ĐỘC CHẤT LÂM SÀNG

(Hệ Đại học Dược)

NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT

GÂY METHEMOGLOBIN

Năm 2020
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

1. ĐẠI CƯƠNG
a) Khái niệm về các chất tạo methemoglobin
Hemoglobin (Hb) trong hồng cầu có chứa Fe2+ và methemoglobin
(MetHb) có chứa Fe3+. Bình thường lượng MetHb trong hồng cầu
có từ 1 - 2%.
Chất tạo MetHb là những chất khi thâm nhập vào cơ thể có tác dụng
chuyển Hb thành MetHb, khi đó Hb mất khả năng vận chuyển oxy
cung cấp cho cơ thể.
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

b) Các chất tạo methemoglobin

Những chất có khả năng tạo MetHb gồm những chất sau:
- Muối nitrit: Natri nitrit (NaNO2), kali nitrit (KNO2).
- Anilin và dẫn xuất (ksilidin, toluidin,...), aminophenol.
- Thuốc nhuộm, mực in
- Nitrobenzen, nitrotoluen
- Thuốc nổ TNT, chlorate, nhiên liệu tên lửa (NO2, H2O2, hydrazin,
xylidin).
- Một số thuốc điều trị: xanh metylen, amylnitrit, acid axetylsalisilic,
phenaxetin, sulfamid, nitroglycerin,...
- Gyromitrin, độc tố của các loài nấm độc thuộc chi Gyromitra, ví dụ
như nấm não (Gyromitra esculenta).
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

2. NGUYÊN NHÂN NGỘ ĐỘC

- Ngộ độc các muối nitrit có thể gặp do tình cờ sử dụng nhầm thay
cho muối ăn (NaCl) hoặc dùng quá liều khi điều trị ngộ độc
xyanua.
- Một số loại củ như củ dền, cà rốt,… có chứa hàm lượng nitrit cao
nên khi ăn quá nhiều có thể bị ngộ độc, nhất là trẻ em.
- Nước giếng ăn có hàm lượng nitrit, nitrat tăng cao cũng có thể gây
ngộ độc.
- Ngộ độc anilin có thể xảy ra khi chất này rơi trên da hoặc hít phải
hơi anilin trong sản xuất chất tạo màu, thuốc nhuộm, sơn, nhựa tổng
hợp…
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

2. NGUYÊN NHÂN NGỘ ĐỘC

- Các chất nitrobenzen, nitrotoluen, chlorate, NO2, hydrazin,
xylidin,… có thể gây ngộ độc khi tiếp xúc nghề nghiệp trong sản
xuất, sử dụng các chất này.
- Các thuốc điều trị có tác dụng tạo MetHb có thể gây ngộ độc khi sử
dụng quá liều hoặc nhầm lẫn.
- Ngộ độc gyromitrin xảy ra khi ăn sống dưới dạng salat các loài
nấm thuộc chi Gyromitra.
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

3. CHẨN ĐOÁN
a) Lâm sàng và cận lâm sàng
Người ta chia ra 3 mức độ ngộ độc (nhẹ, vừa và nặng) tùy theo
lượng MetHb huyết:
- Nhiễm độc mức độ nhẹ (MetHb 15 - 30%):
+ Mệt mỏi, đau đầu, chóng mặt.
+ Da ngón tay, vành tai và niêm mạc có màu xanh tím.
+ Vài giờ sau nhiễm độc, đôi khi sau một đêm toàn bộ các triệu
chứng trên biến mất.
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

Lâm sàng và cận lâm sàng

- Nhiễm độc mức độ vừa (MetHb 30 - 40%):
+ Da và niêm mạc có màu xanh tím rõ rệt.
+ Bệnh nhân cảm thấy đau đầu, chóng mặt, buồn nôn và nôn, mệt
mỏi, buồn ngủ.
+ Mạch lúc đầu nhanh, sau đó mạch chậm. Huyết áp thường không
thay đổi.
+ Xét nghiệm máu thấy trong hồng cầu có tiểu thể Heinz, tốc độ
lắng hồng cầu giảm nhẹ.
+ Khám thấy gan to và bệnh nhân cảm thấy đau khi ấn vào vùng
gan, đồng tử kém phản xạ với ánh sáng.
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

- Nhiễm độc mức độ nặng (MetHb 50 - 70% hoặc hơn):

+ Đau đầu dữ dội, chóng mặt, nôn, thở dốc, co giật không ngừng, ỉa
đái dầm dề.
+ Da và niêm mạc có màu xanh tím thậm hoặc tím đen (rất nặng).
+ Trong hồng cầu có thể thấy rõ 2 - 3 tiểu thể Heinz hình tròn có
màu tím đen khi nhuộm máu bằng dung dịch tím metylen 1%.
+ Bạch cầu tăng, công thức bạch cầu chuyển trái, trong máu
bilirubin tăng cao.
+ Một số trường hợp thấy dấu hiệu suy thận do hậu quả của tan máu
kèm theo là tác động của chất độc lên thận.
+ Khám thấy gan to và đau khi ấn vào vùng gan, mạch nhanh, huyết
áp trong giai đoạn cấp tăng, tiếp theo huyết áp giảm.
+ Bệnh nhân có thể tử vong do ngừng hoạt động hô hấp và tuần
hoàn.
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

b) Chẩn đoán
Chẩn đoán ngộ độc các chất tạo MetHb cần dựa vào:
- Lâm sàng: Da và niêm mạc xanh tím (dấu hiệu quan trọng nhất),
đau đầu, mệt mỏi, thở dốc,... Khám thấy gan to và đau khi ấn vào
vùng gan.
- Cận lâm sàng: Xét nghiệm máu thấy MetHb tăng cao, có các tiểu
thể Heinz trong hồng cầu, billirubin máu tăng.
- Có thể phối hợp với điều tra mẫu chất độc còn sót lại, bối cảnh ngộ
độc. Xét nghiệm độc chất (ít khi phải làm do hình ảnh lâm sàng và
cận lâm sàng rõ).
c) Chẩn đoán phân biệt
Chẩn đoán phân biệt với các bệnh tim, phổi gây tím tái.
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

4. ĐIỀU TRỊ
a) Nguyên tắc điều trị
- Ngăn chặn chất độc tiếp tục hấp thu vào máu, loại trừ chúng ra
khỏi đường tiêu hóa, da, niêm mạc.
- Sử dụng các thuốc có tác dụng chuyển MetHb thành
hemoglobin.
- Duy trì chức năng của các cơ quan quan trọng, đảm bảo sự sống
còn của cơ thể.
- Dự phòng các biến chứng sau ngộ độc
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

b) Điều trị cụ thể

- Khi chất độc rơi trên da cần rửa kỹ ngay bằng nước hoặc dung
dịch KMnO4 loãng (1:10.000).
- Khi chất độc thâm nhập qua đường tiêu hóa cần gây nôn, rửa dạ
dày, cho uống than hoạt (1g/kg thể trọng) kèm theo uống sorbitol
(gói 5g x 4 gói/lần).
- Tiêm tĩnh mạch chậm xanh metylen 1% với liều 1-2 ml/kg thể
trọng (1-2 mg/kg) trong ít nhất 5 phút. Nếu bệnh nhân vẫn còn triệu
chứng ngộ độc cần tiêm lại với liều như trên. Chống chỉ định dùng
xanh metylen cho những người thiếu hụt enzym G6PD hoặc enzym
NADH methemoglobin reductase.
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

Cần lưu ý: Xanh metylen ở liều thấp có tác dụng làm tăng khử
MetHb thành hemoglobin. Tuy nhiên bản thân xanh metylen
cũng là chất tạo MetHb, nhưng MetHb do xanh metylen tạo ra
có đặc tính dễ phân ly trở thành hemoglobin.
Khi tiêm xanh metylen có thể ban đầu làm tăng hiện tượng thiếu
oxy tổ chức do tăng thêm khoảng 8-10% lượng MetHb do xanh
metylen tạo ra, vì vậy cần phải cho bệnh nhân thở oxy.
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

Điều trị cụ thể

- Truyền tĩnh mạch dung dịch glucose 40% (glucose cũng làm tăng
quá trình khử MetHb).
- Tiêm tĩnh mạch vitamin C liều cao (1g) khoảng 4 giờ/lần. Vitamin
C cũng làm tăng quá trình chuyển MetHb thành hemoglobin.
- Tiêm tĩnh mạch chậm natri thiosulfat (Na2S2O3): 100 ml-30%. Chất
này có tác dụng khử độc.
- Dùng các thuốc lợi tiểu, trợ tim mạch và các thuốc điều trị triệu
chứng.
- Thở oxy cao áp
- Lọc máu, chạy thận nhân tạo khi có suy thận cấp.
- Khi bị nhiễm độc nặng các chất tạo MetHb, cần sớm thay máu (rút
máu và truyền máu không ít hơn 4 lít).
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

5. TIẾN TRIỂN VÀ BIẾN CHỨNG

- Tiến triển bệnh phụ thuộc vào mức độ nhiễm độc và loại chất độc. -
- Xanh metylen kết hợp với vitamin C và glucose để điều trị ngộ
độc các chất tạo MetHb tình trạng bệnh nhân được cải thiện nhanh
chóng.
- Diễn biến nhiễm độc có thể nặng thêm là do có hiện tượng tạo
MetHb lặp lại, liên tục ở trong máu. Chất độc tích tụ ở gan và các tổ
chức mỡ được giải phóng ra tiếp tục tạo MetHb.
- Sự tăng cường tạo MetHb thường xuất hiện vào ngày thứ 2 sau
nhiễm độc và yếu tố làm tăng quá trình này là uống rượu, tắm
nóng...
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

5. TIẾN TRIỂN VÀ BIẾN CHỨNG

- Khi thấy các triệu chứng nặng thêm: da và niêm mạc xanh tím hơn,
thở dốc hơn, huyết áp hạ, mất ý thức, co giật, hôn mê, giãn đồng tử,
thì tiên lượng rất xấu.
- Biến chứng có thể gặp: suy thận, phù phổi, suy gan (ngộ độc anilin,
gyromitrin).
 NGỘ ĐỘC CẤP CÁC CHẤT
GÂY METHEMOGLOBIN

6. DỰ PHÒNG
- Cải thiện điều kiện làm việc, cung cấp trang bị bảo hộ lao động,
tuyên truyền chấp hành quy tắc an toàn cho công nhân khi làm
việc ở các ngành nghề có tiếp xúc với các chất tạo MetHb.
- Không cho trẻ em ăn quá nhiều củ dền, củ cà rốt vì hệ thống
enzym khử MetHb hoạt động yếu.
- Kiểm tra hàm lượng nitrit, nitrat trong giếng nước ăn. Khi
hàm lượng các chất này quá cao thì không được sử dụng cho ăn
uống.