‫«جزوه فرم در موسیقی»‬

‫نگاهی تحلیلی به تاریخچه ساختار و حوزه‬

‫کاربرد فرم روندو‬

‫موسسه آموزش عالی آزاد نهاوند‬

‫کنسرواتوار تهران‬

‫مدرس ‪ :‬امیرحسین جم‬

 ‫سیر تغییر و تحول روندو‬
‫روندو‪ 1‬آوازی است که رقصی حلقهای و دایرهوار را همراهی میکند و رقصندگان‬

‫درحالیکه دست یکدیگر را گرفتهاند‪ ،‬ترجیع هر بند از این آواز را که بهوسیلهی تکخوان‬

‫و رهبر رقص خوانده میشود تکرار میکنند‪ .‬روندو در لغت به معنای گرد‪ ،‬حلقهای‪ ،‬حلقه‬

‫وار است و جزئی از موسیقی محلی (فولکلور) کشور فرانسه بهشمار میآید‪.‬‬

‫فرهنگهای موسیقی مینویسند که رقصندهها در قرونوسطی زنان بودهاند‪ .‬روندوهای‬

‫وابسته به کلیسا یا روندوهایی که اشعارشان موافق اصول کلیسا بودند‪ ،‬در قرن سیزدهم از‬

‫طرف کلیسای فرانسه پذیرفته و تأیید میشدند‪ .‬در نتنویسیهایی که از قرن‬

‫چهاردهم باقیمانده است‪ ،‬تصنیفهایی وجود دارد که برای روندو ساخته شدهاند‪ .‬روندو‬

‫و تصنیف در بیشتر مواقع باهم همراه بودند یا حتی باهم آمیختهشده بودند و بعد اصطالح‬

‫یا لغت «روندو» را برای تصنیف به کار بردند‪ ،‬بهطوریکه نخست تصنیف کارول‪ 2‬دیده شد‬

‫و بعد روندو یا روندوی کارول‪ .‬بههرحال روندِت‪ 3‬روندِلت‪ 4‬روندِل‪ 5‬و روندو‪ 6‬و اسامی‬

‫دیگری ازایندست تصنیفهایی بودند که روند‪ 7‬یا رقص گروهی و دایرهوار بر اساس آنها‬

‫اجرا میشد‪ .‬در تمامی تمدنها و در همهی سدهها‪ ،‬ردی و جای پایی از روند یا این رقص‬

‫گروهی و حلقه وار میبینیم‪ ،‬رقصی که با سحر و جادو یا با اصول تکوین عالم رابطه داشته‬

‫است‪ .‬روند کودکان یا رقص دستهجمعی و دایرهوارشان در سراسر جهان خود شاهدی‬

‫است بر این مدعا که این روند در همهجا حضور و تداوم داشته است‪.‬‬

‫روندو یک فرم موسیقی است که خود از روند قرونوسطی‪ 8‬مشتق شده است و از قرن‬

‫هجدهم توسط کالسیکها خواه بهعنوان موومان آخر یا فینال سمفونی و سونات یا مثل‬

‫‪ 1‬به ایتالیایی‪Rondò :‬‬

‫‪Carol 2‬‬
‫‪Rondet 3‬‬
‫‪Rondelet 4‬‬
‫‪Rondel 5‬‬
‫‪ 6‬به فرانسوی‪Rondeau :‬‬
‫‪Ronde 7‬‬
‫‪Ronde Medieval 8‬‬

‫‪1‬‬
‫قطعهای مستقل سازی به کار گرفته شده است‪ .‬روندو سمفونیک بهطور اساسی و ذاتی‬

‫فرقی با ‪ Rondeau‬یا ‪ Rondelet‬آوازی ندارد؛ یعنی همان تناوب و توالی ‪Ref rai n‬‬

‫‪Coupl et‬یا برگشتها و جملههای هشت میزانی و شانزده میزانی بر آن حکومت میکند‪،‬‬

‫اما بعدازاین شکل موجز و ساده‪ ،‬نرمشهای بسیار و گستردگیهای فراوانی در آن راه یافت‬

‫که در پایان سبب بسط و گسترشهای زیادی شد‪ .‬قبالً از روندوی قرونوسطی نام برده شد‬

‫و حاال پیش از آنکه توضیح زیادتری دربارهی روندو بدهیم‪ ،‬الزم است اشارهای به آن‬

‫کنیم‪ .‬روندوی قرونوسطی انواع مختلف داشته است‪ .‬مثل‪، Rondes، Rondet‬‬

‫‪ Rondellus‬و ‪ Rotondellus‬این روند آوازی‪ ،‬قطعهای تغزلی دارای هشت کلمه یا هشت‬

‫شعر بوده و حدود سال ‪ 1250‬فرمی کامل داشت‪ .‬باید اضافه کنیم که روندو و چندصدایی‬

‫در قرن سیزدهم و چهاردهم چه از جهت شعر و چه ازنظر فرمول ملدیک یا (ساختار‬

‫آهنگین) یکی از بزرگترین عوامل دگرگونکننده و توسعه بخش موسیقی غربی بوده است‪.‬‬

‫بزرگترین دورهی روندو بدون هیچ تردیدی‪ ،‬کالسیسیزم است ‪.‬هایدن و قبل از او کارل‬

‫فیلیپ امانوئل باخ و بعد موتزارت‪ ،‬بنا بر میل شخصی‪ ،‬روحیه و شخصیتی بشاش به آن‬

‫بخشیدند‪ .‬بعد از آنها‪ ،‬بتهوون روندو را از این گیرودار رها کرد و یکنواخت ساخت و بنا‬

‫به نظر افراد زیادی‪ ،‬از این زمان روندو‪ ،‬بنده و برده شد و رفتوآمد آن به موومان سوم یک‬

‫کنسرتو منحصر گشت‪ .‬بهطور مثال میتوانیم از روندو و فینال کنسرتو ال ماژور ‪K 488‬‬

‫موتزارت نام ببریم‪.‬‬

‫روندو مجدداً در قطعات آهنگسازان رمانتیک و پست رمانتیک خواه در فرم اصلی یا در‬

‫فرم یک قطعهی سازی خودنمایی کرد‪ .‬انواع این روندوها را در آثار وبر‪ ،‬شوپن‪ ،‬مندلسن‬

‫و سن سانس مییابیم‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫بررسی ساختار فرمال روندو‬

‫روندو فرمی است که در آنیک تم حداقل سه مرتبه نوشته میشود و در میان این سه‬

‫بخشهای جدیدی با محتوایی متفاوت قرار میگیرد‪ .‬بنابراین طرح کلی روندو به این‬

‫صورت است‪:‬‬

‫‪A+B+A+C+A+….‬‬

‫از طرح به نمایش گذاشتهشده این نتیجه را میتوان گرفت که روندو به نسبت فرمهای‬

‫سهتایی‪( 9‬با استفاده از تکرارهای بیشتر و البته بخشهای میانی جدید و متعدد) دارای‬

‫ابعادی بزرگتر است‪ .‬بدین معنا میتوان گفت که از تلفیق چندین فرم سهتایی روندو شکل‬

‫میگیرد‪:‬‬

‫روندو به معناي «دایره» است و به بازي و حرکات توأم با رقص گروهی اطالق میشود‪.‬‬

‫به بخشهایی که در روندو تکرار میشود «بخش اصلی»‪« ،‬رفرن‪ »10‬یا «ترجیع» میگویند‬

‫)‪ (A‬و بخشهای میانی را به دلیل اینکه مستقل و بدون تکرار هستند اپیزود‪ 11‬مینامند‪.‬‬

‫)… ‪(B, C‬‬

‫‪Ternary 9‬‬
‫‪Refrain 10‬‬
‫‪Epizode 11‬‬

‫‪3‬‬
 ‫بخش اصلی یا رفرن‬
‫بخش اصلی عموماً کاراکتری رقص گونه و آوازی دارد‪ .‬ازلحاظ هارمونیک کادانس بخش‬

‫اصلی‪ ،‬اُتنتیک قطعی در همان تنالیته و گام اولیه است و از این لحاظ ساختاری بسته دارد‪.‬‬

‫ابعاد و طول این بخش معموالً ‪ 8‬میزانی و گاهی ‪ 16‬میزانی است که با دو جملهی مشابه بیان‬

‫میشود (پریود)‪ .‬برای مثال‪:‬‬

‫'‪a b a' a‬‬

‫‪2222‬‬

‫بخشهای اصلی میتواند حداقل ‪ 3‬بار نمایش داده شود و حداکثر تا ‪ 9‬مرتبه هم میتواند‬

‫باشد‪ .‬تکرار بخشهای اصلی اما معموالً با تغییراتی نرم همراه است (واریاسیون) که‬

‫میتواند حتی با کاربرد عالئم تزئینی همراه شود‪.‬‬

‫اپیزودها‬
‫در دوران اولیهی کالسیک‪ ،‬اپیزودهای مستقر در میان ظهورهای بخش اصلی معموالً‬

‫کنتراست نهچندان دور از تم اصلی را ارائه میکنند و حتی گاهی عناصری از بخش اصلی‬

‫نیز در آنها دیده میشود‪.‬‬

‫ازلحاظ هارمونیک اما اپیزودها نسبت به بخش اصلی طرحها و فرمولهای متنوعتری‬

‫دارند؛ اما درعینحال این کنتراست کم با تغییر تنالیته همراه است؛ بنابراین اپیزودها ساختار‬

‫پریود مدوالسیونی به خود میگیرند‪.‬‬

‫در روندو های قدیمی تغییرات تنالیته در اپیزودها آزاد است و بدون قید و شرط به‬

‫گامهای همسایه حرکت میکند‪ .‬درعینحال مرسوم است که اپیزود آخر در تنالیته اصلی و‬

‫‪4‬‬
 ‫اولیه نوشته شود‪ .‬بهصورت کلی طرح مدوالسیونی به این صورت است‪:‬‬

‫‪T-D-S-T‬‬
‫این طراحی بیشتر برای آهنگسازان کالسیک مکتب اول وین کاربرد دارد‪.‬‬

‫ازنظر ابعاد معموالً اپیزود به همان اندازه بخش اصلی یا رفرن به طول میانجامد و گاهی‬

‫بزرگتر نیز هست‪ .‬درواقع مدوالسیون یا زنجیرهی مدوالسیونی طول و اندازهی اپیزود را‬

‫مشخص میکند‪.‬‬

‫بررسی انواع روندو در طول زمان‬

‫روندو در طول زمان دچار تحوالتی شده است که میتوان آن را به چند دسته تقسیم نمود‪:‬‬

‫‪ -1‬روندوی قدیمی (کوپلتی)‬

‫‪ -2‬روندوی کالسیک (روندوی ساده)‬

‫‪ -3‬روندوی رمانتیک‬

‫روندوی قدیمی‬

‫همانطوری که پیشتر تا حدودی توضیح داده شد نمونههای اولیه روندو را میتوان در‬

‫موسیقی قرونوسطی جستجو کرد که در ابتدای این جزوه بهصورت مکفی شرح داده شده‬

‫است؛ اما در این بخش به مختصری از ویژگیها و تفاوتهایش میپردازیم‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫این روندوهای قدیمی را کوپلتی‪ 12‬نیز مینامند که فرمی مورداستفاده در آوازهای گروهی‬

‫بوده است‪ .‬متن بخش کوپلت هر بار جدید است درحالیکه موسیقی آن تکرار میشود اما‬

‫متن بخش ترجیع معموالً حفظ میشود‪.‬‬

‫تفاوتی که در روندوی آوازی کوپلتی با روندوهای سازی زمانهی بعد خود وجود دارد‬

‫بدینصورت است که در بخش اول اینگونه آثار آوازی‪ ،‬کوپلت بهصورت سولو اجرا‬

‫میشود و بخش اصلی (ترجیع‪ ،‬رفرن یا ‪(A‬پسازآن میآید‪:‬‬

‫‪B+A+C+A+D+A+ ….‬‬
‫همانطور که در بخش بررسی ساختار فرمال روندو اشاره شد در روندوی سازی اما‬

‫بخشهای اصلی و تکرارشونده در همان ابتدا ظاهرشده و بخشهای تغییر یابنده از پس آن‬

‫میآید‪ .‬در روندو های قدیمی حضور و وجود بخش رابط مرسوم نیست اما روندو های‬

‫کالسیک میتواند شامل پل یا رابط باشد‪ .‬مکمل و کدا نیز معموالً در این فرم رایج نیست‪.‬‬

‫روندوی کالسیک‬

‫ازجمله ویژگیهای روندو کالسیک گسترش بیشتر فرم است ولی تعداد بخشها مانند قبل‬

‫است و اغلب پنج بخش را شامل میشود؛ بنابراین فرمول ‪ A+B+A+C+A‬همچنان باقی‬

‫میماند‪.‬‬

‫برخالف روندوهای قدیمی بخش رابط نقش ویژهای را مابین اپیزودها و بخشهای اصلی‬

‫ایفا میکند‪ .‬وجود کدا و نقش متحد کننده و کاملکننده آن معموالً ضروری است‪ .‬بخش‬

‫اصلی که پیشتر در ابعاد پریود بود‪ ،‬اغلب بهصورت دوبخشی یا سهبخشی تصنیف میشود‬

‫اما با توجه به چنین گسترشی در فرم بخشهای اصلی بهصورت بسته باقی میمانند؛ مانند‬

‫‪Couplet 12‬‬
‫به معنای دوبیتی‬

‫‪6‬‬
‫قبل برگشتهای بخش اصلی باکمی تغییرات همراه بوده است و بهصورت واریاسیونی‬

‫نگاشته میشده است‪.‬‬

‫اپیزودها هم به نسب بخش اصلی رشد کرده و گستردهتر میشود‪ .‬فرم اپیزود میتوانست‬

‫بهصورت باینری‪ ،‬ترنری‪ ،‬پریود و گاهی نیز جملهای ناپایدار باشد که جملههای ناپایدار‬

‫برای اولین اپیزود مرسوم بوده است‪.‬‬

‫کنتراست اپیزود نسبت به دورههای قبل کمی بیشتر است و کنتراست در اولین اپیزود به‬

‫حداقل میرسد و گاهی اپیزود اول حالتی بسط و گسترشیافتهی بخش اصلی است‪.‬‬

‫کنتراستهای قویتر معموالً در اپیزودهای بعدی نمایان میشود‪ .‬کنتراست که همواره با‬

‫تغییر تنالیته نیز همراه است معموالً با طرحهای زیر نوشته میشود‪:‬‬

‫اپیزود اول‪ :‬حرکت به سمت دومینانت و یا تنالیته نسبی (ماژور یا مینور نسبی)‬

‫اپیزود دوم‪ :‬حرکت به سمت سابدومینانت یا حفظ تنالیته و تغییر مد‬

‫اگر اولین اپیزود در تنالیته دومینانت ارائه شده باشد اپیزود دوم در سابدومینانت مرسوم‬

‫است‪(T-D-S-T).‬‬

‫در روندوی کالسیک انواع رابط و مکمل مورد استفاده است‪:‬‬

‫‪ -1‬رابط ملودیک بر زمینهی دومینانت‬

‫‪ -2‬مدوالسیونی و کوتاه متشکل از چند آکورد‬

‫‪ -3‬مکمل برای کادانس اصلی همراه با مدوالسیون به تنالیته بخش بعد‬

‫‪ -4‬تکرار یک تکه از همان بخش و سپس تبدیل آن به عبوری مدوالسیونی‪.‬‬

‫گاهی اوقات رابطهایی طوالنی با کاراکتر دولپمانی تم قبلی یا تمی که قرار است به آن‬

‫سمت حرکت شود نیز دیده میشود‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫ویژگی جدید در روندوی کالسیک کدا است‪ .‬حضور کدا تقریباً همیشه در ساختمان‬

‫روندوی کالسیک الزامی است‪ .‬این کدا معموالً فاقد کاراکتر دولپمانی است و ساختاری‬

‫سادهتر به نسبت بخشهای قبل از خود دارد‪.‬‬

‫روندوی رمانتیک‬

‫در فرایند تکامل فرم روندو تغییرات رخ میدهد‪:‬‬

‫‪ -1‬برای تنوع در بازگشتهای بخش اصلی‪ ،‬گاهی بخش اصلی در تنالیته های جدید‬

‫دیده میشود‪.‬‬

‫‪ -2‬بسته بودن بخشها کمتر از گذشته میشود و این اتفاق بهوسیله رابطهای دولپمانی‬

‫رخ میدهد‪.‬‬

‫‪ -3‬در اپیزودها تنوع کاراکتر بیشتری دیده میشود‪.‬‬

‫‪ -4‬گاهی دو اپیزود با تمهای مختلف به دنبال هم میآیند‬

‫نشانه کلی روندو که آوردن حداقل ‪ 3‬بارهی بخش اصلی است همچنان حفظ میشود‪.‬‬

‫سخن آخر‬

‫روندو اغلب بهصورت فرمی مستقل است‪ .‬گاهی آن را صرفاً روندو مینامند و گاهی بر‬

‫مبنای موسیقی برنامهای نامی برای آن برمیگزینند‪ .‬عالوه بر آن روندو در موسیقیهای‬

‫سیسیلیک (آثار موسیقی دورهای مانند سنات‪ ،‬سمفونی و‪ ...‬که شامل چند موومان هستند)‬

‫بهطور عمده دی بخشهای پایانی و گاهی در موومان های وسط دیده میشود‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫برای تحلیل منابع فرم روندو میتوان به موارد زیر اشاره کرد‪:‬‬

‫هایدن‪ .‬سنات ر ماژور‪ ،‬فینال‬

‫موتزارت‪ .‬سنات شماره ‪ ،10‬سنات شماره ‪ 18‬بخش ‪ ،Adagi o‬اپرای عروسی‬

‫فیگارو‪ ،‬آریای فیگارو‬

‫بتهوون‪ .‬فینال سنات های‪ :‬اپوس ‪ 10‬شماره ‪3‬؛ اپوس ‪ 14‬شماره ‪2‬؛ اپوس ‪49‬‬

‫شماره ‪2‬‬

‫شومان‪ .‬اولین و دومین سمفونی بخش اسکرتسو‬

‫شوپن‪ .‬پرلود اپوس ‪ 28‬شماره ‪17‬‬

‫چایکوفسکی‪ .‬سمفونی چهارم‪ ،‬بخش آخر (فینال)‬

‫پروکُفیف‪ .‬مارش از اپرای «عشق به سه پرتقال»‬

‫پیروز و موفق باشید‬

‫‪9‬‬