Distribuzione gratuita in:
Anno 14
Numero 3
Luglio 2016
Via Egnatia apo Udha e Gjatë
Ph.D.C. Melsi Labi
Drejtor i Muzeut Historik Kombëtar
V
ia Egnatia është ndërtuar për
të lehtësuar qarkullimin e lirë
të njerëzve si dhe për të reali-
zuar lidhjen e Romës me provincat më
të largëta. Ajo fillonte nga Durrësi dhe
nëpërmjet Ohrit e Selanikut të shpinte në
Kostandinopojë. Me një gjatësi rreth 861
km, Via Egnatia ka qenë e përshtatshme
për lëvizjen e udhëtarëve dhe të kar-
vaneve. Udha Egnatia niste nga Durrësi
e Apolonia, më pas këto dy degë janë
bashkuar diku afër Elbasanit për të vazh-
duar nëpërmjet Ohrit e Manastirit dhe
përfundonte në Selanik. Në shekullin IV
pas Krishtit, Udha Egnatia u zgjat deri
në Kostandinopojë dhe ishte vazhdimi
i rrugës së vjetër romake Via Apia. Për
nga rëndësia strategjike Udha Egnatia
bashkonte Perëndimin me Lindjen.
Kjo udhë e ka marrë emrin nga ndër-
tuesi i saj, prokonsulli Cnaeus Egnatius,
i biri i Caius. Emri i tij gjendet në dy
mbishkrime, që janë në muzeun e Se-
lanikut. Sami Frashëri kur flet për viset
shqiptare në volumin II të enciklope-
disë Kamus Al-Alam emërtimin Udha
Egnatia e ka lidhur me përcaktimin e
bërë prej vetë shqiptarëve. Kjo udhë
përshkon nga perëndimi në lindje tro-
jet shqiptare dhe fjala “Egnatia” është
mbiemri i shqipes (e gjatë), që latinët e
shndërruan në trajtën Via Egnatia. Në
gjuhët latine dhe greke pjesa e emërtimit
Egnatia nuk është e motivueshme kup-
timisht dhe kjo vjen se ata këtë emërtim
e kanë huazuar prej shqipes “Udha e
gjatë” duke e dhënë në gjuhën e tyre
“Udha (Via) Egnatia”. (S. Frashëri, Vi-
set shqiptare në Kamus Al-Alam, nr. 3,
Logos A, Shkup 2004, fq. 71)
Sipas studiuesit Moikom Zeqo Dur-
rësi ishte porta nistore e Udhës Egnatia.
Gërmimet arkeologjike në Durrës kanë
zbuluar një hark të madh qendror dhe
dy harqe të tjerë simetrikë anash tij. Kjo
është gjurma e “Portës së Artë” të Udhës
Egnatia. Harku i madh shërbente për ka-
limin e qerreve, ndërsa dy harqet anash
tij shërbenin për kalimin e këmbësorëve.
“Porta e Artë” e Durrësit pasohet nga
“Porta e Artë” e Skampës në Elbasan,
të cilës i kanë mbetur vetëm gjurmët e
themeleve, ndërsa në Selanik “Porta e
Giuseppe Baffa e’ morto per difendere
quel grappolo di figli dell’Albania
Da Damiano Guagliardi
(Presidente NaJemi)
I
l 28 maggio scorso abbiamo tenuto la nostra prima iniziati-
va pubblica, promuovendo a San Demetrio Corone (la nostra
sede è in Spezzano A.) un convegno di ricordo della tragedia
dell’affondamento della Kater i Rades nel marzo del 1997 e della
morte degli avvocati Giuseppe Antonio Maria Baffa e Francesco
Perrotta, difensori dei famigliari delle vittime, avvenuta nel genna-
io del 2000 a seguito di un incidente stradale dovuto alla cattiva
manutenzione del manto stradale, per come hanno accertato le
Mensile di attualità e cultura italo-albanese Albania, Australia,
Belgio, Canada, Germania,
Direttore editoriale: Hasan Aliaj Grecia, Francia, Italia,
Stati Uniti e Svizera
L’Etimologia della parola “Pane”
Da Mili Butka lendo, in modo semplice, in mezzo alla
guerra d’esistenza, sorgente da dove sorse
L
Una mappa del secolo XVII che parla molto ...! a lingua dell’intera umanità, si-
curamente ha un inizio, un’origine,
questo linguaggio, l’unica “luce” del nos-
All’interno delle due mappe nella lingua latina e scritto Albania Superiore e tro universo che è sorto come acqua pura
un nocciolo, da dove sono usciti le e limpida della fonte che andando per la
Albania Inferiore.
prime “Balbuzie”, suoni umani, lettere- sua strada come l’acqua tra gli scogli delle
- Albania: a sinistra della Macedonia; in essa [ci sono]: Scodra (Scutari), simbolo, come elementi della materia montagne, si è trovata bella e lavorata per
metropoli e sede del Pascià; Ulcinium (Dolcigno), città portuale protetta prima, create naturalmente, non vo- non perdersi mai!
(segue a pagina 4)
da un castello fortificato, i cui abitanti praticano la pirateria. Antibarum
(Antivari), luogo fortificato. Dyrrachium (Durazzo), città e porto un tempo
Ardea, antica civilta’ – Pellazgo
celeberrimo. Aulon (Valona) ha un porto.
- Epiro, sotto l’Albania; in esso ci sono: Arta (Larta), mercato ricco di abi-
tanti. Buthrodum (Butrinto) e Prevesa sono dei Veneti
Ilire, della potente dinastia Rutuli
Da Shqipe Hoxha territorio capitale del quale erano la città
antica di Ardea che si trova circa 35 Km
R
utuli oppure Rutuliani (Antico a sud – est di Roma. Si pensa che loro
Italic Rudhuli) ‘’quelle rose’’ sono discendenti di Umbri e Pelazgi, che
con significato ‘’le bionde’’ secondo dei studiosi moderni loro erano
erano membri di una dinastia famosa molto simili e legati con i popoli Etruschi
italica. I rutuli si erano stabiliti i un oppure Ligurian. (segue a pagina 5)
Per imparare l’Esperanto
Nga Luela Myftari da persone di comunicare con Dio e chie-
dere a lui tutto è l’origine delle lingue. Si
E
speranto è una lingua che è em- dice che Dio è sempre più irritato con le
erso come la necessità di unificare esigenze e le lotte delle persone che vi
persone. Ma poteva tornare come hanno luogo. Un giorno tutti ci troviamo a
Matthäus Seutter (Augusta, 20 settembre 1678 – marzo 1757) è stato un cartografo tedesco.
era appena dopo l’umanità prima della parlare lingue diverse. La gente cominciò a
costruzione della torre di Babele? La sentire diversi tra loro. Qui inizia la spac-
Artë” është ruajtur në gjendje të mirë. Një Shqipëri. Ky fakt tregon se Shqipëria ka leggenda di questo grattacielo costruito catura sociale. (segue a pagina 10)
tjetër “Portë e Artë” gjendet në Kostandi- qenë mitra ndërtimore e Udhës Egnatia.
nopojë. Përfundimisht mund të themi se (M. Zeqo, Hulumtime Arkeologjike, Alba-
Udha Egnatia përshkohej nga katër “Por- nopol, Tiranë 2009, fq. 166).
ta të Arta”, dy prej të cilave gjenden në (Vijon në faqen 2)
Monsignor Pujin in mezzo
agli Italo – Albanesi
tante perizie volute dalla famiglia. La scelta di tenere l’iniziativa
a San Demetrio Corone non è casuale. Giuseppe Baffa era nati-
vo di questa comunità albanofona, che viene definita la capitale
culturale storica della comunità arbëreshe di Calabria, radicato
nel suo paese d’origine, ricordato e stimato dai suoi concittadini
nonostante avesse lasciato il paese da molti anni.
NaJemi in questo senso ha voluto ripercorrere le tappe di una
oscura tragedia sul mare consumatasi a trenta miglia dalle coste
pugliesi che ha determinato circa ottanta morti accertati e un
numero mai definito di dispersi;
(segue a pagina 23) Da Pietro Camodeca de’Coronei (segue a pagina 22)
cmyk

(Vijon nga faqja 1)
Stacionet kryesore
të Udhës Egnatia
Dega kryesore e Udhës Egnatia kalonte pak a
shumë në drejtimin e rrugës së sotme automobilis-
tike. Stacioni i parë ishte Clodiana, i identifikuar me
Peqinin e sotëm. Stacioni i dytë ka qenë Ad Quin-
tum, që përkon me kompleksin e nimfeut romak në
Bradashesh. Udha vijonte drejt Scampis (Elbasanit),
në anën veriore të rrugës së sotme automobilistike
dhe përputhej me të në stacionin Treieceto diku
pranë Mirakës. Pasi kalonte nëpër ngushticat e
Shkumbinit udha ngjitej në shpatin e malit të Polisit
për të dalë në qafën e Gajorit, që përkon me stacio-
nin Ad Dianam ose Grandavia. Gjurmët e udhës
zbresin në Qukës ku gjendej stacioni Tres Tabernas
apo In Candabia. Në vijim ngjitej drejt Pishkashit
dhe Rrajcës në stacionin Pons Servili për të dalë
në Qafën e Thanës, ku gjendej stacioni Clavdanon.
Më tej udha vazhdonte për në Lyhnid. (Harta arke-
ologjike e Shqipërisë, nën drejtimin e P. Cabanes,
paraqitur nga M. Korkuti, A. Baçe, N. Ceka, Pegi,
Tiranë 2008, fq. 223).
Trasetë e Udhës Egnatia
1-Traseja Durrës-Qafthanë. Trakte të shkëputura
të Udhës Egnatia janë gjetur në zonën ndërmjet
Qerretit dhe Kavajës. Traseja është rreth gjashtë
metra e gjerë. Ajo përbëhet nga plloça guri mesa-
tare dhe të mëdha. Në dy anët e rrugës ka bordura.
Trakte të Udhës Egnatia gjejmë në lindje të Kava-
jës, në Kryeluzaj, në Fatishtë, në lindje të Peqinit si
dhe në Bradashesh. Gjurmët e rrugës shfaqen në
lindje të Elbasanit në fshatin Mirakë.
2-Traseja Rrogozhinë-Elbasan. Nga qendra e
qytetit të Rrogozhinës Udha Egnatia ka kaluar nëpër
trasenë e rrugës së sotme automobilistike deri në af-
ërsi të Peqinit. Udha Egnatia ka kapërcyer përroin
e Rrogozhinës afërsisht 10 metra në anën veriore të
urës së sotme. Në vijim nëpërmjet urave të vogla prej
guri ka kaluar përrenjtë e Sineballajt dhe Rushtës
për të mbërritur në Peqin. Pranë xhamisë së sotme
të Peqinit udha vijonte drejt veriut, rrëzë kodrave
duke kapërcyer linjën hekurudhore drejt fshatit
Fatishtë. Ndërmjet urës së Fatishtës dhe varrezave
të fshatit gjendet një trakt i kalldrëmit me gjerësi
rreth 3,4 metra. Trakti i kalldrëmit është i ndër-
tuar me gurë lumi. Kurrizi i udhës si dhe kufizimet
anësore janë ndërtuar me gurë më të mëdhenj se të
tjerët. Më tej udha vijonte drejt përroit të Listricës,
për të vazhduar në anën jugore të rrugës së sotme
automobilistike. Via Egnatia depërtonte në fushën e
Lazarenit diku pranë fshatit Lolaj. Duke kapërcyer
përroin e Pajovës kalonte nëpër grykën e Bishqe-
mit. Në perëndim të Bishqemit pasi kapërcente Për-
roin e Zi udha kalonte pranë lumit Shkumbin. (M.
Brazia Amore, L. Bejko, Y. Cerova, I. Gjipali, Via
Egnatia: rezultate të vitit 2003, Candavia 1, Tiranë
2004, fq. 31-53)
3-Traseja Apoloni-Shkumbin. Dega më e her-
shme e Udhës Egnatia ka qenë ajo që niste nga
Apolonia, për të vijuar drejt kodrave deri në Fier
e në Marinëz, në stacionin Stefanaphana. Më tej
përshkonte fushën e Roskovecit dhe kalonte lumin
Apsos (Semanin) në Kuç. Sipas Tabula Peutingeri-
ana ka pasur edhe një udhë tjetër, e cila shkëputej
nga Udha Egnatia pranë Qerretit. Në vijim udha
gjarpëronte rrëzë kodrave dhe kalonte Shkumbinin
ndërmjet Halilajt dhe Bishtçukës.
4-Traseja Aulona-Scampis. Trakt i një udhe an-
tike është zbuluar në veri të Treportit, pikërisht aty
ku fillon laguna e Nartës dhe vijon në brendësi të
kënetës para manastirit të Zvërnecit. Gjurmë trak-
tesh të udhës janë gjetur në perëndim të Akërnisë,
për të vijuar në Poro, në Boçovë, Shënepremte, Sop
dhe mbërrinte në Pojan. Në qytetin antik të Apo-
lonisë dega jugore e Via Egnatias fillon në fshatin
Shtyllas. Në vijim drejt kodrave të Kryegjatës për të
zbritur drejt në Radostinë e Vadhizë. Duke ndjekur
anën e kodrave në anën juglindore udha kalon
nëpër fshatin Zhupan. Prej këtej udha vijon në vijë
të drejtë në drejtim të kodrave të fshatit Mbyet.
Më pas kapërcen përroin e Gjanicës dhe kthehet
në anën lindore ndërmjet Frashërit dhe Verbasit.
Udha nëpërmjet Urës së Kuçit kalon Semanin dhe
arrin në fundin e kodrave të Roskovecit. Ky i fun-
dit është cilësuar si stacioni i Stefanafanës. Udha
vijonte në drejtim të Novoselës, Jagodigës, Sukut,
Goriçanit dhe Hinkës për të dalë tek Ura e Kuçit.
Më pas udha nëpërmjet pllajës së Dumresë del në
Peqin. (I. Gjipali, Gjurmë të reja në Via Egnatia,
Monumentet, nr. 1, Tiranë 2008, fq. 51-55)
Urat përgjatë Udhës Egnatia
Disa prej urave i përkasin periudhës romake,
ndërsa disa të tjera periudhës së antikitetit të vonë
dhe mesjetës. Urat kryesore janë: Ura e Topçiasit,
Ura e Keçit, Ura e Kasharajt, Ura e Fatishtës, Ura
Antichità
Via Egnatia apo Udha e Gjatë
e Çopanajt, Ura e Haxhi Beqarit etj. Tre të parat
janë ndërtuar gjatë periudhës romake dhe antikitetit
të vonë.
1-Ura më e ruajtur është ajo e Topçiasit, e cila
gjendet pranë Elbasanit. Gjatësia e urës arrinte
deri në 450 metra. Ura përbëhej nga 15 pilastra
të vendosura në largësi rreth 10 metra nga njera-
tjetra. Pilastrat kanë formë pesëkëndëshe të zgja-
tur me majën e drejtuar kundër rrjedhës së lumit.
Për ndërtimin e tyre janë përdorur blloqe gurësh
katërkëndorë, të cilët lidhen ndërmjet tyre me llaç
si dhe me ganxha hekuri të plumbosura.
2-Ura e Fatishtës ruhet e plotë dhe e dëmtuar në
pjesën e sipërme të saj. Gjithashtu në anën lindore
ka pësur një çarje. Ura është rreth tre metra e gjerë.
Lartësia e qemerit prej guri kap lartësinë 0,56
metra. Qemeri është i ndërtuar me gurë të gdhen-
dur të lidhur me llaç. Fasolo mendon se ura është
ndërtuar në periudhën romake. (M. Fasolo, La via
Egnatia da Apollonia e Dyrrachium ad Herakleia
Lynkestidos, Roma 2003, fq. 148) Mbi gjurmët e
urës romake gjatë periudhës otomane është ndër-
tuar një urë e re.
3-Ura e Çopanajt gjendet mbi përroin me të njej-
tin emër. Ajo ruhet në gjendje të mirë, duke u nisur
nga fakti se rreth viteve 30-të të shekullit të kaluar
mbi të është ndërtuar një urë moderne, përmasat e
së cilës janë rreth 3.17 metra. Ura është e ndërtuar
me gurë të gdhendur në formë katërkëndëshi, të
lidhur me llaç gëlqereje. Qemeri i urës kap lartësinë
0,53 metra dhe është i ndërtuar me tulla romake
të lidhura me njera-tjetrën me llaç. Studiuesit men-
dojnë se ura është ndërtuar në fillim të shek. II pas
Krishtit, gjatë viteve të sundimit të perandorit Tra-
jan.
4-Ura e Haxhi Beqarit shërbente për të lidhur
fshatin Mirakë me zonën e Polisit. Ura i përket shek.
II-III pas Krishtit. Qemerët e urës janë ndërtuar me
tulla rreth 70 cm të trasha, ndërsa muret e faqeve të
dukshme të murit jugor janë realizuar sipas teknikës
opus incertum, e cila konsiston në një rresht gurësh
të çrregullt dhe dy rreshta tullash. Ura e Haxhi Be-
qarit është shkatërruar nga gotët në vitin 479.
5-Ura e Keçit gjendet në anën e djathtë të derd-
hjes së përroit të Gostimës në lumin Shkumbin.
Konstruksioni i urës ka qenë me katër qemerë,
që kishin hapësira drite rreth 14 metra. Harqet e
Anno 14
qemerëve janë realizuar me tulla. Ura ka qenë e
gjatë rreth 95 metra dhe daton në shek. II-III pas
Krishtit. (V. Shtylla, L. Papajani, Të dhëna teknike
mbi rrugën e luginës së Shkumbinit në antikitet dhe
mesjetë, Monumentet, nr. 1, Tiranë 1990, fq. 61-
62).
6-Ura e Jagodinës. Në Jagodinë janë zbuluar
mbetjet e një ure, e cila i përket periudhës romake.
Ura ka qenë e gjerë 4,5 metra dhe ka një hark me
orientim verilindje-jugperëndim. Këmba jugore
e urës është e dëmtuar, ndërsa ajo veriore ruhet
në gjendje të mirë. Harku përbëhet nga 15 rresh-
ta tullash të cilat janë lidhur me njera-tjetrën me
llaç gëlqereje. Pjesa tjetër e urës është e ndërtuar
me gurë të punuar në faqet e jashtme, ndërsa në
brendësi është mbushur me gurë lumi të lidhur me
llaç të bollshëm. Pjesa e brendshme e harkut është
suvatuar me një shtresë llaçi.
Kërkimet arkeologjike në
trasenë e Udhës Egnatia
Pararendësit e kërkimeve arkeologjike në trasenë
e Udhës Egnatia kanë qenë C. Praschniker dhe
A. Schober, të cilët kanë përshkruar urën antike
të Topçiasit. (K. Prashniker. A. Shober, Kërkime
Arkeologjike në Shqipëri dhe Mal të Zi, Tiranë
2003, fq 59-61). C. Praschniker ka ndjekur trasenë
e degës jugore të Via Egnatias, e cila ishte ruajtur
në gjendje të mirë në fushën e Roskovecit. Në librin
e tij Praschniker përmend këto stacione: Apoloni-
Stefanaphana-Aps-Marusio-Klodiana. Gjithashtu
përmend urën e Muriqanit, e cila i përket periud-
hës turke. Ai gjeti trakte të udhës ndërmjet Durrësit
dhe Kavajës. Kërkime në terren ka bërë edhe G.
Veith në studimin e tij rreth betejës të zhvilluar në
Iliri ndërmjet Cezarit dhe Pompeut, Veith përmend
Kuçin (Aps) si vendin ku dy ushtritë janë rreshtuar
në dy anët e lumit. Në vitet pas Luftës II Botërore
ishte J. Adam, i cili në studimin e tij ka përshkruar
udhët antike të Shqipërisë. (J. Adam, Rrugë dhe
objekte arkeologjike në Shqipëri, Tiranë 1983, fq.
9-23). Adam duke u mbështetur në intineraret e
periudhës së antikitetit trajton vetëm arterien krye-
sore në luginën e Shkumbinit. Në vijim L. Vidman
ka bërë një përshkrim të shkurtër arkeologjik dhe
epigrafik rreth traktit të Udhës Egnatia nga Elbasani
n.3 Luglio 2016 pagina 2
deri në Përrenjas.
H. Ceka ka bërë studime rreth degëzimit që lidhte
Apoloninë me Dyrrahun. (H. Ceka, Dega jugore e
rrugës Egnatia, Monumentet, nr. 1, Tiranë 1971,
fq. 25-35). Në studimin e tij Ceka thekson ekzis-
tencën e një arterie që lidhte Apoloninë e Aulonën
me Skampinin. Arteria kalonte nga Ura e Kuçit
nëpërmjet Dumresë dhe takohej me Udhën Egna-
tia në Skampin. Ceka përmend ekzistencën e qytetit
antik të Belshit në Dumre. Arkeologët N. Ceka dhe
L. Papajani (N. Ceka, L. Papajani, Rruga në luginën
e Shkumbinit në kohën antike, Monumentet, nr. 1,
Tiranë 1971, fq. 43-59) kanë vëzhguar në terren
traktin nga Elbasani në Qafëthanë, duke përshkruar
urat dhe stacionet e Udhës Egnatia në këtë segment.
Ceka dhe Papajani udhën që përshkon luginën e
Shkumbinit në kohën antike e ndajnë në dy peri-
udha: në periudhën pararomake të njohur si rruga
e Kandavisë dhe në periudhën e sundimit romak,
të njohur si Udha Egnatia. Sipas tyre në shekujt e
parë të perandorisë Udha Egnatia ka qenë një rrugë
e konsoliduar plotësisht me trase, ura dhe stacione.
Gjithashtu ata kanë bërë gërmime arkeologjike në
termet e nymfeut në stacionin Ad Quintunum në
perëndim të Elbasanit. (N. Ceka, L. Papajani, Nym-
feu dhe termet e stacionit Ad Quintum, Monumentet,
nr. 4, Tiranë 1972, fq. 29-57).
Vëzhgime rreth ndërtimeve gjatë luginës së
Shkumbinit kanë bërë V. Shtylla dhe L. Papajani.
(V. Shtylla, L. Papajani, Të dhëna teknike mbi
rrugën e luginës së Shkumbinit në antikitet dhe mes-
jetë, Monumentet, nr. 1, Tiranë 1990, fq. 57-73).
Një pjesë e mirë prej tyre janë shfrytëzuar në Ta-
bula Imperi Romani, K-34. (V. Shtylla, Zh. Vinçiç,
Traseja e via Egnatias nëpër Shqipëri dhe Maqe-
doni, Monumentet, Tiranë 1992-1999, fq. 51-84).
Valter Shtylla në librin e tij mbi rrugët dhe ura e
vjetra në Shqipëri (V. Shtylla, Rrugët dhe urat e vje-
tra në Shqipëri, Tiranë 1998, fq. 19-26). paraqet
një panoramë të Udhës Egnatia në tre periudha ko-
hore: antike, romake si dhe të antikitetit të vonë dhe
mesjetës, duke përmendur arteriet kryesore dhe
stacionet e saj. Në degën jugore Shtylla përmend
udhën që fillonte nga Apolonia, e cila kalonte në
Mbrostar nëpër lumin Aps për në Divjakë, në vijim
takonte Genesis dhe merrte anën verilindore pranë
lumit të Draçit ku takohej me degëzimin e Egnatias
që vinte nga Dyrrahu. Një degë tjetër që takohej me
Udhën Egnatia ka qenë ajo që nisej nga Apolonia,
kalonte në Roskovec, në vijim në Barbullinjë, në
Rrogozhinë dhe përfundonte në Klodianë.
Punimin më të plotë rreth udhës Egnatia e ka
bërë M. Fasolo. (M. Fasolo, La via Egnatia da
Apollonia e Dyrrachium ad Herakleia Lynkestidos,
Roma 2003). Ky i fundit trajton kryesisht periud-
hën romake. Objekt i kërkimeve të Fasolos kanë
qenë arteriet dhe degëzimet jugore të Udhës Eg-
natia. Fasolo e trajton kalimin e degëzimit jugor
për tu lidhur me Udhën Egnatia në Elbasan duke
kaluar në pjesën veriperëndimore të pllajës së Dum-
resë. Në degëzimin që kalon nga Ura e Kuçit drejt
Shkumbinit thekson se rruga antike që vinte nga
jugu, pasi kalonte lumin Apsos në Kuç, kalonte nga
manastiri i Bokës, Mali i Fierit dhe nëpërmjet Bar-
bullinjës shkonte në Çiflik. Prej aty një rrugë shkon-
te në Kadaraj, në vijim në Konjat dhe Gramsh. Më
tej shkonte në drejtim të Bashtovës në anën e ma-
jtë të Shkumbinit. Kalimi nëpër Dumre të shpinte
drejt Elbasanit duke kaluar nëpër Kasharaj, Lekaj,
Hysëgjokaj, Sopi i Kojdarës, Belsh, Shalës, Mur-
riqan, Ura e Topçiasit. Në territorin ku kërkohet de-
gëzimi i Udhës Egnatia është vetëm një qendër an-
tike qytetare, Gradishta e Belshit, e cila i ka fillesat
që në prehistori.
 të historisë dhe gjuhësisë albanologjike dhe botërore. Libri i parë që ka folur për popujt e
lashtësisë ka qenë edhe libri i parë i historisë europiane, Iliada e Homerit :“Dardanët i drejto
pagina 3 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Antichità
Enea i shquar…” ( Omero, Iliade II, 816-823) (1) dhe më vonë Straboni (64 pK - 19 pas K)

DARDANIA E PAZBULUAR
"people of the Dardaniatae…”(fis i Dardanisë) në librin e tij (Descriptive Ethnology: Europ
E vërteta asnjëherë nuk mund të zbresë në
nivelin e atij që e kërkon, përkundrazi për
ta marrë, i takon kërkuesit të ngjitet në
nivelin që ajo gjëndet. Rruga më e mirë
për të përcjellë një të vërtetë është një lloj
komunikimi që i kapercen kufijt e fjales:
është të kuptuarit intuitiv.
Nga Helena Balvatsky
P
ër Shqipërinë veri-lindore natyrale, nuk di-
het ndonjë emërtim gjeografik më i lashtë
se sa toponimi Dardania, origjinën e të cilit
janë përpjekur ta zbulojnë pothuaj të gjithë emrat
e shquar të historisë dhe gjuhësisë albanologjike
dhe botërore. Libri i parë që ka folur për popujt e
lashtësisë ka qenë edhe libri i parë i historisë euro-
piane, Iliada e Homerit :“Dardanët i drejton Enea
i shquar…” (Omero, Iliade II, 816-823) (1) dhe
më vonë Straboni (64 pK - 19 pas K) “people of
the Dardaniatae…”(fis i Dardanisë) në librin e tij
(Descriptive Ethnology: Europe, Africa, India).(2)
Ndërsa Edith Durham (Prejardhja e disa fiseve
dhe disa kanune e zakone të Ballkanit) pohon se
në hartat e vitit 140, të astronomit dhe gjeografit
Claude Ptolémée (90 - 168 pas K) gjejmë toponi-
min Dardani dhe vetëm kohët e fundit, emri i saj
është fshirë nga hartat tona: “ Mendoj se emri i saj
nuk është shkruar në hartat e shekullit të nëntëm-
bëdhjetë ”.(3)
Që nga shekulli i 18-19, kur studiuesit filluan
të gjurmojnë origjinën e gjuhëve dhe rrjedhimisht
edhe të shumë toponimeve, e deri në ditët e sot-
me, për emrin Dardania (europiane), të gjithë kanë
qënë të një mendimi se e ka origjinën nga emri
“dardhë”.
- Johann Georg von Hahn (Albanische Studien,
I ,1854) qe nga të parët që emrin e dardanëve e li-
dhi më fjalën shqipe “dardhë” . Duke parë, përveç
afërsise në shqiptim edhe faktin se ,
Sidomos shpati i saj lindor (i Dardanisë) ishte i
veshur plot me dardha të egra (...) për rrjedhim
kuptimi i emrit Dardania në zanafill gjan të jetë
“vënd dardhash.” (5)
- Edith Durhami, duke e mbështetur mendi-
min e Hahnit, vëren se në gjuhën sërbe në tokat
fushore përtej Drinit, që u serbizuan në fillim të
mesjetës, ndodhen toponime Krushevo, Krush-
evas dhe Krushenica. Në gjuhën serbo-kroate këto
emërtime kanë kuptimin dardhë (kruška).
- Sipas Eqerem Çabejit (Emri i Dardanisë dhe
izoglosat shqiptaro-kelte), shpjegimin që dha
G.Hahni “ është i mbështetur mirë si material-
isht, si gjuhësisht (...) Ky emër del ndër të tjera në
Veri në anët e Iballës e të Mirditës, në krahinën e
Lezhës, në Shqipëri të Mesme, në anët e Elbasa-
nit, në Skrapar, në rrethin e Korçës e të Leskovi-
kut, si emër krahine Reç-e-Dardhë në Shqipërin
Verilindore, si kompozitë Dardhëzeza në Mollas
afër Gramshit” . Pas trajtimit të një vargu emrash
të drurëve dhe të bimëve, në gjuhën kelte dhe shq-
ipe, E.Çabeji mendon se origjina e fjalës “dardhë”
mund të jetë nga gjuhët e fiseve kelte të lashtësisë,
që kishin hyrë në Ballkan në shkV. (6)
- Idriz Ajeti (Studime gjuhësore në fushët të shq-
ipes) e lidh origjinën e emrit Dardania nga “dard-
hë”, duke u nisur nga emri i fisit dardan Pirustë
(Pirustae) të ngjashëm me emrin latin të dardhës
“pyrrus” (7)
- Skënder Rizaj (Pellazgët Hyjnorë) pohon se
: Toponimi dhe antroponimi Dardan është fjalë
pellgazgjishte – dardanishte – shqipe: Dard (h) +
Africa, India).(2)
Faqja e parë e librit XXVII të Strabonit Rerum
- Johann Georg
geographicarum von
libri XVII. (1620)Hahn
(4)
lidhi
kohët më nuk
moderne fjalën shqipe
ka ndryshuar , kjo “dardhë”
timin Dardania (europiane) dhe me qënëse deri në
dëshmon
se ky emërtim është zanafillor dmth i trashëguar
” Sidomos
brez shpati
pas brezi, që nga i saj lindor
koha kur bashkësitë fisnore (i Dardanisë) ishte i veshur plot me dardha të egra (...) për rrjed
kishin një identitët tashmë të formuar. Për rrjed-
kuptimi
hojë, ky emër ikaemrit Dardania
një origjinë parahistorike dhenë zanafill gjan të jetë “vënd dardhash.” (5)
rruga e parë që do të ndjëkim, do të jenë burimet
shkrimore ku pëmëndet emri Dardan.
- Edith Durhami, duke e mbështetur mendimin e Hahnit, vëren se në gjuhën sërbe në tokat
Për të vijuar qetësisht kërkimin tonë, duhet t’i
japim në fillim përgjigje pyetjes, që shumë studi-
”
fushore përtej Drinit, që u serbizuan në fillim të mesjetës, ndodhen toponime Krushevo,
ues modernë e shikojnë te dyshimtë për popujt
europianë: A janë shqipetarët e sotëm të Kosovës,
Krushevas dhe Krushenica. Në gjuhën serbo-kroate këto emërtime kanë kuptimin dardhë
pasardhës të fiseve Dardane të Strabonit? Dr. Arif
Mati (Odisea e pabesueshme e një populli para-
(kruška).
helen “(f21,2007) shkruan se “Është rast unik në
Europë, fakti se shqipetarët e sotëm kanë rrjedhur
prej një popullsije autoktone”. I pari që e pohoi
këtë fakt në vitin 1774 ishte gjuhëtari suedez Jo-
- Sipas Eqerem Çabejit (Emri i Dardanisë dhe izoglosat shqiptaro-kelte), shpjegimin që dha
hann Erich Thunmann (1746 - 1778). (Über die
Geschichte und Sprache der Albaner und der
G.Hahni “ është i mbështetur mirë si materialisht, si gjuhësisht (...) Ky emër del ndër të tjer
Wlachen) (9) por edhe studiuesit arbëresh të Ital-
isë .
Veri në anët e Iballës e të Mirditës, në krahinën e Lezhës, në Shqipëri të Mesme, në anët e
Që nga shekulli i 18-të e deri në ditët tona, kjo
tezë është pasuruar me dëshmi shkencore histor-
ike, gjuhësore, arkeologjike, të besimit dhe të tra-
ditës, nga studiues shqipetarë dhe të huaj, prandaj
do të mjaftohem duke sjellë provën e një shkence
të kohëve të fundit - të gjenetikës - sistemin HLA.
Sipas përfundimeve të studimeve botërore të zhvil-
luara në këtë fushë, Pr. Genc Sulçebe (Fakte gje-
netike që hedhin dritë mbi lashtësinë dhe autok-
toninë e popullit Shqipetar ) pohon se rivërtetohet
autoktonia e popullit shqipetar në trojet e tij.(10)
***
Sipas shkruesve të lashtë, njihen katër figura
mitike me emrin Dardan. (Hom. Il. xx. 459; Eu-
Mbi mizorit dhe largimin e Arbnorëve
Nga Gjon KEKA - Studiues, politolog
Ndërsa Edith Durham (Prejardhja
stath. ad Il. pp. 380, 1697; Paus. viii. 24. § 2.)
(11), por tre prej tyre nuk përmënden që të kenë e disa
vëndit tonë fiseve
origjinën arbërore dhe disa kanun
Albanologët nuk e përmëndin në historinë e
të themeluesit të
zakone të Ballkanit) pohon selashtë),
emërtuar ndonjë qytet, apo hapsirë gjeografike,
per rrjedhojë do të ndjekim emrin e …. në tëhartat
penguar e ngavitit
“pema 140, të (tezë
e dardhës” astronom
Trojës dhe lidhjen e tij me Kosovën (Dardaninë e
e
shk 19) dhe faktit se, legjendat tona popullore nuk
dhe gjeografit
Dardanit nga buroiClaude Ptolémée
dinastia e kanë (pasqyruar
90 - 168 ndonjë pas K)apogjejmë
heroizëm vete Darda-topon
trojanëve të Iliadës nin trojan. Lidhja e vetme e përbashkët ka mbetur
Dardani dhe vetëm kohët e fundit, emri i saj është fshirë nga h
vetëm emërtimi.
J.G.von Hahni (Studimet Shqipetare) pohon Me qënëse, emrat e paraardhësve dhe të figu-
tona:
se “ Mendoj
sipas gojdhënave, ai ishtese
djalemri
i Zeusiti dhe
saji nuk ështëtekshkruar
rave mitikë në hartat
arbërit trashëgoheshin e shek
(17) ka
Elektrës (bijës së Atlasit) dhe vëlla i Iasonit dhe mundësi, që Dardani i Trojës të ketë qënë brez
të nëntëmbëdhjetë ”.(3)
Harmonisë. Vëndlindja e tij, sipas miteve është pas brezi me origjinë nga Dardania europiane ,
Arkadia, krahinë pellazge e gadishullit të Pelo- por nuk jemi të sigurtë nëse ka qënë pikërisht ay,
ponezit (Greqi). Por mitë të tjëra thonë se është që u ka dhënë emrin fiseve arbërore dardane dhe
(majtas) Faqja e parë e librit XXVII të Strabonit Rerum geogr
me origjinë nga Kreta apo qyteti etrusk i Krotones
(Crotone,Itali) (12)
vëndit të tyre. Të ndodhur në këtë udhëkryq, do
të kthehemi përsëri tek pika jonë e nisjes, dmth
libri XVII. (1620) (4)
Sipas Pierre Gautruche, (1602-1681)
(L’Histoire poetiqve, Pour l’Intelligence des Po-
në shkencën e gjuhësisë, për të zbuluar burimin
e emrit të Dardanisë, të përmëndur nga Straboni.
etes & des Autheurs Anciens, 1668) Dardani Fillimisht do ta kërkojmë në toponimët e hapë-
është bir i Elektrës dhe Perëndisë romake Jupiter sirës mesdhetare . Për emërtimet e popujve dhe
Që nga shekulli i 18-19, kur studiuesit filluan të gjurmojnë ori
. Me qënëse kishtë vrarë vëllanë e tij Iasonin, u toponimeve, do të merret për bazë rrënja e emrit
detyrua të aratisej drejt Azisë së Vogël në Frigji . Dardan “ dard” dhe forma të afërta të saj ,të for-
gjuhëve dhe rrjedhimisht edhe të shumë toponimeve, e deri në
Ai u martua me Bateian, vajzën e mbretit Teukër
dhe ndërtoi qytetin që njihet në histori me emrin
muara nga shqiptimi i ndryshëm i tij. Siç e ka
vënë në dukje Straboni (xvi. F 785), emrat pësojnë
sotme, për emrin Dardania (europiane), të gjithë kanë qënë të
e tij - Dardania. Mbretërinë e trashëgoi Erich-
thoni, biri i Dardanit, pastaj nipi i tij Trosi, i cili
ndryshime kur kalojnë nga një gjuhë në tjetrën.
(18)
mendimi se e ka origjinën nga emri “dardhë”.
kur u bë mbret e ndroi emrin e qytetit në Trojë
edhe vëndi u quajt po me këtë emër. Një nga
Në veprën e William Hazlitt (Dictionary of An-
cient Geography, Sacred and Profane), na jepet
fëmijët e Trosit ishte Anchise që së bashku me një e dhënë e rëndësishme se, një nga fiset ilire
Venusin (Afërdita pellazge dhe Turan etruske) quhej Dardi. (19) Edhe Pr. Eqerem Çabej pohon
(Albanische Studien, I ,1854) qe nga të parët që emrin e dardanë
patën për djal Enean e famshëm, por kurorën se në dokumentet e vëndit tonë ky emër shfaqet
mbretërore e trashëgoi djali tjetër i tyrë, Ili (Ylli) për herë të parë në Kadastrën e Shkodrës të vitit
. Duke parë, përveç afërsise në shqiptim edhe faktin se ,
i cili i dha qytetit të Trojës emrin Ilium. Nipi i 1416-17, si “villa clamada Darda”. Në anët e
tij Priami, ishte trashëgimtari i fundit i fronit Përmetit në Jug, ku ka gjasë të hyjë edhe Darsi
mbretëror dardan të Trojës. Priami i dha Trojës (...) si dhe emri i krahinës Darsia në Shqipëri të
një shkëlqim që nuk e kishtë parë asnjëherë , por Mesme. (20)
për fat të këq, e pa me sytë e tij se si u shkatërua, Gjithashtu E.Çabëj vëren se : “ Tema Dard-
në onomastikën e kohës antike ka qënë e përha-
pa mbushur akoma 300 vjet të jetës së saj. (13)
Disa autorë të lashtë kanë shkruar se nëna e Dar- pur përtej caqeve të trevës dardane dhe të trevës
danit, Elektra e cila me gjashtë motrat e saj ishte
kthyer në yje të ndritshme, mbas rënies së Trojës
dardane-trojane. Ajo na del më një anë te Dar-
das, emri i një ‘praetor Epiroatarum’, te Derde-
e humbi shkëlqimin.(14)
Sipas Virgjilit (Énéide III,VII) Enea Dardani,
nis, emër i shpeshtë princash makedonë-elimiotë,
bashkë me Derdia, emri i një qyteti në trevën eli-
mbasi u largua nga Troja u vendos në Latium miote, me Derdaia në Tesali, Derdenis në ishullin
dhe pasardhësit e tij themeluan Romën. Është e Lesbos, më anë tjetër në truallin italik, në Apuli,
dukshme që mbi mitet e mbritura nga lashtësia si emër i një populli Dardi të daunëve, si emër
, në periudhat e mëvonshme “vihej dorë” për të krahine Dardensis dhe si emër i një qyteti Darda-
ndërtuar historinë dhe origjinat e fiseve të vendeve non” (21)
të tyre. Manipulimet më të shumta të miteve janë Tek Stefan Bizantini (Stephani Byzantii , « De
bërë në kohën e Rilindjes italiane, për të nxjerrë
qytetin etrusk Cortone, vënd-origjinën e themel-
Urbibus et Populis ») gjejmë toponime: Daristane-
qytet i Persis ku jetojnë fiset Daritae; Darion- qytet
uesve të Romës dhe të Trojës.(15) Megjithatë his-
torianët e pranojnë se mitet greke (pellazge) janë
në Frigji; Daunium – qytet në Itali; Darsii- popull
i Thrakës; Darsania –qytet në Indi; Daridna- qytet
më të lashta se ato romake dhe anojnë në mendi-
min se vëndlindja e Dardanit ishte në Gadishullin
në Paphlagoniae (22). Lidhur me një fakt tjetër,
do të paraqitet një hartë më e zgjëruar e rrënjës
Pellazgjik (Ballkanin e sotëm). Studiues të tjerë të “dard”.
kohëve moderne, me Dardanin trojan, kanë lidhur Por këto të dhëna nuk na ndihmojnë për të zbu-
origjinën e popujve europian. luar origjinën e emrit e të dy Dardanive , sepse
Në Fjalorin e William Hazlitt (1811-1893) shkruesit e parë nuk janë marrë me këtë punë
“Dictionary of Ancient Geography, Sacred and dhe ata modernë (K.M.Sheard “Complete Book of
Profane”,1851) shkruhet se “origjina e Dardanit Names...) pohojnë se zanafilla e emrit është e pan-
është prej fiseve të Moesisë (...) Janë fise barbare johur dhe ka mundësi të jetë paragreke. (23) E
por të dhënë pas kënaqësive dhe muzikës”. (16) vetmja mënyrë për të zbuluar origjinën e emrit, na
Në mitet “greke” (pellazge) përmëndet një Dar- mbetet të mësojmë se çfarë mendonin dhe beso-
dan, nip i Kadmit dhe Harmonisë, motrës së Dar- nin njerëzit e lashtë, në kohën kur lindi nevoja t’iu
danit trojan, i cili mendohet se u ka dhënë emrin tregojnë të tjerëve përkatësinë e tyre.
Dardanëve arbër. (Vijon numrin e ardhshëm)
një skllavëri fatkeqe, të gjitha qytetet që Turqit pushtuan u sunduan egër...Kudo ndihej
paniku dhe dhimbje, kudo vdekje ,robëri etj...është një gjë e tmerrshme për të dëgjuar

An (ë)= ana e dardhave. Dhe vërtet në Pellgun e
Dardanisë sot e kësaj dite ka shumë dardha, madje
të llojeve të ndryshme dhe me shije dhe ere të lloj-
llojshme. (8)
Nuk po zgjatem më tej, meqënëse ky mendim
qëndron edhe sot në çdo botim historik mbi këtë
toponim. Pra, pamvarësisht se emri “Dardania”
është nxjerrë nga studiuesit me origjinë nga gjuhë
të ndryshme, të gjithë bashkohen tek mendimi se
e ka burimin nga emri i pemës së dardhës. Ky
përfundim nuk është bindës nga fakti, se emrat e
figurave të lashtësisë shprehin simbole të bësimit
dhe emri i dardhës nuk njihet si i tillë.
Për të njejtin toponim, (bëhet fjalë për Darda-
ninë e Azisë së Afërme) historianët e huaj pohojnë
se e ka origjinën nga emri i Dardanit, i njohur në
mitollogji nga veprat e Homerit e të shumë shk-
ruesve të tjerë të lashtësisë. Në rast se Straboni
dhe autorët e tjerë, e kanë gjetur në popull emër-
T
ë shkruash për mizorit dhe largimin e shqiptarëve nga trojet e tyre si në kohën
e Pushtimit barbar osman ashtu edhe të pushtimeve të mëvonshme sado të
jesh i fuqishëm nga emocionet përjetimet që ata patën të mbushin me lotë
dhe kjo ngase faktet flasin për këto mizori dhe gjenocidin nga pushtuesit. Sidoqoftë
këtu do të përshkruaj mizoritë dhe largimin e arb-
norëve të mbështetur në fakte pas vdekjes së Gjergj
Kastriotit dhe gjendjes së popullit që vajtonte nga këto
mizori të pushtuesit barbar osman. Kështu nga kjo ky
popull u prezantua për herë të parë në Itali aty nga
mesi i shekullit të 15-të. Pas vdekjes së Skënderbeut,
princit të Epirit, apo Shqipërisë, i vetmi mbështetës i
kombeve të krishtera kundër rritjes së fuqisë së os-
manëve në Europë, shqiptarët braktisur atdheun e
tyre nga dëshpërimi dhe dhuna e egër osmane ndaj
tyre. Kështu që në pamundësi për të përballuar for-
cat e sulltanit kundër të cilit kishin marrë kaq shumë
fitore të lavdishme para se ata ishin të privuar nga ud-
hëheqësi i tyre i lavdishëm Gjergj Kastrioti,prandaj ata duke parë veten të ekspozuar
ndaj zemërimit të turqve,vendosën të largohen nga vendi i tyre, dhe kërkuan azil në
mbretërinë e Napolit. Mizoritë të cilat ata i kishin përjetuar nga pushtuesi osman,
janë përshkruar më saktë nga Papa Pali II., në letrën e tij me Philipin Dukën e
Burgundys:”Një pjesë e shqiptarëve u therën me shpatë, dhe pjesa tjetër u futën në
se si ata të mbytur me lotë në sy me anije u larguan për në itali...ndërsa vajtimet e tyre
u ngjitën deri në qiell... “(The Edinburgh Encyclopaedia, Band 5, 1832 faqe 137)
Ferdinand I. Mbreti i Napolit, duke u prekur me fatkeqësitë e tyre, i ftoi ata për të
zgjedhur zotërimet e tij; dhe, duke qenë mirënjohës për ndihmën që kishte marrë më
parë nga Princi Skënderbeu i tyre, i cili kishte vendosur
atë mbi fronin, jo vetëm i caktoj atyre toka, por u dha
atyre të përjashtohen edhe nga taksat, si dhe me shumë
privilegje të tjera. Ata u vendosën me banim kryesisht
në Kalabri dhe vende tjera, si nën mbrojtjen e Princit të
Bisignano, i cili ishte martuar me një princeshë arbnore;
dhe numri i tyre vazhdoj të rritet, me shtimin e kolonive
të reja deri në mbretërimin e Karl V. Ky princ bujarisht
shpërbleu banorët e tij të cilët ishin vendosur në krahi-
nën e Kalabrisë,për besnikëri dhe përkushtimin e tyre.
Të edukuar për artin e armëve kështu ata formuan disa
trupave të mirë në ushtrinë e Napolit; dhe, për aq kohë
sa një politikë e shëndoshë drejtuar punët e qeverisë, që
ata të gëzuar çdo mbrojtje, dhe janë të liruar nga çdo tatim. Por nën sundues të Spanjës
ishin lënë pas dore dhe shtypur.Sidoqë të jetë historia e popullit arbnor në përgjithësi
është një histori e mbushur me sakrificë,lot,përndjekje etj, por edhe të përpjekjeve të
parreshtura për liri, pavarësi dhe rikthim të vlerave të tij rrënjësore dhe të lashta histo-
rikisht si pjesë e familjes së gjallë europiane.

Etimologji mbi fjalën “Bukë” L’Etimologia della parola “Pane”
Nga Mili Butka
G L
juha mbarë njerzimit, sigurisht që ka një
fillesë, ka një origjinë, një bërthamë, nga ku
dolën “Bëlbëzimet” e para, tingujt njerzor,
gërmat-simbol, elementë të së tërës-shëmbëlltyra,
krijuar natyrshëm, pavetdije, thjeshtë në mes luftës
për egzistencë, buroi kjo gjuhë mbi të vetmin dhe nga
e vetmja “Dritë” ekzistente në universin tonë, buroi
kjo gjuhë si ujët e kulluar të “kroit” dhe ashtu duke
u rrukullisur në rrugë e sipër në udhën e “stisur” u
gjend e bëre për të mos humbur kurrë! Gjuha është
hyjnore, ajo është magjike dhe
më shumë se aq, gjuha është
diellore, një e vetme dhe ende
qëndron e tillë, ajo “endet –
thuret” mbi të njëjtën bazë,
mbi të njëjtin gur themeli.
“Shqipja-zog-simbol i të
madhit Zeus” dhe në gjuhën
e po kësaj shqipe, Bukës i
thonë “BUKE” Eshtë kjo fjalë
nga më të hershmet, gjen-
dur, shkruar e dokumentuar,
“BEC(H)” frigase “Bek” për-
mëndur edhe nga Herodoti
në anektodën e tij me fara-
nin Psammetich mbi fjalën,
Bukë”. Ky emërtim i hershëm
“BEK = BUK” gjendet pronë e fjalorit të gjuhës së
lashtë – shqipe. Buka mer formë e quhet “bukë” kur
miell i zënë “BRUM”, masë e “qullët” -bullamaçi,
vendoset në forma rrethore ose “kubike” dhe piqet
në furrë apo në mjete të tjera pjekse.
Në gjuhën shqipe kemi shumë fjalë të cilat tregojnë
një send, apo diçka tjetë materie të fortë, fituar nën
proçesin e “pjekjes” ashtu si; Hekur, Piekur, Thekur,
Djegur, etj. Vërejmë se kemi një rrënjë bazë të pan-
dryshueshme tek fjalët e sipërpërmendura dhe pikër-
isht rrënja “EK” (Ech) ashtu si tek emërtimi i lashtë i
fjalës Bukë = Bek (Bæch). Dimë se rrënja e të parës
shqipe “Ok” do të thotë; “Kokë, (krye), kock, kosk,
koce, okër, kokër, kodër etj. Pra fjala bukë ka kupti-
min “e brumit-qull të pjekur”.
Xhuzepe Krispi, na ofron fjalën “kodër” për fjalën
“bukë” por kjo në fakt ka të bëjë më tepër me for-
mën e saj, pavarsisht se kjo fjalë ka për rrënjë fjalën
“Ok<>Ko” (Och, ox). Studjuesi Gustav Majer, sjell
shembuj pa mbarim dhe rrënje të vjetra IE duke e
krahasuar fjalën shqipe”Bukë” me shume gjuhë të
ndryshme me qellimin e vetëm për ta rëzuar si fjalë
të gjuhës shqipe, por nuk mundet, e si përfundim e
pranon si fjalë të lashtë“(Buc)-Bus” të afërt me latin-
ishten; “Bucca = Gojë” me K-qiellzore …. (f.96-97)
Pra sipas të “famshmit” Gustav ne shqiptaret i
themi Bukës–Gojë???
Thamë më sipër; Brum – i qullët +Pjek = Bukë.
Në gjuhën hyjnore shqipe, të mësuar tashmë
thuhet se ka shume fjalë ashtuquajtur “turke” më se
normale edhe kemi por jo aq shume sa ka turqishtja
fjalë te shqipes në fjalorin e saj, – kjo një tjetër temë.
Orienti i vjetër “Egjyptianët”
E G
gjyptianët para se të mbretëronte Psammetico
mendonin se ishin më të vjetrit e njerëzimit.
Por mbasi Psammetico u zgjodh Mbret deshi
ne njihte kush ishin njerëzit më të vjetër, dhe që
athere besojne se më përpara se ata ishin “I Frigi”
dhe mbas tyre vinin gjithë të tjerët. Psammetico u
përpoq të informohej, por nuk ariti të gjente ndonjë
menyrë për të zbuluar se kush ishin njerezit më të
vjetër, përpunoi këtë sistem. Mori dy të porsalindur,
fëmijë të njerzve të thjeshtë, dhe ja u dha dy barinjve
që të riste në mes të gregjes se tyre në këtë mënyrë:
asnje perpara dy fëmijëve nuk mund të fliste asnjë
fjalë: ata duhet të rinin vetem në nje kasolle të vet-
muar; vetëm në nje farë orë të ditës bariu mbasi do
i kishte ushqyer me qumësht do tu rikthehej punëve
të tij të përditshme. Keshtu bëri Psammetico dhe dha
këto urdhëra, sepse donte të dëgjonte nga fëmijet
sapo të ishin larguar, përveç zërave pa asnjë kuptim
(bëlbëzimat e fëmijëve) cila do të ishte fjala që do të
flisnin të parën. Gjë e cila për preçision ndodhi.
Kishte dy vjet që bariu vëzhgonte sipas urdhërave
të mbretit, kur një ditë, duke hapur derën të hynte
në kasolle të dy fëmijet ju hodhën para këmbëve dhe
duke shtrirë duart përpara thanë: “BEKOS” Në fil-
lim bariu dëgjonte pa thënë asgjë: por më vonë, sa
herë që arinte për tu kujdesur për femijet, kjo fjalë
përsëritej. Atëherë ai lajmeroi padronin, dhe sipas
urdhërave të këtij të fundit shpuri fëmijët para tij.
Edhe Psammetico i dëgjoi, dhe filloi të informohej,
se kush ishin njerëzit që quanin “BEKOS” ndonjë
gjë. Dhe në fund zbuloi së ky ishte emri me të cilin
“I Frigi” i thërisnin bukës. Kështu Egjyptianët, mbi
Etimologia
Po përmënd dy fjalë tashme të tilla “Çyrek ose çu-
rek” por edhe “byrek, burek”
Fjalë të përbëra edhe këto të cilat kanë në përbër-
jën e tyre fjalët Qull + Ek = Qullek – Qurek – Çu-
rek, e njëjtë edhe me fjalën tjetër “Burek”, por në
këtë rast kemi të bëjmë me një nga sinonimet e fjalës
shqipe, “Qull” e pikërisht me fjalën “Bull, (bulla-
maç), Bull, Bur, (pure)” pra kemi; Bur – Ek = Burek.
E njëjta ndodh edhe me fjalën shqipe; “Kulaç”
Aty kemi fjalët; Qull, Kull + Ek = Kulaq, Kulaç.
Fjalët e gjuhës shqipe si në asnjë gjuhë tjetër, ruajnë
apo sjellin të njëjtin kuptim apo sinonime të fjalës më
të parë edhe duke i lexuar në anagramë. Psh; fjala:
“Qull<=>lluq = Lluc = llaq, llaç dhe tek fjala:
“Bull” bullamaç kemi: BULL<=>LLUB, (Llum’)
Llap-Llapavec, por edhe “Baltë”. Ndërkohë duke di-
tur barzvlerën e gërmes Ll = R, ose Rr, kjo ndodh
në të gjitha rastet kur masat e qullta tjetërsohen pra
kur ato n/gurtesohen, thahen në Diell, piqen në fura
etj, gërma “L” zakonisht kalon në “R”
Vini re me kujdes krahasimet e mëposhtme në disa
gjuhë të huaja
Shqip — Angl —turke —greke
Buke —Bread—ekmek —psomi ………….
Buke e pjekur —Baked Bread —pişmiş ekmek —psi-
méno psomí
Duket qartë se fjala “bukë” e shqipes në gjuhën
angleze turke por edhe në atë greke ka kuptimin
“Bukë = Pjek, pjekës-buke, pra Fjala bukë dhe
“Pjek janë e njëjta fjalë:
Shqip: … Bukë = Bukë, Buka.
Angl: ….. Bukë = Bakery – Pjek, pjekse.
Turke: ….Bukë = Firn, pjek, pjekur, pjekse.
Greek: … Bukë = Artopoieío, pjekese, furrë
Pra, Qulli – brumi i miellit i Pjekur = Bukë.
Në gjuhen e re greke kemi bashkimin e dy fjalëve,
të saj përkatësisht: Ps + om’ = Psomi, ku; (ψ)-Ps
= Pjek dhe Om = Brumë (omogjene) mjell br(um)ë
i Zënë = Zumi. (ζύμη). Kjo është gjuha e “Zogut –
Shqipe” dhe fjala e saj e lashtë gjendur edhe tek fisi
i Brigjeve – Frigjease; BEEK = PEEK (PIEK) BEK
= BUKË. Qoftë e “Bekuar Buka” e jonë, ushqimi
ynë kryesor dhe i përditshëm, dhuratë e Zotit, i cili e
pagëzoi atë me emrin e Vet …
bazën e këtij fakti
aritën të pranonin
qe “I Frigi” ishin
mç tç vjetër, me
“Antikë” se ata.
Që ky fakt është
i vërtetë e kam
dëgjuar të thuhet,
nga priftërinj të
tempullit “Efesto
a Menfi”. Grekët
mbeshtesin gjëra
të tjera jo do-
methënëse midis
të cilave ajo që:
Psammetico u pastore avrebbe condotto delle e dopo averli saziati
preu gjuhën disa grave dhe shpuri dy fëmijët të bash-
këjetonin me ato. Kështu u ritën këta dy fëmije sipas
faktit se si më është treguar mua. A Menfi unë kam
dëgjuar edhe diçka tjeter.
Meqënëse kisha hyrë në diskutime me priftërinjtë e
Efestos dhe për të njejtin propozim unë shkova edhe
në Tebe dhe Eliopoli, duke dashur të zhbiroja që
edhe atje ishin dakord me tregimet që kisha dëgjuar
në Menfi. Aq më shumë që priftërinjtë të Eliopoli
gëzojnë famën e më të diturve në të gjithë Egjyptin.
Përsa i përket tregimeve që më benë mbi “I Dei”,
nuk kam ndër mend ti trasmetoj, do të limitohem
vetëm te emrat e tyre, sepse jam i bindur që të gjithë
njerëzit janë njesoj të informuar. Dhe në qoftëse do
tju përmend do të ndodhë se jam i detyruar nga kjo
që po tregoj (përshkruaj).
Anno 14
Da Mili Butka
a lingua dell’intera umanità, sicuramente ha
un inizio, un’origine, un nocciolo, da dove
sono usciti le prime “Balbuzie”, suoni umani,
lettere-simbolo, come elementi della materia prima,
create naturalmente, non volendo, in modo semplice,
in mezzo alla guerra d’esistenza, sorgente da dove
sorse questo linguaggio, l’unica “luce” del nostro uni-
verso che è sorto come acqua pura e limpida della
fonte che andando per la sua strada come l’acqua tra
gli scogli delle montagne, si è trovata bella e lavorata
per non perdersi mai!
Il linguaggio è una cosa divina, magica, è più di
così a volte è soprannaturale, una, sola, è resta tale,
lei tende sempre sopra la stessa base, e la stessa pi-
etra fondale.
“L’Aquila – Uccello- Simbolo del grande Zeus” e
nella lingua di questo, uccello (Shqipe), pane si dice
(buke). Questa è una parola dalle più antiche, tro-
vato, scritto, e documentato, “BEC(H)” frigase “Bek”
nominato anche da Erodoto nel suo aneddoto son il
faraone Psammetico sulla parola “Buke”.
Questo nominativo molto antico “BEK = BUK”
si trova come proprietà del vocabolario della lingua
antica albanese.
“Buka”. Il pane, prende formae viene chiamata
“Buke” quando la farina fatto l’impasto, “BRUM”,
che vuol dire “massa molla”, “Bullamaçi”, si mette
nelle forme rotonde oppure quadrate e viene messa a
cuocere nel forno o in altri mezzi.
Nella lingua Albanese abbiamo molte parole le
quali fanno vedere un oggetto, o una specie di mate-
ria dura sottratto dopo un processo di cottura come,
ferro, cotto, abbrustolito, bruciato ecc…
Si nota inoltre che abbiamo una radice, una base
che non cambia alle parole sopranominate, e per pre-
cisione la radice “EK” (Ech) per come viene introdotto
nel nominativo antico della parola Buke=Bek(Bech).
Sappiamo che la radice della nostra lingua del pas-
sato è OK che vuol dire KOKE (CAPO) kock, kosk,
koce, oker, koker, koder ecc…
Così la parola (Buke) cioè pane, ha il significato
dell’impasto – mollo, infornato.
Giuseppe Crispi, ci offre la parola (koder- collina),
per la parola (Buke) – (pane) , ma questa è una cosa
che ha a che fare più con la sua forma, anche se
questa parola contiene nella sua radice la parola
(OK<>KO OCH,ox).
Lo studioso Gustav Majer, ci porta esempi senza
fine e le vecchie radici (IE) paragonando la parola
Albanese (Buke) con tante altre lingue diverse con
l’unico scopo, di farlo cadere come parola della lin-
gua Albanese, ma alla fine non potendo farlo lo ac-
cetta come una parola molto antica
(BUC) – BUS Simile con il Latino: ( Bucca = Goje
=> con K- qiellzore) …. (f. 96-97).
Secondo “il famoso” Gustav noi Albanesi diciamo
al (Pane – Bocca), (Bukes – Goje) ???
Abbiamo già detto sopra: Brum=> I Qullet + pjek
Impasto, => Mollo + sforno = Buke (PANE)
L’antico Oriente Gli Egiziani
li Egiziani prima del regno di Psammetico
credevano di essere i più antichi di tutti gli
uomini. Ma dopo che Psammetico divenne
re e volle conoscere quali fossero gli uomini più an-
tichi, da allora credono che prima di loro vennero
i Frigi, e dopo di loro tutti gli altri. Psammetico
cercò d’informarsi; ma non riuscendo a trovare un
modo per scoprire quali fossero gli uomini più an-
tichi, escogitò questo sistema. Prende due neonati,
figli di gente qualunque, e li consegna a un pastore
perché li allevi fra i suoi greggi in questo mondo:
nessuno davanti ai due bambini poteva pronunciare
neanche una parola; essi dovevano rimanere soli in
una capanna isolata; a una certa ora del giorno il
di latte sarebbe tornato alle sue occupazioni. Cosi
fece Psammetico e diede questi ordini perché vol-
eva udire dai bambini, appena fossero andati oltre
all’emissione di suoni privi di significato, quale pa-
rola avrebbero pronunciato per prima. Ciò che ap-
punto accadde.
Erano due anni che il pastore osservava le dispo-
sizioni del re, quando un giorno, aprendo la porta ed
entrando nella capanna, i due bambini si buttarono
ai suoi piedi e tendendo le mani dissero: “Bekos”.
Da principio il pastore ascoltava senza dir nulla; ma
poi, ogni volta che arrivava per accudire ai bambini,
quella parola veniva ripetuta. Allora avverti il pa-
drone e a un suo ordine condusse i bambini davanti
a lui. Anche Psammetico li ascoltò, poi cominciò a
informarsi su quali fossero gli uomini che chiamano
n.3 Luglio 2016 pagina 4
Nella lingua divina Albanese, ormai si dice che
ci sono molte parole, così dette “Turche”, è più che
normale che ce li abbiamo, ma non quante la lingua
Turca contiene parole in Albanese nel suo vocabo-
lario, ma questa è un’altra questione.
Voglio nominare due parole fra queste (Cyrek o çu-
rek) anche (Byrek, Burek). Anche queste sono parole
composte, che hanno nel loro contenuto le parole le
parole (Qull+Ek = Quellek – Qurek – çurek) che è
uguale con la parola “Burek” , anche se in questo
caso abbiamo a che fare con un sinonimo della lingua
Albanese. “Qull” oppure la parola “Bull” (Bullamaç),
Bull, Bur, (pure), così abbiamo: Bur-Ek=Burek.
La stessa cosa succede anche con la parola Alba-
nese: “Kulaç”. Qui abbiamo le parole: “Qull, Kull +
Ek = Kulaq, Kulaç.
Le parole della lingua Albanese come in
nessun’altra lingua conservano o portano lo stesso
significato della parola come sinonimo o leggendo in
anagramma.
Per esempio: Parola
Qull Û Lluq = Lluc = Llaq, Llaç, anche la parola
Bull Û Llub, (Llum’) Llap – Llapavec, anche
(Balte) cioè Fango.
Sapendo il valore uguale della lettera (LL=R) op-
pure (RR) questo succede in tutte le occasioni quando
la massa molla si trasforma e diventa una massa dura,
come se si può seccare al sole, oppure cotto al forno,
la lettera “L” di conseguenza passa in “R”.
State attenti ai paragoni quì sotto in alcune lingue
straniere:
Albanese = BUKE Inglese = BREAD
Turco = EKMEK Greco = Psomi
Albanese: Buke e Pjekur = Pane Cotto
Inglese: Baked Bread
Turco: Pismis Ekmek
Greco: Psiméno Psomi
Si vede chiaro che la parola (Buke-Pane)
nell’Albanese e anche in Inglese, Turco e Greco ha il
significato (Buke = Pjek, Pjekes-Buke). Così la parola
(Buke e Pjek) sono la stessa.
Albanese: Buke = Buke, Buka
Inglese: Buke= Bakery – Pjek , Pjekese
Turco: Buke= Firn, - Pjek, Pjekur, Pjekse
Greco: Buke= Artopoieio, Pjekese, Furre.
Allora – Qulli – Brumi i miellit i pjekur = Buke
Impasto – Impasto con farina, cotto = Pane
Nella lingua Greca moderna abbiamo l’unione di
due parole, che sono: PS+OM = Psomi, dove (Ψ)
– PS = Pjek (sforno) e om = Brume (omogeneo) fa-
rina br(um) i Zene = impasto – con farina = Zumi
(ζΰμη).
Questa è la lingua di “Zogut – Shqipe” (Uccello
– Rapace) questa parola antica è stata trovata anche
tra la stirpe “I Brigjeve” – Frijease; BEEK = PEEK
(PIEK) BEK = BUKE.
Che sia Benedetto il Pane nostro, il nostro cibo
principale quotidiano, dono di Dio il quale lo ha con-
sacrato con il suo Nome…
(traduzione Ana Bisholla)
“Bekos” qual-
che cosa. alla
fine scopri che è
il nome con cui
i Frigi chiamano
il pane.
Ecco come gli
Egiziani, sulla
base di questo
fatto, vennero
ad ammettere
che i Frigi sono
più antichi di
loro. Che sia un fatto vero l’ho sentito dire dai sac-
erdoti del tempio di Efesto a Menfi. I Greci invece
sostengono molte altre sciocchezze, fra cui questa:
che Psammetico fece tagliare la lingua ad alcune
donne e poi mise ad alloggiare i due bambini presso
di loro. Cosi vennero allevati i bambini, secondo il
racconto che fu fatto a me. A Menfi, però, io ho
udito anche del’altro, una volta entrato a discor-
rere coi sacerdoti di Efesto; inoltre per tal proposito
io mi recai anche a Tebe e a Eliopoli, volendo ac-
certarmi se pure là se era d’accordo coi racconti
che avevo ascoltato a Menfi: tanto più che i sacer-
doti di Eliopoli godono fama di essere i più sapienti
dell’intero Egitto. Quanto ai racconti che mi fecero
sugli dèi, non intendo riferirli: mi limiterò ai loro
nomi, perche sono convinto che tutti gli uomini sono
un proposito ugualmente informati. se ne farò men-
zione, sarà perché costretto dal racconto.
pagina 5 Anno 14 n.3 Luglio 2016
Ardea, qytetërimi i lashtë Pellasgo Ardea, antica civilta’ – Pellazgo
- Ilir, i fisit të fuqishëm Rutuli! Ilire, della potente dinastia Rutuli
Nga Shqipe Hoxha
R
utuli ose Rutulianët (lashtë italic Rudhuli “,
ato të kuqe” me kuptimin e “ato të flokëverd-
hë” ishin anëtarë të një fisi legjendar Italik.
Rutuli,ishin vendosur në një territor kryeqyteti i të
cilit ishte qyteti i lashtë i Ardea, që ndodhet rreth 35
km në juglindje të Romës. Mendohet të ketë qenë
zbritur nga Umbri dhe pellazgëve, sipas dijetarëve
modernë ata ishin më shumë të ngjarë të lidhur me
popujt etrusk ose Ligurian.
Historia mitologjike
Në Aeneidë të Virgjilit, si dhe në bazë të Livy, Ru-
tuli udhëhiqen nga Turnus, një princ i ri të cilit Lati-
nus, mbreti latinë, kishte premtuar dorën e vajzës së
tij Lavinia në martesë. Kur Trojani mbërriti në Itali,
Latinus vendosi për të dhënë vajzën e tij Eneas, për
shkak të udhëzimeve që kishte marrë nga perënditë
të martohet me vajzën e tij, një të huaji. Turnus ishte
zemëruar dhe çoi popullin e tij, si dhe disa fise të
tjera italiane kundër Trojanëve në luftë. Teksti i Vir-
gjilit mbaron kur Enea mposht Turnus në luftime të
vetme dhe për këtë arsye fiton të drejtën për t’u mar-
tuar me Lavinia. Në disa llogari të tjera të tregimit të
Eneas, ai është vrarë më vonë në një betejë të mëvon-
shme me Rutuli.
Gjatë shekullit të 6 pes, në historinë e hershme
gjysmë-legjendare të Romës, mbreti i shtatë dhe i
fundit i Romës Lucius Tarquinius Superbus shkoi në
luftë me Rutuli. Sipas Livy, Rutuli ishin, në atë kohë,
një komb shumë i pasur dhe i fuqishëm. Tarquinius
ishte duke dashur të marrë plaçkën e luftës që do të
vijnë me fitore mbi Rutuli.
Tarquin pa sukses u përpoq të marrë Ardea nga
stuhia, dhe më pas filloi një rrethimi të gjerë të
qytetit. Lufta u ndërpre nga revolucioni që përmbysi
monarkinë romake. Ushtria romake, ngritën kampin
e tyre jashtë Ardea,e mirëpriti Lucius Junius Bru-
tus si udhëheqësin e tyre të ri, dhe dëbuan bijtë e
mbretit. Ardea (IPA: / ar’dɛa / ose / ‘Ardea /) është
një qytet i lashtë dhe komune në provincën e Romës,
35 kilometra (22 milje) në jug të Romës dhe rreth
4 kilometra (2 milje) nga brigjet e Mesdheut sotme.
Ardea është një nga qytetet më të lashta në Evropën
Perëndimore, e themeluar në shekullin e 8 pes ishte
kryeqyteti i Rutuli, i përmendur në Aeneid. Pas push-
timit romak, Ardea është përmendur më së shumti në
lidhje me Via Ardeatina, një prej rrugëve konsullore,
të cilat ajo i dha emrin e saj. Columella në pronësi
një fermë aty. Në 509 BC Lucius Tarquinius Super-
bus, mbreti i Romës kërkoi pa sukses për të marrë
qytetin nga stuhia, dhe pastaj filloi rrethimin e qytetit.
Megjithatë rrethimi u ndërpre nga revolucioni i cila
rezultoi në rrëzimin e mbretit dhe themelimi i repub-
likës romake. Një nga udhëheqësit e revolucionit,
Lucius JUNIUS Brutus, erdhi në kampin e ushtrisë
romake në Ardea dhe fitoi mbështetjen e ushtrisë për
revolucionin. Në 443 pes Volscians rrethoi Ardea.
Rrethimi ishte thyer shumë shpejt nga trupat romake
nën udhëheqjen e Marcus Geganius Macerinus. Gjatë
Luftës së Dytë, ai ishte një nga qytetet e pakta të cilat
refuzuan mbështetje ushtarake në Romë, dhe, pas
fitores romake, ishte i privuar nga autonomia e saj.
Pas rënies së Perandorisë Romake,Ardea u braktis.
Ai u kthye për të rritur vetëm pas shekullit të 9-të pas
Krishtit. kalaja e saj më 1118 ishte e vendosur Papa
Galasius II dhe u pretendoi më vonë mes baronëve
të ndryshme feudale të zonës. Në 1419 Papa Martin
V ka caktuar , familjen Colonna, të cilët shiten atë
në 1564 në Cesarini. Në 1816 ai u bë një frazione e
Genzano. Duke filluar nga 1932, zona përreth është
drenazhuar dhe Ardea filloi të lulëzojë përsëri, duke
u bërë një frazione e Pomezia duke filluar nga theme-
limi i saj rreth 1948 dhe një komunë e pavarur në vi-
tin 1970. Tradita lidh Rutulians (ose Rutuli) me pel-
lazgët dhe Umbri, edhe pse kjo është një kombinim i
pamundur, si ish-të para-indo-evropianët, ndërsa këta
të fundit janë fise italic indo-evropiane. Në vend të
kësaj, ajo është më shumë të ngjarë, dhe më shpesh
i pranuar, se Rutulians kanë lidhje me etruskët ose
Ligurians. Të Rutulians janë kryesisht jan përmen-
dur në historinë gjysmë-legjendare të hershme të
Romës, por ata e bëjnë një rikthim gjatë fundit të
shekullit të gjashtë, kur Lucius Tarquinius Superbus,
mbreti i Romës, sulmoi ata. Enea dhe pasuesit e tij
dardane enden për shtatë vjet (që udhëtojnë nëpër-
mjet Carthage) para se të arrijnë në Itali. kundërsh-
tuan fillimisht nga Latinus, kryetar i latinëve, Enea
bestis në betejë dhe më pas është pranuar, martuar
me vajzën e tij, Lavinia. Dardanët gjetën zgjidhjen e
Lavinium (quajtur pas Lavinia, por të papërcaktuara
nga arkeologët). Ajo shtrihet në afërsi të Laurentum,
zgjidhjen parine Latine, dhe shërben si qyteti kryesor
Storia
Trojës për një brez. Enea lufton kundër Turnus dhe
aleatët e tij – shumica e fiseve të tjera latine. Enea
është ndihmuar nga Evander mbreti të Pallanteum
(në vendin e sotme në Romë), i cili dërgon një forcë
nën udhëheqjen e djalit të tij, Pallas. Turnus është
ndihmuar nga një forcë etruske nën Mezentius, dhe
kjo është Turnus që vret Pallas. Pavarësisht nga kjo,
Enea është fitimtar, duke i dhënë fund rezistencës
nga latinët në zgjidhjen dardane në rajon. Gjatë shek-
ullit të 6 pes, në historinë e hershme gjysmë-legjen-
dar të Romës, mbreti i shtatë dhe i fundit i Romës
Lucius Tarquinius Superbus shkoi në luftë me Rutuli.
Sipas Livy, Rutuli ishin, në atë kohë, një komb shumë
i pasur dhe i fuqishëm. Tarquinius ishte duke dashur
të marrë plaçkën e luftës që do të vijnë me fitore mbi
Rutuli.
Tarquin pa sukses u përpoq të marrë Ardea nga
stuhia, dhe më pas filloi një rrethimi të gjerë të
qytetit. Lufta u ndërpre nga revolucioni që përmbysi
monarkinë romake. Ushtria romake, ngritën kampin
e tyre jashtë Ardea, mirëpriti Lucius Junius Brutus si
udhëheqësin e tyre të ri, dhe dëbuar bijtë e mbretit.
Ardea: fortifikimet e lashta
Qyteti antik i popullit Rutuli dhe tani një fshat mod-
ern në Regione Lazio, në perëndim-qendrore Itali.
Ajo shtrihet 23 milje (37 km) në jug të Romës. Në
kohët e lashta ka qenë një qendër e rëndësishme e
kultit të Juno. Ardea e zhvilluar në një nga qytetet më
të rëndësishme latine dhe ishte anëtar i ligës latine
ne shek. 6-të dhe të 5 pes. Në 444 qyteti nënshkroi
një traktat me romakët, të cilët, sipas Livy, koloni-
zuan atë si një pengesë kundër Volsci. Rënia e Ar-
dea, nga shekulli i 4-t nga malaria. Kur është fjala
për trashëgiminë e lashtë latine gjuhësore, i cili me
siguri duhet të merret në konsideratë kur përkthe-
hen fjalë te lashtë ilire dhe emra, një nga ndeshjet
më të afërta të dukshme gjuhësore në ‘Ardiaei’ (dhe
derivati i saj në Shqipëri “Ardian / Ardijan, duket të
jetë Ardea , fjala latinishte për Heron. Fjala Ardea
Latin mund të jetë një përkthim latinisht e disa fjale
origjinale ilire për ‘çafke’ që romakët gjetën, kur ata
u vendosën në këtë fushë, ose e ‘Ardea’ në vetvete,
mund të ketë qenë një fjalë ilire marrë nga romakët,
të cilët mund të kenë ndryshuar pak ajo dhe inte-
gruar atë në gjuhën e tyre, latinishtja. Në të vërtetë
fjala Ardiaei gjendet në burimet e lashta greke para
ardhjes se romakëve dhe gjetën gjuhën e tyre në to-
kat ilire. Është gjithashtu e mundur që ilirët e lashtë
apo romakët e quajtën këtë vend “vendi çafke dhe
kolonët sllavë, të cilët u vendosën në tokat ish-ilire
rreth shekullit të 6-të pas Krishtit përkthyer emrin e
këtij vendi në gjuhën e tyre (s), i cili nga ana e tij i
dha ‘Capljina’, “tha vendin e çafke (s)”. në çdo rast,
kjo është vetëm një nga kaq shumë mundësi të tjera
të ndryshme në drejtim të identifikimit etymologies
potencial për ‘Ardiaei “, dhe më tej dhe studim i de-
tajuar ndërdisiplinore duhet të kryhet në mënyrë që
të arrihet ndonjë përfundim të qëndrueshëm. Disa
Etimologjitë tjera të sugjeruara për Ardiaei përfshijnë
Ardis i lashtë ,,greke,, që do të thotë “kreu i shigjetës,
djeg ‘,’ vardia ‘, greqisht për’ shikojnë / detyrës /
ndryshim ‘(‘ roje ‘të nënkuptuar), korrespondon di-
rekt me’ Vardaei, tjetër përmendur për Ardiaei, një
variant tjetër të Ardiaei, mbart ngjashmëri me emrin
e lumit Vardar në Maqedoni, kështu që kjo mund të
jetë edhe një zonë të eksploruar.
(Vijon numrin e ardhshëm)
Da Shqipe Hoxha
R
utuli oppure Rutuliani (Antico Italic Rudhuli)
‘’quelle rose’’ con significato ‘’le bionde’’
erano membri di una dinastia famosa italica. I
rutuli si erano stabiliti i un territorio capitale del quale
erano la città antica di Ardea che si trova circa 35 Km
a sud – est di Roma. Si pensa che loro sono discen-
denti di Umbri e Pelazgi, che secondo dei studiosi
moderni loro erano molto simili e legati con i popoli
Etruschi oppure Ligurian.
STORIA DELLA MITOLOGIA
Nell’Eneide di Virgilio, e anche secondo i Livy
rutuli si guidano da Turnus, un giovane principe al
quale Latinius, (il re latino) gli aveva promesso la
mano della sua figlia Lavinia come sposa. Quando
Troiani è arrivato in Italia, Latinius decide di dare
sua figlia a Enea. Per causa dei suggerimenti che
aveva preso dai Dei di far sposare sua figlia con uno
straniero. Turnus era rimasto male e portò il suo
popolo, e anche alcune altre dinastie Italiane contro
i Troiani in guerra. La scrittura di Virgilio finisce
quando Enea supera Turnus in guerra, e per questo
motivo guadagna il diritto di sposare Lavinia. In altri
racconti si dice di Enea che lui è stato ucciso più
tardi in una battaglia più in là con Rutuli. Durante il
sesto secolo A.c. nella storia antica di una leggenda
a metà della Roma, il settimo e l’ultimo Re di Roma
Lucius Tarquinius Superbus è andato in guerra con-
tro i Rutuli. Secondo Livy, Rutuli erano a quell’epoca
una nazione molto ricca e potente. Tarquinius voleva
prendere il bottino di guerra che doveva venire dalla
vittoria contro i Rutuli. Tarquinius, senza successo
ha cercato di prendere Ardea, e poi ha iniziato un
assediamento lungo la città. La guerra si interruppe
dalla rivoluzione che ha rovesciate la monarchia ro-
mana. L’esercito Romano ha allestito il suo campo
fuori dalle mura della città, e Ardea ha accettato Lu-
cius Junius Brutus come il loro nuovo comandante, e
hanno cacciato i figli del Re. Ardea (IPA: /ar’dea/o/
Ardea) è una città antica, e un comune della Provin-
cia di Roma, 35 Km a sud di Roma e circa a 4 Km
dalle coste del Mediterraneo.
Ardea è una dalle città più antiche dell’occidente
fondata nell’ottavo secolo A.C. ed era il capoluogo
di Rutuli, nominati nell’Eneide. Dopo l’invasione
romana Ardea è stata nominata i più per il legame
con la via Ardeatina, una dalle strade consolari che
gli ha dato il suo attuale nome. Nel 509’ BC Lucius
Tarquinius Superbus, Re di Roma ha cercato senza
successo di prendere la città durante una tempes-
ta, e dopo iniziò il suo assediamento. Comunque
l’assediamento si è interrotto dalla rivoluzione che ha
portato la caduta del Re, e la fondazione della Repub-
blica Romana. Uno dei guidatori di questa rivoluzione
Lucius Junius Brutus è arrivato nell’accampamento
dell’esercito romano ad Ardea e ha guadagnato
l’appoggio dell’esercito per la rivoluzione. Nel 443
A.C. Volscians ha assediato Ardea. L’assediamento
cadde troppo presto dalle truppe romane guidate da
Marcus Geganius Macerinus. Durante la seconda
guerra questa era una dalle poche città che rifiutaro-
no l’appoggio militare di Roma, e che dopo la vincita
dei Romani si privò della sua autonomia.
Dopo la caduta dell’Impero Romano Ardea è stata
abbandonata. La sua rinascita avverrà solo dopo il
nono secolo A.C.
Il suo castello nel 1118 era la sede del papa Gala-
sius II, lui fra tutti i feudi della zona diventò preten-
dente del castello. Nel 1419 Papa Martin V nominò
la famiglia Colonna. Loro lo venderono nel 1564 alla
famiglia Cesarini. E nel 1816 è diventato una Fra-
zione (Genzano). Dal 1932 la zona intorno fu boni-
ficata e Ardea iniziò a rifiorire di nuovo, diventando
una frazione di Pomezia. Dalla sua fondazione nel
1948 è un comune, reso indipendente nel 1970. La
tradizione lega Rutilians o Rutuli con i Pelasgi e gli
Umbri, anche se questa è una combinazione impos-
sibile, tipo come Indo – Europei, perché questi ultimi
sono discendenti Italic Indo-Europei. E’ probabile,
ed è stato spesso accettato che i Rutilians hanno dei
legami con gli Etruschi – Ligurians. I Rutilians sono
stati per di più nominati nella storia fra leggenda e re-
altà di Roma, anche se loro hanno un ritorno durante
la fine del sesto secolo, quando Lucius Tarquinius
Superbus, Re di Roma li attaccò. Enea con i suoi
Dardani, svagano per sette anni (Viaggiano tramite
Carthage) prima di arrivare in Italia. Inizialmente
sono stati contrariati la Latinius (Capo dei Latini).
Enea dopo la battaglia è stato accettato e dopo si
sposò con la figlia di Latinius, Lavinia.
I Dardani trovano così la soluzione, E’ Lavinium,
(Dopo chiamata Lavinia non ben identificata dagli
archeologi). Si trova vicino a Laurentum che sarà
come una città principale di Troia per una genera-
zione. Enea combatte contro Turnus e i suoi alleati,
che sono la maggior parte della dinastia Latina. Enea
è stato aiutato da Evander, Re di Pallanteum (dello
stesso posto oggi a Roma) il quale manda le forze
sotto il comando di suo figlio Pallas. Turnus è stato
aiutato dalle forze etrusche sotto Mezentius, così uc-
cide Pallas. Indipendentemente da questo Enea vince
mettendo fine alla resistenza dei Latini per la soluzi-
one Dardane nella regione.
ARDEA: I FORTINI ANTICHI
La città antica di rutuli, oggi una cittadina moderna
della regione Lazio, posto a ovest dell’Italia Centrale
a 37 Km a sud di Roma. Nell’Antichità è stato un
centro importante del culto ‘’Juno’’. Ardea, svilup-
pata come una dalle città più importanti Latine, era
un membro della lega latina del sesto e quinto secolo
A.C.
Nel 444 la città firmò un trattato con i romani che
secondo Livy, l’hanno colonizzata e usata come un
ostacolo contro i Volsci. Ardea nel quarto secolo fu
indebolita dalla malaria. Quando si parla dell’eredità
antica della lingua latina, si devono prendere in con-
siderazione le assomiglianze, quando si traduce con
alcune parole antiche Illire. E uno dai più evidenti è
‘’Ardiaei’’ (il suo deivato albanese è Ardian).
Ardijan è Ardea in latino per Heron. La parola
Ardea può essere anche la traduzione in latino di al-
cune parole di origine illire per ‘’çafke’’ che i romani
trovarono quando si stabilirono in quel territorio op-
pure Ardea in per sé è una parola Illirica presa dai
Romani cambiata e integrata nella loro lingua latina.
Per la verità la parola Ardiaei si trova anche nelle
fonti antiche dei greci prima che venissero i romani.
E’ comunque possibile che gli antichi illiri o romani
hanno chiamato questo posto ‘’paese çafke’’ e i colini
‘’sllave’’ i quali sono giunti nelle terre dei ex illiri nel
sesto secolo dopo cristo, e tradussero il nome di ques-
to paese nella loro lingua. ‘’Capljina’’ lascia il posto
çafke. In ogni caso questo è una delle tante altre
possibilità diverse nell’identificazione dell’etimologia
potenziale per ‘’Ardiaei’’. E più in là i studi più det-
tagliati si dovranno ancora fare in modo che si arrivi
in una conclusione stabile. Alcuni etimologi per ‘’Ar-
diaei’’ comprendono ‘’Ardis’’ – Greco – Che significa
– Capo della Freccia – che brucia – Vardia – Greco
– Vedono.
Che corrispondono con ‘’Vardaei’’ è un’altra vari-
ante di Ardiaei che ha con sé assomiglianze con il
nome del fiume Vardar in Macedonia, così questa
zona era già esplorata. Comunque si deve tenere
presente che l’istoriano Straboni nel paragrafo 6 (li-
bro 7, capitolo 5) di geografia: Ardiaei è cambiato
in Vardiaei, questo significa che la parola Ardiaei
ha anticipato il nome Vardaei. Vladimir Zoto in vo-
cabolario dei nomi pubblicata da Dasara Publisher,
ISBN 99943-803-0-3, (2005) dice nella pagina 42:
‘’Ardian’’: Nome, genere maschile, deriva da un altro
nome Ardiaei. Questi ultimi erano una dinastia illirica
con gli abitanti di Ardia in Dalmazia. Tutto questo si
nomina nel quarto secolo A.C. dove la città di parten-
za per loro era Risinium, più in là Shkodra. Ardiana è
la forma femminile di questo nome, e anche le forme
accorciate come Ardi, Ardia, si usano anche oggi.
(continua nel prossimo numero)

Nga Elena Kocaqi
Perseu mbreti i
Mikenës XV-XIV p.k.
I shte djali i Danës dhe nipi i Akrizit,
mbretit të Argos Pellazgjike; sa për ba-
banë e tij nuk ka të dhëna, sepse pretendo-
het se e kishte me Zeusin. Në fakt Kreuzi
e dëboi të bijën nga shtëpia, sepse ndoshta
ajo duhet ta ketë pasur fëmijën jashtë mar-
tese, ndërsa burimet thonë se ai e dëbon të
bijën, sepse thuhet se kishte parë në ëndërr
që nipi kur të rritej, do ta vriste. Mendoj se
varianti i parë është i saktë, duhet ta ketë
dëbuar se e ka pasur fëmijën me ndonjë
të dashur dhe për të qenë në rregull me
të gjithë thoshte se e kishte me Zeusin.
Perseu mbahet si themeluesi legjendar i
qytetit të Mykenës dhe kjo duhet të ketë
ndodhur diku nga shekulli XV-XIV p.k. Në
fakt nga të dhënat arkeologjike Mykena ka
një qytetërim më të lashtë se këto shekuj
me një kulturë të lartë e të sofistikuar siç
paraqitet te maskat e arta që janë gjetur dhe
varret monumentale që datojnë në shekul-
lin XVI p.k. Perseu duhet të ketë qenë një
nga mbretërit e Mikenës dhe themelues i
dinastisë së Persejve që mbaron me Yl-
lin, djalin e Herkulit kur Mikena pushtohet
me luftë nga Pelopi, babai i Atreut. Emri
Mykena ka lidhje me një lloj kërpudhe që
quhej Myk. Në fakt myk i thonë edhe sot
mykut në shqip, që është si një lloj kër-
pudhe, që mbin dhe rritet shpejt si ajo. Ka
autorë që thonë se djali i Perseut, Perseu
është themelues i shtetit Pers, pasi dhe vet
persët ia dedikonin krijimin e mbretërisë
dhe të shtetit të tyre një të huaji.
Perseu ra në dashuri dhe u martua me
Andromedën, vajzën e mbretit të Aethi-
opias, Kefeut dhe mbretëreshës Kasiope.
Andromeda shkoi në vendin e burrit të saj
në Tiryn në Argo dhe i dha atij disa fëmijë:
Perseun, Alkeun, Heleu, Mestor, Sthenelu,
dhe Eliktronin, gjyshin e Herkulit.
Atreu ishte babai i mbretit të Myke-
nës, Agamemnonit, i cili mbretëronte në
atë vend gjatë kohës që u zhvillua Lufta
e Trojës. Atreu ishte i biri i Pelopit fri-
gas, apo trojan, që mori me luftë push-
tetin në Mykenë, të cilën e qeveriste
dinastia e Perseut. Nga trojani Pelop ka
marrë emrin edhe gadishulli i Pelopit.
Mykena njohu forcim ekonomiko-ushtarak
gjatë qeverisjes së Atreut, por ajo kishte
një rivale të fortë dhe të pasur, siç ishte
Troja kryeqendra e Azisë së Vogël. Gjatë
qeverisjes së Agamemnonit u zhvillua
një luftë 10 vjeçare me Trojën që drej-
tohej nga Agamemnoni dhe Menelau. Si
pretekst për shpërthimin e luftës shërbeu
fakti që Pari rrëmbeu Helenën, gruan e
Menelaut gjatë kohës që ai e kishte ftuar
Parin në shtëpi. Rrëmbimi i grave është
një zakon që e kanë përdorur gjithmonë
shqiptarët, por rrallë e kanë ushtruar me
gra të martuara. Lufta filloi me pretekstin
se Pari e kishte shkelur në besë, duke i
marrë gruan kur Menelau i kishte besuar
shtëpinë. Në fakt, besa ka qenë një insti-
tut juridik i së Drejtës Zakonore në botën
albane, por nuk besoj se lufta shpërtheu
për Helenën dhe as për besën, por për
shkak të pasurisë që kishte Troja. Kjo
luftë e gjatë, nuk do të ishte fituar kurrë
nga Mykena, nëse ajo nuk do të kishte
përdorur dredhinë pasi Troja ishte shumë
e pasur dhe kishte aleatë gjithë Azinë e
Vogël dhe Gadishullin Ilirik, pra, një ush-
tri të madhe. Mykena as mund ta ëndër-
ronte që të fitonte përballë Trojës po të
mos kishte qenë për kalin e drunjtë të Tro-
jës në barkun e të cilit ishin futur ushtarët
që i hapën portat ushtrisë së Mykenës
natën. Ushtria e Mykenës e zuri në gjumë
dhe në befasi ushtrinë trojane, e cila nuk
qe në gjendje të mbrohej. Mykenasit ndër-
morën një masakër të vërtetë duke vrarë
të gjithë ata që i dolën para në mes tyre
dhe anëtarët e familjes mbretërore të Tro-
jës, Priamin dhe Parin. Një pjesë e pop-
ullsisë i shpëtoi masakrës dhe u shpërngul
për në vende të tjera dhe nga kjo popullsi
së bashku me popullsinë thrako-ilire kri-
johen kombe të tjera në Evropë. Kjo zonë
që përfshin Trojën, gadishullin Ilirik dhe
territoret e Detit të Zi, ka qenë nëna që
populloi Evropën e bardhë.
Tezeu themelues i Athinës
XIII p.k.
T ezeu ishte me origjinë nga fisi i Lapëve,
të cilët jetonin në faqen lindore të
MIKENA FLISTE SHQIP
malit të Pindit. Lapët duhej të jenë i të
njëjtit fis me labët e sotëm, ndoshta Labëri
apo Lapëri është quajtur zona malore nga
Pindi deri në Karaburun. Këtë ide e hedh
Aristidh Kola, që ishte një njohës shumë
i mirë i popullsisë së këtyre territoreve.
Tezeu njihet si mbreti i parë i Athinës dhe
ka qeverisur në shekullin XIII p.k.
Tezeu njihet për reformat dhe ligjet
që vendosi në qytet ku kryesorja ka qenë
ndarja e popullsisë në disa kategori sipas
pasurisë. Ai ndërtoi akropolin e Athinës,
por muret rrethuese që janë quajtur si pel-
lazge nuk dihet se në ç’kohë janë ndër-
tuar.
Ishte një burrë i pabesë dhe i linte fem-
rat në mes të rrugës, pavarësisht se çfarë
mund të bënin ato për të. Kështu pati
disa gra, të parën Arjanën, princeshën
e mbretit të Kretës, të cilën më vonë e
braktisi. Rrëmbeu mbretëreshën e Ama-
zonave, Hipolyten, me të cilën pati një
fëmijë dhe që më vonë e la dhe u martua
me Fedrën, me të cilin pati djalin Aka-
man, që mori pjesë në Luftën e Trojës.
Ka burime që thonë se Hypolyta solli ama-
zonat për të vrarë të gjithë pjesëmarrësit
në dasmë, por nuk ia arriti dot. Gruaja e
tij, Fedra, ra në dashuri me djalin që ai e
kishte me amazonën Hypolyta, që quhej
si e ëma Hy-po-lyt, por ai e refuzoi atë.
Thuhet se ajo e gënjeu Tezeun se gjoja
djali i tij e kishte përdhunuar dhe Tezeu
vret të birin, por më pas del se ai ishte
i pafajshëm dhe Fedra vret veten. Tezeu
mbahet si mbreti i parë i Athinës dhe si i
pari që kreu reforma në atë vend.
Akili
A i ishte i biri i Peles dhe Thetit dhe
kishte lindur në Fthija të Thesal-
isë. Fthija banohej në atë kohë nga pel-
lazgë, dhe një fakt të tillë na e jep Dio-
nis Halikarnasi në veprën e tij “Historia
e vjetër e Romës” kur thotë për vendin
e Akilit kështu “Në brezin e 6 ata (pel-
lazgët) lanë Peloponezin dhe emigruan në
Hajmoni, që sot quhet Thesali. Në krye të
kolonisë ishin Aheu, Fthiu dhe Pellazgu të
cilët e ndan vendin në tre pjesë në Fthioti,
Ahe dhe Pellazgi”. Popullsia e Fthijes ku
mbretëronte i ati i Ahiles, ishte pellazge
atëherë Akili, që ishte biri i një mbreti
të pellazgëve, patjetër që është pellazg.
Straboni shumë shekuj pas luftës së Trojës
thotë se: “Për pellazgët pothuajse të gjithë
janë të mendimit se ishin një fis i vjetër, i
përhapur në të gjithë Helladën e sidomos
në vendin e etolëve afër Thesalisë… The-
salia që shtrihet nga gryka e Peneit dhe
Thermopileve dhe gjer në malet e Pindit
quhet Argo pellazgjike”.
I ati i Akilit ishte mbret i pellazgëve
të Fthijas, ndërsa e ëma ishte Theti,
perëndesha pellazge e Detit, pra emri i saj
është shqip Theti do të thotë deti kështu
që Akili me dy prindër pellazgë nuk ka se
si të jetë tjetër veçse Pellazg. Në varrin e
Akilit do të përulej një mijë vjet më vonë
iliro-maqedonasi Aleksandri i Madh dhe
më vonë perandori i Romës me origjinë il-
ire, Konstandini i Madh, që tregon se këta
dy burra pellazgo-iliro-albanë e mbanin
për të fisit të tyre Akilin. Akili në Iliadë
del me tiparet e popullit shqiptar, si mik-
pritja që i bënë Priamit, edhe pse i kishte
vrarë të birin Hektorin, besa që i jep atij
Antichità
Atreu, Agamemnoni dhe Menelau
dhe që Priami u thotë të vetëve dilni jashtë
mureve, për çfarë të doni se më ka dhënë
besën Akili. Këto kanë qenë institute të së
drejtës popullore të shqiptarëve deri më
sot. Akili kur i lutet Zotit, i lutet Dodonës
së pellazgëve. Pse i lutej Dodonës pellazge
që ishte kryeqendra e pellazgëve? Fakti që
ai i lutet për ndihmë Dodonës pellazge,
tregon që ai ishte pellazg dhe që do t’i
drejtohej perëndisë që kishte trashëguar
nga paraardhësit e tij. Plutarku thotë se
“Akili në Epir nderohej si hyjni dhe në
gjuhën e atij vendi quhej aspet”. Kjo fjalë
në shqip i përgjigjet shumë mirë cilësisë
kryesore të Akilit, i shpejt, që tregon vi-
talitetin e shqipes që s’ka ndryshuar,
edhe pse kanë kaluar mijëvjeçarë. Pra
spet=shpejt të shqipes së sotme, sepse
nuk ka sh në gjuhën greke, siç ka shqipja
dhe kur ne e përdorim këtë fjalë, edhe sot
me nxitim e themi shpet-shpet pa ia vënë
shkronjën j. Pra në gjuhën e përditshme
shqiptare edhe sot përdoret shpet ose kur
thuhet akoma më me nxitim e themi spet.
Akili quhet Mirmidon dhe në vendin e tij
Homeri jep vendbanime me emra shqip si
këto të sotme pa asnjë ndryshim. Pel-jon
që do të thotë po në shqip Pel-jon, mal në
vendin e Akilit ku rriteshin kuajt.
Gyr-ton që në shqip do të thotë Gur-ton,
A-lopes që në shqip do të thotë A-lopë
Do-lop që në shqip do të thotë Do-lop
Ethik që në shqip do të thotë Thik,
kështu quhej krahina malore në Thesali
që do të thotë është si thikë e pjerrët.
Kuajt e Akilit quheshin Ksanthi, siç quhej
kali i Hektorit, kundërshtarit të tij trojan,
dhe si emri i një lumi në Trojë dhe kali
tjetër bal. Sot në viset shqiptare të Ball-
kanit dhe kudo që jetojnë shqiptarë si në
Itali, Turqi, Greqi, gjysma e kafshëve të
shtëpisë quhet, bal që tregon se shqiptarët
kanë gusto të njëjtë në vënien e emrave te
kafshët. Pra emri bal i kalit të Akilit është
emri më popullor për kafshët në botën
shqiptare, si për qen, lopë, kuaj. Fjala bal
në shqip do të thotë një kafshë që është
me një bal, me shenjë, në trupin e saj.
Akili në të gjitha pikturat e ardhura deri
më sot, paraqitet me simbolet e Dodonës
pellazge, me shqiponjën që ishte simbol i
Aleksandrit të Madh, Pirros, Skënderbeut
dhe i shqiptarëve sot, si dhe me simbolin
tjetër të yllit ose diellit, që ishte simboli
i ilirëve dhe i flamurit të Aleksandrit të
Maqedonisë. Pra, etniciteti i Akilit është i
qartë dhe i padiskutueshëm, ai ishte pel-
lazg. Është e qartë se në këtë kohë Grekët
nuk kishin ardhur në territoret e tyre his-
torike Peloponez dhe Atikë dhe jo më të
bëhej fjalë që të gjenden në territoret,
të cilat shteti grek modern i përvetësoi
shumë vonë.
Odisea
I shte nga ishulli i Itakës në detin Jon, që
shqip do të thotë i joni dhe ishte prijës i
gjithë ishujve të Jonit dhe Epirit pellazgjik.
Janë autorët e antikitetit që japin të dhëna
për origjinën pellazge të Epirit. Straboni
thotë se “Shumë autorë të vjetër dhe fiset
epirote i kanë quajtur Pellazge sepse ato
shtriheshin deri atje (Në Epir)”.
Efori thotë se “Dodona është e ndër-
tuar nga Pellazgët”. Po Efori thotë se “Fil-
limi i Heladhës është Akarnania (poshtë
(Vijon 16)
Anno 14
Toka e Bazilikave. Mallakastra, atje ku u
kristianizuan Bullgaret dhe luftuan Normanët
Nga Etnor Canaj
“... E la disme est de Balaide fort:
ço est une gent ki unches ben ne volt.
Aoi...”
(La Chancon de Roland)
1) Mbishkrimi dhe Bullgaret.
…. Gjate Luftes se Pare Boterore,
arkeologu dhe studiuesi austriak Camillo
Praschniker, ne ekspeditat e tij kerkue-
se dhe studiuese, sikurse germuese ne
fushen e arkeologjise, beri nje zbulim in-
teresant ne ate qe njihet sot si Bazilika e
Ballshit (ne rajonin e sotem te Mallakas-
tres) dhe perben nje intere te veçante si
ne anen historike ashtu edhe arkeologjike.
Bazilika e Ballshit, sipas studiue-
seve, ishte nje ndertese kishtare e cila
nuk i perket antikitetit te vone (ndertesa
kishtare paleokristiane), por ka gjasa,
duke u bazuar ne planimetrine e saj si-
kurse ne tekniken e ndertimit (K. Zheku,
Monumentet, 2, 1987, f. 97) , ti perkase
periudhave te Mesjetes se mesme (shek.
VIII-X m.Kr.).
….Duke u rikthyer tek zbulimi, arkeo-
logu austriak C. Praschniker, ne vitin
1922 publikoi studimin e tij me titullin
“Muzakhia und Malakastra”, libër ky
i cili ben pjese ne vellimet 21-22 te ve-
pres “Jahreshefte des Österreichischen
Archäologischen Institutes in Wien”, bot-
uar ne Vjene ne vitin 1922.
...Ne faqet 195-196 te vepres, Pra-
schniker, na sjell keto informacione lidhur
ketij zbulimi (Fig.1) ku, kjo pllake guri
gelqeror me permasat 160 cm (gjatesi)
dhe 40 cm (gjeresi), u gjet ne rrenojat
kishes ne Ballsh te Mallakastres ne vitin
1918. Kjo pllake, ne pjesen e siperme te
saj, mbart nje mbishkrim ne gjuhen greke
ku sillet epigrafia si me poshte:
Fig. 1 Pllaka e Bazilikes se Ballshit
ne dy mbishkrimet, njera greke dhe tjetra
latine. C. Praschniker.
….”- - - - - -
- - Μαρίασ
Βόρης ό μετο-
νομασθείς
Μιχαήλ σύν
τώ έχ θεού δε-
δομένω αύ-
τώ ἕθνει ἕ-
τους, ςτοδ’.”
(C. Praschniker, Muzakhia und Malkas-
tra, Vien, 1922)
Ne vepren e historianit, studiuesit dhe
publiçistit Ilirjan Gjika, i cili duke cituar
n.3 Luglio 2016 pagina 6
Praschnikerin dhe autorë të tjerë sillen
keto informacione, ku ky tekst i shkruar
në greqisht perkthehet keshtu:
Princi i Bullgarise Borisi, i cili kishte
marre emrin Mihal, qe pagezuar bashke
me popullin e tij nga zoti ne vitin 866” (I.
Gjika, Bylisi i Ilirise dhe Apollonia e Jonit,
2010, Botimet Ymeraj, Fier, f. 35).
Pra, pllaka ne pjesen e siperme te saj
mbart nje mbishkrim i cili ka lidhje me ato
qe njihen si “pushtimet Bullgare” ne ter-
ritorin e Mallakastres ku vet princi Boris i
Bullgarise (se bashku me popullin e vet)
perqafojne krishterimin dhe princi Bull-
gar merr emrin Mihali i Pare. Ky pagezim
ne ritin bizantin se Kishes Ortodokse te
Lindjes te te princit, padyshim, vjen ne
nje kishe e cila eshte ajo e Shen Merise,
pikerisht sepse ne mbishkrimin ne fjale
sillet emri “Μαρίασ” (Maria) (edhe pse ne
pjesen e siperme pllaka eshte e demtuar,
aty lexohet emri i Nenes se Krishtit).
Por, sipas historianit te mesjetes dhe
bizantologut Georg Ostrogorsky, princi
Boris i Bullgarise, konvertohet si i krishter
ne vitin 864 dhe me bekimin e Bizantit.
Gjithashtu ai merr emrin Mihal pasi pe-
randori bizantin Mihali III ishte nuni i tij
kur u pagezua dhe kleri grek/bizantin nisi
menjehere mbas ketij konvertimi organiz-
imin e Kishes bullgare. (G. Ostrogorsky,
Storia dell’impero bizantino, 2005, Ein-
audi, f. 210).
Diçka te tille e kane mbeshtetur edhe
studiuesit André Vaillant dhe Michael
Lascaris ne studimin e tyre me titullin La
date de la conversion des Bulgares , stu-
dim ky publikuar ne vitin 1933 ne rev-
isten Revue des ètudes slaves, V13, Nr. I,
te cilet mbeshtetn pikerisht ne kete mbish-
krim gjetur ne Ballsh te Mallakastres duke
arritur ne nje konkuzion te tille.
Ne te vertet, perhere sipas Gjikes,
mbreti Boris i Bullgarise dergoi Shen Kl-
ementin si misionar per te rritur ndikimin
e Kishes Bullgare si dhe strukturave te saj,
ne Oher, Devoll sikurse Gllavenice, ku kjo
e fundit eshte supozuar te kete qene pik-
erisht Bylisi.
Sipas nje studiuesi tjeter shqiptar, Koço
Zheku, Gllavenica nuk eshte tjeter per-
veçse Bylisi, jo vetem si nje qender e for-
tifikuar (castrum, shenimi im), por edhe
kishtare. Gjithashtu duhet theksuar fakti
se nuk kemi te dhena te tjera qe ne keto
territore te Ilirise se Jugut te kishte qendra
te tjera kaq te rendesishme si ne aspektin
ushtarak, ashtu edhe kishtar. Nga shkri-
met e Dhimiter Homatianit (Kryepesh-
kopit te Ohrit), gjate gjysmes se pare te
shekullit XIII, ne nje pasazh te vepres se
tij “Biografi e shkurter”, vlen te shkepu-
sim kete deshmi” “Ne Gllavenice shihen
te ruajtura deri ne ditet tona disa shtylla
te gurta mbi te cilat jane gdhendur shk-
ronja qe shenojne afrimin dhe bashkimin
e popullit Bullgar me Krishtin” (Theofan
Popa, Gllavinica e lashtë dhe Ballshi i
sotëm, Studime Historike, Nr 2, 1964,
f. 235-241, cfr. Jordan Ivanov, Bëllgar-
ski Starini iz Makedonia, Sofia 1931, f.
318-319) dhe kjo deshmi historike per-
puthet ne menyre te pakundershtueshme
me mbishkrimin gjetur ne Baziliken e
Ballshit prej Praschniker. Pra, ne token
e Bylineve, u konvertuan ne te krishtere
edhe bullgaret me ne krye princin e tyre
Boris, ku ky i fundit u pagezua me emrin
Mihali I. Sigurisht, jo domosdoshmerisht
princi Boris solli popullin e vet ne keto
ane te Ilirise se Jugut per ta konvertuar
ne besimin e krishtere, pasi Borisi i Bull-
garise nuk erdhi ketu me popullin e vet,
por me ushtaret e vet dhe pagezimi i tij
ne emer te popullit te vet eshte bere ne
menyrat e kohes, pra Prijesi konvertohej
dhe detyrimisht edhe populli i vet qe je-
tonte gjetke do konvertohej. Nuk kemi te
dhena mbetjesh te popullsive bullgare ne
Mallakaster (shenimi im). Ndikimi Bullgar
ne kete treve merr fund ne vitin 1018
kur Perandori bizantin Vasili II rivendos
pushtetin e tij dhe diçka e tille vertetohet
ne krisovulat (vulat e arta) te ketij Per-
andori lidhur me qendrat e rendesishme
kishtare jo vetem te Gllavenices por edhe
te Beratit dhe Kanines (I.Gjika, Bylisi i Il-
(Vijon numrin e ardhshëm)
pagina 7 Anno 14 n.3
Ç’mitizimi i Robert Elsie-it!
Nga BESIR BAJRAMI
M e 11 maj, organizuam një prezantim
për studiuesin Robert Elsie, ku do
të shfaqeshin disa fotografi të bëra para
një shekulli nga Edith Durham nëpër viset
shqiptare. Në takimin miqësor që patëm
me të, në mes tjerash, Roberti shpalosi
bindjet e tij për historinë dhe identitetin
tonë kulturorë, si vijon:
“1. Shqiptaret kanë qenë një pjesë e
vogël barinjësh që janë endur nëpër malet
e Ballkanit; 2. Huazimet nga greqishtja e
vjetër janë shumë te pakta, që nënkupton
se territori i shqiptarëve të vjetër nuk ka
qenë i kufizuar me grekët e lashtë, kurse
shumë më shumë fjalë janë huazuar nga
latinishtja. Poashtu, shqipja ka më shumë
afërsi me dakishten dhe rumanishten,
se sa me greqishten e vjetër; 3. Shqipja
është një përzierje gjuhësh duke nisur nga
shumë pak ilirisht, pak greqisht, shumë
më shumë latinisht, pastaj sllavisht, një
pjesë shumë e madhe turqisht, dhe sot një
pjesë edhe nga anglishtja. Pra, nuk mund
të thuhet se jeni ilir, përderisa pjesa më e
madhe e gjuhës suaj është latine, turke,
sllave, apo edhe pak greke; 4. Ku lexoj
fjalën pellazg, largohem menjëherë, sepse
nuk kemi të dhëna deri aty, dikush thot
për to se ishin një popull mitik; 5. Shqip-
tarët me ngulm dhe me çdo kusht duan të
jenë më të vjetrit në Ballkan, por thjeshtë
duhet të mësohen të pranojnë deri aty ku
arrijnë argumentat.”
Reagimi im (duke shtuar edhe refer-
encat):
Teza 1: “Shqiptarët kanë qenë një
pjesë e vogel barinjësh që janë endur
nëpër malet e Ballkanit”;
Antiteza 1: Të parët e shqiptarëve
kanë patur mbretëri dhe shtete që në an-
tikë, si dhe prinicipata në mesjetë. Lexo
për perandorët ilir dhe shtetet ilire (1).
Nuk mundet një popull i pa civilizuar të
krijoj mbretëri dhe shtete që nga antika.
Ju nuk paskeni mësuar as edhe nga vetë
Edith Durham, për të cilën flisni me ad-
mirim, sepse Edith i përshkruan shqip-
tarët në këtë mënyrë: “Unë ju siguroj se
ata [shënim: shqiptarët] janë Bismarkë
- Bismarkë të vërtetë. Një ditë, ata do të
kërkojnë, dhe Europa do të duhet t’u japë
atyre atë që kërkojnë!”; “Më vonë, falë
energjisë së tyre jo vetëm fizike, por edhe
energjisë mendore, ata shkëlqyen edhe si
kardinalë. Diokleciani dhe Kostandini i
Madh, sa për të përmendur vetëm më të
njohurit, ishin me gjak ilir. Nuk ka asgjë
të re nën këtë diell. Në kohën tonë gjaku
ilir ka ndikuar sërish në fatin e Romës;
Krispi, kryeministri i parë i Italisë, ishte
me origjinë shqiptare dhe Italia edhe një
herë tjetër shikon me lakmi brigjet ilire.”;
“... Kur kaloja në Rumeli pyesja njerëzit:
«Ç’je ti?»- Katolik – përgjigjej njëri.- Prot-
estant – përgjigjej tjetri. Në Bullgari py-
esja: «Ç’je ti?»- Ortodoks. Në Serbi pyesja:
«Ç’je ti?»- Protestant - Ortodoks... Kështu
isha e mbytur e tëra nga dogmat idiote të
njerëzve dhe duke hyrë në Shqipëri py-
eta: «Çfarë jeni ju këtu?»- Shqiptarë – m’u
përgjigjën prerë e qartë. «Më në fund»,
thashë, «u çlirova këtu nga fanatikët dhe
zotkrijuesit»...”; “Shqiptarët, më të vjetrit
nga popujt e Ballkanit” (2).
Po ashtu, elementet tjera kulturore të
shqiptarëve, siç është rregullimi shoqërorë
- kanuni (3), simbolet (4), ndërtimet (5),
arti (6), mitologjia (7), etj. janë tregues të
një civizilimi të zhvilluar që vijnë që nga
antika, i cili nuk është mundur të krijohet
vetëm prej një tufë nomadësh si barinjë
edhe pse për një periudhë të gjatë të his-
torisë u është dashur të tërhiqen në male
për mbijetesë nga sulmet e njëpasnjëshme
dhe si pasoj kanë humbur shumë terri-
tor. Nga të gjithë popujt e Evropës, më
së shumti territor kanë humbur shqiptarët
dhe ugarianët (8). Poashtu, edhe ato pak
toponime shqiptare që kanë mbijetuar në
tërë Ballkanin (9), dëshmojnë për praninë
shqiptare kudo ku quhej Iliri. Shqiptarët
nuk i kanë sundu institucionalisht popujt
që kanë gllabëruar më vonë ato territore,
që t’i asimilojnë në shqipar dhe për t’u
regjistruar më pas edhe toponimet shq-
iptare në ato vise. Argumenti gjuhësor,
Luglio 2016
përveç toponimeve në shqip në tërë Ball-
kanin, mund të plotësohet edhe me ekzis-
tencën e qindra nëndialekteve të shqipes,
që pikërisht Roberti i ka inçizuar me zë
disa prej tyre. Zhvillimi i një nëndialekti
kërkon qindra apo mijra vite për t’u kri-
juar. Nëse një tufë barinjësh do të shpërn-
dahej nga veriu në jug të Shqipërisë, ata
do të ruanin edhe dialektin dhe nëndi-
alektet e tyre, bashkë me elementet tjera
kulturore, por ekzistenca e qindra nëndi-
alekteve të shqipes në një territor të vogël,
është një tregues për tkurrjen e shumë
fiseve të mbijetuara nga vise dhe troje
më të gjëra, se sa kanë mbetur sot. Dal-
limi gjuhësor nuk ndodhë në një territor
të ngushtë dhe të vogël, aq sa është sot
territori i shqiptarëve, por vetëm tkurrja
e një popullsie më të madhe, që ka jetuar
në një territor më të madh, e shpjegon
ekzistencën e këtyre qindra nëndialekteve
te shqiptarët e sotshëm (10).
Teza 2: “Huazimet nga greqishtja e
vjetër janë shumë te pakta, që nënkupton
se territori i shqiptarëve të vjetër nuk ka
qenë i kufizuar me grekët e lashtë, kurse
shumë më shumë fjalë janë huazuar nga
latinishtja. Poashtu, shqipja ka më shumë
afërsi me dakishten dhe rumanishten, se
sa me greqishten e vjetër”;
Antiteza 2: Pa mos hyrë deri aty ku
do të flisnim për origjinën e vet greqishtes
së vjetër (dhe latinishtes) nga pellazgjishtja
(11), le të marrim periudhën e pas krijimit
të këtij etnikumi apo kulture të derivuar.
Grekët e vjetër asnjëherë nuk i sunduan il-
irët, ata nuk u futën asnjëherë në brendësi
të territorit të mbetur ilir, kanë bashkëve-
pruar me ilirët vetëm në disa qendra treg-
tare detare dhe nuk ka asnjë të dhënë se
ndonjëherë brendësia e territorit ilir ka
qenë e populluar me grek (12).
Prandaj, nuk kishte si të ndikonte më
shumë greqishtja e vjetër në shqipen e
vjetër, por edhe ai ndikim i vogël që është,
shërben si argument se shqiptarët e vjetër
kanë qenë në kontakt me grekët e vjetër,
që e shtyjnë vjetërsinë e shqipes deri në
kohën kur greqishtja e vjetër ishte gjuhë
e gjallë. Nga latinishtja kemi marr më
shumë, sepse kemi qenë më gjatë të sun-
duar prej tyre. Kurse me dakishten edhe
duhet të kemi afërsi, sepse dakët ishin
thrak dhe siç dijmë, thrakishtja kishte
vetem dallim dialektor nga ilirishtja, pra,
argumenti se dakishtja (një pjesë e dak-
ishtes/thrakishtes që mbijetoji pjesërisht
edhe në rumunisht), është e afërt me shq-
ipen, vetëm se e përforcon teorinë iliro-
thrake të prejardhjes së shqipes;
Teza 3: “Shqipja është një përzierje
gjuhësh duke nisur nga shumë pak ilirisht,
pak greqisht, shumë më shumë latinisht,
pastaj sllavisht, një pjesë shumë e madhe
turqisht, dhe sot një pjesë edhe nga an-
glishtja. Pra, nuk mund të thuhet se jeni
ilir, përderisa pjesa më e madhe e gjuhës
suaj është latine, turke, sllave, apo edhe
pak greke”;
Antiteza 3: Duhet të bëni dallimin në
mes ndikimit, barbarizmave dhe origjinës
së një gjuhe. Edhe pse shumë pak fjalë
kanë mbijetuar si të shënuara nga ilirisht-
ja e veriut (Illyri Proprie Dicti), kryesisht
emra njerëzish, vendbanimesh, toponime
dhe hidronime, megjithatë, fjalët e reja
që hyjnë në gjuhën shqipe si ndikime apo
barbarizma (që hyjnë dhe dalin ashtu si
në çdo gjuhë tjetër), ato përshtaten sipas
Antichità
rregullave morfologjike dhe veçanerisht
në ato fonetike, të të njëjtave fjalë që vi-
jnë nga ilirishtja, që cilësohet si bërthama
e shqipes, e jo si ndikim mbi shqipen.
Medyshjen që ju e shtroni, e ka qartë-
suar kohë më parë anëtari i Akademisë
Mbretërore Suedeze të Shkencave, ba-
varezi Joseph Ritter von Xylander, i cili
kishte në dispozicion vetëm 35 mij fjalë
shqipe, kur në vitin 1835 shkroji librin
“Die Sprache der Albanesen oder Sch-
kipëtaren (Gjuha e Albaneve ose Shqipe-
tareve)”, ku ai mbron gjuhën shqipe, si
gjuhë e krijuar në vend dhe jo e ardhur:
“Prapashtesa e nyjes shquese dhe flek-
sioni i saj më i zhvilluar se në baskisht,
islandisht, suedisht e danisht, nuk gjendet
në ndonjërën prej atyre gjuhëve të popu-
jve që kanë ndikuar mbi shqipen. Për-
puthjet me sanskritishten dhe persishten
tregojnë lidhje afrie të drejtpërdrejtë sesa
të ndërmjetme, lidhje të afërt me trungun
e përbashkët sesa me popujt që dolën më
vonë në histori... Fjalet e gjuhes shqipe,
pa ndryshime thelbësore e pjeserisht nga
rrënja, gjenden edhe në gjuhët e tjera, si
në greqishten e vjetër e greqishten e re,
në latinishte, në gjuhët romane, gjerman-
ishten e vjeter, të re, suedisht, danisht,
anglisht, sllavisht, persisht, arabisht, kelt-
isht, baskisht e indishten e vjetër.” Xyl-
ander argumentoi se shqipja nuk ka lindur
nga ndonjë përzierje mekanike e gjuhëve
romane. Ai arriti qe studimin e gjuhës ta
vërë në nivelin e gjuhësisë krahasimtare
bashkëkohore. Me Xylander-in përfun-
don etapa e parë e studimeve gjermane
mbi Shqipërinë dhe shqiptarët (13). Per-
ndryshe, Von Xylander ka kopjet origji-
nale te dokumenteve per moskuptimin e
greqishtes se vjetër nga greqishtja e re,
ai duke shkruar për perkthimin e biblës
nga greqishtja e vjetër në të re, permend
pamundesinë e kuptimit të saj. Dhjata e
vjeter u përshtat më lehtë në gjuhën shq-
ipe edhe nga shqipja u përkthye në greq-
ishten e re;
Teza 4: “Ku lexoj fjalën pellazg, largo-
hem menjëherë, sepse nuk kemi të dhëna
deri aty, dikush thot për to se ishin një
popull mitik”;
Antiteza 4: Emri pellazg nuk është
shpik nga fantashkenca, por ashtu si emri
ilir, përmendet nga shkrimtarët antik (14),
si një popull autokton dhe si para ardhës
të ilirëve. Përndryshe, shumë shkenca
argumentojnë se ka patur një ekstrakt
të përbashkët të popujve dhe kulturave
përreth Mesdheut dhe janë të shumtë
studiuesit që arrijnë në përfundim se ky
popull korespondon me përkshkrimin që
shkrimtaret antik u kanë bërë pellazgëve.
Duhet të jesh studiues i mirëfilltë, që të
thellohesh deri në atë pikë. Shumë pak
shkenctar kanë një kapacitet të tillë. Të
studiosh shqiptarët, je “i dënuar” të thel-
lohesh deri në origjinë, sepse nuk kemi të
dhëna se shqiptarët janë ndonjë degëzim i
mëvonshem që t’ja nisësh prej aty.
Teza 5: “Shqiptarët me ngulm dhe me
çdo kusht duan të jenë më të vjetrit në
Ballkan, por thjeshtë duhet të mësohen të
pranojnë deri aty ku arrijnë argumentat.”
Antiteza 5: Nuk janë shqiptarët që
kanë dalë me teori se janë më të vjetrit në
Ballkan e Evropë, por janë qindra studi-
ues të huaj që dalin me teori të tilla, duke
u bazuar në disa komponenta të kulturës
dhe historisë në përgjithësi (15).
Ne kemi parë shumë dritë nga studiues
të mirëfilltë ndërkombëtar, por sot, sipas
disa “të huajve” që duan ta luajnë rolin
e albanologut, e konsiderojnë si mitik re-
spektin që kanë shqiptarët për një pjesë
të vogël të heronjëve të vet, madje edhe
vetëdijesimin për origjinën kombëtare e
shohin me të njëjtin këndvështrim! Le ta
ç’mitizojmë fillimisht Robertin, pasi që
respekti dhe besimi për të, siç duket ka
kaluar në verbëri. Unë vet besova që në
parim, se 450 fotografitë e Edith Durham
që ai do t’i prezantoj, janë zbuluar nga
ai për herë të parë (ashtu siç m’u tha),
por më pas zbulova se studiues tanë i
kishin publikuar disa prej tyre shumë më
herët, por ne nuk i kemi marr parasysh
(16). Vërtetë shqiptarët janë kryeneç ndaj
njëri-tjetrit dhe inferior ndaj të huajve.
Në këto kushte, është shumë vështirë të
krijohen mite nga një figurë e vertetë his-
torike që e kanë shqiptarët, sepse gjith-
një do të shfaqet një shqiptar tjetër që
do t’ja mohoj vlerat dhe duhet një figurë
vërtetë madhështore, shumëdimenzio-
nale dhe me qëllim fisnik dhe të drejtë,
që do të ketë mundësinë të tejkaloj nëpër
KESHTJELLA IMPRESIONUESE
E ARTANES ne Dardani
Nga Paulin Zefi
“KESHTJELLES IMPRESIONUESE
TE ARTANES” ne Dardanine lindore
(Komuna - Novoberde). Kjo Keshtjelle
me rrenje te thella ILIRO - ARBERORE
u rezistoi dallgeve te kohes duke e kon-
servuar fizionomine e saj autentike por
gjithashtu,ajo perfaqeson nje kaleidos-
kop gjigand nen optiken e te cilit,syrit
te studiuesit te apasionuar i shfaqen te
gjitha konturet&ngjyrat e influencave
kulturore te civilizimeve dhe popujve te
ndryshem si; “Iliret,Thraket, Romaket,
Bizantinet, Saksonet(Gjermane), Raguz-
ianet, Sllavet&Osmanet me protagoniste
te perhershem ILIRO - ARBERORET-
Autoktone “fale te cileve,”ARTANA
eshte kaq unike ne llojin e saj...
“Kjo Keshtjelle madheshtore eshte
e pozicionuar ne piken me te larte
te ketij mali me te njejtin emer ne
lartesine 1124m, nga ku dominon
mbi te gjithe peisazhin e mrekul-
lueshem gjeografik te kesaj treve me
reliev kodrinor-malor te mbuluar me
pyje pa fund,lugina pjellore, fshatra
shume piktoresk, por pak te popul-
luar dhe miniera te braktisura te cilat
pergjate shekujve, sherbyen si katal-
izatori kryesor i zhvillimit ekonomik,
kulturor, politik&social te kesaj Treve
kaq te pasur e cila ndodhet ne zemer
te Gadishullit - Ilirik(Ballkanik).
“ARTANA”eshte e ndertuar mbi
themelet e nje vendbanimi te hershem
protourban dhe paralelisht me agi-
min e qyteterimit te pare Europian qe
ishin;”Pellazget hyjnore”dhe pikerisht
keto substrakte te para Etnike qe lin-
den u zhvilluan ne periudhen e Bronxit,
ishin minatore dhe metalpunues te
shkelqyer dhe kishin zgjedhur per te
filtrin e kryeneçësisë ndaj njëri-tjetrit,
që shqiptarët ta pranojnë si hero të tyre.
Kurse të huajt i mitizojmë që në parim.
Ndërkohë, ka kultura përreth, që heronjtë
e gjallë i kthejnë në mit (grekët shërbejnë
si shembull):”Herkuli fillimisht nuk ishte
një Zot, por një hero i Pellazgëve, i lin-
dur në Tiryns, dhe i lokalizuar fuqishëm
në Argolis e në Arcadi.” / “The Hercules
was Pelasgian hero, but Hellenes turned
him as a God” - Alberta Mildred Franklin,
The Lupercalia - University of Wisconsin -
Madison. E njëjta qasje e shqiptarëve, siç
ndodh me figurat historike, është edhe me
vetëdijesimin kombëtar (17). Këtë reagim
e bëj edhe ndaj studiusve shqiptar, që
janë takuar deri më tani me Robertin dhe
askush prej tyre nuk e ka udhëzuar, plotë-
suar dhe ndihmuar atë, që t’i sqaroj këto
mëdyshje, apo të bëj një reagim publik në
qoftë se nuk do të haste në mirëkuptim.
Sidoqoftë, unë e falemenderoj Robertin
për interesimin dhe punën që ai ka bërë
deri më tani, veçanerisht për rregjistrimin
me zë të shumë nëndialekteve të shqipes
(që duhet të vazhdohet dhe plotësohet nga
ne) dhe për të gjithë këtë punë, ai duhet
të respektohet në nivelin e nje koleksion-
isti dhe dashamiri. Ndërlidhja, analizimi
dhe dhënia kuptim e gjetjeve të tij, u takon
studiuesve të mirëfilltë!
jetuar pikerisht mbi kete rajon jashteza-
konisht te pasur me minerale... Keshtu
pra, lindi”ARTANA” e ndertuar plot
zell me veglat e farketuara nga duart e
“Paraardhesve tane me te hershem” te
cilet u njohen ne fillim me emrin “Pel-
lazge”, me pas u krijua “Etnosi-ILIR”
(vitet;1200-1000 p.k.), duke vijuar
drejt Mesjetes se hershme me emrin e
ri”ARBER”deri ne fillim shek.XVII-
te,kur ne u njohem si”SHQIPTAR”...
“ARTANA” na shfaqet per here te
pare ne burimet historike me emrin sl-
lav “Novo Brdo” nepermjet nje kronike
raguziane e cila daton ne vitin 1314 qe i
referohet aktivitetit tregtar te “Petrus de
Blatus de Cataro (nga Kotori i Malit te Zi
te sotem) dhe po ne arkivat e Republikes
tregtare te Raguzes (Dubrovnik - Kroaci)
nje dokument i vitit 1326 na ben me dije
se ne kete vendbanim te mbipopulluar,
kishte nje organizim administrativ te
shkelqyer, ekzistonte nje shesh i madh
ku zhvillohej nje aktivitet tregtar shume
intensiv me te gjithe gadishullin Ilirik
por sidomos me Republiken e Raguzes,
tregtaret e se ciles gezonin privilegje te
vecanta pasi kishin marre me koncesion
gati te gjitha minierat e ketij rajoni kaq
te pasur...
Edhe pse Dardania u pushtua nga ser-
bet ne fillim shek.XIV-te, kjo Keshtjelle
madheshtore e banuar nga Arberit - Au-
toktone dhe minatoret - Saksone vazh-
doi qe te administrohej nga Republika
e Raguzes dhe ky fakt deshmohet edhe
nga nje akt-marreveshje e vitit 1387 ku
“Knjazi.Lazar” ua beson Keshtjellen,
tregtareve raguziane te cilet gezonin
ekskluzivitetin e plote mbi pronesine
dhe administrimin e saj deri ne nje afat
kohor te papercaktuar...
(Vijon në faqen 17)

Venus Ghata (Gjata) është një shkrimtare
dhe poete mjaft e njohur në Francë dhe në
botën frankofone. Shkak i pikëtakimit të
parë me të ishte interesimi që kisha për të
njohur dhe shkruar mbi Jean Ghata (Gja-
ta) një shkencëtar me origjinë shqiptare i
panjohur për ne dhe me një histori tron-
ditëse familjare. Gjithë adoleshenca dhe
rinia e tij kishte shkuar duke bredhur pas
të atit, një diplomat shqiptar, nga Dam-
asku në Liban e Turqi, e ku më së fundi
kishte përfunduar në Paris. Por gjithnjë ai
kishte mbetur me një mall të vazhdueshëm
për ta parë një ditë Shqipërinë, atë vend
për të cilin i ati i kishte folur aq shumë.
Nga Luan Rama
K
ur e kisha pyetur një ditë Venusin se kur
kishte filluar të shkruante, ajo më tregoi një
histori të dhimbshme, pasi ajo e adhuroi
poezinë kur një nga vëllezërit e saj më të mëdhenj
shkruante poezi. Dhe një ditë, ai ishte nisur drejt
Francës që të bëhej i njohur dhe të botonte poez-
itë e tij. “Por ai u kthye i trishtë dhe i shkatërruar.
Askush nuk pranoi t’i botonte poezitë e tij. Atëherë,
në Bejrut, ai filloi të drogohej. Im atë, në vend që
të kujdesej për ta shëruar, e mbylli në një çmendinë
ku dhe vdiq më vonë. Ishte 28 vjeç kur vdiq. Dhe
meqë unë adhuroja poezinë e tij, zura vendin e tij
në poezi. Fillova të shkruaja në fletoret e tij dhe më
vonë u bëra poete…” Që nga ajo kohë ka kaluar
një jetë e tërë. Në vitin 2015, për romanin e saj
“E fejuara mbi kurriz të gomarit” ajo u nderua me
çmimin “Renaudot”, ndërsa në vitin 2011, ajo u
nderua me çmimin “Goncourt” për gjithë veprën
e saj letrare. Çdo vit botohet një libër i saj, vëllim
poetik apo roman. Ajo jeton me letërsinë, shkrim-
in. Një vepër interesante është dhe romani Shtatë
gurë për gruan adulter, të botuar më 2007. Venus
Ghata (Gjata) është një shkrimtare dhe poete mjaft
e njohur në Francë dhe në botën frankofone. Shkak
i pikëtakimit të parë me të ishte interesimi që kisha
për të njohur dhe shkruar mbi Jean Ghata (Gjata)
një shkencëtar me origjinë shqiptare i panjohur për
ne dhe me një histori tronditëse familjare. Gjithë ad-
oleshenca dhe rinia e tij kishte shkuar duke bredhur
pas të atit, një diplomat shqiptar, nga Damasku në
Liban e Turqi, e ku më së fundi kishte përfunduar
në Paris. Por gjithnjë ai kishte mbetur me një mall
të vazhdueshëm për ta parë një ditë Shqipërinë, atë
vend për të cilin i ati i kishte folur aq shumë.
– Atëherë isha në Bejrut, e martuar me një nga
njerëzit më të pasur të Libanit dhe kisha katër
fëmijë. Sapo kisha botuar librin tim të dytë poetik
kur Jean Ghata (Zhan Gjata, i cili në fakt ishte Nuri
Gjata, nga Tirana) erdhi në Bejrut për një konfer-
encë shkencore në Fakultetin e Mjekësisë. Atë kohë
isha gazetare dhe s’di pse m’u kërkua nga gazeta të
intervistoja shkencëtarin francez, i cili ishte mjaft i
bukur dhe shumë i sjellshëm. Kur e takova për herë
të parë, në një darkë që u shtrua për nder të tij,
ndjeva se diçka po ndodhte me mua. I dhashë dy li-
brat e mi poetikë dhe shpejt nisi një korrespondencë
e madhe që përfundoi me fjalë dashurie.
– Kaq shpejt u dashuruat?
– Po, gjithçka ndodhi shumë shpejt. Ai erdhi disa
herë për të më takuar. U dashuruam si të çmen-
dur. Pastaj unë shkova në Paris. Ai ishte shumë
i mirë, një njeri intelektual dhe tepër i ditur, një
shkencëtar… “Dua të kem një fëmijë me ty”, më
tha një ditë.
– Duhej të ishte shumë e vështirë për ju, në gjendjen
që ndodheshit? Katër fëmijë…
– E vështirë, por jo e pamundur… Atëherë ai pu-
nonte në një laborator të quajtur “GAMA”, në “Rue
Solferino”, pranë “Notre-Dame”. Ishte bashkë me
disa biologë të tjerë. Aty dhe flinte. Më pas ata ven-
dosën të ngrinin një klinikë të tyre, e cila u vendos
në Thiais, dhe u quajt “La Clinique du Sud”. Atë
kohë, kur u ktheva ne Bejrut, kërkova të divorcohem
dhe të marr fëmijët në Paris, por im shoq ishte një
njeri me influencë dhe shumë i pasur, pra ai nuk
m’i la. S’kishte dhimbje më të madhe të lija fëmijët,
por unë isha e dashuruar. Ika me shpresë se shpejt
do t’i merrja ata.
– Pastaj erdhi lufta…
– Më 1974 përfitova nga gjendja e luftës dhe
munda t’i marr fëmijët e mi në Paris. Më pas lindi
Jasmina, vajza jonë e përbashkët, për të cilën ai
përgjërohej. Mbi tavolinë ajo më tregon fotografi të
panumërta ku shquhen imazhet e një fotografi me
shije. Ai gjithnjë fotografonte, në të gjitha udhëti-
Cultura
Nënë e bijë, me një botë shqiptare
met e tyre të përbashkëta, në Europë, Afrikë, Azi,
brigjeve të Bosforit, në Amerikë dhe Meksikë.
– Ju e dinit që ishte shqiptar?
– Sigurisht. Ai kishte një dëshirë të çmendur për
të parë Shqipërinë. Ndiqte me vëmendje çdo lajm
që mund të depërtonte nga Shqipëria e izoluar në
mënyrë hermetike. Shqipëria ishte dhimbja e tij e
madhe. I ati i tij, Faro Gjata, dhe ai, e kishin të
ndaluar të ktheheshin nga regjimi i Hoxhës… edhe
pse Faro dikur diplomat, shef misioni në Athinë, nji-
hej personalisht me Hoxhën, pasi dhjetë vjet rresht
ai kishte qenë dhe profesor i historisë e gjeograf-
isë në Liceun e Korçës. Njëherë miku ynë i afërt,
Alain Bosquet, do të ftonte për darkë një shkrimtar
shqiptar që sapo kishte mbërritur në Paris. Ky ishte
Ismail Kadare dhe në atë natë u njohëm me të në
shtëpinë e Bosquet. Im shoq u çmend nga gëzimi
që takoi një intelektual shqiptar. Ndërkohë, Venusi
kërkon nëpër raftet e bibliotekës së saj, ku në krahë
qëndrojnë piktura të piktorëve të mëdhenj si Miro,
Derain, Mata etj.
– Shumicën e dokumenteve dhe të fotografive
m’i ka marrë Jasmina, ime bijë. Ajo kërkon tashmë
të gjejë rrënjët e saj, të mësojë prejardhjen dhe
origjinën e familjes së saj. Çuditërisht edhe ajo ka
të njëjtat shije si të Nurit: i pëlqen shumë muzika,
piktura, tradita arkitektonike e popujve primitivë,
etnografia. Tani studion në “Ecole du Louvre”.
Çudi me një trashëgimi të tillë. Madje dhe në librin
e saj “Mortemaison”, të botuar në “Flammarion”
pesë vjet pas vdekjes së Nuriut, më 6 tetor 1981,
në moshën 53-vjeçare, ajo shkruan gjithashtu dhe
për këtë lidhje të fortë atë-bijë, mbi historinë e tij
familjare. Në atë libër janë kujtimet që pushtojnë
jetën e një gruaje pas një burri të vdekur, të cilin ajo
e kishte dashur aq shumë.
– Histori e çuditshme, – i them Venusit, e cila
tregohet aq shumë e përkushtuar për të folur për
burrin e saj, shqiptarin Gjata…. Babai i tij që lë Shq-
ipërinë dhe ikën bashkë me fëmijët drejt Orientit.
Shkuarja në Siri te dy motrat e tij, pastaj Libani…
gjithë këto udhëtime, të ngarkuara me vetmi dhe
brerje.
– Dy motrat e Faro Gjatës ishin martuar në Dam-
ask, njëra me një gjeneral dhe tjetra me vetë Kry-
eministrin e asaj kohe. Por shpejt atij nuk i pëlqeu ai
vend dhe u nis për në Bejrut ku njihte një mik të tij,
me të cilin kishin studiuar bashkë shkencat politike
në Perëndim, një prift jezuit të quajtur Père Paul.
Kështu, Nuriu i vogël u fut në një kolegj jezuitësh
për të mësuar. Shpejt ai do të konvertohet në kato-
lik, bashkë me të atin, i cili endej në Orient edhe
nga frika mos njerëzit e gruas i rrëmbenin djalin e
vetëm të tij. Pra Faro u quajt Pier dhe Nuriu, Jean
(Zhan). Edhe kur erdhi në Paris, kontaktet e para
Nuriu i mori me misionin e “Saint-Paul de Vence”,
të cilët atë kohë bënin shumë vepra humanitare pra-
në njerëzve të varfër e të lënë në mëshirën e fatit.
Atje ai u njoh me “magët”, të cilët merreshin me
magji. Njëherë më ka treguar se si në laboratorin e
tij vinin shumë gra që i dërgonin priftërinjtë, që t’i
ndihmonte për të lindur. Ishte periudhë kur u njoh
dhe lidhi miqësi të madhe me piktorët Miro, Bran
van Velde e piktorë të tjerë. Ai e pëlqente shumë
pikturën moderne.
– Po nga muzikantët?
– Pëlqente veçanërisht klasikët: Schubert, Viv-
ald, Mozart. Madje kur kishte ndonjë koncert të
Anno 14
madh në Nju Jork, shkonte atje vetëm për hir te
koncertit, p.sh. për të dëgjuar Menuhin apo Zubi
Meten. Pëlqente gjithashtu artin tradicional. Ishte
një koleksionist i çmendur qilimash, të cilat sa herë
shkonte në Bosfor i kërkonte nëpër dyqanet turke.
Vlerësonte gjithashtu artin e Islamit, artin oriental
në përgjithësi, madje dhe kur bënte ndonjë konfer-
encë shkencore, nuk mungonte të fliste gjatë dhe
për kulturën orientale, të cilën e njihte mjaft mirë.
Në Paris, kishte miqësi dhe me piktorin e shquar me
origjinë shqiptare, Abedin Dinon, dhe shumë prej
pikturave të tij i kishte në shtëpi. Ndërkohë, Venusi
i telefonon Jasminës për të verifikuar një datë apo
ndonjë dokument që kërkon të ma tregojë. Nga ana
tjetër e telefonit, Jasmina, nuk mungon të shprehë
lumturinë e saj që më së fundi një shqiptar intereso-
het për të atin e saj.
– Jasmina ka gjithçka të të atit dhe i ruan me një
fanatizëm të pashoq, – më thotë Venusi. Ajo vazh-
don të më tregojë fotografitë e tyre familjare, foto-
grafinë e dasmës së tyre, me Jasminën, fotografi të
tij në vende të ndryshme të botës. Portreti i tij sepse
më ngjason me atë të Ejzenshteinit: fytyrë e gjerë,
ballë i hapët, sy të ëmbël dhe një vështrim tepër
të thellë e paqësor. Një figurë e mençur dhe plot
mirësi. Në rininë e tij, për vite me radhë ai luante
violinë dhe më vonë iu fut studimeve të ethshme
për mjekësinë dhe biologjinë, gjersa u bë doktor
i Shkencave Mjekësore të Fakultetit të Mjekësisë
të Parisit. Në diplomën e tij është shkruar emri i
gjatë: Jean Bey Faro Ghata, lindur në Bejrut më
1927. ( Në fakt, në dokumente të ndryshme janë tri
vendlindje të tij: Tirana, Stamboll (Belerbej) dhe Be-
jrut, dhe kjo për faktin se i ati gjithnjë kishte frikën
e rrëmbimit të të birit nga njerëzit e gruas, të cilët
ishin mjaft të fuqishëm në Shqipëri dhe në Turqi.
Jean kishte punuar me një pasion të jashtëzakon-
shëm jo vetëm në fushën e biologjisë, por edhe në
fusha të tjera, si diabeti, fizika, e veçanërisht me
proceset që ndodhin në trupin e njeriut, pikërisht
në prishjen e ritmeve biologjike, në kohë e hapësirë,
studime mbi proceset metabolike, termo-dinamika e
brendshme e njeriut lidhjet mes fiziologjisë, biokim-
isë, biofizikës e biokimisë molekulare, mbi funksio-
net hormonale, bioperiodicitetin etj. Në shumë nga
botimet e tij në revistat më në zë shkencore europi-
ane apo dhe amerikane, flitet p.sh. për sinkronizi-
met socio-ekologjike, për ritmet “circadiens”, “ultra-
diens” apo “infradiens”, për raportet e gjumit dhe
të qenët zgjuar te të sapolindurit, për ndryshimet që
pëson njeriu në gjëndje “coma”, etj. Në vitet 70-
të, Jean Ghata(Nuri Gjata) njihet si një personalitet
në zë në fushën e kronobiologjisë (chronobiologie).
“Doctor en Medecine” ai ishte profesor në katedrën
e mjekësisë në Universitetin e Gjenevës, ku shkonte
për konferencat e tij çdo të shtunë. Ishte mik i af-
ërt i profesor Jacques Ruffie i “College de France”.
Kërkimet e tij shkencore e bënë atë të dëgjuar edhe
jashtë Francës. Shoqëria amerikane e avionëve UTA
e angazhoi në studimet rreth fluturimeve të avia-
torëve dhe fenomenet biologjike që ndodhnin te ta
gjatë fluturimeve. Për sa kohë ishin të aftë të udhë-
tonin aviatorët. Po kështu ai u angazhua për studime
shkencore nga “Aerospace Medical Association”
dhe fluturimet e njeriut në hapësirë, ndryshimet që
pëson njeriu në kozmos etj. Janë të njohura gjithash-
tu studimet e tij për diabetin, menstruacionet e fem-
rave atlete, mbi endokrinologjine ( studime këto të
kryera në Danimarkë), mbi kancerin (për këtë ai
shkoi gjer në Macao, koloni e vjetër e portugezëve,
ku studioi për influencën e një lloj peshku në zh-
villimin e kancerit të banorëve të kësaj zone). Që
më 1963 Jean Ghata ishte anëtar i “The New York
Academy of Sciences”. Por fatkeqësisht jeta e tij do
të ishte tepër e shkurtër për një shkencëtar si ai. Ai
vdiq nga zemra në moshën 53-vjeçare.
– Askujt nuk i kishte thënë se vuante nga zemra.
Nuk donte të ndërpriste punën e ethshme shken-
core, – thotë Venusi. Në atë kohë në “College de
France” po përgatitej hapja e katedrës së kronobi-
ologjisë dhe për këtë mendohej të vihej pikërisht ai.
Ai vit ishte një vit tepër i sforcuar e i lodhshëm. Ud-
hëtime të pareshtura, konferenca, punë e lodhshme
laboratorike. Madje shkoi dhe në Abruçia të Italisë
së Jugut ku do vazhdonte kërkimet ndër shqiptarët
arbëreshe mbi gjenetikën e tyre dhe fenomenet që
rridhnin nga martesat brenda të njëjtit komunitet.
Ishte në “Piana degli Albanesi”, kur e zuri bora. Si
duket u ftoh rëndë sa një avion i posaçëm e mori atje
dhe e solli urgjent në Paris. Mua më tha se kishte
pasur një krizë astme. Madje dhe doktorin e kishte
porositur të mos na tregonin gjë. Nuk donte të na
shqetësonte. Pak javë më vonë u nis për në Macao…
Pastaj erdhi kriza e tij, spitali, dhe vdekja e tij e
papritur… Jeta e tyre e përbashkët e tyre mjerisht
do të ishte e shkurtër. Megjithatë, lidhja e tyre do të
n.3 Luglio 2016 pagina 8
mbetej e fortë dhe mbresëlënëse edhe pas vdekjes
së tij, çka e shtyu Venusin të kërkonte gjurmët e
historisë së jetës familjare të tij. Vdekjen e tij, ajo
e ka përshkruar në romanin Mortmaison (Shtëpiv-
dekura), por kujtimeve të jetës me të, ajo i u rikthye
dhe në librin e saj të fundit Shtëpia e hithrave, (La
Maison des orties), një roman biografik i mrekul-
lueshëm.
Disa vjet më parë kisha botuar një shkrim të gjatë
për historinë e veçantë të burrit të saj, Jean Ghata,
një homazh për shkencëtarin e vdekur papritmas,
në mesin e jetës së tij dhe në kulmin e lumturisë. Sa
herë takohesha në Paris me Venusin, në shtëpinë e
saj në Avenue Raphael, jo larg pyllit të Boulogne-
s, në shtëpinë e saj gjithë dashuri e mikpritje dhe
rrethuar nga tablotë e miqve të saj piktorë, biseda
do të vazhdonte gjithnjë për Jean Ghata-n, për të
kaluarën, për historinë e familjes së tij. Madje kjo
histori jetonte në një farë mënyre dhe në letërsinë e
saj, pasi gjithnjë, ajo kishte diçka të re për të thënë
rreth tij. Edhe te Shtëpia e hithrave, ku përshkruan
jetën e saj të një gruaje të ve përballë vetmisë dhe
mungesës, kujtimet e zgjojnë vazhdimisht. Gjithnjë
historia e atij njeriu që e kishte tronditur jetën e
saj që me takimin e parë. Historia e të atit të tij,
ish-diplomat, që dikur ishte pleksur në një atentat
kundër mbretit Zog dhe që në fundin e Luftës së
Dytë Botërore ishte gjendur konsull në Shkup, ishte
një roman më vete, plot shtegtime e fshehje nga një
vend në tjetrin. Por siç shkruan ajo, gjyshi i tij, që
mbeti në Tiranë, i kishte shkruar të birit. Në fundin
e luftës i ati i tij ishte konsull i Shqipërisë. Me ard-
hjen e komunistëve ai ishte bërë i padëshirueshëm.
S’kishte ku të shkonte. “Shko të shohësh mikun
tim, Nesib Bey, në Belerbey, në Stamboll“, e kishte
këshilluar i ati që kishte mbetur në Tiranë. “Mar-
tohu me një nga vajzat e tij. Ai do të gjejë një punë
siç duhet, sipas dijeve që ke. Nëse kthehesh në Shq-
ipëri, vdekjen e ke të sigurt. Monarkistët i vrasin të
gjithë. Ti konsiderohesh armik i këtij vendi”. Kësh-
tu, ai ishte detyruar të shkonte në Stamboll, ku dhe
ishte martuar e kishte përjetuar një histori të hidhur
me motrën e gruas. Menjëherë pas kësaj ngjarje,
duke rrëmbyer djalin 6 vjeçar, ai ia kishte mbathur
në Damask e pastaj si tregtar duhani ishte vendosur
në Bejrut. Për ta fshehur të birin, ai e kishte futur
atë në një kolegj jezuitësh, me emrin kristian Jean
Ghata. Vite më vonë, Jean erdhi student në Paris
dhe u vendos në Rue Solferino, dhe vetëm atëherë
ai i kishte shkruar të ëmës, Rikat Kunt, një kaligraf-
isteje të njohur, që më së fundi të takoheshin. Dhe
në vitet 60’, pas një mungese kaq të gjatë, nëna
kishte ardhur të takohej me të birin. Bashkë kishin
parë muzetë e Parisit, lagjet e vjetra pariziane, Ver-
sajën, kishin shëtitur buzë Senës dhe kishin kujtuar
vitet e fëmijërisë së tij…
Venusi është një poete e lindur. Vargjet e saj kanë
ngjyrën e dheut dhe aromën e mjaltit, shndrisin në
diell dhe përkujtojnë dhimbje e nostalgji, fëmijëri
të zbathur në një fshat të largët dhe hijen e një
nëne të vdekur, që nuk i rivjen më. Vargjet e saj i
këndojnë botës, dashurisë, tokës që pret të mbar-
set. I këndojnë njeriut anonim dhe gjithënjerëzor,
njeriut me shkronjë të madhe “NJ”, jo për nga emri,
por për nga thellësia e shpirtit dhe gurgullimës së
dhimbshme dhe dehëse që ngërthen. “Janë dy si
vetulla të së njëjtës fytyrë / dy roje zbaticash / që
godasin muret tanë në çdo ekuinoks / dhe bëjnë të
rrjedhin plagët e nënës dhe të shegës…“ Vargjet e
saj janë metaforë e trupëzuar në objekte të thjeshta
që rrethojnë qenien, në diej që shkojnë të pikëta-
kojnë dikë: janë siç shkruan ajo në një poezi “dy
gjethe dhjozë në vend të syve/dy kokrra kafeje në
vend të dy gjinjve/ dy petale në vend të gojës… Veç
romaneve të botuara në shtëpitë e mëdha botuese të
Francës si në “Flamarion”, “Mercure de France“,
“Actes Sud”, “Belfond”, “Seghers”, “Lattés”, etj.,
ajo është dhe autore e shumë romaneve dhe vëllime-
ve poetike të vlerësuar nga kritika franceze dhe ajo
e huaj, përmes disa çmimeve letrare si “Prix Apol-
linaire” (Hijet dhe klithmat e tyre), “Prix Mallarmé”
(Një hap i gabuar i diellit), “Prix Jules Supervielle“
(Antologji personale),”Grand Prix de la Société des
Gens des Lettres” etj., apo libri i saj më i fundit, ro-
mani i botuar në “Mercure de France“, “Gruaja që
s’dinte t’i mbante burrat“, 2015. Para disa kohësh
ajo më dha një fotografi të rrallë të saj, ku kishte
dalë me të dashurin e saj të përjetshëm, Jean Ghata-
n, ditën e tyre të martesës në Paris. Një fotografi që
kishte tingëllime poetike, poezi e shkruar në sy të
lumtur… dritëshkronjë të dashuruarish! Më dha dhe
një libër poetik të botuar nga “Mercure de France”,
ku në shumë poezi, çuditërisht, vargjet nuk kishin
shenja pikësimi. Gjithçka shkonte si në fllad…
Botë shqiptare, një lloj prushi që rri gjithnjë nde-
zur në shpirtrat e tyre. Nënë e bijë.
pagina 9 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Storia
Edi Luarasi memorali qëndresës së gruas shqiptare
Nga Vitore Stefa Leka

Kur mora vesh se fondacioni kultural mbarëkombëtar “Nermin

Vlora Falaschi” pjesë e të cilit jam dhe unë, preokupohet për të
botuar librin e jetës së artistëve bashkëshortë Edi dhe Mihal Luarasi,
u preka shumë. Ky fondacion në të vërtetë presidentja e të cilit Ze-
nepe Luka, që është edhe autore ka botuar edhe të tjerë libra për
figura grash të medha si: Nermin Vlora, Violeta Manushi etj, por
kur mësova për aktoren Edi Luarasi, e cila mban titullin “Mjeshtër i
Madh” pata një dridhje të qenies sime. Është vetë kariera, historia
e bukur dhe e trishtushme e jetës së saj që të detyron të përulesh
me nderim, përpara kësaj figure multidimensionale.
Unë, që gjithashtu kam pasur dramë në jetën time, e kam njo-
hur dhe admiruar bukuroshen Edi Luarasi, në një periudhë shumë
të vështirë, në momente dramatike. Rastisi të takoheshim bashkë
përpara hekurave të burgut të Tiranës, ku Edi i dërgonte ushqime
e ndërresa bashkëshortit, regjizorit Mihal Luarasi, kurse unë bash-
këshortit tim të dënuar padrejtësisht, që më kishte lënë me dy fëmi-
jtë, vajzën e djalin. Kishim të njëjtin hall, burrat në burg! Fëmijtë për
të rritur. Teksa prisnim me orë të tëra, deri sa policët e burgut të na
merrnin ushqimet që kishim sjellë, në bisedat tona admiroja qën-
dresën e artistes, këngëtares dhe aktores së njohur, që në mënyrë
të pakuptimtë, i kishin shkatëruar jetën. I kishin copëtuar endërrat…
Unë, si shumë artëdashës e admiroja Edi Luarasin, si këngëtare,
si aktore në skenë e në kinematografi! Unë kam gjetur tek ajo kara-
kterin e fortë, guximin për tu përballuar me situata të tilla të rënda,
që kërkonin moral të lartë e dinjitet, për tia dalë mbanë.
Edi, që edhe në momente trishtimi, gjente kohë të fliste, inkura-
jonte, e përkëdhelte fëmijët e mi, që i sillja me shprese, se mos tako-
nin të jatin që iu mungonte shumë. Edi u bë një shembull qëdrese,
një fortesë do të thosha, për të gjitha ne gratë e tjera që vuanim po
atë brengë!
E shtrenjta Edi. Teksa hedh këto rreshta për ty, kujtoj një çast,
kur ti kërkove të takoje hetuesin e regjizorit. E prite atë në stolin e
drunjtë përpara derës me hekura me orë të tëra dhe kur doli ai, ti me
lotë në sy e pyete: -Çfarë ka bërë bashkëshorti im, që po e mbani
akoma në hetuesi?
Pas viteve 90-të jeta na ndau. Unë ika dhe jam në emigracion, Edi Luarasi, përveçse je një mjeshtre e madhe e skenës, falë tal-
por të kam ndjekur nga larg. Ti, u ktheve në skenë, vazhdove ëndër- entit për të nxjerrë role të spikatura, në teatër e kinematografi. Ti,
rën tënde. Më pas ishte fondacioni “Nermin Vlora Falaschi”, që zonjë e madhe, je padyshim edhe simbol i qëndresës, të pamposhtur
na bashkoi. Përjetuam bashkë emocione në veprimtaritë e bukura duke u bërë shembull për gruan shqiptare. Shpresoj, se ky do të jetë
dhe shumë të vyera, që kemi bërë brenda dhe jashtë vendit. Kemi filli, që përshkon librin e jetës tënde, që presim ta shohim sa më
qeshur, kërcyer, të kemi admiruar për vitalitetin dhe talentin, që shpejt dritën e botimit dhe të sherbejë si testament, si model per
ke shpalosur si aktore e rrallë, që përballove me dinjitet një jetë të brezat…Mezi presim të kemi përseri në mesin tonë. Nderime dhe
vështirë, por që e sfidove! Mbijetove! mirënjohje, grua e shquar Edi Luarasi!

ESSE OSE TREGIM PER MOIKOMIN

Moikom Zeqo, takim me vizionin dhe kaosin

Nga ERJON MUCA
“Duhet të kesh kaos në brendësi për të çliruar një yll vallëzues” citat
nga “Kështu foli Zarathustra.” e Nietzsches
asteroidësh që po të përplaseshin me tokën do ishin fatal për mbijetesën e
jetës, të çfarëdolloji, që gjallon në planetthin tonë. Kometat përthithen nga
ky gjigand duke pushuar së egzistuari.Ndoshta!
Po ta marrim për të mireqenë teorinë taosite, Jupiteri mund të jetë një
portë magjike dhe kometat nuk shpërbëhen kur përplasen me të, ato

N
johja me shkrimtarin Moikom Zeqo, nuk qe as e beftë e as përfundim
i kërkimeve të mia për të gjetur kufij të ri të hapesirës letrare. Si
studiues letrar e njihja më herët, pasi në bibliotekën time prej kohësh
ndodhet studimi i tij për jetën dhe veprën e Migjenit. Si arkeolog e njihja
më parë akoma: që nga koha e shfaqies së atyre 7 filmave që tregonin për
mrekullitë nënujore të gjirit të Durrësit dhe Karaburunit dhe që e mbushnin
plot me zili dhe pasion, shpirtin tim prej fëmije kureshtar.
Përballjen e parë me figurën e shkrimtarit Moikom Zeqo e pata tre vjet të
shkuara, gjatë një debati mbi letërsinë lè lèvrohet nè Shqipèri me kushëririn
tim poetin Vladimir Muça. Ai i ndezur nga këmbëngulja ime tha: Moikomi
është shkrimtari më modernist në letërsinë shqipe të sotëshme. Përgjigjia
ime qe e shpejtë dhe e zjarrtë, ndonëse pa lexuar asgjë nga shkrimtari
Moikom Zeqo. Të jesh modern në periudhën postmoderrniste do të thotë të
jesh i vonuar. Debati nuk zgjati më tej pasi dikush nga ata që na shoqëronin
në tavolinë, nuk e di përse e hodhi debatin në një degë tjetër.
Më pas për Moikomin më foli me superlativa edhe miku dhe esseisti, ose
siç e quaj unë, profesori im i esesë Ing. Fatmir Minguli. Shprehimisht ai më
tha: tregimi i shkurtër i Moikom Zeqos është tronditës për nga hapesira e
tejskajshme meditative. Kurse Profesor Anton Nikë Berisha një tjetër mik fis-
nik e cilësoi si shkrimtarin me erudicion marramendës, madje janë të pakët
eruditët e kalibrit të tij dhe jo vetëm në hapesirën shqipfolëse. Kështuqë kur,
për Krishtlindjet e vitit që lamë pas, miku im Fatmir Minguli më solli vëllimin
me tregime, të sapo botuar nga shtëpia botuese bota shqiptare “Eunukët
Engjëllorë” u gëzova shumë. Nuk kam përse ta fsheh, sedra ime u ndje u
gudulisur, pasi librin ma dhuronte Moikom Zeqo me mbishkrim enkas për
mua. Për një njeri që adhuron letërsinë, një libër i dhuruar vlen më tepër
se një brilant, kur ky është me dedikim ka akoma më vlerë. Përballia me
“Eunukët Engjëllore” qe “fatale”, pasi me të unë nuk zbulova shkrimtarin
por vizionarin Moikom Zeqo. Të gjitha tregimet e vëllim madje edhe sinopset
në fund të tij nuk janë mendime po dritare të hapuar drejtë pafundësisë.
Vizionar!
Dua ta theksoj këtë pasi për mua një vinzionar është më shumë se një
shkrimtar. Një vizionar është diçka mes gjeniut, profetit dhe dijetarit.
Vizioni është qendra e trekëndëshit që formohet nga gjenialiteti, profecia
dhe erudicioni. Pra është krijesa profetike e një erudicioni gjenial. Po të
përdoria gjuhen e astrofizikës, vizionarin do ta cilësoja me një diell të mun-
guar. Nuk duhet të bini pre e kurthit negativ që ngre përemri i munguar.
Pasi në sistemin tonë diellor rreth diellit rrotullohet edhe një i tillë dhe për
jetën tonë tokësore ai është po aq i domosdoshëm sa edhe dielli. E kam
fjalën për Jupiterin, gjigandin e gaztë, ai është një gllabërues kometash dhe
thjeshtë kalojnë në një tjetër dimension. Pasi mbarova së lexuari vëllimin
me tregime “Eunuket Engjellore” vështrova edhe një herë dedikimin dhe
mu duk sikur në mes të shkronjave të tijë dallova një diagram të fshehur.”
Crash test për Erjon Muçën”!
Tre miqtë e mi më lavdëruan shkrimtarin Moikom, kurse unë në një pas-
dite gushti po udhëtoja me mjetin tim drejtë Tiranës, për të takuar vizionarin
Moikom Zeqo. Pasi për mendimin tim në librin “Enukët Engjellore” ai nuk
shkruan mendime, por gërmëzon vizione.
Sigurisht ndihesha i elektrizuar nga idea se do ulesha të bisedoja më një
njeri, nga i cili ke shumë për të mësuar. Me të u takova një nga kafenetë e
shumta të Tiranës, u ulëm jashtë ndanë një shatèrvani dhe pas dialogjeve
fillestare unë i thashë:
- Për mua, të paktën në hapesirën shqipfolëse, ju jeni i vetmi shkrues të
cilin pa frikë mund ta cilësoj me Borgesin.-
Ai buzëqeshi!
Ndoshta nuk i pëlqeu krahasimi im! Ndoshta ju duk naiv, por nga vësh-
trimi i tij nuk arrita ta kuptoj.
Pasi çliroi tymin e cigares në mënyrën më të qetë të mundëshme më tha:
- Unë jam pak i margjinuar si shkrimtar! –
Në tonin e zërit të tijë nuk vura re as shenja mllefi, as shenja keqrdhje.
Ai e tha aq natyrshëm kët frazë sa që mua më tingëlloi me një tjetër frazë:
Ju jeni të lumtur, kurse unë ndihem më i palumturi ndër ju. Pasi unë njoh
atë që kufizon rrethi im i diturisë, por nuk njoh atë që ndodhet jashtë këtij
rrethi.
U ndamë me të pasi ai më dhuroi dy libra të tij. Sigurisht me dedikim të
cilin e shkroi mbi tavolinë përballë meje.
Gushti mbaroi dhe unë ju riktheva rutinës time, larg pushimt dhe pranë
punës. Larg kafeneve dhe bisedave dhe më pranë leximeve dhe shkrimeve.
Nuk u mora menjëherë me librat që më dhuroi tashmë miku im Moikom
Zeqo, pasi duhet të ingranohesha në përditshmërinë time të çakorduar pas-
ka nga pushimi që të gjeja qetësinë e duhur për të shfletuar librat e vizionarit
Moikom Zeqo.
Libra ishin dy, por mua më ngacmoi më shumë vëllimi me tregime “Ab-
raxas, mbreti i botës “botuar nga shtëpia botuese Buzuku, libër që nxiti edhe
këtë esse ose tregim. Më shumë se titulli më nxiti një shënim që ndodhet
mbi kopertinë: “ një tregimtar i pashoq, tek kemi Zeqon mistik, herë his-
torian, arkeolog, pasionant, estetin borgesian, por mbi të gjitha, eruditin e
fshehtësive të mëdha.”-shkruar nga Abdullah Zeneli.
Si ka mundësi që askush nuk vë re vizionarin të cilin e zbulova unë?
E lashë kopertinën dhe palipsestin tim dhe u përballa me kaosin!
Kaos shpërthyes, çekuilibrues, tregues e fshehës në të njëjtën kohë. Kao-
sin nga i cili rrodhi jeta dhe pa të cilin nuk mund të ketë të tillë. Duhet
të keshë Kaos brenda që të çlirosh një yll vallzues: kështu foli Zarathus-
tra! Zarathustra vetëm sa hodhi idenë .Kurse vizionari Moikom Zeqo futet
brënda tij, e zbërthen, e analizon, e rrotullon njëqind e tetëdhjetëgradë,
që me anë të tij të na tregojë anën e errët të Hënës. E nuk është ai kaos,
ajo fjalë me të cilën jemi mësuar të emërtojmë rrëmujën. Jo, kaosi i tij ka
formën e një peme, që nis nga i njëjti trung dhe shpërthen në degezime të
pamendueshme. Të gjitha drejtuar drejtë pafundësisë qiellore dhe çdo njera
prej tyre tregon një yll, yllësi, apo univers më vete.
Kaos që të tregon defektin e vërtetë të genit human dhe të bindjeve të tij...
kaos i përdorur si mikroskop për të vështruar më qartë rrugën evolutive të
racës njerëzore. Është e vërtetë se udhëtimi evolutiv i humanëve nisi miljona
vjet të shkuara, por nuk është aq gjatë dhe përkryer sa ç’e pandehim.
Për ta kuptuar këtë m’u desh kaosi i Moikom Zeqos.
Ajo që mua më dukej si një drejtëz e gjatë, nuk ishte tjetër veçse një
bashkësi segmetesh jetësore, brezash njerëzore.
“ Nuk ka shi të paparishkueshëm” !
Po është mëse e drejtë, ashtu si nuk ka vdekje të papritur. Pasi që në mo-
mentin që ngjizet një qenie e gjallë, atij ose asaj i është dhënë edhe dënimi
me vdekje. Ashtu si që në momentin që ngre një ngrehinë ke shënuar edhe
fillimin e rrënimit të saj.
Kaos!Ekzistent dhe i padukshëm. Aq sa më duket se edhe ajo legjenda e
mundjes së tij nga Kronosi dhe më pas e Kronosit nga Zeusi nuk është gjë
tjetër veçse një gjetje e të parit. Një shfaqie teatrale me burratinë dhe ai nga
errësira kaotike që ka rreth vetes lëvis fijet e burratinëve të cilët mendojnë
se e kanë mundur.
Ajo fraza e Moikom Zeqos në atë bar-kafe të Tiranës, vetëm pas leximit
të librit ka marrë tingëllimin e duhur.
Me keqardhje e pranoj, madje me një bindje matematike se ai nuk ka se
si të ndihej ndryshe. Në një shoqëri obeze dhe të alkolizuar, maratonisti, apo
edhe maratona nuk kanë se si të mos ndihen të margjinuara. Obezi matema-
tikishit nuk kërkon levizjen, por qetësinë e kolltukut apo divanit.
Në një shoqëri të thjeshtëzuar nga telenovelat Braziliane apo Turke,
askush nuk do të arrinte të kuptonte thellësinë kaotike të vizioneve univer-
sale të Moikom Zeqos.
E si mund ta mbyll këtë tregim kaotik? Ka vetëm një mënyrë. Do e mbyll
duke i thënë atij shkrimtarit vizionar të “margjinuar”:
-I dashur Moikom. Ju jeni duke rrezikuar seriozisht të ndryshoni nga 5 në
6 numrin e idhujve të mi të letërsisë!

Të mësojmë Esperanto Per imparare l’Esperanto
Nga Luela Myftari
E E
speranto është gjuha që lindi si nevojë për të
unifikuar njerëzit. Por a do të mund ta kthejë
ajo kohën pas ashtu siç ishte njerëzimi përpara
ndërtimit të kullës së Babelit? Legjenda e kësaj kulle
të lartë të ndërtuar nga njerëzit për të komunikuar
me Zotin dhe për t’i kërkuar atij gjithçka është edhe
fillesa e gjuhëve të huaja. Thonë se Zoti gjithnjë e
më shumë po mërzitej me kërkesat e njerëzve dhe
zënkat që ndodhnin aty. Një ditë të gjithë e gjejnë
veten duke folur gjuhë të ndryshme. Njerëzit filluan
të ndiheshin ndryshe nga njëri-tjetri. Këtu fillon për-
çarja shoqërore. Esperanto pritet të jetë gjuha, e cila
do të bashkojë sërish njerëzimin. Në vitin 1887, një
okulist polak me origjinë çifute vendosi që të krijonte
një gjuhë, e cila do të shërbente për lehtësimin e
komunikimit midis njerëzve në të gjithë botën. Dhe
krijoi Esperanton, një gjuhë që ka më pak grama-
tikë dhe është më e thjeshtë për t’u mësuar. Ajo i
përngjan latinishtes dhe gjuhëve gjermanike për nga
fjalori. Ndërsa, fonologjia e saj ka marrë format më
të thjeshta të gjuhëve sllave. Esperanto ka shkronja
latine dhe nuk ka idioma që mund ta komplikojnë
gjuhën. E megjithatë, sipas të gjithë njohësve të saj,
gjuha esperanto është e aftë të shprehë çdo nuancë
të mendimit njerëzor. Kongreset, konferencat dhe
takimet ndërkombëtare të esperantistëve janë të vet-
met ku nuk ndihet fare nevoja për përkthyes dhe ku
njerëzit shprehen lirisht, rrjedhshëm e pa komplekse.
Aty punët zhvillohen pa asnjë farë inferioriteti gjuhë-
sor e kulturor, siç ndodh zakonisht në të gjitha rastet
e ngjashme, kur si gjuhë pune përdoren të ashtuqua-
jturat “gjuhë të mëdha”. Anglishtja, frëngjishtja,
italishtja, gjermanishtja e disa gjuhë të tjera gjithnjë
më shumë kanë filluar të mbushen me dialektizma
dhe me përfshirje të elementëve nga gjuhë të tjera.
Njerëz të shquar të artit, shkencës e politikës ndodh
që të mos kuptojnë gjithçka në një konferencë a takim
sepse ngjyrimet që i jepen një gjuhe, nuk i ngjajnë një
tjetre. Këtë vit, në kryeqytetin e Islandës do të zhvil-
lohet kongresi i 97-të i Esperantos në Islandë.
Një ndër ata që kanë marrëpjesë në të tilla takime
dhe që e njeh mirë këtë gjuhë është edhe Bardhyl
Selimi. Në vitin 2006, ai mori pjesë në konferencën
e zhvilluar në Firence dhe në vitin 2008 në atë të
zhvilluar në Amsterdam. Bardhyli ka punuar përreth
40 vjet profesor i lëndës së matematikës në shkol-
lat dhe universitetet shqiptare. Tani ai është tërhequr
zyrtarisht nga puna. Është rreth të shtatëdhjetave
dhe jep ende mësim. Mosha nuk e ka penguar atë
që të japë mësime të Esperantos që nga viti 1993
e deri sot. “Esperanton kam nisur ta mësoj që kur
isha 16 vjeç në Shtëpinë e Kulturës, këtu në Tiranë
me ing. Çefo Ficon dhe doc. Vasil Pistolin. Më është
dashur rreth një vit për ta mësuar atë, por një jetë
e tërë për ta praktikuar”, na tregon ai. Tani ai jep
mësime të gjuhës që sipas tij dhe shumë esperan-
tistëve të tjerë, i mbron gjuhët dhe kulturat e tyre nga
zhdukja dhe modifikimi. Esperantistët, ashtu sikurse
edhe Bardhyli, shpresojnë që nëpërmjet një gjuhe të
vetme ndërkombëtare, njerëzit mund t’i përmirëso-
jnë dukshëm marrëdhëniet e tyre. “Asnjë esperan-
tist nuk mohon gjuhët kombëtare dhe vlerat e tyre
kulturore”, thotë ai për të mos hedhur dyshime mbi
marrëdhënien me gjuhët e tjera. Profesori shqiptar
na tregon se mirëkuptimi dhe paqja midis kombësive
të ndryshme mund të vijë nëpërmjet përdorimit të një
gjuhe të përbashkët neutrale, fonetike e të thjeshtë,
siç është Esperanto. Në këtë gjuhë janë përkthyer ve-
prat më të mëdha të letërsisë botërore. Po nga letërsia
shqipe? Bardhyli na tregon: “Bashkë me mikun tim
polak Tomas Smjelek, kam punuar për përkthimine
disa veprave si “Lëkura e qenit” nga Fatos Kongoli,
përmbledhje poezish nga Luljeta Lleshanaku apo
edhe Ali Podrimja. Në proces përkthimi është “Pallati
i ëndrrave” nga Kadare dhe “I humburi” i Kongolit”.
Ky i fundit i ka dhënë një mbështetje të madhe
përkthimit të veprave të tij në gjuhën esperanto.
“Përkthimi i veprave letrare ndihmon që njohësit e
gjuhës Esperanto nëpër botë të njihen edhe me kul-
turën dhe letërsinë shqiptare dhe unë jam i lumtur që
ta prezantoj Kongolin, Lleshanakun dhe autorë tjerë
si Podrimja në këtë gjuhë dhe në kultura të ndry-
shme nga kjo e jona”, tregon profesori i Esperantos
me shkëlqim në sy dhe me një buzëqeshje të lehtë.
Për të njëjtën arsye, ai shkruan çdo muaj për një re-
vistë në Belgjikë. Revista është në gjuhën esperanto
dhe botohet nën titullin “Monato”. Korrespondenti
shqiptar i “Monatos” tregon për “Shekullin” se nuk
ka asnjë mbështetje ekonomike për të përhapur këtë
gjuhë në Shqipëri. Gjithçka që fiton si korrespondent
e shpenzon për të botuar diçka tjetër në Esperanto,
Linguistica
diçka që t’i shërbejë të nesërmen këtij vendi dhe
këtyre të rinjve. “Edhe pse Esperanto ka 106 vjet
që ka ardhur në Shqipëri nga Lazër Shantoja, unë
mendoj se ka ende shumë punë për të bërë” thotë
profesor Bardhyli. Pensioni që i ofrohet nga shteti
është i ulët. Përpos kësaj ai has rezistencë edhe në
radhët e arsimit. “Asnjë instancë shtetërore këtu në
Shqipëri nuk e mbështet Esperanton. Madje Ministria
e Arsimit nuk njeh as diplomat e të rinjve shqiptarë
që e studiuan këtë gjuhë në Poloni”, tregon ai. Kurset
i zhvillon ndonjëherë në shtëpi dhe ndonjëherë tjetër
në ndonjë barlibrari. Të gjitha falas. Ai ka lindur që
të mësojë të tjerët. “Me mësimin e Esperantos, men-
doj se po i shërbej një bote më të bukur, një bote ku
njerëzit do të jenë më të bashkuar. Shumë institu-
cione dhe organizata ndërkombëtare e kanë pranuar
atë si gjuhë pune dhe si një gjuhë që përbën interes
për të ardhmen e njerëzimit. Cila është e keqja që
i kanoset Shqipërisë nga të mësuarit e kësaj gjuhe?
Pse nuk e pranojnë institucionet arsimore shqiptare
Esperanton? - ngre pyetjen profesori i Esperantos pa
gjetur përgjigje.
Fakte
A do të kemi një gjuhë të përbashkët?
Gjuha esperanto është prezantuar për herë të
parë në një projekt të realizuar nga Ludwik Lejzer
Zamenhof. Ai ishte nga Dialistok, një qytet verior
në Poloni dhe kishte origjinë çifute. Që në fëmijëri,
okulisti polak mendonte se njerëzit duhet të unifiko-
hen në një gjuhë të vetme. Edhe pse Esperanto-ja ka
126 vjet që na është prezantuar, ajo jeton ende edhe
sot. Madje për të tregohet një interes i madh në të
gjithë botën. Esperanto ka nisur të përhapet në Shq-
ipëri më gjerësisht pas vitit 1990, ndonëse esperan-
tistë të veçuar, madje shumë të shquar kanë ekzistuar
100 vjet më parë, veçanërisht në qytetin e Shkodrës,
si dom Lazër Shantoja, Cuk Simoni, Mark Kakariqi,
Janko Pali, vëllezërit Mikel dhe Wilhelm Koliqi, dr.
Hamdi Sulçebe, ing. Çefo Fico, Zef Mjeda dhe vet-
erani doc. Vasil Pistoli. Sot, në Shqipëri këtë gjuhë e
dinë më shumë se 500 persona, disa prej të cilëve janë
diplomuar në Poloni, pas mësimeve të para në Tiranë.
Dhjetëra studentë kanë studiuar dhe janë diplomuar
për turizëm e kulturë ndërkombëtare në Poloni, duke
përdorur si gjuhë pune Esperanton. Pas vitit 1997 e
në vazhdim, studentët kanë mbrojtur me diplomat e
tyre tema nga historia, gjeografia e kultura shqiptare.
Shumë institucione dhe organizata ndërkombëtare e
kanë pranuar qëkur atë si gjuhë pune. Ndër to përmen-
dim shoqatën botërore të radiotelegrafisë, Kryqin e
Kuq Ndërkombëtar, Partia Radíkale Trans-nacionale,
etj. Qindra radiostacione dhe televizione transmetojnë
rregullisht emisione në gjuhën Esperanto. Gjithashtu,
janë përkthyer shumica e kryeveprave të letërsisë
botërore në gjuhën Esperanto. 26 përqind e parlamen-
tarëve evropianë janë dakord me unifikimin dhe për-
dorimin e kësaj gjuhe në konventat, konferencat apo
seancat parlamentare të Bashkimit Evropian. Po a do
të rikthehet njerëzimi pas në kohë, në atë kohë kur
edhe kulla e Babelit nuk ishte ndërtuar ende? Nëse
kemi një monedhë të përbashkët, a do të kemi edhe
një gjuhë të përbashkët, një gjuhë si Esperanto?
Leksion
Për të kuptuar realisht se si tingëllon Esperanto,
gjuha që lexohet njëlloj si edhe shkruhet, ne do t’ju
sjellim disa shembuj. Të gjitha këto na i përcolli pro-
fesori nga libri i tij “Ĉu vi parolas Esperanton?”, të
botuar më vitin 2004. Ai është një kurs i shkurtër
i gjuhës ndihmëse ndërkombëtare. Mi jam parolas
Esperanton. - Tashmë e flas Esperanton. Malgraŭ la
malfacilaĵoj ili sukcesis realigi la planon. - Me gjithë
vështirësitë ata arritën ta realizojnë planin. Mi deziras
ke ni kantu. - Dëshiroj që të këndojmë. Estus bone
ke vi silentu.- Do të ishte mirë që të heshtësh. Mi
volas danci kun vi. -Dua të vallzoj me ju. Oni devas
plenumi la taskojn akurate. -Detyrat duhen plotësuar
mirë e bukur. Ili ne povas ataki nin. -Ata s’mund të
na sulmojnë.
Anno 14
Nga Luela Myftari
speranto è una lingua che è emerso come la
necessità di unificare persone. Ma poteva tor-
nare come era appena dopo l’umanità prima
della costruzione della torre di Babele? La leggenda
di questo grattacielo costruito da persone di comuni-
care con Dio e chiedere a lui tutto è l’origine delle
lingue. Si dice che Dio è sempre più irritato con le
esigenze e le lotte delle persone che vi hanno luogo.
Un giorno tutti ci troviamo a parlare lingue diverse.
La gente cominciò a sentire diversi tra loro. Qui in-
izia la spaccatura sociale. Si pensa che sia la lingua
Esperanto, che unirà ancora una volta l’umanità. Nel
1887, un ebreo polacco origine oculista ha deciso di
creare un linguaggio, che sarebbe servita per facilitare
la comunicazione tra le persone in tutto il mondo. E
creato Esperanto, un linguaggio che ha meno la gram-
matica ed è semplice da imparare. E ‘come il latino
e le lingue germaniche
per il dizionario. Mentre
la sua fonologia ha preso
le maggior parte delle
forme di base di lingue
slave. Esperanto non ha
caratteri latini e idiomi
che possono complicare
la lingua. Eppure, sec-
ondo tutti gli esperti della
sua lingua Esperanto è in
grado di esprimere ogni
sfumatura del pensiero
umano.
Convegni, conferenze
e incontri internazionali
in cui solo esperantisti
non sono affatto sentire
il bisogno di interpreti e
in cui le persone si espri-
mono liberamente, senza
correre il complesso.
Funziona senza alcun tipo
di inferiorità sviluppare
linguistica e culturale,
come spesso accade in
tutti i casi simili, quando
viene utilizzato come lin-
gua di lavoro delle cosid-
dette “lingue principali”. Inglese, francese, italiano,
tedesco e alcune altre lingue hanno sempre comin-
ciato a riempire con dialektizma e il coinvolgimento
di elementi di altre lingue. persone di spicco dell’arte,
politica scientifica è quello di non capire tutto in una
conferenza o un incontro perché connotazioni attri-
buite ad una lingua, non assomigliano l’un l’altro.
Quest’anno, capitale dell’Islanda si svolgerà il 97
° Congresso di Esperanto in Islanda. Uno di questi
marrëpjesë a tali riunioni e che conosce la lingua è
Baedhyl Selimi. Nel 2006, ha partecipato alla confer-
enza tenuta a Firenze e nel 2008 si terrà ad Amster-
dam. Bardhyli lavorato intorno a 40 anni professore
di matematica di insegnamento nelle scuole albanesi
e nelle università. Ora si è ufficialmente ritirato dal
lavoro. Dà settanta e ancora imparando. L’età non
gli ha impedito di dare lezioni di Esperanto dal 1993
fino ad oggi.
“Ho iniziato a imparare l’Esperanto quando avevo
16 anni nella Casa della Cultura di Tirana con ing.
Fico Tsefo e doc. Vasil Pistoli. Ho avuto circa un anno
per imparare, ma una vita per praticare, “ci dice. Ora
si insegna la lingua che lui e molti altri esperantisti,
proteggere i loro lingue e culture dall’estinzione e la
modifica. Esperantisti, così come Bardhyli speranza
che attraverso un unico linguaggio internazionale, le
persone possono migliorare in modo significativo le
loro relazioni. “No Esperantista non nega lingue na-
zionali e dei loro valori culturali”, ha detto di non
rimettere in discussione il rapporto con altre lingue.
professore albanese ci dice che la comprensione e la
pace tra i vari paesi possono venire attraverso l’uso di
un linguaggio comune neutra, fonetica e semplice, è
Esperanto. In questo linguaggio sono tradotti grandi
opere della letteratura mondiale. Se la letteratura alba-
nese? Bardhyli ci dice: “Insieme al mio amico Tomas
Smjelek polacca, ho lavorato per përkthimine alcune
opere come” La pelle del cane “di Fatos Kongoli, rac-
colta di poesie di Luljeta Lleshanaku o Ali Podrimja.
Nel processo di traduzione è “Il Palazzo dei Sogni”
di Kadare e “perdente” di Kongoli “. Quest’ultimo
ha dato un grande sostegno alla traduzione delle sue
opere in lingua Esperanto. “La traduzione di opere
letterarie aiuta lingua Esperanto intenditori di tutto il
mondo per conoscere la cultura e la letteratura alba-
nese e sono felice di presentare Kongoli Lleshanaku e
altri autori come Podrimja in questa lingua e cultura
diversa dalla nostra” mostra professore di Esperanto
con gli occhi lucidi e un sorriso facile. Per la stessa
ragione, scrive una rivista mensile in Belgio.
n.3 Luglio 2016 pagina 10
Rivista in lingua Esperanto ed è pubblicato sotto il
titolo “Monato”. corrispondente albanese di “Mona-
tos” indica “Century” che non vi è alcun sostegno
economico per diffondere questa lingua in Albania.
Tutto quello che vince come corrispondente di pagare
per pubblicare qualcosa in Esperanto, qualcosa che il
giorno dopo per servire questo paese e questi giovani.
“Anche se Esperanto ha 106 anni è venuto a Albania
da Lazer Shantoja, penso che ci sia ancora molto lavoro
da fare”, ha detto il professor Bardhyli. La pensione
che viene offerto da parte dello Stato è basso. Inoltre,
egli ha la resistenza nelle file di istruzione. “Nessuna
autorità statale qui in Albania non supporta Esperan-
to. Anche il Ministero della Pubblica Istruzione non
riconosce diplomi di giovani albanesi che ha studiato
questa lingua in Polonia, “dice. Conduce corsi a casa
a volte e altre volte per barlibrari. Tutto gratis. E ‘nato
per insegnare agli altri. “Nell’apprendimento Espe-
ranto, penso di servire un mondo più bello, un mondo
in cui le persone saranno
più uniti. Molte istituzi-
oni e organizzazioni inter-
nazionali hanno accettato
come lingua di lavoro e
come un linguaggio che
è di interesse per il fu-
turo dell’umanità. Qual
è la cosa peggiore che
minaccia l’Albania per
imparare questa lingua?
Perché non accettare gli
istituti scolastici albanesi
Esperanto? - Solleva la
questione di Esperanto
professore senza trovare
risposte.
fatti
Avremo un linguag-
gio comune?
lingua Esperanto è sta-
to introdotto per la prima
volta in un progetto real-
izzato da Ludwik Zamen-
hof Ludovico Lazzaro.
Era da Dialistok, una cit-
tà del nord in Polonia ed
erano di origine ebraica.
Fin da bambino, l’oculista polacco pensava che le
persone dovrebbero essere unificati in una sola lin-
gua. Anche se Esperanto dispone di 126 anni è stato
presentato a noi, vive ancora oggi. Anche a mostrare
un grande interesse in tutto il mondo. Esperanto ha
iniziato a diffondersi in Albania più ampiamente dopo
il 1990, anche se Esperanto-isolato, ancora più note-
vole esisteva 100 anni fa, in particolare nella città
di Scutari, come Dom Lazer Shantoja, Cuk Simon,
Mark Kakariqi, Janko Paolo, fratelli Mikel e Wilhelm
Kolic, dr. Hamdi Sulçebe, ing. Fico Tsefo, Zef Mjeda
e doc veterano. Vasil Pistoli. Oggi, in Albania ques-
ta lingua sa di più di 500 persone, alcuni dei quali
laureati in Polonia, dopo le prime lezioni di Tirana.
Decine di studenti hanno studiato e si è laureato al
turismo e cultura internazionale in Polonia, usando
come lingua di lavoro Esperanto. Dal 1997 in poi,
gli studenti hanno difeso i loro diplomi argomenti di
storia, la geografia e la cultura dell’Albania. Molte
istituzioni e organizzazioni internazionali hanno ac-
cettato dal momento che come lingua di lavoro. Tra
di loro parlare Associazione radiotelegrafisë globale,
della Croce Rossa Internazionale, Transnazionale
Partito Radicale, ecc Centinaia di stazioni radio e
televisivi trasmessi regolarmente programmi in lingua
Esperanto. Inoltre, hanno tradotto la maggior parte
dei capolavori della letteratura mondiale in lingua Es-
peranto. Il 26 per cento dei parlamentari europei è
d’accordo con l’unificazione e l’uso di questa lingua a
convegni, conferenze e sessioni parlamentari europei.
Ma la volontà umanità indietro nel tempo, al tempo
in cui la torre di Babele non è stato ancora costruito?
Se abbiamo una moneta comune, avremo anche un
linguaggio comune, un linguaggio come Esperanto?
lezione
Per capire davvero come suona Esperanto, la lin-
gua si legge come è scritto, porteremo alcuni esempi.
Tutti questi vengono convogliati al professore dal
suo libro “cu vi parolas Esperanto?”, Pubblicato nel
2004. Si tratta di un breve corso di lingua ausiliaria
internazionale. Mi am parolas Esperanto. - Già parlo
Esperanto. Ili malfacilaĵoj sukcesis Malgraŭ realigi la
la Planon. - Nonostante le difficoltà sono riusciti a
realizzare il piano. Deziras ke ni Mi Kantu. - Voglio
cantare. Estus ke osso vi silentu.- sarebbe meglio ta-
cere. Mi Volas danci kun VI. -Voglio Vallzoj con voi.
Oni deva la taskojn akurata plenum. Good-compito
piacevole da rispettare. Ili in povas Ataki nin. -Hanno
Non può attaccare noi.
pagina 11 Anno 14 n.3
Kush ngre shkëmbinjtë mohon Perënditë Minella në Moskë
Nga PIRRO LOLI
T N
ë bësh një punë të padobishme mi-
jëra vjet, pa asnjë shpresë, të hipësh
e të zbresësh në një majë mali, me një
shkëmb mbi shpinë mijëra vjet, nga maja në
humnerë e anasjelltas, mijëra vjet….,
Në çastet e para që u dha dënimi i Sizifit
“me Ferr, me shkëmbin mbi shpinë”, shu-
micës iu duk se, megjithatë, perënditë qenë
treguar disi zemërbuta…Të tjerë e kishin
pësuar shumë më rëndë. Ndoshta se Sizifi
ishte njeri i ditur dhe një autoritet i njohur
shoqëror e shtetëror. Zeusit sipër, nuk i in-
teresonte një valë e re zëmërimi, qoftë dhe e
heshtur si në kohën e Prometheut. Dikush tha
se Sizifi kish bërë autokritikë, se perënditë
ishin ndarë.. etj, etj. Sidoqoftë, pak e kup-
tuan se dënimi qe shumë rëndë, e ndoshta
më i rëndë se djegia në flakët e Ferrit dhe
se ky dënim ishte i pashembullt në historinë
mijëvjeçare te Zeusit…
Që nga shkurret poshtë në popull e deri
në majat e Olimpit, te froni i perëndive, u
fol për faje të rënda të Sizifit, si një rebel i
pandreqshëm, madje , pak ditë më vonë, si
një nga agjentët më të rrezikshëm kundër
Olimpit. U tha, madje, se një profet mjekër-
bardhë as nuk e pranoi në bisedë për ndonjë
parashikim lehtësues të mundshëm.. “Ik, i
tha ai, nuk të ndihmoj dot, vendimi për ty
është marrë në Olimp. E pastaj kishte shtuar :
“Nuk të lejohej ty, që në shtëpinë me xhama,
të luaje me gurë….”.. Thanë se kish bërë faje
të rënda, në fillim se qe treguar mendjelehtë
dhe se nuk dinte të sillej me perënditë, thanë
se ishte treguar i pabesë ndaj Jupiterit dhe
nuk ia mbajti sekretin (Jupiteri kish shtënë
në dorë Eginën, vajzën e Azopit dhe Sizifi ia
tregoi të atit të vërtetën me kusht që t’i jepte
ujë kështjellës së Korinthit; thanë se në prag
të vdekjes kishte provokuar rëndë gruan e vet
duke e urdhëruar që ta hidhte trupin e tij në
mes të qytetit, të pavarrosur. Kjo ide binte në
kundërshtim me frymën zakonore të Olimpit
dhe ai u dënua me zbritje në ferr; thanë se atje
mashtroi Plutonin duke i marrë leje të dilte ca
kohë nga dënimi e, sipër në tokë, u shkri me
gëzimet e jetës, u zhyt në buzëqeshjen e diel-
lit e të detit, u harrua nëpër shalët e grave
dhe si ushtar i padisiplinuar e theu lejen ..
“pa në djall le të vete”..; thanë se krimi më i
rëndë , që e kishte bërë Plutonin , perëndinë
e vdekjes, dhe vetë Zeusin të tërbohej nga
zemërimi, ishte se Sizifi kishte kapur vdekjen
dhe e kishte lidhur me zinxirë. Pasojat qenë
të çuditshme, madje siç u shpreh Athinaja,
qenë katastrofike…Asnjë nga njerëzit nuk
vdiq për aq kohë sa vdekja mbahej në zinx-
irë.. Për këtë u mblodh shtabi në Olimp dhe
vendimi u dha i formës së prerë. Sizifi kish
guxuar të ndeshej me Zeusin dhe dinakërisht
i kishte marrë tapitë e vdekjes dhe i kishte
hequr nga duart rrufetë..
Mijëra poetë kanë shkruar për Sizifin, në
mijra variante, shekuj të tërë janë grindur me
shoshoq në është apo nuk është fajtor ai dhe
njerëzit ndahen më dysh në fajësinë e tij, por
një gjë dihet e sigurt, ai u dënua nga Perën-
ditë , pa gjyq, pa dëshmitarë. Kështu kishte
ndodhur edhe me Prometheun, edhe me
Tantalin para tij…., kështu ka ndodhur edhe
për miliona e miliona sizifë të vegjël më pas,
që, të rebeluar ndaj autoriteteve, mbretër pe-
randorë a diktatorë, kanë guxuar ta shohin
sy më sy të vërtetën, e kanë shpallur atë dhe
janë ndëshkuar pa gjyq… Unë jam në anën
e atyre që mundohen të shohin në natën e
pafund të njeriut dhe guxojnë të tregojnë me
gisht edhe Zeusin fajtor.
Le të dalim pak nga logjika e sendeve që
përgjithësisht të imponohen me të vërtetat di-
rekte të natyrës e të mishit, të moralit e të za-
konit dhe drejtësinë e gjykojnë apriori, vetëm
si përplasje të lëndës me lëndën…Sizifi është
personazh metafizik. Ai është hije, shpirt,
ide, imazh siç janë dhe trojet e tij, Ferri e
Parajsa, sajesa imagjinare të poetëve, kësisoj,
çdo gjykim në lidhje me të si lëndor, ia heq
anën mjegullore dhe enigmatike, e çmitizon
atë, duke na detyruar të përballemi me ar-
syen racionale, ku veprojnë ligje të tjera dhe
jo pak spekulime moskuptimore. Ai bëhet
antilëndë ose shpirt, ose imazh, qëkur fillon
ndëshkimin në Ferr. Prej këndej, nga dho-
mat e torturës, ai ka nxitur fantazinë e njeriut
në mijëra vjet përtej asaj që dihet, pra, përtej
anës materiale ose lëndës. Ngjitjet dhe zbrit-
Luglio 2016
jet e tij nga maja e malit në humnerë dhe
anasjelltas me shkëmbin mbi shpinë, gjithsesi
janë simbolike. Ai është hero tragjik sepse e
di ç’ ka bërë, di fajin dhe ndëshkimin, njeh
majën dhe humnerën dhe sidomos peshën e
shkëmbit mbi shpinë. Të gjitha këto e thërra-
sin në orët e ndërgjegjes e të kthjellimit të tij,
të vetkuptimit të tij. Duke zbatuar pik për pikë
ndëshkimin ai sfidon kundërshtarët. Dhe ai e
di që nuk ka shpresë që një ditë ta vendosi
shkëmbin në majë e shkëmbi të mos rrukul-
liset më. Po si i bëhet pa asnjë shpresë? Pse
thotë A. Kamy se shpresa depërton përmes
nënshtrimit ? E , nëse e pranojmë se dhe ve-
pra më e trishtuar seç ka një klithmë shprese,
atëherë Sizifi pushon së qeni enigmë. Nëse
do kish shpresë, ai tashmë do qe harruar.
Nëse do kishim të bënim me nënshtrim, do
rrëzohej krejt godina e mitit dhe Sizifi nuk
do dënohesh fare. Sizifi i nënshtrohet vetëm
absurdit. Sizifi ka një krenari të brendshme
që gjithsesi të bën të mendosh se ai është i
kënaqur dhe ndëshkimi i tij në atë pamje që
e di gjithë bota është vetëm aparenca (dukja)
Ka diçka që e di vetëm ai. Ka një sekret të
brendshëm që e mban gjallë, madje gjithnjë
e më të fuqishëm në mijëvjet. Çdo herë që ai
e ngre shkembin në majë, pak kush e ka vënë
re se shembi ngjitet një mm, një cm, a një
dm. më lart se herën e fundit, e, rrjedhimisht
shkëmbi në bazë të peshës dhe lartësisë do
bjerë në humnerë, një mm, cm, a dm. më
thellë. Është etja e Sizifit për dije, për zbulime
në art, shkencë a në çdo fushë të jetës. Është
çmenduria e monotonisë vrastare të krijimit.
Kështu pak nga pak, milimetër pas milime-
tri tërë jetën intelekti i njeriut, me shkëmbin
mbi shpinë kërkon suksesin, kërkon, kërkon
ndoshta dhe Zotin që nuk e ka gjetur askush.
Udhëton drejt vetvetes, heshtazi dhe gjen një
të vërtetë akoma të paformë. Kështu pikë
pikë si pikat e ujit që në qindra e mijëra vjet
shndërrohen në shtiza guri(stalaktide e stal-
akmite) A thua kjo është rezultat i burgosjes
së pikës së ujit në shpellë, a dënimit të Siz-
ifit ne Ferr? Dhe pika e ujit ka rebelizmin e
vet. Mjerë ajo qenie që nuk di të rebelohet!
E, pra, Sizifi, i burgosuri i përjetshëm, ka
një gëzim të brendshëm, të heshtur që i jep
krahë e energji. Ai zotëron plotësisht fatin e
tij, pasionin e tij, shkëmbin e tij, brengën në
zemër që e nxit, gjakun blu që i thërret nëpër
damarë, prushin e brendshëm që i përndez
buzët e përgjakura nga kafshimi i mollëkuqes
së ndaluar të Adamit. Ai e zotëron plotësisht
inteligjencën e vet, e pse jo dhe dhuntinë dhe
gjenialitetin. Ai e di se “gjenialiteti s’është as-
gjë tjetër veç ajo inteligjencë që njeh kufijtë e
vetvetes”(A.Kamy)
Eprorët që nga më të vegjlit deri te per-
andorët e diktatorët hyjnë në pakënaqësitë
e njeriut. Dhe shteti. Që sado demokratik të
jetë, pas çdo ligji, parashikon dhe sanksio-
net përkatëse të moszbatimit dhe numurin
e policëve dhe armët në depo. Dhe Zeusi
që nëse e kundërshtoj, më qëllon me rrufe
dhe më dërgon shqiponjën të më sqepojë në
mëlçi. Zërat që grishin kundër tyre janë të
pafundmë, janë zërat e tokës si burimet që
shpërthejnë për të takuar heronjtë. Konfron-
tizmi është borë e qetë që i mbulon dhe i rraf-
shon gjurmët e krimit, është heshtja e anës
tjetër të medaljes, pamundësi e shprehjes
amorfe të masës, ose lumturia shkretinore
e Saharës. T’i biesh murit me kokë, absurd
është natyrisht. Dhe absurdi është kokëkrisje
për përmbysje. Absurdi është divorc me ligjin
e me dreqin. Absurdi –siç thekëson Kamyja
-ka kuptim vetëm në atë masë që kundërsh-
tohet, sepse absurdi i shkatërron kornizat e
arsyes… Shkëmbi i Sizifit vazhdon rrukul-
Antichità
lisjen e tij si një planet që e tërheq graviteti
i humnerës ( i sukeseseve dhe dështimeve)
për të filluar ngjitjen përsëri në mëngjes. Dhe
ai është simbol. Shpendi i domosdoshëm i
hapësirave qiellore të kërkimit, lëndë yllësore
e magjike, dukuri e lartësive dhe humnerave
e njëkohësisht i një lodhjeje sfilitëse. Por
maja dhe humnera nuk janë vetëm antonime.
Sizifi ose njeriu i ditur që vazhdimisht do
të mësojë e të zbulojë, është gjithmonë në
rrugë, gjithmonë në të përpjetë, gjithmonë
me shkëmbin mbi shpinë. Sepse ai është i
ndërgjegjshëm për pamundësinë e arritjes në
majë. Ai është Prometheu i dijes gjithmonë
në kërkim. Odiseja vdiq i plakur në Itakë dhe
pas mbërritjes u harrua siç do ishte harruar
Sizifi po të deklaronte qoftë dhe njëherë : “Ja
, më së fundi e vendosa shkëmbin mbi majë
të malit”. Sizifi është viktimë e intelektit të
tij, viktimë e atyre të vërtetave unike që nuk
mund të tjetërsohen. Ai bëhet mendimtar su-
perior, simbol i atij intelekti që i gjen shtigjet
edhe atje ku rrugëkalimet janë të mbyllura e
të ndaluara. Është përpjekja mbinjerzore për
të kuptuar të vërtetat kulmore e supreme të
qenies, ose për të depërtuar në atë “diçkanë”
në vetvete që Kanti e quante të pamundur.
Në fakt Sizifi është antikant, sfidues i të
gjithë atyre që i vënë kufizime mundësisë
së njohjes. Talentet e rrebeluara janë gjith-
një në anën e Sizifit. Ti mund të thuash dhe
të dështimit. Po, po le të provonim të gjithë
të dështonim, le të provojmë të mbajmë mbi
shpinë secili shkëmbin e vet. Një shpirt që
njësohet me sakrificën, me dhimbjen dhe e
shpall atë, në fakt triumfon, “- njëlloj si be-
simtari që në dështimin e tij, gjen ngadhnji-
min e tij”(Kierkegard). Duke u munduar të
lexohen saktësisht simbolet, kuptohet se Sizifi
është drama e stërmundimit të vet. Duke pa-
tur parasysh konstatimin e Homerit se Sizifi
ishte më i dituri rob i gjallë, ai bëhet simbol
i mendjes njerëzore, aparat i atij mekanizmi
të tejdukshëm të të menduarit. Dhe mali
s’është i zakonshëm, mal, por fondi, thesari
kolosal i dijeve që ka grumbulluar njerëzimi
përmes sakrificave dhe ngjitjeve të të gjithë
sizifëve. Pra, Sizifi i ngjitet malit të dijes me
dije, me ide, me mendim. Kudo, të gjitha
përvojat, kanë treguar se gjithmonë paraprin
mendimi. Ky çan male e dete e kontinente
e galaktika. Është abstraksioni që paraprin,
pastaj realizimi. Qielli abstrakt pastaj toka
e konkretizimit dhe verifikimit. Tani e kemi
më të lehtë të konkludojmë se shkëmbi mbi
shpinë nuk është shkëmb, por ai talenti per-
sonal, dhuntia, aftësia personale, frymëzimi
magjik që të thërret për zbulime, art apo
shkencë, aq sa, një mm, një cm, një dm..
po, plus ama, plus asaj që kishim arritur më
parë. Sa e sa shkencëtarë, shkrimtarë poetë e
artistë nisen në të përpjetat e malit, dhe nuk
arrijnë dot të arrijnë në majë, nuk arrijnë dot
të rrukullisen, sepse nuk e kanë shkëmbin e
nevojshëm mbi shpinë, shkëmbin si barrë, si
mundim, si torturë, shkëmbin si talent dhe
përgjegjësi. Me dy guraleca në xhepin e sa-
hatit, nuk nisesh dot në tregun e vështirë të
dijes e s’mund të lozësh rolin e përfaqësuesit.
Shumica e njerëzve janë dekori i përfundmë,
pylli i shkurreve në bishtin e malit. Shkëmbi
që thamë nuk është i lehtë, është pika e ujit
që krijon gurin, është ankthi i përjetshëm që
të shkurton jetën, ankthi torturues i reagi-
meve, gjykimeve, vlerësimeve, kritikave të
bashkëkohësisë.. Por Sizifi vazhdon rrukul-
lisjen spektakulare të vetvetes që nesër të fil-
lojë përsëri ngjitjen mbi mal. Dhe ka vetëm
një ligj :
“Kush ngre shkëmbinjtë , mohon perën-
ditë….”
Nga Agim Bacelli
ë kujtim dhe nderim të M.B., njeriut tim të afërt dhe njerit prej bur-
rave shqiptarë më të ditur që kam njohur gjatë jetës sime.
Plaku ishte shtrirë në një krevat të vjetër prej dru arre të pa llakuar.
Gjëja e parë që më ra në sy ishte se, fytyra e tij dhe druri i krevatit, kishin të
njëjtën ngjyrë, atë të grurit të pjekur shumë pa e prishur atë hijeshi ëngjël-
lore që e kishte bërë tërë jetën të adhurohej. Sytë i kishte të mbyllur dhe
nuk i hapi kur i thanë se, “ka erdhur të shohë djali i Evës”. U afrova me
pak siklet pasi po mendoja se çfar do të bëja nëse, larg qoftë, plaku të vdiste
gjatë vizitës sime?! Nëna më kishte thënë kur u nisa se Minella është rëndë.
Ju afrova dhe i vura dorën time mbi të tijën. Sakaq i hapi sytë. Nuk i kishte
syzet që mbante zakonisht. Në sytë e tij lakuriq pashë dy sy të gjallë, në atë
fytyrë pothuajse të vdekur. Dy sy blu të errët, të shndritshëm dhe të lagët
si dy copa të oqeanit Paqësor në thellësinë e tyre më të madhe, atje pranë
ishujve Mariane.
“Më fal...xhaxhi Nella që po ju shqetësoj. Nëna mu lut të vija t’ju shikoj
pasi ajo, siç mund ta dish, nuk del dot nga shtëpia por sigurisht që ishte dhe
dëshira ime për të të parë.”
Duke ma shtërnguar dorën me aq forcë sa mundej, më tërhoqi më afër
dhe më tha, “Kiço, unë të kam pritur prej kohësh.” I fërkova dorën dhe e
falenderova duke menduar se ç’përgjigje të bukur që më dha. E dija, atij nuk
i shpëtonte asgjë kot, jo vetëm çdo fjalë por edhe çdo gërmë që ai shqiptante
ishte shumë kuptimplotë dhe e bukur. Të them të drejtën, e adhuroja.
“Ulu.”
Afrova një karrike dhe u ula
pranë tij.
“Dilni të gjithë jashtë se dua
të flas vetëm me djalin e Evës...”
U përplas dera pasi dolën
gratë që i shërbenin.
“Kiço, më ndihmo të lutem,
të qëndroj pak ndënjur. Afromi
nënkresat. Ja kështu. Falemind-
erit. Si është Eva ime?”
“Jo keq. Akoma mbahet.”
“Sa vjet vajti, 94?”
“94 mbush në shkurtin që
vjen. Do edhe pakë muaj.”
“Jemi racë e fortë ne...Ja, unë
vajta 99, do të desha të rroja
edhe një vit, të kapja 100-ën
por...s’qënka e thënë. Por,...ç’
bëri 99 apo 100, njëlloj është
tek e fundit, apo jo?”
“Xhaxhi Nella, ti do të bëhesh
110.” Ai qeshi hidhur.
“Nëse do të jem kështu, siç jam sot, nuk dua të rroj më as edhe një ditë.
S’është mirë as për mua dhe as për ju prandaj s’po të falenderoj për urimin.
- Qeshi dhe vazhdoi bisedën, - Më kanë thënë se ti shkruan? Mirë bën. Verba
volant, scripta manent, thoshin stërgjyshërit tanë por që të japësh duhet pat-
jetër të marrësh, të marrësh fjala vjen 100 tonë dhe të qisësh prej 100 tonshit
vetëm një kg të përpunuar apo esencën e tij. Kjo është porosia ime për ty,
ndryshe..., mos u ul të japësh, (të shkruash).
Kam lexuar një tregim tëndin, më duket se quhet ‘Jashtëtoksori’...Më
pëlqeu... Kam diçka këtu brënda, - tregoi zemrën, - të cilën nuk ja kam
treguar askujt pasi askush nuk interesohet të më dëgjojë. A ke qef ta dëgjosh
me që ty të punon shumë fantazia?”
“Me shumë dëshirë dhe do të falenderoja që e ndan me mua.”
“A ke kohë?”
“S’më pjell koha mua, unë e kam pjellë kohën...” ju përgjigja me një
shprehje që ai e përdorte dëndur për ‘të pakohët’. Pashë se ju bë qefi.
“Shko dhe u thuaj të na sjellin dy gota me Raki Skrapari.”
Pa më thënë asgjë, vetëm duke e çikur gotën e tij të vogël me timen, e piu
atë eks. Ngela pa folur për pak kohë, i befasuar dhe i çuditur por as Nella
nuk po fillonte rrëfimin.
Priti derisa unë e piva gotën gllënqka-gëllënqka dhe pastaj me zë më të
fortë filloi.
Ishte viti 1952. Sapo isha kthyer në Shqipëri nga Bashkimi Sovjetik ku ki-
sha studiuar për gjuhën ruse dhe gjuhët indoeuropiane. Jetoja akoma me atë
mallin e Rusisë së diturisë dhe qefit. Akoma s’më ishin shplarë buzkat nga të
puthurat e ruskave të bukura kur, papritur, më vjen urdhëri nga Tirana për
tu paraqitur urgjentisht në kryeministri dhe të merrja me vete çdo gjë që do
më duhej për rreth një muaj! U nisa pa humbur kohë. S’bëhej fjala dysh në
atë kohë. Mëndja më punonte se ndoshta do të kishin nevojë për ndonjë përk-
thyes pasi në Tiranë sapo kishte filluar për herë të parë Festivali Folklorik
Kombëtar dhe kishin erdhur shumë rusë e ruska. ‘Lusja me mendje që të më
binte në ise ndonjë ruskë lavrake leshëverdhë nga ato që të rrëmbejnë si me
magji në krevat’. Isha 39 vjeç dhe akoma beqar. Kisha nevojë për dashuri
dhe femra njëlloi si për bukën që haja. Në takim më priti Manush Myftiu i
cili në atë kohë ishte zv/kryeministër, bashkë me të ishte dhe Prof. Eqerem
Çabej. Manushi më dha urdhër, “Nesër ti Minella do të nisesh urgjentisht,
me avionin shtetëror sovjetik TU-104, për në Moskë. Të kërkon vetë Baba
Stalini. - Mua gati më ndali fryma. - Nuk dimë asgjë pse, shtoi ai. - Shko dhe
na ndero. Rrugë të mbarë!” . Ndërsa Prof. Eqeremi më porositi.
“Nëse do të paraqitet nevoja të na kërkosh ndihmë, mos nguro, na merr
në këtë numur telefoni. Ne jemi të së njëjtës fushë. Ndoshta...” dhe më zgjati
një numur telefoni.
Mbrita në Moskë dhe më sistemuan në një apartament privat. Me shumë
emocione po e prisnja atë takim të madh në paradhomën e daçës së Baba
Stalinit në Kremlin. Unë që akoma s’kisha takuar Enver Hoxhën po takoja
Stalinin! Kisha emocione të jashtëzakonshme. Në atë kohë e mendoja Stalinin
si një Perëndi. Kurrën e kurrës nuk mund të më shkonte mëndja pse më
deshte vetë Perëndia! Pikërisht mua, një shqiptar i vockël fare dhe pa asnjë
rëndësi në Botën e Madhe Komuniste!... Kur një vajzë ezmere me një shi-
kim të ëmbël e përkëdhelës erdhi dhe më tha ta ndiqja, desh më ra të fikët.
Këmba më shkelte në qilimin e blertë sikur të më hynte në llucë. Ecja duke
u tundur tamam si një marinar që kthehet në tokë nga një lundrim i gjatë.
I thashë vajzës të ndalonte pakëz sa të merrja vetën. Ajo e kuptoi tronditjen
time dhe më erdhi pranë, më ledhatoi fytyrën me një kujdes shumë të veçatë
dhe më dha një puthje të lehtë në faqen që më përvëlonte. U gjallërova si me
magji. I thashë se isha në rregull. ‘Jestestvenno’, belbëzoi ajo.
(Vijon numrin e ardhshëm)
 Storia Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 12

Albania: La terra degli antichi illiri

di Sandro Caranzano In questa ricostruzione storica ammantata di
L’odierna Albania ha giocato un ruolo leggenda, si aff erma che in seguito la città passò

L a nazione albanese ha una storia relativamente

recente; benché ideologie e movimenti indip-
endentisti siano fi oriti sin dall’Ottocento, la sua
data di nascita si fi ssa al 28 novembre 1912, al
termine della Prima guerra balcanica che com-
portò l’aff rancamento della regione dalla potenza
ottomana.
Al contempo, può essere interessante osservare
che la più antica attestazione del nome “Albania”
sia già presente, nel X sec. d.C., in un documento
redatto dello storico bizantino Michele Attaliate.
Per quanto concerne i secoli precedenti le fonti
scritte tacciono, ed è dunque opportuno volgersi
all’archeologia. Nell’età del Ferro il territorio mon-
tuoso dell’Albania era occupato da tribù di etnia
illirica, mentre il litorale marittimo ed il suo entro-
terra erano stati oggetto di una progressiva coloniz-
zazione da parte dai greci.
Secondo gli archeologi albanesi, i progenitori
degli attuali abitanti della regione andrebbero,
dunque, ricercati proprio nelle antichissime tribù
illiriche che la popolavano. In un momento relati-
vamente recente, il nome di quella degli Arbanoi
(citati da Claudio Tolomeo nella regione di Kruja)
sarebbe stata estesa per defi nire in toto le popo-
lazioni insediate in un territorio molto più ampio.
Le passioni nazionalistiche che animano da tem-
po immemorabile l’area balcanica hanno spinto
alcuni a rimarcare l’antica origine comune delle
popolazioni insediate in quella che fu la provincia
romana dell’Illirico (attuali Kosovo, Bosnia, Mon-
tenegro, Croazia, Albania, Slovenia...). L’onda di
entusiasmo non stupisce; nella vicina Repubblica
di Macedonia (ex Yugoslavia) è in atto una grande
operazione di valorizzazione delle radici greche
della nazione, tanto che nella piazza principale di
Skopie torreggia un’imponente statua di Alessan-
dro Magno a cavallo. Una scelta bizzarra, se è vero
che Alessandro non giunse mai sin qui (la regione
era in mano ai suoi fedeli alleati, gli Agriani, una
tribù tracica), e che gli attuali abitanti della regione
sono slavi, dunque eredi delle genti che invasero la
provincia ai tempi di Roma. Ma tanto è, ed anche
questo è il sottile fascino del mosaico etnico dei
Balcani di oggi.
Per quanto concerne l’Illiria, il quadro pan-
illirico a cui si è accennato risulta sicuramente va-
lido per l’età del Ferro, ma si fa più evanescente
e diffi cile da verifi care già a partire dal periodo
romano, dal momento che la regione fu soggetta ad
una forte latinizzazione, mentre nel corso dell’alto-
medioevo i quadri etnici locali furono oggetto di
grandi turbamenti derivati da guerre,migrazioni e
spopolamenti.
Per contro, è opportuno considerare che
l’albanese è una lingua indoeuropea nettamente
distinta dal latino, dal greco, dal germanico e
dallo slavo, e che respingendo una sua fi liazi-
one dall’illirico si aprirebbro diversi quesiti diffi
cilmente risolvibili. A ciò si deve aggiungere che
alcune indagini sul genoma degli odierni alba-
nesi hanno permesso di verifi care una presenza
dell’aplogruppo I2a1 (considerato un relitto tardo
Paleolitico del cro-magnon), ma soprattutto una
consistente presenza di caratteri genetici endogeni
formatisi nell’età del Bronzo (in parte condivisi dal-
la popolazione della Puglia, regione verso la quale
le fonti greche ricordano migrazioni antichissime
partite dalla costa albanese).
Come si può vedere, il problema è articolato
e complesso, e continuerà ad alimentare a lungo
discussioni e polemiche.
In linea generale, la particolare posizione geo-
grafi ca dell’Albania – relativamente isolata dalle
erte giogagie balcaniche e ubicata presso il di-
aframma che separava l’area latina da quella gre-
ca – ne hanno determinato il carattere peculiare,
facendone un qualcosa di nettamente distinto dalle
regioni adiacenti. Nello specchio di mare pros-
simo all’attuale costa albanese ebbero luogo, non a
caso, due grandi scontri militari, vale a dire quello
tra Cesare e Pompeo e quello tra Ottaviano, Anto-
nio e Cleopatra. Lo storico alessandrino Appiano
(II sec d.C.) descrive con dovizia di particolari lo
sbarco di Cesare e dei suoi fedeli veterani presso la
baia di Peleste, nonché le concitate marce forzate
notturne sulle montagne Acroceraunie nel tenta-
tivo di prendere di sorpresa Pompeo asserragliato
a Durazzo. La resa dei conti avvenne a Farsàlo, in
Macedonia, dove Pompeo fu sconfi tto, e con lui
strategico nell’antichità ed è stata il punto
di contatto tra le civiltà illirica, greca e
romana. Epidamno, Apollonia, Butrinto,
Fenice, Byllis e Scutari nascondono un
patrimonio archeologico di grande valore
ancora in gran parte sconosciuto.
Il bouleuterion romano di Apollonia eretto per
ricordo e in onore di Villio Valente Furio proculo,
prefetto di coorte in Siria, tribuno della legione
Gemina in Pannonia, agonoteta, da Quinto Villio
Crispino Furio Proculo, pritano, agonoteta, gran
sacerdote a vita.
Nella pagina opposta, ricostruzione della scena del
teatro di Apollonia (età romana).
l’ampio stuolo di aristocratici e principi orientali
– per lo più clientes – che si erano uniti alla sua
fazione.
La battaglia di Azio tra Ottaviano e Marco Anto-
nio si svolse cento chilometri più a sud dell’attuale
confi ne greco-albanese, ma questo poco conta,
perché tale diaframma nell’antichità non esisteva.
La vittoria su Pompeo e Cleopatra fu presentata a
Roma come quella della cultura romana sulla teo-
crazia egiziana e sulla hybris dei Tolomei.
Gli esiti di tali scontri ebbero rifl essi radicali sul
mondo antico e molti studiosi sono convinti che se
i risultati fossero stati diff erenti, anche il mondo in
cui viviamo non sarebbe il medesimo.
In seguito, l’Albania fu teatro delle migrazioni
gote e slave, divenendo un nuovo epicentro di ten-
sioni e confl itti nel periodo dell’avanzata ottomana
(XIV/XV sec). Giorgio Castriota Skanderbeg – at-
tualmente, il più importante eroe nazionale alba-
nese – è ricordato per essersi opposto all’avanzata
della Sublime Porta. Il suo nome viene spesso ci-
tato a fi anco di quello degli Hunyadi d’Ungheria e
dei principi valacchi (i campioni della difesa della
cristianità), e gli albanesi sono convinti che il ruolo
giocato da questo condottiero sia ingiustamente
sottovalutato dall’opinione pubblica occidentale.
Oggi l’Albania evoca a molti la spietata ditta-
tura comunista legata alla fi gura di Hoxha, e i
confl itti sociali scatenatisi nei decenni successivi
la caduta del “muro”; l’immagine del paese nel
mondo è poi fortemente infl uenzata dal fenom-
eno dell’emigrazione, fattosi massiccio soprattutto
a partire dagli anni Novanta. Tuttavia, nell’ultimo
decennio si è avviato un veloce processo di
trasformazione: Tirana è diventata una capitale vi-
vace e cosmopolita mentre le campagne e la lunga
linea costiera conservano un patrimonio paesaggis-
tico e culturale incontaminato, nel quale la compo-
nente archeologica gioca un ruolo importante.
Seguendo Apollo:
i Greci in Epiro
Gli autori antichi riferiscono i nomi di molte co-
munità stanziate nella moderna Albania: tra i più
signifi cativi i Tesproti, i Càoni, i Taulanti, i Byl-
lioni, i Partini, gli Amantini e i Labeati. Non è aff
atto facile compilare una carta geografi ca dell’età
del Ferro perché guerre ed eventi politici indus-
sero frequenti mutamenti dei confi ni, e alcune
comunità fi nirono per essere assorbite da quelle
vicine e più potenti.
In linea generale, si può dire che l’entroterra
montagnoso fu a lungo il dominio delle tribù il-
liriche, mentre la costa del paese fu visitata a più
riprese da genti giunte da terre lontane, alla ricer-
ca di risorse agricole e minerarie o, più semplice-
mente, per esercitare il commercio.
L’ubertosità delle terre non sfuggì ai coloni
corinzi stanziati sull’isola di Corfù che, nel 627
a.C., fondarono una prima colonia ad Epidamno/
Durazzo. Le fonti antiche lasciano intendere che
quello greco non fu il primo insediamento in asso-
luto. Secondo riferito dallo storico greco Appiano,
il nome Epidamno apparteneva ad un re vissuto
in un’epoca molto remota che aveva fondato un
primo villaggio situato su un’altura. Il giovane Du-
razzo (gr. Dyrrachion), nato dall’unione tra sua fi
glia e Poseidone, sarebbe stato il primo a scendere
verso la costa per promuovere la costruzione di un
porto che prese il suo nome.
Appiano, che raccolse informazioni di prima
mano dalla gente del posto, aggiunge che i locali
tenevano anche in grande considerazione Ercole
per il fatto che aveva aiutato Durazzo a liberarsi dei
fratelli che gli avevano mosso guerra. Durante la
battaglia però, per un fatale errore, Ercole uccise
il fratello del re, Ionio, il cui corpo fu pietosamente
deposto in una bara e sepolto nel mare che da lui
prese il nome.
in mano alle tribù illiriche dei Brigi, dei Taulanti e
dei Liburni; l’arrivo dei greci di Corfù viene ricor-
dato in un momento ancora successivo, sfruttando
i confl itti apertisi tra le tribù locali.
Se diamo credito alla cronologia fornita dallo
storico, risulta che gli eventi mitici legati alle fi
gure di Durazzo e di Epidamno sono ambientati
nella prima età del Ferro, se non addirittura sul
fi nire dell’età del Bronzo. In ogni caso, l’arrivo
dei greci trasformò radicalmente lo stile di vita e
il peso politico dell’antico porto illirico. Anche lo
skyline della baia dovette mutare con l’erezione di
una potente cinta di mura, di un moderno porto,
di quartieri di abitazione e di molteplici santuari.
Purtroppo i quartieri della città moderna (che
con i suoi 250.000 abitanti è la seconda città
dell’Albania in ordine demografi co) hanno can-
cellato molte testimonianze archeologiche. Le fonti
antiche e i ritrovamenti avvenuti fortuitamente il
secolo scorso off rono un rifl esso dall’antica opu-
lenza.
Nel 516 a.C., anno della sessantaseiesima
Olimpiade, Cleostene di Durazzo vinse le corse
con i carri; per celebrare l’evento, l’aristocratico
greco commissionò ad Agelada di Argo (il maestro
di Fidia, Mirone e Policleto) un gruppo scultoreo
rappresentante sé stesso e il suo auriga su un carro
trainato da quattro cavalli (Phoinix, Korax, Kna-
nias, Samos). Negli stessi anni la città coniò de-
gli stateri dal peso di 10,4/11 grammi, riportanti
sul recto una mucca che nutre una giovenca e sul
verso una fi gura quadrangolare con alcuni orna-
menti, forse una schematizzazione dei giardini di
Alcinoo, la cui reggia veniva ubicata sull’isola di
Corfù (un chiaro segno dell’orgoglio dei coloni per
le proprie origini).
Le testimonianze di età greca venute in luce in
città sono in buona parte raccolte nel Museo ar-
cheologico di Durazzo, riaperto nel 2013 con un
allestimento moderno e chiaro. Un’intera parete
propone una campionatura delle statuette in ter-
racotta scoperte presso un antico santuario ubicato
sulla collinetta di Dautë, alle porte della città anti-
ca: si tratta di ex voto in argilla rappresentanti una
divinità femminile acconciata in vario modo (talora
turrita e seduta su un trono), ma anche di molte-
plici immagini di off erenti. Quella che ha trovato
spazio nell’esposizione è una semplice campio-
natura perché nei magazzini – incredibile ma vero
– giacciono una tonnellata e mezza di terrecotte fi
gurate, tre tonnellate di vasi e cocci, e ben seicen-
tocinquanta monete. I risultati degli studi condotti
dall’équipe franco-albanese che dal 2002 studia il
complesso archeologico sembrano convincenti; il
santuario era probabilmente dedicato ad Artemide
(qui assimilata alla dea traco-greca Bendis) e gli
ex voto sono la testimonianza della continua fre-
quentazione del santuario da parte delle giovani
donne in occasione dei riti di passaggio, in par-
ticolare quello dall’adolescenza alla pubertà e in
preparazione del matrimonio. La città godeva di
una posizione strategica invidiabile, ma aveva un
punto debole comune a molte altre città greche:
l’endemica carenza di grano.
È noto, d’altronde, che fu proprio il bisogno di
terra coltivabile ad indurre i greci a fondare sub-
colonie in cui trasferire la popolazione eccedente.
Epidamno dipendeva dagli Illiri per buona parte
degli approvvigionamenti granari, e le buone re-
lazioni commerciali con gli indigeni erano consid-
erate così strategiche che, ad intervalli regolari,
veniva scelto tra i cittadini più abbienti un magis-
trato chiamato polétes, incaricato di recarsi presso
i sovrani “barbari” per spuntare le migliori con-
dizioni commerciali per l’intero anno a venire. Il
regno dei Taulanti fu grande e potente: al tempo di
Filippo II di Macedonia, il suo re Glaucias ebbe la
forza per mettersi a capo di una grande off ensiva
militare volta a sottrarre ai Macedoni le regioni at-
torno al lago di Ochrid. Lo stesso Glaucias, sposato
con una principessa molossa, è ricordato per aver
dato asilo al famoso Pirro quando egli aveva solo 7
anni, rimettendolo sul trono che gli spettava all’età
di 12.
Epidamno fu la più celebre colonia greca sul-
lo Ionio ma non l’unica. sessanta stadi dal mare
(circa dieci chilometri), un contingente corcirese
accompagnato da duecento coloni di Corinto sotto
la guida dell’ecista Gylax fondò Apollonia, nel 588
a.C. La città era sovrastata da un tempio dedicato

cmyk
 nel periodo dell’avanzata ottomana
ad Apollo, il dio poliade che aveva non solo l’élite, ma anche la classe
(XIV/XV sec). Giorgio Castriota
guidato con il suo corso i primi coloni media iniziò a bere il vino con coppe
Skanderbeg – attualmente, il più
nel viaggio da Oriente ad Occidente;
albanese ioniche, attingendolo da grandi crateri,
pagina 13 a cui
pan-illirico Anno si è14accennato
sicuramente valido per l’età del Ferro,
n.3 risulta Luglio 2016 latina da quella A sinistra, veduta della
Turismo
greca – ne hanno orientato,
cavea veduta dell’anfiteatro
importante
– è ricordato
eroe
non aper
nazionale
caso, essersi opposto mentre la diffusione degli aryballoi
in direzione
determinato diil Durazzo, carattere costruito peculiare,
nella del
all’avanzata della Sublime Porta.aveva
sorgere del sole, l’edifi cio
ma si fa più il dioevanescente e diffi cile con da il facendone un prima metà del di IInettamente
sec d.C. da
qualcosa fianco La battaglia di Azio tra Ottaviano
ad Apollo, poliade che aveva guidato colonne doriche e un fregio
suo corso tempo il governo albanese Il suo nome viene spesso citato aionico
verifi carei primi
già coloni nel viaggio
a partire daldaperiodo
Oriente ad
distinto dalle regioni adiacenti. rappresentante i Greci e lee e Marco Antonio si svolse cento
Occidente; orientato, non a caso, in direzione del accarezza l’idea di abbattere di quello degli la lotta trad’Ungheria
Hunyadi
romano, dal momento che la regione
sorgere del sole, l’edifi cio aveva colonne doriche Nello specchio di mare
alcune abitazioni abusive per prossimo dei principi valacchi (i campioni della chilometri più a sud dell’attuale
Amazzoni.
fue unsoggetta ad una
fregio ionico forte latinizzazione,
rappresentante la lotta tra i Greci all’attuale costa renderealbanesel’edificio nuovamente ebbero Idifesa confine greco-albanese, ma questo
fruibile due per spettacoli
colonidella di Apollonia
cristianità), erano e glifieri delle
albanesi
e le Amazzoni.
mentre nel corso dell’alto-medioevo luogo, non a caso, grandi teatrali scontri e
proprie
sono convinti originiche elleniche.
il ruolo giocato Lungo la da poco conta, perché tale diaframma
I coloni di Apollonia erano fi eri delle proprie musicali.
i origini
quadri etnici locali furono oggetto
elleniche. Lungo la strada che esce dalla militari, vale a dire quello tra Cesare nell’antichità non esisteva. La vittoria
questoche
strada condottiero
esce dallasia città, ingiustamente
ad oriente,
dicittà,grandi turbamenti derivati da
ad oriente, si trovano diversi tumuli monu- e Pompeo e A quello destra, dall’altotra Ottaviano,
verso sottovalutato
si trovano diversi dall’opinione
tumuli monumentali pubblica su Pompeo e Cleopatra fu presentata
mentali in cui furono esepolte
guerre,migrazioni più generazioni di Antonio e Cleopatra.
spopolamenti. il basso, rinvenimento Lo storico di a Roma come quella della cultura
aristocratici. sculture durante gli scavi occidentale.
in cui furono sepolte più generazioni
Per contro, è opportuno considerare
Recenti scavi archeologici hanno dimostrato alessandrino albano-russi Appiano sul (IIfinire secdegli d.C.) Oggi l’Albania evoca a molti la spietata romana sulla teocrazia egiziana e sulla
che l’albanese di aristocratici.
che le tombe, edifi cate èin etàuna arcaica lingua
in forma descrive con anni dovizia di particolari
‘50 ad Apollonia, rilievo dittatura scavi comunista legata allahanno figura hybris dei Tolomei.
indoeuropea
modesta, furono ingigantite nettamentee ampliate adistinta
partire dal lo sbarco di Cesare rappresentante giochi Recenti archeologici
e dei suoi fedeli di Hoxha, e i conflitti sociali scatenatisi Gli esiti di tali scontri ebbero riflessi
VI sec a.C. daidal discendenti gladiatori da Apollonia e dimostrato che le tombe, edificate in
dal latino, greco,dei dalprimi coloni che vi
germanico
deposero corredi molto ricchi, comprendenti vasi
veterani presso la baia
veduta del canale didi Vivari
Peleste, di nei decenni successivi la caduta del radicali sul mondo antico e molti
edecorati
dallo aslavo, e che respingendo una età arcaica in forma modesta, furono
fi gure rosse e preziosi sarcofagi. Un nonché le concitate Butrinto. marce forzate “muro”; l’immagine del paese nel studiosi sono convinti che se i risultati
sua filiazione
come un dall’illirico si aprirebbro ingigantite e ampliate a partire dal
mondo è poi fortemente influenzata fossero stati differenti, anche il
modo altro per sottolineare orgogliosa- notturne sulle montagne Acroceraunie
mente le proprie radici e il
diversi quesiti difficilmente risolvibili. prestigio del proprio nel tentativo di prendere di sorpresa VI sec a.C. dai discendenti dei primi
lignaggio, in una città che doveva essersi, nel frat- dal fenomeno dell’emigrazione, fattosi mondo in cui viviamo non sarebbe il
Atempo,
ciò si deve aggiungere che alcune
ingrandita con un ulteriore apporto di illiri Pompeo asserragliato a Durazzo. La coloni che vi deposero corredi molto medesimo.
indagini
ben integratisul nellagenoma
società civiledegli odierni dall’adolescenza alla pubertà e in massiccio soprattutto a partire dagli In seguito, l’Albania fu teatro delle
resa dei conti avvenne a Farsàlo, in ricchi,
della polis. comprendenti
anni Novanta. Tuttavia, nell’ultimo vasi decorati a
albanesi hanno permesso di verificare preparazionedove
Macedonia, del Pompeo
matrimonio. fu sconfitto, fidecennio migrazioni gote e slave, divenendo un
Sulle montagne illiriche
gure rossesie èpreziosi avviato sarcofagi.
un veloce Un
una presenza dell’aplogruppo La città godeva di una posizione
e con lui l’ampio stuolo di aristocratici modo processo comediuntrasformazione:
altro per sottolineare Tirana nuovo epicentro di tensioni e conflitti
I2a1I corinzi
(considerato un relitto tardo strategica invidiabile, ma aveva un
sbarcarono sulle pianure costiere pro- e principi orientali – per lo più clientes orgogliosamente
è diventata unale proprie capitale radici vivace e ile nel periodo dell’avanzata ottomana
Paleolitico del cro-magnon), ma
venendo dal mare e chiamarono la regione con il punto debole comune
– che si erano uniti alla sua fazione. a molte altre prestigio del proprio in unae (XIV/XV sec). Giorgio Castriota
nome Ápeiros che si può tradurre come «senza cosmopolita mentrelignaggio, le campagne
soprattutto una consistente presenza
confi ni». Le montagne più interne furono invece
città greche: l’endemica carenza di città che doveva essersi, nel frattempo, Skanderbeg – attualmente, il più
di caratteri genetici endogeni formatisi
dominio delle tribù indigene che controllavano i grano. importante eroe nazionale albanese
verso il bac- pan-illirico a cui si è accennato risulta ingrandita latina da con quella un ulteriore
greca – apporto ne hanno di
nell’età
passi che del Bronzo
conducono (in parteecondivisi
in Macedonia È noto, d’altronde, che fu proprio il – è ricordato per essersi opposto
ino danubiano. IL PIANTO
sicuramente DELLE
valido per l’età NINFE DI PAN illiri
del Ferro, ben integrati
determinato nella società
il carattere civile
peculiare,
dalla popolazione della Puglia, regione bisogno di terra Cento coltivabile
chilometri ad piùindurre a sud e a «senza confini». Le montagne più all’avanzata della Sublime Porta.
verso
Il contatto con il mondo greco coloniale fu ap- ma
la quale le fonti Il si
culto fa più
delle evanescente
ninfe ripropone eun difficultocile da
delle della
acque facendone
e polis.
delle un
sorgenti qualcosa
di età di
preistoricanettamente
parentemente propizio; nongreche ricordano
solo l’élite, ma anche i greci a fondare sessantasubcoloniestadi dal mare in cui (circa dieci interne furono invece dominio delle Il suo nome viene spesso citato a fianco
migrazioni antichissime
iniziò a bere ilpartite vino condalla
verifi care già
rielaborato dalla aciviltà
partire
chilometri), undal
greca. periodo
Plutarco
contingente narra che il comandante
distinto
corcirese tribù dalle di una
regioni
indigene nave
adiacenti.
che greca di
controllavano i
la classe media coppe trasferire la momento
popolazione di quello degli Hunyadi d’Ungheria e
ioniche, attingendolo da grandi crateri, mentre
nome Thamos,
romano, dal giunto in prossimità
accompagnato chedaeccedente.
laduecento di Butrinto
regione coloni (la
Sulledi città
Nello illirica
montagne chesituata
specchio
passi a sudindi Macedonia
illiriche
di
conducono mare Apollonia) e
prossimo
costa albanese). sentì una voce
Epidamno che gli intimava
dipendeva dagli di scendere
Illiri per sulla terra ferma per annunciare la morte dei principi valacchi (i campioni della
la diffusione degli aryballoi dimostra che i pro- fu disoggetta
Pan. Sbarcato ad una
Corinto forte
sotto
e adempiuto latinizzazione,
la guida dell’ecista
il compito, udìGylax
Iall’attuale
corinzi
levarsi versostraziante
uno il bacino
costa danubiano.
sbarcarono albanese
lamento; sulleerano ebbero difesa della cristianità), e gli albanesi
pianure
Come si può vedere, il problema è
fumi esotici si erano trasformati in una merce ri- mentre buona
le ninfe parte
di
nel degli
quei fondò
boschi
corso approvvigionamenti
Apollonia,
che piangevano
dell’alto-medioevo nel 588 a.C. La città
assieme Il contatto
la scomparsa
luogo, non
con dio.
del loro
a caso,
il Proprio
due dal
mondo agreco
grandi scontri
articolato
cercata. Sia e complesso,
i centri periferici di e etnia
continuerà
greca (poi Butrinto, era sovrastata
l’archeologia ha da un la
rivelato tempio
presenza
costiere
dedicato
di un
provenendo
coloniale
pozzo sacro fu apparentemente
frequentato
mare
per propizio;
secoli.
e sono convinti che il ruolo giocato da
granari,
i In quadri e
etnici le locali buone furono relazioni
oggetto militari, vale a dire quello tra Cesare
confl uiti sotto l’egemonia
ad alimentare a lungo discussioni e dei Molossi), sia in altri età romanaad una certa Iunia
Apollo, il dioRufi na vi fece
poliade chiamarono
scolpire
che aveva una solo
non la l’élite,
dedica regione
in linguama anche con
grecailin lanome
cui si
classe questo condottiero sia ingiustamente
ubicati nel settore più meridionale del vasto areale di commerciali
defigrandi
nisce «amica condelle
turbamenti
guidato glicon indigeni
ninfe».
il suo corsoerano
derivati da coloni
i primi e Pompeo media esi quello
iniziò iltra
a beretradurre vinoOttaviano,
concomecoppe
polemiche.
illirico si organizzarono in unità amministrative guerre,migrazioni Le ninfe erano di casa anche ad Apollonia.
Ápeiros
Secondo
che
Plutarco,
può
alla periferia di cittàstorico
vi
sottovalutato dall’opinione pubblica
In linea generale,
considerate così
nel strategiche
e spopolamenti.
viaggio da Oriente che, ad adOccidente; Antonio ioniche, e Cleopatra.
attingendolo Lo
da grandi crateri,
federate chiamate koinà che la particolare
facevano A sinistra, vedutaerano
riferimento della pozzi di bitume fumanti presso cui veniva consultato un oracolo. Lo scrittore
aryballoi
occidentale.
veduta Perintervallicontro, èorientato,
regolari,opportuno veniva non considerare
a caso, tra
scelto in direzione
i gettando mentre la Appiano
alessandrino diffusione deglisec
dell’incenso presso(II le bocched.C.) cipare
posizione geografica
ad un centro principale, generalmente dicavea
dell’Albania superfi greco
dell’anfi
di Durazzo, costruito nella
ricorda
teatro che i presagi venivano
del sorgere del sole, l’edificio aveva
ottenuti Oggiail’Albania
Giochi pitici che asi molti
evoca tenevano a Delfi ,
la spietata
cie modesta ma dotato di un’acropoli protetta che delle
metà delcittadini
da fumarole
l’albanese
II sec d.C. dapiù colonne
e i responsi
è
abbientidoriche ricavati
una
un magistrato osservando
lingua se le fi amme carpivano o ignoravano
descrive con dovizia di particolari dittatura comunista legata alla figura un privilegio normalmente negato ai barbari. Da
– relativamente isolata dalle prima erte l’esca. Su due argomenti l’oracolo e un non fregio
era ionico
però in grado di dare responsi: sul quanto sin qui esposto appare chiaro che diverse
un circuito di mura ciclopiche. L’archeologia tempo ilha indoeuropea nettamente
giogagie
identifi catobalcaniche
decine di queste e ubicata presso
rocche disperse accarezza
governo albanese
di abbattere polétes,
chiamato
sul l’ideamatrimonio e sulla incaricato
rappresentante
morte di un didistinta
la uomo.
lotta recarsi
traLa i Greci
localitàlo sbarco
e leera chiamata,di Cesare e dei suoi
per l’appunto, Ninfeo. fedeli tribù di Hoxha, e i conflnelle
illiriche insediate itti sociali
regioni scatenatisi
più meridio-
alcune abitazioni dal
presso latino,
abusive i sovrani
per dal greco,
“barbari”
Amazzoni. dal per germanico
spuntare veterani presso la baia di Peleste, nali e vicine al confi ne conobbero le magistrature
il diaframma che separava l’area
territorio albanese, ad un’altitudine compresa tra i
rendere l’edificio nuovamente nei decenni successivi la caduta del
trecento e mille metri sul livello del mare: Casso- ele dallo slavo, I ecoloni
che
migliori condizioni commerciali per respingendo
di Apollonia erano una fieri delle
nonché le concitate marce forzate ispirate alla più moderna legislazione greca, ma gli
fruibile per spettacoli teatrali e
proprie per origini elleniche. Lungo la
lanotturne
cittadina satellite l’antica Nikaia) scrittori
di Klos (forseAcroceraunie “muro”; antichi,l’immagine
parlando deglidelIlliri,paese
lasciano nelco-
pea, Feniki, Amantia, (centri di fondazione greca utilizzata
musicali. sua filiazionenell’antichitàdall’illirico rinsaldare
si i legami tra
aprirebbro sulle montagne
ma caratterizzati da una forte componenteAillirica), l’intero
popoli vicini. anno a venire. Il regno
strada che esce dalla città, ad oriente, dei mondo
dispone di un secondo teatro in cui potevano tro- munque intendere che al vertice del potere è poi fortemente infl uenzata
tribale
diversi
destra, dall’alto
Iverso quesiti diffi cilmente risolvibili. nel postotentativo di spettatori.
prendere di sorpresa vidal era fenomeno
sempre un redell’emigrazione,
(e nel caso di Teuta, fattosi
una re-
Scutari, Berat - l’antica Antipatrea - (tutte illiriche), Taulanti
il basso, rinvenimento
sitidiilliricifu scavati
grande sino
si trovano e potente:
addiversi
oggi non alsono
tumuli tempo molti, vare
monumentali settecento
e Lissus (un centro indigeno dove, nel 385 a.C.,
sculture duranteA gliciò
ma lorosivisita
lascavi deve è in aggiungere
gratifi
cui cante
furono grazie che alcune
all’imponenza
sepolte più generazioni Pompeo
Nata come asserragliato
centro illirico, ala Durazzo. città deve forse La gina). Nell’entroterra di Oricum si trova la rocca
difinire
della Filippo
mura
degli esul
II di Macedonia,
all’ambiente naturale il suo re la sua defi nitiva monumentalizzazione alla fase dimassiccio
incontaminato
soprattutto a partire dagli
Amantia, una città fortifi cata che Pausania ri-
Dionigi di Siracusa fondò una colonia peralbano-russi consoli- sul indagini digenoma
aristocratici. degli odierni resa dei conti avvenne a Farsàlo, in anni
dare le sue ambizioni egemoniche sull’Adriatico). Glaucias
anni ‘50 ad Apollonia,
che rilievo ebbeRecenti
lascia chiaramente la forza passati.perIlmettersi
percorso tor- a di dominazione molossa, soprattutto al tempo di corda fondata Novanta. Tuttavia,
dai locresi nell’ultimo
e dagli euboici, adagiata
rappresentante albanesi
giochi hanno permesso scavi archeologici
verificareè hanno
diraggiungerli Macedonia, dove Pompeo futempo
sconfi tto, sudecennio
Almeno inizialmente, il mondo illirico non tuoso
capo di una
sem-da Apollonia
gladiatori e e scomodo necessario
grande
dimostrato per
offdell’aplogruppo
ensiva
che le tombe, militare Pirro.
edificate in
Sicuramente, per un arco di signifi un pianoro si
che è
copre avviato
una superfi un
cie diveloce
tredici
bra aver conosciuto la «civiltà urbana» e laveduta maggior una di Vivari presenza
compensato
del canale didall’appagamento visivo off erto dalle cativo, e conlalui l’ampio
città fu governatastuolo con di un aristocratici
sistema politico ettari. La città di sorgetrasformazione:
immediatamente a sud del fi
Butrinto. volta a sottrarre età ai arcaica
Macedoni in forma le modesta, furono
regioni processo Tirana
I2a1
ampie (considerato
vallate percorse da un fi umi relitto
dal tardo
colore az- plasmato sul modello greco.
principi orientali – per lo più clientes è diventata una capitale vivace e ume Vjosë (antico Aóos) che Appiano di Alessan-
parte della popolazione viveva in piccoli villaggi ingigantite e ampliate a partire edal
(katà kòmas). attorno
zurro
Paleoliticointenso al elagodalla
del di
coronaOchrid. Lo stesso
di montagne,
cro-magnon), spesso
madei primi –
Dalle iscrizioni venute alla luce in molti centri dria ricorda come il confi ne tra Epiro greco ed
chepartesi erano
innevate.
La grande svolta urbanistica avvenne nel IV sec Glaucias, sposato con una principessa Un caso VI sec
molto a.C. dai
interessante discendenti
di ibridazi- facenti di un uniti
koinònalla sua fazione.
sappiamo che il gov- Illiria, cosmopolita
dunque in una mentre
posizionelediaframmatica
campagnechee
a.C., in concomitanza con l’aff ermarsi sulla scena
soprattutto
one e contaminazione una
coloni consistente
che
culturale vi deposero
è presenza
quello di corredi
Byllis, molto
erno era normalmente affi dato ad un’assemblea dovette favorire progressive commistioni etniche.
dall’adolescenza alla pubertà e in
internazionale di alcuni re preparazione
illirici menzionati dagli
del matrimonio.
molossa,
di
un caratteri
centro è
che ricordato
genetici
prende per
ricchi,il endogeni
nome aver
comprendenti dalla dato asilo
vasi
formatisi
popolazione decorati a
legislativa (ekklesìa) a cui si affi ancava il consi- Gran parte dell’area è oggi occupata dal piccolo
illirica dei Byllioni, figure
adagiato rosse e preziosi sarcofagi.
piat- glio Unfederale dei demiurghi. Sono anche ricordati villaggio di Ploçë, pertanto gli scavi si sono limitati
storici greci. Bardylis – che La ebbecittàil godeva
privilegio di di una al famoso
nell’etàposizione delPirroBronzo quando (insuparteuna
egli suggestiva
aveva
condivisi solo
vivere sino a novant’anni nonostante un’esistenza taforma naturale aff modoacciata come sul un fi umealtro per asottolineare
Vjosë, cir- i prìtani IL PIANTO DELLE NINFE
(i massimi rappresentanti del koinòn DIeletti
PANalla zona esterna alle mura.
piuttosto movimentata – fupunto
strategica invidiabile, ma
in grado di vincolare
7
dalla
ca anni,
aveva
cinquecento rimettendolo
popolazione
un della
orgogliosamente
metri sul sul
livello trono
Puglia,
del le
mare. che
regione
proprieLa gliradici
città attualmente),
e il gli strateghi (comandanti militari), gli Anche gli abitanti di Amantia non rinunciarono
debole comune adista molte
verso
spettava solo la altre
quale
all’età
trenta le fonti
di
chilometri
prestigio 12. greche
da
del ricordano
Apollonia,
proprio lungo
lignaggio, la in Il
ipparchi
una culto(i delle
comandantininfe ripropone
della cavalleria) un culto
ed i delle
peripo- acque
allo e delleche
stadio, sorgenti di età preistorica
realizzarono appena fuori dalle
il re Aminta di Macedonia a un tributo annuale,
città greche: l’endemica carenza
tenne testa all’esercito dei Molossi e degli Spar- via diretta in dil’Epiro e in Macedonia. rielaborato
larchi (comandanti dalla civiltà
delle guardiegreca. del Plutarco
corpo, narra porte
spesso che ilurbiche.
comandante di una
Il circuito nave greca
murario del V di sec. fu
migrazioni antichissime
città
Epidamno fu la più celebre colonia che doveva partite
essersi, dalla
nel frattempo,
nome Thamos, giunto in prossimità di Butrinto (la cittàcon illirica situata a sud di Apollonia) il
grano.
tani, trovando la morte in un combattimento contro costa albanese). L’agorà di Byllis è costituito da una piazza di volutamente scelti tra i forestieri). Ogni città aveva, costruito blocchi poligonali e rimodellato
ingrandita con un ulteriore apporto di
Filippo II di Macedonia. È noto, d’altronde, che quattro greca
fu proprio sullo
ettari Ionio suma
ilcircondata
illiri ben tre latinon
integrati danellal’unica.
una stoà,
società infisentì
e civile una voce
ne, scribi, chedelle
uffi ciali gli intimava
fi nanze di scendere
(tamis), dei sulla
secoloterra fermacon
successivo perblocchi
annunciare la morte
squadrati uniti senza
bisogno difuterra Come
coltivabile si può
siadtrovano
indurre vedere, il problema di Pan. Sbarcato
è ginnasiarchi responsabili e adempiuto il compito,
della formazione deiudìfar
levarsi
uso diuno straziante
calce. Tale tecnicalamento; erano mon-
particolarmente
Il rapporto tra Illiri e Macedoni di odio e vi uno della
stadio, un teatro
polis. ed edifi ci pub-
le ninfe di quei boschi che piangevano assieme la scomparsa del loro dio. Proprio a
amore: quando Alessandro ilitigò greci
cona ilfondare blici.
subcolonie
padre trovò C’è
articolato in anche
cuie una grande cisterna
complesso, in cui si rac- giovani, nonché degli agonoteti che si occupavano umentale la si ritrova a Passaron, Orraion, Ambra-
e continuerà Butrinto, l’archeologia ha rivelato la presenza di un pozzo sacro frequentato per secoli.
protezione alla corte del retrasferire Autar- coglieva
la popolazione l’acqua che scendeva dai gradini dello sta- deiIn giochi e delle gare. cia e nel Nekromanteion, tutte fondazioni molosse.
Pleurias degli adeccedente.
alimentare a lungo
Sulle montagnediscussioni
illiriche e età romana
Nel nisce
caso di
una certa Iunia Rufina vi fece scolpire una dedica in lingua greca in cui si
Byllis,delle
da tempo ci si interroga Gli stessi Romani, di fronte alla monumentalità
Epidamno
iati (una tribù illirica stanziata sul mediodipendeva dio durante
Danubio), dagli i piovaschi. Il teatro poteva contenere
Illiri per defi «amica ninfe».
polemiche. I ecorinzi
questo sbarcarono sulle pianure e alla potenza arcaica
ed erano illiriche e di stirpe realeparte
buona sia ladegli
madre di settemila
approvvigionamenti spettatori
costiere
ci può dare un’idea
provenendo
sull’identità
dalsuomare Le ninfe greca
efase eranoo diillirica
casadei suoi ad
anche abitanti nella Secondo
Apollonia. Plutarco, alla di queste di
periferia architetture
città vi ne
Filippo II, sia una delle suegranari,
mogli, Audata;
e leil ma- In relazioni
della
buone linea generale,
consistenza demografi caladella
particolare
città nel suaerano dipozzi
massima fi oritura:
di bitume certopresso
fumanti è che i cui rimasero
suoiveniva colpiti, un
consultato coniando
oracolo. la locuzione
Lo scrittoredi «tecnica
periodo di massimochiamarono
splendore. la regione
Non molto con il nome
lontano, cittadini erano invitati ogni quattro anni a parte- eacide» per descriverle.
greco ricorda che i presagi venivano ottenuti gettando dell’incenso presso le bocche Merita, infi ne, una citazi-
trimonio d’altronde era unacommerciali
strategia normalmente posizione erano geografica
Ápeiros che sidell’Albania
con gli indigeni
può tradurre come delle fumarole e i responsi ricavati osservando onese la le
cittadina
fi amme dicarpivano
Saranda (l’antica
o Onchesmos),
ignoravano
considerate così strategiche che, ad
– relativamente isolata dalle erte
vano un l’esca. Su due argomenti l’oracolo non era però in grado
situata sul beldigolfo
dareche
responsi:
guarda sulalla vicina isola
intervalli regolari, veniva scelto tra i
culturale giogagie balcaniche e ubicata presso matrimonio e sulla morte di un uomo. La località era chiamata,
di Corfù: per l’appunto,
del suo passato splendore Ninfeo.
non rimane
ponente cittadini più abbienti un magistrato molto, e il centro costiero oggi è conosciuto più
portante. chiamato polétes, incaricato il di diaframma
recarsi che separava l’area
per gli ottimi piatti di pesce che per l’archeologia.
presso i sovrani “barbari” per spuntare Nell’antichità, invece, era lo sbocco sul mare ed il
n Epiro
nomi di le migliori condizioni commerciali per porto di Fenice, la città principale della tribù dei
moderna l’intero anno a venire. Il regno dei Càoni. Fondata su un ampio pianoro alla metà del
Tesproti, Taulanti fu grande e potente: al tempo IV sec a.C., conquistata dalla regina illirica Teu-
Partini,
è affatto di Filippo II di Macedonia, il suo re ta solo grazie al tradimento dei mercenari gallici
eografica Glaucias ebbe la forza per mettersi a che vi erano stati posti di guardia (nel 230 a.C.;
ed eventi capo di una grande offensiva militare la città fu poi detenuta dagli Ardeati per breve
utamenti tempo), Fenice venne ad assumere un’importanza
finirono volta a sottrarre ai Macedoni le regioni
vicine e attorno al lago di Ochrid. Lo stesso sempre maggiore, soprattutto dopo essere entrata
a far parte dell’Epiro unifi cato dal leggendario
Glaucias, sposato con una principessa
dire che Pirro. Fenice è stata oggetto di scavi e sondaggi,
molossa, è ricordato per aver dato asilo
lungo il ma l’attività archeologica è ancora ai primi passi.
mentre la al famoso Pirro quando egli aveva solo Si segnala, tra gli altri, l’importante contributo
ù riprese 7 anni, rimettendolo sul trono che gli
ane, alla dell’Università di Bologna che ha recentemente fe-
minerarie
spettava all’età di 12. steggiato il suo decennale di ricerche sull’acropoli
rcitare il Epidamno fu la più celebre colonia caona.
greca sullo Ionio ma non l’unica. (continua nel prossimo numero)
sfuggì ai
isola di
ono una dallo storico, risulta che gli eventi di Alcinoo, la cui reggia veniva ubicata
urazzo. mitici legati alle figure di Durazzo e di sull’isola di Corfù (un chiaro segno
ntendere Epidamno sono ambientati nella prima dell’orgoglio dei coloni per le proprie cmyk

“Shqipëria tjetër”, zbulimi për 4 vilajetet
P
jesë të errëta, apo jo mirë të plotësuara të historisë së Shqipërisë,
fshihen padyshim në arkivat e vendeve të ndryshme europiane.
Ndaj, Arkiva e shtetit shqiptar, pas një marrëveshjeje me atë turke,
do të përpiqet të hedhë dritë mbi disa prej tyre. Por, cila është përmbajtja
e këtyre 57 regjistrave, që do t’i shtohen fondit të Arkivës dhe çfarë do
të mund të sjellin të re në historinë e shtetit shqiptar? Në këto regjistra
janë të përfshira mëse 2.300 dokumente, që u përkasin trevave shqiptare
e që nisin nga shekulli i XV. Ato përmbajnë informacione të detajuara
mbi vendbanimet, pronat, taksat, kryefamiljarët etj., duke dhënë në këtë
mënyrë një panoramë të qartë për zonat e regjistruara. “Është një fond
dokumentar shumë i rëndësishëm, sepse ka detaje. Shumë më i rëndë-
sishëm sesa dokumentet që kanë të bëjnë me kronika të sjella nga kro-
nikanët në dokumentet e tyre. Ka informacione shumë më të sakta për
vet karakterin e asaj çfarë është evidentuar në terren”, thotë Gjet Ndoj,
drejtor i Arkivës në Shqipëri. Aktualisht në arkivat e Turqisë gjenden më
shumë se 90 milionë dokumente të periudhës së Perandorisë Osmane.
Çfarë do të thotë se procesi i identifikimit, seleksionimit, përkthimit e
më pas shpërndarjes në vendet që ato përfshijnë, nuk është i lehtë. E
megjithatë, mes këtij numri të jashtëzakonshëm dokumentesh, tahriret –
siç quhen në Turqi regjistrat, – janë dokumentet më të sakta dhe të plota
për nga të dhënat që ofrojnë. “Regjistrat që pamë sot janë dokumentacio-
ni më i rëndësishëm që mund të ekzistojë sot për sot në Shqipëri dhe në
Turqi, në lidhje edhe me periudhën e Perandorisë Osmane”, thotë Ugur
Unal, drejtor i Përgjitshëm i Arkivës në Turqi. Secili regjistër përmban një
numër të ndryshëm dokumentesh, që janë të ndarë në dy lloje. Janë ato
që përfshijnë të dhëna të përmbledhura për studiuesit, që kërkojnë pjesët
e përgjithshme pa hyrë në elementë të veçantë, ndërsa pjesa tjetër janë
ato që detajojnë dhe sjellin të dhëna më të shumta.
“Një regjistër, më i vogli prej tyre përfshin 60 deri në 600 faqe.
Regjistri më i madh përfshin mbi 650 dokumente. Ndërsa më të zakon-
shmet janë me 300-500 dokumente”, thotë më tej Gjet Ndoj. “Ajo që
është e rëndësishme, është fakti që këto regjistra të bëhen të lexueshëm
dhe të prekshëm për studiuesit dhe publikun shqiptar”, thotë Ugur
Unal. Por përtej anës protokollare, çfarë fshihet pas këtyre “defter”-
ëve dhe cila është vlera e vërtetë e tyre? Regjistrimi i parë osman është
bërë në vitet 1431-1432 dhe jep të dhëna për të ashtuquajturin Sanx-
hakun Arvanit, apo thënë ndryshe Sanxhakun shqiptar me kryeqendër
Gjirokastrën. Këto dokumente janë plotësuar fill pas kryengritjeve të
mëdha të Gjon Kastriotit, babait të Skënderbeut. Osmanët, si rregull
administrativ nuk e quanin zyrtarisht të pushtuar një vend, pa bërë
regjistrimin e popullsisë dhe taksave. Pra, plotësimi i tyre konsiderohej
përmbyllja e pushtimit. “Nëpërmjet studimit të këtyre ‘defter’-ëve, ne
marrim të dhëna të çmuara për historinë politike, historinë adminis-
trative, historinë demografike të viseve shqiptare. Marrim të dhëna të
çmuara për historinë ekonomike dhe sociale të Shqipërisë, të rajoneve
të caktuara të saj. Marrim të dhëna të çmuara për onomastikën, që
është një gjë jashtëzakonisht e lakmuar sot si disiplinë, si për studiuesit
e linguistikës, por edhe për studiuesit e historisë. Marrim të dhëna të
çmuara antropologjike, sociologjike, kështu që nga kjo pikëpamje, këto
‘defter’-e kanë një vlerë shumëpërmasore, janë shumë të vlefshme për
nga rëndësia”, thotë Ferid Duka, historian. I gjithë sistemi osman i ko-
hës funksiononte në bazë të këtij regjistrimi, pasi të ardhurat që vileshin
përmes tyre mbanin në këmbë perandorinë dhe përballonin pjesën për-
katëse të shpenzimeve të saj. Kjo siguron edhe saktësinë maksimale të
këtyre të dhënave. “Ju e dini që këtu nuk lë shumë rast për spekulime
me të vërtetën historike, sepse në njëfarë mënyre, ‘defter’-in mund
ta konsiderojmë si matematikë, që nuk të lë të lëvizësh shumë apo të
spekulosh me konkluzionet e tua”, thotë më tej Ferid Duka. Regjistrat
ofrojnë mundësi të jashtëzakonshme dhe të pakundërshtueshme për vet
saktësinë që kanë, për të kuptuar në detaje përbërjen etnike të zonave të
shumta, që sot janë jashtë kufirit zyrtar shqiptar. Mjafton të përmendësh
faktin se, këto të dhëna përfshijnë territorin e të 4 vilajeteve shqiptare:
atë të Shkodrës, Manastirit, Janinës dhe Kosovës. “Nëqoftëse ne kemi
emra karakteristikë shqiptarë si Gjin, Gjon, Progon, etj., padyshim që
në një vendbanim – të paktën për atë kohë që unë studioj – nuk mund
t’i themi tjetër veçse që është popullsi shqiptare”, thotë historiani Ferid
Duka. Regjistrime, osmanët kanë bërë gjithkund ku kishin territore të
pushtuara. E janë pikërisht të dhëna të tilla, që tregojnë numrin e madh
të shqiptarëve edhe në zona të tjera, veç atyre të 4 vilajeteve. Mjafton
për shembull të analizosh shifrat e një regjistrimi të kryer në Peloponez
të Greqisë në shekullin e XV, ku rezulton se nga 198 fshatra, 155 kon-
siderohen si të banuara nga shqiptarë. E po kështu Korinthi, Atika, Beo-
tia, Selaniku etj. Pra, jo vetëm “defter”-ët që përfshijnë Shqipërinë e
dikurshme të 4 vilajeteve, por edhe ata që janë plotësuar në vendet fqinj
japin një panoramë të qartë e plotësuese të lëvizjeve të ndryshme të kr-
yera gjatë shekujve. Veç dokumentacionit që përshijnë këta 57 regjistra,
Arkiva ka siguruar edhe të dhëna të tjera për figurën e Ismail Qemalit,
apo atë më pak të njohur të Bib Dodës. Dokumente të shumta për his-
torinë e Shqipërisë fshihen në arkivat e vendeve europiane. E sigurisht
ndër më të rëndësishmet janë edhe ato të Venedikut, Dubrovnikut e
kështu me radhë. Të gjitha presin të zbulohen, të tregojnë hapur edhe
atë që deri më sot është mbuluar. Historia shqiptare ka ende shumë për
të thënë. Ky dokumentacion i ri hap një portë të parë, që do të duhej
të pasohej me shumë të tjera, për t’i dhënë në këtë mënyrë zë dhe të
vërteta edhe më të mëdha historisë sonë.
Historiografia
Shqiptari i Turqisë kthehet në Krujë pas 500 vjetësh
Tridhjetepesë shqiptarë të Turqisë në kërkim të rrënjëve të tyre në Shqipëri dhe në Kosovë. Secili nga ta rrëfen
një histori familjare sesi të parët braktisën trojet dhe u shpërngulën në Turqi. Shumë pak nga ta dinë të ndërrojnë
ndonjë fjalë shqip, por shqiptarinë thonë se e kanë në zemër.
J
anë tridhjetepesë veta, shtetas të Turq-
isë, janë nisur në kërkim të rrënjëve të
të parëve të tyre për në Shqipëri dhe
Kosovë. Nga të parët e tyre iu transmetua
gjeneratë pas gjenerate se janë shqiptarë, se
vijnë nga ai apo nga ky vend, pjesë e trojeve
shqiptare. Malli për atdheun që ata panë te
paraardhësit e tyre i shtyri të nisën në kër-
kim të rrënjëve, bazuar në ato që iu folën
stërgjyshi -gjyshit, babai, nëna, e që u për-
collën deri te gjenerata më e re që sot jeton
në Turqi.
Shumë pak prej tyre dinë të ndërro-
jnë ndonjë fjalë shqip. Ata që kuptojnë dhe
mund të zhvillosh një bisedë deri diku janë
të rinjtë që kanë filluar të ndjekin kurse të
gjuhës shqipe, e që po mbahen në kuadër të
Qendrës Kulturore në Stamboll, e hapur nga
Ministria e Diasporës e Kosovës
(MDK). Secili nga ta rrëfen një
histori familjare sesi të parët brak-
tisën trojet dhe u shpërngulën
në Turqi. Të jesh pjesë e ekipit
të tyre për të vizituar vendet më
domethënëse të historisë shqip-
tare, si: Kalaja e Krujës, e Shko-
drës, Durrësin e vjetër, objektet
e kohës antike…, ku gjurmët e
identitetin kombëtar shihen dhe
tregojnë të kaluarën e organizimit
shtetëror shqiptar që u sulmua
nga romakët, turqit, sllavët, por
mbijetojnë me mure e rrënoja për
t’iu dëshmuar pasardhësve një të
kaluar, nga koha kur gurët nisën të mblidhen
dhe bëhen mure, e pastaj kala, e shtete të
zhvilluara, nuk të sjell vetëm kënaqësi, por
edhe dhimbje teksa sheh fytyrat e tyre që
me nostalgji shikojnë monumentet, flasin e
mendojnë si ishte këtu dikur, si flisnin dhe
jetonin të parët e tyre.
Krujën e viziton shqiptari që
familja iu shpërngul në Turqi
më 1480
Arritja në Kalanë e Krujës është më emo-
cionuese për Mustafa Arnabudoğlu që jeton
në qytetin Sinop ku familja e tij u shpërngul
para 536 vjetësh. Por, historia e familjes
së tij lidhet me kohën e Gjergj Kastriotit –
Skënderbeut. Familja e tij ishte shpërngulur
në vendin e quajtur Trabzon në Turqi vetëm
12 vjet pas vdekjes së Skënderbeut, pra në
vitin 1480.
“Në vitin 1480 të parët e mi kanë shkuar në
Trabzon. Kam hulumtuar në arkiva dhe kam
hasur në të parët e mi, madje dhe në kohën
kur nuk kishte letërnjoftime dhe përshkruhej
personi, një nga paraardhësit e mi ishte përsh-
kruar fytyra duke iu veçuar mjekra ngjyrë të
verdhë. Sot fëmijët e mi kanë sytë e kaltër”,
rrëfen ai teksa tregon anëtarët e familjes me
sy të kaltër, si një nga tiparet që merret për
prejardhjen shqiptare. Arnabudoğlu thotë se
familja e tij është nga një vend në trekëndëshin
Shkup-Tetovë-Kosovë, që dyshohet rrethi i
Kaçanikut, pra saktë nuk ka arritur ta gjejë
vendin, ndërsa tregon se i pari i tyre që më
1480 kishte arritur në Trabzon, ishte martuar
me një grua nga rrethi i Malit të Zi apo Bosnja
që ishin shpërngulur po ashtu nga turqit në
atë vend. Ai nuk arrin të numërojë fotot që ia
bën Skënderbeut brenda në Kala dhe gjithë
eksponateve tjera të vendosura në muze. Se-
cili nga ta po dëgjon me vëmendje drejtorin
e Muzeut Kombëtar “Gjergj Kastrioti” dhe
Muzeu Etnografik “Kalaja e Krujës”, Mehdi
Afizi, teksa tregon për historinë e Skënder-
beut dhe figurave tjera të kohës së tij, e më
përpara.
Kërkojnë fshatrat e të
parëve në Shqipëri e Kosovë,
ato u kanë mbetur në Serbi e
Greqi
Shumica nga ta nuk e dinë saktë nga i
kanë të parët, por kanë vendosur t’i gjejnë
vendbanimet nga i kishin. Ramazan Çakmak
vjen nga vendi i quajtur Tokak në Turqi. Ai
thotë se do të shohë fshatin nga i cili babai i
tij i tregoi se si familje ishin shpërngulur në
vitin 1903. “Fshati quhet Qyqallë, ky fshat
më kanë thënë se është në Kosovë, dua të
shkoj dhe ta shoh fshatin dhe mos kam ndon-
jë kushëri atje”, përgjigjet dhe pyet njëko-
Anno 14
hësisht ai. Fshati Qyqallë historikisht është
një fshat në rrethinat e Nishit në Serbi dhe
familje me këtë mbiemër Qyqalla në Kosovë
ka në fshatin Bardh të Madh të komunës
së Fushë Kosovës dhe disa vende tjera të
shpërndarë nëpër Kosovë. Kur e kupton
këtë Çakmak, ëndrra e tij dhe shpresa me
të cilën ishte nisur nga Turqia për të prekur
dheun e fshatit të tij shuhet. Ai e kuptoi se
ai vend shqiptar tashmë s’i takon Kosovës,
por Serbisë. Gyl Ceylani është po ashtu
shtetase turke me prejardhje shqiptare dhe
po ashtu thotë se nuk e di vendin e lindjes
së të parëve. Por, thotë se është nga Kosova,
një fshat që e quan Ivajë. “Një fshat e di e
quajnë Ivajë. Kaq më kanë thënë prindërit
e mi se dinë. Ku është fshati Ivajë dua të
shkoj”, thotë ajo, me një shqipe paksa të rën-
duar, por tregon se prindërit i flasin shqip
ende mirë dhe jetojnë në Bafër. “Unë dua
ta mësoj shqipen, të flas dhe të shkruaj më
mirë, të ruaj identitetin kombëtar. E kam fil-
luar qe katër-pesë muaj kursin për mësimin
e shqipes”, thotë ajo. Ajo thotë se vizitën po
e përjeton me shumë emocion. “Madje, nuk
kam fjetur nga gëzimi, e kemi një grup të
përbashkët dhe kam shkruar aty se nuk më
zë gjumi,ju thosha se nuk më zë gjumi. Tek
ne thonë: ‘Kur nuk të zë gjumi numëroji de-
let që kërcejnë mbi gardh’. Unë shkrova se
numërova deri në 88 po nuk më zuri gjumi
se kam për të shkuar në Shqipëri dhe në
Kosovë”, rrëfen ajo.
Shqiptarët e Turqisë po zgjo-
hen
Ömer Haydari flet shumë rrjedhshëm
shqip. Ai është i emocionuar për vizitën në
Krujë. “Kruja nuk e kam ditur se është kaq
e bukur. Po të vija vetë do të mund ta kaloja
dhe mos ta vizitoja”, thotë ai. Familja e tij
ka emigruar në Turqi më 1958 nga Shala e
Bajgorës. “Prej familjes sonë është shpërn-
gulur gjyshi dhe gjyshja, Gjyshi kishte pasur
shtatë fëmijë, por dy djem i kanë mbetur në
Kosovë, sepse njëri ishte i martuar dhe atij
i vonohej procedura e dokumenteve, kurse
tjetri ishte 20 vjeç, i pamartuar, por prapë i
vonoheshin dokumentet”, rrëfen ai ndarjen
e familjes shqiptare – babait me fëmijët e
vëllezërit mes tyre, përgjithmonë. “Babës i
mbetën dy vëllezër në Kosovë”, thotë ai, de-
risa tregon se familja e nënës ka mbetur në
Prishtinë dhe në Podujevë. Haydari tregon
se te shqiptarët e Turqisë ka nisur të ngri-
het vetëdija për të kaluarën historike të tyre
dhe këtë ia dedikon sidomos ambasadorit
shqiptar Genc Muçaj, që, sipas tij, po kon-
tribuon shumë për shqiptarët në Turqi. Ai
thotë se tashmë në Turqi po formohen dhe
shoqata. Në Bursë është formuar shoqata,
në mars 2016, dhe quhet “Shoqata kul-
turore shqiptare”. “Politika e Rankoviqit ia
arriti që në vitet 1957, 58, 59 ta largojë
gjysmën e Kosovës, të asimilojë shqiptarët.
Ne tani jemi duke menduar dhe vepruar si
ta kthejmë këtë, së pari gjuhën t’ia mësojmë
rinisë, traditën shqiptare, kulturën shqiptare
dhe të jemi në kontakt me Shqipërinë dhe
Kosovën”. Me Shqipërinë thotë se ia kanë
dalë, pasi që ambasadori Muçaj ai thotë se
është në gjendje pa ndërprerë të komunikojë
së paku me 3 mijë shqiptarë aktivë dhe në
telefon, “viber”, në rrjete sociale… dhe të
punojë në plotësimin e kërkesave të tyre.
“Ne kërkojmë përkrahje nga shteti i Kosovës
se shumica e të emigruarve në Turqi janë
nga Kosova”, thotë Haydari për “Zërin”. Ar-
navut Sefik mban shqiponjën në jakën e se-
n.3 Luglio 2016 pagina 14
trës së tij që ia ka dhuruar ambasadori shq-
iptar Muçaj, pasi kur i kishte pyetur se çfarë
duan, Sefik i kishte thënë se e do shtetësinë
shqiptare. Ai është nga Kosturi i Greqisë dhe
familja e tij ka emigruar në Turqi në vitin
1914. “Prej Kosturi kanë dalë më 1914,
krejt familja, gjyshi me vëllezër dhe me mo-
tra, dhe si kanë shkuar në Turqi gjyshin e
kanë marrë ushtar menjëherë. Ai është vrarë
më 1915 në Qanakala”, thotë Sefik, që zyr-
tarisht ka emër tjetër, por të gjithë në Yalova
ku jeton e njohin si Arnavut Sefik, për shkak
se gjithmonë ka dashur dhe do të dallohet se
ka prejardhje shqiptare. Thotë se babai i tij
ka folur gjithnjë shqip, e po ashtu edhe nëna.
“Edhe mysafirët që na vinin nga Turqia
flisnin shqip me babanë dhe nënën”. Ai thotë
se pastaj fëmijët nisën shkollën në turqisht.
“Babi dhe nëna më thoshin mësoje
gjuhën, kurse unë u thoja se në
Turqi po jetoj, pse ta mësoj”. Tani
thotë se është zgjuar vetëdija kom-
bëtare për të ruajtur identitetin
shqiptar. Ai thotë se s’ka qenë asn-
jëherë në Kostur. “Kemi menduar
se është në Shqipëri. Më vonë e
mësuam se është në Greqi”, thotë
ai. Nuhi Erkurt në gjoks ka të
varur një varëse me shqiponjë që
nuk e heq atë asnjëherë. Ai flet
pak shqip, pasi ka mësuar në kurs.
“Babai dhe nëna dinë shumë mirë
shqip. Unë po shkoj në kurs, sepse
jam shqiptar dhe dua të mësoj shq-
ipen”, thotë Erkurt. Thotë se babanë e ka nga
Kaçaniku, i ikur në Turqi më 1957, kurse në-
nën e ka nga Shkupi.
Ëmbëlsira “Kabunia” servohet
nga koha e Skënderbeut
Në Krujë, ata shijuan ëmbëlsirën e kohës
së Skënderbeut. Lulëzim Derveni, pronar i
restorantit “Alba”, tregon se ofron veç ush-
qim tradicional. Në këtë restorant, shqiptarët
e Turqisë po provojnë gatimet krejtësisht
tradicionale të zonës që ofron restoranti, si:
tava e dheut, tava e kosit, me spinaq, mish
viçi, pulë me qull, disa lloje byreku, byrek
me spinaq, byrek me hithra. “Janë të zonës
q me vite të tëra janë përcjellë nga banorët.
Në restorant ofrojmë vetëm ushqim tradi-
cional që përdoret në Krujë dhe rrethinë.
Të gjitha perimet, djathin, mishin, rakinë i
marrim nga banorët”, thotë Derveni. Ai ka
vendosur të shërbejë dhe një ëmbëlsirë që
quhet “Kabunia” dhe është specialitet i zo-
nës së Krujës. Sipas tij, kjo ëmbëlsirë daton
që nga koha e Skënderbeut. “Kjo ëmbëlsirë
është përdorur dhe në kohën e tij e para tij”,
thotë Derveni, duke treguar se është shumë
karakteristike sepse prodhohet dhe nga mi-
shi. “Kjo prodhohet me mishin e qafës së
dashit, prandaj është karakteristike dhe e
veçantë. Ka shumë produkte dhe duhet kohë
e gjatë për t’u gatuar. Nga qafa e dashit
merret mishi, bëhet fije-fije, zihet shumë, i
shtohet oriz, rrush i zi i thatë, kanellë, karafil
kokërr (xhenxhefil), shtypet sepse ia jep
ngjyrën kabunisë, sheqer, mjaltë, gjalpë dhe
përbërësi kryesor lëngu i mishit të qafës së
dashit që përdoret të zihet kabunia”, tregon
ai për ëmbëlsirën që nga Skënderbeu që e
përdor zona vetëm në ditë të veçanta. Ymer
Avdiu, udhëheqës i Divizionit për Arsim në
Ministrinë e Diasporës së Kosovës (MDK),
thotë për gazetën se kjo ministri për çdo vit
organizon vizita të nxënësve, studentëve,
studiuesve dhe pjesëtarëve të tjerë të dia-
sporës, nga diaspora në vendlindje, ku hyn
jo vetëm Kosova, por dhe vizitat në Shqipëri.
Avdiu thotë për “Zërin” se rëndësi i kushto-
het sidomos diasporës së vjetër që jeton në
Turqi dhe në Greqi. “Nga këto dy vende,
po ashtu, rregullisht kemi grupe që vizitojnë
vendlindjen për çdo vit”, thotë ai, duke bërë
të ditur se qëllimi i këtyre vizitave që finan-
ciarisht mbulohen nga MDK-ja në pjesën më
të madhe është ruajtja e identitetit kombëtar
të diasporës. “MDK-ja ka për qëllim krijimin
e lidhjes me vendlindjen dhe njohjen me të
kaluarën historike e kulturore të vendit të
tyre të prejardhjes”.
Tridhjetepesë shqiptarët e Turqisë erdhën
në atdhe, Kosovë e Shqipëri, në një ekskursion
5-ditor të organizuar nga Ministria e Diasporës.
pagina 15 Anno 14 n.3 Luglio 2016
Kryeministrat e Greqisë me origjinë shqiptare I primi ministri di Grecia di origine albanese
H istorikisht, arvanitasit kanë dhënë një kontribut
të madh në të gjitha fushat e jetës politike dhe
kulturore të Greqisë. Shumë prej tyre përfshihen në
listën e emrave më të shndritshëm, që i dhanë lavdi
Greqisë së Re. Gjithnjë nga historia kemi mësuar se
shqiptarët kanë bërë karrierë udhëheqëse politike në
Turqi, Rumani, Itali, Egjipt. Por shumë pak është
shkruar dhe folur që shqiptarët ose grekët me origjinë
shqiptare ishin shumë kryetarë dhe kryeministra të
Greqisë. Prandaj për lexuesit sot kemi zgjedhur të
paraqesim biografitë të disa kryeministrave të shtetit
Grek që ishin arvanitas. Qëllimi është për të ndriçuar
rolin historik që luajtën arvanitasit për drejtimin e
mbretërisë dhe shtetit grek. Kryeministra të Greqisë
që ishin arvanitas janë më shumë seç paraqesim në
këtë përmbledhje të përgjithshme, por mjerisht na
mungojnë të dhënat biografie për më gjerë. Dhe këto
biografi janë marrë nga arkiva e Lidhjes së Arvani-
tasve të Greqisë. Arvanitasit, këta luftëtar trima, her-
onj të Kryengritjes të 1821, jo vetëm me armët e tyre
luftuan për pavarësinë e Greqisë, por ishin kryetarët
e parë të shtetit grek, që drejtuan Greqinë drejtë zh-
villimit të jetës europiane. Shumica e kryeministrave
të Greqisë që ishin arvanitas janë me origjinë nga
ishujt që historikisht njihen të banuar dhe banohen
edhe sot me shumicë nga popullata arvanitase si Hi-
dra, Speca, Poros, Salamina etj.
Në vitin 1850, arvanitasi Andoni Kryeziu, kur ishte
kryeministër, shpalli Kishën Autoqefale Greke, duke
e shkëputur përgjithmonë nga vartësia e Fanarit të
Stambollit. Arvanitasi tjetër Dhimitër Vulgari pasi u
zgjodh kryeministër i Greqisë, u bë e mundur bash-
kimi i Shtat ishujve me Greqinë. Kryeministri Dhim-
itër Vulgari mbështeti fuqishëm kryengritjen e ishul-
lit të Kretës për tu bashkuar me Greqinë. Po ashtu
Kryeministër të Greqisë kanë qene edhe arvanitasit
Teodoros Pangallos i cili më tej u zgjodh dhe Kryetar
i shtetit grek. Kryeministër i Greqisë ka qenë edhe
anëtari i Akademisë së Athinës Aleksandër Diomi-
dhis për të cilin kemi shkruar në biografitë e arvani-
tasve që ishin anëtarë të Akademisë greke. Ai u zg-
jodh Kryeministër i Greqisë më 30.6.1949 deri më
6.1.1950. Pra historikisht arvanitasit kanë dhënë një
kontribut të madh në të gjitha fushat e jetës politike
dhe kulturore të Greqisë. Shumë prej tyre përfshihen
në listën e emrave më të shndritshëm, që i dhanë lav-
di Greqisë së Re. Por sot pozicioni i gjuhës, kulturës
dhe i traditave të tyre nuk e meritojnë vendin që u ka
lënë shtetin grek. Ku çdo gjë që ka lidhje me arvanita-
sit fshihet, izolohet dhe konservohet nëpër bodrumet
e harresës për të mos dalë më në dritë e vërteta e tyre
që janë zotër të Greqisë.
1.- Gjergj KUNDURIOTI (1782-1858) lindi në
ishullin e Hidrës. I takon familjes së Kunduriotëve që
ia dhanë shumë kryengritjes së 1821. Tok me vël-
lanë Llazarin, dhanë shumën prej 1.948.158 franga
ari (4/5 të pasurisë së tyre) për mbështetjen të Kry-
engritjes të 1821. Ishte Kryetar i Greqisë në peri-
udhën 11.10.1824-6.2.1825. Kryetar dhe anëtar
i Komisionit Drejtues më 1832. U zgjodh kryetar
i mbledhjes së Pleqërisë së parë(1844-1845), të
mbledhjes së Pleqërisë së dytë(1845-1846), dhe të
mbledhjes së tretë(1846-1847). Në janar të 1844 u
bë kryeministër dhe ministër i Marinës. U bë kryemi-
nistër përsëri në vitin 1848, dhe dha dorëheqjen për
shkak të mospajtimit me mbretin Otton. Në vazhdim
ishte deputet dhe kryetar i Kuvendit të mbretërisë së
Greqisë më 1856. Vdiq më 1858 në ishullin e Hi-
drës.
2.- Andon KRYEZIU (1796-1865) lindi në
ishullin e Hidrës më 1796. Familja e tij kishte ardhur
në ishull në shekullin XVII. Rrënjët e fisit të Kryez-
injve gjenden në fshatin arvanitas Krieza të Eubesë
jugore. Qysh në fillim të luftës së 1821 luftoi gjith-
një në vijën e parë dhe si dorë e djathtë e admiral
Andrea Miauli. Më 1836 bëhet ministër i Marinës
detare greke, më vonë bëhet krye kujdestar i oborrit
të mbretit Otton dhe zgjidhet kryeministër në 1842-
1844, dhe në vitin1849-1854. Gjatë periudhës që
ishte kryeministër zgjidhi problemin e madh kishtar
të asaj kohe me shpalljen e Kishës Autoqefale Greke
më 1850 duke e shkëputur përgjithmonë nga qendra
e fesë ortodokse në Stamboll. Ishte i pari njeri që u
bë nënadmiral i Marinës greke dhe u caktua adju-
tant i mbretit Gjeorgjit të parë të Greqisë. Vdiq më
1865 në Athinë dhe u varros me nderime të veçanta
të mëdha.
3. – Dhimitër VULGARI (1801-1877) lindi më
1801 në ishullin e Hidrës. Ishte bir i beut të Hidrës,
Gjeorgjio Vulgarit. Në moshën 17 vjeç u bë anëtar i
Këshillit të Hidrës dhe më 1822, u zgjodh kryetar i
përfaqësisë së Hidrës, u bë dhe drejtues i anijes luf-
tarake në ishull. Më 1826 ishte prokuror i Hidrës dhe
më 1848 u bë ministër i Ekonomisë. Ishte kryemi-
nistër nga viti 1855-1857, 1862-1863, 1863-1864,
1868-1869, 1871-1872, dhe nga 1874-1875. Gjatë
periudhës që ishte kryeministër u bë bashkimi i Shtat
Ishujve me Greqinë, dhe mbështeti fuqishëm kry-
engritjen e ishullit të Kretës.
Storia
Vdiq më 1877 në Athinë.
4. -Athanas MIAULI (1815-1867) lindi në ishul-
lin e Hidrës më 1815 dhe ishte djali i të lavdishmit
Andrea Miaulit. U rrit pranë babait në det dhe mësoi
në anije Fregatë shkrim e këndim në gjuhën greke
nga Filip Joanu. Ai mbaroi Fakultetin Ushtarak të
Mynihut në Gjermani dhe shërbeu si oficer i marinës
greke. U bë adjutant i mbretit Otton dhe ministër i
Marinës në vitin 1855. Kryeministër i Greqisë u zg-
jodh nga viti 1857-1862.
Vdiq në Paris të Francës në vitin 1867.
5.- Pavlo KUNDURIOTI (1855-1935) lindi
në ishullin e Hidrës më 1855. Pavloja ishte nipi i
Gjeorgjio Kunduriotit dhe bëri karrierë si oficer i
Marinës, me një veprimtari të gjerë. Në vitin 1905
u bë adjutant i mbretit Gjeorgjio i Parë, në prag të
luftës së 1912 u bë komandant i flotës së Egjeut dhe
në vazhdim u bë nënadmiral. Pushtoi ishujt Limons,
Tenedos, Tasos, Samothraqit, Psara dhe Mitilini.
Mundi flotën turke në dhjetor të vitit 1912 dhe në
janar 1913. Më 1915 u zgjodh ministër i Marinës
dhe më 1916 anëtar i Treshes arvanitase Venizel-
los, Dangëlliu, Kundurioti që drejtonte lëvizjen më
1917, dhe u bë ministër i Marinës. Më 1920 u bë
mëkëmbësi i mbretit të Greqisë dhe më 1923 u bë
Kryetar i parë i Republikës Greqisë deri më1926.
Në vitin 1926 u zgjodh Kryetar i Republikës Greke
arvanitasi tjetër Teodoros Pangallos. Në vitin 1929 u
rizgjodh përsëri Kryetar i Republikës së Greqisë dhe
dha dorëheqjen për shkaqe shëndetësore në dhjetor
të vitit 1929. Vdiq më 1935 në Faliro të Greqisë.
6.- Petro VULGARI (1884-1957) lindi në ishul-
lin e Hidrës më 1884. Ishte oficer i Marinës në
Luftërat Ballkanike dhe mik i ngushtë i Pavlo Kun-
duriotit. U bë në periudhën 1926-1935, komandant
i përgjithshëm i aviacionit të marinës, komandant i
bazës së nëndetësve dhe më vonë atashe ushtarak në
Ankara të Turqisë. U bë ministër i Aviacionit në Qe-
verinë e Lindjes së Mesme, dhe nga 8-4-1945 e deri
më 17-10-1945 u bë kryeministër i Greqisë. Nuk
pranoi kurrë shpërblimet për detyrën si kryeministër.
Ai vdiq në Athinë më 1957.
7.- Diomidh QIRIAKO (1811-1869) lindi në
ishullin e Specas në vitin 1811. Familja Qiriako i dha
shumë Kryengritjes të 1821. Vëllai i tij, Jani Qiriako
ishte nënadmiral i flotës së ishullit të Specas dhe u
vra në luftën e Mesollogjis. Diomidhi studioi për dre-
jtësi në Universitetin e Pizës dhe të Parisit. Më 1835
u bë prokuror i Gjyqit të Shkallës së Parë. Në vitin
1840 u zgjodh i plot fuqishëm i ishullit të Specas.
Ishte redaktori kryesor i Kushtetutës të vitit 1843 dhe
qysh nga viti 1851 ishte profesor i së Drejtës Kush-
tetuese. Ishte ministër i Fesë dhe Arsimit Publik, dhe
më 18-3-1863 deri 29-4-1863 ishte kryeministër i
Greqisë. Vdiq në Itali në vitin 1869.
8.- Emanuil REPILI (1863-1924) lindi më 1863
në Kranidhi. Studioi për drejtësi dhe u muar dhe me
gazetari. Ishte kryeredaktor i gazetës “Akropol” dhe
ishte artikullshkruesi special për më se një dekadë.
U bë ministër i Jashtëm më 1910 dhe më 1913, në
krah të kryeministrit Elefterios Venizellos. Ai mori
administrimin e përgjithshëm dhe organizimin e
Greqisë së Veriut. Në vitin 1925 u zgjodh ministër i
Ekonomisë dhe më 1916 ministër i Punëve të Jasht-
me dhe nënkryetar i qeverisë. Si ministër i Jashtëm
përpunoi dhe arriti të votohet ligji për Bashkitë dhe
Komunat që tregonte sistemin e drejtimit të bashkive
dhe komunave. U zgjodh kryeministër më 21-8-1917
deri 28-8-1917, dhe nga 19-10-1917deri 3-1-1918.
Vdiq në Kranidhi më 1924.
9.- Aleksandër KORIZI (1885-1941) lindi më
1885 në ishullin e Poros. Studioi për Drejtësi dhe në
vitin 1903 u emërua nënpunës në Bankën Kombëtare
Greke. U bë drejtor i kësaj banke më 1921 dhe nën-
drejtor i saj më 1928. Në vitin 1929 krijoi Bankën
Bujqësore dhe ishte i pari drejtor i saj. Më 1936 u bë
ministër i Komunikacionit dhe më 1939 u bë përsëri
drejtor i Bankës Kombëtare Greke. Me vdekjen e kry-
eministrit Metaksait në janar të vitit 1941, kur askush
nuk ndërmerrte qeverisjen e Greqisë, mori detyrën e
kryeministrit më 19-1-1941, dhe më 18 prill 1941,
pas një mbledhje të vështirë të Këshillit të Ministrave,
kur u kthye në shtëpi, vrau vehten.
(Vijon në faqen 18)
S
toricamente, Arvanitas hanno contribuito
pesantemente in tutti i settori della vita politica e
culturale della Grecia. Molti dei loro nomi inclu-
si nella lista dei più eclatante, che ha dato la Grecia
Re di gloria. Sempre più spesso abbiamo imparato
dalla storia che gli albanesi sono diventati il princi-
pale carriera politica in Turchia, Romania, Italia, Eg-
itto. Ma ben poco è stato scritto e parlato albanesi o
greci di origine albanese sono stati molti presidenti e
primi ministri di Grecia. Pertanto i lettori oggi hanno
scelto di presentare le biografie di alcuni dei premier
di stato greci che erano arvanitas. L’obiettivo è quello
di illuminare il ruolo storico svolto Arvanitas eseguire
il regno e lo Stato greco. primi ministri di Grecia sono
stati più di arvanitas sono presenti in questo riepilogo
generale, ma purtroppo mancano dati per la biografia
più ampia. Queste biografie sono prese dagli archivi
della Lega di Arvanites Grecia. Arvanites, questi eroi
guerrieri coraggiosi della rivolta del 1821, non solo
con i loro fucili combattuto per l’indipendenza della
Grecia, ma sono stati i primi presidenti di stato greco,
che ha portato la Grecia al suo sviluppo della vita eu-
ropea. La maggior parte dei primi ministri di Grecia
erano arvanitas provengono isole conosciute storica-
mente occupati e abitate oggi dalla maggioranza della
popolazione Arvanite come Hydra, peperoni, Poros,
Salamina, etc.
Nel 1850, Anthony Arvanites Kryeziu, come primo
ministro, ha annunciato la Chiesa autocefala di Gre-
cia, permanentemente separata dal subordinazione
del Fanar a Istanbul. Un altro Demetrio Arvanites
Vulgari dopo essere stato eletto primo ministro della
Grecia, è stato reso possibile fusione delle Sette Isole
con la Grecia. Demetrio Primo Vulgari ha sostenuto
con forza la rivolta dell’isola di Creta per unire con
la Grecia.
Grecia anche essere stato primo ministro Theodo-
ros Pangalos anche Arvanitas che è stato eletto come
Capo dello Stato e greco. il primo ministro della Gre-
cia è stato anche un membro delle biografie Academy
of Athens Alexander Diomidhis dei quali hanno scrit-
to di Arvanites che erano membri dell’Accademia
greca. E ‘stato eletto primo ministro della Grecia il
1949/06/30 fino 1950/06/01. Così Arvanitas stori-
camente hanno fornito un contributo significativo
in tutti i settori della vita politica e culturale della
Grecia. Molti dei loro nomi inclusi nella lista dei più
eclatante, che ha dato la Grecia Re di gloria. Ma oggi
la posizione della lingua, cultura e tradizioni non
meritano il posto che ha lasciato la Grecia. Dove tutto
è di circa Arvanitas eliminati, isolati e conservate in
cantine non dimenticare di venire fuori nella loro vera
luce che sono maestri della Grecia.
1.- George Kundurioti (1782-1858) è nato
sull’isola di Hydra. Appartiene alla famiglia delle
Kunduriotëve che ha dato molti dei 1821 rivolta
Tok fratello Lazzaro, data la quantità di 1,948,158
franchi oro (4/5 del loro patrimonio) per sostenere
la rivolta del 1821. E ‘stato Presidente della Gre-
cia durante 11:10. 1824-6.2.1825. Presidente e
membro del comitato direttivo nel 1832. E ‘stato
eletto presidente della prima riunione del vecchiaia
(1844-1845), il secondo incontro di vecchiaia (1845-
1846), e della terza sessione (1846-1847). Nel gen-
naio 1844 è diventato primo ministro e ministro della
Marina. E ‘diventato primo ministro ancora una volta
nel 1848, e si è dimesso a causa del disaccordo con
il re Ottone. Avanti era un membro e presidente
dell’Assemblea del Regno di Grecia nel 1856. Morì
nel 1858 sull’isola di Hydra.
2.- Kryeziu Anthony (1796-1865) è nato
sull’isola di Hydra nel 1796. La sua famiglia erano
venuti per l’isola nel XVII secolo. radici Kryezinjve
tribù, nel villaggio di Krieza arvanitas Eubea meridi-
onale. Dall’inizio della guerra nel 1821 sempre com-
battuto in prima linea e la mano destra dell’ammiraglio
Andrea Miauli. 1836 diventa ministro della greca
marina navale, per poi diventare capo custode della
corte di re Ottone e primo ministro eletto nel 1842-
1844, e in vitin1849-1854. Che fu primo ministro
durante la grande ecclesiastica a risolvere il prob-
lema, al momento dell’annuncio della Chiesa greco-
ortodossa nel 1850 da permanentemente staccata dal
centro di religione ortodossa di Istanbul. Egli fu il
primo uomo che è diventato vice-ammiraglio della
marina greca ed è stato nominato aiutante di campo
del primo re di Grecia Georgia. È morto ad Atene nel
1865 e fu sepolto con grandi onori.
3. - Demetrio Vulgari (1801-1877) è nato
1801 sull’isola di Hydra. Bey era il figlio del Hydra,
Gjeorgjio Vulgari. All’età di 17 anni è diventato un
membro del Consiglio di Idra e il 1822, è stato eletto
presidente della Rappresentanza di Hydra, e divenne
capo della nave militare sull’isola. 1826 è stato il
procuratore di Hydra e nel 1848 divenne ministro
dell’Economia. E ‘stato primo ministro 1855-1857,
1862-1863, 1863-1864, 1868-1869, 1871-1872,
e 1874-1875. Che fu primo ministro durante il peri-
odo è stata la fusione di sette isole con la Grecia, e
fortemente sostenuto la rivolta dell’isola di Creta.
Morì nel 1877 ad Atene.
4. -Athanas MIAULI (1815-1867) è nato
sull’isola di Hydra nel 1815 ed era il figlio del glo-
rioso Andrea Miaulit. E ‘cresciuto vicino al mare e
padre insegnato in nave fregata di alfabetizzazione in
lingua greca da Philip Joanu. Si è laureato presso la
Facoltà militare di Monaco di Baviera, in Germania e
servì come ufficiale della Marina greca. Re divenne
aiutante di campo di Otton e Ministro della Marina
nel 1855 è stato eletto primo ministro della Grecia
1857-1862. Morì a Parigi nel 1867.
5.- Pavlo Kundurioti (1855-1935) è nato nel
1855 sull’isola di Hydra era il nipote di Gjeorgjio
Pavlo Kundurioti e fatto una carriera ufficiale della
Marina, con una vasta attività. Nel 1905, il re di-
venne aiutante di campo Gjeorgjio In primo luogo,
alla vigilia della guerra, nel 1912 divenne comandan-
te della flotta del Mar Egeo e il prossimo diventato
vice-ammiraglio. Limons invasero le isole, Tenedos,
Tasos, Samothraqit, Psara e Mitilini. Sconfitto la
flotta turca nel mese di dicembre 1912 e il gennaio
1913. 1915 è stato nominato ministro della Marina
e membro della Troika nel 1916 Arvanite Venizelos,
Dangëlliu, Kundurioti che ha guidato il movimento
nel 1917, e divenne ministro della Marina. 1920 è
diventato il viceré del re di Grecia, e nel 1923 di-
venne il primo Presidente della Repubblica greca a
më1926. Nel 1926 è stato eletto Presidente della
Repubblica ellenica Theodoros Pangalos Arvanites
altro. Nel 1929 ancora una volta è stato eletto Presi-
dente della Repubblica di Grecia e si è dimesso per
motivi di salute nel dicembre 1929. Morì nel 1935
a Faliro, Grecia.
6.- Petro Vulgari (1884-1957) è nato sull’isola
di Hydra nel 1884. E ‘stato l’ufficiale della Marina
nelle guerre dei Balcani e amico intimo di Pavlo
Kundurioti. E ‘diventato il periodo 1926-1935, il
comandante generale dell’aviazione navale, coman-
dante della base sottomarina e più tardi un addetto
militare ad Ankara, in Turchia. Divenne ministro
dell’aviazione del governo del Medio Oriente, e dal
1945/08/04 fino 17-10-1945 divenne primo minis-
tro della Grecia. Non ha mai rifiutato ricompense per
la carica di primo ministro. È morto ad Atene nel
1957.
7.- Diomidh QIRIAKO (1811-1869) è nato
sull’isola nel 1811. La famiglia Specas Qiriako ha
dato molto Rivolta del 1821. Suo fratello, Ian è stato
vice-ammiraglio della flotta Qiriako dell’isola Specas
e ucciso in Mesollogjis di guerra. Diomidhi ha stu-
diato diritto all’Università di Pisa e Parigi. 1835 di-
venne procuratore del Tribunale di primo grado. Nel
1840 è stato eletto il potente isola piena di Specas.
Era l’editor principale della Costituzione del 1843 e
dal 1851 professore di diritto costituzionale. E ‘stato
Ministro della Religione e Pubblica Istruzione, e il
18-3-1863 al 29-4-1863 era primo ministro della
Grecia. Morì in Italia nel 1869.
8.- Emmanouil REPILI (1863-1924) è nato
nel 1863 in Kranidhi. Ha studiato legge e divenne
noto e giornalismo. È stato redattore del giornale
“Acropolis” e lo scrittore di questo articolo è stato
speciale per un decennio. E ‘diventato ministro degli
Esteri nel 1910 e 1913, a fianco il primo ministro
Eleftherios Venizelos. Prese la gestione complessiva
e l’organizzazione della Grecia del Nord. Nel 1925
è stato eletto Ministro dell’Economia e nel 1916 il
Ministro degli Esteri e Vice-Presidente del Governo.
Come ministro degli Esteri ha elaborato e gestito di
votazione su una municipalità e comuni del sistema
di gestione che mostrano i comuni e comuni. E ‘stato
eletto primo ministro il 21-8-1917 al 28-8-1917 e
1918/03/01 da 19-10-1917deri. Kranidhi è morto
nel 1924.
9.- KORIZI Alexander (1885-1941) è nato nel
1885 sull’isola di Poros. studiato legge e nel 1903
è stato nominato impiegato nella Banca Nazionale di
Grecia. Divenne direttore della banca nel 1921 e il suo
vice direttore nel 1928. Nel 1929 ha creato la Banca
agricola ed è stato il primo direttore. Nel 1936 è diven-
tato ministro delle Comunicazioni e di nuovo nel 1939
divenne direttore della Banca Nazionale di Grecia.
(segue a pagina 18)
 Antichità Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 16

Ohri, qyteti i dritës

Nga Fahri Xharra

D
isa emërtime gjeografike si Nishi, Shtipi,
Ohri iu erdhën Sllavëve nga goja e ar-
banasve, e cila ndoshta kishte mundur të
paraqes mundësinë që shqiptarët të kenë
jetuar në lokalitetet e përmendura që para ardhjes
së Sllavëve.” (Bogumil Hrabak “Širenje arbanaških
stočara po ravnicama i slovenski ratari srednjo-
vekovne Albanije”Burimi): “Stanovništvo sloven-
skog porijekla u Albaniji” – Zbornik radova sa
međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju
21, 22. i 23. juna 1990. godine)
Nga ky paragraf i cekur shihet se sa sl-
lavët, janë plagjiatorë të historisë dhe ok-
upatorë të një toke të huaj, por në shkri-
met e tyre nuk e kanë të mundëshme që
t`ikin krejtësisht e të mos e tregojnë të
vërtetën. “Jemi te Ohri dhe historia e tij
shqiptare, por e stërvjedhur nga ardha-
cakët. Në antikuitet (shënime sllave) qyte-
ti njihej me emrin e vjetër “Lychnidus”
që ndoshta do të thoshte “qyteti i dritës”
ose “guri i çmuar që lëshon dritë”.Por
pas vitit 879 psK nuk quhej më Lychni-
dos, por sipas sllavëve Ohrid,që ndoshta
rrjedhë nga fjala sllave “vo hrid “ me
kuptimin “në breg” sepse qyteti i vjetë
ishte në maje të bregorës buzë liqenit”.
E shifni, një rrenë tjetër e zakonshme
sllave me qëllim të humbjes së çdo gjur-
mëje shqiptare. Por është e pamundur!
Banorët e herëshëm të regjionit të gjerë
të Liqenit të Ohrit (Bogumil Hrabak…
Disa emërtime gjeografike si Nishi, Shti-
pi, Ohri iu erdhën Sllavëve nga goja e
arbanasve) ishin Dasaratët dhe Enkelejt
( fise Ilire). Zbulimet në vazhdimësi tregojnë që qyteti
banohej edhe nga Filip i II-të i Maqedonisë (Origjina
ilire e Aleksandrit të Madh Më lartë kemi sjellë origji-
nat familjare të Filipit II dhe Olimpisë që vijnë nga
fiset ilire. Filipi ishte djali i Euridikës, e cila vinte nga
fisi ilir i Lynkestëve. Filipi ishte lindur nga një nënë
ilire dhe Olimpia nënën dhe babain e kishte ilir.
Pra, shkencërisht, Aleksandri i Madh është Ilir
(Shqiptar), duke patur parasysh se logjika na shpie
se nëna është ajo që përcakton babain e fëmijës.
Aleksandri ishte djali i ilirit Filip, nipit të Lynkestëve
dhe ilires Olimpia, bijë e fisit ilir të Epirotëve. Emri
i pagëzimit të Aleksandrit ishte Meriamun, një emër
që zbërthehet me anë të dialektit gegë të gjuhës shq-
ipe: Mer+iam+un=MER-JAM-UN. Sot shumica e
popullit shqiptar në Maqedoni ende thonë: MEJR
JAM UN, që në gjuhës standarde është: MIRË JAM
UNË. Aleksandri ishte mbajtës i Përkrenares Dy-
brirëshe të Cjapit, që e kishte traditë dhe trashëgim
nga Kryeperëndia e Olimpit të Pellazgëve - Zeusi. Më
vonë këtë Përkrenare do ta mbante Pirro i Epirit dhe
Gjergj Kastrioti - Skënderbeu. Gjuha që u fliste Alek-
sandri miqve të tij ishte ilirishtja e dialektit gegë të
Maqedonisë. Aleksandri greqishten e mësoi në rini
nga Aristoteli.)
Përgjat pushtimeve Romake kah fundi shek III -të
dhe fillimi i atij të II-të (prK) përmendeshin Dasaratët
dhe regjioni Dasaratia. Zbulimet tregojnë që “Fortifi-
kata e Samuilit” ishte mbindërtuar mbi një kështjel-
lë të mëherëshme që datonte nga shek IV (prK).
Edhe studjuesi aspak i drejtë për qështjen shqiptare
J.J. Wilkes në librin e tij “The Illyrians, 1992,”
shkruan,”the Illyrian Enchelei, the “eel-men”, whose
name points to a location near Lake Ohrid” (Enkelejt
Ilirian, “njerëzit- njalë”, përputhet me lokacionin afër
Liqenit të Ohrit). Bullgarët, rreth vitit 867 e pushtuan
Ohrin, dhe Ohri ishte qendër e fortë dhe krteqytet i
Imperatorisë Bullgare . Prej vitit 990 e deri në vitin
1018, Ohri ishte qendër edhe e Patriarkati Bullgar.
Historia e shënoi këtë epokë si epokë bullgare, por
ata aty e gjetën Ohrin dhe aty është ende.
Shkrimi është kryesisht për Kështjellën e “Samuil-
it” dhe sipas bullgarëve kjo kështjellë u zgjodh nga
Cari Samuil i Bullgarisë si kryeqytet i tij, por aojo
ishte aty eshe më herët para ardhjes së sllavëve,
Kështjella është edhe vetë historia e Ohrit prej shek
.IV prK e deri në ditët e sotit. Edhe Kalaja e Prizrenit
ishte Ilire, pastaj sllave, pastaj turke dhe sot është e
Kosovës. Historia e jonë është e papërfunduar, ajo
“rrëshqet” si njala. Pra “ Kështjella e Samuilit” për-
mendet edhe nga Livy në vitin 209 prK e kjo gjatë
mbretërimit të Filipit të II-të Maqedonisë Kështjella e
“Samuilit” “Pamja e sotme e kështjellës dhe madhë-
sia e saj sipas të gjitha gjasave u formuan në shekul-
lin IV psK” shkruan në shënimet për këtë margaritar
historik. Pra Samuili e gjeti të gatshme, 500 vjet pas.
Teknika e ndërtimit është “opus mixtum” - tulla të
shtrira në tre dhe katër rende dhe lidhura me llaç
gëlqeror. Kjo kështjellë e kishte rolin e madh në
mbrojtje dhe sipas shënimeve historike Theodorik
Amali, Mbreti i ostrogotëve në vitin 479 në fushatën
e tij okupuese të Maqedonisë dhe Epirit ishte i pasuk-
sesshëm në robërimin e Lychnidus-it, sepse
ishte i ndërtuar fortë dhe kishte burime
të mbrendshme të ujit, mbrenda mureve.
Kështjella, mvarësisht prej rrethanave histo-
rike ishte gjithnjë në fokus dhe shkatërrohej
dhe rindërtohej në vazhdimësi. Përndryshe
hapësira sipërfaqësore ka mbetur e njejtë që
nga koha e antikuitetit. pas vdekjes së Sam-
ulit më 1014, Kështjella u muarr nga Mbre-
ti Bizantin Basili i II-të. Në shek. e 14-të
gjysma e dytë e këtij shekulli pra, shënohet
me një përforcim dhe rindërtim i Kështjellës
në kohën e bujshme të familjes shqiptare të
Andrea Gropës e cila ishte mbretëruese e
regjionit të Ohrit.
Pra historia nuk e ndalet e as nuk më-
shifet e aq më pak të vidhet. Edhe turqit
e patën pushtuar Ohrin dhe njëstet ushta-
rake ishin vendosur mbrenda kështjellës ,
e cila në atë kohë e muarr një emër tjetër.
Xheladin -Beu (1880) ndërroi, meremetoi
edhe ai diçka dhe e bëri Sarajin mbrenda
saj.Në vitin 1934 ,mbreti Aleksandër i ish
Jugosllavisë edhe ai çapuriti diçka këndej
pari për ti lënë gjurmët e tija. Por origjina nuk i
humbi kurrë. Në kuadrin e hulumtimeve të vazh-
dueshme (2001-2002) mbrenda kështjellës janë
gjetur varreza të vjetra, maskat e arta të varrosjes
si dhe dorëzat e arta, që janë unike vetëm për këto
anë e që datojnë që nga shek 6-5 -të para Krishtit.
Pra një histori e vjedhur nga ardhacakët, të cilët
nuk kanë mundësi t`a mëshehin krejtësisht hajninë
e tyre. Për të dëshmuar se kjo anë ishte ortodokse
shqiptare ja edhe dis shënime;Autorët 2. Shukarova,
Aneta; Mitko B. Panov, Dragi Georgiev, Krste Bitovs-
ki, Academician Ivan Katardziev, Vanche Stojchev,
Novica Veljanovski, Todor Chepreganov (2008) dhe
Todor Cepreganov në librin e tyre ”History of the
Macedonian People” (2001) ndër tjerash shkruajnë:
Kryepeshkopi i Ohrit, Dorotej në vitin 1466 me të
gjithë priftërinjt e tjerë u dërgua në Stamboll, sepse
gjatë luftës së Skënderbeut kishin treguar antiosman-
izëm” .Të njejtën e thot edhe ”Srpsko arheološko
društvo (1951), Starinar, Beograd: Arheološki insti-
tut”: ”Sulltani pas vdekjes sëSkënderbeut, i shpërn-
guli një numër të madh të banorëve të Ohrit si dhe
kryepeshkopin Dorotej” Vallë, Kisha e Shën Naumit
a nuk ishte ortodokse shqiptare? Maskat e arta të var-
rosjes që u gjetën në Trebenishtë - Ohër Kemi ende
të flasim për Ohrin, qytetin e dritës.
Shpesh e kam thënë se historia e jonë edhe nëse
është zhdukur mbi dhe , ajo me krenarinë e saj
qëndron nën te. Kemi mrekullira të ruajtura të cilat
vetëm se e dokumentojnë autoktoninë tonë në këto
toka. Historia e ynë është e artë, është e praruar dhe
i ka bërë ballë mijëravjeqarëve; edhe pse është zh-
bërë, por ishte edhe e mençur dhe me dinakri qën-
dronte ndër dhe duke pritur momentin që të çfaqët
dhe ta tregon vetvetën. Dy mijë e pasqind vjet pas,
u gjetën maskat e arta të pavdekshme të engjujve
për të cilët ishin bërë. Mrekullia së cilës vështirë e
kemi të ia vemë çmimin u gjetë në fshatin Treben-
ishtë në rrugën Kërçovë - Ohër: Varrezat Antike nga
mileniumi i parë i para Krishtit, të mbushura me ari,
argjend dhe dhurata tjera të ndryshme të varrosjes.
Ishte 39 Shtatori 2002 kur u gjet maska e artë e pestë
me rend në një kohë më pak se një shekull.( Maska e
parë ishte zbuluar para 94 vjetësh) Shenjë e gjallë e
një toke me pasuri të madhe arkeologjike në Europë.
”Mos i lejoni shqiptarët të gjurmojnë nëntokën, se me
ate çka do të gjejnë do të iu rritet krenaria, e mandej
e kemi vështirë të qeverisim me ta”- thoshin turqit në
vazhdimësi. Pika arkeologjike Gorenci -Trebenishtë
që daton nga shekulli 6 -të prK u zbulua për herë
të parë më 1918. U gjet nekropoli, gjëja më intere-
sante arkeologjike e Epokës së Hekurit në këto anë.
U gjetën 12 varret mbretërore, e tërë dinastia e var-
rosur në atë vend. Historia e maskave të arta në nek-
ropolën e Trbenishtës (10 km nga Ohri) e kanë tra-
ditën e tyre të gjatë. Maskat e para të arta u gjetën në
kohën e sundimir bullgar të Maqedonisë(1918). Një
vjet pas erdhi Mbretëria SKS, ku një pjësë e rrethinës
së Ohrit me 22 fashtra iu dha(?) Shqipërisë . Në vitët
1930 - 1934, arkeologu serbe H. Vuliç, e vazhdoi
zbulimin e tij me ç`rast i gjeti edhe 6 varre tjera në të
njejtin vend dhe e tëra që u gjet aty shkoi në Muzeu-
min Kombëtar të Serbisë. Të shtojmë edhe një herë
që banorët e parë regjionit të Ohrit ishin fiset Ilire të
Enkelejve dhe Desaratëve “Mos i lejoni shqiptarët të
shkollohen, mos i lejoni shqiptarët të gjurmojnë nën-
tokën e tyre se pastaj na bëhen të rrezikshëm.”

MIKENA FLISTE SHQIP FOTO FLET SA 1000 FJALË (1F=1000F)!

(Vijon nga faqja 3) Nga S. Guraziu
Prevezës), sepse kjo takon e para me fiset epirote”. Kjo do të thotë

se epirotët nuk ishin Grek. Hesiodi thotë se “Dodona (në Epir) dhe
lisi ishin qendra e pellazgëve”. Këto fakte tregojnë që Epiri ishte
pellazg gjatë Homerit dhe gjatë antikitetit. Fillimi i Greqisë për au-
torët antik grekë ishte jashtë tokave të Epirit.
Aia apo Ajaksi
E mri i vërtetë i Aiaksit është Aia që shqip do të thotë Ai, dhe që
ajo s që ua shtojnë grekët emrave zakonisht nga pas e bën të
lexohet ashtu. Aia ishte kushëri me Akilin dhe ishte i të njëjtit gjak
me të. Ajaksi kishte një vëlla me emrin Teukër, emër me të cilin
quheshin trojanët, pasi i ati i tij kishte rrëmbyer në Trojë motrën e
Priamit që quhej Hesiona, me të cilën kishte lindur Teukrin. Këtu
del edhe njëherë i qartë se në Trojë luftuan trojanët kundër troja-
nëve, se vëllai i tij Teukri e kishte dajë Priamin. Aia luftoi në Trojë
si aleat i Mikenës dhe ka qenë një nga luftëtarët më të zot, saqë për
trimërinë që ka treguar disa e quajnë i madh. Thuhet se vrau veten
se nuk pati lavdinë që kishte Akili dhe Odisea.
Helena e Trojës
H elena, preteksti i luftës s’mund të ketë qenë tjetër përveçse pel-
lazge, ashtu siç ishin të gjithë ata që morën pjesë në Luftën e
Trojës. Ajo ishte kushërirë e parë me Penelopën e Odisesë. Thuqididi
te libri “Historiae” na tregon për origjinën e emrit helen “Para Luftës
së Trojës, Helladamua bile më duket se ajo në tërësi nuk e mbante
akoma këtë emër, se një emërtim i tillë nuk ekzistonte para Helenit,
të birit të Deukalionit dhe se emrin ia kanë dhënë asaj sipas emrave
të tyre fiset e ndryshme, më tepër pellazgët”. Pra, emri Helena nuk
është emër etnik grek, por emër Pellazg. Dionisi i Halikarnasit kur
flet për pellazgët thotë “raca e lashtë e pellazgëve ishte helene nga
Peloponezi” “Këtu del edhe një herë qartë se emri Helen është emër
pellazg dhe jo grek. Helena e Trojës, apo Helena Dardanidi është
personifikimi dhe simboli i bukurisë femërore të popullsisë vendase
pellazgo-trojano-ilire. Në fakt, Homeri nuk e tregon direkt se ajo ishte
shumë e bukur, por kjo del kur e shikojnë disa pleq trojanë, të cilët
thonë se ia vlen lufta që u bë për të, pra, që donte të thoshte se ajo
ishte shumë e bukur, aq sa ia vlejti të luftoje për të.
F
razën e mirënjohur “Një
foto flet sa... apo më shumë
se, njëmijë fjalë” unë vetë
shpesh e shkruaj shkurt, si ndonjë
“formulë” a ekuacion, 1F=1000F.
Padyshim në këtë drejtim duhet
të jem fare origjinal dhe i vetmi,
kështu që s’duhet të hyhet në hak
as nga etimologët eventual... as nga
historia…
Tutje, e dimë që “etimologjia”
merret me studimin e historisë së
fjalëve, me origjinat e tyre, pastaj se
si forma dhe kuptimi i fjalëve mund
të ketë ndryshuar nëpër kohëra etj.
etj. Mirëpo unë s’jam “etimolog”,
dhe madje as që dëshiroj të jem,
fjala-fjalë. E gjitha çfarë më pati
interesuar (një grimë, jo shumë)
kishte të bënte me trasimin (sa më
shkurt të jetë e mundur) të origjinës
së frazës “Një foto flet më shumë se njëmijë fjalë”. Kaq! Dhe mirë, “e kam quajtur ‘kineze’ që njerëzit ta merrnin si thënie serioze”.
disa gjëra i sqaruam më lart, por çfarë nxora në dritë sa i për- Pak kohë më vonë gjithandej fraza e Barnyard i qenka atribuar
ket “trasimit”? Mësova se origjina e kësaj fraze, ashtu saktësisht... Konfuçios:) Mirëpo pavarësisht rrënjëve të përdorimit modern të
100% nuk u ditka madje as nga “etimologët” e vërtetë! Por forma saj, domethënia e përafërt qenka përmendur dhe më përpara nga
e sotme (siç përdoret sot) rrënjët na i paska në një reklamë të Fred shkrimtarë të ndryshëm. P.sh. Ivan Turgenev në librin “Otcy i
R. Barnyard, publikuar në “Printers’ Ink” më 1921. Në Dhjetor të Deti” (Etër dhe Bij, 1862) paska shkruar diku:”Një foto në një
1921 aty qenka shfaqur një reklamë me titullin: shikim ma shfaq atë që do duheshin dhjetra faqe libri për ta
“Një shikim ia vlen më shumë se njëmijë fjalë”. Disa vite më shpjeguar”. Ndonjëherë fraza i qenka atribuar perandorit Napo-
vonë, në Mars të 1927, në të njëjtën gazetë qenka publikuar një leon Bonaparte, i cili paska thënë dikur “Un bon croquis vaut
reklamë tjetër nga Barnyard, kësaj radhe me titullin: “Një foto mieux qu’un long discours”
ia vlen sa dhjetëmijë fjalë”. Pra tani jo 1000 fjalë, por 10.000! - Një skemë e mirë është më mirë se një fjalim i gjatë - e cila
Aty paska figuruar që fraza të jetë një “thënie kineze”. Më pastaj frazë sot nga frëngjishtja u përkthyeka jo ndryshe por “Një foto flet
burime të ndryshme e paskan cituar Barnyard të jetë shprehur më shumë se njëmijë fjalë”.
pagina 17 Anno 14 n.3 Luglio 2016
E braktisëm, e vramë fshatin
Nga Hasan Aliaj
P
unoje e djersij si dikur ne token time. Flas
papushim nga marazi. Dua medeomos te
zbrazem per tragjedine e fshatit shqiptar.
Ne pune nuk ndjeje lodhje. Me ngjan vetja sikur
punoje token time, pronen time, por nuk eshte e
vertete, sepse une djali dhe mijra emigrant ne itali,
Greqi… punojme per padronet e huaj, prodhojme
te mira per te tjeret.
Udhetonim me makine nga Brindezi ne Rome.
Pasi lame brigjet e kalterta te Adriatikut u nisem
drejte Apenineve. Kalonim qytete dhe fshatra pa
mbarim. Nje burre me trup mesatar dhe fytyre te
ashper me pyeti:
-Edhe ato kodrat atje larte jane te banuara?
“Patjeter”, iu pergjigja. Ai mermeriti neper goje
fjale te tjera qe nuk I kuptova. Pas pak qendruam
ne nje autogril. Plaku nga fshati Poro i qytetit te
Vlores sapo zbriti nga makina ferkoi syte duke
shikuar me habi kodren e gjelberuar me shtepi te
bukura, me rruge te asfaltuara e kopshte te siste-
muara. Kjo pamje megjepsese e futi plakun ne
mendime. Mbasi pime kafen u nisem perseri per
rruge. Velua, keshtu e quanin plakun, bashke me
gruan qe do te shkonin tek djali i tyre ne nje fshat
te Romes, shikonin me habi sa majtas e djathtas.
Nuk kishin te ngopur me pamjet magjepsese qe u
dilnin perpara dhe enderronin, a do te behej nje
dite edhe fshati shqiptar keshtu?
Makina ecte neper Apenine. Çdo pamje me
bukurine e saj, pleqve fshatare u zgjonte ndergje-
jgjen. Plaku i zgjuar i fliste gruas me avash: “He
moj, si me thua, a do te behet nje dite Porua jone
keshtu?” Dhe vete pergjigjej: “Jo, jo, sepse edhe
ne, te gjithe fshataret e braktisem, e lame shkrete.
Fshati vdes pa njerez. Dhe nje dite koha do te na
denoje ashper per kete braktisje”
Afer Romes, ne periferi makina qendroi. Plaku
zbriti shpejt. Mendova se do te perqafonte djalin
qe po e priste dhe qe kishte afro tre vjet pa i
pare. Por ai ecte si femije i shastisur me vrap drejt
fushes, me çader nen krahe dhe qe gjate gjithe
rruges se hoqi qe andej. Plaku interesant me beri
per vete. Pas pak u takuam e u perqafuam duke
me premtuar se nje dite prej ditesh do te me shk-
ruante. U largova prej tij si i zgjuar nga enderra
dhe me deshiren qe nje dite te afert ne kutine time
postale te gjeja letren e mikut tim nga Porua e
KESHTJELLA IMPRESIONUESE E ARTANES ne Dardani
(Vijon nga faqja 7)
Ne fillim shek.XV-te, Raguzianet se bashku me Ar-
berit dhe Saksonet ndermoren persiper realizimin e
nje procesi shume te kushtueshem i cili konsistonte
ne restaurimin e plote te kullave&mureve ekzistuese
Bizantine, ndertimin e strukturave te reja fortifikuese
ne anen perendimore te ketij masivi kodrinor - malor,
ndertimin e nje Donzhoni gjigand i pajisur me artileri
te lehte ose frengjisht. “Donjon” qe eshte Kulla krye-
sore (lindore) ne piken me te larte qe sherbente si
linja e pare dhe e fundit e mbrojtjes se Keshtjelles ne
rast se qyteti rrezikohej nga nje sulm i fuqishem ose i
nenshtrohej nje rrethimi te gjate...
Une jam i mendimit se edhe “Katedralja e AR-
TANES” e cila ndodhet ne nje koder perballe (lindje)
eshte rindertuar paralelisht me Keshtjellen duke
u adaptuar konform planimetrise se nje Bazilike
ekzistuese te periudhes Paleokristiane (shek.V-VI-te)
ku rrenojat qe shohim sot i perkasin pikerisht kesaj
nderhyrje rindertuese nga ana e ARBERVE - Au-
tokton, Raguzianeve&Saksoneve dhe prandaj kem-
bengul ne bindjen e plote qe “Teoria serbe duhet te
mos merret ne konsiderate” pasi gjate kesaj periudhe
historike, serbet skishin asnje lloj te drejte mbi kete
lokalitet i cili administrohej ekskluzivisht vetem nga
Republika e Raguzes (Tregtaret e saj) ...
Planimetria e Katedrales eshte karakteristike e
Bazilikave Paleokristiane nderkohe qe serbet akoma
jetonin gjysem - lakuriq neper kasolle druri e kashte
dhe jurta te tipit hun&mongol ku gjithashtu pjesetaret
e ketij fisi - nomad dhe armik histerik i Kultures, ako-
ma nuk ishin versulur ne Trojet tona te cilat rane pre
e ketyre inkursioneve barbare - shfarosese ne fund
shek.VI-te(592)...
Edhe gershetimi i stilit arkitektonik Romanesque
(Romanik-Gotik) &atij Romako-bizantin ekzistues
ne fasaden jugore te kesaj Katedrale e manifeston
qarte se ky Objekt kulti i Krishtere nuk i perkiste
Ritit - Ortodoks por “Ritit Katolik-Roman” pasi
ky fakt kuptohet krejt thjeshte sepse dihet qe
si;”Raguzanet&Saksonet” i perkisnin pa perjashtim,
Attualità
Vlores. S’kaloje kohe ajo dite e shume pritur erdhi.
“I dashur Hasan,
I vrare shpirterisht se nuk po kontribuoj per
fshatin tim, po te shkruaj kete leter te thjeshte, por
me premto qe do ta publikosh. Une premtimin
e mbajta. Me vendasit ketu u njoha shpejt sepse
kemi gjera te perbashketa, ndersa me padronin e
kam te veshtire sepse akoma nuk e di gjuhen.
E punoje token me traktor bashke me djalin, por
shatin nuke ndaj nga dora, sepse ku nuk shkon
traktori shkon shati. Nje dite padroni me foli,
sepse sipas tij, shati nuk hynte ne pune. Por une iu
pergjigja: “Qe ta duash token dhe qe ta besh te te
doje, duhet ta punosh ne çdo centimeter. Ne kete
menyre prodhimet i merr te mbara. Kur italiani
me pyeti per fshatin, me ngjau se traktori me kaloi
mbi trup”. Çfare fshati more padron. Ne e kemi
braktisur.
Kemi gabuar rende, lashe toke, bagetine e naty-
ren e fresket. Padroni i prekur prej ketyre fjaleve,
u afrua qetesisht duke me kerkuar te falur, ndersa
djali mbi traktor qeshte me te madhe. Padroni
me djalin sqaroheshin kurse une vazhdoja te flisja
akoma: “ E perse e braktisa? Per qytetin, per rre-
mujen, per jeten moderne, por fallco, sepse ashtu
na thane politikanet. Fshatari ne demokraci eshte i
lire te shkoje e te jetoje ku te doje, ta lere fashatin
e te shkoje te banoje ne qytet. E fshatari miop e
i pa pergatitur ashtu beri, keputi lidhjet me fsha-
Besimit Katolik - Roman ashtu sic i perkasin edhe sot
te gjithe Shqiptaret e Krishtere te Dardanise te cilet e
manifestojne kete fakt, me shume krenari...
Pra sipas logjikes se Historiografise serbe, i bie
qe Katoliket paskan ndertuar nje Kishe Ortodokse
serbe pikerisht mbi themelet e Katedrales se tyre
shekullore…?! (fallsifikimi intensiv&fabrikimi i fak-
teve te sajuara, fshehja e zbulimeve arkeologjike&e
te Vertetes - Historike, modifikimi dhe tjetersini i saj,
eshte karakteristika dalluese e Historianeve serbe!...).
Gjithashtu mbi fasadat e te dy kullave (Kullat nr.3&4)
qe bashkojne murin fortifikues te portes hyrese per
ne qytetin e siperm,ndodhen 2-Kryqe te tipit Peren-
dimor (Katolik) ku historiani serb D.Boskovic pre-
tendon se keto Kulla jane ndertuar nga Mbreti serb
Milutin ne vitin 1321, por realisht, kjo teori eshte
krejt e pabaze pasi pikerisht mbi kete fakt te sajuar
tin, me rrenjet mijeravjeçare, me ato rrenje nga
ku ka lindur edhe qyteti. Do te thoni, ku shkuam?
Ne qytet, ndertuam shtepi ku mundem, pa arkite-
ture. Nga kjo dyndje pa kriter ne vrame vetvehten,
vrame qytetin dhe urbanistiken, plagosem thelle
ne shpirt fshatin duke e lene vetem…! Por me beso
se do te vije nje kohe qe fshatari i sinqert dhe i
apasionuar pas tokes, blegtorise, natyres se bukur
e te paster, pas truallit ku ai ka lindur, do ta kup-
toje se nga i erdhi kjo hata. Punoje dhe djersij si
dikur ne token time. Flas papushim nga marazi qe
ma ka mberthyer. Dua medeomos te zbrazem per
tragjedine e fshatit shqiptar. Ne pune nuk ndjeje
lodhje. Me ngjan vetja sikur punoje token time,
pronen time, por nuk eshte e vertete, sepse une,
djali dhe mijra emigrant ne Itali, Greqi…, puno-
jme per padronet e huaj, prodhojme te mira per
te tjeret. Sikur keto energji t’I linim ne token tone.
Eh! Patjeter fashati shqiptar do te lulezonte. Poli-
tika shqiptare ja ka kthyer shpinen fshatit. Kushtet
e favorshme gjeografike, klima e pershtatshme, llo-
jshmeria e bimesise qe sipas eksperteve ne zeme
vendin e dyte ne Europe me 320 lloje bimesh,
toka e paster dhe e pasur si dhe eksperienca e
fituar jashte, do ti jepnin fshatit shqiptar vertete nje
pamje magjepsese, akoma me te bukur nga keto qe
shohe kendej.
Per te tjerat do te shkruaj ne letrat e ardh-
shme…”
po spekullohet edhe ne lidhje me autoresine serbe
mbi Kishen e sapozbuluar brenda mureve te rrezuara
te Keshtjelles e cila eshte duke u restauruar nga nje
kompani serbe qe neve nuk na u lejua qe te hyjme
brenda per ti hedhur nje sy!....
“ARTANA” pushtohet nga Sulltan.Mehmeti i II-
te fatih (kasapi i Shqiptareve) me dt.1-qershor-1455
pas 40-ditesh rrethimi te mundimshem ku bombardat
osmane rrafshuan pjesen me te madhe te mureve te
qytetit te poshtem dhe Donzhoni (Donjon) u dem-
tua rende. Pjesa derrmuese e banoreve te qytetit u
masakruan,ndersa grate&femijet u lidhen me zinx-
hire duke i shitur si skllever ne tregjet aziatike dhe
menjehere pas kesaj tragjedie, Sulltani urdheroi
qe te niste urgjentisht procesi i rindertimit te Kes-
htjelles se qytetit te siperm ku u vendos nje garnizon
osman me kete perberje; “6-Balestrare, 2-Artilere,
NË VEND TË NJË REÇENCE
PËR LIBRIN “NJË JETË
NË 36 SHKRONJA”
Nga GËzim Alpion
Të dashur profesorët e mij fisnikë Hatixhe dhe
Ismail Erebara,
U gëzova shumë që u takuam në Hotel Tirana
pas afro 40 vitesh dhe që jeni mirë me shëndet.
Ju jam shumë mirënjohës që ndoqët aktivitetin për
Nënë Terezën më 26 Maj. Po kështu, ju falen-
deroj për librat që më dhuruat. Gjatë udhëtimit
për Londër më 27 Maj isha në shoqërinë e librin
tuaj autobiografik “Një jetë në 36 shkronja”, që
është edhe monografia juaj e parë. E lexova me
një frymë, gjë që nuk më ka ndodhur shpesh ko-
hët e fundit. Sa prekëse, sa sublime, sa frymë-
zuese dhe sa kuptimplote jeta e familjes tuaj dhe
veçanërisht dashuria dhe
mirëkuptimi juaj për njëri
tjetrin në këtë rrëfim të
sinqertë prej 178 faqesh.
Në autobiografinë tuaj
ju detajoni me realizëm
Zolaesk sfidat e fatit, të
traditës zakonore dhe
veçanërisht të poshtërsive
institucionale që u përbal-
luan me stoicizëm dhe fis-
nikëri nga familja juaj dhe
të afërmit tuaj, por veça-
nërisht nga tre matriarkë – gjyshja juaj, nëna juaj
dhe ju – të përshkruara njëkohësisht me liricizëm
dhe patos.
Por libri juaj nuk është thjesht një autobiografi.
Ky libër plotëson historinë e Dibrës dhe veça-
nërisht të Peshkopisë që nga fillimi i shekullit të
njëzetë. Kjo është një nga arsyjet se përse ky libër
duhet të lexohet gjerësisht nga lexues të moshave
të ndryshme, veçanërisht në Peshkopi, në këtë
vatër qytetarie ku në vitet e diktaturës shpesh të
qënit qytetar përbënte një sfidë jo të vogël.
Megjithëse ju njoh dhe respektoj familjarisht që
në femijërinë e hershme, u desh të kalonin afro
pesë dekada nga momenti kur si mësuesja ime e
parë më mësuat ABC-në që tju njoh më nga afër.
Dhe kjo në sajë të librit tuaj për të cilin ju jam
mirënjohës që e shkruat. Tani ju njoh dhe ju ad-
miroj edhe me shumë jo vetëm ju të dy, një çift
kaq simpatik, po edhe Peshkopinë tonë me hal-
let, mëkatet, fisnikërinë dhe shpresat e saj. Edhe
një herë, ju falenderoj për kënaqësinë e veçantë
që ndjeva nga prania juaj në leksionin publik
për Nënë Terezën dhe për katër librat që patët
mirësinë të më dhuronit. Çfarëdo që të bëni, mos
pushoni së shkruari pasi ju keni dhuntinë për
t’i thënë gjërat me një çiltërsi dhe freski që nuk
hasen shpesh në letrat shqipe këto ditë.
1-Pushakatar, 1-ekspert i perdorimit te shpatave,1-
Harketar, qe ishin te gjithe mercenare te krishtere...
6-Hekurpunues dhe prodhues armesh,1-prodhues
celesash dhe bravash, 6-Zdrukthetare dhe 5-Restau-
ratore dhe mjeshtra ne punimin e gurit ku te gjithe
ishin te krishtere...
Gjithashtu ketu u vendosen edhe Besimtaret e pare
Myslimane qe ishin; 5-Hamamci (punonjes banjash
turke),1-Burekci (guzhinier byrekesh),1-Prodhues
shigjetash, 3-Muzikante,1-Spahi(Kalores feudal-
ushtarak),1-Kehaya-bailiff (Pergjegjes), ketu sherbe-
nin edhe 60-Kalores mercenare te tjere nga te cilet
10 ishin Jenicere dhe 10 ishin Kalores mercenare te
Krishtere. Garnizoni zoteronte 55-arme zjarri nga te
cilat 5 ishin topa...
Fortesa komandohej nga nje”Dizdar”, qyteti ad-
ministrohej nga nje”Subasi Kasim Bey” (Komandant
ushtarak) dhe ne aspektin juridik; pushteti ushtrohej
nga nje “Kadi” (Gjykates)...
Ne skajin jug - perendimor te Katedrales u ndertua
nje Minare dhe ky objekt religjioz tashme i rrenuar
u perdor provizorisht si Xhami deri kur u ndertua
Xhamia e re me material ndertimi te marre nga Kat-
edralja, Xhamia e cila ekziston edhe sot e mbuluar
me tjegulla, me nje hajat dhe Minaren e vjeter te
ciles i mungonin e gjithe pjesa e siperme e saj. Gjate
periudhes se pushtimit te eger osman “ARTANA”
na shfaqet ne shume burime historike por e gjithe
hijeshia e saj mesjetare manifestohet vetem nga disa
rrenoja dhe fatkeqesisht prane saj, vendosen per te
banuar disa familje serbe ku elementi Shqiptar - Au-
tokton u reduktua se tepermi gjate kesaj periudhe
historike ogurzeze per mbare”Kombin-Shqiptar”.
Gjate periudhes se pushtimit osman “ARTANA-PER-
RALORE” u kthye ne nje fshat ose qytet fantazem,
por ama edhe ne ditet e sotme, rrenojat e saj akoma
te mahnisin me bukurine e tyre karakteristike qe te
ben te ndjehesh shume krenar qe je “SHQIPTAR” ...

Reportazh
Grabova, perlë e natyrës dhe historisë
Nga Fatos Salliu
K
ur ju të përfundoni së lexuari këtë shkrim me
siguri që në planet e jetës suaj do të progra-
moni edhe Grabovën e Gramshit. Gramshi
(veçanërisht Grabova)është një nga ato treva që u ng-
jan thesareve të fshehura diku mes natyrës. Unë do
ta cilësoja si “qytetin Maja të Shqipërisë”. Nëse do
të ndërmerrni një udhëtim drejtGramshit do të keni
rastin të shikoni kanionin e Holtës, kalanë e Tër-
volit, kalanë dhe shpellat e Kabashit. Në Grabovën
e Sipërme do të shkelni mbi urat vjetra me harqe.
Pastaj mund të kundroni burimin e njohur si “Uji i
Zi”. Prej andej në Lenije, në liqenin e Dushkut (So-
jnik), kanionin e Devollit (Bratilën), teqjen e Shëm-
bërdhenjit të Sipërm (Sot Bletëz), dërstilat e Kër-
picës, kalanë e Tunjës, kalanë e Lubinjës, ujëvarën e
Sotirës e kështu pa mbarim. Në Holtë mund të shiko-
ni shpellat me stalaktide e stalakmide si dhe dëshmi
të ekzistencës për njerëzit prehistorikë. Në Gramsh
kombinohet turizmi i bardhë në Malin e Valamarës
me turizmin kurativ duke shfrytëzuar burimet e Liqe-
nit të Zi. Mund të njiheni edhe me turizmin kulturor
e fetar në Grabovën e Sipërme etj. Gramshi është
zgjedhja më e mirë për turizmin e aventurës por edhe
të kulinarisë.
Historia
Grabova është një nga vendbanimet më të her-
shme në Shqipëri. Grabovarët do të mbahen mend
për mjeshtëritë e tyre në punimet me dru, përpuni-
min e bulmetit dhe të ndërtimeve. Grabova ka qenë
një fshat mesjetar i krijuar në shekullin e X. Sipas
gojëdhënave, në kohën e lulëzimit, Grabova kishte
rreth 2000 familje. Por një e katërta e saj, e ka
braktisur zonën brenda një dite në shekujt XVII-
XVIII. Në periudhën e Mesjetës fshati Grabovë
e Sipërme (atëherë qytet me 12.000 banorë) ka
qenë në lulëzim të plotë i ndërtuar krejtësisht nga
vendasit. Dëshmi të gjalla janë dhe sot prania e
tri urave me gurë, njëra prej tyre
e periudhës antike si dhe Kisha e
Shën Nikollas (Shë Kollit). Zbrazja
e zonës vijoi edhe në diktaturë. Kur
sheh liqenin e Dushkut, mbushur
me zambakë uji, kupton se ndod-
hesh në një tjetër realitet. Në verë
kënaqesh me një freski të rrallë dhe
në dimër përfshihesh nga magjia e
dëborës së bardhë…
Kalaja shekullore, me murin e
gjerë karakteristik e bën atë një nga
fortesat më të rëndësishme të kohës.
Besohet se ekziston edhe një qytet
i nëndheshëm që shpesh banorët e
quajnë Grabova e Poshtme. Është e
rëndësishme të theksohet që Grabo-
va e dikurshme ka qene pozicionuar
pikërisht në vendin që tregojnë grabovarët. Kisha e
saj ndodhej matanë rrjedhës se lumit dhe quhet Shën
e Premte (nga e cila mori dhe emrin komuna Lenie
(Shënepremte). Objektet arkelogjike si enë balte,
Kryeministrat e Greqisë me origjinë shqiptare I primi ministri di Grecia di origine albanese
(Vijon nga faqja 15)
10.- Kiço XhAVELl (1801-1855), në s’është
më i rëndësishmi i fisit të madh Suljot të Xhavella-
ve, është gjithëse si, më i rëndësishmi i Xhavellave
që morën pjesë në Revolucionin e 1821. Xhavella
më i rëndësishëm cilësohet Fotoja, për të cilin Kol-
lokotroni thoshte: ‘’Marko Boçari nuk kapej, por
Fotoja ishte përsosmëria. Kiço Xhavella u rrit në
Kofuz, ku ishin shpërngulur suljotët pas pushtimit
të Sulit nga Ali Pasha. Më 1820 rikthehet në Sul
pas marrëveshjes të suljotëve me Aliun dhe shpal-
let kapedan në moshën 19 vjeç. Shkonte në Itali
me detyrë të siguronte municione, por kur u kthye,
Ali Pasha ishte vrarë dhe suljotët, u shkulën përse
dyti nga Suli prej turqve të Sulltanit. Xhavella
shkon në Etolakanani dhe merr pjesë në të gjitha
betejat e rrethinës, qoftë nën komandën e Marko
Boçarit qoftë dhe vetëm. Kur Gjeorgji Karaiskaqi
u bë kryegjeneral i Rumelisë, Kiço Xhavella me
suljotët e ndoqën pas, pavarësisht nga kundër-
shtimet fillestare. Më 1835 mbreti Othon e bëri
nëngjeneral dhe Mbikqyrës i Përgjithshëm i Ush-
trisë dhe adjutant të vet. Kiço Xhavella shërbeu si
prokuror, kryegjeneral pas vdekjes së Karaiskaqit,
ministër i mbrojtjes më 1844. Më 1847-1848 ishte
kryeministër. Vdiq më 1855 në Mesologgji. Sot
Storia
vegla pune, maja heshtash dhe sidomos fragmentet
e mureve të kalasë të ruajtura edhe sot, dëshmojnë
se Grabova nuk është thjeshtë një gojëdhënë. Urat
me harqe janë një tjetër element i mjeshtërisë së
grabovarëve. Nga tre urat hark ka mbetur vetëm një
këmbë ajo mbi përroin e Sharrës që ka një hapësirë
drite mbi 15 metra dhe është e ndërtuar me gurë të
skalitur.
Në mesin e qemerit nga ana e poshtme varej një
këmbanë e cila tundej kur frynte erë e fortë duke
lajmëruar udhëtarët për rrezikun nga fenomenet
natyrore. Urat janë ndërtuar përgjatë degëzimit të
vjetër të rrugës Egnatia. Ato siguronin lidhjen e qytetit
mesjetar me Voskopojën e njohur si një nga qytetet
më të rëndësishme të kohës. Shumë afër Grabovës
pjesëtarët e fisit të Xhavellave i kemi në Shqipëri,
Greqi, ShBA dhe Australi. Ata që jetojnë në Shq-
ipëri e kanë ndryshuar mbiemrin nga Xhavella në
Tasho. Trashëgimtarët e fisit të Xhavellave çdo 6
gusht mblidhen në Melesin në kishën e Shën Sotirit
ku festojnë së bashku dhe kujtuar të parët e tyre.
Xhavellasit kanë qenë pjesëtarë edhe të gardës së
Skënderbeut.
11. Jonani Teodor Kolokotroni
(1804-1868) lindi më 1804 në Zakintho. Që në
moshë të re 17 vjeçare mori pjesë në kryengritjen
kundra turqve. Mori pjesë në disa beteja të mëdha
për çlirimin e Greqisë si në Tripoli, Navplio, dhe
luftoi përkrah arvanitasit Gjeorgjio Karaiskaqit deri
në vrasjen e tij. Pas kësaj Joani u kthye në Pelo-
ponezi për të luftuar edhe aty kundra turqve. Ishte
mik i arvanitasit tjetër Joani Kapodistrisë dhe u bur-
gos më vonë nga kundërshtarët politik që kundër-
shtoni ardhjen e mbretit Otton. Në vitin 1836, kur
Greqinë e udhëhiqte mbreti Otton ishte gjeneralma-
jor i ushtrisë së tij. U zgjodh Kryeministër i Greqisë
në vitin 1862 dhe luftoi për të mbrojtur mbretin
Otton të cilët kundërshtarët politik donin ta rrëzonin
nga pushteti. Me largimin e mbretit Otton nga fronti
mbretëror u largua për në Itali. U rikthye në Greqi
pas ardhjes të mbretit Gjeorgjit të Parë. Vdiq më 20
maj 1868.
Anno 14
ndodhet Liqeni i Zi me një ngjyrë krejt të veçantë
për shkak të përbërjes minerale. Ky liqen frekuento-
het dy javët e fundit të gushtit nga të sëmurët me
reumatizmë akute dhe çuditërisht efekti i këtij uji
është i menjëhershëm. Në këtë fshat njohin vetëm
dy stinë: pranverën dhe dimrin. Grabova ndodhet në
lartësinë 1300 metra mbi nivelin e detit duke bërë
pjesë në zonën me klimë mesdhetare malore.
Në Grabovë prodhojnë një lloj të veçantë djathi
ndërsa mishi dhe çdo produkt tjetër janë më të mira
se kudo. Me plot gojën mund të thuhet se vetëm kjo
zonë i ka shpëtuar modifikimit gjenetik të
produkteve dhe këtu gjithçka është bio.
Tradita në fushën e ndërtimit përbën
një nga krenaritë e grabovarëve. Për-
menden ndërtimi i kishës së Shën Kollit
me afresket dhe ikonostasin prej druri të
gdhendur duke vazhduar me kambanoren
që zë një pjesë të madhe të kishës. Por
edhe kisha e Shën e Premtes ose e Shën
Parashqevisë prezanton një art më vete.
Piktorët e familjes Çetiri, Gjergj Nikolla,
Johani, Gjergji dhe Nikolla janë quajtur
pinjollët e familjes së piktorëve që kanë
gdhendur dhe pikturuar në shumë kisha
të Shqipërisë së Mesme dhe asaj të Jugut.
Letrat e Ali Pashës
Sipas studiueses Llambrini Mitrushi, që ka hulum-
tuar kodikun e kishës së Shën Kozmait, ekzistojnë të
paktën dy letra të dërguara nga Ali Pashë Tepelena
banorëve të zonës. Pashai i Janinës u bënte thirrje
(continua da pagin 15)
Con la morte di Metaxas primo ministro nel gen-
naio 1941, quando il governo ha intrapreso senza la
Grecia, in carica il 19-1-1941, e il 18 aprile 1941,
dopo un incontro difficile del Consiglio dei Ministri,
quando è tornato a a casa, si è ucciso.
10.- Kitsos Tzavelas (1801-1855), il più impor-
tante non è la grande tribù di Xhavella Suljo, è non-
ostante come il più importante di Tzavelas che hanno
partecipato alla Rivoluzione del 1821 è considerato
il quadro più importante Xhavella, per i quali Kol-
lokotroni dicendo Marko Bocari non catturato, ma il
quadro è stato perfetto. Kitsos Tzavelas rosa Kofuz,
che sono stati spostati dopo l’invasione del suljotët
Souli da Ali Pasha. Nel 1820 dopo il ritorno a un ac-
cordo Sul suljotëve con Ali e ha dichiarato il capitano
a 19 anni. Andare in Italia con il compito di fornire le
munizioni, ma quando è tornato, Ali Pasha è stato uc-
ciso e suljotët, perché sono stati sradicati da Suli sec-
ondo sultano dei Turchi. Etolakanani Xhavella gest-
isce e partecipa a tutte le battaglie per l’ambiente, sia
sotto il comando di Marko se e solo Bocari. Quando la
Georgia è diventata kryegjeneral Karaiskaqi di Rume-
lia, Kitsos Tzavelas con suljotët lo seguì, nonostante
le obiezioni iniziali. 1835 re Ottone fece nëngjeneral
e supervisore generale dell’esercito e il suo aiutante
di campo. Kitsos Tzavelas servito da un procuratore,
n.3 Luglio 2016 pagina 18
atyre të ndërtohej kisha me ndihma të mbledhura në
popull. Ja teksti i letrës se parë:
“Juve rumunë të nahijes së Beratit, myzeqarë dhe
vllehë grabovarë, katunde dhe çifliqe. Ju lajmëroj se
ja ku vura një epitrop që të më ndreqë manastirin
e plakut Kozma; ndihmova dhe unë me aspra e të
ndihmoni dhe ju si t’ju thotë dhespoti, me qëllim që
të ndreqet ky manastir. Për ata që nuk do të japin
ndihmën e tyre, do të më mbetet hatëri dhe pastaj
do t’i paguajnë dyfish. Sikundër ju urdhëroj ashtu të
bëni pas këtij vendimi”.
Piktorët e famshëm
Në gjysmën e dytë të shek. XVIII dhe gjatë gjysmës
së parë të shek. XIX zhvilluan veprimtarinë e tyre
piktorët e familjes Çetiri nga Grabova. Krijimtaria sh-
trihet kryesisht në krahinën e Myzeqesë, në Vlorë,
Berat, Fier e në Lushnjë ku shumë afreske dhe ikona
mbajnë autorësinë e tyre, si në kishën e Shën Vlashit
(Vlorë) më 1792, të Shën Kollit (Vanaj – Myzeqe) më
1795, në kishën e Shën Thanasit në Karavasta (më
1797) etj. Lanë një krijimtari mjaft të pasur dhe kanë
realizuar qindra skena në mure e në ikona. Tematika
dhe stili i këtyre ikonografëve janë të njëjtë me ato të
vëllezërve korçarë Konstandin dhe Athanas Zografi,
si edhe të Konstandin Shpatarakut.
Emra të njohur (rilindas, aktorë,
politikanë, shkrimtarë,etj)
Naum Veqilharxhi, Themistokli Germenji, Mihal
Grameno, Spiro Ballkameni, Sandër Prosin, Dionis
Bubanin, Emil Lafen, Prokop Mimen, Rita Marko,
Pilo Peristeri, Kico Mustaqi, Simon Stefani, Lenka
Cuko, Stefanaq Pollo, Genc Pollo, Kristo Frasheri,
Koco Tashko.
“Ndoshta një ditë sërish do të
kthehen të gjithë…”
“Ndoshta një ditë të gjithë do të kthehen, tregon
Meçan Hoxha, ai që ka studiuar historikun, traditat
dhe të gjitha pasuritë e zonës pasi e ardhmja do të
kthejë Grabovën në qytetërimin e turizmit malor dhe
të kënaqësisë që sjell natyra”. Përpjekjet e vllahëve
ose arumunëve kanë bërë që të investohet fillimisht
në një baxho duke ripërtërirë prodhimet karakteris-
tike si ai i djathit të Vizës (një lloj kaçkavalli) që të
jep kënaqësinë e një shije që zor se e ke provuar. Ky
djath kërkohen në të gjithë Shqipërinë dhe në sasi
të vogla kanë shkuar edhe në Greqi e Gjermani. Një
lokal në mes të fshatit dhe mirëmbajtja e objekteve
historike së bashku me ujin e mrekullueshëm të zonës
përbëjnë ofertat e dashamirësisë dhe mikpritjes së
grabovarit. Vlerat kurative të klimës që shfrytëzohet
çdo verë nga astmatikët, të sëmurët me reumatizëm si
dhe sëmundjet e tjera të mushkërive duke llogaritur
jo vetëm orët me diell, ajrin e pastër por edhe ujin
mineral natyror që i shërben mënjanimit të këtyre
sëmundjeve. Kështu ju thjesht keni njohur Grabovën
dhe disa nga bukuritë mahnitëse të Gramshit. Të
shkosh atje është diçka më tepër se kaq…
dopo la morte di Karaiskaqi kryegjeneral, ministro
della Difesa nel 1844. Io ero primo ministro 1847-
1848. Mesologgji è morto nel 1855. Oggi i membri
della tribù hanno Tzavelas in Albania, Grecia, Stati
Uniti e Australia.Coloro che vivono in Albania hanno
cambiato il suo cognome da Xhavella in Tasho.Tzave-
las eredi tribù si riuniscono ogni 6 agosto presso la
chiesa di S. Melesin Sotiri dove festeggiare insieme
e ricordare i loro antenati. Xhavellasit erano anche
membri della Guardia di Skanderbeg.
11. Jonani Theodore Kolokotronis (1804-1868)
è nato nel 1804 in Zakintho. Quel giovane di 17 anni,
hanno partecipato alla rivolta contro i turchi. Ha parte-
cipato a diverse importanti battaglie per la liberazione
della Grecia come a Tripoli, Navplio, e combatté a fian-
co Gjeorgjio Arvanitas Karaiskaqi al suo omicidio. Dopo
che Giovanni trasformato il Peloponneso a combattere
contro i turchi lì. Un altro amico di John Arvanites Kapo-
distrisë e oppositori politici in seguito imprigionati che si
oppongono l’arrivo del re Ottone. Nel 1836, quando la
Grecia ha portato Otton era re del suo esercito generale.
E ‘stato eletto primo ministro della Grecia nel 1862 e ha
combattuto per difendere il re Ottone avversari politici
che volevano rovesciare il governo. Con la partenza del
re dalla parte anteriore Otton re fuggì in Italia. E ‘tornato
in Grecia dopo l’arrivo del primo re della Georgia. Morì
il 20 maggio 1868.
pagina 19 Anno 14 n.3
Disa gojëdhëna mbi “Kanunin
e Papazhulit (ose Idriz Sullit)”
Nga Ekrem Vlora
M jerisht, as njeres nga keto py-
etje nuk mund ti pergjigjemi me
saktesi. Sepse Papazhuli eshte ne kete
rast, ndofta vetem nje shpikje e go-
jethenjes; eshte nje fytyre popullore,
qe permbledh ne vet vendin kujtimet
e gojedhenave shume me te lashta,
dhe perfaqeson ato ciliesi, qe populli
lakmon te shohi tek nje prijes I perso-
sur. Sepse Papazhuli nuk ka ekzistuar
kurr! Por, kur I shqyrtojm me ve-
mendje gojethenjet qe e permendin,
te ruajtura trashgimisht ne kujtimin e
popullit te laberise, neve verejm me
çudi, qe nga tregimet e mjegulluara
te se kaluares, na del diçka “e vertet”
ne drite. Neve shohim qe Papazhuli
ka qene nje udheheqes fetar, dhe
njekohesisht Kryetar i fiseve; shohim
qe emir I tij perbehet nga dy fjale:
“Papa-ose-Papas” (Prift, ne gjuhen
greke), edhe “zhul”. Ketu fjalen
“Zhul, zhurr, Sul, Selit (Ilija) si emer
mali shkembi, vendi edhe njeriu kudo
ne Shqiperi.
Historiografi i madh Grek Herodoti
na thot, qe “prifterit” e tempullit te
Dodones quheshin “Selites” (germa
–s e fundit eshte natyrisht nje shtojse
r foljes greke). Herodoti na i cileson
keta “Selitet”, si njerez, qe nuk selit-
nin flore dhe mjekren, qe nuk lanin
kembet edhe faqet; edhe i quane
“kembe pa lare”. Faltoja e Dodones
ngrihesh ne kohe te lashta mbi brig-
jet e malit Tomarus (Toma rose To-
mor) ne afersi te Janines. Ish “vend
i mire”, i kushtuar perendise Diellit”.
Ish vend i njohur ane e mbane dhe
fort i nderuar edhe ne Greqi. Krye-
prifti i Dodones paralajmeronte njer-
ezit per fatin e tyre ishte “goja e nje
orakuli”.
Kulti i Dodones ish perhapur me
teper midis Spartaneve (te Laqede-
monvet). Ky fis grek kish kaluar gjat
udhetimit te tij qe nga Tuna e ne greqi
neper tokat e stergjursherve tane, te
Ilirve dhe te Epirioteve, dhe kishin
qendruar ndermjet vitit 1000 edhe
900 para lindjes se Krishtit, gati 100
vjet ne Iliri e ne Epir kurse u perzien
me popullatat e ketyre vendeve edhe
njohen ate “Kulturen Ilirjane” qe me
1200 para L:Kr e cila kish mberitur
ne kulmin e lulezimit te saj. Sigurisht
kultin e Dodones keta e kane prure
ne Greqi nga ky udhetim. Sepse fal-
torja e Dodones ekzistonte edhe para
ardhjes se Spartaneve. Germadhat qe
jane gjetur, e vertetojne sot.
Emerat Zhul, Sul, Selit, Zhurr etj,
qe na dalin perpara kudo ne Shqi-
peri (qe nga Kosova e deri ne kufijt e
Greqise se vjeter), edhe atje, ku kem-
ba e Grekerve nuk ka shkelur kurr, na
provojne qe kulti i “perendise dielli”,
ka qene nedas, Ilire dhe Epiriot. Ne
koherat e lashta prifterit e Dodones e
kane sigurisht perhapur kete besimin;
dhe ne shume raste i kane dhene ven-
dit, kurse ngrehinen e ndopnje fal-
toreje, emrin e kultit te tyre ose emrin
e vet. Ky besimi “ne diellin e peren-
di” ka vazhduar qe ne kohrat e para
te hyrjes se krishterizimit ne Shqiperi.
Misionaret e pare te fese te krishtere
kane hasur edhe ne shekullin e III.
pas linde se Kr. Ne kundershtimet e
ketyre “Selitvet”, qe nuk kane te be-
jne me teorit e “Neo-platonizmit” dhe
me besimet qe u bene ne kohen e Jul-
jan apostatit (perandor i Romes 361-
Luglio 2016
363) pas L.Kr. per pak kohe, “feja
zyrtare” sado qe edhe kjo adhuronte
nje “ trini” (duelli, henen edhe to-
ken) nen kryesine e “ djelit perendi”.
Hynimi i djellit ka qene thellesisht i
rrenjosur ne shpritin e te pareve tane.
Edhe sot betohen katundaret “Per ate
qjell (me nenkuptimin e djellit dhe te
henes) dhe per kete dhe, qe me ng-
jallen e e me ushqejne”. Kete bene
malsoret e Laberisee kane per pune
te madhe.
“Papazhuli” perfaqeson ne gojthen-
jet, keta “Etnit Selit” qe udhehiqnin
popullin ne rrethana te mira si dhe
ne ato te keqia. Eshte pra nje gje e
kuptueshme qe populli e nderlikoje
kujtimin edhe nderimin e tyre ne ras-
tin qe treguam me lart; me nje rast
qe i beri nje pershtypje te madhe.
Sepse ardhja Normaneve “nga deti”
ne ate kohe, ish nje mrekulli. Por çu-
dia eshte qe edhe ne emrin e ati, qe
rreth vitit (1700/50) beri ose deshi te
bej disa ndryshime ne kete kanunin
mijvjeçar; ne merin e atij reforma-
tori qe quhesh “Idriz Sulli”, tingel-
lon prap jehona e nje forme te re te
Selitvet”; se “Sulli” eshte pa dyshim
shtremberimi i fjales “Selit”. Mjerisht
nuk e dime nese mbiemri ne fjale ka
qene me te vertete mbiemri i Idrizit,
ose ne ja ka ngjitur vehtes me vone.
Gojethenja qe treguam permend edhe
nje tjeter emer te nje njeriu, qe loz
nje rol kryesor ne ngjarjet e Fushe
bardhe: emrin e Kryeleshit.
Kush ka qene valle
Kryeleshi?
Nga perallat e nga gojdhenat e
mjergulluara te kohes se lashte, neve
hyme me kete emer ne lemin e his-
torise. Gojdhanat nuk jane natyrisht
dokumenta historike. Por permbajne
shpesh here disa gjera qe na lejojne te
gjejme nje lidhje midis tyre dhe ngjar-
jeve historike. Historia na thot, qe ne
pranveren e vitit 1081, Roberti, Kry-
etari i Normaneve dhe Konti sundues
i Italise Jugore, i quajtur “Giuskardi”
(trim dhe i zgjuar) filloje pushtimin e
tokes shqiptare mbas nje pregatitje
politike dhe ushtarake te imt, duke
derguar te birin Moemondin nga
otranto ne Vlore me nje fllot e me nje
ushtri te forte. Njekohesisht Robert
Guiskardi shkoje me nje tjeter fuqi ne
Korfuz, per te hedhur ne dore kete
ishull qe kishte nje rendesi te mad-
he strategjike. Korfuzi u dorezua pa
ndonje kundershtim. Ky ka qene nje
sukses i madh ne pjesen pregaditore
te luftes qe po benin Normanet kun-
dra perandorise bizantine. Nderkohe
kish zbritur qe nga Vlora Boemondi
ne Butrint. Por bab e bir nuk e zg-
jaten qendrimin e tyre ne korfuz
e ne Butrint. Roberti u nis me det,
Boemondi me toke per ne Dures, qe
ish qyteti me i rendesishem mbi buze-
detin Shqiptar.
Mire po fllota e Robertit hasi ne
hapsira e karaburunit (capo linguet-
ta) me nje furtune te temershme
dhe shume anije te saja u mbyten.
Mezi mundi te shpetoj me anijet
qe i mbeten dhe hyri ne teritorine
Pashalimanit(Orikum, Gllavenica,
Porto Raguseo), kuse varosi trimat
qe kishin vdekur gjate fortune. Por
brenda pak diteve e meremetisi flo-
ten, shkoj ne Durres dhe e rrethoje
qytetin nga deti dhe nga toka (qer-
shor 1081). Shkrimtaret e asaj kohe
Linguistica
(Ana Komnena, Lupus Protopathari-
us, Pjeter Dhjakono etj) na thone qe
nderkohe Boemondi mundi te kaloje
neper malet e Shqiperise “tue bere
marveshje miqesore me popullata
e luftetare te atyre viseve”. Tash na
paraqitet pyetja: “Perse te kalonte Bo-
emondi neper malet e rrepta te Shqi-
perise, kurse kish rrugen shtruar te
lugines se Dropullit deri ne Tepelene?
Pergjigja eshte fare e thjeshte: “Se
p’se pikerisht kjo rruga nuk ish e ha-
pet.” Kalaja e Gjirokastres, kalaja e
“Shen Trijadhes” ishin ende ne dore
te bizantine. Nuk kish kohe Boemondi
te meresh me pushtimin e tyre; ush-
trine e kish te paket. Vendosi pra,
tue u mbeshtetur mbi kalane e “Va-
ganecjes” (Vagalat) “prane Delvines”
qe e kish ne doren e vet, te mari ud-
hen e Qafe Skerfices e te zbresi ne
Fush Bardhe te Kardhiqit.
Keshtu i mori krahet
te dy kalave.
Nga gjithe keto rrethanat e nga
lajmet qe na japin gojdhenat, neve
besojme se kryetari I lufterave qe
hasen me papazhulin, ka qene Boe-
mondi, i biri I Robert Giuskardit. Por
kemi edhe nje tjeter gojdhene dhe nje
zakon trashgimor ne katundin e Bor-
shit (mbi bregun e detit) qe qendron
pikerisht ne afersi te vendit kurse u
mbyten anijet e Robertit, qe na verte-
ton kete besim. Ne kete fashat ka tre
fara per te cilat gojdhenat tregojne,
qe te paret e tyre paskan ardhur “nga
deti”. Nje duhi e madhe ju paska
hedhur anijen e tyre ne cek dhe tre
burra paskan dal ne buze-detin e Bor-
shit. Keta burrat vinin nga “vendet e
ftohta prapa duelli”, ishin veshur me
lekura dhe kishin flore te mbledhur
“si bisht kali” ne koke. Pleqesia e ka-
tundit ju lejoj te vendosen ne Borsh e
te martore me vajzat e vendit. Keshtu
fituan edhe te drejten te marin pjese
ne kuvendin e krahines, por ata rrinin
ne nje vend te veçant, jashte rrethit
te pleqesise deri ne ditet tona kur
mblidhesh kuvendi. Se p’se “Kanuni
i malevet (i Papazhulit) i konsideronte
ende si “dege e shartuare”.
Ngjarjet e flotes te Robert Guis-
kardit i permend e i pershkron edhe
“Kenga e Rolan-it” (La Chanson de
Roland) me gjithe hollesirat dhe sado
qe emrat jane shtremberuar, kuptohet
qe edhe ne kujtimet e Normaneve kjo
ngjarje si dhe kujtimi i gjithe luftes
se tyre kundra perandorise bizantine
kish mbetur e gjalle. Me gojthenjet qe
kemi treguar ne kete studim, neve nuk
pretendojme qe kemi bere nje zbulim
historik, as edhe e besojme qe kemi
qitur prej gojdhenave nje perfundim
te pabisedueshem. Perkundrazi, ne
i kemi paraqitur, ashtu sikunderse i
kemi degjuar nga goja e popullit, duke
shtuar disa verejteje, kemi patur pik-
erisht qellimin te terheqim verejtjen e
gjithe atyre qe kane nje dashuri e nje
ndjenje me te plot per folklorin dhe
ne historine Shqiptare. Se p’se jemi
te bindur qe te dyja jane ngushtesisht
te lidhura midis tyre, dhe jane shtyl-
lat kryesore mbi te cilat do mbeshtetet
fortesimi i ndjenjave kombetare. “Ju-
piter, mbret Dhodhonas, Pellasg, ti
qe rron larg dhe urdheron mbi di-
merveshuren Dhodhonen, ne mes te
Selleve, vjershetoret e tu, te cilet jane
kembepalare e flene mbi dhét!”
-Iliada, kenga e XVI, f. 233-5
Dialektologji: Të Folurit e Labëve
në labërisht, Nik Klementi
Bazuar në Studimet e Zonës së Kurveleshit
Cilësitë e Labërishtes
Sot, labët flasin një gjuhë të përafërt me zirtarishten shqipe, por dialekti i tire
ka shumë cilësi të panjohura nga shumica e arbërve të tjerë. Kjo mosnjohje ka
ardhur duke u rënduar në këto dekadat e fundit për di arësie, 1) labët e sotëm
ia kanë përshtatur të folurën e tire gjuhës zirtare, dhe 2) shumë gegëfolës nuk
e kanë të qartë dallimin në mes të dialekteve të arbërve të jugut; ata i konsid-
erojnë ato të gjitha toske. Kjo nuk është e vertetë. Labët, dhe Toskët flasin
dialekte të drishme nga njëri-tjetri.
Dialektisti Minella Totoni e pati regjistruar të folurën labe në vitet 1950-
60—atëherë kur ki dialekt i ruante ende mirë tiparet e tija burimore. Prandaj,
referencat në këtë tekst janë fare të dëlira nga ndikimet jo-labe.
Fonetika dhe Fonologjia
Fonetika studjon cilësitë fizike të tingullit. Fonologjia studjon drishimin, ose
perdorimin e tingujve brenda sistemit tingullor të një gjuhe.
Theksi në Fjalët shqipe
Të shumëtit e herëve, theksi në fjalët labe bie afërisht ati ku ai bíe edhe në
fjalët e zirtarishtes, por ka edhe drishime. Vëreje rreshtuasin pasuas,
THEKËSI
Labërisht Gegërisht Zirtarisht
díe djé djé
lloí lloj lloj
ditkémi dítkemi dítkemi
patosí patóz patóz
trókëlli trokëllÍ trokëllÍ
Theksi në Osmanizma
Ne labërisht fjalët e sjellura në Arbëri nga pushtuasit osmanë theksohen is
në gjuhën zirtare—pará, shamatá, baçé, dyshemé, hergjelé, zhezvé, bakér. (nga
Minella Totoni). Kjo do të thotë se ato theksohen si në turqisht.
Gjatësia e Zanoreve
Edhe në këtë aspekt labërishtja ruan cilësi më të afërta me shqipen e lashtë
sesa gjuha zirtare. Ashtu si gegërishtja, ajo i ruan të tri gjatësitë e zanoreve.
Kriesisht, gjatësia e zanoreve lidhet me theksin e fjalës sepse nje zanore e
theksuar do më shumë kohë për t’u nijëtuar sesa një zanore tjetër. Por ka
edhe perjashtime. Për shembull, labërishtja ka ca zanore të gjata të cilat dalin
në funt të fjalës, p.sh., ka:, dhe:, ne:, ve:, ai zu:. Ashtu si gegërishtja, edhe
labërishtja ruan zanore të mesme në rrokjet që pasohen nga një ë-pazane, për
shembull, brezarë > breza:rë, fillë > fi:llë, hellë > he:ll, kam tharë > kam
th:ar, shpirtë > shpi:rtë, tirqë > ti:rq, shpënë > shpë:në, zumë > zu:më,
vëllanë > vëlla:n. (fjalët e dita janë në labërisht).
Këta shembuj tregojn se, ashtu si gegërishtja, edhe labërishtja i ka eliminuar
ë-të fundore në disa fjalë. Duke qenë se labërishtja konsiderohet si versioni më
konservator (më i afërti me shqipen e lashtë) të toskërisë, mund të argumento-
jmë përkundër traditës gjuhësore—se ë-të fundore nuk kanë rënë në të gjitha
fjalët. Disa nga ato janë shtuar për analogji
Togzanorët
Në lapërisht, togzanorët kriesorë të shqipes, ua/ue dhe ie/ie gjinden në trajta
origjinale në funt të pjesoreve, në funt të emrave të pashquar, dhe në trup të ca
fjalëve. Në labërisht këta togzanorë ruajnë trajta relativisht të lashta.
Gjatë zgjedhimit në kohën e tanishme të mënirës kumëtore, togzanorët tkur-
ren—‘ua > o’ dhe ‘ie > e’. Ndërsa, në vetën e parë njëjës të kumtores tingulli
që në zirtarisht del j’’, p.sh., ‘laj, thaj, vloj’, në Labërishte del një gjisëm ‘i’-je
[ i̯ ]. Ki fenomen shfaqet edhe në mbaresat me ‘aj/oj’.
TOGZANORËT
Labërisht Gegërisht Zirtarisht
ua/ue
grua grue grua
punuar punue punuar
ie/ie
krie krye krye
thie thye thye
Veta e Parë, Mënira Kumtore
lai̯ laj laj
qai̯ k’jaj qaj
dai̯ ndaj ndaj
billi̯ mbylli mbylli
thei̯ thej thej
liei̯ lyej lyej
gatërroi̯ ngatërroj ngatërroj
drishoi̯ ndryshoj ndryshoj
Tkurrja e Togzanorëve
truar / trova true / trova truar / trova
lier / leva lye / leva lyer / leva
(vazhdon ne numrin e ardhshem)

“Shqipëria e Epërme” e Edith Durhamit përkthehet në Itali
Nga Gëzim Llojdia
Studiuesja italiane Dr. Olimpia Gargano e cila mbuloi
përkthimin e parë në gjuhën italiane, të veprës së
Mary Edith Durham ” Nella terra del passato vivente”
“High albania”, më njoftoi se është botuar në Itali
në 27 janar 2016.“Zbulimi i Shqipërisë në Europë në
fillim të shekullit të njëzetë “. Mary Edith Durham e
quan Ballkanin:” Toka e jetës së shkuar” te botimi i saj
:” High Albania 1909 ( Shqipëria e epërme) me këtë
titull, ” Nella terra del passato vivente”, përkthyer në
gjuhën italiane me rreth 368 faqe nga published Besa,
Lecce. Një artiste antropologe në Ballkan, Mary Edith
Durham nga Londra në Shqipëri, shkruan përkthy-
esja, Olimpia Gargano.
E
lindur në Londër më 8 dhjetor 1863, Mary
Edith Durham i përkiste një familje të klasës së
mesme të traditave të ngurta. Gjyshi i saj i në-
nës ishte Ëilliam Ellis, shkrimtar, themelues i shkollave
dhe ekonomist i njohur në rrethin e Gjonit Stuart Mill.
Babai i tij, Arthur Edëard, ishte një mjek i njohur i
spitalit, ai shpiku një pipëz për traketomi që mban em-
rin e tij dhe portreti i tij ,shfaqet në mesin e pikturave
të galerisë kombëtare në Londër. Dr.O.Gargano, më
tej në parathënie shprehet:Pasioni për hulumtim ishte
një dhuratë e familjes. Tetë vëllezër dhe motra kanë
rezultate të rëndësishme në punët shkencore dhe soci-
ale.Njohja me profesionin mjekësor ka shtypur gjurmë
të rëndësishme në punë dhe në jetën e Edith, thotë
Gargano në parathënie të këtij botimi, siç tregohet
jo vetëm nga vëmendja e përkushtuar për gjendjen
shëndetësore të vendeve të vizituara, por edhe nga
mënyra se si ishin të koordinuar për të dhënë ndihmë
personale,personave të lënduar në konfliktet, që ishin
krijuar në rajonin e trazuar të Ballkanit.Në rrugëtimin,
që do të marrë, ajo kthehet në një etno-antropologe
rrugëtimi,filloi në gusht të vitit 1900, kur ajo erdhi në
Trieste të hipte në një anije për të mërguar në një
kohë në Malin e Zi. Në ato vite, shteti i vogël i qeveri-
sur nga princi Nicholas i cili i kishte dhënë bijat e tij
për martesë te familjet mbretërore të aristokracisë së
gjysmës së Evropës, ishte një destinacion i preferuar
për vizitorët e huaj. Atëherë kryeqyteti, Cetinje, ishte
mbushur me vizitorë të etur për tu zhytur në atmosfer-
ën, që tregonin sytë e tyre të mishëruara në folklorin
“tipik” ballkanik.
-Në një sezon kulturor, thotë O.Gargano,në të cilin
kronikat letrare britanike kanë regjistruar suksesin e
rrëfimit të stilit ruritano, i vendosur në shtetet e vogla
imagjinare të Evropës Qendrore dhe Lindore, opera
komike në të cilën janë konsumuar si komplote të
pangjara sa joshëse, që principatat në sajë të një min-
iature, të një imazhi të zgjuar ishin bërë një vend
kartoline, ku edhe kamerierët në hotelet e veshur me
kostum tradicional, ishin një tërheqje e papërmbajt-
shëm për pushuesit në kërkim të ekzotikes në familje,
duke regjistruar një qasje të lehtë në brigjet e Adriati-
kut lindor. Edith Durham ishte gati 37 vjece. Trajnuar
në akademinë mbretërore të arteve, ishte një piktore
e aftë dhe ilustruese. Siç do të shohim, krijimet e e
saj duke filluar nga peizazhi me bojëra uji, për për-
faqësimin e ngjarjeve të mëdha publike në ilustrimet
shkencore dhe arsimore.O.Gargano vijon më tej: ” Me
gjendjen e vajzës së tij më të madh dhe e pamartuar u
la me detyrë për tu marrë me kujdesin e gruas së ve
dhe nënën e saj të sëmur, për një njeri me karakter të
pavarur si ajo, një kufizim i tillë i lirisë personale, ishte
paradhomë e depresionit të zi. Me udhëtimin në Mal
të Zi, thuhet më tej në parathënien botuar në gjuhën
italiane,duhet të ketë qenë një pushim për të rifituar
forcën e saj, ajo ishte duke luajtur me këshillën e mje-
kut dhe kush e di, një frymëzim personal që, ndër të
gjitha vendet e mundshme, ku jeta e saj do të kishte
marrë një kuptim krejt të ri.Së bashku me një mik ,ajo
u përfshi në një anije me avull të shoqërisë austri-
ake Lloyd në Trieste dhe me shpresa të mëdha, por
shëndeti i dobësuar, kështu filluan udhëtimet e saj,
në portet e Adriatikut lindor. Ndërsa bashkatdhetarët
e saj shtyheheshin në rrugët e qytetit për të ndjekur
itineraret e rekomanduara, ajo u përpoq për të fotogra-
fuar perspektivat e pazakonta dhe kontaktet e drejtpër-
drejtë me njerëzit e rajoneve, që përshkronte. Nëse
bukuria e Ballkanit Lindor e kishte kapur, tani ajo
donte për ta kënaqur këtë pasion në mënyrën e vet, me
mjete të hulumtimit dhe eksplorimit në fushën e saj,
thotë Dr.O.Gargano. Hulumtimi i saj është kryer me
metodën e vëzhgimit pjesëmarrës, që në ato vite kishte
filluar të praktikohet nga etnologët nga profesioni. Ajo
ishte vetëm në vitin në 1901 dhe ka hyrë për herë
të parë në Shqipëri,në bordin e një anije me avull, që
e ka transportuar atë nga brigjet shqiptare të Malit të
Zi në ato të liqenit të Shkodrës. Në fakt, që nga mo-
Storia
menti i parë ajo ishte tërhequr nga ajo tokë e panjohur,
post-osmane në zemër të Evropës,thotë përkthyesja
O.Gargano. Në dritën e qendërsinë në tokën e shqi-
ponjave, që ajo do ti marrë ditët në jetën e saj të ardh-
shëm, përshtypjet që ka pasur në takimin e saj të parë
në një distancë, kjo tingëllon gati si një parandjenjë.
Duke vijuar më tej, Gargano thotë se :midis viteve
1905 dhe 1909, ajo bëri një nga veprat e saj më të
shquara.Me një gramafon, transportuar me mushka
nga fshati në fshat, ajo regjistroi këngë tradicionale
dhe muzikë të zonës në mes të Malit të Zi, Serbisë,
Bosnjës dhe Shqipërisë Veriore.Angazhimi i saj bëri
që shumë shpejt të tërheqë vëmendjen e dijetarëve të
shquar. Hulumtimi i kryer në mes të Shqipërisë dhe
Kosovës,i materialeve aktuale vëzhgimore ka bwrw
qw sir Ëilliam Ridgeëay, president i institutit antrop-
ologjik mbretëror, ta quaj atë “eksperte të famshëm në
fushën e Balkanit “.
Katër vjet më vonë, revista folklori botoi një arti-
kull nga James Frazer dhe Edith Durham .Më vonë,
Frazer ka cituar Durhamin në veprat e tij, përfshirë
edhe degën e njohur. Dhe të mendosh, që vetëm disa
vite më parë ajo nuk ishte dëgjuar kurr në fushën e
antropologjisë,përveç librave, shkrimeve dhe eseve,
Edith Durham ishte një korrespondente edhe kon-
tribuese në shumë gazeta të kohës së saj, shkruan
përkthyesja italiane ,në parathënie. Ndër sendet e
shumta, që mbajnë firmën e saj, ne do të nxjerrim në
pah një material me rëndësi të veçantë për njohurit
tona të botuar ndonjëherë në antologjitë e gazetave,
që janë dedikuar.Në vitin 1911 u shfaq në New York
Times, dy faqe, që denoncojnë dhunën dhe represio-
nin e qeverisë turke ndaj shqiptarëve. Ajo ishte gruaja
e parë, që emërohet nënkryetare e institutit antrop-
ologjik mbretëror dhe anëtare themeluese e shoqatës
anglo - shqiptare. Hulumtimi i saj në fushën e njohur
kanë bërë një kontribut të madh për balkanistikën: në
qoftë se sot ne e dimë aspektet e kulturës dhe historisë
shqiptare, përndryshe do të kalonte në heshtje, ne u
jemi shumë borxhli për punën e saj si një studiuese
e vëmendshëm për çdo detaj të kulturës materiale, si
dhe dëshmitare e palodhur e ngjarjeve, që vështirë
se gjenden në ndonjë hapësirë të shtypit ndërkom-
bëtar. Shih, për shembull, thotë përkthyesja italiane
O.Gargano, në kapitullin e tetë të këtij libri, historia
e mbërritjes të klaneve malore të Shkodrës kryesuar
nga bajraktarët përkatës,nw një paradë tw madhe me
më shumë se 1,500 burrave me kostumet e tyre më
të mira për të festuar kushtetutën e vërtetë, një faqe
antologjie e historisë evropiane, deri më tani ka mbetur
në hije.
Në këtë pikë një mrekulli:shkruan Dr.O.Gargano,
Ballkani në përgjithësi dhe Shqipëria në veçanti, kanë
shumë për të thënë për Edith Durham. Por çfarë dimë
ne të tjetrët në lidhje me Shqipërinë?Dr.O.Gargano
sjell ambientin krijuar në Londër dhe jep shumë
shpegime të domosdoshme të aktivitetit studimor të
Durhamit, në territoret veriore ku merr domethënie
zbulimi i Shqipërisë në shekullin e njëzet.Në bazë të
këtyre objekteve, hipoteza jonë është se hyrja në fush-
ën e kërkimit antropologjik është nxitur nga talenti i saj
artistik. Në fakt, kontaktet e saj të para me popullsitë
e Ballkanit kanë ndodhur në saj të vëzhgimit pamor: e
pajisur me një bllok fletësh vizatimi, një pasaportë për
tu bërë miq me vendasit, duke vizituar fshatrat deri tani
të pashkelura, ajo hyri në cdo shtëpi dhe filloi të nxjer-
rë nën syrin e saj vëzhgimor shushatjen e njerëzve, që
kurrë më parë se kishte parë dikë që mund të bëjë
portrete. Si dhe ka një funksion përshkrues, vizatimet
e panumërta dhe fotografitë e bëra gjatë hulumtimit të
Anno 14
saj janë një përqendrim të etnografisë, as më shumë
e as më pak si dorë për udhëtarët e huaj të shekujve
më parë. Së bashku me koleksionet e saj të objekteve,
kostume, bizhuteri artizanale të cilët ju dhuruan insti-
tucioneve kulturore britanike shoqëruar me shënime të
hollësishme shpjeguese, ato formojnë një trashëgimi të
krijuar me vetëdije për të lënë dëshmi të një bote ende
pothuajse të panjohura, për pjesën tjetër të Evropës.
Kjo duket të jetë ndjenja e letrës, në të cilën, me
dorën e saj të qartë dhe të saktë, Edith Durham
ofron dhuratën e saj të çmuar të Ballkanit, një grup
prej tre albume të mëdha, të etiketuara dhe që përm-
bajnë skica, fotografi dhe të dhënat, që kanë të bëjnë
me periudhën prej viteve 1900 deri në 1914, dhe re-
spektivisht me titull “Serbia”, “Mali i Zi”, “Albania”.
Institutit antropologjik mbretëror i afroi këto tre libra
me vizatime, fotografi dhe shënime, me shpresën se,
në të ardhmen mund të jetë me interes, si një dësh-
mi e kushteve të jetesës shumë primitive të Evropës
Lindore në fillim të shekullit të njëzetë. Në gusht të
vitit 1914, erërat e luftës evropiane e detyruan atë
të kthehet në Angli. Ajo u kthye në Shqipëri për
herë të fundit në vitin 1921. Mary Edith Durham
vdiq në Londër në15 nëntor 1944. Disa javë më
vonë, në Tiranë, partia komuniste e Enver Hoxhës
mori pushtetin dhe vendi ra nën një regjim diktato-
rial për gati gjysmë shekulli,përfundon parathënie e
librit ” Nella terra del passato vivente” shkruar nga
Dr. O.Gargano, përkthyer në gjuhën italiane me rreth
368 faqe published Besa, Lecce. Në pasthënie të kw-
tij libri prej 368 faqesh thuhet:Scutari, 8 maj, 1908.
Në dritën e hershme të agimit, Edith Durham dhe
shoqëruesit e saj dalin vjedhurazi nga qyteti për të
hyrë në zemrën e Shqipërisë, në zonat që zakonisht
konsiderohen të rrezikshme dhe pothuajse asnjëherë
nuk hulumtohen nga udhëtarë të huaj. Në qoftë se një
shekull më parë Lord Bajroni kishte festuar në Shq-
ipërinë Jugore, përkushtimin me vargje madhështore
të Çajld Haroldit, rajonet veriore mbetën të fshehura
në mister: tokat ishin të “papërshkrueshme nga turq-
itë” dhe si kufi në mes të islamit dhe krishtërimit.
E pajisur me një bllok fletësh vizatimi, kamera dhe
gramafon me të cilën ajo ka regjistruar regjistrimet
e para të këngëve popullore të Ballkanit, në mes të
komuniteteve të largëta dhe fshatrat e vogla, emrat e
të cilëve nuk janë shënuar edhe në harta. Se udhëtimi
në të panjohur e çoi atë për të mësuar zakonet dhe
traditat origjina e të cilëve janë të humbur në mjegullat
e mitieve, të një universi të vogël në afërsi të bregdetit
të Adriatikut Lindor, ishte mrekullisht në buzë të kohës
dhe historisë. Tani, që Shqipëria ka lënë pas izolimin e
gjatë të cilin ajo kishte qenë e mbyllur para sundimit os-
man dhe diktatura komuniste atëherë, ky libër u ofron
lexuesit italiane një udhëzues për zbulimin e një prej
n.3 Luglio 2016 pagina 20
trashëgimisë më të vjetër deri tani pak e njohur në kul-
turën evropiane. Mary Edith Durham (London 1863-
1944), piktore dhe illustratore, filloi t’i përkushtohej
hulumtimeve etnografike me rastin e udhëtimeve të
saj të para në Ballkan. Duke filluar nga viti 1908 dhe
për pjesën tjetër të jetës së saj interesave të saj dhe të
studimit dhe aktiviteteve të saj sociale dhe humanitare
të fokusuara në Shqipëri, e cila e mbështeti në mënyrë
aktive kauzën për pavarësi kombëtare. “Toka e jetes së
shkuar” është i pari përkthim italian : ”High Albania
(1909). Ajo gjithashtu shkroi ese dhe dha kontributet
etno-antropologjike dhe ishte një korrespondente për
disa gazeta. Olimpia Gargano, një bashkëpunëtore e
kërkimeve shkencore, mëson gjuhët italiane dhe latine
në shkollën e mesme “ të Ventimiglia. Përkthyese le-
trare nga anglishtja, frëngjishtja, gjermanishtja, mban
një doktoraturë në letërsi krahasuese në universitetin
e Nicës, Sophia Antipolis dhe universitetit të Napolit.
Hulumtimi i saj fokusohet në analizën e imazhit të Shq-
ipërisë në letërsinë moderne dhe bashkëkohore, me
vëmendje të veçantë në veprat e Mary Edith Durham,
Alexandre Degrandi, Ugo Ojetti.
Përmbajtja e lëndës, përfshin këta kapituj: Toka e së
shkuarës së gjallë
Toka dhe ligji, Kastrati, Shkreli, Gruda dhe Hoti,
Selca,Vukli, Boga, Reci Pulati - Gjani, Plani, Thethi,
Shala, Dukagjini, Nikaj, Shala, Ardhja e kushtetutës në
tokat e diskutueshme, Gjakova, Deviçi, Prizreni, Lura,
Mirdita, Kthimi i Prenk Pashës
Epilogu.
Parathënie. Nga Mary Edith
Durham - shtator 1909.
Nëse një libër s’flet dot vetë, është e kotë të flasësh
ti për të. Ndaj dhe s’do çoj kot veçse pak fjalë për një
parathënie. Në dy librat e mi të mëparshëm për ball-
kanin, u përpoqa të tregoja se cilat qenë pikëpamjet
kombëtare, qëllimet e aspiratat, si dhe cila qe mënyra
e sjelljes apo zakonet e serbëve, si dhe të popullsisë të
përzierë të maqedonisë.
Të njëjtën gjë po bëj tani për popullsinë e shq-
ipërisë së epërme.E pata të vështirë të përzgjidhja nga
grumbulli i materialit të mbledhur gjatë udhëtimit tim
tetëmujor, së bashku me ato që kisha mbledhur gjatë
vizitave të mia të mëparshme në shqipëri, ndërsa nga
ana tjetër, për shkak të mungesës së vendit qesh i
shtrënguar të heq pothuajse po aq material përsa i
takon folklorit, zakoneve dhe traditave, sa dhe ç’kam
përfshirë në libër. Ky është një vend që njihet aq pak
nga udhëtarët anglezë sa që e pashë të udhës të jap
më parë një vështrim gjithëpërfshirës të tërësisë së
vendit, pa u ndalur shumë në hollësi të fushave të
veçanta të studimit, duke preferuar më mirë të sjell
ç’më kanë thënë njerëzit, sesa të parashtroj pikëpam-
jet e mia. Sa për pikëpamjet e të huajve për ballkanin,
tashmë besoj se pjesa më e madhe prej nesh tashmë
janë lodhur me to.Çdo sukses që mund të kem arritur,
ia kushtoj vetëm ndihmës bujare dhe dashamirëse që
gjeta gjatë gjithë udhëtimit nga të gjithë pa përjash-
tim, por në mënyrë të veçantë nga françeskanët dhe
priftërinjtë misionarë të malësisë dhe udhërrëfyesi
im marko; por po ashtu, mikpritësve dhe udhërrë-
fyesve nga të gjitha racat dhe fetë që unë pata. Njerëz
besnikë, kurajozë, e mikpritës, të cilët ndoshta është
e shkruar në librin e fatit të mos i shoh më, por “kur
njeriu tregohet i njerëzishëm e i mëshirshëm me të
huajin, kjo dëshmon se është qytetar i botës; e se
zemra e tij s’është një ishull i ndarë nga tokat e tjera,
por një kontinent që me to bashkohet.” Por takimi me
ta s’do jetë i kotë, nëse nga kjo dëshmi e shkurtër disa
nga lexuesit e këtij libri do kenë mundësi të mëso-
jnë diç më shumë për karakterin e fiseve të malësisë.
Dhe më në fund, do thoja se megjithëse kreva hetime
mjaft të kujdesshme në shumë vende, përpara nqaqë
s’mbaja shënim një zakon të caktuar, s’ka dyshim që
mund të ketë dhe gabime, për të cilët përgjegjësi mbaj
vetëm unë.
pagina 21 Anno 14 n.3 Luglio 2016 Storia
Gramatika e Ilia Dilo Sheperit
Një kontribut i vyer në arritjen e standardit të gjuhës së përbashkët letrare shqipe
Nga Dr. Stavri Trako veprore dhe pësore p. sh. Zgjedhimi I:
Veprore- punoj, do të punoj- kam me

G
ramatika e Ilia Dilo Sheperit, të
cilës po i kremtojmë 89 vjetorin,
i përket fondit të veprave shken-
core albanologjike të traditës që u bënë
gurë themeli për arritjen e standardit të
gjuhës letrare shqipe.
Gramatika etimologjike e shqipes
e hartuar dhe botuar nga Konstandin
Kristoforidhi në Stamboll me 1882
kërkonte një ëngjëll mbrojtës si profe-
sor Ilia Dilo Sheperi i lauruar si doktor
i shkencave filologjike austro-gjermane,
që në Edenin e gjuhës Shqipe të kishte,
më 1927, këtë lule të re.
I vetëdishëm dhe i përgjegjshëm për
këtë gramatikë Ilia Dilo do shprehej se
ajo nuk qe vetëm për toskërishten dhe se
objektivi i tij shkencor ishte të rrënjoste
te brezat e rinj dije të sakta në përdori-
që të kujdesemi që për çdo gërmë të për-
doret një shenjë ; veçanërisht për fjalët
e lashta dhe fjalët e huaja shqipja e ruan
drejtëshkrimin por i nënshtrohet shqipti-
punue ; pësore- punohesha, punojshem,
punonte- punote, çelte. Pra nuk përjash-
ton nga standardi përdorimin si formë e
dytë të trajtave në gegënishte. I drejtë
na duket dhe përfaqësimi në dy forma
i kohës së ardhme dëftore :do të punoj
dhe kam me punue, kjo e dyta e shpreh
qartë modalitetin e folësit.
Për formën e dytë të toskërishtes(
kam për të punuar ) thotë se në të shum-
tën e herës kjo formë ruan kuptimin e
foljes kam dhe të plotësit të qëllimit (për
të punuar) që ne sot e konsiderojmë si
paskajoren e shqipes.
Konica, aty ku kanë mbetur
Forma e dytë e Mënyrës kushtore,
është me paskajoren të paraprirë me
të pakryemen e foljes kam (keshëm me
vetëm xhamia dhe tyrbet
punue, me çelun, kishe me punue, me Nga Arben Llalla
çelun).

min e gjuhës letrare standarde.
Studiuesi Stavro Skëndi shkruante
atëherë:”Albanologët e asaj kohe, në
mes tyre qe Nobert Jokli, e lavdëruan
veprën e Dilos pakursim. Jokli në kri-
tikën që i bëri librit, shkroi se ai jo vetëm
që tregonte rrugën për përgatitjen e një
gjuhe të përbashkët letrare por dhe të
vet gjuhës shqipe, jep fakte fonetike dhe
morfologjike gjer sot të paditura, si dhe
sqarime të veçorive të sintaksës tepër
interesante, sidomos e vlefshme është
pjesa që merret me sintaksën”
Sipas Ilia Dilos …nuk është gramatika
ajo që zhvillon të folurit dhe shkrimin e
një gjuhe, po është të folurit dhe shkrimi
i gjuhës që cakton rregullat me të cilat
gramatika I rrjeshton të shoshitura dhe i
lidh me ligje gjuhësore të përgjithshme”.
Duke shpresuar se intelektualët, do të
kujdeseshin për të shkruar drejt gjuhën
shqipe, ai kishte bindjen se ajo do të zh-
villohej në gjuhë letrare.
Për të ardhmen ai mendonte se duhet
mit fonetik.
Në morfologji bën kujdes në koncep-
timin e saktë të emërtimeve për pjesët
e ligjëratës që janë shumë të afërta me
konceptimin modern, kështu për emra ai
shprehet që tregojnë një gjë të lëndët që
mund ta shohim apo ta ndjejmë me atë
të shqisave për t’i dalluar : djalë, kalë,
mal, erë, qiell, dhe emrat e kuptimit që
rrëfejnë gjendje :lartësi, fuqi, turp, jetë.
Pak a shumë i njejtë me emërtimin e
drejtëpërdrejtë dhe atë metaforik dhe
metonimik të realitetit.
Mendoj se është shprehur qartë për
konceptin e gjinisë gramatikore që nuk
është kurdoherë i njëjshëm me gjininë
natyrore. Gjuha, shprehet ai, u jep trajta
shtjelluese si të mashkullorëve apo si të
femroreve edhe gjërave të pashpirtëme,
të cilat prej nga natyra janë asnjanës :
muri, ara, shkrimi, puna. Emra asnjëa-
nës janë edhe ata që vijnë nga përdorimi
i nyjshëm: i mbiemrorëve, i pjesoreve
dhe i emrave p. sh. të bardhët, të zitë,
Formë e veçantë e së pakryemes së
mënyrës lidhore pësore të nderohesha
është t’u nderojshem, të nderoheshe -
t’u nderojshe, t’u falsha- t’u falshe, që
shpreh modalitenin e sigurisë së folësit
në mundësinë e një veprimi të pakryer.
Në përfundim të diskutimit tim men-
doj se të dyja Akademitë e shkencave
dhe Ministritë e Arsimit të Shqipërisë
dhe të Kosovës kanë te “Gramatika për
shkollat e mesme” të Ilia Dilo Sheperit
një model të gatshëm për të zgjidhur”
nyjen gordiane” të diskutimit ndërmjet
akademikëve, jo vetëm për përfaqësi-
min e të dyja dialekteve në plotësimin
e gjuhës së përbashkët letrare duke
shmangur përjashimet kategorike siç
ndodh sot e kësaj dite, por dhe për të
zgjidhur ngërçin që po përjeton shkolla
shqiptare në përvetësimin me lehtë nga
nxënësit e shkollave të mesme të gjuhës
amtare.
K
onica është një qytezë e banuar nga shqiptarë dikur tërësisht, por edhe
sot gjen familje greke me origjinë shqiptare. Në vitet 1991, atje kam
takuar edhe një shtetas grek mysliman, i cili ruante ende kombësinë
shqiptare dhe nuk e kishte ndryshuar nga presionet shtetërore, siç kishte ndod-
hur me shqiptarët ortodoksë. Ky shqiptar quhej Ibrahim, kishte një kafene në
qendër të Konicës. Gjatë vizitave të mia në Konicë kam takuar edhe myslimanë
të tjerë, shtetas grekë, të cilët identifikoheshin zyrtarisht si grekë, por nën zë
pranonin se ishin shqiptarë. Konica e botuesit dhe publicistit të madhit, Faik
Konica gjatë pushtimit osman i përkiste Kazasë së Korçës dhe Sanxhakut të
Janinës. Megjithëse ky vendbanim shqiptar është pushtuar nga osmanët më
1417, xhamia e parë në Konicë sipas të dhënave është ndërtuar diku më
1492, e quhej xhamia Husein Shah. Kjo xhami u ndërtua nga Sulltan Bajaziti
i II, gjatë kohës kur erdhi me ushtrinë e tij në Epir për të shtypur kryengritësit
shqiptarë. Në këtë qytezë është ndërtuar për nder të Sulltan Sulejmanit një
xhami dhe më vonë edhe tre Tyrbe. Xhamia e Sulltan Sulejmanit është ndër-
tuar në shekullin XVI dhe i ka rrezistuar shkatërrimit nga natyra pjesërisht deri
më sot. Një pjesë e minares ra gjatë tërmetit të vitit 1996. Afër xhamisë Sulje-
man gjendet edhe një Tyrbe, e cila është e ruajtur mirë. Po aty është edhe varri
i një kleriku të lartë. Në qendër të Konicës ka edhe dy Tyrbe të ndërtuara në
fund të shekullit XVIII, të cilat sot janë prona private dhe nuk janë në gjendje
të mirë. Njëra nga Teqetë u ndërtua për nder të Baba Hysenit. Teqeja e dytë u
ndërtua për nder të Sheh Isak dhe Abdurrahamnit.

Peshtani, një “Bordo” e vogël

të bëheshin plotësime, pa mundime të
kota mbi gjëra për të cilat janë mendu-
ar dhe i kanë gjetur më parë të tjerët.
Gramatika –sipas Dilos, me rregulla
të thjeshta e me fuqi të përgjithshme
bënte shoshitjen dhe përmbledhejen e
të qarët, si edhe ata që tregojnë lëndë
p. sh. mish, grurë, miell, djath, vaj që
shquhen si mashkullorët. Heqja e kon-
ceptit asnjanës mendoj se ka sjellë jo
pak paqartësi në përvetësimin logjik të
gjuhës nga nxënësit në shkollë. Nga Ilirjan Gjika
Për heqjen e kategorisë gramatikore

fenomeneve të gjuhës dhe nga fakti që
ai e kishte krahasuar edhe me gjuhë të
tjera besonte se po hidhte themelet e
gramatikës përgjithësisht.
Gjuhën që përdorin në të shkruar in-
telektualët e kombit të tërë, Ilia Dilo e
quan gjuhë letrare.
Besimplotë, ai mendonte se gjuha
shqipe kishte mundësi reale për të pasur
gjuhë letrare të përbashkët sepse sipas tij
ndryshimet midis gegërishtes dhe toskër-
ishtes janë shumë të vogla. Ato konsisto-
jnë te shqiptimi i zanoreve me prozodi të
ndryshme. Gegërishtja, zanoret - shqip-
ton të gjata dhe të mesme, kurse toskër-
ishtja të mesme dhe të shkurtëra.
Veçanërisht ai trajton zanoren (ë) të
shkurtër të tokërishtes, që edhe sot është
bërë çështje diskutimesh ndër qarqe ak-
ademikësh, që ka si funksion të lehtësojë
shqiptimin e bashkëtingëlloreve fondore
të temes së fjalës dhe prapashtesimeve
që fillojnë me bashkëtingëllore, por thek-
son ai, zhduket nevojërisht në shqiptim
kur pas saj shtohet ndonjë zanore tjetër
p. sh. motër – motra, Shkodër- Shkodra,
Gjirokastër –Gjirokastra.
Modeli bazë, një dhe dy rrokësh, i
fjalëve të lashta profesor Dilua e sheh
si arsye pse fjalë e prejardhura dhe të
përngjitura e bjerrin me kalimin e kohës
zanoren (ë) të pazëshme p. sh. emër –
emërat-emrat, motër-motëra-motra.
Për fjalët kakofoni dhe eufoni ai pro-
pozon të thuhen keqzani dhe bukurzani.
p. sh. Dele-a – delja, shqipe-a – shqipja,
shkru-h-em, dëgjo-f-sha.
Profesor Dilua është për respektimin
sipas rastit në drejtshkrim të dy parime-
ve: fonetik dhe etimologjik, por kërkon
nga gjuha, Çebej shprehet se kur gjuhët
fillojnë të bjerrin kategoritë gramatikore
në to fillon procesi i bjerrjes së gjuhës
në tërësi.
Mënyrat me të cilat shfaqet veprimi
ose pësimi i kryefjalës së foljes për Dilon
janë shtatë. Mendoj se profesori kishte
ide të qartë kur përfshinte nder to edhe
mënyrën e pakufjshme, që sipas tij shfaq
veprimin ose pësimin të pacaktuar dhe
as vetë, as numër. Këtu përfshin :Pje-
soren (punuar – punue); paskajoren (me
punue); përcielloren duke(tue) punuar,
punue. Të bën përshtypje pse profesor
Dilua nuk dyshon fare për paskajorja e
shqipes që është (me punue).
Më lehtë për t’u përvetësuar nga nxë-
nësit mendoj është trajtimi që profesori
i bën kohëve të foljes. Folja është traj-
tuar në katër kohë kryesore: e tashme,
e pakryer, e kryemja, e ardhmja që del
në tre forma:
A- të thjeshta (punoj, punoja punove,
do të punoj),
B- B-të përngjitura (kam punuar, jam
punue, keshë punuar, jesh punue, do të
kem punuar, do të jem punu
C- dy të përngjitura(kam pasur punu-
ar, kam qenë punuar, kish patur punuar,
kesh qënë punuar, pata pasur punuar
pata qënë punuar, do të kem patur
punuar, do të kem qënë punuar.
Kohët e përngjitura dhe dy të përngji-
tura e shfaqin veprimin dhe pësimin që
është bërë në kohën e shkuar por për-
fundimi i tij ekziston : në të tashmen, në
të shkuarën ose në të ardhmen
Profesor Dilua ofron dy forma të stan-
dardit në përdorimin e foljeve në kohët
e tashme dhe të pakryeme në trajtat
U
nisëm një ditë të zakonshme për
në Peshtan, fshatin i cili i fshehur
pas kurorave të ullinjve ndodhet
vetëm tre kilometra në jug të qytetit të
Fierit. Pasi morëm rrugën nacionale Fier-
Vlorë dhe ngjitëm qafën e Koshovicës,
u kthyem në të majtë atje ku tabela e
sinjalistikës rrugore lexonte: Cakran.
Nuk u deshën as njëqind metra udhëtim
dhe përpara nesh u shfaq lugina e lumit
Gjanica, aty ku ajo lë pas krahinën kodri-
nore të Mallakastrës dhe del në fushën e
Myzeqesë. Pikërisht këtu u ngrit vite më
parë Kompleksi –Kimiko-Energjitik, i cili
i përbërë nga Azotiku, Ureja e Vjetër,
Ureja e Re, TEC-i dhe Rafineria e Naftës,
e shndërruan Fierin, në fillim të viteve
70-të, të shekullit të kaluar në qytet in-
dustrial. Ndërkohë që, pasi bëmë disa
shkrepje me aparatin fotografik, e lamë
pas këtë ‘’relike’’ të ‘’kohës së shkuar’’
dhe pasi përshkuam me makinë vetëm një
kilometer, ju shmangëm rrugës së Cakra-
nit, duke u kthyer përsëri drejt jugut, kut. Ndoshta një emër i vendosur qysh në bërë, Eveni vendosi që të shkonte në treg
ku përpara na u shfaq Peshtani, një nga antikitet, atëherë kur ky vend ishte pjesë dhe ti zëvendësonte bagëtitë e dëmtuara,
fshatrat më të mëdhënj të rrethit të Fierit, e polisit të Apolonisë, rrënojat e së cilës me të tjera. Por ndërkohë kur ‘’bariu gju-
mbi të cilin ngrihet maja e Likovunit, 302 nga Peshtani nuk janë veçse 5-6 km në mash’’ mundohej të ‘’shlyente dëmin’’,
m mbi nivelin e detit. Interesant është vijë ajrore. Megjithatë për Likovunin alu- apoloniatët e pikasën dhe pasi e hetuan
fakti se, të gjithë udhëtarët që përshkojnë don edhe tregimi i ‘’Babait të Historisë’’, e nxorën përpara gjykatës, e cila e dënoi
arterien Fier-Vlorë për qëllime të ndry- Herodotit të Halikarnasit. Në librin e IX-të Evenin me verbim.
shme udhëtimi, apo ‘’rrugëtojnë drejt të tij, të titulluar ‘’Historitë’’, ai na tregon Ndoshta kjo ngjarje e treguar nga një
se në prapatokën e Apolonisë kishte disa autor jo dosido, ka shërbyer që, disa
jugut nëpër autostradën Levan-Tepelenë,
guva apo shpella, ku qytetarët më të arkeologë dhe historianë të sotëm, kanë
e shohin vazhdimisht gjatë itinerarit të
shquar, ata me origjinë fisnike, ruanin të drejtë kur aludojnë se, pikërisht ng-
tyre këtë varg kodrinor, ku vëmëndjen ta
tërheqin menjëherë antenat e shumta të me radhë përgjatë një viti delet e shenjta jarja e mësipërme ka ndodhur ketu në
televizioneve dhe kompanive celulare të që i kushtoheshin perëndisë së Apolonit. Peshtan, në kodrën që edhe sot quhet me
‘’istaluara’’ mbi të. Por kur, radhën e kishte njëri prej tyre, i të drejtë nga vendasit Likovun, apo Mali
quajtur Even, ndodhi një ngjarje e çudit- i Ujkut. Intrigues është edhe fakti i fun-
I vendosur në të majtë të rrugëve në
shme. Një natë kur Evenin e zuri gjumi, dit, të cilin na e tregon Shpëtimi, një nga
drejtim të Vlorës dhe Tepelenës, apo në
të djathtë kur kthehesh prej tyre, emri i ujqit u futën ‘’tinëz’’ në guvë dhe shqyen banorët e Peshtanit, i cili na mirëpret në
kësaj kodre të tingëllon i çuditshëm: Lik- disa prej këtyre dhenve ‘’të shenjtë’’. Pasi hyrje të fshatit. Pas përshendetjes së rastit
ovun, që në greqisht do të thotë Mali i Uj- u zgjua në mëngjes dhe vuri re dëmin e (Vijon në faqen 24)

Kujtime nga ditari i
Dalan Luzaj
NDODHI E DYTE
F
illimi eshte me i vjeter se i se pares
fundi me i ri se sa i saj. Im gjysh, Mulla
Muhameti, si dy breza me pare kishte
mbaruar shkollen e larte fetare ne Stamboll.
Ne Vlore ishte i nderuar aq sa u be mesonjes i
Eqerem Bej Vlores per mesimin e fese. Eqer-
emi e permend kete fakt ne librin e tij. Im
gjysh banonte ne Ujin e ftohte. Me kohe ishte
mik me Murat Terbacin.(Kapo), nje njeri i
nderuar, patriote, bujare dhe mikprites, xhax-
hai i Hysni Kapos. Im ate isufi nga Liceu i Ko-
rces u transferua mesenjes ne shkollen treg-
tare ne Vlore. Eshte rasti te theksoje se vlerat
e ketyre shkollave te mesme ishin pak me te
larta se sa nje takem universitetesh te sotem.
Per hire te miqsise se prinderve te tyre, Murat
Terbacit dhe Muhamet Isuf Luzaj vajzat e tyre
u ben shoqe dhe pak me tej. Aq sa shpesh
flinin te njera tjetra. Me vone pata fatin ta
kisha mesonjese Hajrie Meksi, vajzen e tyre.
Ruaj, jo vetem respekt,por nje veneracion per
ate mesonjese, grua shembellore dhe fisnike.
Hysniu filloi shkollen tregtare duke pasur
per krahjen e Xhaxhait qe e mbeshteste, atje
ku banonte duke menduar se Mesonjes Isufi
bir i hoxhes do ishte ne krahun e tij. Im ate
asnjehere s’ka vecuar detyren nga pergjegj-
sia. Me perparimin e Hysniut im ate s’ishte
i kenaqur dhe kjo moskenaqsi shprehej ne
deftesat shkollore, Ishin nxenes ne ate shkolle
dhe ne ato vite, Kadri Hazbiu, Ifraim Luzaj,
Namik Xhafa Babace Faiku dhe dhjetra te
tjere. Ne demostraten kunder fashishizmit ne
Vlore Hysniu ishte pjesetare, por si u Internua
Isufi ne VENTOTENE ishull ne Itali per dy
vjet dhe pak. Ata edhe gjate luftes ishin takuar
edhe pse kundershtare si i derguari i Enverit
per tu bere pjese e Luftes N.C.
Miqesi kishte xhaxhi i tij me Luzajt, Hysniu
e njihte forte mire kete miqsi. Lufta ishte me
rrepte se sa mendohet midis shqiptareve.Im
ate, si humbes perfundon ne Itali. Nje vit me
vone Hysniu shkon per punet e tyre ne Itali
dhe rastesisht takohet me Isufin ne Venecia.
Une pata rastin ta shihja vendin ku kishin pire
kafe. Ne ndarje Hysniu i premtoi Isufit. Ne
profesor ju sigurojme per nje gje; Asnjehere
s’do vem dore mbi familjen tuaj. Koha, me te
gjitha kundrshite e saj ka limane te vjeter dhe
te rinj, ku njerezit besojne ne qetsine e tyre.
E para u arestua e motra e Isufit. sa mba-
roi denimin Rrahileja u arrestua dhe u denua
me 10 burg im vella Kujtimi, per tentative ar-
ratisje. Lufta e klasave, faqja me zeze e Shq-
ipersie po ashpersohej dhe e para familje qe u
internua ishte jona.
Ime vella qe i dinte keto miqesi te vjetra me
Terbacin, i shkruajti nje leter Hysni Kapos,
ku nder te tjera i shkruan: Z. Hysni, disfaten
politike qe pesoje Isuf Luzaj ne se do ta pe-
sonit Ju,
-Une ju siguroj per nje gje, qe im ate kurre
s’do vinte dore mbi familjen tuaj.
-Im vella ishte ne ditet e fundit te denimit.
Letra mberriti ne Tirane te Hysniu, u lexua
dhe pas nje jave operativi i burgut vjen ne
dhomen e te denuarve, ne kushte te pabesu-
shme te burgut te Burrelit. Pyeti kush eshte
Kujtim Luzaj, se helbete s’e njihte.
-I drejtohet plot mllef Kujtimit.
-Ju i kini shkruajtur nje leter Sh Hysni Ka-
pos, a e doni pergjigjen?
-Per deri sa i kam shkruajtur e dua…
-Degjoje. Aty, ne burgun e Burelit keni te
birin e kriminelit te luftes, ne qofte se eshte
nevoja i fusni te dy kembet ne nje kepuce.
Dite, jo jave me vone im vella denohet me tre
vjet burg, kure priste diten e lirimit.
-Si thoni, a s’e mbajti premtimin Hysni
Kapua?
Ricordi
La Leadership Albanese nell’Unità d’Italia (1860-1871)
Estratto dal libro ‘Gli Albanesi’
(eng.“The Albanians: An Ethnic
History from Prehistoric Times to the
Present” - 1994) di Edwin Jacques.
C
ome in Grecia così anche in Italia i discendenti
dei profughi Arbëreshë diedero un contributo
significativo per l’unificazione della loro terra
d’adozione (n.d.t. Italia) nel 1860-1871. Tra i primi
centri e tra i più attivi della rivoluzione c’era il villag-
gio di Hora e Arbëreshëvet vicino a Palermo, di solito
abbreviato in Hora, comunemente noto agli italiani
come Piana dei Greci, poi Piana degli Albanesi.
Mentre Garibaldi, che era di stirpe albanese, pen-
sava come e dove iniziare la lotta per liberare gli ital-
iani dall’oppressione Borbonica e unirli in un unico
Stato, una Çeta Arbëreshë (Guerriglia Arbëresh) di
400 combattenti provenienti da Hora attaccarono le
truppe Borboniche nel mese di Aprile 1860. Fran-
cesco Crispi, anche lui un Arbëreshë della Sicilia,
che si firmava “un albanese di sangue e di cuore”
(rif. Fascismo 13 febbraio 1940; Drita 28 novembre
1937, 11), era il più vicino consigliere di Garibaldi
e la mente politica della sua spedizione. Fu Crispi
che convinse Garibaldi a navigare da Genova verso
la Sicilia il 6 maggio con il suoi famosi “Mille” com-
battenti. Tra questi, lo storico Xoxi nominò altri sei
uomini che come Crispi erano ex-alunni del Collegio
Arbëreshë di San Demetrio Corone in Calabria, Italia
meridionale (NAlb 1985, 3:23). Uno di questi era
Domenico Mauro, nato da genitori albanesi nel 1812,
che divenne un celebre poeta e scrittore. Ma quando
iniziarono le insurrezioni popolari contro le ingiustizie
sociali abbandonò la penna per la spada e combattè
valorosamente sotto Garibaldi.
In effetti, un professore di italiano, Rosolino Petrot-
ta, nella sua serie “Gli Albanesi in Italia” (alb. “Shq-
iptarët në Itali”, rif. Fascismo 13 febbraio 1940),
ha elencato 19 patrioti italo-albanesi di Hora che
divennero importanti nella rivolta del 1860. Petrotta
sottolineò anche che lo stesso Garibaldi non trascurò
questo eroismo e che il 2 Ottobre 1860 aveva dichi-
arato pubblicamente: “Gli albanesi sono eroi che si
sono distinti in tutte le lotte contro la tirannide” (ingl.
The Albanians are heroes who have distinguished
themselves in all the wars against tyranny). Continu-
ando a coltivare la loro etnia Albanese, questi com-
battenti Arbëreshë di Hora erano caratterizzati con
queste parole dal cronista italiano Aba nella sped-
izione di Garibaldi: “Sono gente orgogliosa e onesta,
sono orgogliosi della loro origine. Nelle loro canzoni
mantengono vivo il sentimento di quattro secoli, e an-
Monsignor Pujin in mezzo agli Italo – Albanesi
Di Pietro Camodeca de’Coronei
M
i trovavo per caso in un paesello albanese
della Diocesi di Anglona e Tursi, nel momen-
to in cui arrivava il vescovo in Santa Visita, e
restai commosso, albanese anche io, dal’accoglienza
che quei rudi e buoni montanari seppero fare al loro
Pastore.
Come comparve il Vescovo, ad un certo pun-
to, vicino e prospiciente dall’abitato, una salva
di moschetteria partita dagli uomini che erano
andati ad incontralo, diede il segnale al paese,
donde si rispose immediatamente con lo sparo
dei mortaretti e col suono delle campane. Vidi
allora sbucare da altra via una bandiera portata
da un uomo fiancheggiato da un altro armato di
moschetto; e questi due duci dall’aspetto mar-
ziale erano eseguiti da due file di donne vestite
a festa, con abiti rossi in gallonati, che tenendosi
per mano l’una all’altra unita, venivano ballando
e cantando nella lingua patria, canzoni di lode al
leggendario nostro eroe Giorgio Castriota Scan-
derbeg l’atleta di Gesù Cristo!
Ecco i primi versi che cantava la ridda:
… enni t’bigljt e Arbyriis, enni shpejt si skipja
e maglit, enni e shyhni ciy ghiym, ciy ghiymmojyn
scymbat: ndy jan ghiym Kielsh, na jippemi me tyn
Zòn; ndy jan ghiym jettje, na jippemi me shpat m’dor
e pyreòcjum Catundia tyn, Catundia tyn e Cglischt e
tonna…
… venite o figli d’Albania, venite veloci come le aq-
uile dei nostri monti, a vedere che tuoni sono questi
che echeggiano per l’aere: se sono tuoni dei Cielo,
noi ci daremo a pregare Dio: se poi sono tuoni di
guerra, noi usciremo con la spada in man per difend-
ere la nostra patria e la nostra Chiesa!...
Duolmi di non poter riferire il resto di quei canti
bellissimi, perché il tramestio sempre crescente del
popolo mi ha impedito di raccoglierli.
Questo ballo speciale degli Albanesi viene chiam-
ato vale ch’è il ballo dedalico, imitante con i suoi giri
e rigiri inestricabilmente tortuosi il laberinto di Creta,
Anno 14
cora sognano che un giorno i loro cari saranno in
grado di tornare alla loro lontana Patria ancestrale”
(ingl.: “They are proud and honest people, they are
proud of their origin. In their songs they keep alive the
feeling of four centuries, and still dream that one day
their kin will be able to return to their distant ances-
tral Homeland”, rif. NAlb 1985, 3:23). Il sostegno
dei molti coraggiosi patrioti Arbëreshë aiutò Garib-
aldi a sottomettere l’isola in fretta, e quando passò al
sud d’Italia, i guerrieri Arbëreshë
di quella regione lo accolsero con
gioia indescrivibile. L’Italia come
una nazione unita deve molto ai
discendenti di quei profughi alba-
nesi. Si deve ricordare che uno di
loro, Francesco Crispi, avrebbe
servito due volte come primo min-
istro d’Italia (1887-1891 e 1893-
1896). Anche due figure illustri
della letteratura devono essere te-
nute in considerazione. Girolamo
(o Geronimo) De Rada (1814-
1903), uno dei più grandi poeti
Albanesi, nato a Macchia vicino
a Cosenza nel sud Italia. Altret-
tanto eccezionale è stato il poeta
Giuseppe Skiro (1865-1927),
che discendeva da una famiglia
albanese della Hora di Palermo
e che è considerato il successore
diretto di De Rada. A partire da circa 1861 migliaia
di questi Arbëresh di Sicilia cercarono una vita nuova
nel Nuovo Mondo emigrando in molti a New Orleans.
La loro storia è raccontata da Bret Clesi nel suo li-
bro “Gli Arbëreshë e la Contessa Entellina” (ingl.
“The Arbëreshë and Contessa Entellina”, rif. Liria 1
March 1984, 4).
È stato riportato che nel 1901 gli Arbëreshë del
Sud Italia avevano 80 comuni, 27 di rito greco
(chiese Uniat correlate a Roma), e 53 del rito latino
o romano cattolico, con una popolazione totale di
208.410 persone (rif. Barbarich 1905, 331 - 33). I
comuni Arbëreshë erano distribuiti come segue nelle
province meridionali italiane: Catanzaro 13, Cosenza
29, Campobasso 7, Lecce 10, Foggia 7, Potenza 5,
Palermo 5 e Catania 3 (rif. Dituria 1 giugno 1909,
83-85).
Attualmente, Mahir Domi nel suo studio statistico
“Gli Insediamenti Albanesi nel Mondo” (ingl. “Alba-
nian Settlements in the World”, rif. Liria 28 Marzo,
1980, 3) stima che circa 136.000 di queste persone
Arbëreshë in 55 villaggi ancora parlano albanese, con-
siderando che circa 182.000 Arbëreshë in altri villaggi
da cui ebbe origine, e che gli Albanesi di qua e di là
dal mare Adriatico, e ovunque trovansi stanziati, so-
gliono praticare con pompa e con entusiasmo grande,
nelle più alte ricorrenze di allegria generale. Un bel-
lissimo esemplare di consimili danze ce lo dà Guido
Reni nel suo dipinto l’Aurora.
Tale catena di donne festanti, capitanante sempre
dai due armigeri, si mosse saltellando con passo ca-
denzato all’incontro del Vescovo; raggiuntolo, uno
degli armigeri afferra la briglia del cavallo, mentre
l’altro guida la vale per circondarlo, il che ottenuto
lo costringe a smontare e lo dichiara prigioniero. In
simile guisa lo accompagna cantando fino alle porte
del paese, ove i Sacerdoti col baldacchino, con la
croce e con i fumanti turiboli l’attendono per dargli il
benvenuto e per fargli quelle cerimonie di rito che la
Chiesa prescrive.
Giunti quivi, vidi il vessillifero con la bandiera spie-
gata, salutare tre volte la Croce, facendole sorvolare
al di sopra il fiammeggiante drappo e piegando il
capo in segno di preghiera.
In questo momento solenne di fede e di poesia,
le donne sciolgono la vale, smettono il canto guer-
resco ed intuonano quello del Santo Rosario, col
quale seguono il corteo fino all’entrata del Vescovo
in Chiesa.
Monsignor Pijia contento di queste spontanee, en-
tusiastiche e non mai viste dimostrazioni di affetto e
di fede viva, si compiacque rivolgere a quei buoni fe-
n.3 Luglio 2016 pagina 22
non lo parlano più. Eqrem Çabej nel “Il mondo delgli
Arbëresh” (ingl. “The World of the Arbëreshi”, rif.
NAlb 1987, 6:28), ha osservato che coloro che vivono
nelle regioni montuose sembrano aver conservato la
loro lingua e cultura meglio rispetto a quelli che vi-
vono in aperta campagna. Eppure sembra notevole il
fatto che dopo 500 anni in Italia, così tanti Arbëreshë
che vivono nelle loro compatte comunità non sono stati
del tutto assimilati. Le usanze, i costumi, le poesie, le
canzoni e le tradizioni sono state
tramandate da madre a figlio per
generazioni, utilizzando il loro di-
aletto Arbëreshë della lingua Al-
banese. Cinquecento anni dopo
la loro partenza dalla Patria la fi-
glia di un Arbëreshë che ora vive
negli Stati Uniti, riporta in modo
del tutto comprensibile in lingua
Albanese una canzone nostal-
gica che tradizionalmente cantano
come hanno lasciato la loro chiesa
in Italia. Voltandosi ad Est verso
la Patria cantavano: “Patria, luogo
di bellezza, / Ho lasciato, per mai
più trovarti. / Laggiù ho lasciato
mio padre, / Laggiù ho lasciato
mia madre, / Laggiù ho lasciato
mio fratello. . . / Sono partito per
non vederti mai più”(ACB 1985,
18-19).
La loro lingua e le loro tradizioni sono state perpet-
uate nelle loro giornali e pubblicazioni. Uno di loro, il
Prof. Francesco Solano, detiene attualmente la catte-
dra di lingua e letteratura albanese presso l’Università
di Cosenza, di solito scrivendo con lo pseudonimo di
Dushko Vetmo. È stato riportato di recente che molti
dei municipi portano ancora lo stemma ufficiale della
aquila nera a due teste di Skanderbeg (rif. Fascismo
9 febbraio 1940). Resistendo alla de-nazionalizzazi-
one, un arbëresh ha riferito che “anche sulle bottiglie
di vino che produciamo nei nostri villaggi, abbiamo
la figura di Skanderbeg sulle etichette” (rif. Liria 16
maggio 1980, 4). Nel 1983 il governo albanese ha
riconosciuto questa eredità e ha presentato un busto
dell’eroe nazionale per la piazza Skanderbeg di Spez-
zano Albanese (ibid.). Un altro busto di questo tipo è
stato eretto nella comunità Arbëreshë di San Nicola
del Alto di Catanzaro (rif. Liria 1 Maggio 1984, 1). In
comunità come queste, i molti italo-albanesi preser-
vano il loro amore per l’antica Patria mentre ancora
danno il loro specifico contributo al nuovo.
(Tradotto dall’inglese in italiano da
Brunilda Ternova)
deli una parola di ringraziamento, ed evocando nella
sua mente i ricordi della loro nobile storia. Li esortò
a perseverare nell’amore di Gesù Cristo, perché
l’esodo doloroso degli avi loro dalla madre – patria
a queste rive incantate d’Italia. L’addio al domestico
focolare ed alle aure dolci dei patri monti, avvenne
appunto per la fierezza del loro carattere e per la no-
biltà del loro sentire! Ricordo commosso che i loro
antenati preferirono l’esilio in terra straniera anzi che
abbracciare il Corano e rinnegare cosi quella fede per
cui sono grandi i martiri; quella fede che ricevettero
con ardore da San Paolo, il quale li chiamava spec-
chio e modello di credenti: - Vos estis enim gloria
nostra et gaudium!
Finita la santa visita, si formò di bel nuovo la vale,
che cantando altre canzoni tradizionali, accompagnò
il Vescovo fino all’uscita del paese, ove cessando de-
finitivamente i festeggiamenti, ciascuno va a baciargli
la mano, augurandogli il buon viaggio.
I versi che la vale cantò in questa seconda dimost-
razione suonano così:
… na cuitò, oj shyjti Peshpc, se na jemmi t’ardur
n’det xnaj! Beconna shpit tonna e derat tan; beconna
neve e vlezrit tan ciy rin largu pyr s’largu, pyr attej
détit! … Pyrundia e dyft dit t’mira ndy zét Crikjes, e
vettym emira ciy na nderon e ciy na mbà stùara ndyr
t’gliggat ciy psuam cà chienni ture!...
… Ricordati di noi, o santo Pastore; ricordati di noi
che siamo pellegrini in terra straniera! Benedici la
nostra casa ed i nostri campi; benedici noi e i nostri
fratelli di Albania! Possa il Signore Grande dar loro
giorni più felici, all’ombra sempre della Croce, unica
nostra consolazione nell’immenso dolore del nostro
esilio!
Una mutua simpatia ha unito, intrecciandone gli
affetti, i cuori rozzi e vergini di quelle popolazioni
col cuore nobile e caritatevole di Monsignor Pujia, il
quale serberà perenne ricordo delle nostre Colonie
Albanesi, ove la lingua, gli usi ed i costumi restano
ad imperitura memoria della loro origine pelasgica!
(Estratto dalla Pubblicazione periodica di Studi
Orientali Bessarione)
pagina 23 Anno 14 n.3 Luglio 2016
Giuseppe Baffa e’ morto per difendere
quel grappolo di figli dell’Albania
Di Damiano Guagliardi
(Presidente NaJemi)
I
l 28 maggio scorso abbiamo tenuto la nostra prima iniziativa pubbli-
ca, promuovendo a San Demetrio Corone (la nostra sede è in Spezza-
no A.) un convegno di ricordo della tragedia dell’affondamento della
Kater i Rades nel marzo del 1997 e della morte degli avvocati Giuseppe
Antonio Maria Baffa e Francesco Perrotta, difensori dei famigliari delle
vittime, avvenuta nel gennaio del 2000 a seguito di un incidente stradale
dovuto alla cattiva manutenzione del manto stradale, per come hanno
accertato le tante perizie volute dalla famiglia. La scelta di tenere l’ini-
ziativa a San Demetrio Corone non è casuale. Giuseppe Baffa era nativo
di questa comunità albanofona, che viene definita la capitale culturale
storica della comunità arbëreshe di Calabria, radicato nel suo paese d’o-
rigine, ricordato e stimato dai suoi concittadini nonostante avesse lascia-
to il paese da molti anni.
NaJemi in questo senso ha voluto ripercorrere le tappe di una oscura
tragedia sul mare consumatasi a trenta miglia dalle coste pugliesi che
ha determinato circa ottanta morti accertati e un numero mai definito
di dispersi; una tragedia che ha anche sconvolto l’esistenza dei super-
stiti salvati dal mare, ma irrimediabilmente sconvolti psicologicamente e
condannati a convivere con l’angoscia e la paura di quei pochi minuti
di tragedia. Giuseppe Baffa perse la vita per un incidente stradale che
in quegli anni suscito molte perplessità e fece pensare alle stragi di sta-
to. Dubbi, supposizioni e pensieri negativi che, per fortuna, sono stati
smentiti dalle ripetute perizie, molte volute dalla famiglia, le quali hanno
evidenziate la cattiva manutenzione del tracciato stradale.
Come sia morto Giuseppe ha un significato molto relativo su cui è
bene eliminare definitivamente ogni dubbio o so-
spetto. Essenziale, invece, è ricordare perché sia
morto.
Giuseppe era cresciuto nella narrazione dell’Al-
bania, di Skanderbeg, di De Rada e del Collegio
Sant’Adriano dove aveva studiato nel mito dei mar-
tiri arbëreshë per il Risorgimento italiano. Gli sarà
sembrato naturale, perciò, aiutare quei “fratelli”
che non aveva mai conosciuto ed è morto per tu-
telare la memoria delle vittime della Sibilla, non
avendo paura di sfidare la potenza della Marina
militare italiana. Chiedeva giustizia e un giusto ri-
sarcimento per le famiglie. E’ morto per difendere
quel grappolo di figli dell’Albania che scappavano
dalla paura dell’anarchia di Vallona, “Cristi sen-
za preghiera” che per la legge italiana erano solo
clandestini, per la storia migranti, per la coscienza
civile vittime dell’ingordigia dei popoli ricchi. Giu-
seppe è morto mentre difendeva i poveri, per rida-
re voce ai “Cristi senza parola” uccisi nelle acque
dell’Adriatico, che parlavano la sua stessa lingua.
NaJemi, tuttavia, non ha voluto ricordare solo la
figura di Giuseppe Antonio Maria Baffa. Ha volu-
to stimolare una nuova riflessione dentro il mondo
arbëresh.
Sono passati 26 dall’assalto alle ambasciate estere in Albania e 25
anni dallo sbarco di migliaia di profughi albanesi lungo le coste pugliesi.
Come dimenticare le giornate di Brindisi nel marzo 1991 e poi quelle di
Bari in agosto? E poi da quell’anno la fuga continua verso l’Italia fino ai
giorni drammatici della Kater i Rades, il venerdì santo del 1997.
Inizialmente la comunità arbëreshe fu molto vicina ai profughi e li
accolse come fratelli. Soprattutto coloro che arrivavano in Italia alla spic-
ciolata: si adoperò per fargli dare i visti di ingresso in Italia, aprì loro le
case e li ospitò come fratelli. Comprese anche i limiti culturali e compor-
tamentali che si portavano dietro e li giustificò degli errori che commet-
tevano. C’erano tanti che arrivavano e poi ripartivano per le regioni del
Nord Italia alla ricerca di migliori condizioni di vita. Quella fase, tuttavia,
fece conoscere a tutta la comunità arbëreshe l’autenticità del popolo
d’Albania, quello che un tempo chiamavano il popolo fratello. Dopo
qualche anno la drammaticità delle condizioni materiali dei profughi li
ha impaurito e molti di essi non hanno condiviso. Si sono spaventati e
qualcuno li ha anche rinnegati; qualcun altro si è vergognato di avere
una costola di quel popolo.
A degenerare i giudizi sui migranti albanesi molto influì in quel tempo
la cultura xenofoba del perbenismo italiano, soprattutto nelle regioni del
Centro-Nord d’Italia. L’accoglienza affettuosa verso i profughi del “co-
munismo” si trasformò in pochi anni in rigetto e intolleranza. Ipocrisia
degli italiani che, mentre per qualche caso isolato gridavano al rischio
e alla paura e alla violenza della criminalità organizzata albanese, nello
Attualità
Pubblicato da Pirro Qendro
stesso tempo impiegavano decine e decine di profughi nelle loro fabbri-
che sottopagandoli e sfruttandoli.
E gli albanesi lavoravano ovunque fosse richiesta. Lavoravano per un
tozzo di pane, quattro soldi, e facevano di tutto. Guardiani di greggi,
braccianti agricoli, operai, al servizio delle famiglie. Molti di essi che in
patria avevano titoli di studio universitari e esperienze lavorative profes-
sionali si adattavano a tutto pur di lavorare e inviare i magri risparmi in
Albania. E poi i tanti giovani che lavorano ovunque per poter studiare e
laurearsi in Italia. La sofferenza della moltitudine veniva oscurata dalla
negatività dei pochi.
Ma quel decennio di esodo biblico verso l’Italia e il carico dram-
matico di vicende umane che i migranti portavano dietro hanno fatto
capire agli Arbëreshë che per più di un secolo avevano vissuto dentro
un mito fasullo, figlio del romanticismo ottocentesco, in cui il popolo
d’Albania era stato rappresentato dai suoi stessi studiosi come qualcosa
di metafisico. La storia autentica Skanderbeg era una cosa, ben altro
era la rappresentazione del suo mito in Italia. Quel mito, soprattutto
deradiano, si è dissolto impietosamente e tutti abbiamo dovuto misurarci
con la nuova realtà di quel fine secolo. Le migliaia e migliaia di giovani,
uomini e donne, di madri e di padri, che attraversavano l’Adriatico in
precari gommoni, nelle carrette del mare o in altri mezzi di fortuna, non
avevano tempo per pensare a gjaku jonë i shprishur. Dovevano costruire
una sicurezza economica per le loro famiglie; non potevano trastullarsi
con la leggenda di Kostanti e Jurendina come si faceva qui.
L’Arberia intera ha accusato il colpo ed è rimasta stordita. Forse gli
sono mancati gli argomenti per continuare come prima e anche per gli
Arbëreshë quest’ultimo ventennio ha significato una mutazione culturale
epocale.
Oggi siamo molto più sereni, molto più obiettivi, molto più raziona-
li verso quella che continuiamo a definire la nostra terra madre. Oggi
sappiamo cos’è l’Albania, sappiamo anche cos’è il cittadino albanese.
E’ finita la sovrastruttura mitologica del nostro sangue sparso. Non esiste
più. Siamo una emanazione culturale, consolidata in quasi sei secoli di
storia, che parla una forma antica della lingua di tutta l’area albanofona
del Balcani e dello stato d’Albania.
Per gli Arbëreshë porsi il problema della recente diaspora albanese
in Italia è una questione fondamentale. Cercare l’incontro, il dialogo,
l’iniziativa comune è una necessità per proteggere la lingua che da qua-
si sei secoli si parla in Italia. L’Albania oggi più di ieri può aiutare la
comunità albanofona a salvare la propria lingua. Non dando medaglie
e riconoscimento a questo o quel arbëresh. Senza dubbio è una azio-
ne qualificante, ma assolutamente insufficiente. Gli Arbëreshë sono un
ponte autentico con l’Italia e l’Unione Europea. L’ingresso dell’Albania
nel consesso degli stati europei avrebbe un effetto rivoluzionario per la
tutela della lingua.
NaJemi oggi vuole concentrarsi su una nuova questione arbëreshe che
mette al centro la lingua come bene comune, che cerca di costruire, pur
nella frammentazione territoriale della provincia di Cosenza, l’idea di
una “città dell’Arberia”, che lavora unitariamente e univocamente, che
l’universo storico, culturale, antropologico arbëresh venga riconosciuta
dall’Unesco come patrimonio di cultura immateriale dell’umanità.
Qualcuno ci dirà che siamo sognatori e voliamo alto, noi rispondiamo
che volare alto fa parte della regalità delle aquile.
Letra që po thyen rrjetin:
Edmond Tupja i shkruan të birit
Kjo letër ka disa ditë që po qarkullon në mediat sociale në Shqipëri.
Ajo është shkruar nga pedagogu dhe publicisti Edmond Tupja dhe i
dedikohet djalit të tij, Gesit, të prekur nga autizmi.
“Ges, ti i ke dhënë një kuptim të ri jetës sime, unë mësova
prej teje të kuptoj Tjetrin, të mposht vetveten, egon time, sa
herë që kjo është e domosdoshme; mesova të heq dorë nga
shumë gjëra në emër të dashurisë që ushqej për ty, të të dua
edhe kur ti me godet, edhe kur ti më gërvisht, pra, edhe kur më
dënon e ndëshkon me dhunë; mësova të luftoj ndryshe, edhe
kur e di që nuk do të fitoj, mësova ta shoh, ta dëgjoj, ta nuhas
e ta prek botën me syrin, veshin, hundën e dorën tënde dhe
kështu, ta kuptoj duke e filtruar edhe përmes ndërgjegjes se
tjetrit, aq më tepër kur tjetri je Ti! Sigurisht, Ges, unë të kërkoj
të falur që nuk kam arritur të t`i plotësoj të gjitha, që nuk po të
shkëpus dot nga autizmi, të kërkoj të falur për të kaluarën, të
tashmen dhe të ardhmen tënde, të kërkoj te falur që nuk jam i
pavdekshem, por i përkohshëm ashtu si edhe nëna jote, sepse
brenga jonë më e tmerrshme është mendimi që një ditë të frik-
shme, ti do të gjendesh vetëm, pa njeri pranë për t`u kujdesur
për ty, për të të dhuruar
të paktën një grimë
mirëkuptim e dashuri. E
di, ti nuk ke as motër e as
vëlla, ke vetëm një gjy-
smë vëlla nga ana ime,
por që jeton prej vitesh
në Kanada dhe që atje e
ka ndërtuar jetën e vet;
sot kanë ardhur kohë të
tilla që njerëzit vdesin
të vetmuar, madje edhe
prindër që kanë lindur,
rritur e nxjerrë në jetë
dy, tre, katër a më shu-
më fëmijë, sepse, siç
thuhet, secili ka fatin e
vet. Po ty, po sivellezerit
e simotrat e tua me au-
tizëm, çfarë fati ju pret?
Sikur të paktën të kishte institucione për të vetmuarit si ti, si të
tjerët që të ngjajnë, në mënyrën që ne, prindërit e tu, prindërit
e tyre t`i mbyllnim sytë të qetë deri diku duke menduar se ti,
djali ynë, se femijët e tyre me autizëm, nuk do të ndiheni të
braktisur, edhe më të vetmuar sesa jeni sot që ne jemi ende gja-
llë. Ges, unë nuk jam besimtar, megjithatë, një buzëmbrëmje
dimri anonim, tek mendoja të tashmen tënde të trishtuar dhe
të ardhmen tënde të zymtë, pasi ti më kishe dendur me gru-
shta e flakur përtokë si një thes me kashtë të kalbur, rashë në
gjunjë dhe i drejtova dëshpërimisht këtë lutje njerëzore Fatit,
Rastësisë, Natyrës apo Zotit, pak rëndesi ka: “ O Ti, i Mister-
shmi, i Gjithpushtetshmi, i Pashmangshmi! Shëroje Gesin tim
të pafajshëm! Nuk të kërkoj, nuk të përgjërohem ta bësh gjeni,
apo talent, jo, bëje thjesht normal, a më dëgjon, a më kupton,
thjesht N-O-R-M-A-L, si shumica e fëmijëve të kësaj bote, të
kësaj jete! Bëje normal që ai të jetë të paktën i zoti i vetes, të
arrije të mbijetoje edhe kur të gjendet përfundimisht vetëm pas
vdekjes së prindërve te tij. Plotësoma këtë dëshirë dhe jam gati
të ta fal jetën time! Të ta fal jetën time? Kjo do të ishte fare e
thjeshtë për mua, madje do te ishte diçka parajsore, sepse TI
e di, për mua përtejvdekja, pra, pavdekësia, është zinxhiri i
trashëgimtarëve: Gesi njeri normal, i biri ose e bija e Gesit,
nipat e mbresat e Gesit e keshtu, nga hallka në hallkë, deri sa të
ketë jetë mbi rruzullin tonë tokësor. Atëherë, bëmë që të vuaj
tmerrësisht, që të gjitha sëmundjet më të llahtarshme të botës
të bien mbi mua- sidë, lebër, Alzheimer, kancer, skizofreni,
delirium tremens etj., etj. – njëra me e mynxyrshme se tjetra,
dhe unë të jetoj duke vuajtur, duke lënguar, duke u përpëlitur
njëkohësisht si në nëntë rrathët e Ferrit te Dantes dhe duke
kaluar nga njëra torturë në tjetrën, vetëm e vetëm që Gesi të
bëhet normal, a më dëgjon, NORMAL!”. /Living
 Antichità Anno 14 n.3 Luglio 2016 pagina 24

Përse ra Kostandinopoja?
P
erandoria Bizantine ekzistoi për
rreth 1125 vjet, dhe është një nga
perandoritë më të mëdha të të
gjithakohërave. Rruga e krijimit të saj
filloi me të qenit kryeqytet i pjesës Lindore
të Perandorisë Romake, qytetii Kostandi-
nopojës – më pas Bizanti, dhe sot Stam-
bolli – u bë kryeqendra e një shoqërie që
ruajti traditatgreke dhe romake, ndërkohë
që pjesa më e madhe e Perëndimit kaloi
në Periudhën e Errët (ekonsideruar si
periudha e injorancës, supersticionit dhe
kaosit social). Perandoria Bizantine
mbrojtitrashëgiminë kulturore të Europës
Perëndimore deri në zhdukjen e barba-
rizmit, kur më në fund pjesët eçmuara
greke dhe romake u hapën sytë europia-
nëve dhe hodhën bazat e Rilindjes. Shumë
historianëpranojnë se nëse Bizanti nuk do
e kishte mbrojtur Europën, ajo do ishte
sunduar nga pushtuesit turq.
Më 11 maj të vitit 330, Kostandinopoja
(ish-Bizanti) bëhet kryeqyteti i Peran-
dorisë Romake. Përfundimisht, kjo peran-
dori Lindore e Ortodhoksisë së krishterë
e njohur si Perandoria Bizantine do të
tkurrej në vetëm kryeqytet me rrethinat
e saj – dhe do të binte nën Perandorinë
Osmane në betejën historike të vitit 1453.
Qyteti mori emrin Stamboll. Më pas u bë
kryeqyteti i katërt dhe i fundit i Osmanëve
deri në rënien e kësaj perandorie në vitin
1923, kur u zëvendësua me Republikën
e Turqisë dhe me Ankaranë si kryeqytet.
Në Itali, perandori i fundit romak u rrë-
zua në vitin 476. Në lindje, Perandoria
Romake, që njihej si Perandoria Bizan-
tine, vazhdoi të qëndrojë në këmbë edhe
njëmijë vite të tjerë. Kryeqyteti, Kostandi-
nopoja, që kish marrë emrin e perandorit
të parë të krishterë, u bë për të krishterët
e Bizantit një qendër me po aq rëndësi
sa edhe Roma, me Papën si patriark.
Kostandinopoja mbajti gjithashtu një poz-
itë kyçe ekonomike përgjatë rrugëve treg-
tare midis Detit të Zi dhe Detit Mesdhe, si
dhe në mes Evropës dhe Azisë.
Kostandinopoja dukej e pathyeshme.
Pavarësisht më shumë se njëzet rrethi-
meve, ushtritë e vetme që pushtuan
Kostandinopojën ishin ato të kryqëzatës
së katërt dhe ata ia dolën vetëm me di-
nakëri. Në 1204, pjesëtarët e kryqëzatës,
duke pohuar miqësi me vëllezërit e tyre të
krishterë, i ankoruan anijet e tyre në Bri-
rin e Artë, që ishte porti i qytetit. Më pas,
hipën me shkallë në muret që në atë anë
të qytetit ishin të ulëta, dhe e plaçkitën.
Kështu që në 1453, kur sulltan Mehmeti
II dhe ushtria e tij turke rrethoi qytetin,
mbrojtësit e tij bllokuan hyrjen e Bririt të
Artë me një zinxhir hekuri, të lidhur me
kish patur të drejtë. Brenda në qytet,
bizantinët ishin të tejlodhur, por ende
të vendosur. Pas kësaj, erdhën një seri
ogurësh që nuk mund të shpërfilleshin.
Një mjek venecian, Nicolo Barbaro, u bë
dëshmitar i ngjarjeve nga brenda mureve.
“Në orën e parë të natës, u duk një shenjë
e mrekullueshme në qiell, që ishte për
t’i treguar Kostandinit, Perandori i Parë
i Kostandinopojës, se perandorisë së tij
krenare po i vinte fundi”, shkruante Bar-
baro. “Në orën e parë pas muzgut u ngjit
Hëna, që kish qenë gjithë kohës e plotë,
kështu që duhet të ngjitej në formën e një
rrethi të plotë, por ajo u ngjit sikur të ishte
jo më shumë se një Hënë treditore, duke
u shfaqur shumë pak, ndonëse ajri ishte i
pastër si kristal”.
Sipas Barbaros, eklipsi hënor ndodhi
në 22 maj; të tjerë thonë në 24 maj. Sido
që të jetë, ishte shqetësuese. “Perandori
i Kostandinopojës ishte shumë i frikësuar
nga kjo dhe po kështu të gjithë të tjerët”,
vazhdon Barbaro, “sepse grekët kishin një
profeci që thoshte se Kostandinopoja nuk
do të binte deri kur Hëna e plotë të jepte
një shenjë”. Kishte edhe shenja të tjera po
kaq shqetësuese. Teksa një statujë e Vir-
gjëreshës – ikona më e shenjtë e qytetit –
po transportohej nëpër rrugë, ajo u shemb
në tokë. Më pas pati një stuhi të papritur
dhe kortezhi u desh të braktisej. Mëngje-
sin tjetër, qyteti u zgjua i mbështjellë në
një mjegull të trashë, të pazakontë në atë
kohë të vitit. Më pas, një dritë e kuqe u
ngrit nga toka deri në majë të kupolës së
Shën Sofisë. Banorët e qytetit e interpre-
tuan si shenjë që tregonte se qyteti do të
shuhej në një kolonë zjarri. Një Kardin
tek i shkruante Papës një muaj më vonë,
thoshte se, “ashtu si qyteti u themelua nga
Kostandini, bir i Helenës, po ashtu tani
do të humbej prej një tjetër Kostandini
(perandori i ri ishte i njëmbëdhjeti me atë
emër), bir i Helenës. Dhe murgu Genna-
dios Scholarios vërente se maji, muaji kur
qyteti do të binte, ishte i njëjti muaj në të
cilin ai qe themeluar në vitin 330.
Edhe turqit i vunë re disa prej këtyre
shenjave. Mehmeti ishte veçanërisht i
shqetësuar nga drita e kuqe mbi kupolën
e Shën Sofisë, për të cilën u tremb se mos
ishte shenjë e ndërhyrjes hyjnore në anën
e qytetit. Më 26 maj, turqit mbajtën një
këshill lufte dhe përsëri Pashai i kërkoi të
tërhiqeshin përpara se të mbërrinin për-
forcimet europiane. Por Mehmeti kish ni-
sur të besonte interpretimet e vetë bizanti-
nëve për shenjat: se ishte koha që qyteti
të binte. Më 29 maj, disa valë turqish dhe
vasalësh të tyre sulmuan muret. Pas katër
orësh, ata më në fund hynë. Pak para
agimit, turqit ishin brenda në Kostandi-
nopojë. “Profecitë ishin përmbushur”,
shkruante Barbaro, “duke parë se turqit
kishin hyrë në Greqi, ishte një perandor
i quajtur Kostandin, biri i Helenës, Hëna
kishte dhënë një shenjë në qiell, pra
Perëndia kishte vendosur kështu kundër
të krishterëve dhe veçanërisht kundër
Perandorisë së Kostandinopojës”. Kro-
nikanët e kohës kishin arsye të forta t’u
jepnin domethënie shenjave. Gennadios,
për shembull, ka shkruajtur rrëfimin e tij
pasi Mehmeti e kish emëruar Patriark të
Kostandinopojës. Të tjerë, si Kristoboulos
i Imbros dhe Laonikos Chalkokondyles,
ishin gjithashtu të etur për të treguar
besnikërinë e tyre ndaj sulltanit duke
demonstruar pashmangshmërinë hyjnore
të pushtimit të tij. Sulltani e shpërbleu
Kristoboulosin duke e emëruar guverna-
tor të Imbrosit.
Sidoqoftë, historianët e kohës, ashtu
si edhe ata modernë pranojnë se turqit
kishin më shumë ogurë në anën e tyre.
Mehmeti solli me vete rreth 80,000 burra,
të armatosur me shtiza, shpata, shigjeta,
tokmakë dhe një përkushtim ndaj Islamit.
Ndonëse Sulltani nuk e dinte, Kostantini
kishte vetëm rreth 5,000-7,000 burra. “Shekulli i fundit i Perandorisë Bizan- ata kishin shumë rëndësi. Këto shenja
Mehmeti kishte rreth 250 anije, Kostanti- tine ishte një prelud për historinë e Peran- nuk ishin as propagandë e mëvonshme
ni vetëm 26. Mehmeti kishte edhe shërbi- dorisë Osmane”, shkruan historiani Don- e turqve fitimtarë. Kishte gjithashtu
met e një prodhuesi hungarez topash me ald Nicol. Shumë përpara se të pushtonte shumë kronikanë të krishterë si Barbaro
emrin Urban, i cili i ndërtoi topat më të qytetin, pavarësisht brengave të këshill- dhe Isidori, që, mes tronditjes dhe dësh-
mëdhenj që ishin realizuar ndonjëherë në tarëve të tij, Mehmeti qe tashmë shumë përimit për rënien e Kostandinopojës,
atë kohë. Njëri ishte 8.5 metra i gjatë me më i fuqishëm se Kostantini. Deri në gjetën ngushëllim dhe shpjegim tek vull-
një predhë 2.5 metra të trashë. Sipas kro- 1453, shpresa e vetme e bizantinëve ishte neti i Perëndisë. “Kishte një farë fatalizmi
nikanit grek Dukas, u deshën gjashtëdh- që aleatët e tyre të krishterë të mblid- në mentalitetin bizantin”, shkruan Nicol.
jetë qe dhe dyqind burra për të vendosur heshin e t’i ndihmonin. Por në perëndim, “Ata kishin nuhatur, me një bindje në
topat në pozicion, në anën evropiane të evropianët ishin të zënë me Luftën e Njëq- rritje, se në fund të fundit bota e tyre nuk
Bosforit. Ata mund të qëllonin vetëm disa ind Vjetëve dhe Luftën e Trëndafilave. do të zgjaste deri në Ardhjen e Dytë… dhe
herë në ditë, por kur e bënin, dërgonin Më tej në lindje, mbretërit e Serbisë dhe se përjetësia e vërtetë, e vetmja siguri dhe
predha çerektonëshe në ujë dhe brenda Hungarisë kishin nënshkruar pakte me lumturi duhej të gjendej në Mbretërinë
në Kostandinopojë. Mbrojtësit e qytetit Mehmetin. Papa ishte përkrahës, por e vërtetë atje lart dhe përtej kësaj lugine
riparonin pa pushim muret, por deri në shumë pak kish për të ofruar. Venedika- lotësh. Kur fundi erdhi, në vitin 1453, ata
maj bombardimet e kishin bërë dëmin. sit dhe gjenovezët dërguan disa anije, por ishin të përgatitur për të. Madje ndokush
Për më tepër, turqit kishin shekuj që interesi i tyre i vërtetë ishte për tregti dhe habitej që nuk kish ardhur më herët”. Ka
forcoheshin, bizantinët ishin në rënie. Në turqit dukeshin partnerë po aq të gatshëm mundësi që shenjat të kenë dhënë një
1326, turqit pushtuan pjesën më të mad- sa edhe bizantinët. Disa anije veneciane dorë për rënien e qytetit. Në një pikë kur
he të Anadollit dhe në 1356 ata kaluan arritën madje të dalin nga Briri i Artë në turqit ishin të pashpresë dhe bizantinët të
në Evropë. Në 1402, tartarët i ndalën në shkurt, duke arritur t’i shpëtojnë si bllo- lodhur tej mase, ato mund të kenë rritur
Ankara, por shpejt tartarët u tërhoqën në kadës, ashtu edhe nevojës për të luftuar moralin e të parëve dhe të kenë ulur atë
lindje ndërsa turqit përparuan. Ndërkohë, turqit. të të dytëve. Artileria superiore turke ishte
bizantinët, asnjëherë nuk e kishin marrë Shkencëtarët dhe historianët mbeten të padyshim e rëndësishme, por edhe fak-
veten nga pushtimi i 1204 dhe perandoria pasigurtë mbi arsyen që shkaktoi eklipsin torët psikologjikë mund të kenë luajtur ro-
e tyre ishte reduktuar gradualisht duke e errët, motin e pazakontë dhe dritat e lin e tyre në pushtimin e Kostandinopojës.
patur tashmë vetëm Kostandinopojën dhe kuqe në Shën Sofi. Disa mendojnë se dri- “Mehmeti fare mirë mund të ketë folur
rrethinat. “Të paktën në sytë e lindorëve, tat ishin një reflektim i zjarreve të largët për secilën shenjë duke thënë se ishin
perandori ishte ende perandori romak”, të turqve. Të tjerë spekulojnë se një aktiv- paralajmërime për fitoren”, shkruan his-
shkruante historiani Steven Runciman. itet i largët vullkanor hodhi thërrmija në toriani Robert Martin. “Koha e sulmit fi-
“Por, në realitet ai ishte vetëm një princ atmosferë dhe shkaktoi të tre fenomenet. nal ndaj Kostandinopojës i jep natyrshëm
mes të tjerëve, njësoj të fuqishëm, apo Cilido të ketë qenë shkaku, nuk ka asnjë besueshmëri kësaj ideje”.
ndoshta edhe më shumë”. dyshim se në mendjen e mesjetarëve, (Mare da ALBANIA ARKIVA)

Peshtani, një “Bordo” e vogël

disa lundra. Kjo do të thoshte që Mehm-
etit do t’i duhej të depërtonte në muret e
anës perëndimore të qytetit. Për ta bërë
këtë, ushtritë e tij do t’i duhej që së pari të
kalonin një hendek me ujë, ishte 18.5 me-
tra i gjerë. Pastaj ata do të duhej të kapër-
cenin një mur me gurë 9 metra të lartë, 21
metra të trashë, ndërkohë që mbrojtësit e
qytetit i bombardonin me gurë, shtiza dhe
vaj të nxehtë. Kushdo që arrinte të kalonte
do të gjendej i bllokuar në mes të murit të
jashtëm dhe një muri të brendshëm, 12
metra të lartë dhe 18 metra të gjerë. Të
shpërndara brenda hapësirës së këtyre
dy mureve ishin 96 kulla. Askush nuk e
kishte thyer ndonjëherë. Edhe Atila, kur
kish parë mbrojtjen e qytetit, kishte urd-
hëruar hunët e tij që të tërhiqeshin.
Mehmeti ishte i vendosur që ta push-
tonte Kostandinopojën. Këshilltarët e
tij, duke përfshirë Vezirin e Madh, Halil
Pashën, e quajtën shumë të rrëmbyer
sulltanin 22-vjeçar, ndërsa planin e tij
të pamatur. Mehmeti i injoroi të gjithë.
Ai ndërtoi një kala nëpër Bosfor që nga
Kostandinopoja dhe në fillim të pranverës
ngriti një bllokadë. I urdhëroi njerëzit e
tij që të gërmonin poshtë mureve, por
bizantinët arritën të kundërveprojnë ndaj
secilës prej këtyre përpjekjeve. Më 20
prill, disa anije gjenoveze lundruan përtej
bllokadës dhe – me zinxhirët e hequr në
mesin e natës – hynë në Bririn e Artë.
Në këtë moment, Mehmeti urdhëroi inx-
hinierët e tij që të ndërtonin një rrugë në
anën tjetër të portit dhe me anë të qeve që
kish marrë me vete tërhoqi shtatëdhjetë
anije nëpër tokë, drejt Bririt. Megjithatë,
pas shtatë javëve, asnjë turk nuk kishte
kaluar muret e qytetit. U duk se Pashai
(Vijon nga faqja 21)
dhe ftesës për të pirë kafen e mikpritjes, ai na tregon
se përpara një vit,i një bariu vendas në të njëjtin vend
ku aludohet ngjarja e mësipërme, ujku i shqeu gjatë një
nate trembëdhjetë krerë dele. Vërtet e çuditshme, por
këtu ndërthuret e vjetra me të renë. Dhe kështu, pas
mbërritjes sonë në Peshtan dhe bisedës së nisur aty
nën hijen e ullinjve, pemës së jetës së që këtu mbulojnë
gjithë territorin e fshatit, ulemi për të shijuar një kafe
në një nga lokalet aty pranë. Pasi prezantohem,i nisim
bisedat për të mbledhur materialin e reportazhit tonë.
Aty pranë oxhakut biseda vijon nartyrshëm me Shpëti-
min dhe Esatin, një mësues pasionant të historisë, i cili
midis të tjerave na bën edhe një ekspoze të historisë së
Peshtanit. Peshtani është fshati më i madh i komunës së
Frakullës, nis të tregojë ai. Është një vendbanim i cili
ndahet në tre lagje si: Peshtan i vogël, Peshtan i madh
dhe Peshtan Bregas, i shtrirë në një gjatësi prej 13 km,
përgjatë vargut kodrinor Peshtan-Varibob, që nis nga
Fieri në veri dhe zbret drejt Vjosës në jug. Ndoshta fjala
Peshtan është me origjinë shqipe që do të thotë peshë,
dmth një vend që ka mbajtur peshë të rëndësishme
përgjatë historisë. Dikur në regjistrin turk të vitin 1431,
Peshtani përmendet si një fshat me 80 shtëpi, i për-
mendur për vreshtarinë dhe ullirin, dy degët kryesore
të ekonomisë bujqsorë, origjina e së cilave vijon qysh
nga koha e Apolonisë antike. Jo larg prej këtu, tregon,
përsëri mësues Esati, ndodhet Frakulla, qendra e komu-
nës, e përmendur edhe nga autorët antikë si, vendi ku
dikur ekzistonte një fontanë nafte dhe gazi, e cila digjej
në mënyrë të pandërprerë. Këtu ndodhej Nimfeu dhe
pranë tij edheorakulli i nimfave nga ku vjen edhe emri i
sotëm Frakull. Këtu lindi edhe poeti i njohur i rrymës së
bejtexhinjve Nezim Frakulla, pikërisht gjatë kohës kur ajo
ishte qendër e krahinës së Myzeqesë së vogël, e dalluar
edhe për pazarin e madh.
Ndërkohë që nga biseda mësojmë edhe për luginën e
Kalinorës, kishën e Shën Thanasit, Shaban Peshtanin, per-
sonazhin e njohur të kryengritjes së Tanzimatit dhe pjes-
marrjen e tij së bashku më Rrapo Hekalin, në betejën e
Konizbaltës. Gjithashtu, gjatë bashkëbisedimit nuk mund
të linim pa përmendur edhe verën dhe rakinë e famshme,
saqë për prodhimet sasiore dhe cilësore të saj, Peshtanin e
quajnë si një ‘’Bordo’’ të Fierit. Vërtet një paralelizëm i go-
ditur. Ashtu si vera e famshme e Bordosë për Francën shër-
ben edhe ‘’lëngu i rrushit’’ të Peshtanit për rajonin e Fierit.
Kësaj ngasjeje nuk mund ti shpëtonim edhe grupi ynë, ku
sapo nisëm të shijonim ndikimin e ‘’avujve dhe vetive të
tyre’’, dikush na tregoi për qeramikat e shumta që ‘’gjallo-
jnë’’ përgjatë luginës së Kalinorës, në vendin e quajtur ‘’ko-
rija e zykajve’’, atje në pjesën lindore të fshatit. E kështu,
duke ruajtur me besnikëri, ‘’egon profesionale’’ u nisëm
në këmbë në këtë udhëtim të shkurtër brenda Peshtanit,
me kuriozitetin se çfarë fshihej atje. Korija e Zykajve ishte
një faqe kodre e mbjellë me ullinj dhe vreshta, ashtu si
shumica e arave të tjera të fshatit. Megjithëse duart punë-
tore të peshtanakëve nuk kishin lënë pa punuar as edhe një
pëllëmbë të tokës, aty këtu dukeshin mbetjet antike të dhje-
tra tjegullave solene apo kaliptere, siç i quajnë arkeologët.
Dukej se kishim të bënim me gjurmët e një vendbanimi të
antikitetit, për të cilin nuk kishim dëgjuar më parë. Biles,
Dashamiri një banor i lagjes na tregoi një fragment muri, i
cili qëndronte i ‘’fshehur’’ pas një ‘’grumbulli’’ shkurresh.
Pasi u afruam pranë tyre, pamë një trakt muresh që qa-
rkonin shpatin e kodrës. Gurët ishin kuadratikë dhe nga
materiali ishin gëlqerorë të marrë nga kodra përreth. Midis
gurëve gjetëm një fragment tjegulle e cila kishte një pjesë
mbishkrimi ku lexohej në greqishten e vjetër ‘’aigimos’’,
për të cilin hodhëm hipotezën se ndoshta i përkiste një
punishteje lokale të qeramikës. Ndoshta ajo që kishim
aluduar më parë për toponiminë dhe të dhënat që ky
vendbanim i përkiste dikur polisit të Apolonisë duhej të
ishte i vërtetë. Ashtu të gëzuar se ishim shdërruar befas
në arkeologë shëtitës, bëmë disa shkrepje të aparatit me
qëllim që, fotot ti dorëzonim në institucionet përkatëse për
zbulime të mëtejshme. Rrugën e kthimit për në qendër
të fshatit e bëmë pa e ndier lodhjen, sepse tashmë edhe
ne do të linim ‘’gjurmët tona’’ në këtë zbulim të vogël
arkeologjik. Për tu kthyer në Fier morëm rrugën drejt
qendrës së komunës. Sapo zbritëm kodrën qëndruam në
Kafaraj, një fshat piktoresk nga i cili dukej shumë pranë
dhe qartë Vlora, Karaburuni, laguna e Nartës dheishulli
i Sazanit. Tek çesma monumentale e tij u ndalëm se na
tërhoqi arkitektura e veçantë, ku kombinohej diçka midis
kulturës pagane dhe asaj orientale . Me moshë gati dy
shekuj, kjo çezëm ishte e njohur për historitë që kishin
ndodhur pranë saj. Por megjithëse temperature ishte e
lartë uji na u duk i çuditshëm.
-Këtë veti ka çezma jonë, na tregoi një banor vendas,
i cili kish ardhur që të mbushte ujin e pijshëm që kon-
sumonte në familje. Ky ujë eshtë i ngrohtë në dimër dhe
i ftohtë në verë, përfundoi ai. E ndërsa do të niseshim
përsëri, sytë na shkuan tek autostrada Levan-Tepelenë,
e cila kalonte vetëm njëqind metra në perëndim të këtij
kroi. Atëherë, thamë duke qeshur, ky është zbulimi ynë
i dytë. Nëpërmjet shkrimit tonë do të prezantojmë edhe
këtë objekt kulturor, që pas disa vitesh udhëtarët dhe
turistët që do të shkojnë për në jug, të freskohen dhe të
bëjnë ndonjë foto këtu.

cmyk