FAKULTET ZA CRNOGORSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST

CETINJE

Seminarski rad:
Zuvdija Hodžić Davidova zvijezda

Mentor: Svetlana Čabarkapa

Predmet: Crnogorska književnost XX vijeka II
Student: Suzana Marjanović 6/16

Cetinje, decembra, 2019. godine

1
Sadržaj:

1. Uvod.....................................................................................................................3
2. Magijski realizam................................................................................................4
3. Postmodernistički roman...................................................................................5
4. Pripovjedna strategija u romanu „Davidova zvijezda“..................................6
5. „Davidova zvijezda“ kao istorijski roman......................................................10
6. Jezik romana.....................................................................................................12
7. Zaključak...........................................................................................................13
8. Literatura...........................................................................................................14

2
 1. Uvod

U ovome radu bavićemo se analizom romana „Davidova zvijezda“ crnogorskoga pisca

Zuvdije Hodžića1. Nakon odrednica iz Hodžićeve biografije i njegova opusa biće riječi o
magijskom realizmu u čijem maniru je roman i pisan. Takođe, pažnja će biti posvećena
odlikama postmodernističke poetike čijem opusu pripada „Davidova zvijezda“. Dalje,
bavićemo se pripovjednom strategijom romana i pokušati da prikažemo raznovrsnost
Hodžićevih pripovjedača. Fokus će biti stavljen na motive i na žanrovsko određenje romana
kako bi objasnili Hodžićevu poetiku, a osvrtom na jezik romana pokušaćemo da prikažemo
Hodžićevu erudiciju i autentičnost pisca.

1
Zuvdija Hodžić rođen je u Gusinju 1. avgusta 1943. godine. Nakon završetka studija na Filološkom
fakultetu u Prištini počinje da radi kao novinar i šezdesetih godina prošloga vijeka seli se u tadašnji Titograd. U
godimama koje su uslijedile biće član nekoliko redakcija: „Titogradska tribina“, Titov pionir“, „Stvaranje“ u
kojima će pokrivati zamjenička i urednička mjesta. Bio je predsjednik kulturnih udruženja i čan različitih
komisija u oblasti prosvjete. Podpresjednik je SUBNOR-a. Jedan je od osnivača i urednika časopisa „Almanah“ i
„Putovanja“, te glavni urednik časopisa „Kod“. Član je Crnogorskog društva nezavisnih književnika i Matice
crnogorske. Takođe, generalni je sekretar Crnogorskog PEN centra. Ima status istaknutog stvaraoca u kulturi.
Član je Crnogorske i Dukljanske akademije nauka. Živi u Podgorici. Stvaralački opus Z. Hodžića je bogat i
raznovrstan: poezija „Na prvom konaku“ (1970), pripovijetke „Gluva zvona“ (1973); roman „Gusinjska godina“
(1976); roman „Davidova zvijezda“ (1993), putopis „Jedan dan života“ (1995), priče „Neko zove“ (2003), eseji
„To je to“ (2013), roman „Svi moji“ (2016). Izvori: http://www.canu.me/clanovi/zuvdija-hodzic ,
https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/cnr/Zuvdija_Hod%C5%BEi
%C4%87,http://www.canu.me/clanovi/zuvdija-hodzic

3
 2. Magijski realizam

Roman „Davidova zvijezda“ obojan je aurom magijskoga realizma. Tako da za

potrebe analize ovoga romana valja napraviti osvrt na ovaj književnoteorijski pojam. Magijski
realizam označava poseban stil pripovijedanja koji uključuje prikaz političke, istorijske i
kulturološke zbilje, te podrazumijeva umetanje magijskih elemenata u pripovjednu strukturu
realističkoga teksta. Magijski realizam je osvjedočeno uspjeli način da se tekstom obuhvate i
obrade veliki prostor i vrijeme, likovi koji pripadaju različitim vremenima i kulturama što ne
bi bilo moguće ukoliko bi autor slijedio klasični realistički prosede.2

Upravo Hodžić u romanu „Davidova zvijezda“ koristi te elemente u pripovijedanju.

Pisac prikazujuje porodičnu hroniku koja prerasta u složenu romanesknu strukturu i
zahvaljujući ovome načinu pripovijedanja približava se univerzalnosti prostorno-vremenskih
relacija. Tako, možemo napraviti paralelu našega pisca s majstorom magisjkoga realizma u
svjetskoj književnosti, G. G. Markesom i njegovim romanom „Sto godina samoće“.
Hodžićeva lucidna junakunja Ciganka Hanka, poput Markesove Ursule posjeduje sposobnost
za proricanje sudbine, a od poroda ove dvije žene nastali su gradovi. Hanka kaže: „Sve ih
vidim oko sebe. Živi me ispaćaju, mrtvi me čekaju. (...) Kad je navršila sto godina, Hanka je
svojima rekla da zna i kad će otputovati. Četrdeset godina unaprijed!“ 3 Takođe, Hodžić u
romanu ističe: „Na Istoku svaka priča ima dva lica Jedno se pokazuje danju, drugo noću,
nikad i nikom oba“.4 Otuda igra naslovima „1001 noć“ i „1001 dan“ i pomjeranje granice
između stvarnosti i fantastike, otuda i priča o plašljivom dječaku koji je miješao ono što se
zbilo i ono što su mislili da se nije zbilo.

2
Božena Jelušić, „Roman Davidova zvijezda Zuvdije Hodžića“, u: Zuvdija Hodžić, Davidova
zvijezda, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Podgorica, 2010, str. 9.
3
Zuvdija Hodžić, Davidova zvijezda, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Podgorica, 2010, str.
254.
4
Isto, str. 37

4
 3. Postmodernistički roman

„Davidova zvijezda“ je postmodernistički roman s vodećim svojstvima

postmodernističke poetike. Ta svojstva su: fakti i fikcija, citatnost, montaža, kolaž,
metatekstualnost, fragmentarnost, žanrovska hibridnost, intertekstualnost, simbolika,
palimpsest.5 Istoriografska građa, istorija, religija, fikcija, mitovi, legende, predanja,pjesme
kao i citati uspostavljaju brojna značenja i višeznačnosti, a to u najvećoj mjeri omogućava
upravo fragmentarna struktura djela.6 Dokument i citat umetnuti u fikciju ovoga romana
pozivaju čitaoca da razmisli o fikciji u nauci, a posebno u istoriografiji. To je forma kojom se
čitalac opominje da ničemu ne treba vjerovati bez ostatka i bez sumnje.

Isto tako, Danilo Kiš, u „Grobnici za Borisa Davidoviča“ posmatra knjigu i

dokument kao dva kulturalna produkta, i upravo to djelo posvećeno je dekonstrukciji
dokumenata koje smo naučili zvati istorijskim istinama. Upravo taj postupak prepoznajemo u
romanu „Davidova zvijezda“ Zuvdije Hodžića kao i fantastiku kao mjerilo dosezanja istine o
stvarnosti. Intertekstualnost se u djelu ostvaruje kroz različite književnoumjetničke tekstove,
(kao što je rečeno kroz pjesme, legende, „1001 noć“), i kroz sadržaje iz drugih umjetnosti
(priloženi crteži, fotografije).7

5
Jelušić, str. 9.
6
Isto, str. 10.
7
Isto.

5
 4. Pripovjedna strategija u romanu „Davidova zvijezda“

Priča i želja za pričanjem u „Davidivoj zvijezdi“ je dominantan motiv i dio je romana

ali je i izvan njega. Kako Borhes smatra roman u 20. vijeku se kao forma raspada, ali postoji
nešto u vezi s pričom što će se stalno ponavljati, a to je da se ljudi nikad neće zasititi od
kazivanja i slušanja priča.8

Ulazak u priču, simbolično, kao u kapiju, čini pripovijedanje o hronotopu Bagdada

kao mističnome predjelu unutar kojega dominira bajkovitost, istočnjačka kultura i način
života. Prvu glavu romana Hodžić započinje tzv. ulaskom u kapiju „u kojoj se ne događa ništa
značajnije. Ona je kao kapija kroz koju se ulazi u grad na Istoku ili priču“ 9. Dok posljednju
glavu najavljuje kao kapiju „kroz koju se izlazi iz nekog grada na Istoku. Ovog puta to je
Bagdad“10. Čuvar ovih kapija je pripovjedač koji drži u rukama ključeve koji otvaraju i
zatvaraju kapiju kroz koju se ulazi u poseban prostor.11

U „Davidovoj zvijezdi“ možemo primijetiti da Hodžić upućuje na sklonost ka

pričanju koju posjeduju ljudi s Istoka iz koje se razvila većina proznih žanrova. Tako, Hodžić
u romanu navodi: „Arapi pričaju, Grci zapisuju (...) Na Istoku se legenda i istorija prepliću,
liče na rijeku koja spaja vodu više pritoka“.12 Intertekstualnim postupkom Hodžić u svoj
roman uvodi najpoznatiju istočnjčku zbirku priča, ,,1001 noći“, koja predstavlja prototekst
samoga romana. Priče proizilaze jedna iz druge - kao uzrok i posljedica mijenjaju se
pripovjedačke perspektive unutar romana, odnosno jedan lik priča što je kazivao neki drugi
lik, pa i on može biti lik u svojoj priči kao i Šeherezada u svojim pričama s kojom ovo djelo
uspostavlja metatekstualnu vezu. Tekst postmodernističkog književnog djela „uvijek samoga
sebe predstavlja kao neoriginalan, prikazuje se kao kombinovani zbir drugih tekstova koji se u

8
Ethem Mandić, Pripovjedna proza Huseina Bašića i Zuvdije Hodžića, FCJK, Cetinje – Podgorica,
2015, str. 65.
9
Hodžić, str. 27.
10
Isto, str. 265.
11
Izvor:https://okf-cetinje.org/maja-grgurovic-lirski-postmodernizam-u-davidovoj-zvijezdi-zuvdije-
hodzica/:
12
Hodžić, str. 33.

6
originalnu cjelinu uklapaju postupcima montaže i kolažiranja“.13 Na taj način „Davidova
zvijezda“ se može posmatrati kao svojevrsna hronika ili kao zbirka priča.

Pripovjedna strategija u romanu je realizovana kroz tri pripovjedačke istance: Davida

Šahana, Zuvdije Hodžića i Rame Beriše do čijeg susreta dolazi u Bagdadu. „Pojavljivanje
treće perspektive pripovijedanja usložnjava tekst i čini ga težim za iščitavanje i
razumijevanje“, pa to ukazuje da je roman sačinjen od fragmenata, da je razlomljen te kao
takav predstavlja mozaik.14 Samim tim, u romanu je prisutno kazivanje u prvom i trećem licu
s pozicije sveznajućeg pripovjedača ili kao doživljeni govor, „u saglasju sa sadržajem i
emocionalnim tonom određene narativne cjeline“.15 Sveznajući pripovijedač komentariše grad
na Istoku, navodi da je svaki grad-svijet. Realističkim metodom nabrajanja detalja kao
pojavnog svijeta uvodi čitaoca u priču, dok postmodernistički tip romana stavlja akcenat na
distanciranost od pojma autora, istorijske tačnosti i realnosti. 16 Dakle, u ,,Davidovoj zvijezdi“,
pored Davida koji je glavni pripovjedač tu je i Zuvdija Hodžić, izvjesni autor knjige ,,1001
dan“ koju David čita u vozu prema Ulcinju, a kojega spominje Strahinja Dragaš kad kaze:
„Zuvdija Hodžić! Ovoga te ju je napisao, poznajem... bogme otkad je bosonog trčkarao
sokacima i vijama Bistro dijete, samo nekako prezavo i isprepadano, kao da nije raslo među
brojnom braćom.Što od oca, što od stričeva, bilo ih je tridesetoro...Nije to, duše mi, čudno. Ko
se rodi na granici streca od svega ili ogugla pa se ne boji ni crnog vraga“.17

Treći pripovjedni elemenat u romanu realizovan je kroz lik Rame Beriše koji ima
posebnu ulogu. On predstavlja tajnstvenost i metafiziku čovjeka „s krilima“ kome putovanja
nijesu bila strana. Hodžićeva želja da se u tekstu nalazi i jedan derviš, umni putnik koji
ostavlja tragove svojim djelima, vezuje se za njegovu blisku povezanost s istočnjačkom
filozofijom i načinom života.18

13
Jelušić, str. 11.
14
Izvor: https://okf-cetinje.org/maja-grgurovic-lirski-postmodernizam-u-davidovoj-zvijezdi-zuvdije-
hodzica/:
15
Jelušić, str. 8.
16
Izvor: https://okf-cetinje.org/maja-grgurovic-lirski-postmodernizam-u-davidovoj-zvijezdi-zuvdije-
hodzica/:
17
Hodžić, str. 107.
18
Izvor: https://okf-cetinje.org/maja-grgurovic-lirski-postmodernizam-u-davidovoj-zvijezdi-zuvdije-
hodzica/:

7
 Osim toga, što predstavlja svojevrsnu mistifikaciju borhesovskoga tipa, u kojoj autor
sebe podmeće u pričanju drugih ljudi, vidimo da je ovim postupkom motivisano znanje koje
je pripovjedač imao o događajima, kao da im je zavirio u dušu. 19 Takođe vidimo da Zuvdija
Hodžić u ovome romanu aktivira „funkciju unutrašnjega naratera“, kao npr. kad David sluša
priče Strahinje Dragaša.20

Fiktivni narator romana je pisac David Šahan, a njegova povijest o sudbini ujaka
Kalmija predstavlja okosnicu romana. Zuvdija Hodžić se u romanu javlja imenom i
prezimenom i od Šahana preuzima gotov rukopis ostvarujući na taj način i privid
dokumentarističkog pokrića romana. Zato je kraj romana u znaku osvjetljavanja lika Davida
Šahana i autorove želje da se fiktivnim pripovjedačem brani od autobiografskog tako što će se
poistovjetiti sa njim.21 Na sličan način Mirko Kovač u „Gubilištu“, već u samome predgovoru
preuzima od svoga dvojnika preuređeni sopstveni rukopis. Dakle, vidimo da je u romanu
prisutan motiv dvojnika. Ovaj motiv ukazuje da se podsvjesna čovjekova želja, koja izvire iz
trenutaka usamljenosti, dovodi u vezu s pojavom dvojnika, odnosno, s čovjekom u kojem će
se sopstveno biće ogledati kao u ogledalu koje prikazuje ili stvarnost ili željeno Ja. 22Isto tako,
u romanu je prisutan i motiv ogledala23 koji se „aktivira kao poseban znak“ na početku i na
kraju romana inkorporiran u iskaz koji postaje lajtmotiv: „Jer kad pogledaš u ogledalo, što
vidiš?“. Na kraju romana „približavajući se jedan drugome, autor i lik Davida Šahana stapaju
se u jednog čovjeka, čovjeka neba, zvijezda, kosmičke duše, istančanog senzibiliteta i
posebnoga odnosa prema životu“.24 „Okretanje i pogled na svoja stopala predstavlja vidljiv
znak čovjekove prolaznosti, ali s druge strane simboliše i njegovu odsutnost“, na taj način
„prolazak kroz svijet nužno mora ostaviti trag, a ljudskost i čovječnost se ubrajaju u tragove

19
Mandić, str. 67.
20
Isto.
21
Izvor: https://okf-cetinje.org/maja-grgurovic-lirski-postmodernizam-u-davidovoj-zvijezdi-zuvdije-
hodzica/:
22
Isto.
23
„Ogledalo – retorička figura (trop), koju je, uz kompleksne celine Vrta i lavirinta, u strategije
postmodernog proznog stvaranja takođe uveo Horhe Luis Borhes. (...) ovaj postupak sugeriše dvostruku
artikulaciju. S jedne strane, ogledalo je privid istog, identiteta; ali, krhkost slaganja koje ova figura obezbeđuje
samo pojačava rascep pripovedne iluzije – proizvodeći učinke uznemirenosti, apsurda, ironije i parodije kao i
raslojenosti Autora.“ Svetislav Jovanov, Rečnik postmoderne – Sa uputstvima za radoznale čitaoce, Geopoetika,
Beograd, 1999, str. 106.
24
Izvor: https://okf-cetinje.org/maja-grgurovic-lirski-postmodernizam-u-davidovoj-zvijezdi-zuvdije-
hodzica/:

8
koji su najvrjedniji i najljepši svjedoci bitisanja“. 25 Hodžoćevi junaci svojim djelovanjem
potvrđuju njegovu želju da životni tragovi uvijek odišu čovječnošću.26

Zbog svih ovih prisutnih motiva u romanu Rajko Cerović ,,Davidovu zvijezdu“ naziva
sistemom umnoženih ogledala jer vidimo da se priča neprestano dinamizira i usložava.
Dakle, ona izvire iz same sebe, fragmenti se ukrštaju i međusobno osvjetljavaju, što opet
upućuje na Borhesovu poetiku.

25
Isto.
26
Isto.

9
 5. „Davidova zvijezda“ kao istorijski roman

Ovaj roman se može posmatrati kao istorijski u kojemu se koristi i transformiše

građa vezana za prostor Gusinja, Ulcinja, istorija crnogorsko- albanske granice, 1948. godina
u Crnoj Gori itd. Tako, Kalmijevo stradanje uvodi u roman motiv tragične 1948. godine koja
je u Crnoj Gori progutala brojne nevine žrtve. Hodžić zapisuje: „Jeste, strašno je, nestaju
ljudi, gubi im se svaki trag, a niko ne smije ništa da pita.Stradaju i porodice odvedenih , sele
ih, ostavljaju bez ičega, pritiskaju da se odreknu najbližih i najmilijih. Udaraju đe najviše
boli.“27

Povlaščeno mjesto u romanu svakako ima priča o Šabetaju Cviju, Jevrejinu koji je
prešao u islam i proveo vijek u Ulcinju. Šabetaj Cvi je bio istorijska ličnost, sefardski rabin
koji je navodno zbog svoje lojalnosti judaizmu i neprihvatanju islama protjeran u Ulcinj.
Suviše nevjerovatna da ne bi bila istinita priča se dešava na tankoj granici svijeta mašte i
svijeta činjenica. Ova narativna cjelina je najizrazitiji palimpsest u romanu.28

Kako navodi Ethem Mandić, Gusinje je u djelima Zuvdije Hodžića prostor koji nastaje
u predjelima mašte, prostor u kojemu se odvija drama smjenjivanja povijesti i drama čovjeka
koji pokušava sačuvati sebe i druge od zla i uništenja, te na taj način prevazilazi „geografsko-
asocijativna ograničenja koja književnosti nameće svaki precizno identifikovani prostor“29

Znakovit je i sam naslov romana koji nosi znamenje jevrejskoga naroda kome ni
muslimani ni hrišćani s ovih prostora ne pripadaju ali iz čijeg su Staroga zavjeta, kao iz istog
stabla, iznikle njihove religije, čime je Hodžić pokušao da ponovo pronađe izgubljeno
jedinstvo.30 Isto tako roman „Davidova zvijezda“ može upućivati na sve one progone kroz
istoriju u kojima je Davidov narod imao ulogu prognanika, odnosno „naroda na vječitoj
granici“31. U „Davidovoj zvjezdi“ Hodžić se pita kako izbrisati granice među ljudima i spojiti
ih zajedničkim osjećanjem ljubavi i prijateljstva zato odgovore koje koje možemo pronaći u
romanu vezani su za čistotu duše, ljubav i plemenitost. 32 Tako, možemo zaključiti da pisac

27
Hodžić, str. 211.
28
Jelušić, str. 15.
29
Mandić, str.59.
30
Jelušić, str. 19
31
Jelušić, 20.
32
Izvor: https://okf-cetinje.org/maja-grgurovic-lirski-postmodernizam-u-davidovoj-zvijezdi-zuvdije-
hodzica/:

10
šalje čistu humanističku poruku jer vidimo da ovome romanu postoji jasna ideja i tendencija
da se granice među ljudima pretvore u izvor bogatstva, a ne sukoba i nerazumijevanja pa se
može sagledavati i kao humanistički roman.

11
 6. Jezik romana

Kod Hodžića je bitan način kako se priča, dakle sama ljepota kazivanja u kojem se
pisac ne ponavlja, već za isto značenje traži uvijek drugačiji leksem čime se dobija na
bogatstvu samoga jezika i pričanja.

Hodžić koristi narodnu leksiku: dijalektizme, turcizme, narodnu priču, anegdotu i

legendu i daje ih kroz specifičnu formu romana, formu učenih ljudi. On se obraća tzv. istočnoj
priči i anegdoti, nasljeđu istočnjačke duhovnosti pa koristi maštovitost i do određene mjere
bajkovitost u svome ,,lijepome kazivanju“33. Ovo kazivanje je obilježeno „elementima koji se
nazivaju stilemi, koji stoje u tijesnoj vezi s unutrašnjim svijetom književnog djela, i služe za
pojačavanje estetskog doživljaja kod čitalaca i slušalaca kao i da se utvrde vrhunci radnje.“ 34
Stvaralačku motivaciju je pisac pronašao u „pepelu narodnoga kazivanja, legendama i
pričama, ali je dubina ljudske istine o svijetu i životu mnogo više naglašena u njegovome
djelu nego li u modelima koje je koristio prilikom stvaranja“.35

33
Mandić, str. 62
34
Isto.
35
Isto, str. 65.

12
 7. Zaključak

Možemo zaključiti da je roman „Davidova zvijezda“ opravdao svoju bitnost u

novijoj crnogorskoj književnosti kako izborom same teme, tako i načinom sklapanja fabule i
pripovijednom strategijom.

Neosporno je univerzalno značenje ovoga romana, jer Hodžić, kao što smo vidjeli,
šalje glasnu humanističku poruku. Tako, na kraju rada možemo izdvojiti njegove riječi: „Znaj
što je iznad tebe: oko koje gleda i uvo koje sluša, a sva tvoja djela se u knjigu pišu... i u
mjestu u kojem nema ljudi nastoj da budeš čovjek... i smrt mi je od patnja mojih draža...
Bacio je pogleda na ispisane redove i preko svega povukao dvije-tri linije, kao da želi sve da
potre i poništi. Ispod toga je nacrtao šestokraku zvijezdu, upiso u nju godinu 5708 i svoje ime.
Završio sam, promucao je. – Više mi ne mogu ništa.“36

8. Literatura

Primarna:

Hodžić, Zuvdija, Davidova zvijezda, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Podgorica,

2010.

36
Hodžić, str. 216.

13
Sekundarna:
Jelušić, Božena, „Roman Davidova zvijezda Zuvdije Hodžića“, u: Zuvdija Hodžić, Davidova
zvijezda, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Podgorica, 2010.

Mandić, Ethem, Pripovjedna proza Huseina Bašića i Zuvdije Hodžića, FCJK, Cetinje –
Podgorica, 2015.

Jovanov, Svetislav, Rečnik postmoderne – Sa uputstvima za radoznale čitaoce, Geopoetika,

Beograd, 1999.

Izvori s interneta:
http://www.canu.me/clanovi/zuvdija-hodzic ,

https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/cnr/Zuvdija_Hod%C5%BEi%C4%87,

http://www.canu.me/clanovi/zuvdija-hodzic

https://okf-cetinje.org/maja-grgurovic-lirski-postmodernizam-u-davidovoj-zvijezdi-zuvdije-
hodzica/:

14