Tektonika ploča

(Plate Tectonics)

Kretanje ploča
(Plates on the Move)

Tektonika ploča omogućava razumijevanje porijekla i značaja geoloških struktura,

posebno regionalnih struktura. Analiza tektonskih ploča je bitna osnova za interpretaciju
dinamičkih mogućnosti koje dovode do deformacionih kretanja. Skladno teoriji tektonike ploča
Zemlja je podijeljena u diskretne osnovne „krute“ ploče koje se kreću jedna u odnosu na drugu.
Većina događaja je na granici između ploča i unutar margina ploča. Granice i obodi ploča u
pravilu su lokacije tektonskih deformacija. Posebno je važno „formiranje“ planina na granicama
i obodima ploča.
Savremena istraživanja tektonske aktivnosti dozvoljavaju nam opažati aktivnosti ploča.
Mi možemo „vidjeti“ iz prve ruke efekte uzročno-posljedičnih kretanja, odnosa između kretanja
ploča i deformacija izazvanih kretanjem ploča. Tako aktivni regioni deformacija Zemlje čine bez
premca prirodne laboratorije za istraživanja naučnih osnova strukturnih procesa.
Nema sumnje da je kretanje ploča stvarno. Savremena tehnologija koja se koristi za
opisivanje današnje aktivnosti ploča i deformacija je izvanredna. Na primjer: Global Positioning
System (GPS) istraživanja daju precizna satelitska osmatranja u četiri dimanzije (x, y, z, t)
prostorno-vremenskih lokacija kao ciljeva postavljenih u mreži na pločama. Referntni sistem je
sam geoid, a ne samo njegov mali dio. Čelični markeri čine referentne tačke i oni su ugrađeni
prvenstveno u bedrok (zdravu stijenu). Geonaučnici pomoću tronošca postave GPS instrument na
čelični marker. Instrument je povezan kablom sa računarom i poziva radio signalom tri ili više
satelita da izvrši triangulaciju položaja markera (tačke) u prostoru i vremenu. Nakon više posjeta
referentim tačkama periodično, mjesečno ili godišnje, promjene u horizontalnoj ili vertikalnoj
poziciji mogi biti pouzdano izmjerene u okviru jednog milimetra.
Mike Bevis i kolege (1993) su postavili u mreži markere na ostrvskim lukovima Tonga i
Novi Hebridi u jugozapadnom Pacifiku, za mjerenje kretanja poprečno na granicu između
Australijske i Pacifičke ploče. Na ovoj granici je izmjerena najveća relativna brzina kretanja
ploče na cijeloj Zemlji od 22 cm/godinu, upravno na Tonga trog (trench)!! To je omogućeno
kombinacijom izvanredno velikih brzina kretanja i znatnim napretkom tehnologije. Danas se
mogu mjeriti brzine kretanja plča i promjene brzine kretanja ploča u svakom trenutku.
Čini se da dolaskom novog doba sve veći značaj ima Hatonov (Hutton's admonition)
princip „Sadašnjost je ključ za prošlost“ – The present is the key to the past-. U današnje vrijeme
rade se karte na bazi mjesečnih pa i dnevnih, i satnih deformacija za posebno aktivne trusne
regione kao što je Los Angeles, koristeći bazu GPS monitoring sistema sastavljenog od stotina ili
hiljada instrumenata koji funkcionišu istovremeno. Sadašnjost je ključ (vodič) za prošlost i za
budućnost.

1
Varljiva priroda ploča
(The Elusive Nature of Plates)
Čak iako mi možemo rutinski mjeriti kretanje ploča iz godine u godinu, mjeseca u
mjesec, dan za danom, ne bi trebali zaboraviti da su ploče teško otkrivene. One su otkrivene
1960 ih. Zašto su one tako lukave?
Prvo, pojedinačne ploče nisu satavljene jednostavno od kontinentalne ili okeanske litosfere. Ako
bi ovo bilo istina, postojanje ploča bi vjerovatno bilo otkriveno ranije. Mi sada znamo da
pojedinačne ploče većinom obuhvataju dio kontinentalne i dio okeanske litosfere. Ovisno od
lokacije granica ploče, jedan kontinent može sdržavati jednu ili više ploča; isto tako i okeanski
bazeni. Budući da su kontinenti uopšte upravo dijelovi ploča, detaljnije obrade geologije
kontinenata nisu rađene, i vjerovatno nikada neće biti rađene, vezano za otkriće ploča. To su bila
istraživanja svih dijelova okeanskih bazena koja su omogićila potpuni pregled.
Drugi faktor, jedna posebna osobina, Zemljine mehaničke osobine sa dubinom su dodatno
sprečavale rano prepoznavanje postojanja ploča. Alfred Wegener (1915) je izvanredno
pronicljivo prepoznajući geometrijske podudarnosti (congruence) obrisa kontineata koje je
interpretirao kao rezultat „kontinentalnog drifta“ („continental drift“). Uistinu, dugo posloje
njegovog rada (1915) Bullard i drugi (1965) su predočili da je sličnost kontinantalnih oboda
okolo Atlanskog okeana blizu perfektno (izuzumajući nedostatak Meksika) kada je većina
sedimenata (materijal porijeklom sa kontinanta) stvoren duž rubova debljine do oko 927 m. U
pokušaju objašnjena kontinentalnog drifta geolozi ističu mehaničku važnost seizmičke granice
između kore i omotača (mantla) nazvane Mohorovičićev diskontinuitet, bolje poznate kao Moho.
Kontinentalna kora kako je predvidio Wegener (1915; 1936) krećući se kontinuirano deformiše
mantl praveći jarak kao kad brod plovi morem. Ova interpretacija je bila znatno kruta za
Wegenerov mehanički model, jednostavno nije bio kompatibilan sa interpretacijom sila Zemljine
kore. Sada je to razumljivo, baza ploča ne koincidira sa Moho, bolje reći donje granice zemljinih
litosfernih ploča leže u mantlu dosta ispod Moho-a.
Ukratko, granice pojedinačnih ploča nisu tamo gdje ih mi očekujemo. Granice između
kontinenata i okeanskih bazena uopšte nisu granice ploča, niti su granice ploča na granici između
Zemljine kore i Zemljina omotača. I budući da se ploče kreću tako sporo u ljudskom mjerilu,
nikada nisu privlačile mnogo pažnje.

Litosfera i astenosfera, kora i mantl

(Lithosphere and Asthenosphere, Crust and Mantle)
Ploče su načinjene od litosfere – kora i gornji omotač, koji je dovoljno čvrst da izdrži
veoma nizak nivo neodređenog stresa bez tečenja. Gornji doseg pojedinačnih lirosfernih ploča
su kora, zajedno kontinentalna i okeanska,
Okeanska kora je relativno tanka od oko 4-9 km debljine. Izgrađena je predominantno od
bazaltnih stijena sa relativno visokom gustoćom (prosjek ρ=2,9). Kontinemtalna kora je relativno
debela, u opsegu od približno 25-70 km, i izgrađena je od granitskih stijena koje imaju relativno
nisku gustoću (prosjek ρ=2,7).

2
Moho, koji označava bazu kore (čini granicu) i gornju granicu omotača, leži unutar litosfernih
ploča. U stvarnosti, normalno leži kao strukturni nivo unutar litosfere. Pozicija Moho-a može se
odrediti promjenom brzine seizmičkih talasa. Moho, u osnovnoj ideji, markira litološku
promjenu prema donjim ultramafitnim stijenama. To je sastavna granica.
Litosfera je sigurno deblja ispod kontinenata, ali ovo je uvijek donekle sporno, kontroverzno.
Relativna debljina, konveksno na dolje izbočene litosfere ispod kontinentalnih terena može
poslužiti kao „viskozan anker“, da može zastajati ili usporiti kretanje ploče (Chapman i Pollack,
1977; Jordan 1988). Čak i najdeblja litosfera, kada je gledamo u razmjeri Zemlje kao cjeline, je
izuzetno tanka. Litosferne ploče su kao kontaktne leće na površini očiju, neizmjerno tanke i
blago zakrivljene. Kao kaontaktne leće ploče se kreću bez velikog napora.
Litosfera leži na astenosferi materijalu gornjeg omotača koji je sposoban teći
kontinuirano, čak i ispod najnižeg nivoa diferencijalnog stresa (Karato 1993). Sposobnost
astenosfere ta teče kontinuirano dozvoljava kretanje gornje ploče litosfere. To je mehanička
granica i nije sastavna. Astenosfera može sadržavati male frakcije (komadiće) parcijalno
istopljene, čime povećava mogućnost tečenja u čvrstom stanju. Viskozitet donje litosfere je dva
reda veličina manje!
Dubina strukturne izmjene između litosfere i astenosfere je nejasna i za sada je nije
moguće precizno odrediti. Gornja granica astenosfere je uopšte pozicionirana kao gornja granica
zone sniženih brzina (low welocity zone) u gornjem omotaču gdje brzina seizmičkih talasa
značajno pada. Ispod okeanskih bazena, dubina do ovog diskontinuiteta je približno 75 km. Ispod
kontinentalne kore ona leži u prosjeku na dubini približno 225 km, ali ta pozicija je zaista
promjenjiva (Jordan, 1998).
Baza astenosfere je možda na dubini od približno 700 km. Zona sniženih brzina se nalazi
u gornjoj četvrtini astenosfere. Dubina od 700 km kao baza astenosfere se poklapa (koincidira)
sa dubokim nivoom veoma dubokih zemljotresnih žarišta.

Kretanje ploča i granice ploča

(Plate Motion and Plate Boundaries)

Litosfere nije vanjska kora bez mana, pukotina. Pravilnije, ona je fragmentirana u brojne
odvojene (disktretne) ploče koje se relativno kreću jedna u odnosu na drugu. Granice ploča su
ivice ploča, granični kontakti između ploča. Granica ploča u modernim postavkama su markirane
snažnom seizmičkom aktivnošću. U stvarnosti, historijske bilješke zemljotresne aktivnosti širom
globusa je blizu danas nacrtanih granica ploča. Dubina žarišta zemljotresa u blizini granica ploča
mijenja se od veoma plitkih do veoma dubokih, ovisno od prirode granica ploča i mehaničkih
odnosa ploča u kontaktu.
Kretanje ploča može biti idealno opisano kao kretanje krutih tijela uključujuću kombinaciju
translacionog i rortacionog kretanja. Kretanje ploča može biti opisano izrazima: konvrgencija
(približavanje), divergencija (razilaženje) i transforma (kretanje ploča jedne pored druge)

3
Relativna brzina kretanja između ploča iznosi od 1 do 22 cm/godinu. Kretanja ploča se mogu
kombinovati na mnogo načina, ovisno o cjelokupnoj interakciji ploča.
Konvergencija je obilježena relativnim kretanjem koje približava ploče jednu prema
drugoj. Ploče u konvergenciji su u stalnom nadmetanju za prostor. Opći odgovor na problem
prostora je strukturno spuštanje jedne ploče ispod druge. Rezultat je da su stijene „progutane“ na
veću dubinu, (Bally and Snelson, 1980.), odnosno stijene jedne ploče podvučene pod stijene
druge ploče, direkto u tektonskom procesu poznatom kao subdukcija (subduction). Zamjenska
reakcija ploča na problem prostora kod konvergencije je kolizija (collision). Kolizija ploča je
usporeno sučeljavanje prednjim dijelovima kada podvlačenja ni jedne ploče. Približavanje ploča
može se zamisliti kao ploče koje plove jedna prema drugoj. Ipak, dvije ploče ne mogu zauzeti
isto mjesto i tako u regionalnim razmjerama nisu kruta tijela, pa mora dići do skraćenja.
Divergencija je obilježena kretanjem ploča jedne od druge. Stvarno relativno kretanje
može biti okomito ili koso u odnosu na granicu između susjednih ploča. Bez kompenzacije
praznina, otvori bi se sve više razvijali između divergirajućih ploča. Praznine se simultano i
kontinuirano ispunjavaju uzlaznim strujanjem vrelih intruzija. Kada očvrsnu, intruzije i smjese
vulkanita sa sedimentnim akumulatima stvaraju novi dodatak litosferi.
Transformne granice su tamo gdje se ploče dodiruju horizontalno. Strme duboke resjedne
zone i zone smicanja upijaju mehaničke efekte pritiska generisanog za vrijeme frikcionog
(trenje) kretanja. Materijal može biti nakupljen i pridodat jednoj ili drugoj ploči. Alternativno
materijal može biti izdijeljen u kriške u regionu granice i dislociran.
Neke interakcije ploča su precizno opisane kao kombinacija konvergentnih, divergentnih
i transformnih. Pojam je približno slično opisan kao kretanje na rasjedima. Kosa konvergencija
ploča uzrokuje transpresione deformacije. Kosa divergencija uzrokuje transtenzione deformacije.

Da li su zaista ploče krute?

(Are the Plates Really Rigid?)
Ne, nisu. To je prepoznato od početka preovlađujućeg mišljenja o tektonici ploča, da ploče nisu
strogo krute i da granice ploča nisu svugdje dovoljno jasne i diskretne. Dakle, profinjena
kinematska pravila iz tektonike ploča nisu striktno primjenjiva unutar graničnih regija ploča u
kojima ima šira zona distribuiranih deformacija. Izazov je u kombinaciji idealnih kinematskih
pravila tektonike ploča sa realnom ocjenom kojim pritiscima, deformacionim procesima i
deformacijama su razdijeljeni horizontalni i vertikalni pokreti polukrutih ploča.
Gene Humphries sa Univerziteta Oregon ima izvanredan izraz za posmatranje implikacija
(domašaj) kretanja ploča uključujući ploče čija čvrstoća varira od tvrdih (krutih) do mehkih
(slabih). Njegovo isticanje (naglašavanje) da „razdjeljivanje“ i distribucija deformacija unutar
polukrutih regiona je kao izražaj međusobnog uticaja polja napona i polja čvrstoće. Zato što je
litosfera čvrsta i mehanički odvojena od Zemljine unutrašnjosti slabom astenosferom, snaga
usmjerenog tektonskog stresa može biti prenesena na velike udaljenosti. Stalni naponi ili
deformacije se događaju bilo kada i bilo gdje kad su poremećeni pritisci i čvrstoća materijala.
Čvrstoća je određena reologijom, koja je naizmjenično funkcija internih osobina kao što je
asocijacija minerala, i vanjskih uslova, kao što je temperatura i pritisak.

4
Unutar kompleksnog sistema u svim razmjerama postoji neprekidno nadmetanje ptitiska i
čvrstoće. Gdje pritisak nadjača čvrstoću, deformacioni proces dovodi do promjena na bezbroj
načina. Ovo ćemo vidjeti kada istražimo većinu graničnih regiona tektonskih ploča.

Divergentne granice
(Divergent Boundaries)

Širenje morskog (okeanskog) dna

(Seaflor Spreading)
Put prema otkriću širenja okeanskog dna i tektonike ploča je bio osvijetljen za vrijeme
Drugog svjetskog rata, kada je Harry Hess, dok je kao član podmorničkog održavanja, angažiran
na batimetrijskom kartiranju okeana. Kroz ovaj posao došao je do otkrića grebena (ridge),
najprije srednjeatlanskog okeanskog grebena. Hess i drugi su također angažovani u mjerenju
magnetskih osobina okeanskog dna. Kartiranje i mjerenje bili su strateško nastojanje za podršku
praćenju i lociranju neprijateljskih podmornica. Nakon Drugog svjetskog rata Bruce Heezen i
njegove kolege sa Lamont-Doherty Geological Observatory proveli su iscrpna kartiranja
okeanskog dna i otkrili sistem okeanskih grebena oko cijele planete, mrežu i račvanje grebena
obilježenu dugim linearnim segmentima iskidanim rasjedima orjentisanim poprečno na grebene.
Okeanski grebenski sistem, parcijalno izložen posmatranju kao što je Island, je oko 60000 km
dug i širok od 1000 do 4000 km. To su najduže planine na Zemlji. To pokazuje razlika
topografije reljefa od približno 2 km. Stijene unutar sistema su jako rasjednute, izgrađene
uglavnom od bazaltnih vulkanskih stijena sa slojevima okeanskih sedimenata, zatim silovima,
dajkovima i debelim intruzijama mafitskih magmatskih stijena.
Pronicljivost vezana za interpretaciju značaja okeanskog grebenskog sistema potiče od
revolucionarnog razmišljanja Bob Dietz i Harry Hees. Dic (1961) i Hes (1962) su došli do
zaključka da su okeanski grebeni mjesta gdje nova litosfera stvara okeansko dno. Njihov model
širenja okeanskog dna – ideja da se novo okeansko dno stvara „širenjem“ (spreads) u suprotnim
pravcima, prema van od grebena – radikalno je promijenila geološko mišljenje o dinamici
Zemlje.
Okeanski grebenski sistem je veoma širok i obilježen je simetričnom topografijom u odnosu na
centralni rift (pukotinu) posmatran kao osa simetrije. Dinamička aktivnost dijelova grebena koji
leže duž ose grebena je veoma ograničena. Unutar zone ne šire od 30 km, nova okeanska
litosfera stvorena kombinacijom intruzija, efuzija i ekstenzionog rasijedanja. U toku dinamičke
aktivnosti je dijelom izražena plitko-fokusna seizmička aktivnost male magnitude. Plitko-
fokusna žarišta zemljotresa su odraz tanke litosfere i male dubine do astenosfere. Relativno male
magnitude zemljotresa odražavaju u cjelini slabosti tako tanke litosfere.
Duž ose okeanskog grebenskog sistema se nalazi riftna dolina (rift wally), obično 2 do 10 km
širine, izražena nekoliko stotina metara u raljefu. U centralnom dijelu riftne doline se nalazi,
uopšteno, centralno uzvišenje izgrađeno od vulkanskih stijena. Stijene i strukture unutar ose
riftne doline, brzim strukturnim procesima uključuju se u širenje ploče. Profil osnog rifta varira u

5
detaljima, ali svi profili govore o prisutnosti ekstenzionih rasijedanja, vulkanskih i intruzivnih
magmatskih stijena bazaltnog sastava.
Stijene produkovane u aksijalnoj riftnoj dolini divergentne granice ploča u intraokeanskim
postavkama, većinom su ofioliti. Tipična ofiolitska sekvenca uzima u obzir postojanje, od vrha
do dna,
a) rožnaca ili krečnjaka, tipičnih dubokovodnih sedimenata;
b) jastučastih bazalta, lokalno intrudiranih mafitskih dajkova i silova;
c) metamorfoziranih gabrova i još više mafitskih dajkova, masivnih stratifikovanih gabrova i
nešto serpentiziranih peridotita;
d) i ispod ležećih olivinskih peridotita omotača (Dickinson, 1980.).
Gabri i ultramafitske stijene su deformisane od mjesta do mjesta plastičnim deformacijama duž
subhorizontalnih zona smicanja (Nicholas and Le Pichon, 1980). Tipična ofiolitska sekvenca
formirana u aksijalnom fiftu ima debljinu 5-10 km. U suštini astenosferni omotač je u većini
masivan, ali kada dolazi u prostor između divergentnih ploča podvrgava se parcijalnom topljenju
uslijed sniženja pritiska, a proces je nazvan dekompresiono topljenje (Mc Kenzie and Bickle,
1980). Očigledna hidrotermalna aktivnost duž aktivnih riftova, uključujući stvaranje metalne
kore crnih pušača postavljenih uspravno nagore od morskog dna kao stalagmiti. Vladajuće
mišljenje o širenju okeanskog dna ponuđeno od Dica i Hesa dozvoljava nam da prepoznamo
ekstenzione (tenzione ili normalne) rasjede, vertikalne dajkove, intruzije gabra, i horizntalna
smicanja unutar ofiolitskih sekvenci, što sve doprinosi procesu širenja litosfernih ploča dalje od
divergentnih granica. Ofiolitske sekvence nastale duž osa grebena pridodanih ivicama obiju
ploča doprinose divergiranju granica ploča. To je ohlađena (očvrsla) okeanska mlađa litosfera
unutar okeanskog grebena. Istovremeno i kontinuirano ova mlađa litosfera je izdijeljena
rasijedanjem i intruzijama i pomjerena translatorno horizontalno od ose grebena čime pravi
prostor za još mlađu litosferu.
Wine i Matthew (1963) su pokazali da su reversna geomagnetna polja simetrično raspoređena na
litosferi okeanskog dna koje se prostire od granica ploča na okeanskom grebenu. Starost
određena iz više izvora pokazuje da magnetne trake sukcesivno jako dobro odražavaju udaljenost
od centralnog uzvišenja grebena povećavajući starost. Brzine širenja okeanskog dna mogu biti
računate na osnovu starosti okeanskog dna u kombinaciji sa udaljenošću datiranog okeanskog
dna od centralnog uzvišenja ( Isacks, Oliver i Sykes, 1968). Brzine divergentnog kretanja duž
ose grebenskog sistema čine se malim, od 1 do 20 cm/godinu. U geološkom vremenu brzine
širenja su začuđujuće velike. Brzina se može iskazati i u mm/godinu. Brzina od 1 mm/godinu
odgovara 1 km/milion godina. Budući da se litosfera kreće brzinom od 100 mm/godinu od ose
grebena to će odgovarati 100 km/1 milon godina ili 1000 km/10 miliona godina.

6
Geološki razvoj pasivne kontinentalne margine
(Geological Development of Passive Continental Margins)
Priroda evolucije divergentne granice ploče, nije zabilježena samo u okeanskim kornim
stijenama, već i u asocijaciji stijena nataloženih duž margina nekog izvornog superkontinenta,
pucanja i širenja zasebno u procesu širenja okeanskog dna. (Ingersol 1988.). Inicijalno riftovanje
i normalno rasijedanje nekog izvornog superkontinenta je praćeno istezanjem i tonjenjem
(subsidence) litosfere (Dickinson, 1980; Le pichon and Sibuet, 1981; Bond and Kominitz,1988).
Ekstenziona rasijedanja akomodiraju (prilagođavaju) raskinutu kontinentalnu koru bočnim
rastezanjem (pull-apart). Potonuli blokovi uzrokuju stvaranje kontinentalnih bazena koji su
popunjeni klastičnim odlomcima donesenim sa susjednih visoko postavljenih blokova. Sedimenti
deponovani iz takve okoline su nazvani riftni bazenski sedimenti. (rift basen deposits).
Kao ekstenzioni dodatak, litosfera je istanjena sve do bazaltne magme intrudirane i ekstrudirane
kroz deformisanu litosferu. Okeanska litosfera je dakle postavljena u položaj između zone
razvoja i odvajanja susjednih divergirajućih ploča. U ovom slučaju okeanska kora je pridodata
direktno uz stijene kontinentalne kore. Mješavina izvorne kontinentalne kore i dodane okeanske
komponente na kontinentalnu ivicu proizvodi hibridnu (prelaznu) koru (transitional crust) kada
dolazi do prikupljanja (smještaja) prave kontinentalne kore i mlade okeanske kore. Termalna
tranzicija je jako velika za vrijeme inicijalnog stadija riftovanja kada je margina riftovanog
kontinenta potiskivana na gore.
Sa kontinuiranim širenjem okeanskog dna, kontinentalni rub se pomijera sve dalje i dalje
od centra širenja predstavljenog srednjeokeanskim grebenom. Rub kontinenta je nazvan pasivna
margina (passive margin) zato što to već duže vrijeme nije granica ploče. Strukture i asocijacije
stijena iz faze riftovanja su „smrznute“ u stijenama kontinentalne margine, i one su pasivno
prenesene zajedno sa ostacima ploče. Sistematska, masivna kretanja pasivne kontinentalne
margine održava se kroz nakupljene ofiolitske ohlađene stijene. Okeanska litosfera kreće se dalje
od grebena, hladi se, skuplja se i povećava gustoću. Uz ovu promjenu položaja, postoji i
progresivno povećanje dubine vode do vrha litosfere udaljavanjem od grebena. Odnos je
neobično sistematski za okeansku litosferu mlađu od 80 miliona godina.
Stvorena je predodžba da se okeanska litosfera pomijera horizontalno od centra širenja. To
dovodi do povećanja gustoće i pada temperature litosfere. Litosfera je sve deblja a granica
između litosfere i astenosfere se pomijera sve dublje i dublje uz hlađenje.
Kretanje i savijanje na dole pasivne kontinentalne margine, uporedo se stvara prostor za
depoziciju sedimentacone prizme kontinentalne margine (također poznate kao miogeoklinalna
prizma ili miogeoklina) koja je izgrađena od terigenog materijala, porijeklom sa kopna. Bazalni
dijelovi miogeoklinalnih prizmi sadrže konglomerate, krupnozrne pješčare i čak neke vulkanite
koji svi potiču iz stadija riftovanja. Oni su prekriveni debelim klastičnim, kvarcom bogatim,
stijenama, čiji materijal potiče od stijena starije kontinentalne margine. Vremenom, karbonatna
platforma može biti izgrađena od kontinentalne margine sa postupnim prelazom preko bazalnih
pješčara. Krečnjaci i dolomiti kao karbonatne sekvence, u društvu sa šejlovima i siltovima,
bilježe transgresiju mora uz tonjenje kontinentalne margine.

7
Sedimentaciona prizma kontinemtalne margine izgrađuje okeansko dno od kontinentalnog šelfa
do kontinentalne padine. Sedimeni iz sedimentne prizme su transportovani na niže od
kontinentalne padine turbiditskim strujama širenjem sedimentacionog klina dalje od ruba
kontinenta. Turbiditski klinovi su tankoslojeviti dubokovodni sedimenti na dijelovima okeanske
kore.

Transformne granice
(Transform Boundaries)

Otkriće transformnih rasjeda

(Discovery of Transform Faults)

Transformni rasjedi, upravni na glavni pravac okeanskih grebenskih segmenata su integralni dio
okeanskog grebenskog sistema. Topografski izraz ovih rasjeda je vrlo naglašen (štrči), otkriven
batimetrijom okeana (10.17.). Rasjedi čine razgranate segmente u sklopu kontinuiranog
grebenskog sistema. Plitko-fokusni zemljotresi potiču iz dijelova ovih rasjeda. Detaljna
topografija i strukturni izraz djelimično ovisi od brzine širenja.
Tuzo Wilson je razjasnio značajne geometrijske i kinematske osobine transkurentnih
intraokeanskih rasjeda. Polazna osnova za Wilsonovu interpretaciju bio je model širenja
okeanskog dna prije postavljen od Dica i Hesa. Wilson (1965) izvodi zaključak da je funkcija
transformnog intraokeanskog rasjeda da poveže kraj jednog segmenta grebena (unutar širenja) sa
drugim, omugućavajući da cijeli sistem kretanja duž ose širenja bude integrisan. Pošto rasjedi
transformno pokreću jedan greben od drugog, Wilson je ove rasjede nazvao transformni rasjedi.
Transformni rasjedi su granice ploča koji se održavaju kao zone horizontalne (strke slip)
akomodacije između suprotnih kretanja ploča.
Ranije razmotreni transformni rasjedi budući horizontalni rasjedi sistematski su pomjerili
(ispresijecali) nekad kontinuirani okeanski greben, Wilson je prepoznao ponovljenu prirodu
pomaka grebena koja je naslijeđena od inicijalnog kidanja litosfere. To je argumentovao
originalnom konfiguracijom kore grebena i transformnih rasjeda koji vjerovatno nisu
karakterizirali međusobnu okomitost režima greben-transforma prikazan na većini današnjih
okeanskih grebenskih sistema. Umjesto prvobitno neregularnih, nesistematičnih konfiguracija
vrhova grebena i transformnih rasjeda postepeno su namješteni kinematikom širenja.

Potvrda transformne kinematike

(Confirmation of Transform kinematics)
Wilsonov model je izložen testu vremena. Isacks (Ajzeks), Oliver i Sykes (Sajks) (1968) su bili u
mogućnosti pokazati da pojavljivanje zemjotresa duž transformnih rasjeda pokazuje tačan smjer
kretanja kako je predložio Wilson. Njihovo istraživanje, pokazuje da su kretanja zaista
horizontalna (strike-slip) i da relativne deformacije odgovaraju relativnom kretanju okeanskog
dna u procesu širenja duž grebena spojenih transformnim rasjedom. Kao Wilson (1965), Isacks,

8
Oliver i Sykes (1968) su istaknuli da je vektor deformacija za dati transformni rasjed suprotan od
smjera razdvajanja i da je potrebno objasniti „pomak“ vrha grebena.
Dodatni uvid koji se odnosi na unutršnji proces transformnih rasjeda objasnio je Sykes (1967).
On je predočio da je jedini seizmički aktivan dio transformnog rasjeda od grebena do grebena, a
to je unutrašnji segment gdje su vrhovi grebena povezani transformom. Ovo je jedini segment
transforme koji se izdvaja time što se ovo područje dna kreće suprotno u cijeloj transformnoj
zoni („fosilni“ zapis nekad aktivnih segmenata transformnih rasjeda), vidljivi u tipskim
transformama. Proizilazi da su bez međusobnog frikcionog djelovanja ovi „fosilni“ transformni
rasjedi neaktivni (pasivni). Ako oni figurativno „stoje“ u aktivnim dijelu transformne rasjedne
zone, to bi bilo kao stajanje na mjestu na cesti gdje se automobili kreću u suprotnom smjeru.
Bočnim dodirivanjem automobila koji se kreću suprotnim smjerovima kao i sudari ljutih vozača
će kreirati „seizmičku“ buku.

Različiti tipovi transformnih rasjeda

(The Different Kinds of Transform Faults)
Transformni rasjedi koji povezuju razmaknute segmente grebena su najbrojniji (najčešći)
i možda najlakši za razumijevanje kinematike. Međutim, dva druga fundamentalna tipa rasjeda
također, postoje i njih je prepoznao Wilson (1965). Jedni povezuju kraj grebena sa drugim
krajem troga (trench), površinski izraz subdukcione zone; drugi povezuje krajeve dvije
subdukcione zone. Kao greben-greben (ridge-to-ridge) transformni rasjedi, greben-trog (ridge-to-
trench) i trog-trog (trench-to-trench) transformni rasjedi postoje zato što oni služe prilagođavanju
diferencijalnog horizontalnog kretanja graničnih (susjednih) ploča.
Nisu svi transformni rasjedi intraokeanski. Tanya Atwater je 1970 zapanjila geološku zajednicu
sa svojom interpretacijom da je San Andreas rasjed, transformni rasjed koji duboko siječe kroz
kontinentalnu koru. To je akomodacija velikim horizontalnim (strike-slip) rasjedom koji
nastavlja prijetiti stanovništvu priobalne Kalifornije.

Konvergentne granice
(Convergent Boundaries)

Subdukcione zone
(Subduction zones)
Konvergentne granice ploča općenito su markirane blagim padom jedne ploče pod drugu
usmjereno na dole ili subdukcija gušće, teže ploče. U ishodu, jedna od ploča je progutana dole u
subdukcionoj zoni u Zemljin mantl. Pad jedne ploče pod drugu u toku subdukcije stvara
frikciono međudjelovanje i unapređuje fazu seizmičke aktivnosti, praćenu jakom seizmičkom
aktivnošću. Fokusi zemljotresa obilježavaju inkliniranu zonu, subdukcionu zonu, koja se prostire
do dubine od 700 km. Ovo je Benioff zona ili Benioff-Wadati zona, nazvana po naučnicima koji
su je prvi prepoznali (e.g., Benioff, 1954.),i koji su vjerovali da markiraju mjesta konvergentnih
granica ploča u dubini.

9
Okeanski trog (trench) je stvoren duž površinske trase subdukcione zone. Trogovi označavaju
pozicije gdje je kriška ploče podvučena, počinje savijanjem a zatim podvlačenjem. Trogovi su
duboki, prosječno 8 km sa dubinom vode do 11 km. (Najveća izmjerena dubina troga Chalanger
južno od Mariana 11033 m, Tonga 10882 m). Prosječna širina trogova je 100 km. Topografski
profili trogova otkrivaju blago asimetrične forme, sa strmim zidovima troga, unutrašnji zid troga
gleda ploču koja će biti subducirana.
Vanjski zid troga može rasti blago daleko od troga do udaljenosti od 100-200 km. Otkriveni
trogovi su u stvarnosti veoma blage depresije. Takvi profili nedovoljno jasno pokazuju izuzetan
mehanički proces koji se događa ispod trogova.
Trogovi u Svijetu markiraju mjesta današnjih subdukcija. Jedna dinamička manifestacija
subdukcionih lokaliteta je prisutstvo aktivnih vulkana, još jedan jasan signal dinamičkog stanja
razvoja subdukcione zone je i zemljotresna (seizmička) aktivnost duž nje.

Aktivnost u trogovima
(Action in the Trenches)
Nevjerovatno je da se ogromne količine stijena zgužvane nalaze u subdukcionom zonama
u trogovima. Dubokovodni sedimenti i kriške ofiolitske kore ispod njih, kojih su preneseni u
subdukcionu zonu se također tu nalaze. Prisutna su topografska obilježja kao što su submarinski
vulkanski platoi i morske planine nošene na pokretnoj kriški litosfere kao nepokretni putnici na
silazećim pokretnim stepenicama i tako doneseni u trogove. Turbiditske struje (turbidity
currents) pokrenute zemljotresnim šokovima (udarima) i sastavljene od guste emulzije mulja i
sedimenata, teku u trogove pod uticajem gravitacije. Ovako donesen materija će također biti
subduciran. Najneobičnije od svega, neprekidno uporno kretanje ploče može na kraju dovesti
ivicu kontinenta u trog. Plovnost kontinentalne mase isključuje opsežnu subdukciju. Kada je
kontinent donesen do subdukcione zone, subdukciona zona meže postati bez učinka, suturirana
kolizionom tektonikom. Alternativno, smjer pada (polaritet) subdukcione zone može se
mijenjati, a bivša gornja ploča može postati subducirana ploča. U svakom slučaju glavni rub
kontinenta prelazi u aktivnu marginu.
Inače za vrijeme trajanja subdukcije najzastupljeniji sedimenti doneseni na morsko dno u trog su
djelimično sastrugani i akumulirani na unutrašnjem zidu troga. Rezultat je akreciona prizma
male gustine (ρ=2,3) vodom zasićeni materijal razoren haotičnim strukturama, rasjedima koji su
paralelni (imbricirani rasjedi), plastičnim naborima. Akrecione prizma može biti brana
akumuliranom materijalu, pa taj materijal na drugi način treba biti transportovan u trog sa gornje
ploče. Akrecione prizme su domovina melanža, jako deformisani paketi stijena sa nedostatkom
interne koherentne (dosljedne) slojevitosti i interne skladne sukcesije (redoslijeda). Otkriveno je
postojanje kompetentnih, rezistentnih blokova kao tektonskih uklopaka porijeklom iz nedovoljno
čvrstih, „škriljavih“ stijena matriksa. Melanž obično sadrži radiolarijske rožnace koji su tipično
ubrani, rasjednuti uz prisutstvo penetrativnog klivaža. Interne strukture su također kompleksne,
tako da je skoro nemoguće kartirati. Stalna dileme u interpretaciji formacije melanža je u
procjeni relativne uloge deformacija nekonsolidovanih sedimenata i postkosolidacionih
deformacija i u razjašnjavanju omjera tektonike nasuprot gravitacionog raščlanjenja položaja.

10
Mješavina raznoraznih stijena unutar melanža može niti ostvarena na brojne načine uključujući
sedimentaciju i tektoniku (Goodwin 1976). Za date naslage neke detalje mehaničke mješavine
nije moguće upoznati. Melanži sedimentnog porijekla (olistostromi) mogu imati klizajuće forme
i forme naglog pada obilnih (debelih) sedimentnih stijena u unutrašnjim padinama troga gdje su
inkomporirani u muljevite sedimente. Melanži tektonskog porijekla mogu imati forme nastale
kretanjem subducirane ploče iza unutrašnjeg zida troga, sa jednostavnim smičućim oblicima.
Jednostavno smicanje bi težilo sabijanju stijena u jednom pravcu i njihovo rastezanje u drugom
pravcu. Neka od sabijanja i rastezanja su ostvarena plastičnom distorzijom vodom zasićenih
sedimenata. Mnoge od deformacija, međutim, potpuno su ostvarene aktivnošću subparalelnih
imbriciranih rasjeda koji miješaju i slažu deformisane sekvence. Tektonska sahrana
(ukopavanje), kompakcija i progresivni metamorfizam sedimenata izaziva dehidrataciju.
Rezultujući visoki pritisak fluida povećava efektivni normalni pritisak na brojne imbricirane
rasjede, dozvoljavajući cijelom paketu deformaacije.
Sedimenti na vanjskoj kosini troga su stariji i nedeformisani, sastavljeni od sedimenata abisalnih
ravnica udruženih sa nedeformisanim listastim muljevitim sedimentima i silicijskim oozama. Ovi
sedimenti su dovučeni veoma sporo u trog, gdje su na kraju transformisani u melanž.

Pad ploče
(Slab Descent)
Ispod troga, ugao, na dole padajuće ploče, određuje primarno nekoliko faktora: brzina
relativne konvergencije ploča, brzina apsolutnog kretanja gornje ploče prema trogu, starost
okeanske litosfere ploče koja se subducira i prisutstvo ili odsutstvo zona hrapavosti („prepreka,
kvačila“) unutar ploče koja se subducira kao što su podvodna uzvišenja, okeanski platoi. (Cross i
Pilger 1982). Najdublji trog u svejtskim okeanima je Marianski trog (11033 m ispod nivoa mora)
a praćen je Beniof zonom zagnjurenom pod uglom od 900. Tu je subdukcijom zahvaćen jedan od
najstarijih dijelova okeanskog dna Pacifika (150 mil godina). Nasuprot, Meksiko trog, koji guta
okeansku litosferu staru svega 20 mil godina, nagib subducirane ploče je samo 15-200 (England i
Wortel 1980.). Upšte, relativno stara okeanska litosfera može biti subducirana relativno lako ako
je hladna, gusta i slabo pluta. Stara, hladna i relativno teška litosfera tone „kao stijena“. Obrnuto,
mlada, topla i relativno laka okeanska litosfera, bolje plutajuća i otporna podvlačenju
(subduciranju), stvara jake kompresione napone duž jako spregnutih kontaktnih zona (England i
Wortel 1980.). Na osnovu ovih i drugih razloga nagib (dip) Beniof zone ispod trogova je veoma
varijabilan, i brzine silaska subduciranih ploča su također varijabilne, obično 2-10 cm/godinu.
Pad i brzina silaska današnjih subdukcionih zona može biti određeno preko kontinuiranih
seizmičkih i GPS mjerenja.
Kretanje naniže subducirane ploče, ne generiše samo dubokofokusne zemljotrese već dovodi i
do metamorfizma visokog pritiska i relativno niske temperature. Karakteristična matamorfisana
asocijacija plavih škriljaca formirana parcijalnim trošenjem subduciranog sedimentnog melanža i
niže ležeće ofiolitske okeanske kore (Miyashiro 1973). Niskotemperaturni karakter
metamorfizma plavih škriljaca pripisan je tonjenju relativno hladnih stijena u relativno toplom
regionu (Ernst 1975; Peacock 1993.). U biti, hladne stijene pokazuju brže tonjenje u dubinu nego
što provode toplinu i zagrijavaju se iz okolnog mantla. Metamorfizam visokog pritiska zauzima
mjesto na dubini 20-35 km ili dublje. Jako vertikalno rasijedanje, uključujući ekstenzione
rasjede, zahtijeva podizanje ovih stijena na površinu (Platt 1986.). Prisutstvo metamorfnih stijena

11
facije plavih škriljaca i još nekih svjedoče o velikim strukturnim formama vezanim za orogene
pojaseve.
Konačno subducirana ploča do tačke u kojoj reakcija metamorfne dehidratacije održava
tonjenje ploče, i oslobođeni volatili uzrokuju parcijalno topljenje mantla. U okviru uticaja
gravitacije, ove visoke temperature, magma niske gustine, lebdeći penje se (bude itiskana) u i
kroz gornju ploču. Produkti intruzija i ekstruzija pridonose formiranju magmatskog luka, koji u
najvažnijim dijelovima uključuje vulkanski luk.
Parcijalno topljenje i formiranje magme počinje kada se subducirana ploča penetrira u
astenosferu, prosječno na dubini oko 100-150 km. Ugao nagiba Beniof zone i dubina do
astenosfere zajedno određuju lokaciju stvaranja magmatskog luka. Na primjer, za vrijeme od
krede do kasnog tercijara, Faralon ploča je bila subducirana ispod glavnog zapadnog ruba
Sjeverne Amerike. Coney i Reynolds (1977) su bili u mogućnosti odrediti da je subdukcija
Farallon ploče promijenila pad od strme do blage i nazad do blage. (10.35.). Na osnovu njihovog
otkrića kartirano je rasprostranjenje datiranih intruzivnih i vulkanskih magmatskih stijena.
Ovo otkriće je imalo opsežan uticaj ne samo na modele tektonske evolucije zapada Sjeverne
Amerike već i na razumijevanje mineralizacija i formiranje rudnih ležišta također.
Magma generisana u zoni parcijalnog topljenja u mantlu kreće se kroz kontinentalnu koru u
obliku velikih intruzivnih magmatskih tijela, dominantno granodioritskog do granitskog sastava.
Obogaćenjem kore magma sa pratećom toplinom produkuje pojas niskog pritiska-visoke
temperature, regionalni i/ili kontaktni metamorfizam. Geotermalni gradijent u pojasu
metamorfizma niskog pritiska je reda 250/km ili viši, nasuprot prosječno 100/km gradijenta koji
karakteriše lokalitete visokog pritiska (Miyashiro, 1974.)
Vulkanski luk se stvara u blizini subdukcije. Jedan od najboljih primjera aktivnosti vulkanskog
luka je u zapadnom Pacifiku, od Aleutskog luka prema jugu preko pojasa arhipelaga koji
uključuje Japan, Mariane, Filipine i Tonga ostrva. Topografski izraz (reljef) pojedinih sistema
planinskih ostrvskih lukova je kolebljiv, na nekim mjestima prelazi 10000 m. Lučni model ostrva
vidljiv na planu je dugo vremena bio zanimljiv. U svim varijantama oblik luka je izveden iz
presjecišta dviju zemljinih površina, jedne, nagnute Beniof zone i druge, gornje površine
litosfere. (Dickinson 1980.). Za razumijevanje zašto je ovo ovako, pritisnite palcem tenisku
lopticu i zabilježite zakrivljeni oblik uvlačenja. Magma sa vertikalnim uzlaznim kretanjima od
ove krive linije presjecišta izdiže lučni vulkanski lanac.
Vulkanski luk u intraokeanskoj postavci obično ima spektar stijena sastavljen od toleitskih
bazalta, preko kalkalkalnih bazalta do andezita. Piroklastični depoziti izgrađeni su od čestica
materije bogatih plinovima, sa tokovima lave koji nastaju blizu centra erupcije. Klastične čestice
porijeklom od materijala vulkanskih ostrva će biti odložene u susjednim dubokim bazenima kao
vulkanoklastični turbiditi, marinski tufovi i submarinski deponati pepela.
Vulkanski lukovi su producirali jako veliko izobilje stijenskog materijala kod kontinentalnih
margina gdje je subdukcija bila dugotrajna. Pacifički vatreni prsten je najčešći spominjani
primjer. Ekstrudirana magma u takvim postavkama je intermedijarnog sastava, obilato zato što je
kontaminirana primarna magma za vrijeme izdizanja kroz kontinentalnu koru. Klasični vulkanski
produkti su andeziti.

12
Vulkanske tvorevine u luku kontinemtalne margine orogena su brojna interstratifikovana
vulkanska tijela kao što su vulkanski tokovi i piroklastični depoziti. Dodatno postoje kupe od
pepela, formiranih većinom od piroklastičnog materijala i lokalne vulkanske dome riolitnog
sastava. Neki od impresivnih produkata su tokovi pepela (ash flows). Tok pepela formira
direktne procese koji donose kao posljedicu velike brzine, toplotu, zagađenost, nastajanje lavina
od čestica materijala, osobito od vulkanskog stakla u veoma sitnozrnom matriksu (Smit 1966 a i
b). Jednostavni izlivi lave proizvode polja lave veća od 20000 km2, koja sadrže više od 1000 km3
materijala. Pojedini tokovi mogu teći 100 km i više od mjesta njihova izliva. Tokovi pepela
proizvode tufove, koji, ako su dovoljno debeli mogu biti sabijeni i cementovane tufove.
Naprezanje uključeno u proces cementacije je negativna dilatacija koja se odražava na zapreminu
zrakom ispunjenih zgnječenih vezikula. Omjer kompakcije je 3:1. Plovučac može biti sabijen do
1/3 od izvorne debljine zato što sadrži 2/3 zračnih mjehurića. Ova činjenica se odražava na
gustinu plovučca (ρ=1) nasuprot riolita (ρ=2,7). Kompakcija je dakle gubitak zapremine. Ako
spljošteni plovučac ima šupljine većeg omjera dužine i širine (S1/s2>3) onda tok pepela može teći
duktilno poslije inicijalnog sabijanja i procesa cementacije nazvanog reomorfizam.
Zapremina materijala izbačenog materijala iz vulkanskog centra u magmatskom luku je ponekad
tako prostrana da istisnuta magma kolapsira u ognjište i izazove potonuće vulkanske kupe. Jedna
neriješena teza u formaciji kaldere Howell Wiliams's u Izvještaju o geologiji kratera Lake
National Park (Williams, 1942), opisuje geološku istoriju planine Mazama, bivše okupirane od
strane Crater Lake. Vulkan je ispuhao vani tako mnogo magme u vidu piroklastičnog materijala
iz temeljnog dijela. Kao rezultat, vulkanska planina približno visoka 2000 m i zapremine 30 km 3
je nestala u temeljnom kolapsu. Ovo se desil prije samo 5000 godina.
Vulkanski luk je osjetljiv na brzu eroziju zbog njegovog jakog topografskog izraza. Enormne
količine erodovanih čestica rasipaju se prema suprotnim stranama kompleksa luka i mogu biti
deponovane u različite bazene čija imena obično uvažavaju poziciju u odnosu na magmatski luk.
Predlučni bazen (forearc basins), unutarlučni bazen (interarc basins), i izalučni bazen (backarc
basins), su forme između ili neposredno susjedne aktivnom magmatskom luku, bilo da je
kontinentalni ili intraokeanski. Sedimenti akumulirani u debelo oblikovane klinove do
oblikovanih prizmi su deponati čija tipična forma odražava strukturu i depoziciju okoline
(Ingersol, 1988). Depoziti predlučnog bazena u postavci uključuju fluvijalno-deltne sedimente,
depozicione prizme kontinentalnog šelfa, dubokovodne turbiditne deponate i submarinske lepeze
Dickinson i Seelby 1979.). Unutarlučni bazeni su tipično klinasto do sočivasto oblikovani
deponati koji potiču od lokalnog klastičnog i vulkanskog materijala. Depozicija je uglavno
subaerska. Neki od unutarlučnih deponata su jednostavno aluvijalne lepeze i lahari (tokovi
vulkanskog blata) interstratifikovani sa vulkanskim tokovima i deponatima pepela porijeklom sa
vulkanskog luka. Drugi bazenski deponati su mjestimično obrušeni blokovi u sedimentacijski
prostor.
Tektonski stres generisan konvergencijom ploča i/ili magmatskim procesima unutar luka mogu
dovesti do istezanja i/ili skrećenja prostora iza luka. Ekstenziono rasijedanje može otvoriti
riftovanja bazena te postanka izalučnog bazena akumulacijom loše sortiranih deponata koji
potiču od lokalnog sedimentnog i vulkanskog detritusa. Izalučno širenje je posebno uobičajeno u
intraokeanskim ostrvskim lukovima (Karig 1971.).
Svi bazenski deponati su jako osjetljivi na mehaničke deformacije nabiranjem i rasijedanjem.
Konvergencija je praćena subdukcijom i/ili kolizijom koja deformiše svježe deponovane

13
sedimentne i vulkanske stijene. Pritisci koji potiču od granica ploče mogu čak biti preneseni iza
aktivne kontinentalne margine u unutrašnji prostor kontinenta. U nekim slučajevima predgrebeni
bazeni (foreland basins) se razvijaju između aktivne kontinentalne margine i kratona.
Predgrebeni bazen formiran pomijeranjem litosfere na dole, kao odgovor na stvoreno vertikalno
opterećenje podebljanim sedimentnim stijenama reversnim rasijedanjem i nabiranjem.
Sedimentni klinovi i prizme potiču od materijala sa uzvišenja uzdignutih u vrijeme navlačenja i
donesenih u predgrebeni bazen. Hiljde metara sedimenata mogu se akumulirati u formi ležišta
koja su grublja i zadebljana prema margini ploče, prema izvoru dinamičkih poremećaja.

Prirast (nakupljanje)
(Accretion)
Subdukcija nije perfektan sistem dispozicije. Poput nekih ekološki osviještenih građana,
subdukcioni sistem raciklira i ponovo koristi neke materijale. Pojava subdukcije je bila
odgovorna za razaranje svih koherentnih terena (formacionih jedinica) okeanske kore starije od
oko 150 miliona godina, ali postoji porast dokaza da, veće mase stijena, u nekim slučajevima
konvergentne granice ploča nisu mogle biti subducirane ili kretane na više (obducirane). Na
primjer, u većem dijelu Aljaske i zapadne Sjeverne Amerike, planinski sistem kontinentalne
margine, dominiraju deformisani ostaci paleozojsko-mezozojskog okeanskog grebena,
vulkanskih ostrva i dubokomorskih sedimenata. Ovo ukazuje da su nalijepljeni (nagurani) na
zapadnu stranu duž Sjeverne Amerike sa drugim ostacima i komadima okeanskog dna (Cox,
Dalrymple, and Doell, 1967; Coney at all., 1981,). Kartiranjem distribucije terena (terranes),
pokazuje da su neki od njih srasli sa Sjevernom i Centralnom Amerikom. Oni su sabijeni na
jednu polovinu do dvije trećini Zapadnih Kordiljera Sjeverne amerike. Intenzitet deformacija
unutar nekih od pridruženih terena je nepostojan, budući da ostali nisu deformisani u velikoj
mjeri.
Peter Coney skovao je termin sumnjivi teren (suspect terrane) za regionalno sastavljene
(asemblirane) stijene koje mogu biti egzotične (neobične) na kontinentu domaćinu u kome se
sada nalaze. Neki sumnjivi tereni su izgrađeni od stijena koje su transportovane hiljadama
kilometara od njihovog mjesta postanka. Proces akrecije (nakupljanja) izgleda kao međunarodna
otmica. Stijene koje potiču iznutra ili sa vrha jedne ploče su prisiljene krenuti uzduž neke druge
ploče kao konvergentne ili transpresiono-konvergentne granice. Mehanički premještaj se odvija
direktnom akrecijom, koja je kombinacija nerazvijene ili prekinute subdukcije i horizontalnog
(strike-slip) „podmazivanja“ („smearing“). Sumnjivi tereni predstavljaju velike izazove.

Kolizija
(Collision)
Važan primjer je kada subdukciona zona leži duž ruba kontinenta u vrijeme prije
neprekidne subdukcije susjedne ploče (ploča koja se subducira) koja „isporučuje“ (približava)
pasivnu kontinentalnu marginu. Kada ovaj događaj rezultira kolizijom kontinenata, rezultat je
sudaranje (lupanje) kontinenata jedan od drugi. Uobičajena subdukcija može prestati, i
sučeljavanje kontinentalnih litosfernih ploča može početi. Kolizija Indije i Azije formirala je
Himalaje kao jedan od primjera. Tapponier i drugi (1982) su otkrili ljepotu fundamentalnih

14
kinemtaskih odnosa kombinujući detaljne tektonske analize sa „indentacojim“ (utiskivanje)
eksperimentišući koristeći plastelin. Debljanje ploveće kontinentalne kore stvara izraženu
topografiju. Topografija mora biti podržana mogućim krajnjim prevladavanjem čvrstoće
kontinentalne litosfere. Svjedok Mount Everest, gdje postoji od kasnog kenozoika odijeljen
normalnim rasjedima pokazuje da je planina kolapsirala pod svojom sopstvenom težinom
(Burchfiel and others, 1993).
Oblik kolizionih planinskih pojaseva će odražavati dužinu i oblik kontaktne zone, dostignuti
iznos subdukcije i čvrste litosfere. Ako je litosfera kruta kolizioni planinski pojas će biti skučen i
visok. Ako je litosfera slaba kolizioni planinski pojas će biti širok i nizak (England i Houseman
1986).

KONFIGURACIAJA PLOČA
(PLATE CONFIGURATIONS)

Kofiguracija ploča danas

(Present-Day Plate Configuration)
Grebeni, trogovi i transformni rasjedi su zajedno povezani u svjetski zaokruženi sistem. Zajedno
formiraju granice Zemljinih ploča. Najveće ploče su: Sjevernoamerička, Južnoamerička,
Eurazijska, Afrička, Antarktička, Indijsko-Australijska, Pacifička, Naska ploča. Rubovi ploča su
geometrijski zamršeni i donosi kao posljedicu kombinaciju divergentnih, konvergentnih i
transformnih granica.
Relativno malo, manje ploče upotpunjuju fundamentalni sistem litosfernih ploča Zemlje.
Ploče Huan de Fuka i Kokos, svaka sadrži mlado ofiolitsko okeansko dno, širenje od grebena i
vođene transformama u blizinu subdukcione zone. Skotia ploča sadrži okeansko dno prethodno
izrasijedano transformama poslije dijelova Južnoameričke i Antarktičke ploče. Arabijska ploča je
izgrađena od kontinentalne litosfere koja divergira od rifta Crvenog mora, vođena obostrano
kontinentalnim i okeanskim transformama u suturnu (šavnu) zonu gdje se kontinentalna kora
Eurazijske i Arabijske ploče sučeljavaju. Filipinska, Bizmark, Solomon i Fidži ploče u zapadnom
Pacifiku zauzimaju marginalna mora ograničena kombinacijom trogova i transformnih rasjeda.
Trostruki spojevi (triple junction) javljaju se gdje se tri ploče sutiču. Postoje brojni tipovi.
Naska, Kokos i Pacifička ploča sutiču se u greben-greben-greben trostrukom spoju, kao i
Afrička, Antarktička i Južnoamerička ploča; i takoder Afrička, Antarktička i Indijsko-
Australijska ploča. U suprotnom, Pacifička, Karolina i Filipinska ploča se sutiču u trog-trog-trog
tostrukom spoju kao i Euroazijska, Filipinska i Pacifička ploča. Postoje i drugi varijeteti također.
Naska, Kokos i Karipska ploča se sutiču u greben-trog-trog trostrukom spoju. Sjevernoamerička,
Kokos i Pacifička ploča se sutiču u trog-greben-transforma trostrukom spoju.

15
Konfiguracija ploča u prošlosti
(Plate Configuration in the Past)
Kretanje ploča kroz vijeme je fascinirajuće. Rekonstrukcija pozicije kontinenata i ploča
koji okupiraju sva naša čula sa strahopoštovanjem do kojeg stepena su naši „stabilni temelji“
aktivni. Rekonstukcijom ploča mi vidimo, kao što su Bally i Snalson (1980) i England i drugi
(1985) da fundamentalna kretanja ploča počinju u mezozojskoj i keneozojskoj eri.
Kidanje superkontinenta Pangea počinje riftovanjem između Sjeverne Amerike i Afrike u
srednjoj juri, oko 180 miliona godina prije. Riftovanje je iniciralo širenje morskog dna i
formiranja centralnog atlanskog okeana i meksičkog zaliva. Oko 138 miliona godina prije u ranoj
kredi Južna Amerika i Afrika počinju odvojeno cijepanje formirajući početak južnog Atlantika.
Približno u isto vrijeme Indija, Antarktik i Australija počinju odvajanje od istočne strane od
onoga što je danas Afrika. U kasnoj kredi 90 miliona godina prije, Grenland i Sjeverna Amerika
su odvojeni. Oko 50 mil god prije Australija i Antarktik odvajaju se jedna od druge, dok Indija
kontinuirano plovi ka Euraziji, sa kojom na kraju počinje sa koliziojom oko 40 miliona godina
prije. U gornjem miocenu 10 mil god prije Crveno more i Adenski zaliv su otvoreni. Zaliv
Kalifornija je otvoren prije 5 mil godina kada je Baja poluotok povučen od zapadnog dijela
Meksika.
Prije teorije tektonike ploča bilo je prihvaćeno da su sva ova kretanja i pomaci kontinenata
opisani kao kontinentalni drift. Ali više je nego tačno kontinenti su pokretni. Kontinenti su
jednostavno putnici la litosfernim brodovima koji plove na astenosferi mantla. Šta je
nepredvidljiva drama! Koje će biti glavne scene vidljive u narednih 200 miliona godina?

Profili interakcije ploča

(Cross-Sectional-Views of Plate Interactions)
Karta rekonstrukcije koju su uradili Bally i Snelson (198) i England i drugi (1985) daju
jednu vrstu uvida u kinematiku ploča. Komplementaran pogled može biti izveden iz preglednih
profila interakcije ploča. Dewey i Bird (1970) klasično su opisali konfiguraciju tektonskih ploča
koju su pružili geolozi sa jasnim fotografijama uticaja širenja okeanskog dna i tektonike ploča na
izgled geologije kontinenata kroz vrijeme. U suštini oni su konstruisali šematske pregledne
profile na kojima se vidi interakcija postojećih ploča.
Pokazano je da Sjevernoamerička ploča divergira prema zapadu od srednjeatlanskog grebena.
Kontinent Sjeverna Amerika je pozicioniran na ploči sa svojim istočnim rubom kao pasivna
kontinentalna margina. Nasuprot, zapadni rub Južne Amerike je aktivna margina ispod koje se
okeansko dno pacifičke Naska ploče kontinuirano subducira. Afrički kontinent se nalazi u centru
Afričke ploče. Oba ruba, istočni i zapadni su pasivne margine. Morske obale kod Afrike,
ofiolitska okeanska kora je zavarena za kontinentalnu koru. Okeanska kora se proširila iz
Karlsberg grebena i srednjeatlanskog grebena u simetričnom obliku.

16
 Pacifička ploča se širi prema zapadu od istočno-pacifičkog uzvišenja preko širokog
prostora. Blizu Azije je spuštanje u kompleksni trog zapadnog Pacifika. Vulkanski lukovi se
kontinuirano nalaze iznad subducirane litosfere. Zapadno od Južne Amerike Naska ploča
subducirana ispod Južnoameričke ploče. Zapadno od Sjeverne Amerike, Pacifička ploča dolazi u
direktan kontakt sa Sjevernoameričkom pločom duž San Andreas transformnog rasjeda. San
Andreas rasjed akomodira horizontalno rasijedanje između Sjevernoameričke i Pacifičke ploče.
Kao primjeri su navedeni većina mogućih interakcija ploča koje se mogu događati.

KINEMATIKA PLOČA
(PLATE KINEMATICS)

Određivanje apslolutnog kretanja ploča

(Determining Absolute Motions of Plates)
Apsolutno kretanje ploča je bilo veoma teško odrediti. Ali, Jason Morgan je predložio da
fiksne vruće tačke u mantlu mogu biti apsolutne referentne tačke za opisivanje kretanja ploča
(Morgan, 1971, 1972.). Vrele tačke su posmatrane kao termalni prameni (termal plume),
porijeklom iz dubokog omotača koji tope litosferu (overriding lithosphere). Slika koja nam može
vizualno dočarati vruće tačke je jedan spori prelazak stare gramofonske ploče preko goruće
baklje, čime stalno topi i stvara mjehure na ploči duž linije kretanja.
Putanja kretanja ploča preko vrućih tačaka je zabilježena u obliku strmih vulkanskih formi u
litosferi. Starost i u kartu unesene lokacije vulkanskih stijena daju podatke o vremenu i mjestu,
neophodne za razjašnjenje apsolutnog kretanja. Kontinentalne bazaltne ploče i široki okeanski
platoi predstavljaju inicijalne masivne izlive bazaltnih lava produciranih kada uzlazni pramen
omotača zagrijava u vrućoj tački gore ležeću ploču.
Fascinirajući geološki zapisi prelaženja ploča preko vruće tačke jesu Havajska ostrva-lanac
podmorskih uzvišenja Emperor u Pacifiku. Orjentisani zapad-sjeverozapad Havajska ostrva
sistematski povećavaju starost od istoka ka zapadu. Havajska ostrva su istočni kraj lanca, leže
direktno iznad sjeverozapadne vruće tačke i tako još uvijek sadrži aktivne vulkane. Suprotno,
Midvejska ostrva koja su na zapadnom kraju lanca su izgrađena od vulkanskih stijena starijih od
40 miliona godina. Midvej ostrva su formirana kada se taj dio litosfere nalazio gdje su Havaji
locirani danas. Poznavanjem rastojanja između Havajskih i Midvejskih ostrva koji iznosi 3000
km, aktualno relativno kretanje pacifičke ploče, snatrajući vruće tačke fiksnim u astenosferi, je
bilo moguće odrediti. Prosječna brzina je 3000 km/40 miliona godina, a to je 7,5 cm/godinu.
Sjeverno od Midvejskih ostrva, Emperor podmorsaka uzvišenja imaju trend duž linije
sjever-sjeveroistok na rastojanju 3000 km gdje se oni susreću sa Aleutskim trogom. Vulkanske
stijene podmorskih uzvišenja povećavaju starost od 40 do 80 miliona godina od juga prema
sjeveru duž lanca. Stoga zaključujemo da je pacifička ploča kretana sjever-sjeverozapadno a
cijeneći da je vruća tačka bila fiksna u mantlu u vremenskom periodu 80-40 miliona godina.
Kombinirajući podatke Emperor podmorskih uzvišenja i havajskih ostrva, Morgan je postavio
hipotezu da je prije 40 mil godina bio moment drastične promjene pravca relativnog kretanja
litosfere Pacifičke ploče, s obzirom na dublji mantl ispod ploče.

17
 Vruće tačke se također mogu pojaviti ispod kontinentalne litosfere. Yellowstone vruća
tačka je takva tačka.
Bob Smith i njegove kolege su proveli GPS istraživanje strukturnih efekata prostora
cijele Jelouston vruće tačke, u prečniku od 600 km. Ova vruća tačka stvara svoje izdizanje i
slijeganje, što su Bob i drugi izmjerili u iznosu do 22 cm slijeganja za vremenski period od 1987
do 1993. Maksimalno slijeganje centrirano je u Jelouston kalderi. Topografske i seizmičke
oznake Jelouston vruće tačke su slično „čeonom valu“ („low-wave“), parabolično oblikovan
aktivni tektonski region.

Odredba relativnog kretanaja i migracija granica ploča

(Determining Relative Motions and Migrations of Plate Boundaries)
Relativna kretanja su osnova za ocjenu kretanja granica ploča. Uzimajući u obzir, na
primjer, segment srednjeokeanskog grebenaa 250 južne geografske širine, gdje okeansko dno
Južnoameričke ploče i Afričke ploče divergira u ukupnom iznosu od 4 cm/godinu. Polovina
iznosa širenja od 2 cm godišnje opisuje kretanje Južnoameričke ploče relativno u odnosu na
srednjeatlanski greben, zamišljajući greben kao fiksan. Alternativno, brzina od 2 cm godišnje
može biti posmatrana kao kretanje Afričke ploče relativno u odnosu na srednjeatlanski greben.
Ako su vulkanska ostrva izgrađena duž grebena gdje je bilo „cijepanja“ okeanskog dna širenjem
duž granice ploče, obje polovine bi migrirale lateralno dalje od grebena po 2 cm godišnje. Za 1
milion godina obje polovine originalnog vulkana bile bi 40 km udaljene.
Promijenimo sada perspektivu u posmatranju ovog sistema. Hajdemo fiksirati
najzapadniji rub Afričke ploče kakav postoji danas, i zatim opisati kretanje kako
srednjeatlanskog grebena, tako i Južnoameričke ploče relativno u odnosu na Afričku ploču.
Zamišljajući ovaj izgled, uzimajući u obzir „oblik grebena“ (nije moguće postavljanje strojne
opreme) i da je moguće postaviti trakasti metar na obje strane. Uzimamo u obzir da je traka u
nastajanju nove okeanske litosfere u iznosu od 2 cm/godinu. Relativno u odnosu na fiksiranu
Afričku ploču, greben se pomijera zapadno u iznosu od 2 cm/godinu. Međutim, tačka u
unutrašnjosti Južnoameričke ploče će se pomijerati dva puta većom brzinom, tj. 4 cm godišnje
zapadno od Afričke ploče. Za 1 milion godinaa greben se može pomjeriti 20 km zapadno od
sadašnje ivice Afričke ploče. Tačka na istočnoj ivici današnje Južnoameričke ploče će se
pomjeriti 40 km zapadno za vrijeme od 1 milion godina mjereno od Afričke ploče.
Relativna kretanja su računata za konvergentne granice ploča isto tako, slično tektonski
aktivnoj zapadnoj kontinentalnoj margini Južne Amerike. Pacifičko okeansko dno Naska ploče
usmjerene ispod Južnoameričke ploče, kreće se, na osnovu zaključaka izvedenom brzinom, od 5
cm/godinu. Ovo znači da ako se smatra da je Peru-Čile trog fiksiran u prostoru, tačka Naska
ploče pomijera se prema trogu, prema istoku, brzinom od 5 cm/godinu. Drugi način gledanja na
ovo relativno kretanje je fiksirana Naska ploča i zamišljanje da se Peru-Čile trog pomijera preme
zapadu preko Naska ploče brzinom 5 cm/godinu. Hoće li trog stignuti istočnopacifički prirast?
Ovo ovisi na koju brzinu može porasti kretanje prema zapadu od zapadne granice ploče. Budući
da je danas brzina širenja duž ovog dijela oko 7,5 cm/godinu, to pokazuje da će prirast preteći
trog i da će se širina Naska ploče povećavati.

18
Zaključci
(Conclusions)
Paradigma tektonike ploča osvojila je svijet kao oluja 1960-ih i 1970-ih. Ništa slično nije
bilo u naukama o Zemlji. Pošteno je kazati da je tektonika ploča evolcija čvrste Zemlje, kao
Darvinovog modela porijekla vrsta i prirodna selekcija do biološke evolucije. Tektonika ploča
razjašnjava porijeklo strukturnih deformacija. Daje nam detaljne osnove za razumijevanje
globalne kinematike i većine deformacija koje vidimo zabilježene na kontinentima i okeanima,
kroz vrijeme. Kao što istražujemo strukture planinskih vijenaca, kako nove tako i stare, mi
otkrivamo ponovo i ponovo neporecive uzročno-posljedične odnose (cause and affect) između
kretanja ploča i deformacija kore. I kao što interpretiramo strukture planinskih vijenaca, našli
smo, da uz maštu osnivača geologije, možemo koristiti teoriju tektonike ploča za postizanje
specifičnog stepena saznanja.

19