
na ito. Kasalanan ba niya kung hinuthot ng kanyang amo
ang dati niyang sigla at lakas, kung halos hindi na siya
pagpahingahin sa walang oras na pagtatrabaho? At ano
ngayon ang gantimpala? Ang pagbuntunan ng sisi? Ang
paratangang inutil? Gusto tuloy niyang sumigaw,
manawagan sa mga kauri niya, upang labanan na ang
kani-kanilang amo at putulin, sa wakas, ang tanikala ng
matagal nang sa kanila’y pambubusabos ng uring
kanilang kinagisnang paglingkuran. Hindi niya tuloy
naiwasang itanong sa sarili kung bakit ngayon lamang
siya namulat sa kahabaghabag niyang kalagayan. Bakit
hindi noon pa nang malakas siya at masigla?
Kabubukas lamang ng maluwang na tarangkahan ng
bakuran ng pabrika nang dumating si Don Miguel at
nagmamadaling pumasok sa opisina. Ilang saglit lamang,
nasa kani-kanilang puwesto na ang mga manggagawa,
paanas na nag-uusap at ipinagtataka marahil kung bakit
gayong kaaga ng kanilang amo dahil, kalimitan, halos
alas onse na o makapananghalian bago ito sumulpot sa
pabrika. Makaraan ang ilang minuto, nagmamadaling
pumasok sa opisina nito ang abogado ng kompanya,
may dala-dalang kung anu-anong papeles na pahapyaw
lamang pinagtuunan ng pansin ni Don Miguel.
“Kausapin mo ngayon ang presidente ng unyon ng mga
punyeta. Bilhin mo… suhulan mo para iurong ang mga
reklamo sa Dole, “ utos ni Don Miguel sa abogado.
“Matigas po, talaga. Nagbanta na nga po silang
magwewelga kapag di natin naibigay ang mga hinihingi
nila.”
“Mga walang utang na loob, punyeta! Mag-isip ka ng
paraan kung paano sila tatanggaling isa-isa… kahit
sinong opisyal nila, lalo na iyong b’wisit na presidente.
Tingnan mo rin sa mga trabahador ang p’wedeng
palayasin na… iyong matatanda na at di na gaanong
makapagtrabaho. Iyong mga inutil na.”
Naisip niya, siya yata ang pinariringgan ng kanyang amo,
pero malinaw namang mga trabahador sa pabrika ang
tinutukoy nito. Padaguk-dagok sa mesa si Don Miguel,
at ilang beses na tumawag sa telepono; may narinig pa
siyang tinawagang kung sinong heneral, sinabing baka
magkawelga sa pabrika at kailangan nito ng ayuda ng
mga pulis. Huli niyang narinig ang paulit-ulit nitong
salamat, salamat, salamat. May tatawagan pa sana ito,
ngunit waring nagdalawang-isip, kaya tuluyan nang
ibinaba ang telepono at kumunut-kunot ang lumapad
nang noo dahil sa bahagyang pagkakalbo.
Ilang ulit pang nakipagnegosasyon ang unyon, ngunit
ang abogado lamang ng kompanya ang humaharap, at
sinabi nitong nalulugi ang pabrika kaya imposibleng
maipagkaloob ang hinihinging umento at benipisyo ng
mga manggagawa. Idinagdag pa nitong mapipilitang
magbawas ng mga empleyado ang kompanya para hindi
magsara at malamang na pagretiruhin na ang lampas na
ang edad sa sisenta.
“Nalulugi? Imposible!” alsa-boses na sabi ng presidente
ng unyon. “Noong nagdaang taon, ang laki nga ng
binayarang buwis ng kompanya. Ibig sabihi’y malaki ang
tinubo. Mali ba ang rekord sa BIR, Attorney? O talagang
s’wapang si Don Miguel?”
Saglit na hindi nakakibo ang abogado, saka banayad na
sumagot.
“Ipinararating ko lamang sa inyo ang panig ng
kompanya. Tingnan natin, baka magawaan pa natin ng
paraan. Kakausapin ko nang husto si Don Miguel.”
Sa ilang araw na iyon, ikinatuwa niyang laging mainit
ang ulo ng kanyang amo. Waring nakalimutan na nito
ang nakaugaliang paghahanap ng kaparehang
makakausap at mahihimas man lamang habang pinipilit
siyang magalit upang mapagtrabaho kahit panandalian
man lamang, kahit alam nitong agad siyang
manlalambot at hindi na mapilit sumuka anuman ang
gawin sa kanya ni Don Miguel, murahin man at
insultuhin, o pagtawanan man ng kapareha nito. Sa
wakas, nasabi niya sa sarili, unti-unti na siyang
nakalalaya sa matagal nang pagsasamantala sa kanyang
lakas sa ilang dekada nang walang habas na
pagtatrabaho, hinuthot iyon nang husto, lalo na nga
noong kasiglahan ng kanyang amo at umaalimpuyong
lagi ang dugo sa mga ugat hanggang puson. Noon, bihira
nga siyang makapagpahinga, lupaypay na bago sabunin
at paliguan, at tuluyang patulugin nang mahimbing
habang naglalaro pa sa bilugang mukha ng kanyang amo
ang ligaya’t kaluwalhatian. Gayunpaman, naisip niya,
ano pa ang halaga ng kanyang paglaya kung ubos na ang
kanyang lakas?
Isang umaga, wala pa si Don Miguel sa pabrika, biglang
pumutok ang welga ng mga manggagawa doon,
binarikadahan ang tarangkahan, ipinamukha sa mga
nakasulat sa plakard at kartelon ang inhustisyang
dinaranas ng mga manggagawa sa pabrika ng tabako ng
pamilya Riego de Dios, ipinagdiinan ang pagiging tuso,
ganid at makaharing pamamalakad ni Don Miguel, at
magkakawit-bisig – lalaki man o babae – buong tatag
nilang hinarang sa pagpasok ang ilang trak ng
kompanya, gayundin ang mga kotse ng ilang opisyal
nito. May mangilan-ngilan ding manggagawang hindi
nakiisa sa welga, nagtangkang magsipasok, ngunit
waring nangatakot at umatras nang makitang
dudumugin sila ng mga welgista.
Pero bago magtanghalian, nagdatingan ang mga
isandaang pulis, mga nakabatuta, armadong parang
lalaban ng giyera, at agad na kinausap ng pinuno nito
ang presidente ng nagwewelgang unyon, sinabihang
ilegal iyon, kaya makabubuting itigil na ang piket,
papasukin sa tarangkahan ang mga gustong pumasok
dahil, kung hindi, mapipilitan silang buwagin iyon.
Lalong nagkawit-bisig ang mga welgista, nagsigawang
walang aalis at, biglang-bigla, dinaluhong ng mga pulis
ang piketlayn, walang habas na binatuta ang mga
welgista pati mga babae, at napilitang ipagtanggol ng
mga nagwewelga ang kanilang hanay hanggang sa
magkahambalusan, magpangbuno, magkabatuhan at, sa
isang iglap, ilang sunud-sunod na putok ng baril ang
nangibabaw sa kaguluhan.
Tatlo sa mga welgista, babae pa ang isa, ang duguang
tumimbuwang. Ang iba’y nagpulasang umaagos ang
dugo sa mukha dahil sa pumutok na ulo sa hambalos ng
batuta, may mga nabalian ng braso, nagkapasa sa
katawan, napilay at halos hindi na makalakad at,
sapagkat walang kalaban-laban, walang nagawa kundi
magmura at magtungayaw habang tumatakbo at
napilitang iwan ang piketlayn. Ilan pa sa kanila ang
puwersahang dinampot ng mga pulis at isinakay sa
mobile car.
“May araw din kayo! Mga putang ina n’yo.”
Agad na nalaman iyon ni Don Miguel, at nalaman din
niya, nang magkasunud-sunod ang tawag sa telepono sa
mansiyon nito sa Forbes Park. “Madadala na ang mga
punyetang iyan. Magdemanda sila. Tingnan ko kung
mananalo sila sa akin sa korte. Aba, madali silang
palitan,” nagyayabang pa nitong sabi sa kausap sa
kabilang linya. Sa buong araw na iyon, namalagi sa
mansiyon ang kanyang amo, lumaklak na lamang ng
Dom Perignon, at waring hindi ikinatigatig ang marahas
na nangyari sa pabrika.
Nang magising ang kanyang amo kinaumagahan, agad
itong naligo ngunit hindi na siya gaanong sinabon at
binanlawan at waring tuluyan na nga siyang
nakalimutan. Pagkaalmusal, agad itong nagbihis,
ipinahanda ang Mercedes Benz, sinabihan ang tsuper na
dadaan muna sa pabrika saka may kakausapin sa Manila
Hotel. Nang palabas na sa bukana ng Forbes Park ang
kotse, tatlong lalaking nakamotorsiklo ang biglang
sumulpot at agad na umagapay sa kotse, isa sa likuran
at dalawa sa tagiliran, saka narinig na lamang ang
sunud-sunod na mga putok. Bumulwak ang dugo sa
bahagyang nakakalbong ulo ni Don Miguel hanggang
tumimbuwang ito sa upuan pisil-pisil ang dumurugo ring
dibdib.
Habang naghihingalo ang kanyang amo,bigla niyang
naitanong sa sarili: “Malaya na ba ako? Kailan lalaya ang
mga kauri ko? Kailan?”