Combinepdf PDF

Современи економски системи
(3+2+2)
VII семестар Бизнис логистика
Асс.м-р докторант Душко Јошески
Единаесетта лекција
25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 1

Компаративна анализа на успешноста на
современите економски системи
• Стопанскиот раст и неговите тенденции
• Стопанскиот раст е само еден од критериумите кој може да
послужи за оценување на успешноста на економските системи.
• Покрај “успешниот” економски систем , влијаат и други фактори
како :природните богатства, расположливиот обем на капитал,
обемот и квалитетот на работната сила, начинот на вклученоста
на системот во светското стопанство, структурните фактори итн.
• Стапките на БДП и БДП по глава на жител се најсинтетички
индикатори за степенот на развиеност.

Динамиката на растот на светското стопанство
• Следејќи ја динамиката на растот на светското стопанство во
повоениот период после 80тите години се извлекуваат следниве
заклучоци :
1. Во периодот после втората светска војна стапките на раст на
социјалистичките и развиените капиталистички земји не с е
разликуваат многу
2. Поради големите разлики во прирастот на населението , с е повеќе
се продлабочува јазот меѓу северот и југот
3. Посматрано на долг рок (1928-1980) советското стопанство остварува
поголема динамика на раст во однос на групата на развиените
капиталистички земји
4. Тенденцијата на паѓање на стапката на стопанскиот раст во
социјалистичките земји индицира дека на повисок степен на
развиеност доаѓа до исцрпување на импулсите на интензивниот раст
и изостанува преориентацијата на интензивен тип на стопански раст
и развој.
Динамиката на растот на светското
стопанство
• Фундаменталната противречност во светот се состои во се
поголемиот економски јаз што се изразува преку разликите во
степенот на развиеност меѓу развиените земји и земјите во
развој, а од 90тите години и екс социјалистичките земји.
• Овие разлики кои влечат корени од средината на минатиот век
односно “златниот “ век на колонијализмот, кога БДП на
развиените земји се зголемува за околу 2% просечно годишно , а
во колонијалните земји за околу 0.27% годишно, посебно се
нагласуваат по втората светска војна

• Особено се драматични податоците за БДП по глава на жител во
земјите од Африка, Блискиот и Средниот Исток и Латинска
Америка.
• Во групата на најнеразвиени земји живеат околу 54% од светското
стопанство , со можност да произведуваат околу 5% од светскиот
општествен производ.
• Просечниот доход по глава на жител во овие земји претставува
само 1,8% од доходот по глава на жител во развиените земји.

• Развиените земји и покрај намалениот раст во почетокот на
90тите , остварија солидно темпо на раст што зборува во прилог
на успешно пребродената структурна криза на стопанството во
70-те години и дека со реафирмацијата на пазарниот механизам
и либералната економска политика успеале да ја остварат
неопходната рамнотежа меѓу макроекономската стабилноста и
економскиот раст.
• Централно-планските стопанства , како што се нарекуваа
поранешните социјалистички земји, во текот на 80тите влегоа во
стагнација , за да започнат во 90тите суштински промени на
политичкиот и економскиот систем.

• Истовремено воведувањето на пазарниот критериум на
стопанисување и приватизацијата доведоа до затварање на многу
фабрики, губење на работни места, опаѓање на производството, и
намалување на вкупната економска активност.
• Во втората половина на 90тите во некои земји состојбите се
стабилизираат и се остваруваат позитивни стапки на раст (Чешка,
Полска, Унгарија, Словачка, Словенија), како резултата на нивниот
стопански систем, пазарната либерализација, приватизација, и
поврзувањето со светскиот пазар.
• Повеќето земји што произлегоа од бившиот СССР се до 1996 година
беа во негативните стапки на раст освен трите балтички републики
(Летонија, Литванија, Естонија).

• Целиот 20 век е век на противречности тоа е век на технолошкиот
прогрес и револуционерни економско-социјални промени , но и
век во кој се одиграле двете најкрвави светски војни во
историјата на човештвото. Век во кој човекот го освојува космосот
но и на големи социјални раслојувања на земјата век на
сиромаштија и изобилство, век на слом на колонијалистичкиот
систем и феноменот на “третиот свет”.
• Во 20 век с е случува силна етатизација и политизација,
капитализација и социјализација , при што оплодувањето на
капиталот и неговото меѓународно освојување дава силен печат
на современите економски односи и го отвори патот на
глобализација во современата економија.
Ефикасност
• Во економијата под ефикасност се подразбира што поуспешно
искористување на материјалните и човечките ресурси во
процесот на производство.
• Задача на економскиот систем е со своите механизми да влијае
на таквата реалокација на ресурсите- на микро и макро ниво-
потребно е обемот на производство при дадени ресурси да се
приближи до оптималната големина.
• Кога се споредуваат две земји и нивните економски системи
поефикасна е онаа земја чиј реален производ е поблиску до
потенцијално можниот производ.

Ефикасност
• Истражувањата на A.Bergson покажуваат дека централно-планските
економии заостануваат систематски зад развиените со продуктивноста на
околу 25%-34% (P.Gregory, R.Stuart,1992).
• Кон крајот на 70тите и почетокот на 80тите социјалистичките земји
остварувале во просек 36% од американската продуктивност наспроти
развиените земји кои остварувале 84%.
• По првата фаза на транзиција, сите централно-плански економии бележеле
паѓање на продуктивноста, како последица на побрзото опаѓање на
производството од вработеноста. Веќе од 1993 некои земји како Словенија,
Унгарија , и Полска ја подобруваат продуктивноста во однос на пред
транзиционата 1989 година. Друга група на земји закрепнуваат ( Чешка,
Бугарија и Романија),додека друга група на земји од југоисточна Европа и
бившиот СССР до крајот на 90тите години сеуште бележат пад на
продуктивноста, што значи пад и на ефикасноста.

Динамичка ефикасност
• Динамичката ефикасност го испитува опсегот во кој вкупниот производ
расте побрзо отколку што растат вложувањата во капитал и нови
вработувања, при што разликата во порастот произлегува до
продуктивноста на трудот. Ж
• Ако со L ја обележиме стапката на пораст на агрегатната вработеност, и со Q
ја обележиме стапката на пораст на вкупниот производ , тогаш
продуктивноста на трудот може да се претстави како 𝐿𝑝 = 𝑄 − 𝐿 , стапката на
пораст на продуктивноста на капиталот како К𝑝 = 𝑄 − К .Бидејќи
продуктивноста на трудот, односно на капиталот зависи од супституцијата на
овие два фактори, треба попрецизно да се дефинираат мерката ана
комбинираниот раст на продуктивноста на трудот и на капиталот. За таа цел
прво се пресметуваат вкупните вложувања во труд и капитал со помош на
пондерите (𝑊𝑘 + 𝑊𝑙 ),кои го даваат учеството или придонесот на овие два
фактора во создавањето на општествениот производ (𝑊𝑘 𝐾 + 𝑊𝑙 𝐿).Потоа се
пресметува вкупната факторска продуктивност 𝑇𝑝 како разлика меѓу стапката
на пораст на општествениот производ (𝑄) и збирниот придонес на трудот и
капиталот врз растот.

Факторската продуктивност
• 𝑇𝑝 = 𝑄 − (𝑊𝑘 𝐾 + 𝑊𝑙 𝐿)
Каде 𝑇𝑝 е вкупната факторска продуктивност
𝑄-стапката на пораст на општествениот производ
𝑊𝑘 -го претставува придонесот на капиталот
𝑊𝑙 - го претставува придонесот на трудот на порастот на единица
на општествен производ.

Динамичка ефикасност
• Во својата компаративна анализа на динамичката ефикасност
Gregory и Stuart ги разгледуваат двете земји :развиените и
централно-планските , при што како пондер се користат
константни придонеси за трудот 0.7 и за капиталот 0.3. Ова се
големини на пондери кои приближно одговараат на реалните
односи на развиените земји.
• Кога с е споредуваат овие две групи на земји поефикасен е оној
систем чија глобална факторска продуктивност е поголема т.е.
Во стапката на економскиот раст придонесот на интензивните
фактори (ефикасност на постоечките ресурси) да е поголем од
придонесот на екстензивните фактори (нови вработувања и
нови вложувања во капитал).
Економска стабилност
lnrgdp-логаритам на реалниот БДП
lnpgdp-логаритам на потенцијалниот
БДП
Trend lpgdp=трендот на логаритмот од
потенцијалниот бдп.
Сината линија ја означува стварната патека на растот со сите флуктуации, црвената е потенцијалниот БДП
и црната линија е трендот на потенцијалниот БДП.

Економска стабилност
• Под економска стабилност се подразбира отсуство на позначајни
флуктуации на цените, невработеноста и производството.
Стабилноста исто така значи и стабилна платно-билансна
позиција на земјата.
• Она стопанство кое не е во состојба да го оствари потенцијалниот
обем на аутпут во одделни временски точки поради
флуктуациите во процесот на производство, нема да може да ја
оствари ни оптималната стапка на стопанскиот раст кој би била
можна со расположивите ресурси.

Фактори на економска нестабилност
Како прв фактор на економска нестабилност се споменува
инфлацијата –Инфлацијата е сериозен фактор и индикатор на
економската нестабилност во пазарните економии,се јавува во
форма на пораст на вкупното ниво на цени .Во централно-
планските стопанства се јавува во прикриена форма на недостаток
на стоки и услуги, како и разни грански и територијални стоковни
дефицити кои го нарушуваат нормалниот тек на репродукцијата.
Високата инфлација е негативна појава која врши дисторзија во
односите на цените, ги нарушува економските пресметки и ја
доведува во прашање информативната функција на пазарот. Исто
така ја нарушува и антиципативната распределба на доходот.
• Во пазарните економии инфлацијата се јавува на три начини
1. Како последица на растот на побарувачката (инфлација на
побарувачката) ,кога понудата не може адекватно да одговори
со стоки по постоечките цени
2. Производно покачување на цените на производните фактори од
страна на производителите ,од што произлегуваат повисоки
стоковни цени (трошковна инфлација)
3. Комбинација на трошковната инфлација и инфлацијата на
побарувачката , кога се потхрануваат една со друга.

• Невработеноста како форма на нестабилност е израз ан два вида
нестабилности
1. Негативни економски, социјални и политички нарушувања
2. Неефикасност во користењето на ресурсот на работна сила до друга
страна
Решенијата се усмеруваат кон преструктуирање на стопанството,
регулирање на понудата и соодветна развојна политика.
Во социјалистичките стопанства пак полната вработеност не значи и
ефикасна употреба на овој ресурс. Оттаму и ниската ефикасност во
социјалистичките стопанства е токму во фиктивната полна вработеност.

• Друг фактор на економска нестабилност е нерамнотежата на
економските односи со странство при постоење на големи
платно-билансни дефицити и големо надворешно задолжување.
Во услови на неможност да ја урамнотежат својата надворешна
трговска размена , недоволно и средно развиените земји
влегуваат во процес на задолжување,при што поголем дел од
девизите оди на отплата на странските долгови, со мала можност
за динамизирање на внатрешниот стопански развој.
Нестабилноста е последица на неадекватната употреба на
странската акумулација, која не е усмерена кон технолошка
модернизација,преструктуирање на стопанството и зголемување
на меѓународната конкурентност на домашното стопанство.
Отвореност на економскиот систем
Отвореноста на економскиот систем е способност на
економскиот систем да се отвори и вклопи во светскиот пазар и
светската конкуренција. Општа формулација на економската
отвореност е :
X−M
трговска отвореност =
GDP
Каде што трговската отвореност е општата отвореност на земјата со
странство во трговијата со стоки и услуги а X-извоз на земјата M-
увоз на земјата, и GDP-Бруто домашен производ на анализираната
земја.

• Според критериумот за отвореноста на економскиот систем за
успешен се смета оној економски систем кој допринесува за
отворање на стопанството кое истовремено води кон јакнење на
економската независност на земјата, и тогаш велиме дека се
работи за активно отворање на земјата.
• Доколку пак с е работи за пасивно вклучување на земјата во
меѓународната поделба на трудот, станува збор за исклучително
неповолни односи на размена, со производи за кои постои мала
или непостојана меѓународна побарувачка и со слаб технолошки
интензитет.

• Јакнењето на економската независност на една земја се зголемува во
онаа мерка во која таа успева својата пасивна улога во меѓународната
поделба на трудот да ја замени со активна, променувајќи ја
структурата на извозот кон производи со повисока технолошка
обработка, а намалувајќи го учеството од понизок технолошки состав.
• Една офанзивна развојна стратегија бара брзо прилагодување на
домашното производство на промените во структурата на
меѓународната побарувачка,во односите на размена и
територијалната алокација на производството и производните фактори
и на барањата на новата технологија
• Изборот на автентична развојна стратегија е од круцијално значење за
секоја земја која треба да го најде правото решение, особена кога се
работи за послаба членка изложена на влијание и притисок од
меѓународниот фактор.
Распределба на доходот
• Идеолошка појдовност во распределбата
Распределбата на општествениот производ е круцијално прашање
за секој економски систем околу кој се водат теоретски расправи,
зависно од идеолошката поставеност на економскиот и
политичкиот систем. Во социјалистичкиот систем постигнувањето
на целта на порамномерна распределба произлегуваше од
принципот на распределба според трудот, т.е. секој да присвојува
според резултатите од својот труд. Задача на економскиот систем
беше да ги неутрализира можностите за стекнување на нетрудови
доходи (од ренти , монополски позиции, и други повластени
позиции). За разлика од социјалистичките земји во земјите со
развиена пазарна економија, основната нееднаквост произлегува
од приватната сопственост над условите за производство и
големите разлики во присвојување на нетрудови доходи.

Распределба на доходот
• Според марксистичката теорија распределбата на доходот е заснована врз
сопственоста на средствата за производство. Бидејќи распределбата на
средствата за производство е нерамноправна тоа произведува нееднаква
распределба на доходот при што непосредните производители добиваат
само дел од резултатите на својот труд во вид на наемнина , а другиот дел од
новосоздадената вредност им припаѓа на сопствениците на капиталот кој се
трансформира во претприемачка добивка, рента и камата.
• Според теоријата на благосостојба , оптималната распределба е онаа која
при дадена големина на доход обезбедува максимизирање на корисностите
на сите учесници во распределбата.
• Неокласичната теорија ја дефинира распределбата на доходот според
функционалниот пристап, кога секој фактор на производство добива
аликвотен дел на својот придонес во создавањето на доходот, во вид на
наемнина, претприемачка добивка , рента, дивиденда, камата итн. Според
оваа теорија повисоката ефикасност и побрзиот стопански раст бараат нужно
нееднаква распределба на доходот, бидејќи основен услов за растот е
порастот на штедењето.

Споредбена анализа на нееднаквост во
распределбата
C
100
90 Година 1981 Распределба на доходот

80 во САД во 1980 и 2001
70 Година 2001
60
линија на хипотетичка распределба Доколку нееднаквоста
50
А во распределбата е
40 Лоренцова крива поголема ,
30 Лоренцовата крива е
20
поиспапчена.
10
B
0 А
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Gini коефициентот = , ( 0 до 1)
∆0BC

распределбата
• Економските системи се разликуваат според способноста преку системот на
распределба на доходот да обезбедат поголема еднаквост без да ја загрозат
ефикасноста и стопанскиот раст.
• Системите во кои преовладува приватната сопственост поголемо внимание
обрнуваат на ефикасноста, додека потешко одржуваат еднаквост во распределбата.
• за мерење на степенот на нееднаквост во распределбата во литературата се
користат три показатели :
1. Учество на најсиромашните доходовни групи од населението во однос на
погорните групи во распределбата на доходот. Доколку овој коефициент е помал
, дотолку нееднаквоста е поголема и обратно.
2. Степенот на нееднаквост се изразува преку Лоренцовата крива , со која се
изразува правата вистинска распределба на доходот на сите учесници и слоеви
на населението и се изразува со права линија. Доколку нееднаквоста во
распределбата е поголема , Лоренцовата крива е поиспапчена.
3. Нееднаквоста во распределбата се мери со т.н. Gini коефициент кој се пресметува
со помош на Лоренцовата крива. Gini коефициентот претставува однос на
површината што ја зафаќа Лоренцовата крива A, и вкупната површина на
триаголникот и с е движи од 0 до 1 или
А
Gini коефициентот =
∆0BC
распределбата (ЗАКЛУЧОЦИ !)
1. прво во развиените капиталистички економии разликите и нееднаквостите, во
распределбата на доходот произлегуваат од приватната сопственост и од нетрудовите
доходи како последица на класната структура во општетството.
2. Меѓу развиените земји поголема еднаквост во распределбата постои во оние земји кои
користат редистрибутивни механизми за прераспределба на доходот и намалување на
социјалните разлики (даночна политика, социјални трансфери итн.)
3. Екссоцијалистичките централно-плански економии во периодот од 50-тите и 70тите
години имаа поголема еднаквост во распределбата во однос на капиталистичките
стопанства.
4. Релативно најголемата нееднаквост во распределбата постои кај земјите во развој и
земјите во транзиција каде Gini-коефициентот покажува тенденција на влошување.
5. Емпириските истражувања , гледано глобално, не ги потврдуваат заклучоците на
неокласичната теорија дека услов за поголема ефикасност и побрз стопански раст
претставува поголемата еднаквост во распределбата.
6. Од почетокот на транзицијата се понагласено се манифестира нееднаквоста во
распределбата на доходо0т на социјалните групи која с е мери со Gini коефициентот.

Животен стандард и квалитет на живеење
• Стопански раст и општествени цели на развојот
Успешен економски систем кој овозможува стопански раст и развој
мора да има за резултат пораст на животниот и општествениот
стандард, односно повисок квалитет на живот на целото население.
Порастот на општествениот производ по глава на жител може да значи
поголемо учество на побогатите слоеви во распределбата на
општественото богатство , што е во директна спротивност со
критериумите за поголема еднаквост во распределбата. Општествениот
производ не може да се земе како единствен синтетичен показател на
општествената благосостојба и квалитетот на живеење.
Развојот треба да има за цел задоволување на сите членови на
општеството!
Животен стандард и квалитет на живеење
• Мерење на стандардот и квалитетот на животот
• Хуманиот развој може да се изрази преку индексот на
човечкиот развој (Human development index HDI) кој опфаќа три
компоненти :
1. Очекувано траење на животот
2. Стапка на писменост на возрасното население
3. Општествен производ по жител( БДП по глава на жител)

Дел VI новиот курс кон глобализацијата на
економијата
Трендови во почетокот на XXI век
Првите две децении од XXI век ќе бидат одбележани со
глобализацијата, процес чии контури се оцртаа во последните две
децении на XX век, а причините и факторите што ја условуваат
созреваат подолго од две децении.
Глобализацијата се подразбира како објективен процес на
поврзување на националните производни простори и услови на
стопанисување во глобален систем на производство , размена и
потрошувачка.

Трендови во почетокот на XXI век
• Околу значењето на глобализацијата постојат спротиставени ставови и
мислења од афирмативни до крајно критични
• Афирмативниот приод е едната крајност и поаѓа од некритички
прифатениот став дека глобализацијата со себе носи исклучително
позитивни процеси и промени и дека благодетите од нив
благопријатно ќе се одразат и ќе ги заплиснат сите земји и народи во
глобалниот свет.
• Критичкиот став е втората крајност и поаѓа од ставот дека соовој
процес се опфаќаат земјите и народите во орбитата на интересите на
крупниот и надмоќниот често наднационален капитал , изложени на
бескрупулозно исцрпување и експлоатација со најсуптилни
неекономски методи.
Оттука логично с е наметнува ставот дека глобализацијата треба да се
посматра објективно и со аналитички пристап и тој би бил најопортун
пристап во овој процес.

Глобализацијата нов тренд во
трансформацијата на економските системи
• Глобализацијата како светски процес се навестува уште во време
на почетните фази на индустријализацијата, кога со изградбата на
железницата и бродоградбата се поставија основите на светскиот
пазар.
• Меѓутоа технолошки услови за реализирање на овој процес се
создаваат дури со формирањето на глобалните информациони и
транспортни инфраструктурни мрежи и со пренесување на
производството (на цел процес или на неговите делови) во други
земји и континенти, со што производството добива
транснационален , а потоа и глобален карактер.

Глобализацијата нов тренд во
трансформацијата на економските системи
• Глобализацијата имплицира степен на функционална интеграција меѓу
интернационално дисперзираните активности.
• Современите збиднувања во меѓународната економија се карактеризираат
со настанување на нов поредок со помош на новите информациони
технологии, со современите средства за масовна комуникација , со
мултипликација на меѓународните финансиски текови и корпорациите кои
делуваат ширум светот.
• Глобализацијата на стопанските текови придонесе за поголема подвижност
на луѓето, финансиите и стоките. Интензивната размена на информации ја
формира свеста за постоењето на заеднички глобални проблеми чие
решавање бара ангажирање на субјекти на меѓународната заедница на
наднационално ниво (екологија , сиромаштво, глад итн.)

Трансформација, транзиција,
глобализација
• Како што беше објаснето во претходно реформа на економскиот
систем претставува усовршување на елементите во рамките на ист
систем, без подлабоки задирања во неговата суштина.
• Доколку с е работи за подлабоки реформи со кои с е оцртуваат фазите
во развој на еден систем ( на пр. премин до пазарен кон пазарно
плански , или од плански кон планско-пазарен , или уште понатаму кон
пазарно-плански), тогаш станува збор за трансформација на
економскиот систем. Со трансформацијата не се менува суштината
суштината на карактерот на системот, иако може да се задре длабоко
во промената на некој елемент на пример со сопственост : со
национализацијата се создава државен јавен сектор во речиси сите
развиени земји (со исклучок на САД и Јапонија).

• Во 80тите години настапи уште една трансформација на високо
развиените земји , овој пат кон приватизација и дерегулација што
укажува дека се работи за достигната фаза во функционирањето
на системот, кога ефикасноста и успешноста избиваат како
неопходен услов за надминување на економските рецесии и
неолибералистичката концепција воскреснува со своите основни
постулати за ненадминливата улога и значење на слободниот
пазар.
• Од друга страна пак длабоката и суштинска трансформација со
која се менуваат сите елементи и интеракции во економскиот
систем и се менува неговата суштина и карактер се вика
транзиција.
• Глобализацијата пак е процес на траснформација со кој се
означува трендот на интеграција на националните економии во
глобален систем на производство, пореошувачка и размена.
Притоа се врши постепена унификација на економските системи,
што произлегува како внатрешна потреба (промени кои се
резултат на развојот и стремежот на секој земја кон развиена
пазарна економија) и како надворешна потреба
(институционализирањето на меѓународните економски односи
наметнува правила на однесување и градење институции и
интеракции за да се интегрира националната во светската
економија).
• Глобализацијата е објективен и нужен процес на кој се
подложни сите земји,затоа прашање не е дали се прифаќа овој
процес, туку колку е економијата подготвена да го следи и да
има позитивни користи од него.
• Значи глобализацијата е:
Континуитет во човековиот развој
Нужен и објективен процес
Структурни промени
Таа е последица (резултат) а не причина
Таа е со карактер на противречности
Објективни влечни сили кон
глобализацијата –Глава 28
Како објективни влечни сили на глобализацијата можат да се
дефинираат :
1. Научно-техничкиот прогрес
2. Транснационалните компании (ТНК)
3. Финансиите (капиталот)

Научно технолошките основи на
глобализацијата
• Во современите услови на светското стопанство се одвиваат
структурни промени предизвикани од брзиот технолошки развој , од
силните импулси што ги носат револуционерните промени во
технолошката основа на производството.
• Овие брзи промени носат во себе нов технолошки модел на развој кој
го заменува стариот “Фордовски индустриски систем “ за масовно
производство , чиј развои дифузија ги движеше растежот и
акумулацијата на капиталот во најдолг период на XX век.
• Основна карактеристика на “Фордовскиот модел “ на раст беше
масовното производство, кое се потпираше на изобилие на суровини ,
помошни материјали, енергија и човечки труд, што неминовно
предизвикуваше сериозно нарушување на еколошката рамнотежа.

• Во 70тите настапи исцрпување на “Фордовскиот модел” на развој
и настанаа промени што бараа брзи структурни приспособувања.
• Уште при крајот на 60тите години настапи силен бран на
“прекуморски инвестиции” т.е. движење на капиталот кон
земјите имаа поголема потреба од него , главно усмерувајќи се во
трудоинтензивно производство на облека, обувки, играчки и
електронски стоки , особено во новоиндустријализираните земји
кои нудат предности во трошоците по единица производ, со
оглед на евтините суровини и евтината работна сила.

• Но со појавата на компјутерите информатиката и другите
технолошки достигнувања стануваат значаен ресурс т.е. Зафаќаат
поголемо учество во создавањето на вредноста, а моќта на една
земја во с е поголема мера зависи од располагањето со знаења,
не само со суровини , енергија и др.
• Технолошкиот развој станува се посложен и до нови
фундаментални решенија се доаѓа преку мултидисциплинарни
проекти, а нивната примена дава високо технолошки производи.

• Во зависност од положбата и способноста на земјите во однос на
технолошкиот развој може да се одвојат генерално две групи на
земји
1. Земји кои имаат активна творечка способност во креирањето и
реализирањето на технолошкиот развој
2. Земји кои имаат пасивна улога (консументи) и кои пасивно ја
прифаќаат новата технологија.

Научно технолошките основи на глобализацијата
Врз основа на критериумот научно-технолошките основи на глобализацијата
генерално земјите покрај во двете претходно споменати основни групи с е
делат и во неколку основни подгрупи
a) Земји кои се во стадиумот на пост-индустриски развој како САД,Јапонија,
Западна Европа
b) Земји во фаза на интензивни индустриски трансформации и
прилагодување на новиот технолошки бран, како што се ново-
индустријализираните земји во Југоисточна Азија и Латинска Америка
(Бразил и Мексико), како и земјите во транзиција од централна Европаж
c) Земји во развој како Индија и Кина кои с е во фаза на екстензивен
индустриски развој , Кина е и во трансформација на економскиот систем.
d) Земји во транзиција на Источна Европа .Заедницата на независни држави
на Руската федерација , балтичките и азиските републики од бившиот СССР
, кои го менуваат економско-политичкиот систем , но чија трансформација
се покажа како долготраен и болен процес
e) Земјите на прагот на потполна неразвиеност , со мали изгледи и можности
за решавање на виталните потреби и речиси никакви изгледи за
вклучување во новите текови на науката и технологијата.

• Земјите од првата група најповолно ги користат можностите и
резултатите на новата научна-технолошка револуција.
• Промените во земјите во развој с е помалку поволни тие се уште
се во фаза на општествено-економска трансформација и
оформување на својот економски систем.
• Земјите во транзиција имаат мала предност со оглед на
постоењето на обучен , стручен и квалитетен човечки фактор како
носечки потенцијал на новите процеси , кој може да го олесни
патот кон глобалното општество, доколку политичките структури
станат свесни за предностите на овој потенцијал.

• Успехот во технолошкиот натпревар бара исполнување на
следниве услови :
Научно-истражувачка работа потпрена со крупен капитал
Кадровска екипираност , од истражувачки труд до
комерцијален сектор
Пристап до базата на податоци за достигнувањата и идните
тенденции во дадена област на истражување
Развиен маркетинг

Транснационалните компании како
носители на глобализацијата
• Транснационалните компании во современите светски
збиднувања се јавуваат како најекспонирани носители на
процесот на глобализацијата пред се затоа што ги користат
предностите на технолошката револуција.
• ТНК според сопственоста и потеклото на капиталот и според
националната припадност на раководната екипа национална , а
според распространетоста на дејствувањето и лоцирањето на
капиталот е мултинационална.
• Додека пак мултинационалната компанија и според потеклото и
според распространетоста на дејствувањето е мултинационална.

• Развојот на ТНК и транснационалните банки (ТНБ) го стеснува полето на
државата да дејствува и да го насочува стопанскиот живот на националната
територија.
• Сепак цврстата врска меѓу земјата матица и ТНК не е доведена во прашање
што меѓу другото произлегува од приходите кои пристигнуваат во земјата од
директните инвестиции на ТНК во странство.
• Основна форма на извоз на капитал преку ТНК се директните инвестиции со
кои се градат претпријатија во земјата каде пробива капиталот , односно се
отвораат афилијации на компанијата.
• Отворањето на афилијации во странство е дел од експанзионистичката
политика на земјите , и покрај господството на странските пазари тие ги
одбегнуваат транспортните , царинските и другите бариери, неизбежни при
класичниот извоз на стоки.
• Директните инвестиции за високоразвиените земји имаат
вонредно значење :избегнување и намалување на ризиците од
кризните нарушувања на производството.
• ТНК во иднина по настанатите промени во 80тите и 90тите ќе
мора да го вградат принципот за императивна потреба светскиот
развој да се темели на развојот на земјите во развој (ЗВР) и
земјите во транзиција , а не врз нивната беспоштедна
експлоатација.

Глобализацијата на финансиските текови
• Движењето на слободните парични средства надвор од
националните граници е познато уште од настанувањето на
капитализмот и првите колонијални освојувања.
• Експанзијата на банкарскиот капитал во индустриски развиените
земји се окарактеризира со создавање на светски
мултинационални и регионални банкарски групации ,
транснационални банки (ТНБ) , односно со интернационализација
и преплетување врз основа на фузија на нови форми спојување и
соработка.

Глобализацијата на финансиските текови
• Транснационалните компании основаат т.н енклави од свои
подружници и афилијации во некогашните колонии сега
независни земји во развој, со откупување фирми или делови од
фирми во земјите во транзиција и на тој начин ги вовлекуваат во
орбитата на индустрискиот развој на светските економски
центри.
• Директното инвестирање во странство во развиените земји
добива такви размери што станува позначајно и повносно од
трговската размена.

Вработеноста и глобализацијата
• Технолошките промени станаа главни движечки сили на овој век.
Во САД и другите земји во XX век најголем дел од работната сила
беше вработен во земјоделството. Но со подобрувањата во
искористувањето на земјата и технолошките иновации само 3%
од работната сила во САД е вработена во аграрот.
• Во 90тите компјутерските чипови содржат само 2% енергија а
другите 98% се знаење , вештини и идеи.
• Јазот меѓу сиромашните и богатите земји с е зголемил во 90тите
на 11:1

• Како извор на работна сила е популацијата. Растот на
популацијата во земјите во развој е поголем некои земји сметано
за периодот 1950-2030 за 10 пати ќе го зголемат своето
население. Меѓу тие земји е Пакистан на пример.
• Според тоа , изворите на работна сила ќе доаѓаат токму од
регионите кои се карактеризираат со низок степен на развој и
образовна структура, низок животен стандард и воопшто голем
број економски и социјални проблеми.
• Околу 99% од приближно 1 милијарда работници кои ќе влезат во
работната сила во наредните 30 години ќе живеат во ниско и
средно доходовните земји.

• Според предвидувањата з а прирастот на населението и влезот во
работната сила на милиони нови работници ќе може да с е
констатира дека ќе расте сиромаштијата бидејќи сите нови
работници ќе претендираат да влезат во работната сила.
• Според тоа клуча за економскиот успех ќе бидат човечките
ресурси , а не енергетските и природните и овој фактор ги
фаворизира богатите земји.
• Оттука клучот за разрешување на многубројните проблеми на
сиромашните земји е во подобрување на образовното ниво на
својата работна сила и во напорите з а подобрување на
производството и производната структура на своето стопанство.

• Главни и клучни фактори за стабилизрањето на земјите во развој
ќе бидат:
1. стабилизирањето на прирастот на населението и довршување
на демографската транзиција како што и повеќе од акутна е
потребата за активна популациона политика како интегрален
дел од развојната економска политика.
2. Зголемување на образовното ниво со задолжително
вклучување на жената во тој процес со нејзина интегрална
еманципација , без што нема современо развиено општество.

• Со оглед на долгорочната тенденција на стареење на населението
во развиените земји ,особено во европските, ќе с е зголемува
потребата од прилив на работна сила во овие земји.
• Сепак сиромашните земји ќе се развиваат многу побавно отколку
богатите земји и ќе имаат помалку образовано население. Значи
и покрај тоа што светот с е интегрира како резултата на
транспортната, телекомуникационата и воопшто технолошката
револуција , тоа ќе ја зголемува конкурентноста и ќе продуцира
услови во кои едни ќе бидат добитници, а други неизбежно
губитници.

Мали земји со отворени стопанства
• Постоењето на мали пазарни економии кои претендираат да градата
пазарна економија претставува база на акцелерација на слободната
трговија и воопшто мултипликација на економско финансиските врски
, особено во развиените земји и нивните интеграциони групации. Овој
тренд е започнат со деколонизацијата во 50тите и 60тите години и
појавата на нови независни политички држави.
• Процесот на глобализација особено с е потенцира по 80тите години со
повторното стапување во сила на неолиберализмот кој прво
претставуваше и бараше поголема дерегулација и реприватизација на
земјата и зголемена либерализација и укинување на
протекционистичките бариери во меѓународната трговија , што беше
предмет на преговорите на Уругвајската рунда на преговори.

• Во 90тите годни и започнувањето на процесот на транзиција и
осамостојувањето на многу мали држави со отворени стопанства
под влијание на неолиберализмот се создаваат услови во кои
согласно на економските законитости кои бараат
либерализирање на надворешно-трговските односи , овие мали
стопанства се вовлекуваат во орбитата на глобализациониот
процес.
• И од способноста на овие мали економии да градата пазарна
економија зависи и нивната способност за фаќање на приклучок
со современите процеси од кои ќе имаат позитивни ефекти и
обратно, во спротивно ќе бидат отфрлани на периферијата , со
тенденција да се задржат таму како губитници.
• Клучно прашање пред овие мали земји кои с е и недоволно
развиени , изложени на странска конкуренција и исправени пред
нужноста да ги отворат своите економии, е како да имаат што е
можно поголеми бенефиции од зголемената интеграција во
глобалната економија, а истовремено д аги минимизираат
ризиците за домашната стабилност кои доаѓаат од надворешните
шокови.
• Странскиот капитал сепак носи опасности по суверенитетот и
самостојноста на земјата , како и за стабилноста на билансните
состојби, со оглед ан тоа што капиталот функционира пред се
според својата логика на оплодување.

• Националните граници не претставуваат бариера за капиталот ,
бидејќи тој бара широки простори за делување , но и интересите
на земјата домаќин не секогаш се поклопуваат со интересите на
крупниот капитал.
• Отворените економии с е предизвик з а капиталот и услов за
формирање на глобален пазар , а со самото тоа имплицитно е
вградена иманентната способност што ја носи овој процес на
вклучување на малите отворени стопанства во областа на
крупниот капитал и покрај несомнените користи што можат да се
извлечат од глобализацијата.

• Треба да се знае дека слободната трговија предизвикува
добитници и губитници како последица на светската цена која
предизвикува промени внатре во земјите и меѓу нив.
• Овие земји кои се ориентирани кон производи од примарниот
сектор и се потпираат на помалку квалификувана работна сила , и
понатаму ќе бидат во понеповолна состојба од земјите во чија
структура преовладуваат производи од висока обработка и услуги
и располагаат со високо стручна работна сила.

Противречности и проблеми во
глобализацијата - Глава 30
• Ширење на нерамномерностите на економскиот развој
• Светот во последните децении од 20 век се карактеризираше со
извонредно драматични услови , при што се променија условите
на стопанисување кои с е индуцирани од страна на неколку
најразвиени стопанства во светската економија.
• Развиените индустриски земји ги вовлекуваат во орбитата на
потребите на својот развој сите останати земји во светот кои ,
повеќе или помалку, успешно функционираат низ односот на
зависност како доминирачка карактеристика на меѓународните
економски односи.

Ширење на нерамномерностите на економскиот
развој
• Технолошкиот прогрес во содејство со финансискиот капитал и

дејството на транснационалните компании како колосална стопанска
сила, воспоставуваат нови односи на моќ во светот и ги одредуваат
правците во кои ќе се одвиваат промените во идните децении.
• Светскиот економски простор , поделен од државите всушност е
завладеан од ТНК кои во последните неколку децении претставуваат
атрактивен механизам на продуцирање на нееднаков развој и
превалување на тешкотиите од структурното прилагодување на
развиените стопанства на помалку развиените земји , изместувајќи ја
во нив нечистата технологија , енергетски интензивната технологија,
производите со големо учество на репроматеријали и др.

Ширење на нерамномерностите на
економскиот развој
• ТНК се фактор на кохезијата во светската економија на системот
на финансирање, производство и размена, но и како фактор кој
репродуцира нееднаквост во развојот.
• ТНК с е јавуваат како “клин” на стопанската експанзија на
развиените индустриски земји ,која се одвива по асиметрична
линија, а земјите во развој (ЗВР) имаат пасивна улога бидејќи
немаат сила да одговорат на пробивот на туѓиот капитал на своја
територија , со сопствен пробив во развиените земји.

• ТНК (транснационалните корпорации) вршат интеграција на светското
стопанство , првенствено до аспект на своите интереси .
• Тие се носители на силни процеси на дезинтеграција во национални рамки ,
бидејќи конституираат афилијации во земјите во развој за свои цели , кои не
се вградени во компактен национален систем на стопанството во земјата
каде пробива капиталот,туку напротив дејствуваат неповрзано и надвор од
стопанството , во интерес на стопанството на земјата “матица”.
• Oвие процеси се засилени со доктринираниот пресврт во 80тите години во
формулата на неолибералниот концепт , кој за свое кредо ги имаше
либерализацијата на меѓународната трговија, финансиската либерализација,
и создавање универзален трговски систем, без идеолошки и воено-
стратешки огради и со намалена улога на државата во стопанството,
намалени даночни оптоварувања и дерегулација. На почетокот на 90тите
години на екс-социјалистичките земји им беше понуден
неолибералистичкиот концепт во пакет со радикална и брза шок терапија.

• Со трговската и финансиската либерализација идејата била земјите во
транзиција да се соочат со странската конкуренција , а за помош бил
понуден и дополнителен (зајмовен) капитал.
• Но во стварноста земјите биле изложени на силната странска
конкуренција , вовлечени во деловните интереси на странскиот
капитал кој со извоз на стоки и услуги на новоформираните пазари, ја
зголеми профитабилноста , а овие земји ги претвори во зависници од
постојан дотур на капитал според свои услови и правила.
• За овие земји потребни се високи стапки на раст повисоки од
просечните светски и оние на развиените земји , за да се сврти
негативниот тренд на оддалечување на транзиционите економии од
средно развиените.

• Засега развиените земји се единствено способни да креираат
меѓународен поредок чија карактеристика е нееднаквата
распределба на силата и развојот , бидејќи располагаат со :
Повисоко ниво на акумулација и развој на производните сили и
монопол над технологијата
Диверзификација на меѓународната трговија по стоки и региони
Користење на супериорни методи на управување , поседување и
контрола на услужните дејности во глобални размери
(банкарство, маркетинг, транспорт).

• Очигледно најголем проблем за земјите во развој и земјите во
транзиција е технолошкиот јаз за кој им се потребни позитивни и
стабилни стапки на раст во подолг период по години.
• Чешка и Словенија на пример двете водечки транзициони во тоа
време требало д а имаат за 5% повисоки стапки на раст од
просечната на ЕУ за да се доближат до ЕУ во 2010 година.
• За успешно вклопување во светската економија на земјите во
транзиција и на земјите во развој потребно им е интеграција со
кооперативна соработка а не по пат на доминација.

Глобални проблеми во светот
• Функционирањето на транснационалните компании ја измести
улогата и положбата на националната држава , со тоа што се
бришат границите на земјите и континентите.
• Глобален проблем на светското стопанство кој е присутен од
70тите години наваму е невработеноста. Таа ги загрижува и
потресува и развиените економии и земјите во развој и
транзиција.
• Новите технологии и автоматизацијата на производните процеси
ја редуцираа потребата за жива работна сила.

• Иако состојбата со прирастот на населението во развиените земји
одамна е стабилизирана , некои од нив дури и го чувствуваат и
проблемот на стареењето на популацијата, сепак тие ги трпат
последиците од демографската експлозија во неразвиените земји.
• 2/3 од вкупното население според прогнозите ќе живее во
неразвиените земји. Тогаш се очекува вкупниот број на жители во
светот да се зголеми над 8 милијарди население.
• Во врска со проблемот на демографската експлозија тесно поврзано е
и прашањето на распределбата на богатството и движењето на
населението. Во развиените земји и покрај поголемата можноста за
партиципација во економското богатство, сиромаштвото е пратечка
појава како последица на функционирањето на капиталот.

• Проблемот со сиромаштвото во земјите во развој пак е
алармантно и јазот меѓу нив и развиените земји с е повеќе се
продлабочува како резултат на дејствувањето на ТНК од една
страна и ограничувачките фактори на нивниот развој и
експоненцијалниот раст на населението до друга страна.
• Сиромаштвото како глобален проблем предизвикува многу
негативни консеквенци , хомогенизирајќи ги сиромашните
народи на верска основа што претставува сериозна закан за
светскиот мир.

• Секој обид за регулирање на економските односи на глобално
ниво, , крупниот капитал и неговите носители го доживуваат како
удар на нивните интереси.
• И покрај нивниот силен отпор , неопходно е
институционализирање на меѓународните економски и
политички односи , што не значеше гушење на слободната
иницијатива и дејството на економските законитости, но ќе значи
конструктивно решавање на овие проблеми.

• Покрај проблемите со невработеноста и сиромаштијата и
распределбата на доходот проблеми кои ги загрижуваат сите се и
еколошките проблеми.
• Овие проблеми ги загрижуваат сите национални и меѓународни
форуми и институции бидејќи проблемите на животната средина не
познаваат граници и нарушувањето на животната средина не ги
разликува гео-политичките граници.
• Оштетувањето на озонската дупка и создавањето на “стаклената
градина” , с е поголемата озраченост на земјата , воздухот и
продуктите з а храна ,загадените реки езера и мориња што с е
пренесува во океаните , во кои животот полека но сигурно умира ,
исчезнувањето неповратно на голем број видови на растителен и
животински свет , не с е повеќе вознемирувачки вести од некои
далечни краишта во светот и тоа се случува насекаде.
Доминантна улога на една земја и
ривалството меѓу регионите
• Економската историја покажува дека една империја нужно бива
заменета со друга, независно колку долго доминирала со светот.
• Пример:Шпанија беше следена од Холандија, која стана
финансиски центар на Европа и водечка поморска сила.
Холандија пак беше сменета од Англија која доминирала во 19
век и изградила империја каква што дотогаш немало. Денес таква
империја е САД, и според Пол Кенеди Јапонија може да го заземе
водечкото место на САД. Тоа е така бидејќи Јапонија располага со
големи финансиски ресурси , солиден образовен систем и
индустриска структура што може да биде посупериорна од
американската.

• Според другото видување на Lester Thurow “здружениот капитал”
каков што постои во Европа ќе биде посупериорен во однос на
индивидуалниот капитализам на англо-саксонските земји .Според
Thurow во 21 век здружена Европа ќе натегне во светската
економска моќ, затоа што европските компании ја базираат
својата стратегија на долгорочни цели, наспроти краткорочните
цели на американските компании.
• Некои факти сепак одат во прилог на доминацијата на САД.
Предноста на САД се базира пред се на револуцијата во
услужниот сектор кој с е унапредува благодарејќи на
современите технологии. Услугите зафаќаат ¼ од светската
трговија и 60% (3/5) од странските директни инвестиции.
• Услугите зафаќаат 70% од вработеноста во САД во 1995 и
овозможуваат транзиција на индустриски базираната економија на
сервисно базирана економија.
• Во Европа тој процент е понизок , бидејќи тешката и автомобилската
индустрија како и јагленокопите, поради регулативните мерки , не
можат да се ослободат од вишокот на работната сила. Американската
економија сито така користи високо обучена работна сила во
информационите технологии и сервисните индустрии и го држи првото
место во светот во сите услужни сектори т.е. Може да се оквалификува
како сервисно интензивна економија. Според Мајкл Портер токму тука
лежи клучот на конкурентските предности на американската
економија пред другите нации.

• Во 1990тите години сепак растот на американската економија се
забавува , а платниот дефицит се дуплира во однос на 1997ма
година.
• САД во однос на земјите во развој спроведуваат селективна
политика, во зависност од своите стратешки цели и потреби.
• Користејќи ја својата технолошка супериорност, организационите
способности и маркетиншкото знаење , транснационалниот
капитал на САД ги зацврстува своите позиции и покрај силната
експанзија на конкурентите- Јапонија и Германија.

Негативни страни на глобализацијата
• Основната цел на глобализацијата е освојување на нови
простори, односно светот како целина под водство на дореден
хегемон , една суперсила САД, кои имаат 5% до светското
население, а располагаат со преку 50% од светското богатство.
• Идеологијата на глобализмот има за цел таквата состојба да ја
одржи дури и да ја засили по секоја цена.
• За таа цел САД вложуваат многу во развојот и зацврстувањето на
воено-индустрискиот сектор. Воената индустрија вработува голем
број на работници во развиените западни земји, а за тоа е
потребен голем пазар за таа цел се провоцираат и водат голем
број војни во светот.

Негативни страни на глобализацијата
• Опачината на глобализацијата значи наметнување на модел на
развој со разни средства со кои земјата ослабува, со туѓа
идеологија и култура која доаѓа од друг свет, одобрување на
кредити под определени услови и др.
• Не ретко се користат и “демократски” средства преку санкции и
блокади, дури и до закана со воена агресија.
• Овие мерки ја ставаат власта во рацете на најбогатите слоеви и
странските инвеститори и установуваат класично двослојно
општество во неразвиениот свет, еден слој супер богати а другиот
огромна маса сиромашни изнапатени луѓе.

Нов тренд во светот- глобална
меѓузависност
• Реалноста на денешниот глобален економски поредок сеуште е
енормната зависност на помалку развиените од развиениот свет.
• Оваа реалност преминува во триаголник со појавата на екс-
социјалистичките земји како нови членки кои претендираат за
помош (пред се и најмногу финансиска) за да ги надминат и
разрешат своите специфични тешкотии.
• Зависноста на ЗВР се изразува пред се во зголемената потреба од
финансиски средства , што особено с е заостри во 80тите години ,
по појавата на должничката криза.

Триаголник во глобалната меѓузависност
Развиени
земји
Екс-социјалистички неразвиени
земји земји
Нов тренд во светот- глобална
меѓузависност
• Кога кон финансиската зависност на земјите во развој ќе се
додаде и технолошката зависност како и зависноста за помош од
храна , се затвора кругот на зависност и како бумеранг им се
враќа на развиените земји, предупредувајќи ги дека времето на
нивното владеење и супремација одминува. Значи зависноста на
помалку развиените земји од развиените земји преминува во
меѓузависност што ќе го карактеризира новиот поредок.

Ви благодарам на вниманието !

(3+2+2)
Десетта лекција (втор колоквиум)

Напори за изградување на современ
економски систем во земјите на југот –глава 25
• Трансформација во 80тите и 90 тите години
Сегашните процеси на трансформација на земјите во развој се :
❑напуштање ан поранешните марксистички и голем дел од
немарксистичките теории на развојот
❑Напуштање ан сите просоцијалистички тенденции
❑Општа ориентација кон пазарното стопанисување на земјата.
❑Општа ориентација кон приватизацијата
❑Општа ориентација кон вклопување во меѓународниот (глобалниот
)пазар преку слободната надворешна трговија.
❑Поактивна насоченост кон меѓународните или регионалните банки,
асоцијации,агенции, спогодби, економски унии и сл.

Трансформација во 80тите и 90 тите години
• Во сегашниот период до полн израз дојдоа односите север-југ .

Порано овие односи се доживеаја како експлоатација на
колониите, а подоцна на неразвиените земји , макар независни ,
преку искористувањето на нивните природни богатства и
евтината работна сила, или преку нееквивалентна размена во
надворешната трговија. Односите се обновија но се доживуваа
како економска зависност на слабо развиените од развиените
земји.

Нови патишта во односите север-југ
• Од 70-те и 80тите се бараа нови патишта во односите север-југ
кои вклучуваа :
1. Барање на „Нов меѓународен економски поредок” .Под овој
назив с е осмислуваше и изградување на нов систем на
меѓународните економски односи наместо либералистичкиот и
протекционистичкиот , или автархистичкиот кои се применуваа
во одделни групи земји во светот .Новиот економски поредок
требаше да даде преференцијали во корист на земјите во
развој-без реципроцитет.

• Поконкретно новиот економски поредок требаше д а обезбеди
❑Суверена еднаквост на народите
❑Недискриминација врз основа на општествено-економскиот систем
❑Сувереност над природните ресурси
❑Помош од неразвиените од страна на развиените
❑Индексација на цени на примарните производи во меѓународната
размена
❑Регионални групации кај развиените да бидат без штети врз
интересите на трети земји
❑Средствата што ќе с е ослободат од разоружувањето да служат за
стопанскиот развиток на помалку развиените
❑Слободен транзит за земјите без излез на море
❑Целосна деколонизација

2. Обидот на земјите извознички на нафта да ја искористат
својата природна предност. Тие ја формираа организацијата OPEC
и драстично ја зголемија цената на нафтата. Предност навистина
достигнаа со зголемени цени , скокнаа нивните приходи, и нивниот
национален доход per capita, и стапките на растеж, доживеаја
подем, изградија инфраструктурни и многу луксузни објекти. Но
сето тоа во текот на само десетина години
3. Задолжување на земјите во развој. Поаѓајќи до реалниот
проблем како да расте производството на земјите во развој им е
потребен капитал, а располагаа со природни богатства и работна
сила и тие се свртија кон развиените земји и кон меѓународната
банка за обнова и развој. Во 70тите години и на меѓународниот
финансиски пазар имаше вишоци на капитал кој се нудеше со
ниски камати, поради тогашните шокови во развиените земји.
3. Задолжување на земјите во развој (продолжува) со позајмените
средства овие земји си изградија инфраструктурни објекти и за
определен период постигнаа подем но се најдоа во ситуација на
задолженост или презадолженост и со мали шанси да ги вратат
долговите. Всушност земјите во развој влегоа во стапицата на долговите.
4.Барање на техничка помош од развиените земји. На овие земји им
недостигаа можностите кои ги пружа технолошкиот прогрес кој е фактор
на развојот кој во современата економска наука се смета и како
позначаен дури и од капиталот. Развиените земји излегоја во пресрет
најпрво со подигнување на образованието и со масовно оспособување
на стручни кадри. Меѓутоа набргу и почна и процесот на brain-drain
односно одлив на мозоци како што с е нарече т.е. Селекција на кадрите
од неразвиените земји во развиените.

Нови проблеми и дилеми
• Еден таков проблем е свртеноста на вниманието на светот од
Југот кон Истокот. За развиените земји сега стана поинтересно
што с е случува во поранешните социјалистички земји одошто во
земјите во развој.
• Втор проблем е што земјите во Југот сега стануваат неразвиени
земји со пазарно стопанство- а не развиени земји .Тоа значи дека
нивниот систем сега повеќе наликува на раниот неразвиен
капитализам а не на развиениот. Ова с е однесува на земјите во
развој кои во 50-тите и 60-тите години зазеле социјалистичка
ориентација, а сега со напуштените просоцијалистички
тенденции се враќаат на несредено пазарно стопанство.

• Трет специфичен проблем е и пренаселеноста на градовите во
земјите во развој. При тоа пренаселеноста сфатена не само како
големина на градовите според бројот на жителите, туку и
несразмерна меѓу бројот на населението и нивото на развиеноста
ма градското стопанство, посебно меѓу работната сила и
работните места, меѓу бројот на семејствата и изграденоста на
градската инфраструктура итн.
• Пренаселеноста бара нов излез со отселување од трите
неразвиени континента :Азија, Африка, Латинска Америка и
правецот на миграција бил кон трите развиени :Северна Америка,
Австралија, и Европа.

• Според тоа може да се заклучи дека постојат специфичности кај
земјите во развој и во сегашниот период на нивната
трансформација. Без довршување на општествено економската
преобразба нема вистински стопански развиток во земјите во
Југот. Не се доволни ниту приватната сопственост и приватната
иницијатива. На овие земји им недостига факторот човечки
капитал (квалификувана работна сила и стручни кадри).
• На земјите во развој им е неопходна улогата на државата и во
сегашниот период. Макар што се врши дерегулација и
деетатизација во земјите од северот во земјите на југот
трансформацијата не ги вклучува овие насоки.

Зошто државата е неопходна во земјите во
развој?
❑За изградба на економскиот систем како збир на законски услови
за стопанисување
❑За водење на развојната политика
❑За одржување на нужните односи со развиените земји
❑За изградба на инфраструктурни објекти
❑За решавање на новите проблеми
Произлегува дека земјите во развој с е осудени да имаат еден вид
на мешана економија се додека не постигнат барем средно ниво
на развиеност и додека не изградат современ економски систем.

Новите предизвици во земјите во југот
• Кога се согледа дека рамноправните економски односи меѓу
развиените земји и земјите во развој се корисни за двете страни
почнаа да се формираат експертски групи и политички комисии кои
објавуваат извештаи со нивните предлози.
• Така интелигенцијата на земјите во развој се сврти кон самата себе. И
во самиот југ интересите се посебни кај секој регион па и во секоја
одделна земја. Во 80тите години се формирала една група на
интелектуалци сите од земјите во развој до трите континенти, која
состави извештај кој се нарекува „Предизвикот на Југот”.Земјите на
Југот с е различни по нивната големина , по економската,
технолошката развиеност и идеологиите. Триесетте интелектуалци од
земјите во развој во „Предизвикот на Југот” апелираат на свеста, дури
со склоност кон изградување на нова идеологија.

Ориентации на земјите во развој според
Извештајот „Предизвикот на Југот”
1. Односите Север-југ. Какви и да се проблемите сепак постои
голем меѓузависност во односите меѓу земјите од Северот и
Југот. Затоа треба да с е постигнува напредок во овие односи.
Но треба да с е признае дека обидите за „нов меѓународен
економски поредок” од 70-тите пропаднаа и дебатите Север-Југ
сега не можат да се водат врз таа основа, туку врз процесот на
глобализацијата. Од развиените земји во прв ред треба да с е
очекува техничка помош но не треба да с е очекува премногу.
Затоа владите од земјите во развој сега ја поставија тезата не
помош туку трговија. Колку и да е парадоксално сега
развиените земји с е штитат од конкуренцијата што доаѓа со
индустријализацијата на помалку развиените земји.
Односите Север-југ
1. Односите Север-југ (продолжува).Од друга страна со сигурност во
сегашната фаза влијание ќе има од Северот врз Југот по прашањето
за промените во општествената структура и посебно
трансформацијата на економскиот систем. Тука с е формира
слободниот пазарен организам, се врши приватизација , се шири
претприемништвото итн.
2. Свртување повеќе кон себеси. Ова во превод значи свртување
повеќе врз сопствените сили во економскиот развиток. Тоа значи да
се изврши преориентација во развојната стратегија.
Макроекономската политика да с е зафати со задачите : развиток на
земјоделството и обезбедување со храна, засилување на една
широко распространета индустријализација, развивање на
услужните дејности, и растеж на извозните гранки итн. Свртувањето
кон себе си има и „Национална димензија” како што с е нарекува во
стручната литература. Тоа значи бидејќи земјите на Југот се
разликуваат една до друга тие ќе мора земат различни патишта кон
една единствена цел.

Свртување повеќе кон себеси
2.Свртување повеќе кон себеси (продолжува) во посебна ситуација
се наоѓаат малите земји во развој какви ги има голем број ширум
светот. Нивната национална стратегија мора да се разликува од таа
на големите земји. Тие мора да се засновуваат и ориентираат
повеќе кон надворешната трговија, да се специјализираат во
извозните гранки, да водат политика на отворено стопанство,
економски да с е интегрираат со другите мали земји во регионот.
За развитокот на земјите во развој до големо значење се човечките
ресурси. Ова е нова ориентација наместо поранешното користење
и потпирање на евтината и обилна работна сила. Факторот човечки
ресурси вклучува : образование, стручност, специјализација,
искуство, култура, здравствена состојба и др.

Односите Југ-Југ
3. Односите Југ-Југ- Кога веќе земјите во развој с е свртуваат кон
себеси, т.е. кон својата национална димензија нормално е во
меѓународните односи да се свртат повеќе кон другите земји од
Југот. Меѓународната димензија Југ-Југ до скоро беше
омаловажена и с е мислеше дека земјите во развој немаат што да
пружаат една на друга. Предностите на оваа спрега произлегуваат
од рамноправноста на односите каква што нема во односите со
северот. А користите произлегуваат од :разновидноста на
ресурсите ширум земјите во развој така што овозможува
формирање на регионални унии, на развојни банки, трговски
спогодби и на други институции.

Државата, планирањето и пазарот
4. Државата, планирањето и пазарот. Ова е ориентација која
целосно се однесува на економскиот систем. Посебен е
предизвикот на земјите во развој со оглед на сегашната
трансформација во западните развиени земји и на транзицијата во
источните земји. Поконкретно земјите во развој неминовно е да
имаат една мешана економија .Но мешаницата ќе биде различна
во развиените земји со оглед на нивните специфични белези.
Функции на државата во земјите во развој се :1)Макроекономски
менаџмент, 2) планирање и регулација за влијанието врз
алокацијата и комбинацијата на ресурсите , и за адекватно
користење на факторите на развојот 3) улога на претприемач за
директни инвестирања во одделни проекти.
Државата, планирањето и пазарот
• Во земјите во развој уште неопходно е да се изврши и модернизација
на државата со формирање на школувани кадри како јавни
службеници, премин и примена на еден плуралистички политички
систем, транспарентност на активностите на владите, донесување на
правила за работењето на државните институции, одбегнување на
секаква бирократија,
• Понатаму треба да се постигне и реформирање на макроекономската
политика, со :одбегнување на инфлаторните постапки, одбегнување на
личните директиви, базирање на фискалната , монетарната и
девизната политика , но и контрола на мобилноста врз капиталот.
Исто така да се изврши реформирање врз планирањето : со избор на
области каде планирањето е неопходно, внимание и селекција на
активностите и случаите каде ќе бидат одобрени централизираното
одлучување и директната интервенција, децентрализација на
планирањето за да се постигне потпирање врз сопствените сили,
заинтересираност и ефикасност до друга страна.

Улогата на пазарот во земјите во развој
• Улогата на пазарот во земјите во развој е корисна и неопходна и
може да се засили со : 1) формирање на институционалната
структура со присуство и комбинација на приватни компании и
фирми , јавни претпријатија, кооперативи, мало стопанство и
производствени домаќинства 2). Ослободување и поттикнување
на претприемништвото во сите сектори на стопанството 3)
ревидирање на државната регулатива така што да се засили
конкуренцијата и техничко-технолошката модернизација итн. По
прашањето за приватизацијата треба да с е постапува без
предрасуди , да се врши евалвација на секој случај со примена на
cost-benefit анализа.

Предизвици во XXI век
• Во XXI век прашањето е за приоритетите во стратегијата на развитокот ,
во односите со Северот , односите со другите земји од Југот итн. Општи
рецепти нема секоја земја ќе воспостави свои насоки. Втор таков
предизвик е потребата од активна популациона политика за да се
доврши демографската транзиција .Проблемот е стар и особено с е
влоши со експлозијата на населението. Предизвикот е проблем за
целото човештво но најпогодени ќе бидат земјите во развој.
• Натамошен предизвик претставува и еколошката заштита . Изгледа
парадоксално но еколошкото загадување се јавува како многу
негативен ефект уште во првите фази на развитокот. Тој стана голем
проблем кај голем број на земји во развој бидејќи при недостиг на
капитал тие не сакаат да инвестираат во заштитата, бидејќи таа не е
директно продуктивна.

Вклопување во унификацијата на светот
• Колку и да се свртуваат кон себеси , и колку и да се развиваат
односите Југ-Југ , на крајот на краиштата и земјите од светот ќе
мора да се вклопат во унификацијата на светските економски
системи која станува со глобализацијата. Во XXI век земјите во
развој ќе мора да ги прифаќаат светските трендови во својата
трансформација. На почетокот големи надежи се вложувале во
планирањето , меѓутоа планерите беа свртени кон стопанскиот
развиток , а малку кон праведноста. Затоа следеше гледиштето
кое најмногу се засновуваше на државната интервенција. Но во
сегашно време неокласичните економисти се насочија против
државната интервенција , дури и во те во развој , посочувајќи на
големиот број на грешки на владите во тие земји. Сега позитивни
ефекти с е очекуваат токму од ослободувањето на пазарот.
Трансформацијата на земјите во развој
повторно
• Меѓутоа неокласичната струја произлегува од чикашката школа, а
харвардската школа вели дека е неопходен комплекс од мерки и
реформи во посебната ситуација на земјите во развој во кој пак
се вклопува улогата на државата која треба да ги подржува како
развитокот така и праведноста.

повторно
• Според тоа произлегуваат три основни насоки за трансформација на
земјите во развој :
1. Оформување на пазарниот организам, но во овие земји задачата е
многу посложена одошто во развиените
2. Државата треба да игра една активна и базична улога. Вистинското
прашање не е дали државата да има таква улога туку како таа да се
врши
3. Прашањето за односите на силите , во економскиот како и во
политичкиот систем , е вонредно значајно и денес во земјите во
развој. Тоа вклучува односи меѓу разните политички групи :меѓу
институциите, меѓу селото и градот, меѓу традиционалниот и
модерниот сектор, итн.
повторно
• Функционирањето на пазарите вклучува фундаментални промени
во однесувањето на претпријатијата и значителни промени во
начинот како самата држава ги спроведува своите функции.
• На крајот најголем број од земјите во развој никогаш не ќе сакаат
да се свртат толку многу кон пазарот како на пример, Хонг Конг.
Непазарните контроли и хиерархиските команди ќе продолжат да
играат улога во многу сектори на повеќето економии. Реформата,
според тоа, не е само прашање на ослободувањето од такви
команди. Економијата со висок растеж мора да се научи како да
ги направи поефикасни пазарот и бирократијата (државата) исто.


(3+2+2)
Деветта лекција (втор колоквиум)

Сопствениот пат во економскиот систем на Кина
• Економскиот систем беше административно - централистички. Тој бил таков во сите
фази по победата на Кинеската револуција од 1949 година иако со големи
колебања. Меѓутоа за Кина не може да се рече дека го следеше примерот на СССР и
таа се разбира не може да се вброи ни во иста група со земјите од Централна
Европа.
• Кина бара сопствен пат за сите аспекти на општествениот живот па во тој склоп и за
економскиот систем. Сопствениот пат треба да одговара на специфичните
историски и конкретни услови ја таа земја.
• Тоа не значи дека нема угледување на примерите ан другите земји. Во Кина се
анализираше економскиот систем на СССР во сите негови фази и реформи .Во еден
кус период 1953-1957 тој беше и копиран. Меѓутоа разликите во Кина и Русија се
толку големи што копирањето се покажало погрешно.
• По сопственото раскинување со својата културна револуција т.е. По 1978 во Кина
беше почнал да се проучува самоуправниот систем на Југославија како алтернатива.
Кон крајот на 1978 студиска група на кинеската академија на општествените науки
престојуваше во Југославија, запознавајќи го и оценувајќи го југословенскиот
економски систем. Меѓутоа и во овој случај дојдоа до израз големите разлики меѓу
двете земји и специфичните услови па тие мерки престанаа.

Сопствениот пат во економскиот систем на
Кина
• При крајот на 80тите години, кога реформите беа земале
порешителна насока кон приватизација и пазарност , беше
природно во Кина да се сврти вниманието кон Јапонија.
• Јапонија и географски е најблизок сосед на Кина и најмногу
отворена кон Тихиот океан , а и според својата култура и
традиција двата народи се поблиски одошто со кои и да е други
народи. Меѓутоа вистинските познавачи во светот посочуваат и на
големите разлики меѓу овие две земји. Така може да се рече дека
и во сегашната состојба Кина се угледува но не станува нова
Јапонија.

Фактори при изградбата и реформирањето
на економскиот систем во Кина
1. Општите марксистички-идеолошки стојалишта , вклучително и
идеолошките погледи на кинеските водачи
2. Специфичните конкретни услови на таа земја
3. Угледувањето на економските системи и реформи во другите
земји

Специфични карактеристики на Кина
• За да се сфати барањето за специфичен развоен пат на Кина ,
треба да се тргне од специфичните услови на Кина како најголема
и посебна заедница на луѓе која има сопствен начин на живеење:
1. Ниско ниво на развиеност на инаку една многу голема земја
По оваа карактеристика слична на Кина е само Индија . Имено
во светот има многу земји со ниско ниво на развиеност но само
овие две се во исто време многу големи по своите размери. Тоа
значи судбината на Кина е да биде самостојна и самодоволна.
Големи надворешни влијанија врз неа не може да има , а и
надворешната помош за економски развиток ни оддалеку не
може д а биде доволна. При тоа констатираме дека разликите
се големи и во споредба со Индија.
2. Многуљудност и пренаселеност Популацијата од 1 милијарда и 357
милиони луѓе (Светска банка 2013) претставува не само голема бројка,
туку и поинаков квалитет , особено ако с е има и густата населеност во
многу провинции. Ова во прв ред значи неопходност да с е обезбеди
егзистенција на луѓето со кој и да е стопански систем. Во исто време се
наметнува потребата да се искористи изобилието на работната сила
како фактор на производство, кога веќе вториот фактор капиталот е
оскуден.
3. Неразвиеност на стопанската структура Околу 60% од населението и
сега се занимава со земјоделство и живее на село. Опременоста на
трудот е ниска па оттаму и продуктивноста. При тоа овој сектор води
речиси натурално стопанисување па оттаму има мали можности за
купување агротехнички средства.
• 4. Големи нерамномерности :меѓу градот и селото , меѓу индустријата
и земјоделството и , меѓу регионите во земјата. Живото на село е
многу посиромашен од градовите , посебно во крајморските
провинции , макар што и таму не е богат.
• Кинеската револуција донела промени но нерамномерностите
останаа. Подоцна во т.н културна револуција беше направен обид да
се решат овие нерамномерности, но без успех.
5.Традиционален догматизам Феудализмот во Кина траел подолго од
2000 години. Државното устројство и правниот поредок биле
централизирани, и произлегувале од личната волја на царевите.
Економскиот систем исто бил под големо влијание на личната волја и
спознавање.

• Кинеската социјалистичка револуција од средината на овој век
ги сруши феудализмот и капитализмот , но не изгради целосен
производствен систем. Со стопанството на земјата се управуваше
со директиви. Замислите на Мао Цедунг се спроведуваа
догматски. Вистинското законско устројување на условите за
стопанисување започна дури во најновата фаза во 80ѕтите години
, но и сега е на почетокот. Кoн споменатите специфични
карактеристики може д асе додадат и уште :
1. Старата кинеска етика на трпеливост и чистота во
меѓучовечките односи.
2. Свеста за големината и самостојноста на Кина како земја.

Фази на развојот на Кина во XX век
1. Фаза на обнова и консолидација од 1949 до 1952
2. Фаза на првиот петгодишен план од 1953 до 1957
3. Фаза на голем скок напред од 1958 до 1960
4. Фаза на нова консолидација од 1961 до 1965
5. Фаза на културна револуција од 1966 до 1977
6. Фаза на трансформација од 1978

Трансформација на економскиот систем во сегашниот
период значи од 1978 наваму
• Кина се разликува од другите поранешни социјалистички земји и во новиот
и во сегашниот период на транзицијата.
• Притоа постои постапност во насоките и мерките (не нагли промени) и не се
напуштаат старите колосеци туку се надополнуваат.
• Затоа како адекватен назив е трансформацијата т.е преобразба за
збиднувањата во Кина но не така темелна и сеопфатна како транзицијата.
Значи трансформацијата е умерена, не е радикална и не е конзервативна.
• Трансформацијата во Кина започна од 1978 и таа не претставуваше обид за
реформирање на поранешниот систем , и не како наредна фаза која
произлегува од претходните. Напротив таму во тој момент преобразбата
беше огромна и претставуваше свртување во друга насока. Ако з а Кина се
употреби синтагмата транзиција тогаш с е мисли на тој период на крајот на
70тите години кога се прекина со размислите и мерките на несфатливата
културна револуција. Меѓутоа новите насоки ни тогаш ни покасно не беа
напуштање на социјализмот и премин во нов систем, макар што не
претставуваа враќање на положбата од 1970тите т.е. Од претходната
револуција. Така може да с е каже дека во Кина насоката не беше
радикална, ни конзервативна туку умерена.
Трансформација на економскиот систем во
сегашниот период значи од 1978 наваму
• Трансформацијата на економскиот систем беше постепена и се
бараше компромис меѓу конзерватизмот и практиката.
• Во економската литература и наука посебно во
макроекономската дисциплина не треба да се бараат никакви
историски детерминанти и некакви универзални трендови.
• Една од карактеристиките на сегашната трансформација од 1978
е постапноста во насоките и мерките.

I. Насока започната во 1979 година с е мерки ориентирани во
прв ред кон ослободувањето на селото. Прва мерка бил систем
т.н. Систем на лична одговорност. Овој систем означувал
доделување на земја на селските домаќинства не во приватна
сопственост туку з а обработка, со обврска на државата да и се
дава дел од реколтата како задолжителен откуп, по фиксирани
цени повисоки одошто порано, . Набргу почна и формирање на
мали претпријатија по селата и градовите со право на
стопанисување без контрола од страна државата. Потоа во 1983
беа и дефинитивно раформирани поранешните комуни
(задруги).

II. Започна истовремено со претходната т.е. од 1979 година со мерки
ориентирани во прв ред кон отворање на надворешните
економски односи. Со текот на времето с е вклучувани : оживување
на надворешната трговија, девизна реформа, прилив на странски
директни инвестиции, развивање на странскиот туризам,
формирање на т.н. Специјализирани економски зони, усовршување
на научници и студенти во странство итн.
III. Насока започната од 1984 година со мерки ориентирани кон
осамостојување на државните претпријатија од градското
стопанство , но без приватизација . Мерките вклучуваат :систем на
плаќање на данок, систем на добивка, стимулативно наградување
на директорите и на работниците, самостојност во деловното
планирање, клизна скала на флуктуирачки цени, итн.
IV.
IV. Насока започната во 1984 година , со мерки ориентирани кон
реформирање на финансискиот систем . Тука спаѓаат
:децентрализација на буџетскиот систем, формирање на банки,
изградба на кредитен систем, склучување на странски кредити итн.
V. Насока започната од 1992 , со мерките ориентирани како што се
вели на социјалистичко пазарно стопанство. Значи сега за првпат во
Кина се прифаќа теоријата з а пазарен социјализам. Тука се
превземаат мерки како : намалување на улогата на државата в
државното планирање, постапно ослободување на цените,
формирање на слободни пазари, почеток на формирање на
општонационален пазар на целата земја. и др.
VI. Во иднина во Кина би требало да дојде и времето со мерки за
приватизација и преструктуирањето на претпријатијата слично како
што се врши во Централна и Источна Европа.

• Трансформацијата на економскиот систем на Кина е постапна и
тоа е главната разлика во споредба со транзицијата во Русија и
Централна Европа каде процесите се одвиваат многу брзо.
• Во текот на 80тите години средните годишни стапки на раст на
Кина изнесуваа над 8%. Во 90тите пак стапките на раст на Кина
пораснаа на над 10%.
• Така почнува да се заборува з а “кинеско чудо “

Лекции од реформите во Кина
Приватизацијата не е решавачка туку конкуренцијата т.е,. пазарноста
Инвестирање во нови фирми од страна на претприемачи кои трчаат по
профит самородниот приватен сектор е најпотенцијалната сила која
треба да ја подржуваат реформаторите.
Ефикасноста на државните претпријатија може да се подобри преку
либерализирање и комерцијализирање на нивното работење,
стимулативно наградување, и од увозот и сл.
Ослободување на увозот не смее да биде побрзо одошто внатрешната
либерализација за да се спречи пребрзата конкуренција од надвор.
Државата мора да ги надгледува претпријатијата во процесот на
транзиција
Реформата (ослободување) на цените може да се врши постепено.
Земјоделството може да доживее подем со транзицијата. Во Кина тоа
беше постигнато со системот на одговорност на домаќинствата кој им
го дава речиси сите прав , освен сопственоста на земјата.

Реформирањето наложува промена на даночниот систем бидејќи
инаку реформирање на цените без фискално преструктуирање ерозија
во државните приходи, и со тек на времето државните инвестиции да
се заменат со приватни.
Монетарната политика мора да ја задоволи нараснатата побарувачка
на пари, додека домаќинствата и приватните фирми ја превземаат
улогата на акумулацијата и заштедите на капитал. Но тоа треба да биде
добро измерено без инфлација.
Реформаторите мора да знаат за патиштата на реформите и да имаат
многу информации за процесот на транзицијата. Затоа постепената
трансформација е поуспешна од обидите за брз премин во нов систем.
• Еден од приврзаниците за брза трансформација како што е познато беше и Џефри Сакс кој
заедно со Јинг Тие Ву во 1994 различните резултати ги припишуваат на објективните
структурни разлики меѓу Кина од една страна и Источна и Централна Европа од друга страна
структурните разлики се:
Превладување на селото во структурата на населението и на немеханизираното
земјоделство во структурата на стопанството на Кина, а на градот и индустријата во
Централна и Источна Европа,
Превработеност во државниот сектор во Источна и Централна Европа а малата таква
вработеност во Кина
Претерана индустријализираност во централна и Источна Европа а низок степен на
индустријализираност во Кина
Поддлабоко пенетрирање на централистичкото планирање во Источна и Централна Европа
одошто во Кина во поранешните фази
Кинеската трансофрмација која е постапна произлезе од компромисот меѓу
конзервативната струја и прагматичната струја во политичкиот врв на Кина значи тоа не
беше економско аналитичко расудување.
Кинеската стратегија вклучува два колосеци
1. Државна контрола
2. Приватизација (без државна контрола)

Кина никогаш немала меки буџетски ограничувања т.е голем
финансиски товар врз државата бидејќи селските комуни беа
оставени на самозадоволување на личната и заедничката
потрошувачка
Кинеската трансформација има добри резултати во селото и во
крајбрежните зони но не и во градските подрачја кои порано
подобро се развиваа
Во периодот на трансформација Кина доби значајна финансиска
и трговска поддршка од странство (од Кинезите кои живеат во
Југоисточна Азија) и од земјите на бившиот советски сојуз што
добиле од развиените западни земји.

• Искуството на Кина не покажува дека постапните реформи се
супериорни над шок терапијата во Источна Европа и во бившиот
Советски сојуз. Разните перформанси се рефлексија на
различните структури што им претходеле на реформите.

• Во Кина политичкиот систем остана нереформиран. Има
паралелни идеолошки струења но во рамките на единствената
Комунистичка партија.
• Затоа с е прифати тезата за пазарен социјализам нека е и
пазарен но да се споменува социјализам.
• Нереформирањето на политичкиот систем во Кина покрај чисто
идеолошки консидерации може да с е објасни и реалниот страв
на владеачкиот политократски слој да не го загуби монополот на
власта.
• При крајот на 90тите започна и процесот на приватизација на
државните претпријатија. Значи во Кина оваа мерка започна цели
две децении после периодот на трансформација од 1978 .
Одлагањето беше поради страв дека ќе предизвика проблеми.
• Според една студија објавена во Пекинг во 1997 година процесот на
приватизација на др\авните претпријатија треба да се качува по
следните скалила :
Реформирање на системот на сопственички права
Трансформирање на државните претпријатија под еден корпоративен
систем
Реорганизирање на државните претпријатија и нивната актива
Реконфигурирање на управувањето со поранешните основни средства
кои с е наоѓале под државна сопственост
Отстранување на државната администрација до управувањето
Воспоставување на механизам на научен менаџмент во
приватизираните претпријатија.

• Со претходно реченото во текот на втората полвина на XX век
Кина може да се рече дека во Кина се врши двојна
трансформација т.е. Кина ќе се посматра како :
Земја во транзиција и
Земја во развој
Кина во исто време припаѓа Истокот(БИВШИТЕ СОЦИЈАЛИСТИЧКИ
ЗЕМЈИ) но и кон Југот (ЗЕМЈИТЕ ВО РАЗВОЈ).

профилот на земјите во развој дел IV
• Прашањата кои тука се поставуваат се дали земјите во развој имаат посебен
економски систем кој е различен од тој на земјите во транзиција
(поранешните социјалистички земји) и од западните земји со развиено
• Ако системот е различен дали тој може д а се нарече современ? Анализата
исто така покажува дека во општествено-економската структура на земјите
во развој , односно поконкретно речено, во нивната социјална положба, во
економскиот систем,постојат навистина големи разлики кога се споредуваат
земјите во развој со развиените земји, или со поранешните социјалистички
земји кои сега претрпуваат длабока транзиција. Анализата покажува дека
нивниот систем има многу остатоци од минатото , од старите економски
системи. Поради тоа системот на земјите во развој не може д а се смета з а
современ. Во него има и нови елементи кои сега се јавуваат и израснуваат ,
но тие не с е посебни елементи туку се елементите на западните земји и
земјите во развој.

профилот на земјите во развој
• Затоа при класификацијата на земјите во развој може д а се забележи и
меѓусистем т.е. како преодна форма од стариот традиционален кон еден од
современите економски системи. Таквата положба во економијата се
нарекува дуална економија. Во која постојат два големи, но различни
сектори на стопанството а тоа се :традиционалниот и модерниот.
• Во 50 тите и 60 тите години светот се делеше ан капиталистички и
социјалистички, и се разликуваше и трета група на земји.
• Со сегашната глобализација синтагмата трет свет е застарена. Денес
трансформацијата на економскиот систем во сите земји во развој води кон
пазарно стопанисување , што значи и тежнеење кон вклопување во
светските тенденции з а унификација. Изразот земји во развој е поширок
термин од земјите во третиот свет. Со зборот земји во развој се означува во
прв ред нивото на економска развиеност, и процесот на економска
преобразба т.е. Развиеноста на стопанството и структурните промени во
него.

• Понатаму се јави и називот “југ” со кој, по иста аналогија се
означува целата група на земјите во развој. Овој термин често се
употребува и не е застарен .Основното внимание се сврти на
развиеноста по кое овие земји с е разликуваат од другите групи.
Инаку првобитното значење беше исто како терминот трет
свет,т.е. Дека покрај “западните”и “источните”постои и голема
група на земји која го сочинува “југот”.
• Така по аналогија се појави и терминот “север” со кој се
означуваше цела група на поразвиени земји т.е. Сите земји кои не
се сметаат за земји во развој. Значи денес покрај поимите исток
и запад се користат поимите север и југ.

• основна карактеристика на земјите во развој на сите три континенти Азија,
Африка, и Латинска Америка се нивните засилени напори за што побрз
развој на стопанството, за извлекување од економската заостанатост, и
постигнување на побрз и постојан развој во стопанството.
• Разните називи за овие земји вклучуваа : заостанати, сиромашни, пасивни,
неразвиени, ниско развиени, слабо развиени, помалку развиени, недостатно
развиени, земји во развој.
• Анализите и дебатите и напорите на меѓународната заедница (преку
Обединетите нации) за помагање на земјите во развој доведоа до
разликување на една посебна група на земји во склопот на Југот која го доби
називот “најмалку развиени земји “.Least developed countries LDC.
• Се покажа дека некои земји се во голема беда и сиромаштија , со мали
изгледи да се извлечат. Во оваа група спаѓаат Авганистан, Бангладеш,
Мадагаскар, Сомалија, Јемен и др.

• Како најважна цел за земјите во развој и најмалку развиените земји е
прашањето како може производството да расте? Важни се и
прашањата за ефикасноста на стопанисувањето, за праведноста, за
распределбата и з а слободата на граѓаните во политичкиот систем,
како и во другите системи, но тука најважно прашањето е за растот на
физичкиот обем на производство.
• Меѓутоа профилот на земјите во развој покажува дека тие се не само
неразвиени само во нивното производство (мерено според бруто
домашниот производ пер капита) туку и според структурните
карактеристики какви што се :структурата на населението, структурата
на стопанството, класната структура на општеството, степенот на
урбанизираноста, структурата на потрошувачката, применетата
технологија, развиеноста на пазарот, структурата на извозот и увозот,
користењето на банкарството, концентрацијата на капиталот, начинот
на управување и слично.

Профилот на земјите во развој
• Се користат два термина со различно значење :
Растеж (growth на англиски) со кој се означува квантитативниот
пораст на производството, прометот и доходот,
Развој или развиток (development) со кој се означува
истовремено , квантитативниот пораст и промените во
структурата на стопанството , населението, и на општетсвото.

Листа на земји во развој

Листа на земји во развој

Општествено –економската трансформација
на земјите во развој –глава 24
• Промени во општествената структура и во државното уредување
• После втората светска војна се развија бројни теории за
економскиот развиток кој може д а се поделат на марксистички и
немарксистички.
• Но овие теории во случајот за земјите во развој беа многу
идеологизирани. Дури и кога авторите с е обидувале да направат
објективна научна анализа.
• Земјите во развој пред 80тите години с е нарекуваа третиот свет
• После 80тите и 90тите разликите меѓу развиените и неразвиените
земји, обележани се како Север и Југ.

Неомарксистичка и Марксистичка
теоретска струја
• Неомарксистичката теоретска струја за економскиот развој на
помалку развиените земји се беше сконцентрирала врз улогата
што ја имаат материјалните фактори (капиталот, работната сила,
природните богатства, технолошкиот прогрес и др.)на
производство па ги третираше како фактори на развојот
• Марксистичката струја своето внимание го беше свртела во прв
ред кон општествените фактори (општествениот поредок,
класната структура, статусот на државноста, политичкиот систем и
други) .

• Прегледот на теориите за земјите во развој покажува колку тие теории
биле контроверзни но и истовремено еднострани.
• Едностраноста на теориите на немарксистичките теории се огледуваше
во прв ред во недоволното оценување на значењето на општествено-
политичките услови , но и марксистичките беа такви бидејќи ги
омаловажуваа материјалните фактори на развојот.
• Економскиот развој на земјите во развој навистина зависи во прв ред
од нивните општествени, политички, социјални услови но и многу
зависи од акумулацијата на капиталот, од алокацијата на инвестициски
средства, од примената на технолошкиот прогрес итн.

• За марксистичките теории може д ас екаже и дека беа догматски.
Марксистичките економисти бараа иста класна структура, исти
форми на капиталот, исти пазарни феномени иста резервна
армија на невработени итн.
• Неспорно догматски беа и немарксистичките економисти кога
бараа примена на класичните или кејнзијанските теории и
модели.

Трансформација на земјите во развој
• Во земјите во развој с е создава посебен економски систем , тие
имаат поинакви услови и карактеристики и ваквиот пристап
констатира дека во земјите во развој тече еден процес на
трансформација во нивната општествено економска структура.
• Со неа се менуваат елементите на економскиот систем така што
не може д а стане збор за реформи, туку за нивна вистинска
преобразба. Често две земји кои се соседни имаат различни
процеси.

Карактеристични промени во општествената
структура и државното устројство на земјите во
развој
1. Промени во класната структура во земјите во развој најзначаен
феномен е јавувањето и растот на интелигенцијата. И веројатно
нема да биде погрешно ако таа се нарече класа по себе или за
себе. Не е најмногубројна но е водечка со своите знаења
Селанската класа е најбројна но не е самостојна. Сепак во 80ти
и 90ти водството го превземаше класата на приватни
бизнисмени , кои се целосно ориентирани кон стопанските
дејности , а помалку кон државните.

развој
2. Промена на свеста во 50ти и 60 ти во заостанатите земји настана
големо будење .Народите станаа свесни з а својата положба и за
можноста да ја променат. Од таа свест произлегоа незапирливите
желби з а слобода, правда, независност, достоинство, и еднаквост.
Во 70 тите години овие идеали се заокружија во целосна
идеологија –националистичка или социјалистичка. Новата свест с е
изгради и на универзитетите ширум светот каде студираа десетици
илјади студенти од земјите во развој.

развој
3. Национално ослободителни движења и војни. Голем број на бивши
колонии се бореа за независност токму со вакви движења и војни. Во земјите
каде национално ослободителната војна траеше подолго идеологијата беше
примила марксистички елементи, покрај националистичките, а по стекнатата
независност , во економскиот систем израснале голем број на социјалистички
елементи.
4. Создавање на нови држави и формирање на нови нации. Во земјите во
развој при колонијалните освојувања прво с е формирале
колониите,економскиот систем бил феудален, а во некои случаи и
робовладетелски. Со национално ослободителните војни с е создаваа нови
држави кои ги опфаќаат териториите на бившите колонии. Формирањето на
нациите сега е на ред , а создава повеќе проблеми од користи. Допрва треба
да с е создава една национална економија како заокружена интегрална
целина, а голем број нови држави с е мали по територијата и населението.
развој
5. Борба за власт и политичка нестабилност. Класите и слоевите во
новите држави водат борба за превласт. Борбата е најостра меѓу
интелигенцијата и бизнисмените. Во некои случаи во
спротивностите се вмешуваат и остатоците на феудалната класа,
хиерархијата и сл. Владите треба да постигнат национално
единство, брз економски развиток, фундаментални социјални
промени, пораст на животниот стандард, неврзаност спрема
воените блокови, независност спрема странските земји и др.

развој
6. Демографска транзиција Во оваа историска етапа тече и процесот на
транзицијата на населението, која исто така се случува како една
историска фаза . Оваа преобразба не е природен феномен, туку и
општествен. Има две главни форми :
1. Висок прираст на населението
2. Голема миграција
Прирастот произлегува од намалениот морталитет а не од зголемениот
наталитет кој секогаш беше висок. Транзицијата ќе заврши кога ќе се
намали и наталитетот. Миграцијата е поврзана со процесите на
деаграризацијата, индустријализацијата, и урбанизацијата. Кога во
аграрниот сектор ќе остане мал процент од населението транзицијата ќе
заврши.
развој
• Под влијанието на објективните услови , на автохтоните промени
во општетсвено-економската структура , но исто така и под
влијание на освоените идеологии и теории, во земјите во развој
се преобразуваше и самиот економски систем. Тука поконкретно
може да се разликуваат :
1. Остатоци од старите економски системи
2. Прокапиталистички тенденции
3. Просоцијалистички тенденции

развој
1. Остатоците од старите економски системи во прв ред се :
Трибализам (племенско уредување во Африка) тој е во распаѓање но
сеуште постои и се гледа во приврзаноста кон своето племе кај
земјоделците, работниците , трговците, државните чиновници.
Создава тешкотии во работните односи , во пазарните односи, во
институционалната организација, во управувањето, во мерките ан
економската политика и во други елементи на економскиот систем.
Арендаторство (закупништво)во некои земји од Азија како остаток од
феудализмот. Исто така во распаѓање. Создава тешкотии во
сопственичките односи , во работните односи, а ја држи ниско и
продуктивноста на трудот.
развој
Плантажерство во Латинска Америка. Плантажите с е огромни
земјоделски имоти во приватна сопственост ан еден аристократски
слој. Порано се обработувале со робовски труд. Робовските односи
одамна се раскинати , но непосредните производители не добиле
земја. Останале да живеат на плантажите во сиромаштија и ниска
култура.
Кастинскиот систем во Индија. Кој пак ги кочи односите, ја сопира
институционалната организација, го искривува управувањето итн. Тој е
законски укинат
Ситносопственичко и натурално земјоделство во речиси сите земји
од Југот кое се задржува како основа за егзистенција на голем дел од
населението.

развој
2. Прокапиталистичките тенденции претставувале елементи на
современиот економски систем , а и некои од претходните на
капитализмот . Тука може да се наведат :
Израснување на домашниот приватен сектор во стопанството
Прилив на странски приватен капитал
Пробив на мултинационалните компании
Формирање на слободен национален пазар
Поддршка од страна на државата , за лесната индустрија, за
рударството и експлоатацијата на нафта з а извоз
Кредитно-монетарната политика на државата како главен метод з а
уредување стопанските движења,
Формирање на јавен сектор со државен капитал
развој
3. како просоцијалистички тенденции се јавуваат во 60тите години и
може да се сметаат :
Национализација на странскиот капитал
Создавање на државен сектор во стопанството
Аграрна реформа
Експропријација на крупниот домашен капитал
Создавање на задружен сектор во стопанството
Плански развиток на стопанството
Административно централистичка контрола и управување
Во 80тѕите престанаа просоцијалистичките тенденции и почна брз
израснување на прокапиталистичките.

Институционалната структура во дуалната
економија
• Односите во земјите во развој се вертикални да речеме хиерархиски и се движат одозгора надолу , но
само до средината на структурата. Потоа интеракциите стануваат двострани .
1. На врвот е владата . Од посебно значење е и националната банка. Таа служи не само за
стабилизациона политика, туку и з а развојна во овие земји. Тука се изградува макроекономската
политика, и развојните програми за одделни гранки на стопанството, оттука почнуваа мерките.
2. Развојните и комерцијални банки. Тие ги концентрираат колку што можат , финансиските средства од
сите извори и ги претвораат во капитал за инвестирање. Преку овие институции владата ги спроведува
своите програми и политики. Развојните и комерцијалните банки ги кредитираат претпријатијата.
3. Корпорациите се нависоко место , но сепак пониско од владата , а не на исто рамниште. Тие се тука
значајни не само по концентрацијата на капиталот, туку како крупни организации кои треба да ги
спроведат на дело владините проекти. Финансирањето доаѓа од буџетот или од крупни странски банки.
4. Приватните и државните претпријатија. Инокосните фирми се присутни како голем сектор на
стопанството. Нивниот број расте и се уште не започнал процесот на нивно интегрирање во монополи.
Приватните сопственици бараат слободен пазар, но се зависни
5. Секторот на мали приватни фирми. Институционално се состои од работилници, дуќани, продавници
и сл. Типичен е само за земјите во развој ж. Интеракциите во вид на купопродажба има само во
покрупните претпријатија од една страна и со домаќинствата , од друга, макар што и владата порано
настојуваше и овој сектор на малото стопанство да го стави под своја контрола.

Институционалната структура во дуалната
економија
6. Домаќинствата с е разбира, се огромен сектор според бројот, но
не помалку значајни се интеракциите. Имаат врски со другите
институции во системот, но речиси секогаш с е лабави. Тука
купопродажбите во мали количества се вршат најчесто меѓу самите
домаќинства или со малото стопанство

Дуалната економија во земјите во развој
• Дуалната економија претставува систем во кој паралелно и
истовремено постојат и коегзистираат два сосема различни сектори на
стопанството: традиционалниот и модерниот. Интеракции постојат
меѓу двата сектора но тие најголеми се внатре во секој се
• Традиционалниот сектор се состои од заостанатите дејности
:поледелство, сточарство, рибарство, и ситната трговија.
Производството е со полунатурален карактер или со промет на
локалните пазари со недоволно развиени стоковни и парични и
кредитни односи, аграрна пренаселеност и рурална пренаселеност,
ниско ниво на образование, низок животен стандард.
• Модерниот сектор е сконцентриран во градовите , посебно во
морските пристаништа и главните градови на државите. Тој се состои
од екстрактивна , преработувачка индустрија, развиен и модерен
сообраќај, современо банкарство, надворешна трговија и др.

Дуалната економија во земјите во развој
• Трансформацијата на економскиот систем во овие земји може и
да се сфати и како процес на преовладување на модерниот
сектор над традиционалниот. Интеракциите меѓу модерниот и
традиционалниот сектор имаат две главни форми
1. Миграција на вишокот на работна сила од традиционалниот и
вработување во модерниот сектор
2. Продирање на понудата и побарувачката од модерниот во
традиционалниот сектор

Институционалната структура и интеракциите на земјите во развој
Влада
национална банка Модерен
сектор
Корпорации
Развојни и Приватни и домашни
комерцијални мултинационални и државни и
банки мешовити
Приватни и државни
претпријатија
Мали приватни фирми

Традиционален
сектор
Домаќинства
Производствени мешовити
потрошувачки
(3+2+2)
Осма лекција (втор колоквиум)

Преминот кон пазарно стопанисување-
Глава 20
• Tранзицијата на економскиот систем во сите поранешни
социјалистички републики , и во секоја одделно е навистина сложен
процес при кој се менуваат сите елементи (карактеристики) на
системот .
• Транзицијата претставува Премин од еден во друг економски систем
при што се менуваат сите негови елементи.
• Но ако се инсистира за одбележувањето на најглавните промени тогаш
кaко такви ,можат да се набројат :
I. Ослободување на пазарот
II. Приватизација на сопственоста
III. Преструктуирање на стопанството и на претпријатијата

Оформување на пазарниот организам во
периодот на транзиција
1. Пазарен механизам
2. Пазарен организам
Првиот е во честа употреба , вториот ретко се користи. Синтагмата
механизам асоцира на некаква механичка постројка со која се управува
и тука е грешката со пазарот не може да се управува. Ако
менаџерството успее да надвладее над пазарот тогаш тој се претворува
во монопол , кој с е знае претставува негација на пазарот ,каков што за
извесен период беше и случајот на развиените земји , но и тогаш
нивниот пазарен систем не беше пазарен туку монополистички. Исто
така и административно-централистичкиот систем беше го потиснал
пазарот, но затоа целиот систем не беше пазарен.
• Од друга страна синтагмата организам означува суштество кое
има сопствен живот кое постои и функционира со сопствени
сили. Таква е и суштината на пазарот. За функционирање на
пазарниот организам повеќе одговара примената на современата
теорија за хаосот, но токму современото сфаќање дека хаосот не
претставува стихија , дека и во хаосот има некаков ред.
• Во пазарниот организам има и дефекти , како што има и
заболувања во секој организам , а за совладување на дефектите
се користат мерките на макроекономската политика, но не и
некакво програмирање и управување. Животворните сопствени
сили на пазарниот организам ја креираат и фундаменталната
ефикасност на пазарниот систем.
• Горната напомена з а дефекти во пазарниот организам е многу
значајна за транзицијата, бидејќи при преминот во пазарен систем се
јавуваат бројни аномалии токму на пазарот. Логиката и практиката
беше дека за совладување на тие аномалии, е способна и неопходна
државата па макар и со административни инструменти. Со вакви
сфаќања нема премин кон пазарно стопанисување.
• Различно од ова е сфаќањето дека пазарот претставува организам , и ја
вклучува логиката дека тој има не само сопствени животворни сили
туку и сопствени одбранбени функции. Најсилна таква функција е
конкуренцијата која е составна супстанција во организмот. Освен
одбранбените функции , пазарот има сили и за самостојно лечење на
раните или гасење на пожарите.

• Ова не ја исклучува и потребата односно оправданоста , од адекватни
функции и на државата и на пазарното стопанство.
• Ова важи за земјите во транзиција при преминот на пазарно стопанисување
исто како и во трансформацијата во развиените земји. И тука прашањето не
е дали државата има некаква улога на пазарот туку каква улога да има. Без
елаборирање основните функции на државата при преминот во пазарно
стопанисување можат да се сумираат како :
❑Устројување на правната основа за самостојно и ефикансо живеење на
пазарот
❑Преземање на економски, а не на административни мерки при текуштата
макроекономска политика кога се јавуваат аномалии
❑Водење конзистентна политика за коригирање на дефектите на пазарот-како
во развиените земји со пазарно стоопанство.

• Конкретни мерки со кои се оформува пазарниот организам во
периодот на транзицијата, а земајќи ја практиката на голем број
на земји од Централна и Источна Европа можат д асе сумираат
како што следува :
❑Престанување на општодржавното планирање со кое се
определуваат некакви материјални биланси, пропорции за
размената и сл. Сега се донесуваат само програми за одбрата и
услугите од инфраструктурните и другите дејности од јавен
карактер. Со тоа и самата држава се вклопува во пазарните
движења. Со тоа се јавува слободна понуда и побарувачка на
сите стоки и услуги.

❑Воспоставување на директни деловни односи во размената меѓу
претпријатијата .Ова автоматски следи со мерките на дерегулација и
прогласување ан самостојноста на претпријатијата.
❑Дерегулација (ослободување) на цените и нивното формирање на
пазарот. Под дејството на понудата и побарувачката како главни
фактори за движење на цените. Оваа мерка во многу земји не можеше
да настапи фронтално кај цените на сите производи и услуги, но затоа
предизвика и големи диспропорции помеѓу овие цени.
❑Автоматско вклучување на самородниот приватен сектор во
слободниот пазар. Новите приватни фирми, мали и средни
претпријатија кои самородно се јавиле по либерализацијата и
дерегулацијата веднаш промптно и целосно се вклучија во пазарниот
механизам.

❑Дерегулација на увозот и извозот на стоки. Се укинуваат голем
број на ограничувања и контролирања на размената со странство.
Со тоа домашниот пазар се отвора кон поширокиот регионален
па и светски пазарен амбиент. Ова е многу значаен квалитет во
оформувањето и на самиот внатрешен пазар, бидејќи од надвор
влегуваат не само количества на стоки туку и конкуренција, нови
деловни односи и нови трговски узанси и др.
❑Продирање на странски фирми на домашниот пазар со своја
директна и индиректна побарувачка. Нивното присуство тука на
самото место, регистрирани како самостојни деловни
институции,а не само со претставништва , го потенцира
оформувањето на вистински пазарен амбиент.
❑Ширење на маркетингот Во почетокот сфатен како комерцијална
реклама и пропаганда, но со текот на времето и во неговото целосно
значење како збир на активности превземувани во претпријатијата за
ширење и продирање на пазарот.
Со сите погоре споменати мерки се формира на пазарот на стоки и
услуги. Мерки кон таа насока имаше и во поранешниот социјалистички
систем прeку реформите . Но сега мерките се превземаат без колебања
и ограничувања :
❑Оформување на финансиски пазар. Оваа е сосема нова појава појава
во сите поранешни социјалистички земји. Некои предлози во таа
насока се јавиле уште во 1970-тите во поранешна Југославија , но
тогаш беа оценети како инкомпатибилни за еден социјалистички
систем па беа прекинати,така што таква ориентација и во земјите од
поранешна Југославија се јави со транзицијата во 90-тите години.
• Една објективна потреба за постоење на финансиски пазар се наоѓа во
објективното билансирање на изворите и намената на финансиските
средства. Но постои и втора потреба од финансиски пазар а тоа е
ефикасноста во алокацијата на финансиските средства (ресурси), како
и во комбинацијата со другите ресурси (трудот и природните
богатства).Тоа е потребата за успешно решавање на фундаменталните
проблеми на секој економски систем, што да се произведува? Како да
се произведува?
• Во процесот на транзицијата најпрво с е јави еден неорганизиран
девизен пазар и пазар на пари кој с е состои од финансиските
трансакции меѓу граѓаните и меѓу граѓаните но без посредување на
банките и менувачниците. Со вклучувањето на овие институции
пазарот станува организиран, но з ато а потребно нивно претходно
структуирање и приватизирање.

• Појавата и оформувањето на пазарот на капитал е уште потешка. Освен
реформираните банки за него с е неопходни и берзи за прометот на ХВ,
инвестициони трустови и други специјализирани финансиски институции.
Транзицијата ги оформува овие но уште побавно.
• Тука треба да се додаде и неопходноста од формирање на камата како
вистинска цена на капиталот и парите и на курсот како вистинска цена на
девизните средства. Во принцип и овие цени треба да се формираат
слободно на пазарот под дејство на понудата и побарувачката. Но се јавуваат
разни аномалии а владите интервенираат често со неекономски мотиви.
• Но во овие земји државата сеуште е многу вовлечена во бизнисот , ова е
заеднички проблем на сите земји во транзиција , како разви и земји во
развој. Второ инфраструктурата за супервизија и регулација на банките не се
разви така како што требаше. Трето, стопанскиот развој е ограничен поради
заостанување на развитокот на банкарските сектори кои с е спосбни да го
подржуваат развојот на реалниот сектор.

❑Појава на пазар на работна сила Тука транзицијата оди уште
потешко бидејќи с е јавува реалниот проблем на меѓучовечките
односи. Овој проблем во земјите со развиено пазарно
стопанство, има доведено во текот на втората половина на XX
век,до формирање на еден организиран пазар на работна сила во
кој понудата и побарувачката, до голем степен се врши преку
државни агенции за посредување на трудот, бидејќи постои
работно законодавство кое, покрај другото пропишува и норми
кои мора да се почитуваат при вработувањето, отпуштањето или
пензионирањето, и бидејќи платите како цена на работната сила
се формираат, според колективните договори . Ова значи дека
пазарот на работна сила и денес не е слободен.
Сивата економија во периодот на
транзицијата
• Во периодот на ослободувањето на пазарот при транзиција на
економскиот систем во сите поранешни социјалистички земји се јавија
разни аномалии и негативни појави кои доведуваат до разочарување.
Најмногу искривувања се јавуваат токму во ослободениот пазарен
амбиент , макар што ги има многу и во процесот на приватизација.
• Сивата економија е факт и реалност така што со нејзино следење
зафаќа и аналитичкиот пристап бидејќи се проценува дека на
почетокот на транзицијата таа претставува 30% до 40% од вкупната
стопанска активност. Меѓутоа ,аналитичкиот пристап како и кај
другите, посматрања, не брза да донесе заклучоци со осудување, туку
со заклучоци доаѓа со проучување на оваа појава.

• Пристапот на неолибералната идеологија не очекуваше такви
аномалии бидејќи во развиените земји од запад со пазарно
стопанство , сивата економија се манифестира со многу помал
обем 5% до 10%, така што з а случајот на источните земји тој и неа
ја објаснува како последица на претходниот (социјалистички)
систем, макар што тогаш ја имаше уште во помал обем одшто во
западните.
• И така со примена на аналитичкиот пристап се доаѓа до првиот
заклучок дека сивата економија не е еднородна појава, туку с
ејавуваат во разни облици па се разликуваат

• Видови сива економија :
❑Фалсификување на документи
❑Лажно маркирање на стоките
❑Евазија на царини, даноци, и придонеси
❑Перење на пари
❑Корупција
❑Непријавено вработување (вработување на црно)
❑Нерегистрирање на фирмите
❑Фалсификување на пари

❑Емисија на ХВ без реално покритие
❑Дефицитно финансирање или кредитирање
❑Прекумерна емисија или печатење на пари
Поради разните облици почнаа да се употребуваат и разни називи.
Така покрај називот сива економија се вели и : неформална
економија, паралелна економија, неофицијална економија,
илегална економија, субекономија, алтернативна економија идр.

• Основни дефиниции на сивата економија
• Black market –црн пазар кој се дефинира како незаконско тргување со
стоки чии цени и/или продажба е под државна забрана или контрола
• Наш стар назив со истото значење уште во употреба е црна берза но не
е сосема точен . Втор стар облик е шверц (smuggling) којшто се
дефинира како скриен или нелегален увоз или извоз на стоки, ,
посебно ако не с е плати царина, или таквиот увоз е забранет со закон
пример дроги. Трет назив е црна економија black economy која се
дефинира како : работа или услуги на лица кои не плаќаат даноци врз
нивните приходи. Овие приходи можат да бидат заработени легално
но непријавени з а оданочување, или нелегално. На крајот сив пазар
(grey market) претставува законско тргување со стоки кои се ретки во
определено време и така овозможуваат многу повисока цена одшто
би било нормално.
• Оттука сивата економија можеме да ја дефинираме како : стопанска работа
или дејност, која не е регистрирана во било која форма т.е. како фирма
,книговодствено или статистички, а која избегнува даноци и придонеси.
Државните органи настојуваат за наплатување на даноците и од оваа
дејност, но не ја забрануваат.
• Според тоа треба да се прави разлика меѓу сивата и црната економија .
• Црниот пазар и црната економија како нелегални па дури и штетни за
државата треба да се совладаат и оневозможат.
• Сивиот пазар и сивата економија треба правно да се регулираат и да се
претворат во нормално стопанисување, бидејќи чисто економски не се
штетни , а во периодот на транзицијата имаат дури и некои позитивни
резултати, какви што се :снабдување на населението и претпријатијата во
услови на замрена трговија и блокирана прекугранична размена, создавање
на претприемнички дух, ширење на конкурентноста и поттикнување на
ефикасноста во прометот, итн.
• Не претерано ако брзото избивање, ширење и растење на сивата економија
уште на почетокот при ослободувањето на пазарот се поврзе со првата фаза
на транзицијата . Во наредните фази таа сигурно ќе спласне , економијата ќе
стане нормална. Сивата економија ни тогаш не ќе исчезне сосема, но сепак
ќе се сведе на ограничени размери.
• Можат да се набројат неколку причини што го предизвикуваат избивањето
во првата фаза. Една од тие причини се несредените внатрешнополитички и
меѓудржавни услови, со блокади и слични појави. Во тие услови единствено
црниот пазар можеше да успее,бидејќи нормалната трговија беше
парализирана. Втората причина е дерегулацијата з а ослободување на
пазарот, а уште недонесени нови законски прописи за нормална пазарна
размена. Трета причина беше парализацијата на институциите на пазарната ,
финансиската и даночната инспекција, во првата фаза додека ти се
реорганизираа и преструктуираа. Четвртата причина е фактот што навистина
постои и кај многу луѓе , стремеж з а брзо збогатување, макар и со нелегални
постапки, па дури и со нанесување штета на другите граѓани.
• Посебна анализа заслужува евазијата на царините, даноците и
придонесите, која беше станала вообичаена во првата фаза на
транзицијата, па дури и претставуваше главен облик на сивата
економија.
• Во економијата особено во трговијата , владее едно
фундаментално правило а тоа правилото на еквивалентот, сите
учесници во прометот се држат до тоа правило и бараат
еквивалентот да го добијат веднаш и во сите случаи. Меѓутоа при
плаќањето на даноци не се добива еквивалент директно, и треба
да се има висока свест па да се сфати дека тој се добива подоцна
и индиректно со јавната потрошувачка.

• Од ова може да се извлечат два заклучоци :
• Даноците мора да се плаќаат без да се бара директен и личен
еквивалент. А вториот е дека даноците во нормална пазарна
економија мора да бидат што пониски а буџетските средства
рационално потрошени.
• Тука неопходно е прифаќањето на адекватна правна регулатива
која ќе го регулира пазарното стопанисување, но и без
самоволија и од нејзина страна , и без претерана контрола.

• Уште една напомена дека сивата економија во периодот на
транзицијата се практикува , не само од самородниот нов
приватен сектор, или од приватниот сектор по приватизацијата ,
туку и од државниот т.е. општествен сектор пред приватизацијата,
од јавниот сектор на стопанството и нестопанските дејности па и
од страна на самите државни органи вклучувајќи ги и владите.
• Имено дефицитното буџетско трошење претставува облик на сива
економија, а исто така и инфлаторната емисија на пари,
одобрувањето на кредити без гаранција на враќање итн.

Преструктуирање на секторите на
сопственоста и на претпријатијата –Глава 21
• Ослободувањето на пазарот и формирањето на новиот пазарен
организам, заедно со пратечките појави како што видовме
претставува еден збир на промени во процесот на транзиција.
Друг таков збир на меѓусебно поврзани промени кои доведуваат
до нов квалитет на економскиот систем претставува
преструктуирањето на сопственоста посматрано,
макроекономски , и преструктуирањето на претпријатијата
посматрано микроекономски.

Методите и проблемите на
приватизацијата
• Сопственоста на средствата за стопанисување е прв од
фундаменталните елементи на секој систем. Оттаму промената на
сопственоста е вонредно значајна при преминот на друг систем, така и
сега може да се каже дека без промена на сопственоста не би успеала
транзицијата на економскиот систем во поранешните социјалистички
републики.
• Претходните обиди за реформирање на нивниот систем беа застанати
на половина пат,или дури и на почетокот,бидејќи не ја напуштаа
државната сопственост, како што не го напуштаа ни монистичкиот
систем. Ова е денес е сосема јасен и општо прифатен факт, макар што
хронолошкиот редослед на транзицијата беше почнала со други мерки
бидејќи беше полесно да се спроведат.

✓Приватизацијата не е цел сама за себе. Целта е да се решат двата универзални
проблеми на економскиот систем т.е. прашањата за алокација на ресурсите и за
комбинацијата на ресурсите (што да се произведува и како да се произведува).
✓Поинаку изразено со приватизацијата се очекува да се постигне многу подобра
ефикасност на стопанисувањето одошто беше со претходната сопственост.
Поконкретно треба да биде значително повисока економичноста на
производството, и рентабилноста на пласманот.
✓Искуството на сите современи економски системи покажа дека со приватната
сопственост се постигнува подобра ефикасност одошто со државната, но и помала
социјална праведност.
✓Предноста на ефикасноста произлегува оттаму што приватниот субјект, како
носител на правата кои произлегуваат од сопственоста во практиката покажува
поголема грижа за чување на средствата (имотот и капиталот) и поголем интерес за
нивно ефикасно користење , од кое произлегува и оплодување.

• Последната напомена не се однесува на правниот принцип околу правото на
човекот (граѓанинот) на приватна сопственост , што значи и на неговите
права на располагање, користење и плодоуживање па и на управување со
средствата што се изворно негови, туку се однесува на токму на
приватизацијата со пренесување на средствата и правата од државните
рогани и управи на приватни лица.
• Приватната сопственост е збир на права кои им дава исклучивост на
сопствениците над користењето на ресурсите. Оваа зона на слобода е бедем
против тиранијата и еден аспект. Приватната сопственост создава интерес за
ефикасност и иновации. Интернализирање на трошоците и добивките од
употребата на ресурсите, со поттикнување на ефикасна организација и
подмазување на размената. Приватизацијата бара непоколебливо и
независно судство, но таа може да почне само преку законодавството за да
ги отстрани сомневањата околу очекуваните резултати.
• На почетокот на транзицијата од вкупната вредност на создаденото
национално богатство (што значи без природните ) богатства , кое беше
акумулирано од претходните периоди во разните источни земји при
почетокот на приватизацијата :
1. Само околу 5% до 20% претставуваше пренесена вредност на
национализиран имот создаден како изворен приватен од порано т.е.
Уште пред појавата на социјалистичкиот систем
2. Околу 10% до 20% од вредноста беше создадена во социјалистичкиот
период како изворно приватна , во прв ред станови за сопствено
користење
3. И околу 60% до 85% е вредност создадена во периодот на социјализмот
како државна, општествена или задружна
Сегашната приватизација претставува пренесување на правата на сопственост
кај трета категорија.

Методите и проблемите на приватизацијата
• Од сите овие расправи и дилеми и конкретно превземени мерки во стопанството произлегоа и голем број на
методи на приватизацијата.
❑ Распределба на ваучери Оваа мерка произлезе од принципот на праведност т.е. од гледиштето дека државната
односно општествената сопственост во претходниот систем беше создадена со трудот (ми со присилното штедење)
на сите луѓе, па според тоа сега таа треба да се пренесе во приватна сопственост пак на сите. И така државата
изврши еднократна распределба на ваучери со еднаков износ на сите полнолетни граѓани. Ваучерите се хартии од
вредност кои гласат на име и со кои се потврдува правото на сопственост на определениот износ од вкупната
вредност на целокупниот државен односно општествен имот.
❑ Ваучерите би можеле да носат определена камата, но управувањето со средствата за производство (капиталот) ќе
остане, на стариот начин, врз управата на претпријатието. Во тој случај приватизацијата не би била пратена со
вистинско преструктуирање.
❑ Затоа следи втората фаза на мерката во која одделните државни претпријатија се продаваат на лицитација, преку
емисија на акции за да се претворат во акционерски друштва. Сопствениците на ваучери можат д а купат акции и
со тоа да станат акционери на определени претпријатија.
❑ Процесот е ограничен кога државата нуди определена сума од нејзиниот имот, т.е. акции. Кога имотот е продаден
или веќе нема заинтересирани носителите на ваучери за да платат за додатни акции циклусот завршува.
❑ Овие циклуси се наречени бранови на приватизација.

• Но ваучери се распределија во некои земји во транзиција. Меѓу нив е и Русија , со
најдолга претходна трајност на социјализмот, и со најразвиена свест з а праведност,
но исто така и Чешка и уште некои.
❑ распределба (продажба) на интерни акции Овој метод претставува комбинација
на праведност и на економски интерес. Одделните поранешни претпријатија се
приватизираат на тој начин што на вработените (и на пензионерите) им доделуваат
определен број на акции во зависност од стажот проведен во претпријатието , и со
тоа бенефицирана (намалена) цена од номиналната.
❑Акциите носат дивиденда во зависност од добивката (а не фиксна камата) и даваат
право на глас на собранието на акционерското друштво. Втората бенефиција е што
отплатата на добиените акции може да се врши со текот на времето од наредните
плати или дивиденди. Економската заинтересираност произлегува од плаќањето з а
акциите, макар и по намалена цена од номиналниот износ и од акционерското
влијание врз управувањето.

❑Продажба на акции на финансискиот пазар .Во оваа мерка нема
принцип на праведност туку се бара само економска ефикасност .
Сопственоста с е приватизира со емисија на редовни акции кои
се продаваат на секое заинтересирано физичко лице или правно
лице, и тоа со полна цена според аукциското наддавањање
односно според берзанско котирање. Самата емисија е често
деловна (купопродажна операција) операција од која државата
добива финансиски средства за други свои потреби. Исто така
акционерите имаат целосен приватносопственички интерес, и
можно влијание врз управувањето со претпријатието.

❑Комбиниран метод се комбинираат социјалниот со
економскиот принцип на тој начин што се распределуваат
ваучери за дел од вкупната вредност на државниот имот , се
доделуваат интерни акции за втор дел од вредноста , и се
распродаваат редовни акции на финансискиот пазар за
останатиот дел.
❑Продажба на комплетни претпријатија или делови .При овој
метод нема ваучери ни интерни ниту екстерни акции. Се води пак
според чисто економскиот принцип. Проценетата вредност на
претпријатијата или на одделните делови , или на погони, или
складови, машини и други недвижнини се продава на поединци
или групи. Исплатата веднаш или во рати.
❑Продажба на државни станови се врши претежно според социјалниот
принцип со тоа што како купувачи се јавуваат само станарите, а не другите
заинтересирани цената се бенефицира. Економскиот интерес се јавува по
продажбата, со тоа што приватизираните станови подобро се одржуваат, а и
можат да влезат во пазарниот промет.
❑Денационализација овој метод се однесува и применува на имотот кој
порано бил, изворно приватен а национализиран во времето на
социјалистичкиот систем.
❑Приватизација на земјоделските површини се однесува на земјиштата кои
биле национализирани или колективизирани, или кои беа добиени изворно
во државна, општествена или задружна сопственост со изорување на ледини
и мелиорации и др. Во времето на социјалистичкиот систем. Се врши повеќе
по принципот на праведност отколку економски причини. Дури постои и
гледиште дека оваа мерка не е економски оправдана бидејќи површините се
расцепкуваат.

✓За нормално извршување на приватизацијата е потребно и нужна и
соодветна институционална организација т.е. формирање на нови
институции кои порано не постоеја во овие држави.
✓Една државна агенција за приватизација е најважна таква институција
, но пренесувањето ан сопственоста , рековме претставува
купопродажен акт, што значи с е јавуваат две странки. Едната се
купувачите а другата е агенцијата која го продава имот0т во името на
државата.
✓ агенцијата се јавува како титулар на државата односно општествената
сопственост се додека не се заврши целиот процес на приватизација.

• При ова важно прашање е користењето, односно намената на
средствата добиени со приватизација. Тука прв принцип е овие
средства да не се претворат пак во некаков државен
инвестиционен фонд за финансирање на нови инвестиции.
• Во таков случај фактички не би се извршила вистинска
приватизација. Така приходите од приватизација фактички се
користат за отплатување на државните долгови, за социјални
намени, за покривање на некои буџетски потреби, за
финансирање на преостанатиот јавен сектор и сл.

❑Нови инвестициони фондови се формираат како приватни
институции (аналогно на финансиските трустови во развиените
западни земји) Овие на деловен начин прибираат депонирани
акции и ваучери од граѓаните и се грижат за нивната
најпрофитабилна употреба, со наплата на провизија.
❑Берзите се нови институции кои ја вршат функцијата на
прометот на акциите во новоформираниот финансиски пазар.
Берзите се неопходни за ефикасното преструктуирање и
управување кај секторот на новите акционерски друштва
(аналогно на корпорациите и компаниите).

❑Тука треба да се спомене и формирањето на самороден
приватен сектор создаден по оригинерниот метод, при кој
одново и изворно с е формираат приватни фирми од сопствен
имот и сопствени заштеди на граѓаните. Овој тек е самостоен и
нема врска со веќе наброените методи, ниту со институциите но
се вклопува со севкупниот процес на приватизација на
стопанството.
❑Приватизацијата како еден од најзначајните и најсложените
акции раѓа и свои проблеми кои го отежнуваат и забавуваат
целиот процес на приватизација.

• Најтешките појави и дилеми на приватизацијата се :
❑ Како да се постигне праведност и економска ефикасност при пренесување на сопственоста?
❑ Како да се оцени вредноста на секое одделно претпријатие пред приватизацијата? (книговодствено,
аналитички, пазарно,комбинирано) за да биде објективна оценката?
❑ како да се спречат обидите (и реалните појави ) за грабеж при пренесувањето ан сопственоста:?
❑ Што ќе стане со технолошкиот вишок(превработеноста) по приватизацијата?
❑ При прераспределбата на интерни акции дали работниците ќе станат вистински акционери?
❑ Како да се продадат комплетни претпријатија кога граѓаните немаат доволно средства д а ги купат?
❑ Како ќе се однесува странскиот капитал по откупувањето на комплетни претпријатија , или на дел од
акциите?
❑ По денационализацијата деколективизацијата и приватизацијата на земјоделските површини дали
новите сопственици ќе бидат заинтересирани за земјоделското производство?
❑ Кај самородниот приватен сектор како да се спречат шпекулативни тенденции , евазијата на даноците,
вработувањето ан црно , чисто намените работни односи и другите облици на сива економија?

Новата структура на стопанството по
• Со приватизацијата се менува структурата на стопанството посматрана од
аспект на секторите на сопственост па се разликуваа
✓Државниот сектор како доминантен
✓Задружниот сектор најмногу застапен во земјоделството
✓Секторот на индивидуални приватносопственици
• Една од заблудите на неокласичната економија било дека после

приватизацијата ќе постои еден сектор на приватна сопственост.
Аналитичкиот научниот пристап земајќи ги сите атрибути на сопственоста ќе
мора да разликува повеќе сектори на стопанството според видовите на
сопственоста комбинирани со другите елементи на системот т.е. Со разните
начини на управување, со типовите на работни односи, со
институционалната структура кои сумирано можат да се наречат начини на
стопанисување.
Новата структура на стопанството по
• Според специфични карактеристики на источните земји, историското наследство од 19 век и првата
половина на 20 век како и сите промени во земјите во транзиција треба да се разликуваат :
❑ Сектор на приватни земјоделски домаќинства (во времето на социјалистичкиот систем бил
колективизиран присилно, но и тогаш с е одржале начинот на живеење, потрошувачката, селската
култура и сл.)
❑ Сектор на мало приватно стопанство( мал обем на средства и на вкупниот приход , инокосни фирми,
претприемничко управување , наемни односи со мал број вработени во претпријатијата и целосна
пазарна ориентација)
❑ Сектор на средно и крупно стопанство( ги вклучува претпријатијата со 100-500 вработени како средни
и тие со над 500 како големи тоа главно вклучува акционерски друштва, холдинг компании и сл.)
❑ Јавниот сектор на стопанството и нестопанските дејности (треба да стане еднаков со таквиот сектор во
развиените западни економии , сопственоста ќе с е приватизира но од државна ќе треба да се
претвори во јавна што не е формална работа).
❑ Сектор на мешовита сопственост (вклучува мешовити претпријатија со приватна и јавна сопственост и
мешовити претпријатија со домашен и странски капитал)
❑ Сектор на странски приватен капитал (се оформува со навлегувањето на странските фирми , сега е во
помал обем но со текот на времето ќе станува позначаен)

Преструктуирање на претпријатијата
• Процесот на транзиција има и микроекономски аспект кој с е нарекува
преструктуирање на претпријатијата.
• Целта на приватизацијата е да с е постигне повисока ефикасност во користењето на
средствата капиталот , но таа не се постигнува само со промена на сопственоста ,
туку с е неопходни низа акции и мерки поврзани со управувањето и организацијата
на работењето во секое одделно претпријатие.
• Пристапот на неолибералната економија очекува дека со приватизацијата целта
брзо ќе с епостигне само со притисокот на слободниот пазар, дека странскиот
капитал брзо ќе го превземе управувањето, дека ќе се развие домашниот
менаџмент, а претпријатијата кои не можат да работата без ќе загуби брз ќе се
ликвидираат.
• Но практиката покажа обратно дека странскиот капитал е заинтересиран само за
сигурни вложувања во профитабилни објекти, дека домашните директори немаат
менаџерски знаења и способности (со ретки исклучоци) и дека брзата ликвидација
е невозможна поради социјалниот проблем на стечајците.

• Дефиниција на поимот преструктуирање на претпријатијата
Преструктуирањето на претпријатието може да се дефинира како
обезбедување на потенцијално успешните претпријатија со
потребните финансиски средства и со управувачките способности да
преживеат и да се развијат во новиот отворен конкурентски амбиент.
Ваквото преструктуирање ги вклучува како активата така и пасивата.
Преструктуирањето на активата значи подобрување на перформансите
резултатите преку инвестирање на капитал и со техничка помош.
Преструктуирањето на пасивата с е однесува на промени во структурата
на капиталот, и ги вклучува кредиторите, акционерите, сумите и
термините на долговите и побарувањата, и посебно репрограмирањето
на посебните долгови
• И така во процесот на преструктуирање на претпријатијата можат
да с е разликуваат
1. Мерки што с е превземаат внатре во одделни претпријатија
2. Мерки што ги превземаат владите во транзиција

Мерки што за преструктуирање што с е
превземаат внатре во одделни претпријатија
❑Промена на управувањето со премин од административно рутинерско на
претприемачко и менаџерско
❑Промена на организационата шема на претпријатието за да се адаптираат
разните одделенија кон новото управување
❑Реорганизацијата на погоните и другите деловни единици
❑Модернизација на производствената програма со но асортиман и
флексибилни серии итн .
❑Заострување на контролата на производствениот процес, на квалитетот на
производите, користењето на работното време и др.
❑Ослободување од вишоците на работната сила, и организирање на интерен
пазар на работна сила во претпријатието.
❑Настапување на пазарот на стоки и услуги со маркетиншки истражувања и
акции, и создавање на сопствена дистрибутивна мрежа.

Мерки што за преструктуирање што с е
превземаат внатре во одделни претпријатија
❑Техничко технолошка обнова , реконструкција и модернизација
на погоните и на истражувачките одделенија.
❑Вклучување во финансискиот пазар , во земјата и во странство

Мерки што за преструктуирање што се
превземаат од владите за преструктуирање на
претпријатијата
❑Престанување на политичките (партиските) интервенции во претпријатијата
❑Престанување на државните (буџетските) субвенции за одделни претпријатија
❑Внесување на стечајот како нормална правна постапка во законодавството и практиката
❑Настапување со државна програма (со дефинитивни ) решенија за претпријатијата кои
долго време работеле со загуби.
❑Обезбедување на нови инвестициони вложувања од странски извори (меѓународни банки)
❑Обезбедување на разни видови техничка помош од меѓународни организации
❑Репрограмирање на големите (стари) долгови на одделни претпријатија
❑Преструктуирање на поранешните државни банки за да станат вистински деловни во
односите со претпријатијата.
❑Обезбедување на социјална заштита за стечајните работници и за предвремено
пензионираните лица.

Мерки што за преструктуирање што се
превземаат од владите за преструктуирање на
• Од сите наброени мерки како најзначајна може да се смета
промената на управувањето со премин на претприемачко и
менаџерско ,односно со комбинација на овие две при сегашната
трансформација на системот во земјите со развиени пазарни
стопанства. Без промена во управувањето нема ефекти. А
промената не доаѓа автоматски со приватизацијата туку
претприемништвото и менаџментот се развиваат по
приватизацијата.
• Друга значајна промена е технолошката модернизација сфатена
во најширока смисла т.е со вклучување на модернизација во
производствената програма, истражувачките одделенија и
користење на информационите системи.
Проблеми при преструктуирањето на
• Како и кај сите други промени во процесот на транзиција така и при
преструктуирањето на претпријатијата се јавуваат проблеми. Еден
таков проблем е проблемот на превработеноста (наследена од
претходниот систем) .Преструктуирањето бара претпријатието да се
ослободи од вишокот на работната сила , со преквалификации,
предвремено пензионирање, напуштање по своја волја и отпуштање.
• Втор и голем проблем се претпријатијата со трајно големи загуби.
Промената во економскиот систем ја менува и положбата
претпријатието во окружувањето. Но сепак претпријатието не е
пасивен елемент што само трпи, туку може и да го користи
окружувањето. Успехот на претпријатието ќе зависи и од
вклопувањето во поширокото опкружување. Големите корпорации во
развиените земји имаат дури и посебно одделение за односи со
јавност public relations department).

Начини за вклопување на претпријатието
во окружувањето
1. Прибирање на информации за настаните во окружувањето и тоа не само
за движењата на пазарот, туку и з а збиднувањата на секој блок
институции. Информациите се прибираат антиципирано т.е. Однапред да
се знае за намерите на субјектите, посебно на државните органи. Ова
наликува на конјуктурната анализа на пазарот.
2. Лобирање на институциите во окружувањето во прв ред државните
органи, деловните банки, кај партнерите , комитентите, итн. Успехот на
лобирањето зависи од аргументите со кои се настапува т.е од
документацијата и податоците. Со лобирањето претпријатието изнесува
не само што се неговите потреби и интереси, туку кои ќе бидат и користите
за јавноста ако се задоволат или поткрепат неговите барања.
3. Организирано настапување преку деловните асоцијации во прв ред
коморите.Ако овие асоцијации се усогласат ставовите ќе биде полесно да с
е влијае врз сите други институции во окружувањето.

Општ модел на окружувањето на
претпријатието по транзицијата
Партии Државни Комори и

органи синдикати
Одделно
Јавни Национална
Буџет и јавни претпријати Деловни
установи банка
фондови е банки,
Агенции во
Партнери и финансискиот
домаќинства
коминтенти промет


(3+2+2)
Седма лекција (втор колоквиум)

Вовед во анализата на транзицијата –Глава
17
• Различни пристапи
Транзицијата претставува премин од една ситуација во друга односно
премин од еден сплет на околности во друг
Премин од еден во друг економски систем при што с еменуваат сите негови
елементи.
. Транзицијата е синтагма во современата економска литература која се
употребува кога станува збор з а источните земји т.е за поранешните
социјалистички земји. Овој термин понекогаш с е употребува и з а западните
земји , з ада с е означат преминските фази во нивната историја како што е
периодот на 80тите години. Сепак з а западните земји најмногу се употребува
зборот трансформација., со кој се означува преобразба- но не така темелна. За
комплетно разјаснување тука ја додаваме и синтагмата реформа која означува
мерки за усовршување на постојниот систем , каков и д а е тој (макар што
понекогаш и овој збор се употребува за транзиција).

Вовед во анализата на транзицијата –Глава
17
1. Транзиција ( источни земји 90тите години крај на 20 век)
2. Трансформација (западните земји 80-ти 90-ти години)

Транзицијата на земјите поранешни социјалистички и
трансформацијата на економскиот систем на развиените земји со
пазарно стопанисување се два современи паралелни феномени,
кои с е различни појави .
Заеднички им се само процесите на: приватизација, дерегулација,
ослободување на пазарот, нова положба на јавниот сектор,но
различни им се појдовната основа, интензитетот на промените,
актуелната проблематика, постигнатите резултати итн.
Разлики меѓу трансформацијата и
• Тие се разликуваат дури и хронолошки,. Имено трансформацијата
во западните земји започна една деценија порано, т.е. Од самиот
почеток на 80-ите во 90-те таа се заврши. А транзицијата во
источните земји започна во 90-те и веројатно траеше до крајот на
првата деценија на 21 век.

Пристапи за транзицијата
• Прво , пристапот на јавно мнение т.е. Субјективните сфаќања на
граѓаните околу проблемите со кои се бореле во минатото, од
една страна и нивните надежи за позитивна преобразба во
иднината, од друга страна. Овие сфаќања се спонтан рефлекс од
личното поранешно негативно искуство, тие претставуваат
осознавање на нереализираните надежи и илузии.
• Но може да се каже и дека јавното мнение се формира како и
порано, под влијание на дневната политичка демагогија на
владејачката идеологија, или дури и реториката на опозиционите
партии и сили.

Пристапот на јавното мнение со реалност гледа дека нема
враќање назад кон поранешната состојба колку и да се тешки
животните проблеми во сегашниот период на транзицијата. И
бара поради незнаење преминот во нов систем да го изврши
само државата како што таа ги спроведуваше сите реформи во
минатото, државата да ги контролира процесите во стопанството
дури и пазарот и цените , и да ги задоволува барањата на сите
слоеви на населението.
Субјективниот пристап произлегува од задоволените и
незадоволените интереси на одделните групи на граѓани.

• Второ пристапот на неокласичната (неолибералната)
идеологија. Од развиените земји која го оценува поранешниот
социјалистички систем како девијантна појава и како утописка
замисла, и нуди свои идеолошки рецепти за транзицијата во
источните земји макар што е поинаква од трансформацијата во во
западните, бидејќи реалната ситуација е поинаква.
• Оваа идеологија на пример замислува дека е доволно да с е
премине во парламентарна демократија во политичкиот
систем,да се изврши брза приватизација на наследената државна
сопственост и да се напушти планирањето па транзицијата ќе
биде завршена. Ако се јавуваат проблеми со невработеноста и
превработеност, одговорот на овој идеолошки концепт е дека без
жртви нема прогрес и дека нема друга алтернатива.

• Аналитичкиот пристап за науката кој настојува со реални
погледи да даде свој придонес во процесот на транзиција. Овој
пристап не ја негира неокласичната (неолибералната) економска
теорија, како што не ја негира ни кејнзијанската теорија или
теоријата з а мешана економија, или економските концепции на
социјалдемократската струја, па дури ни класичната
марксистичка економска мисла. Аналитичкиот метод се оградува
од идеолошките митови на сите овие школи и се користи со
нивните методи на истражување , како и аналитичкиот
инструментариум на многу други современи економски теории ,
што на крајот го сочинува основното езгро на економската наука.
• Аналитичкиот пристап за науката во истражувањето на транзицијата с
е состои од :
Третирање на поранешниот систем како историски факт и како
неуспешен обид за изградување систем што би бил поинаков од
капиталистичкиот
Испитување на причините за неуспехот на поранешниот систем
Согледување и укажување на специфичните разлики кај одделните
земји
Предлагање мерки за поуспешен тек на транзицијата
Анализирање на проблемите во периодот на транзицијата
Следење на резултатите по одделни земји
Со аналитичкиот пристап се служат економските истражувачи во
западните и во источните земји.

Кризата на административно централистичкиот
систем во 80-те години
• Економскиот систем во развиените западни земји претрпел шокови во
70тите од каде произлезе потребата за негова трансформација во
80тите .
• Слично социлјалистичкиот административно=-централистички систем
во источните земји претрпе тешка криза во 80-те од кои произлезе
неговата транзиција започна во 90-тите.
• И пак тоа не е излез од кризата туку само премин во нов систем со
промена на сите негови елементи.
• До 70тите години можеме да зборуваме за заодот на социјализмот
како колективно масовно општество, настапува ерата на
ослободување на индивидуалните акции и мотиви.
• Карактеристики на новата епоха се три : информатизацијата,
индивидуализација, интернационализација.

• Покрај поранешните проблеми се појавиле и нови проблеми:
Речиси Стагнација на производството најголем успех во
претходните децении беше растежот со 5% но во почетокот на
80тите години овие паднаа под 2%, а при крајот ан деценијата
стигнаа и до нулата или дури станале негативни,
Опаѓање на животниот стандард на населението и криза на
снабдувањето. Стандардот и порано не бил висок поради ниското
општо ниво на развиеност, поради големите одвојувања за
акумулација, за армијата и државната администрација и поради
форсирањето на тешката индустрија. Но сепак тој растеше, макар
и бавно, особено заедничката потрошувачка.

Опаѓање на ефикасноста на стопанисувањето Продуктивноста на трудот и
порано била ниска одошто земји во запад со исто ниво на општа развиеност
, поради форсираната полна вработеност и поради недоволната грижа околу
материјалните трошоци.
Се јави задолженост и презадолженост во странство а порано таквата
појава немаше бидејќи системот ја толерираше. СССР се задолжи во
западните развиени земји со увоз на храна и опрема , а
централноевропските земји станаа должници на СССР со увоз на нафта, гас и
репродукциони материјали.
Неисполнување на планските предвидувања и директиви ова било
директен удар врз системот. И порано имало такви поединечни појави , но
сега тие станале толку масовни што казнените мерки веќе се беспредметни.
Се јавија диспропорции во структурата на стопанството .Порано
заостануваа земјоделството, трговија, и станбената изградба ,. Но сега се
јавија диспропорции во развиеноста и меѓу гранките на тешката индустрија,
на енергетиката и сообраќајот и тн.

• Причини за проблемите
Претворувањето на идеологијата во догматизам кој ги сопираше
трендовите кон промени така и замислите за реформите. Со текот на
времето се исцрпе ентузијазмот од социјалистичката револуција и од
победата на фашизмот.
Втората причина за проблемите е влијанието на монистичкиот
политички систем врз економскиот систем. Монополот на власта не
дозволуваше нови решенија алтернативни на постојниот систем.
Привилегиите на политичкиот, бирократскиот и армискиот
естаблишмент во заедничката потрошувачка ги рушеше темелите на
социјалната еднаквост. Конфликтите меѓу самите социјалистички земји
делуваа разочарувачки з а целиот општествен поредок.

• На трето место може да се споменат дефектите на самиот
административно-централистички економски систем. Овие доведоја
до проблемите како непродуктивна потрошувачка за одбраната, за
освојување на далечниот исток, на далечниот север, за вселената ,
трошоците з а гломазната администрација итн.
• Планирањето целосно стана бирократски механизам.
Административното управување во претпријатијата дефинитивно ја
сопре иницијативата на директорите и на стручните технички кадри.
Отсуството на цените на факторите на производство ја искриви
нивната алокација и комбинација. При отсуство на кредитен систем и
вистински пазар стоковнопаричните односи станаа административни и
бирократски.

• Како четврта причина за проблемите за кризата и на крајот за
неуспехот може да се смета на феноменот ‘’меки буџетски ‘’
ограничувања, како што го нарекол унгарскиот економист Јанош
Корнаи, а денес тој назив е познат во економската литература
ширум светот. Имено државните расходи за
економски,социјални, политички, одбранбени, културни,
образовни, здравствени и други потреби се вршеа со оценување
на нивната оправданост (што не е грешка), но и без доволно
внимание на расположивите приходи во државните буџети. Така
многу често с е правеле расходи кои не можело да се
покријат.Строгата контрола на цените и платите ја спречувала
појавата на инфлација- но се јавил траен недостиг на материјални
средства.
• И како петта причина на негативно влијание може д асе смета
демонстрациониот ефект. Идеологијата очекуваше дека
капитализмот ќе пропадне, а тој преживеа и ги преживеа тешките
шокови од 1970тите а во 80тите изврши успешна трансформација
на системот со навидум застарени метопди но со добри резултати
во ефикасноста.
• Што значи основна причина за незадоволство туак е што не се
исполнија очекувањата.

Програмските концепции и мерките за премин
на нов систем во Руската Федерација –глава 18
• Аналитичкиот пристап во науката не се задоволува со општите
констатации кои се носеа за сите поранешни социјалистички земји за
разлика од неолибералната или неокласичната идеологија и пристапот
на јавното мнение.
Така со аналитичкиот пристап можат денес како и порано , да се
разликуваат 5 групи источни земји :
земјите од бившиот СССР
Земјите од централна Европа
 Кина и социјалистичките земји од Далечниот Исток
Некои земји во развој кои порано имаа просоцијалистичка
ориентација.
Сите овие земји во исто време се наоѓаа/т во транзиција.

Нови контроверзни расправии
• Н а самиот почеток на 1990тите во самиот СССР се водеа опстри
расправи за излезот од кризата со три алтернативни насоки :
1. Според едната насока која може да се нарече умерена земјата
би требало да продолжи со реформски зафати кои беа
прокламирани и започнати во средината на 80-титеОваа насока
имаше верба во основните елементи на социјалистичкиот
систем и сметаше дека со спроведувањето на мерките на
реформата системот ќе добие нови сили, и ќе постигне
задоволителни резултати во развојот и во ефикасноста на
стопанисувањето како квалитативна определба, но основната
социјалистичка ориентација не се напушта.

• Втората алтернативна насока е конзервативна , земјата треба да
престане со реформските зафати и да се врати на ортодоксниот
социјалистички систем каков што беше изграден во триесеттите
години и како таков постоеше до средината на 50тите. Проблемите с е
објаснуваа не само како дефекти на системот туку и како завера на
капитализмот од Запад.
• Според третата насока која може да се нарече радикална земјата
треба да премине на нов модел на општествено уредување со
напуштање на планскиот и со премин во пазарен систем , при што
треба да се променат сите елементи , а исто така суштествено да с е
намали улогата на државата и да се почитуваат правата на граѓаните.
Таквиот премине е неопходен бидејќи претходниот систем веќе не
обезбедува просперитет и не е во можност да ги реши пројавените
проблеми дури и ако се реформира.

• Новите противречни расправи не престанаа туку се јавија две струи во
самата трета радикална насока. Се постави прашањето дека ако
преминот во нов систем е неизбежен и неопходен колку брзо треба да
се изведе оваа транзиција?
1. Според едната струја требало брза промена на системот . Самата таа
го пушти во оптек изразот шок терапија , инаку познат од
стабилизационата политика. Објаснувањето е дека во периодот на
транзиција проблемите с е неминовни и ако таа не се изврши брзо
незадоволствата ќе растат, и ќе с е шират па ќе се јави опасност од
реставрација на социјализмот т.е. од победа на втората
конзервативна насока. Оваа струја е доследен следбеник на
неолибералната филозофија од Запад Во самата Русија е
промовирана од страна Џефри Сакс, професор на Харвард
Универзитетот, кој во почетокот на 90туите бил официјален советник
на Руската Влада..
2. Другата струја е за постепени промени во системот.
Објаснувањето е дека социјалните проблеми предизвикани од
транзицијата треба постојано да се имаат во предвид и да се
решаваат со самиот нејзин тек. Оваа струја е следбеник на
неокејнзијанската филозофија во САД и на социјал-
демократската струја во Западна Европа. Идејата била изнесена
при една посета на Џон Кенет Галбрајт, макар што тој не е ничиј
советник.

• Освен по прашањето за брзината , контроверзни расправи има во
врска со длабочината на промените т.е. На интензитетот на промените
во секој од основните елементи на економскиот систем. Така при
промената на сопственоста најрадикалните погледи сметаат дека
речиси ништо не треба да остане во државна, односно јавна
сопственост, а умерените велат дека и по спроведувањето на
приватизацијата ќе остане значаен еден сектор на стопанството.
Прашањето з а институционалната структура и за
меѓуинституционалните интеракции најрадикалните погледи сметаат
дека на државните органи треба да им остават многу мали
ингеренции, а умерените велат дека и по дерегулацијата и
либерализацијата државните институции ќе имаат значајни функции
бидејќи стопанството и по транзицијата останува да биде еден сложен
механизам , односно организам.

• Има неколку причини зошто задачата за да се дизајнира транзицијата
е фасцинантна посебно за економистите .
1. Прво проблемот е дека ниедна земја пред 1989 го немаше
напуштено комунистичкиот систем
2. Досегашното искуство покажа дека земјите што почнале со
транзицијата се соочуваат со заеднички проблеми и потешкотии.
Од една страна постојат разлики во наследените ситуации од
земја до земја, но сличностите на проблемите посочуваат дека може
да постои една логика во процесот на транзиција.
3. Трето отсуството на било какви историски паралели и ограниченото
искуство на стопанствата во транзиција пружаат можност и
предизвик за составување на нормативни сценарија за транзицијата.

Промени на политичкиот систем и на
државното уредување
• Во социјалистичкиот систем економскиот систем зависеше од
политичкиот.
• Требаше монистичкиот и авторитарен политички систем да се
замени со плуралистички и демократски. Комунистичката партија
да ја загуби власта на сите ниво.
• Партијата што ја држеше власта со децении ја изгуби по само
неколку месечна криза.
• Системот и така претходно беше во криза од која немаше излез
без нејзино пропаѓање.

Промени на политичкиот систем и на
државното уредување
• Новите политички партии (наследници на комунистичката партија) не
се повеќе марксистичко-ленинистички, туку се поблиску до една
социјал демократска оартија, бидејќи го имаат напуштено еден од
основните столбови на идеолошкото зндание на ленинизмот :
задржување на власта по секоја цена.
• Бирачите со големо мнозинство ја потврдија нивната желба за
воспоставување и консолидација на парламентарната демократија.
• Власта од владејачката партија е пренесена на законодавните и
извршните органи т.е на собранијата и владите. И во секоја поранешна
социјалистичка земја е донесен нов устав , со што беа поставени
темелите на новиот политички и економски систем.
• Бившите републики станаа самостојни држави . Тогаш беше како
самостојна прогласена Руската Федерација.

Правни принципи на новиот економски
систем
• На самиот почеток на 1990та додека сеуште постоеше СССР беше
донесена програма со вонредно значење за целиот процес на
промена на политичккиот систем.
• Во програмата е изложена целата филозофија на радикалната
насока на преообразбата. Потоа се составени и донесени нови
програми, устави, законски прописи, одлуки итн. Но тие не ја
менуваат суштината на првобитната програма , така што таа може
да се оцени како фундаментален и далекосежен акт на
транзицијата.
• Концепцијата е успешна и останува трајна.

систем
• Насловот на програмата е Преод на пазар,што ја кажува насоката на
програмата.
• Програмата ја поставува задачата :се што е можно да се одземе од
државата и да има се даде на луѓето .
• Програмата беше изработена со зедничка одлука на огашни државни
раководители, но поважен е фактот што беше составена не од некој
централен партиски комитете , ниту од врвен државен орган , туку од
работна група во чиј состав влегоа економисти – научни истражувачи.
Во работата учество зеле и претставниците на републиките , но
поважен бил фактот дека се работело во блиски контакти и
соконкретни сугестии на врвни економисти од САД.
систем
• За транзицијата на економскиот систем важнни се фундаменталните правни
принципи кои упатуваат на преобразбата на законските постулати за
стопанисувањето , бидејќи и самата дефиниција за применета економија
вели дека стопанскиот систем претставува вкупност на условите за
стопанисување устроени од страна законодавството. Како принципи за кои
станува збор, како фундамент на транзицијата се сметаат :
Право на човекот (граѓанинот) на приватна сопственост Тоа е негово
изворно право кое му се гарантира со устав и со други правни одредби. Во
транзицијата од социјалистички плански систем на пазарен ова право с е
постигнува со пренесување на правото на сопственост од државата,односно
општеството на граѓаните.
Право на граѓаните (на физички и правни лица да вршат стопанска дејност)
Тоа е исто така изворно но и гарантирано право , а во транзицијата се добива
со пренесување на претход ните права од државните органи.

систем
Право на граѓаните на слободен избор во потрошувачката ова значи
дека стоковните фондови во трговијата треба да се формираат на
пазарен начин а не според определбите на дрѓавните планови, дури и
при претпоставката дека планерите пресметуваат усогасени
пропорции.
Право на граѓаните на пораст на доходите и социјалната сигурност
.Државата не ги одредува пропорциите меѓу акумулацијата и
потрошувачката, и при тоа волунтаристички д а цени што е
поприоритетно. Платите да не зависат од некакви скали, или
пресметан придонес на трудот во создавањето на вкупниот доход, туку
пазарот како мобилен систем , не само што ќе ги либерализира
економските процеси, туку и ќе создаде меахнизми кои ќе
овозможуваат промени во нивото на животниот стандард.
систем
Право на претпријатијата на слобода на стопанската дејност Пазарот
ќе им дава на претпријатијата права на : определување на обемот и
структурата на производството, или прометот , избор на партнери ,
определување на цените, извоз, увоз, формирање на залихи и резерви
меѓусебно кредитирање и договарање, купување и продавање на
девизи итн. Но пазарот претставува своевидна контрола врз
прептријатијата со механизмот на конкуренцијата.
Право на републиките на економска сувереност Ова се однесува на
федеративните држави како бившиот СССР но и другите независни
социјалистички држави кои истовремено со долготрајниит процес на
нивната транзиција ќе влегуваат во членство на разни можни
меѓусебни државни заедници.

систем
• Наместо држава- претпријатија и граѓани
• Наместо федерација-републики
Новината суштината на овој принцип е дека правото е изворно за
секоја суверена земја, а не и да е пренесено од федерацијата.
Економските права на центарот делегирани од суверените
републики (држави) Овој принцип произлегува од претходниот и
е, исто така , целосна преобразба бидејќи правата на центарот и
на Руската федерација не се изворни туку се одбиваат од земјите
членки со нивен заеднички договор. Со тоа се врши вистинска
децентрализација. Со тоа административно-централистичкиот
систем станува неадминистративен-нецентралистички.
Економски принципи на новиот економски
систем
• Во основата на новиот систем се поставени наброени правни
принципи , но исто така и неколку темелни економски принципи.
• Во приграмата за економската транзиција на земјите од бившиот СССР
, која се прогласи за пазарен систем сосема јасно, беа нагласени
предностите на тој систем. Пример пазарната економија дека е
најефикансото нешто што човештвото создало,таа дава стимулации за
самореализирање на човекот,за зголемување на трудовите и
техничкиот прогрес .Механизмите за саморегулирање на пазарната
економија обезбедуваат најдобра координација на дејствување на
сите економски субјекти, рационално ползување на
трудовите,материјалните и финансиските ресурси, балансирање на
народното стопанство итн.

систем
• Економските принципи на новиот економски систем с пазарна
ориентација се сведуваат на :
 Максимална слобода на економските субјекти претпријатијата и
претприемачот, .Субјекти на економијата се правните и физичките
лица кои се занимаваат со стопанска дејност, а не политичките
институции и државните органи. Во пазарниот амбиент треба
целоснос да уѓиваат во нивната преториемачка иницијатива
 Целосна одговорност на економските субјекти за резултатите од
нивната дејност. Смислата на овој принцип не е само одговорноста
во врска со законските прописи , туку и поднесувањето на ризикот од
стопанската дејност со рпиватната сопственост на субјектот, а често и
неговиот личен нестопански имот.

систем
Конкуренцијата како најважен стимул на во стопанската активност
таа во исто време е и поттик за експанзија на дејноста и за поголема
добивка, но и за подобар квалитет, поширок асортиман во понудата,
за намалување на трошоците, за стабилизрање на цените итн.
Слободно формирање на цените пазарниот механизам поточно ќе
биде ако се каже организам може да функционира само под овој
принцип. Државната контрола врз цените може да се прифати само во
ограничена сфера и без грубо нарушување на пазарните закони при
калкулирањето и определувањето на цените.
Ширење на пазарните односи, вклучувајќи и пазар на работната
сила и финансискиот пазар Тоа ќе овозможи висока мобилност и
рационална алокација и комбинација на ресурсите , ќе ги стимулира
акумулацијата и научно-техничкиот прогрес

систем
Отвореност на стопанствотот во односите со светот Интеграција на
светската економија во светските пазарни односи. Оваа не е само
ослободување на увозот и извозот туку суштината на принципот е во правото
на секој стопански субјект да се вклучи во надворешно трговски економски
операции. А исто така и правото на странските правни и физички лица да
вршат стопанска дејност на внтрешниот пазар на земјата во согласност со
утврдените законски прописи и со општоприфатените меѓународни норми.
Државата се откажува од директното учество во стопанската дејност.
Исклучок с е некои специфични области. Сепак пазарната економија има
потреба од државно регулирање со оглед на дефектите на пазарот од кои
произлегуваат нестабилноста на стопанствотот, прекумерна имотна и
социјална диференцијација на анселението, нерамнотежа во регионалниот
развиток нерамномерен регионален развиотк и др. Затоа државата треба да
води макроекономска политика ов интерес на сите.
систем
 Социјалната заштита на граѓаните како многу важна улога на
државата Овој принцип произлегува од претходниот па како
што таму заклучокот е дека треба да се води макроекономска
политика за самотот стопанство тука е заклучува дека е
неопходна државна макросоцијална политика во интерес на
населението. Државата треба да им отвори на на сите граѓани
разни шанси така што тие самите со свој труд да си
обезбедуваат достоен живот, а материјално да ги обезбедува
само работонеспособните и инвалидизираните лица.

систем
• Непазарен сектор
• Програмата за за транзиција на бившиот СССР при преминот ов
пазарната економија остава еден голем сектор кој е непазарен.
• Овој сектор ги вклулува видовите на дејност кои не можат да
бидат потчинети само на комерцијалните критериуми:одбраната,
дел од здравството, образованието,науката, културата, и
еколошката заштита.

Мерките при преминот во новиот систем
• Овие мерки спаѓаат во арсеналот на тековната макроекономска политика. Таквата политика ќе се води
перманентно кога еднаш ќе биде изграден и ќе почне нормално да функционира новиот систем. Во
сегашниот период станува збор за мерки за една утврдена стратегија за приспособување на
стопанството на новите услови. Принципите може да се сметаат како општетсвени преференции
,односно како цели на општествената кои со политиката треба да се постигнат во време на
транзицијата.
• Најважни такви мерки се:
 Деетатизацијата која треба да се врши со укинување на голем број од претходните државни
институции на сите нивоа. А во прв ред се однесува на разните контролни мисии , панки комисии,
државни комитети, итн. Исто така во роганите што ќе останат да с енамали чиновничкиот апарат кој
непотребно го оптоварува државниот буџет.
 Дерегулација која значи намалување на функциите и на компетенциите кај роганите што ќе ја
преживеат деетатизацијата. Оваа мерка означува не смао намалување на опсегот на државата и
обемот, туку и квалитативна промена на методите и стилот на работење. Се бара решителна
дебирократизација со напуштање на директивите и бирократните постапки и инструменти.
 Приватизација со примена на адекватни методи и мерки за пренесување на најголем дел од
државната сопственост во приватни раце. Во пракса оваа мерка с епокажа како најтешка за
спроведување. На неа се надоврзуваат мерки за оспособување на приватизираните претпријатија за
стопанисување со пазариот амбиент.

Формирање на пазарната структураОзначува донесување на некои
законски прописи од областа на облигационото право од областа на
комерцијалните финансии (деловните финансиис) , од областа на
трудовото право ,итн.
Развивање на претприемништвото и менаџерството со
преквалификација на старите кадри од адинистративното
управување,со нова ориентација во економското образование итн.
Демонополизација со промена на фактички монополската положба
на поранешните големи деловни системи (заводи , комбнати). При
преминот во пазарен механизам тие автоматски стануваат монополи
во својата бранша.
Постепено либерализирање на цените со последователни мерки кои
значат симнување на контролата врз цените прво од помалку
значајните производи, па таму каде има доволно понуда.
Формирање на нов систем на социјално осигурување и заштита. Тоа
бара промена на правата и обврските на државата со нови законски
правила , со реорганизација на институциите и фондовите итн.
Структурна инвестициона политика со примена во прв ред на
економски а не на административни мерки. Се очекува пазарот сам да
о стимулира инвестирањето за развој, но наследените големи
структурно диспропорции ќе бараат интервенции од инвестиционата
политика на дравата во хголем брј на сектори, посебно во
инфраструктурата.

Конверзија на воената индустрија прво со прмеи на мирно врмено производство
според пазарната побарувачка на стопанството и на населението, и второ работа
споед договорни односи во армијата и во капацитетите што ќе останата за
производство на воена опрема и материјали.
Формирање на нов банкарски систем со формирање на резервен систем на
централни банки ,тврда валута, дравна контрола на емисијата на пари,
задолжителни резерви од приватните банки во резервниот систем на централните
банки, формирање на интегриран финансиски пазар ,формирање на пзара на
вредносни хартии итн.
Нов буџетски систем со реско скратување на буџетските расходи,
децентрализација на голем дел о овие буџетски расходи, право на републиките да
изградат свој даночен систем,но со меѓусебно усогласување на основните правила
пр примерот на ЕУ, напојување на буџетот на федерацијата со придонеси од
републиките, се забранува буџетско планирање со дефицит, евентуалните тековни
дефицит да се покриваат со позајмувања.

Нова аграрна политика што означува внесување на пазарните
односи во работата на агроиндустриските комбинати, како и во
другите стопански дејности, намалување на државните дотации,
мерки за стабилизирање на пазарот кај основните прехранбени
продукти итн.
Земјишна реформа пренесување на земјата од колхозите и
совхозите во приватна сопственост на селските домаќинства. Ова
произлегува од првиот правен принцип на транзицијата.

Противречни резултати и дилеми
• Преминот кон нов економски систем започнал во 1990 та и тече
• Стратегијата за приспособување на стопанството е многу потешка од
било која развојна стратегија.
• Транзицијата во поранешните социјалистички земји може да се смета
за револуционерна промена, со сите проблеми, изненадувања,
заплети кои ги следат таквите општествени преопжбразби.
• Карактерот ан задачите што се поставуваат во програмата таков да во
самата практика предизвикува противречни појави.
• На пример некои принципи во практиката помалку доаѓаат до израз и
некои од програмираните мерки бавно се прифаќаат. Од друга страна
практиката раѓа процеси кои брзо течат , а кои во програмите не биле
ни предвидени.

• Програмата Премин на пазар прогласена во Москва во средината на
1990та предвидувала : вонедни мерки на почетокот, па
либерализација, стабилизација, па почеток на подемот за вкупно 500
денови. Меѓутоа политичките конфликти го спречуваа спроведувањето
од почеток.Тука се надоврзаа и голем број на економски проблеми и
недостатоци.
• Натамошна противречност претставува фактот што транзицијата , се
врши по иницијатива и со поттикнуување на државата , со
:деетатизација, либерализација, дебирократизација, децентралзиација
итн. Што заедно знаи раздржавување. И приватизацијата треба да
биде откажување од државна сопственост. Оттаму произлегува дека
има најмногу оптпори внатре во државните органи.

• Програмите за приватизација пак не предвидувале создавање на
самороден приватен сектор, негов самостоен растеж и негово
автохтоно пазарно стопанисување. Програмите предвидувале дека
приватен сектор ќе се оформи со приватизацијата на поранешната
државна сопственост.
• Понатаму со транзицијата се заостри најтешкиот проблем на
капитализмот социјалната несигурност и ширењето на социјалните
разлики. На Западна Европа и требал цел еден век за стигне преку
мерките промовирани од социјал-демократската струја и со државата
на благосостојба , да стигне до сегашната положба на социјална
сигурност и заштита на населението, на средната класа како
најмасовна и најмоќна во општетсвото. Со транзицијата се јавија нови
богаташи нова средна класа, но и голем дел од населението останува
на ниско социјално ниво.

• Во контекст на противречните резултати на транзицијата може да се
спомене и обновениот национализам особено во подрачјата со
измешани народи и религии, каде меѓунационалните конфликти се
стара традиција на пр. Во Кавказ, национализмот е проблем на
политичкиот систем но со консеквенци и врз економскиот.
• Таква последица во сегашниот процес на транзиција претставува
дезинтеграција на стопанството која следува по промените на
федеративно државно уредување и по децентрализацијата на самиот
економски систем.
• Истовремено продолжија проблемите на 80тите како стагнација и
опаѓање на производството, опаѓање на живониот стандард на
населението, задолженост во странство, овид проблеми дос редината
на 90тите се продабочувале и во 90тите имало проблеми како
:инфлација, невработеност, дефицит, нестабилност и др.
• Од сите овие проблеми се родија нови прашања и дилеми.
• Зошто преминот кон нов економски систем не оди побрзо?
Транзицијата е спора
• кога положбата на стопанството но и на целот население ќе
почне да се подобрува?
• Во меѓувреме се јави потребата од нова државна
регулација:поради порастот на стопанскиот криминал, за
регулирање на сивата економија, за стабилизирање на валутата,
платниот биланс и пазарот, и нова социјална заштита на
населението.

(3+2+2)
Шеста лекција (втор колоквиум)

Социјал - демократската струја во развиените
земји со пазарно стопанство- глава 15
• Социјалната демократија како реформистичка струја
Во текот на првите две децении од XX век во Европа станало
расцепување на социјалистичкото движење во две струи :
1.Револуционерна (бараше целосна преобразба капиталистичкиот
систем во социјалистички)
2. Реформистичка(сака реформирање макар и бавно на
капиталистичкиот систем со внесување социјални елементи)
Меѓу двете струи немаше соработка имало само
конфронтирање,двете струи биле со своја институционална
структура т.е. со партии, синдикати, сојузи и сл.

Социјалната демократија како реформистичка
струја
• Револуционерното социјалистичко движење ,до крајот на 80тите
години, беше ја задржало марксистичката идеологија за брза
промена и коренита преобразба на општеството, а во прв ред на
политичкиот и економскиот систем.
• По 1920 ова движење го променило називот од социјал-
демократски во комунистички – токму за да се разликуваат до
реформистите. Во земјите каде што дошле на власт го промениле
системот но после 1990та не само што се изврши транзиција на
системот,туку целосно се напушти револуционерната
марксистичка идеологија.

струја
• Реформистичката струја ја задржа реформистичката идеологија
па и името социјалдемократска.
• Партиите и денес се нарекуваат : социјал - демократски,
лабуристички, работнички, па некои дури и социјалистички.
• Тие по пат на реформи сакаат да го усовршат постојниот систем со
основната ориентација кон поголема социјална праведност- од
постојната.
• Некои од протагонистите на оваа струја и идеологија ја
замислувале како визија и изградувањето на нов систем со
називот демократски социјализам.

Најпознати економски теоретичари
• Во економската наука најпознати економски теоретичари на
социјал-демократската струја се: Jan Tinbergen, Gunar Myrdal,
Assar Lindbeck. Овие теоретичари ја изградиле и разработиле
теоријата на економијата на благосостојбата.
• Може да се рече дека социјал-демократските концепции
претставуваат чекор понатаму од теоријата за мешана економија.
• Социјалдемократијата предвидува и бара па и спроведува
натамошни реформи во економскиот систем на капитализмот.

струја
• Реформистичката струја на социјал-демократијата е повеќе
ориентирана и повеќе позната по социјалните реформи отколку по
реформирањето на економскиот систем.
• Нејзината основна филозофија е да се преземат мерки на социјална
заштита, сигурност, правда и еднаквост.
• Социјалната сигурност се постигнува со разгранетиот систем на
социјалното осигурување:социјалната еднаквост е далекосежна
визија.
• Втора значајна карактеристика на социјал-демократијата е цврстата
определеност во политичкиот систем да се зачуваат парламентарната
демократија и граѓанските права. А за кои се смета дека се толку
важни придобивки на човековиот развиток со француските и другите
револуции , што не треба овие придобивки ни да се начнат а камоли
да се нарушат.

Карактеристики на социјал-демократијата
• Социјалдемократијата денес ја карактеризираат две основни
ориентации :
1. Ширење на социјалната заштита, сигурност,правда и
еднаквост
2. Зачувување на парламентарната демократија и граѓанските
права
Збирот на овие две струи го прави и називот на оваа струја –
социјал демоктратија

Економските програмски концепции на
социјал демократијата
• За концепциите на социјал-демекратијата најмногу информации се
добиваат од програмските декларации и партиските платформи на
социјал -демократските партии.
• Предвидувањата на социјал-демократските партии за реформирањето
на економскиот систем од втората светска војна па се до 1980тите се :
1. Создавање на јавен сектор во стопанството со нови инвестициони
вложувања на државата. Извори на инвестиционите средства се
:државниот буџет, емисија на државни облигации, кредитите од
државните банки и др. Овој сектор се создава не само во
инфраструктурните дејности туку и во модерните индустриски
гранки за да може државата преку него поуспешно д аја води
макроекономската политика.

2. Постепена национализација ма основните гранки во сообраќајот,
енергетиката, индустријата, банкарството. Оваа национализација беше многу
потребна з а успешно спроведување на макроекономската политика.
Државата беше доволно капитал за нови вложувања. По национализацијата
државните органи нема да бидат зависни од менаџерите на корпорациите,
посебно банките, за спроведување на економската политика за постигнување
на планските планирања. Најпрогресивните социјал-демократи
национализацијата ја сметаа како мерка за поголема социјална праведност и
еднаквост (на пример Фабијанското друштво во Велика Британија).
3. Подршка на малите претпријатија на инокосните фирми
.Монополизираниот сектор во стопанството треба да го контролира државата
за да може и тука да се спроведува макроекономската политика , да се
спречат крупните шпекулации , големите екстра профити.

4. Државна контрола и ограничување на монополите
.Монополизираниот сектор на стопанството треба да го контролира
државата за да може и тука да се спроведува макроекономската
политика, да се спречат крупните шпекулации, големите екстра
профити итн.
5. Државно планирање на стопанството . Социјалдемократските
концепции вклучувале сите ингеренции на државните органи и
сите мерки на макроекономската политика што с е применуваат во
економскиот систем. Освен тоа тие го користеле и општодржавното
планирање за поуспешно раководење со стопанството.

6. Прогресивно оданочување на доходите и профитите. Скалата на
даночни стапки треба да биде повисока од онаа што се применувала во
поранешниот систем Даноците треба да бидат еден од основните
инструменти на економската и социјалната политика. Со нив да се
прибираат доволно средства за државниот буџет за да може со
државните расходи да се постигнуваат задачите на политиката.
7.Форсирање на колективната потрошувачка како што се нарекува со
овие концепции. Оваа мерка е поврзана со претходната и
претставуваше нејзино продолжување. Таа вклучуваше широка
програма на изградба на јавни установи училишта болници,културни
центри, паркови,станбени блокови а потоа и финансиски средства за
тековните расходи.
Во практиката партиите ветуваат реформи , но нивните влади
отстапуваат пред практичните проблеми.
социјал - демократијата
• Како најчести примери за откажување од реформите во практиката се :
❑Откажување од декларираната национализација на индустриските
гранки, односно на одделни корпорации.Во таков случај се вели дека
јавната контрола може да ја замени јавната сопственост
❑Одлагање на проекти за изградба на стопански и нестопански
објекти со нови државни инвестиции . Се вели дека овие расходи ќе
предизвикаат инфлација или нешто слично.
❑Намалување на даночните стапки и со тоа на планираните буџетски
приходи .Како последица на тоа доаѓа и до стеснување на
колективната потрошувачка
Ако уште се сврти вниманието врз самата филозофија на социјал-
демократијата, ќе мора да се констатира дека таа не може да постапува
поинаку.

Теоријата за економија и благосостојбата
применета во макроекономски размери
• За социјалдемократскиот систем теоријата на благосостојба е основна
идеја за комбинацијата на елементите во системот и за промени на
овие елементи.
• Зборот благосостојба welfare не значи само богатство изобилие,
односно висок животен стандард , но во земјите каде употребува
зборот welfare има неколку значења :
1. Во потесна смисла значи заедничка (агрегатна) потрошувачка и се
состои во потрошувачката на материјални добра, духовни добра, но
само оние блага кои општетсвото ги става на бесплатно користење.
2. Во поширока смисла благосотојбата ја вклучува и личната
потрошувачка (на домаќинствата) која претставува уживање на
материјалните добра, духовни добра и услуги, но кои семејствата ги
набавуваат со сопствени приходи.
Теоријата за економија и благосостојбата
применета во макроекономски размери
3.Во најширока смисла , благосостојбата вклучува и уживање на
хуманите и етички вредности како:социјална праведност, лична
слобода, рамноправност во меѓучовечките односи,солидарност,
демократија, (плурализам ) во политичкиот систем .
Во склопот на оваа терминологија се вклучува и поимот држава на
благосостојбата кој има две значења:
❑Прво тоа беше земја каде напреднала примената примената на
социјал-демократските и економски концепции.
❑Второ, тоа беше државна (влада) која настојува за постигнување
на благосостојбата во потесната , пошироката и најшироката
смисла.
Економија на благосостојбата
• Терминот економија на благосостојбата кој означува функционирање на
стопанството кое ќе овозможува постигнување на економска благосостојба
за целото население , а преку тоа и благосостојба во најширока смисла.
• Таквата положба доаѓа автоматски со стопанскиот растеж и нивото на
развиеноста, туку треба и економскиот систем така да биде настроен и
насочен.
• Теоријата за благосостојба која во 1920 првобитно ја имаше изнесено Артур
Пигу, претставуваше објаснување за категориите што ја сочинуваат
• Пристапот во тоа време беше позитивистички. Потоа Парето даде друга
насока.
• Теоријата за економијата на благосостојбата ја прифати
социјалдемократијата и врз не изгради дел од своите реформски концепции.
• Така пристапот од позитивистички стана нормативистички т.е. Се
предвидуваат норми (правила)
Економија на благосостојбата
❑Теоријата отиде подалеку во втората светска со Јан Тинберген
неговиот пристап е нормативистички, макар што не е
револуционерен.
❑Ги зема во предвид не само економските и социјалните варијабли ,
туку и институционалните.
❑Тој и оптимумот го бара не во врз дадениот придонес на факторите на
производство и врз дадената распределба на доходот, туку со
прераспределбата на доходот со општествено дефинирани норми.
❑Јан Тинберген дава нова дефиниција за оптимумот за него :
оптималното општествено устројство е една комплетна комбинација
од институции чие дејствување, земено во целост, ги покрива сите
оптимални претпоставки на економијата на благосостојба.
❑Така тој ја модернизирал теоријата за економијата на благосостојбата
и во исто време изградил еден теоретски модел на социјал-
демократски систем.

Моделот на Јан Тинберген
• Јан Тинберген зборува за оптималниот режим , а не само за
оптималната благосостојба.
• Со тоа сака да ја нагласи улогата на државата во економијата на
благосостојбата. Неговиот модел е фактички комбинација од елементи
и норми за претпоставениот нов економски систем.
• Тој едноставно во една средина каде што се присустни нео-
либерализмот и мешаната економија ,сака да ја промовира улогата на
свесно организирана општествена акција.
• Така неговиот модел на економија на благосостојбата вклучува не само
адекватна комбинација на економските варијабли :како работната
сила, инвестициите,националниот доход, понуда, побарувачка, цени
итн.
• Во моделот може да се разликуваат две паралелни категории :
1. Преференциите на општеството (скалата на приоритети кај
економските и социјалните цели) . Значи , општетството ќе
декларира што сака , во прв ред , да постигне во едне определен
период
2. Лимитирачките фактори пред развитокот , какви што се природните
сили, производствената техника и инвестиционите можности.
Општетсвото треба да ги поместува бариерите на овие лимитирачки
фактори за да постигнува резултати во стопанството. Така
оптималниот модел , во исто време , треба да постигне :
❖Највисока благосостојба во општеството
❖Највисока ефикасност во производството

• Според предлозите на Тинберген долгорочните цели за
благосостојбата во општеството треба да бидат :
✓Изедначување на животниот стандард на разните слоеви во
општеството, повеќе отколку што е случај досега
✓Разликите во доходите треба да бидат главно , одраз само на
разните индивидуални потреби т.е. На личните и
професионалните потреби
✓Такво вработување на секој поединец со кое неговите
способности ќе се совпаѓаат со барањата на работното место.

Идеите на Гунар Мирдал за свет на
благосостојба
Гунар Мирдал може да се смета како предвесник на сегашната
глобална економија
➢Меѓународната интеграција мора да биде организирана (не
може да се воспостави само со рушење на бариерите пред
емиграцијата,трговијата, движењето на капиталот и луѓето)
➢Кога во западните богати земји постои државата на
благосостојбата и кога недостатно развиените земји стануваат
независни и се зафаќаат со индивидуални економски политики за
нивниот национален развиток , фактички нема друга алтернатива
пред продолжената меѓународна економска дезинтеграција ,
освен настојувањето за еден свет на благосостојбата.

Теоријата на благосостојбата и државата на благосостојба на Асар
Линдбек
• Во 1993 Асар Линдбек пишувал :
• Терминот држава на благосостојба се однесува на 4 основни белези на
владините политики во современите општества:
1. настојувања на владата да ја подигне економската сигурност на
граѓаните , во голема мера со помошта на социјалното осигурување
2. Политички амбиции да се прераспределува доход на ниско
доходните групи со трансфери на пари или во натура , понекогаш
придружени со напори да се направи вкупната распределба на
расположивиот доход поизедначена
3. Напори од страна на владата да и надгледува разни видови услуги
на домаќинствата ( јавна потрошувачка)
4. Настојување да се менува распределбата на факторските доходи
попат на регулација на цените, царините, субвенциите , посебно
можеби во секторите на домувањето и земјоделството

Теоријата на благосостојбата и државата
на благосостојба на Асар Линдбек
• Во 80тите години тој беше преокупиран со темата з а распределба на
доходот и со проблематиката на јавната потрошувачка, сметајќи ги
како најважни влечни сили во модерната држава на благосостојба.
• Од 1986 години Линдбек почнува да пишува за границите на државата
на благосостојба па дури и за опасностите од овој концепт.
• Основната опасност вели Линдбек е што некои сили свесно работат да
го покопаат плуралистичкото општество. Новите трендови с е помалку
или повеќе непланирани странични последици на развитокот кои сами
по себе , често с е мислело дека се големи придобивки, и всушност се
често активно подржувани од големите делови на населението. И ова
е типичен пример како протагонистите на една теорија и идеологија
мора да ги сменат своите заклучоци погледи под влијание на
објективните промени што се јавуваат со текот на времето.

Теоријата на човечки развој
• Теоријата на човековиот развој израсна во 1990тите и раа
констатира дека стопанскиот развој на земјите не доведува до
адекватно подобрување на благосостојбата на луѓето.
• Така с е разви нова задача на државата да создава еднакви
шанси за сите луѓе во земјата.
• Концептот за human development се разви најпрво во ОН,од каде
е пренесен ан универзитетите. Пред тоа научните истражувања
најмногу се задржувале врз социјалните разлики меѓу слоевите
на населението, животниот стандард, правата на човекот и др.
• Крајната цел е , политиката да не се грижи само за развојот на
стопанството туку и з а адекватен пораст на благосостојбата на
луѓето.
• Уште при почетокот на анализата за човечкиот развој беше
речено дека не постои автоматска врска меѓу степенот на
стопански развој и човечкиот прогрес.
• Концептот на човечкиот развој ги доведува стопанскиот растеж и
животот на човекот заедно.
• Поврзувањето на економските услови и животите на луѓето е
централна тема на човековиот развој.

• Во 1998 се додели првата Нобелова награда за економија на светски познатиот
економист Амартиа Сен.
• Неговиот придонес е токму во предлозите како да с е одржи економијата на
благосостојба и да се амортизираат нејзините недостатоци.
• Економската ефикасност и социјалната праведност , навистина се контрадикторни
појави .При еднакви услови , ефикасноста на капиталот т.е. збирната стапка на
враќањата е толку повисока што е пониско наградувањето на трудот, плаќањето
даноци и придонеси за социјалната заштита. Од друга страна нормално е работната
сила да бара што повисока плата за што помала интензивност во работењето.
Решението обично се бара во развојот на техниката, но истата противречност
останува и при користењето на напредната технологија. Ова е еден од
фундаменталните проблеми на секој економски систем, па оттаму и честите
несовпаѓања меѓу економската наука и социологијата.
• Амартиа Сен нагласува дека благосостојбата произлегува не само од благата и од
доходот со кој располага некоја економија,туку од реалните можности ,односно од
способностите за постигнување на благосостојбата.
• Овие можности вклучуваат , покрај доходот (имотот), уште и :степенот на
образованието, квалификациите, здравствената состојба и др. Со комбинација на
сите овие фактори с е добива индексот на човековиот развој.
Кризата на социјал-демократската струја во
80-те и 90-те години
• Кризата што с е јави во 1980тите и која траеше во 1990тите не е
само проблем околу теоријата на економијата на благосостојба
која се конфронтира со неолибералната (неокласичната) струја,
туку претставува криза на целокупната социјал-демократска
струја со сите нејзини реформистички настапи и сите нејзини
економски програмски концепции. Не само што престанале
реформите , туку с е вршат корекции отстапувања од оние што
беа спроведени во претходните децении.
• Уште повеќе се поставува прашањето дали и целото движење за
демократски социјализам не е надминато од историјата?Кои се
причините?

• Прво требало да с е земе предвид една објективна промена што се
случувала во социјалната структура на населението во текот на
изминатите децении.
• Таа произлезе од спонтаните појави на 20век но и како резултат токму
на спроведените реформи.
• Имено с е измени класната , односно слоевитата структура на
општеството во развиените западни земји.
• Средната класа стана најмоќна и најбројна во општеството. Место
предвидената голема поларизација меѓу капиталистичката и
работничката класа.
• Големите маси од селанството се издигнаа и стан=на дел од средната
класа, било со истовремено мигрирање кон градовите со или без тоа.

Кризата на социјал-демократската струја во 80-
те и 90-те години
• Во исто време и голем дел од населението навлезе и во горните
слоеви на населението со купување на акции на берзите.
• Но овие нови акционери не се толку богати за да се сметаат дел
од високата класа капиталистичката класа. Со тоа се намали
опсегот на горните слоеви па таму се прошири опсегот на
средната класа.
• Разликувањето во современата социологија често и не ги
употребува старите називи на класите туку станува збор за горни,
средни, и долни слоеви. Подеталната класификација на пример
разликува и горен среден слој, среден среден, и долен среден
слој.

• Припадниците на средните слоеви се повлекуваат од поддршката
за социјалдемократските партии, бидејќи не сакаат да се
идентификуваат со социјализмот макар и демократски.
• исто така не ги привлекуваат називите како :лабуристичка,
работничка , нова левица, или социјалистичка.
• Партиите исто така ги менуваат своите програми , ги ублажуваат
своите декларации и не инсистираат на своите економски
концепции.
• Во тој склоп отстапуваат и од теоријата на економијата на
благосостојба. Лидерите на овие партии и јавно објавуваат дека
тие веќе не се партии на работничката туку на средната класа.
Промени во структурата на населението
Поранешна положба Сегашна положба
Горни слоеви
Горни слоеви
Горен среден
Средни слоеви
Среден среден
Долен среден
Долни слоеви
Долни слоеви

• Кризата на социјал-демократската струја произлегува од неколку
меѓусебно поврзани објективни проблеми во економскиот
систем, кои претставуваат странични последици токму од
мерките на оваа струја:
1. Високото оданочување кое е во интерес на јавниот сектор
стана многу дестимулативно за приватниот сектор Во 80-те
години даноците и придонесите зафаќаат во скандинавските
земји над половината од бруто домашниот производ , а во САД
и Јапонија на пример , помалку од една третина.

Оданочувањето во некои земји во 1987
година
оданочувањето во некои земји во 1987 година
(проценти од бруто домашниот доход)
Земја бруто даноци трансфери нето даноци
Шведска 55,3 24,0 31,4

Данска 51,7 19,8 31,9
Норвешка 48,8 22,0 26,9
Западна
40,7 17,1 23,6
Германија
Велика Британија 37,7 15,2 22,5
Јапонија 29,9 13,2 16,8
САД 29,4 10,7 18,7

странични последици
2. Снижена ефикасност на работењето во јавниот сектор со
обезбеденото финансирање од буџетите и јавните фондови.
3. Нерационално однесување во претераната колективна
потрошувачка. Се прават непотребни и безразборни расходи.
4. Веќе постигната социјална сигурност се смета за сосема
задоволителна па не се гледа потреба за понатамошни социјални
реформи.
5.Успесите постигнати со мерките кои произлегоа од примената на
неолибералната струја во 80тите години со пазарно стопанисување сега
ги прават ирелевантни поранешните економски концепти на социјал -
демократијата.
6.Исто така практиката сега ја потврдува тезата на неолиберализмот
дека благосостојбата се постигнува со општиот пораст на личната
потрошувачка на населението па не е толку неопходна заедничката

странични последици
• На сето ова треба да се додаде и идеолошкиот ефект врз јавното
мнение во западните развиени земји од преживеаната криза во
80тите години и транзицијата во 90тите години кај поранешните
социјалистички земји од Источна Европа.
• Произлезе резонирањето дека ако таму не успеал тој
социјалистички систем нема да успее ни демократскиот
социјализам во Западна Европа.

Феномените на 90тите во прилог на
социјал-демократската струја
1. Високо нараснатата невработеност во сите земји од Европа
Западна Европа. Невработеноста од над 10% далеку ја надмина
горната толерантна граница. Невработеноста не била толку
голема уште од годините на економската криза во триесеттите
години.
2. Процесот на сегашната трансформација на системот ги
намалува даноците и придонесите- но не успева со еднакво
намалување на расходите во јавната потрошувачка. Дефицитот
се покрива со приходите од приватизацијата, но овие приходи
се намалуваат со распродажбата на јавниот имот.

Шведска како водечки пример на социјал-
демократијата
❖Значењето на примерот
• Од скандинавските земји каде концепциите на социјал-
демократијата се најприменети, Шведска претставува
најкарактеристичен пример.
• Шведскиот модел се нарекува уште и лабораторија не само
систем .Самите шведски економисти истакнуваат дека во нивната
земја имало и експериментирање
• Социјал-демократската партија во Шведска била најдолго на
власт.
• Според тоа парламентарната демократија ,имало големо
влијание врз обидите т.е. Експериментите

демократијата –Глава 16
• Шведската социјал-демократска партија после 40 години на власт
во 1970тите кога сакаше да притисне малку повеќе со даноците
ги изгуби и за да ги придобие гласачите со среден доход повторно
мораше да попушти.
• Растежот на економскиот систем на Шведска има долготрајна
традиција на постепена преобразба во согласност со порастот на
производствените сили и промени те во класната структура на
општеството.
• Идеологијата на благосостојба израсна како надградување на
старите социјални вредности, а не само како прифаќање и
пресадување на теоријата.

• Филозофските основи на историскиот развој на Шведската
политика на благосостојба :
1. Хуманитаризам или простување
2. Ресоцијализација и рехабилитација
3. Интеграција
4. Солидарност
5. Еднаквост и правда
6. Социјална сигурност
во денешно време главна идеја е социјалната сигурност, па на
нејзе и се додаваат правдата и солидарноста.
• Економскиот систем на Шведска станал социјал демократски
откако во текот на стотина години ги минал фазите на
либералниот капитализам.
• Асар Линдбек го опишува економскиот систем на Шведска во
последните сто години како успешен пример за
индустријализација со извозно ориентиран развој, во контекст на
економијата на приватни претпријатија,со вонредна иновативна
способност на приватните претприемачи, и со либерална пазарна
ориентирана економска политика, комбинирана со развиена
инфраструктура во сообраќајот,образованието, здравството итн.
Која функционира како јавен сектор, а подоцна и со еден
сеопфатен систем на социјалното осигурување.
• Во сегашно време државната интервенција врз приватниот сектор
на стопанството е мала.
• Таа не се меша во одлучувањето на претприемачите и
менаџерите околу инвестирањето, ниту во формирањето на
цените,па ни формирањето на платите.
• Државната интервенција врз приватниот сектор во стопанството е
мала. Главно е ориентирана кон мерки во социјалната политика
кон институционални реформи и кон развитокот на
инфраструктурата.

• Во денешно време сите се огледуваат на примерот на Шведска.
• Сите сакаа да го достигнат нејзиниот животен стандард.
• Набргу се согледува дека тој не претставува само богата лична потрошувачка
туку уште повеќе разгранета заедничка потрошувачка.
• За заедничка потрошувачка мора да се одземе поголем дел од
националниот доход во државниот буџет и разни општествени фондови.
• Понатаму шведскиот систем неотповикливо ги вклучува парламентарната
демократија, плурализмот, меѓу институционалните односи и граѓанските
права во буквалната смила на зборот.
• Така примерот на Шведска останува почитуван но во исто време и единствен
односно доследно подржуван од другите четири скандинавски земји. А во
сите тие земји живеат над 30 милиони жители.

• САД западна земја која е на исто ниво на општа стопанска
развиеност со Шведска,но со најмалку спроведени економски и
социјални реформи.
• Во 1950тите години Шведска претставувала предизвик за САД.
Реформистите (либералите) го подржале нејзиниот пример но
конзервативците го одбивале.
• Било речено дека државата на благосостојба во Шведска довела
до пораст на бројот на самоубиствата, алкохолизмот, и
хомосексуалноста.

Карактеристика на економскиот систем на
Шведска –важно !
• Кало основни карактеристики на економскиот систем на Шведска
може да се издвојат следниве :
1. Секторите на сопственост . Во структурата на стопанството
на Шведска , посматрано според секторите на сопственоста
постојат : групно-приватен сектор, јавен, приватно-јавен
(мешовит), индивидуално-приватен , сектор на индивидуални
производители (фармери) и кооперативен(задружен) сектор.
Вака посматрана може да се каже дека таа е мешана економија
и ништо повеќе од тоа.

✓.Групно –приватниот сектор- Тој е најобемен. Веројатно нема
да згрешиме ако речиме дека е доминантен. Постојат моќни
корпорации кои се претворени во конгломерати.
Концентрацијата и централизацијата на капиталот продолжува
особено во индустријата. Во овој сектор може да се вбројат
десетина банки. Тие се занимаваат со кредитирање на
индустријата, трговијата со емитување на акции, со штедните
влогови на населението, со трансакциите во надворешната
трговија , а функционираат и како берзи.

✓3. јавниот сектор- е релативно помал отколку во другите земји
од Западна Европа. Во Шведска не е извршена национализација
така што тој е создаден само со нови инвестиции на државата. Тој
постои во инфраструктурата и служи како јавен сервис. Во јавна
сопственост се наоѓаат рудниците на железна руда во Лапландија,
на крајниот север, каде приватниот сектор немаше мотив да
инвестира поради тешките климатски услови. Државата навлезе и
во деловното банкарство на тој начин што презеде две приватни
банки кои беа паднале под банкротство. Така јавниот сектор дава
околу 30% од општествениот производ, но само 5%
производството на преработувачката индустрија.
✓Јавниот сектор работи според економскиот пристап т.е. Служи за
ефикасно оперирање на целокупната економија . Деловниот
пристап не е многу нагласен (не се бара максимизација на
профитот) , но ни загубите не се толерираат.
✓Парадоксално за Шведска но јавниот сектор не се подредува на
социјалниот пристап.
✓Социјалните цели се постигнуваат со други инструменти ,
помагањето на политиката на вработување е единствена цел на
овој сектор.

✓Јавниот сектор е доминантен во нестопанските дејности како
образованието, здравството итн.
✓Во овие дејности јавниот сектор работи според социјалниот пристап т.е з а
примена на концептот на благосостојба .
✓Мешовитиот сектор- претставува мешавина на јавна и приватна
сопственост во исти стопански организации (претпријатија, или корпорации).
Мешаницата може да биде во разни пропорции, така што некаде
преовладува делот на јавната, а во други организации делот на приватната
сопственост.
✓Ова се акционерски друштва каде државата држи одреден број на акции
заедно со приватните акционери. Ги има речиси во сите дејности на
инфраструктурата, индустријата, банкарството. Овој сектор иако не е
специфичност на Шведска го има во другите развиени земји сепак е нејзина
карактеристика.

• Со мешовитиот сектор се постигнуваат три функции .Прво, тој
претставува форма на поопштествување на сопственоста над
средствата за производство –без национализација, и без целосно
подржавување, што е типично за реформистичките социјал -
демократски концепции.
✓5.Индивидуално приватниот сектор- најмногу постои во лесната
традиционална индустрија , во трговијата, во угостителството итн.
✓6. Секторот на индивидуални производители –најмногу постои во
земјоделството и рибарството . Фармерите уживаат голема подршка
до државата како во економската политика , така и во економскиот
систем бидејќи се вклопува во социјалните економски концепции на
социјал-демократската струја.

✓7.Кооперативниот сектор –е широко застапен се подржува бидејќи исто така
влегува во споменатите концепции. После Првата светска војна се мислело дека тој
ќе стане костур на социјал демократскиот систем. Тој овозможувал да се врши
колективизација како на сопственоста,така и на работните односи па и на
управувањето.
✓Посредувачките кооперативи овозможуваат да се елиминира посредничката улога
во трговијата, а исто така претставуваат чекор кон благосостојбата.
✓Но во пракса задругарството не овозможува концентрација на капиталот каква што
постигнуваат корпорациите
✓Тоа исто така не може да ја постигне ефикасноста на менаџерското управување со
брз користење на техничкиот прогрес.
✓Так во Шведска постоел набавно-продажни колективи а многу помалку
производствени коооперативи. Тие обединуваат повеќе од 80% од фармерите и
рибарите., вршат 30% од малопродажниот промет за снабдување на домаќинствата
во градовите, но даваат само 2% од индустриското производство.

2. Социјалното (поопштетствување) на капиталот- Ова е
специфична карактеристика на социјал демократскиот систем.
Претставува поопштествување без експропријација , но различно
од државното инвестирање во нови проекти. Водечка земја е пак
Шведска. Терминот што се употребува за оваа појава е токму
социјализација а не национализација. Тоа не само што не е
одземање на средствата од приватните сопственици, туку не е ни
располагање и управување со средствата од страна на државата.
Понатаму социјализацијата се врши на капиталот а не на
средствата за производство.

• Социјалното (поопштетствување) на капиталот-механизмот на
социјализација е тесно поврзан и произлегува од социјалното осигурување.
Имено придонесите што с е плаќаат за социјалното осигурување одат на
пензиони здравствени и други фондови. Кои потоа овие средства ги
пласираат во банките каде овие фондови растат.
• Пласирањето се врши во приватни банки и корпорации , но исто така и во
државни а притоа сопственоста на овие средства ќе остане општествена а не
државна. Фондовите имаат расходи со исплатата на пензиите и детските
додатоци но имаат и приходи со новите придонеси од социјално
осигурување. Овој систем може да функционира само ако приходите с е
поголеми од расходите . Ова пак зависи од бројот на осигуреници и од
висината на придонесите, и од бројот на пензионерите, болните итн. Во
Шведска овој систем функционира многу добро. Најзначаен е е општиот
пензионен фонд а има и други. Самите фондови понекогаш с е нарекуваат
полујавни.

• Социјал-демократската партија формирала уште еден извор на
социјализација на капиталот уште еден фонд со иста функција кој беше
наречен Работнички фонд.
• Извор на приходите да не биде некој придонес за социјално осигурување
туку данок на профитите.
• Тоа било значајна реформа бидејќи:прво , придонесите за социјално
осигурување се на крајот на краиштата дел од трошоците за работењето, а
данокот врз профитите ја начнува акумулацијата на приватниот капитал . И
второ, работничкиот фонд со данокот би имал само приходи , а не и расходи
з а пензии и сл. Со ова тој постојано би растел. Мерката била воведена во
1983 но во практиката била спроведувана со големи отпори и мали ефекти.
• Приватните сопственици особено давале жилав отпор на оваа реформа
бидејќи ги начнувала не само општите интереси туку и нивните лични
интереси.

3. Институционалната структура и интеракциите . Оваа карактеристика на
стопанскиот систем на Шведска наликува на онаа во другите западни земји но има
значајни специфичности и иновации. Државните органи се настојува да не се
бирократизираат. Тоа се постигнува со децентрализација на нивната моќ
✓Децентрализацијата на државната управа е од посебно значење се спроведува во
земја која нема федеративно државно устројство и не е голема според територијата
на населението.
✓Деконцентрацијата на државната моќ се постигнува така што компетенциите на
одлучувањето и контролата се распределуваат по разни органи. Најзначајна
државна институција е парламентот , каде се донесуваат одлуки во вид на законски
прописи , а не владата.
✓Капиталот е институционализиран главно во индустриски корпорации и банки. За
да настапуваат единствено и организирано спрема работниците и државата , овие
стопански организации имаат свои здруженија, како и во другите западни земји ,
но во Шведска здружувањето е постигнато во речиси една единствена Шведска
конфедерација на работодавците (SAF). Но од друга страна и работниците
здружени се речиси во една конфедерација на синдикалните организации.

Карактеристика на економскиот систем на Шведска –важно !
Имено колективното договарање кое во другите земји е
повремено, израснало во перманентно преговарање.
Делегатите се менуваат, но делегациите остануваат како трајни
институции. Тоа не е хармонија меѓу трудот и капиталот , но
спогодба навистина постигнуваат. Штрајковите се ретки но платите
се високи.
Синдикатите настојуваат за интензивирање на уште еден канал во
интеракциите со управата на корпорациите, а тоа е
партиципацијата на нивните делегати во управата на секоја
корпорација одделно.
Управите на некои корпорации како VOLVO ja прифатиле
партиципацијата , со надеж дека работниците ќе се грижат за
ефикасноста во работењето, а не само за нивните интереси.

4. Консултативно информативно планирање –Во методите за
уредување на стопанските движења постои мешаница како и во другите
развиени земји со пазарно стопанство. Се подржува пазарниот
механизам , постои монополистичка пракса со многу нормирани
правила на однесувањето инаугурирани во текот на долгото време со
законодавството на Парламентот, државните органи со мерките на
тековната макроекономска политика настојуваат за одржување на
стабилен развој на стопанството, за контролирање на инфлацијата, за
позитивен платен биланс, се користи и планирањето како метод з а
предвидување на идните стопански движења.
Иако с е очекувало планирањето да биде понапреднато во Шведска (ако
с е земат препораките на Јан Тинберген за моделот на оптималниот
режим, и настојувањата на Гунар Мирдал )сепак во практиката
планирањето имало помала улога отколку во Франција, а можеби и со
Велика Британија во минатото.

• Во Шведска планирањето доби специфични карактеристики. Поради
стравот од бирократизацијата на економските односи и интеракциите
меѓу државните организации и стопанските организации. Ако со
општодржавниот план се предвидат стопанските движења за
наредниот период и ако државните органи преземаат мерки з а
постигнување на предвидувањата, тие ќе добијат поголема моќ па
можат и да се бирократизираат.
• Планирањето во Шведска има помало значење и од индикативното
планирање,така што останува да биде консултативно и информативно.
Советот за економско планирање е највисок плански орган, земаат
учество не само државните планери и претставниците на
корпорациите , туку и претставниците на синдикатите, а и експерти од
научни установи. Така планирањето станува консултативно. Бидејќи
државните органи не превземаат мерки за спроведување на планот ,
тоа останува да има само информативна функција.

6. Социјалната политика – Ова е најзначајната карактеристика на
шведскиот модел. Социјалана политика во Шведска е поразвиена
отколку во било која друга западна земја, а дури и од некои
поранешни источни. Во строгата смисла на зборот таа не би
спаѓала во економскиот систем , но во практиката е толку многу
поврзана со него што , всушност, произлегува од него и во исто
време го условува.
Без реформирањето на економскиот систем не би можеле да се
превземаат толку мерки на социјалната политика

• Социјалната политика е најзначајниот инструмент за
благосостојбата . Во најширока смисла таа вклучува мерки за :
❑Полна вработеност
❑Високи наемнини и плати
❑Целосно социјално осигурување
❑Бесплатно развиено школување
❑Обезбедено домување и субвенционирање на кириите
❑Парична помош за некои категории на населението
❑Домови за лицата на кои им е неопходно нужно згрижување

• Социјалната политика се дополнува со институцијата социјални
довереници,во Шведска наречени ombudsmen и со тој назив
познати ширум светот. Социјалните повереници работат на
теренот по општините и населбите како лица со редовен работен
однос. Нивната работа е да се грижат за решавањето на личните
проблеми на одделните граѓани кои имаат потреба од помош.

6. Оданочување на државните (јавните_ расходи).За мерките на
социјалната политика се неопходни големи суми на финансиски
средства . За изградбата на инфраструктурата од страна на државата, се
исто така потребни инвестициони средства. Од друга страна јавниот
сектор на стопанството нема можности да акумулира или да дава
вишоци бидејќи не е доволно профитабилен. Останува единственото
решение потребните средства да се земаат до доходот на корпорациите
и претпријатијата, од доходот на домаќинствата и профитот. Со
даноците и придонесите и со профитите во јавниот сектор веќе во 70-те
години се прибираа 50%-55% од националниот доход. Но државните
расходи не се само техничко прашање што следува од оданочувањето
кое ги обезбедува приходите, туку с е посебна карактеристика на
системот. Притоа се води селективна социјална и економска политика.

Кризата во Шведскиот модел во 80тите и
90тите
• Општата криза на социјал-демократската струја во сегашниот период
на трансформација ја зафати и Шведска, која речиси престана да биде
водечки пример. Водечки примери во денешното време се Велика
Британија со својата најбрза трансформација, Германија со својата
економска стабилност, Јапонија со својот продолжителен и брз
стопански развиток, и САД како најмоќна светска сила.
• Кризата во Шведска започнала од 70тите години. Стапките на раст
паднале од 4% на годишно ниво на 1% во периодот 1974-1983. Исто
така инвестиционите стапки се намалиле од 12%-15%, па на 4%.
Слични се и другите индикатори на стопанска активност. Се јавиле
дефицити во платниот биланс и во државниот буџет,
стабилизационата политика на владата не успеа и мораше да се
изврши девалвација на валутата.
90тите
• При такви услови социјал-демократската партија на Шведска сакала да
ја радикализира својата политика на реформи место да попушти.
• Меѓутоа партијата ја губела довербата кај гласачите и оттаму почна
политичка и парламентарна дестабилизација.
• На почетокот кризата с е објаснуваше со некои објективни околности
во 70тѕите години, како кризата на ОПЕК која предизвика шок и скок на
цените во стопанството со поскапувањето на нафтата, .Шведска
немаше нуклеарни централи и не можеше да изгради поради
сопствената законска забрана од еколошки причини.
• Втора објективна причина беше намалувањето на извозот со
истовремен пораст на увозот и дефицит во платниот биланс.

90тите
• Овие вонредни околности беа пребродени до почетокот на 80тите години- а
кризата во Шведска продолжуваше. Така вниманието се сврти кон страничните
последици од социјал-демократијата , кои сега станале генератори на кризата.
• Како такви ефекти с е наведуваат :
❑Активната политика на вработување се до полна вработеност довела до
превработеност, па опаднала продуктивноста на трудот и ефикасноста
❑Преголемата заштита на вработените во работните места довела до намалување на
грижата з а работата, па дури и до опаѓање на работната дисциплина
❑Високите и гарантирани плати, постигнати со колективното преговарање, станале
тежок трошковен товар на стопанството, која ја намалува и неговата конкурентност
❑Високите даноци и придонеси ја намалија акумулативната способност на
стопанството
❑Намалените профитни стапки и дивиденди, поради високите даноци, доведоа до
намалување на деловната инцијатива кај претприемачите
❑Огромните приливи на приходи наменети з а колективната потрошувачка доведоа
до нерационално трошење на овие средства.

90тите
• Овие ефекти од прекумерните мерки на државата на благосостојба доведоа до тоа
да се постави фундаменталното прашање дали државата на благосостојба и во
самата Шведска не е веќе од текот на историјата надмината епоха?
• Младите Швеѓани не с е благонаклонети кон моделот на државата на благосостојба
, ниту така оптимистички расположени кон иднината на оваа струја , туку е повеќе
свртена кон неокласичната (неолибералната) теорија и идеологија.
• Социјал-демократскиот систем , а и самата Шведска се наоѓа во своевидна
трансформација кон обновените елементи и правила на економскиот систем на
развиените земји со пазарно стопанство.
• Тука треба да се прави дистинкција помеѓу терминот трансформација кај
економскиот систем во земјите со развиено стопанство, а во тојо склоп и на
социјал-демократската струја и транзицијата кај земјите во поранешниот
социјалистички систем.
• Трансформацијата претставува преобразба на системот- но без напуштање на сите
негови карактеристики и елементи, а транзицијата претставува настојување за
премин во нов систем- без задржување на претходните белези.


(3+2+2)
Петта лекција

Идејните струења и државната интервенција во
економскиот систем на Соединетите
Американски држави –глава 9
• САД се најголемата и најразвиена земја во денешно време
оттаму и потребата за применето изучување на економскиот
систем како пример за земјите со развиено стопанство
• Америка е водечка во производствената примена на научно-
техничкиот прогрес , во националното и меѓународното
интегрирање на стопанството, во меѓународните економски
односи во институционалната структура , посебно во улогата на
корпорациите , во начинот на управување, информатиката и
маркетингот итн.

Идеолошко, политичко, научно,
конфронтирање на двете струи (школи)
• Економскиот систем се формира спонтано т.е. Според
еволуцијата на неговите елементи , но тој и свесно се изградува
под влијание на владејачката идеологија , па економската наука ,
и според погледите на државните лидери. Во САД се
конфронтираат две идеолошки теориски струи (школи) :
Неолиберална , наречена конзервативна –Републиканска партија
, неокласична школа
Реформистичка , наречена либерална –Кејнзијанска , мешана
економија, Демократска партија

Неолиберална школа
• Главен претставник на неолибералната школа е Милтон Фридман , по
втората светска војна беше Фридрих Хајек.
• Хајек објави книга Патот кон ропство со основната мисла дека
планирањето е патот до тоа ропство.
• Фридман стана страстен крстоносец на капитализмот и за економска
слобода во време кофа повеќето од неговите водечки современици во
економијата бараа патишта како да се искориста државните органи за
да се подобри економиката и да се унапреди животниот стандард.
• Фридмановата верност ко laissez-faire филозофијата и неговата
умешност во аргументирањето на нејзината релевантност го направија
најславниот економски конзервативец во Америка и херој за
бизнисмените во САД.
Неолиберална школа
• Неолибералната школа има голема верба во благодетите од
слободниот пазар. Таа и денес е следбеник на идеите на Адам
Смит и нема доверба во државата како множество на
организирани институции кои би требало да го помагаат
функционирањето на стопанскиот механизам.
• Како методи за поуспешно функционирање не ги признава
планирањето на тековната економска политика, туку го почитува
само пазарот. За приврзаниците на оваа теорија државата е
бирократска т.е. не може да постапува поинаку освен
бирократски. Тие се апсолутни подржувачи на позитивната
економија негирајќи ја нормативната.

Разлики меѓу класичниот либерализам во
Англија 19 век и Нео-либерализмот во Америка
20 век
Првиот бараше слободна конкуренција меѓу фирмите , а вториот
слобода од државна интервенција
Првиот веруваше во ефикасниот автоматизам на пазарот сам по
себе, а вториот верува повеќе во спосбноста на бизнисмените и
менаџерите
Првиот бараше од државата само заштита на јавниот поредок и
на индивидуата со помош на судството , а вториот бараше од
државата заштита на бизнисот со помош на законодавството.

Разлики меѓу класичниот либерализам во
Англија 19 век и Нео-либерализмот во Америка
20 век
• Класичниот либерализам во Англија бил една либералистичка
општествена филозофија за економската реформа, laissez-faire
конзерватизмот во САД прерасна во една одбрана на status-quo и
идентификација на американскиот начин на живеење со богата
аристократија и со исклучива доминација на деловните интереси.
• Идејата за слободен пазар израсна во мит во САД што преживеа
до денешно време.
• Парадокс е што идејата за слободен пазар владее и во самите
државни органи, кај државните службеници, експерти ,
функционери, се до највисоките.

Реформистичка школа
• Главни претставници на реформистичката школа по втората светска
војна се : Џон Кенет Галбрајт, Василиј Леонтиеф, Пол Семјуелсон, Џејсм
Тобин и др.
• Гaлбрајт сметаше дека : Класичната економска доктрина тврдеше дека
пазарот дејствува како невидлива рака за да обезбеди максимум
ефикасност во алокацијата на ресурсите , но Галбрајт сметаше дека
невидливата рака атрофирала.
• Економската моќ неповратно го истиснала слободниот пазар во
модерната индустриска држава. Единствено прашање беше кој ќе ја
добие моќта и за каква цел.
• Галбрајт претпочита тоа да бидат граѓаните (тие што ќе ја добијат
моќта) преку посредство на една влада што ќе биде информирана
(советувана) од длабока, чувствителна и далековидна економска
мисла.

• Леонтиеф беше познат по својот input-output метод кој може да
се примени за економска анализа во секој систем, но з
американскиот систем тој беше најгласен пропагатор на едно
општодржавно планирање, што како потреба произлегува од
споменатиот метод.
• Пол Семјуелсон е познат по својот учебник за применета
економија во САД, но во економската наука е познат како
приврзаник на теоријата з а мешана економија.

• Џон Кенет Галбрајт во 1950тите години објави теорија со која
всушност сакаше да го објасни функционирањето на
монополистичкиот систем во Америка , тоа беше теоријата за
рамнотежа, односно противтежа на силите применета во
областа на економскиот систем.
• За него беше јасно дека стопанството станало толку
монополизираношто веќе не дејствуваат правилата на класичната
пазарна конкуренција со голем број понудувачи.
• Во пресрет на монополизираната понуда се јавува и
монополизирана побарувачка.
• На пример авионската индустрија, индустријата за бродоградба
се монополизирани. Монополизирани с е и авионската, морската
и другите сообраќајни гранки.
• Според Галбрајт концептот на рамнотежа на силите е во прилог
на крупниот бизнис, слично на неокласичната идеологија, која се
сметаше за конзервативна , а Галбрајт сакаше да биде либерал.
• Така тој се сврте кон реформистичката школа која бара за
државата многу позначајна улога отколку да биде само
противтежна сила на монополите , па во 1960тите се јави книга со
наслов Новата индустриска држава со која се доближи до
европската социјалдемократска теорија за економија на
благосостојбата.
• Во центарот на вниманието реформистичката школа ги става
граѓаните потрошувачи на кои треба да им служи државата.

• Во 70ртите години реформистичката струја направи уште еден лекор барајќи
не само интервенција на државата во стопанските работи туку и подлабоки
реформи во системот.
• Таа не престана да докажува дека моќта на големите корпорации не се
намалува туку расте, дека продолжуваат процесите на интеграција и
концентрација и покрај новиот растеж на инокосните фирми.
• Во 80тите години на 20 век реформистичката школа развила теорија позната
под називот индустриска политика. Притоа не се мисли само на
индустријата како дејност во структурата на стопанството туку речиси на
сите гранки во таа структура.
• Идејата е дека државата треба да ги следи појавите во дејностите и гранките
и по потреба да превзема одделни мерки, а не само да води општа
макроекономска политика намената за целата економија.
• Во 80тите години нелиберализмот излезе како победник бидејќи
трансформацијата на економскиот систем во САД како и во други развиени
економии се вршеше под влијание на неолибералната струја.

Државната интервенција во САД
• Во стопанската практика на САД врз претприемачите и менаџерите во
инокосните фирми и корпорации речиси нема влијание
реформистичката струја , туку тие се држат за неолибералистичката
школа. Реформистите сепак вршат влијание врз државните органи
иако не толку колку што очекуваат.
• Во Америка немало никаква национализација на приватниот капитал
од ниедна гранка. Јавниот сектор мал по обем и е создаден по
оригинерниот метод, те. Со државни инвестиции во изградбата на
нови капацитети и објекти.
• Го има речиси само во инфраструктурата, најмногу во
хидроелектричните централи, автомобилските патишта, поштите,
морските и речните пристаништа, аеродромите, каналите,
мелиорациите итн.
• Службата работи како сервис за приватниот сектор и за населението
т.е. не работи за профит.

• Државната интервенција во приватниот сектор се врши за
поуспешно функционирање на постојниот стопански механизам и
за коригирање на некои дефекти во системот.
• Таа е за помош на приватниот сектор а не за контрола , па дури не
е ни за насочување, бидејќи во САД не постои општодржавно
планирање.
• Државната управа е централизирана . Власта е поделена на три
нивоа :
1. федерално, на одделни федерални држави
2. Локално локално т.е. На градови и општини

• Со уставот многу права се делегирани по федералните држави и
оотаму постојат разлики во некои происи ( на пример кај
даноците и придонесите, кај забраните и дозволите) и меѓу
одделните држави во земјата.
• Овие разлики ги користи приватниот сектор при територијалното
разместување на својот капитал.
• Локалните органи добија поголем авторитет во последно време,
на пример по прашањата за заштита на човековата околина,п и
тука имаат дилеми , дали да пропишат построг режим и воведат
поголема контрола, приватниот сектор ќе го одбегнува
лоцирањето на свои капацитети. Инаку тенденција е
централизацијата на управата, со што расте авторитетот на
централната влада во Вашибнгтон.

• Друга карактеристика на државната управа во САД е автономијата на
одделните државни органи , и тоа не само вертикално т.е. Според
федералното , државното и локалното ниво , туку и хоризонтално т.е.
Меѓу разните органи од исто ниво.
• Инаку со текот на врем,ето никнуваа нови секретаријати, департмани,
совети, агенции, одброи, бироа, офиси, и други јавни установи.
• Така се јавува неконзистентост на интеракциите , се отежнува
функционирањето на самиот државен механизам, со што тој често
пати станува и сопирачка во економскиот систем а не само помош. Тоа
им дава право и аргумент на менаџерите да зборуваат за
бесмисленоста на државната бирократија,.
• Сепак при сета централизација и автономност постои една
врховна државна институција со многу уставни права и
одговорности а тоа е самиот претседател на САД- во исто време
личност и самостојна државна институција.
• Тој има поголеми надлежности од претседателот на влада во
некоја Европска земја. ,која од друга страна можеби не е толку
децентрализирана.
• Значајни државни мерки за влијание врз стопанството во САД
започнале пред оние во Европа т.е. Со договорот за ново
стопанисување од 1993 или т.н. New Deal.

• Сегашни методи на интервенцијата во САД се
1. Донесување на законски прописи – Американскиот конгрес како што го нарекуваат највисоко
законодавно тело , според потребите донесува акти со кои има се налага соодветно однесување на
стопанските организации, вклучувајќи иг и најголемите монополски корпорации.
2. Користење на даноците и на државните расходи –со помош на даноците, придонесите и таксите
во државните буџети од разни нивоа и во разни државни и јавни фондови се прибираат
финансиски средства, кои вкупно достигнуваат 30% од националниот доход.
3. Користење на федералниот резервен систем- на државни банки, слично на националните банки
во други земји. Порано овој систем на државните банки служеше како контрола на сигурноста и
легалноста на приватните банки,а сега се користи за водење на стабилизациона политика.
• Овој механизам функционира со помошна неколку лостови :
 Прво државата владата преку овие национални банки им продава на приватните банки и
претпријатијата , односно на населението , државни облигации, и со тоа собира финансиски средства
за своите текушти расходи над буџетските приходи и за инвестиции макар што со тоа се задолжува за
идните години. Оваа продажба во време на инфлација ќе значи прибирање на дел од вишокот на
финансиски средства од пазарот и така ќе дејствува дефлаторно.
 Обратно пак во време на рецесија преку националните банки државата откупува дел од облигациите
што биле продадени порано и така пушта куповна моќ во промет.
 Второ во време на инфлација се пропишува депонирање на поголема задолжителна резерва од
средствата на приватните банки во државните, а во време на рецесија оваа резерва се намалува за да
се зголеми кредитнниот потенцијал на приватните банки.

Користење на федералниот резервен систем-
• Трето во време на инфлација с е пропишува повисока есконтна
стапка на кредитите што државните банки им ги одобруваат на
приватните , а во време на рецесија каматите се снижуваат. Оваа
игра се спушта до крајните корисници на кредитите, со што тие
апстинираат, односно се стимулираат.
• Четврто во време на рецесија државата гарантира некои кредити
што приватните банки им ги одобруваат на производствените и
прометните организации и со тоа го зема врз себе ризикот , а во
време на инфлација ги намалува овие гаранции , гаранции се
даваат и при кредитирање на некои крупни извозни зделки, се
гарантираат депозитите на населението, на фармерите, на малите
фирми вложени во домашните банки итн.

• Регулирање на цените и манипулирање со државните стоковни
резерви. Овој метод се користи најмногу за аграрниот сектор но
исто така за некои стратешки суровини :нафтата, за челикот,
обоените метали, и др.
• При поголема понуда државата ги откупува вишоците
гарантирани по ненамалени цени , а при поголема побарувачка
од овие вишоци продава по цврсти цени.
• Со сегашната трансформација на економскиот систем во САД како
и другите развиени земји со пазарно стопанство, се врши и
дерегулација , што значи намалување на државната
интервенција. Но методите со кои државата ги врши своите
економски функции остануваат исти. Промените се само во
интензитетот на моќта на државата.

Јапонија –глава 10
Специфични појави во економскиот систем на Јапонија
Поранешни и сегашни реформи
Јапонија имала слична судбина со историското минато
западноевропските народи и земји , што значи различна од другите
земји на Азија, Африка, и Америка. По својата историја е најслична на
Англија. Таа не била колонија ним колонизирана и не го доживеала
колонијалниот економски систем. Тоа значи дека нејзиниот автохтон
развој не бил ниту прекинат ниту пак сопиран.
• Преминот од феудален во капиталистички систем се смета дека
започнал во 1868 година со т.н Меиџи реставрација т.е. Со
воспоставувањето на единствена централизирана државна власт,
наместо дотогашните поделени 250 феуди. Но позначајно е тоа што
тогаш започнало издигањето на социјалниот слој на трговците кон кој
се придружувале и некои од поранешните самураи (феудалци).

• Ова трансформација самите Јапонци ја нарекуваат голема реформа, и
модернизација , но по своето значење таа бездруго, може да се смета
како целосна општествена трансформација.
• Во исто време започнало претворањето на дел од поранешните селани
во градска работничка класа. Овој процес траел со децении.
• Новата државна власт преку неколку реформи ги укинала сталежите,
го реформирала данокот на земјата како основен, ја ослободила
надворешната трговија, основала централна банка и го реформирала
паричниот и кредитниот систем, ги основала првите индустриски
претпријатија , започнала со изградбата на модерна сообраќајна
инфраструктура, го реформирала и модернизирала образованието ,
итн. Сепак улогата на државата била сведена на почетна иницијатива
за развитокот на капиталистичкиот систем , а почетната фаза на
капитализмот во Јапонија ја следела општата практика .Тоа бил
либерално капиталистички систем.

• Даночната реформа овозможила акумулација на капитал во

државните раце за државни инвестиции, во државните
индустриски претпријатија набргу им биле отстапени на
приватните сопственици по многу поволни услови.
• Државата не спровела вистинска аграрна реформа, така што
поранешните феудалци станале големосопственици што ја давале
земјата под закуп, а закупнините се претворале во капитални.
• Набргу започнал и преминот на монополистичкиот систем .
Првите корпорациски организации во Јапонија наречени кејрецу,
ги формирале оние исти сопственици кои ги добиле од државата
првите индустриски претпријатија, а кои како магнатски семејства
преживеале до денес.
• Од друга страна како што вели еден официјален државен орган
лесната индустрија, им била препуштена на малите приватни
фирми.
• Тука е местото да се разјасни случајот со малото стопанство на
Јапонија. Тоа и денес претставува сектор кој вработува голем број
цели 70% од работната сила, кој дава половина од БДП и кој
егзистира паралелно со секторот на големите корпорации.
• Корпорациите место да ги проголтуваат малите фирми – со тие
склопувале деловни поддоговори.

• Понови реформи воведени во јапонското општество одозгора с е
склучија по Втората светска војна.Овој пат нив ги наложи
американското влијание , во прво време како окупациона сила, а
потоа со силата на капиталот и технологијата, на меѓународната
трговија, на западната култура, пами со самиот пример на водечка
земја.
• Беше донесен нов устав во 1946 , а потоа неколку основни закони.Во
областа на економскиот систем беа разбиени големите корпорации,
поради поранешната поврзаност со милитаристичките кругови,. Беше
воведено општо државно планирање, макар и индикативно. Се
основаа синдикални организации, но тие остана расцепкани.
Работниците од малите фирми се синдикално неорганизирани. Се
спроведе и аграрна реформа со пренесување на сопственоста врз
земјата на поранешните селани закупници.

• Во современиот економски систем на Јапонија доминантна улога
имаат корпорациите . Тие се силни со концентрација на
капиталот, така и со контролата на пазарот, со технолошките
истражувања, и иновации, со пробивот на светскиот пазар, со
контролата на секторот на малото стопанство, со влијанието на
владата итн.
• Јапонија се вклучи и во ГАТТ се извршија реформи во
надворешната трговија, и пристапи во меѓународни договори за
намалување на протекционистичките бариери. Со тоа
надворешната трговија на Јапонија зеде либералистички курс, но
никогаш не стана сосем слободна. Освен тоа , на меѓународната
сцена стапија мултинационалните корпорации од Јапонија како
комерцијално најагресивни.

• Во современиот економски систем на Јапонија доминантна улога

имаат корпорациите . Тие се силни со концентерацијата на
капиталот, така и со контролата на пазарот, со технолошките
истражувања и иновации, со пробивот на светскиот пазар, со
контролата на секторот на малото стопанство, со влијанието врз
владата итн.
• Се смета дека меѓу 500 најголеми светски индустриски
корпорации секоја четврта е јапонска.
• Интересна е и самата структура на овие организации и нивните
интеракции. Како што рековме основни се одделните корпорации
наречени кејрецу. За поголем контрола над стопанските движења
овие корпорации се врзуваат во големи конгломерати. Големите
јапонски конгломерати имаат поголема годишна реализација од
американските гиганти.

• Се разликуваат два вида на конгломерати

1. Конгломерати во чие седиште е некој силна банка и голема
трговска куќа (наречени сого шоша), а околу нив се собрани 20
или 30 големи индустриски организации
2. Индустриски концерни во чие средиште се наоѓа голема
индустриска организација која околу себе има синџир на бројни
претпријатија, филијали, кооперанти во малото стопанство.
Во институционалната структура значајни се здруженијата на
капиталистите односно менаџерите. Тие не се стопански
организации , туку може да се вбројат во групата општествено
политички организации.

1. Кејрецу- сого шоша (банки)

2. Индустриски концерни – индустриска организација
Во институционалната структура значајни се и здруженијата на
капиталистите , односно менаџерите. Тие не се стопански
организации , туку може да се вбројат во групата на општествено
политички организации. Тие служат за договарање на деловната
политика во корпорациите и за односите со вработените, а од
друга страна се влијае врз државните органи да водат таква
макроекономска политика што ќе им служи на корпорациите.

• Големиот бизнис на кејрецу и на индустриските концерни со
водечките банки и сого шоша како свој нуклеус е цврст темел на
јапонскиот олигополистички капитализам, тесно поврзан со
владејачката либерално-демократска партија.
• улогата на државните органи во Јапонија е поголема отколку во
САД, но е помала отколку во земјите во Западна Европа.
• Ова може да се констатира со анализа на учеството на државата
во вкупниот инвестиран капитал , во распределбата зафаќањето
на националниот доход.

Улогата на државните органи во Јапонија
• Во случајот на Јапонија оваа улога се гледа во :
1. Учеството на државата во вкупното национално богатство
изнесува околу 20%, а толку изнесуваат и зафаќањата од
националниот доход. Во 1980та учеството на државните даноци
во националниот доход изнесуваше 21.8%, во САД 28.8%,
Велика Британија 37.4%.
2. Во јавниот сектор во државна сопственост се наоѓаат
претпријатија и установи само до областа на инфраструктурата
како и во САД кои им даваат услуги на приватните стопански
организации по ниски цени, често субвенционирани идр.

3. Јапонската влада води ефиканса монетарно-кредитна политика
на тој начин што ги користи ЦБ на Јапонија , банката за развој, и
Јапонската експорт-импорт банка.
4. За разлика од САД постои општо државно планирање , но тоа не
е само индикативно, туку е помалку насочувачко, отколку на
пример во Франција, Државната агенција за стопанско
планирање, како специјализирана институција, врши опсежни
анализи и прогнози за идните движења, па ги посочува
насоките што треба да ги превземе стопанството, на пример во
структурата на производството.Но останува на менаџерите на
корпорациите дали ќе ги следат овие укажувања.

5. Многу значајна област на државна интервенција во Јапонија,
повеќе отколку во другите земји е надворешната трговија.
Увозот се контролира со нецарински бариери, а извозот се
стимулира со субвенции.
6. Државата во поново време превзема опсежни мерки за заштита
на човековата околина многу повеќе од другите земји. За таа
цел се трошат 3-5% од националниот доход. Тоа е разбирливо
со оглед на густата населеност на островите во јапонскиот
архипелаг.

Дебати за економскиот систем во Јапонија
• Постојат три школи
1. Рационалистичка (државната управа ја зголемува ефикасноста
на јапонското стопанство, бидејќи настапува како самостоен
рационален во политичко економските процеси.)
2. Негаторска (државната интервеција ја смета за неефикасна и
непотребна но и штетна )
3. Интересовна (државната управа застапува определни
специфични и плуралистички интереси во стопанството).

Јапонското стопанско чудо и социјалните
разлики
• Големите стопански успеси во периодот по втората светска војна ,
наречени стопански чуда постигнати во Јапонија и Западна
Германија , го предизвикале интересот на економската теорија
така и на применетата економија во целиот свет.
• Се постави прашањето на што се должат овие успеси?
Се даваа два различни одговори
Според едниот успехот се должи на економскиот систем т.е. на
пазарните законитости кои ги натерале луѓето да вложуваат големи
напори, прво за да преживеат потоа да се збогатат.

разлики
• Според другиот, големиот успех се должи на обновениот империјализам ,
сега во спрега со меѓународниот империјализам во прв ред со
американскиот.
• Овие одговори не се спротивни макар што се различни.
• Постои и трето објаснување кое сака да се ослободи од идеолошките
предубедувања и обрнува внимание на објективните услови па вели, :прво
двете земји излегоа од војната материјално разрушени , но нематеријалните
фактори на развитокот останале во луѓето, а тоа се : квалификуваноста на
работната сила, стручните знаења на интелектуалците и умешноста на
менаџерите, општ стремеж за штедење, кај стопанствениците за поголема
акумулација, а кај населението за домаќинствата и наследниците, наместо
потрошувачката психологија, трето умешна тековна економска политика на
државата со почитување на објективните економски принципи, без големи
државни расходи за нестопански проекти и со умерена социјална

разлики
• Како други објаснувања за јапонското чудо се : големата
експлоатација на домашната работна сила во Јапонија, каде таа
по традиција е навикната на ниска лична потрошувачка,
релативно помали средства за вооружување како процент од
националниот доход.
• Имаше публицисти кои моделите на овие две земји ги посочуваа
како модел за другите. Но со тоа покажуваа незнаење.
• Од втората светска војна Јапонија излезе не само како поразена
туку и страшно разорена. Но од 1947 започна обновата и од 1951
беше надминато предвоеното ниво по сите показатели. Во
периодот од 1953 до 1972 таа имаше речиси најбрза стапка на
пораст на БДП од околу 10% годишно,со полна вработеност, со
суфицит во платниот биланс, со стабилна, валута итн.
разлики
• Во 1974 дојде нафтениот шок , а во 1978 вториот , кои силно го
погодија јапонското стопанство поради целосната зависност од
увозот на нафта.
• Во оваа ситуација динамиката на растежот се преполови т.е. Се
сведе на околу 5% годишно , но сепак Јапонија и понатаму има
поуспешна економика од другите земји, па и сега се сооќува како
пример вреден да се следи.

разлики
• Факторите на стопанскиот развиток се предмет на истражување
на научната дисциплина што се нарекува теорија и политика на
стопанскиот развиток , а изучувањето ан современите економски
системи се сведува на анализа на елементите и интеракциите
штоп ги сочинуваат системите.
• Сепак и меѓу овие дисциплини постои поврзаност така што и
самите елементи на системите можат да се посматраат меѓу
факторите на развитокот.
• За факторите што го овозможиле јапонското стопанско чудо се
објавени голем број на студии во светот.

Листа на фактори кои го овозможиле јапонското
стопанско чудо од Збигњев Бежински
1. Изобилие на пораст на доброобразована работна сила
2. Висока работна мобилизација и лојалност на вработените
3. Ниски наемнини
4. Високи заштеди на населението
5. Социјална стабилност
6. Зголемување на домашната потрошувачка
7. Расположивост на пристаништа и крајбрежни инд.центри
8. Млада и динамична стопанска елита

9. Конструктивна улога на владата
10. Соработка на корпорациите
11. Големи инвестиции во опрема
12. Добра банкарска структура
13. Строга девизна контрола
14. Низок паритет на јенот
15. Ниски расходи з а одбрана
16. Економска поддршка од САД
17. Услови за слободна трговија

18. Расположивост на странска технологија
19. Евтини суровини (увоз)
20. Корејската и виетнамската војна и американските воени набавки.
Како што се гледа повеќето од наброените фактори ние тука ги
посматраме како елементи на системот. Суштината пак според оваа
анализа се сведува на трудот и на работните односи. Напорите на
работната сила , со помош на другите фактори , создаваат волуминозен
национален доход од кој при распределбата релативно помал дел
отколку во другите развиени земји се користи за лична и заедничка
потрошувачка, а тоа пак овозможува поголема акумулација и повисоки
инвестициони стапки отколку во тие земји.

Трудот и на работните односи
• За овој основен факт се разбира постои разбирање и во самата
Јапонија ,макар и со различен степен на сознание , односно
интерпретација.
• Во текот на 70тите години сознанието се проби до јавно мнение
папочна да се дискутира за неопходноста од нова реформа во
економскиот систем, така што со овие измени Јапонија да им се
приближи на земјите до Западна Европа.
• Реформата на која се пледира се однесува на обемот на
распределбата каде би требало да се зголемат деловите за лична
потрошувачка,макар и да се намалат инвестициони стапки.

Социјални разлики
Општо е познато дека за брз развој потребно е голем дел од
националниот доход да се намени за инвестиционите потреби,
што неминовно ќе предизвика заостанување на личната
потрошувачка. Но тука с е поставува прашањето кој го носи
товарот а кој е корисник.
Заостанувањето на јавната потрошувачка, исто така е знак на
нараснатите социјални разлики. Реформата во односите со
распределбата на националниот доход не е само за поголема
праведност,туку и за функционирање на економскиот систем
.Случајот на Јапонија е пример за висока економска ефикасност
при релативно ниска социјална праведност. Меѓутоа ниеден
систем не може долго да постигнува во исто време подобра
економска ефикасност и поголема социјална праведност.

Социјални разлики
• Дури и ако останаа можности за релативно брз стопански развој
не може повеќе да се смета со сигурност дека луѓето ќе сакаат да
продолжи стопанскиот развој сам по себе.
• Приоритетите дефинитивно се свртеа кон еден побалансиран
развој на благосостојбата и на квалитетот на живеењето.
• Оваа промена претставува фундаментално преиспитување на
изминатиот систем на економско управување во кое државната
политика беше органски вклопена во пазарот, з ада дозволи
стопанството да се ориентира кон максимална пазарна
ефикасност, макар и на штета на праведноста и рамнотежата.

• во 1970тите години настанале промени и се менувале пропорциите на
распределбата на општествениот производ во корист на личната и јавната
потрошувачка , а во тој склоп растел и животниот стандард се подобрувала
општествената благосостојба
• Но пак главна движечка сила не биле свесно превземените реформи туку
сегашната спонтана масовна ориентација на населението кон пораст на
личната потрошувачка.
• Јапонија стана потрошувачко општество како и другите земји со развиено
пазарно стопанство.
• Во сегашната трансформација на стопанскиот систем како главен фактор за
јапонското стопанско чудо стана технолошкиот прогрес со целиот негов
потфат т.е. Како со развитокот на науката и техниката така и со масовноста на
високостручните кадри од универзитетското образование, со
квалификациите на работниците, со брзата примена на технологиите во
практиката.
Патернализам во работните односи
• Во случајот на Јапонија одамна постои митот за трудот аналогно на
митот за пазарот во САД. Оцените, пак, на синдикатите и на
прогресивните партии и публицисти во Јапонија ,како и во другите
земји се поинакви.
• Основна владејачка но и народна идеологија во Јапонија беше и
остана семејната традиција од која во индустријата , с е до најголемите
корпорациски конгломерати с еразви и во работните односи
патернализмот.
• Така сопствениокот на фирмата , односно претседателот на
корпорацијата , ја има улогата на pater familiae кој спрема работниците
и службениците се однесува авторитативно, но и благонаклоно.
• Претпријатието се јавува како големо семејство. Управата ја има
одговорноста за одржувањето на континуитетот во работата, па
со тоа и сигурноста на работното место, а работниците треба да
се однесуваат лојално спрема управата дури и во време на кризи,
т.е. да не штрајкуваат.
• Патернализмот е составен дела на претприемачкото и
менаџерското управување., покрај одлучувањето , стилот во
работењето и другите феномени на управувањето, но уште
повеќе може да се посочи како атрибут на наемните односи.

• Во самата Јапонија патернализмот се јавува и се одржува со следниве
правила :
• Работникот да не ја напушти фирмата , односно корпорацијата во
целиот свој работен век , се до пензионирањето но да не биде и
отпуштен од работа
• Платата зависи многу повеќе од стажот во иста организација отколку
продуктивноста и квалификациите
• Корпорацијата им обезбедува на своите работници разни видови на
заедничка потрошувачка по намалени цени како : исхрана, домување,
школување, здравствена заштита, рекреација, отпремнина пред
пензионирање итн. Но основните плати с е релативно ниски , се дава
предност з а вработување на потомците на работниците, но затоа тие
треба да се солидализираат повеќе со својата управа отколку со
својата класа.

• Патерналистичкиот потсистем во работните односи е од
материјален интерес и за дел од работничката класа , па затоа таа
и го прифаќа.
• Со текот на времето патернализмот слабее . Прва причина е
преминот од традиционалниот начин на живеење во модерно
општество. За зголемена и масовна потрошувачка работната сила
бара пораст на платите во вид на директно наградување и
бенефиции. Втора причина е што младата и нововработена
работна сила бара соодветно наградување според резултатите од
работата .Таа бара и почитување на личноста и не го трпи
супериорното однесување на управата.

Нова ориентација кон примерот на САД
• Со трансформацијата на економскиот систем во 80тите и 90тите
во развиените земји со пазарно стопанство, промени настапија и
во стопанскиот систем на Јапонија.
• Општо изразени овие промени може да се обележат како
ориентација кон примерот на САД.
• Тече процес на американизација на Јапонија а нема обратен
процес на јапонизација на Америка- макар што се предвидува
дека во 19тиот век Јапонија ќе биде и според апсолутните
размери економски посилна од САД.

Нова ориентација кон примерот на САД
• Но сегашните промени и реформи не се под американски политички
притисок , како во периодот по втората светска војна , туку
произлегуваат спонтано по силата на угледувањето.
• Сегашната ориентација се карактеризира со :
Ориентацијата на населението кон побрз пораст на личната
потрошувачка одошто порано. Со тоа се менуваат пропорциите при
распределбата на националниот доход на штета на акумулацијата
Ориентација на напуштање на патернализмот во управувањето во
управувањето на корпорациите .Сега колективното договарање
станува главен елемент во работните односи .
Модернизацијата на семејниот живот и напуштањето на
традиционалните јапонски вредности.
• На крајот на 1990тите се случи една нова појава во Јапонија ново
чудо но овојпат во негативна конотација , се јави еден вид на
економска криза , најмногу изразена во финансискиот сектор, но
и во реалниот макар и во послаби димензии . Се јави недостиг на
финансиски капитал во берзите паднале котизациите на акциите,
се намали општата инвестициона стапка во областа на
индустријата, се намали стапката на растежот на БДП итн.


(3+2+2)
четврта лекција

Макроекономската политика на државата во
развиените земји со пазарно стопанство- Глава
7
• Основното прашање е колку регулација а колку пазарна слобода?
Колку , а не да или не.
• Современиот систем не ја исклучува улогата на државата но бара и
слобода на пазарот.
• Корнаи (1990) пазарот и бирократијата не се џин и тоник кој може да
се меша во која сакаме пропорција.
• Бирократските ограничувања над една точка ги замрзнуваат
животните сили на пазарот, ги убиваат а постои и комбинација на
пазарот и бирократијата која ги обединува само недостатоците ан
двете, додека одвоено нивните предности се губат. Зборот
бирократија се поистоветува со терминот држава. А не се користи тука
во погрдна смисла.
колку регулација а колку пазарна слобода?
• Макроекономската политика се води со голем број на
инструменти со цел да се одржува системот и да се решаваат
што поуспешно економските проблеми.
• Најважна група на инструменти се правните прописи.
• Со уставните одредби , со законите, наредбите, одлуките,
забраните, дозволите и државните органи влијаат врз другите
институции во системот , и врз автономното дејство на
објективните економски законитости, како и врз нерегуларното
движење на објективните економски категории.

колку регулација а колку пазарна слобода?
• Од административните инструменти најмногу се користат
даноците, а од економските инструменти најмногу се
манипулира со каматните стапки.
• Јавниот сектор на стопанството , односно јавните претпријатија и
установи се посебно средство со кое се служат државните органи
за да влијаат и врз приватниот сектор и така ги постигнуваат
своите задачи.
• Макроекономската политика на државата во современиот
економски систем е сестрано разгранета. Таа ги зафаќа сите
гранки на стопанството , сите фази на стопанските движења.

Политика на успешно функционирање на
економскиот систем
1. Мерки за одржување на пазарот
Парадоксално но прва функција на државата е да го одржи
пазарниот механизам , макар и со државна интервенција. Задача
на државата е да обезбеди непречено слободно однесување на
понудата и побарувачката , а со тоа и на ефектите што
произлегуваат до ова дејство. Ваквото дејствување е резултат пред
се на идеолошките верувања во развиените земји во постоењето
на идеолошка доверба во рационалноста на пазарот. Второ и
самата економска наука посочува на објективното дејствување и
постоење на економските принципи и категории.

• Мерките во оваа сфера започнуваат со обични информации за
пазарните движења (понудата, побарувачката, цените) што
државните органи им ги даваат на инокосните фирми,
компаниите, домаќинствата.
• Втората група на мерки се оние со кои државата сака да ја
ограничи конкуренцијата. Најзначајна таква мерка е контролата
на монополите , се ограничува степенот на монополизирање на
понудата (производството), се забранува монополистичко
договарање за цените и поделбата на пазарите.Тоа е и најважната
акција на државните органи врз корпорациите.

2. Стабилизациона политика
Беше најважен домен на државните органи во стопанските
движења по втората светска војна , особено во 1970-80-90ти .
Основната задача е да се балансира побарувачката со понудата, и
тоа не само за да се одржат принципите на пазарниот механизам,
како со претходните мерки , туку и да се елиминираат разните
искривувања што се јавуваат во целокупното стопанство.
Основна причина за нестабилноста е преголемата побарувачка.
Фирмите и корпорациите за финансирање на проширувањето на
производството
• Во такви услови стабилизационата програма се сведува на мерки
за запирање на преголемата потрошувачка. Ограничувањата за
почнуваат со државните расходи , се стопира инфлацијата по
буџетите,се намалува заедничката потрошувачка преку јавните
установи, се ограничуваат инвестициите во јавните претпријатија.
• Повисоките каматни стапки дејствуваат дестимулативно и кај
потрошувачките кредити , па со тоа да започне запирањето на
побарувачката на производи за лична потрошувачка.
• ригорозните административни мерки предвидуваат зголемување
на даноците и придонесите, за да се извлече поголем дел од
куповните на домаќинствата.

• Развојната политика има за задача да постигнува континуиран раст на
производството со задоволувачки стапки на растеж на БДП. Таа е
насочена кон понудата на стоки и ресурси. Ж
• Развојната политика е тесно поврзана со стабилизационата програма ,
бидејќи со развојот се постигнува стабилизација но со побрзото
ангажирање на дополнителни ресурси (фактори), за да се постигне
побрз пораст на производството , се поттикнуваат изворите причините
на нестабилноста.
• Освен за постигнување на постојан задоволувачки пораст на
производството, развојната политика е поволна и за намалување на
невработеноста.
• Невработеноста е тежок проблем што бара стимулирање на
инвестициони вложувања за да се отвораат нови работни места, макар
и со жртвување на стабилизационата програма.

• Први мерки на развојната политика се оние со кои се стимулира акумулацијата на
капиталот во приватниот сектор на стопанствата т.е. во корпорациите и во
инокосните фирми.
• Следуваат мерките за пораст на инвестиционите кредити , се намалува есконтната
стапка на националната банка, евентуално и на другите државни банки по кое и
приватните банки ги намалуваат стапките.
• Прва мерка на развојната политика е стимулација на акумулацијата на капиталот
ова започнува со фаворизирање на профитите до т.н. Функционална распределба
на националниот доход, макар и на штета на платите но тоа предизвикува
реагирање на синдикатите.
• Следуваат мерките за пораст на инвестиционите кредити
• Зголемување на директното инвестирање на државата во јавниот сектор на
економијата. Државата може да се задолжи и во сопствената национална банка т.е.
Се врши емисија на нови кредити , но во опасност да се јават инфлаторни
последици.
4. Балансирање на стопанската структура се сет на мерки на макроекономската
политика на државата се врши за да се решава универзалниот проблем како што да
се произведува? И заедно со него проблемот како да се произведува?

• Ако има големи диспропорции во системот тие стануваат една од
причините за нарушувањето на пазарот и за нестабилност во
стопанските движења.
• Најефикасна мерка за балансирање на структурата е
планирањето па затоа во повојниот период планирањето се
употребува во речиси секоја капиталистичка земја.
• Со плановите може само да им се посочува на корпорациите и на
инокосните фирми каде би требало тие да ги насочат своите
инвестирања за да се балансира структурата на стопанството.

• Како инструмент тука може да послужи дисконтирањето на кредитите
и каматните стапки.
• Аналогно на ова се води и регионална политика која се сведува на
помагање за побрз развој на помалку развиените подрачја.
• Значи настојување за развиток на помалку развиените подрачја
5. Монетарна и фискална политика –веќе кажавме дека
монетаристичката теорија има важна улога врз економската мисла во
80тите и 90тите години на 20 век. Веќе рековме дека таа ја подржува
слободата на понудата , побарувачката, конкуренцијата, цените и
другите феномени на пазарното стопанисување, но не ги испушта
ингеренциите на државата од монетарните појави како емисија на пари,
паритетот, куповната моќ на парите, девизните резерви, кредитите,
долговите, побарувањата, платниот биланс, финансиските резерви и сл.

• Основните мерки на монетарната политика се : следење на
финансиските движења според стандарден монетарен модел, големи
права но и одговорности на гувернерите на централните банки,
одржување на годишниот раст на општиот индекс на
цените,меѓународни правила за задолжителните резерви,
оформување на заеднички регионални монети.
• Фискалната политика на државата не е нова туку е многу стара
функција на државата во сите земји ,но сега развиените земји не ја
водат само за државниот фискус т.е. За обезбедување на приходи во
државниот буџет за да може да се покриваат државните потреби
(расходи). Дуир и е обратно да се собираат помалку приходи во
државниот буџет за да се остави простор за приватната акумулација на
капитали, за купување на ХВ, за инвестирања на приватниот сектор во0
стопанството.

6. Политика на доходот
современиот систем го решава овој проблем преку мерките во врска со
распределбата на националниот доход т.е. На мерките за формирање и
движење на профитите, рентите, дивидендите, платите, пензиите , итн.
• Во современиот економски систем политиката е свртена кон т.н.
Функционална распределба. Бидејќи таа се смета за логична и
оправдана се настојува сите носители на производството да добиваат
дел што би бил аликвотен на претпоставената функција,т.е. на
придонесот во создавањето на националниот доход.
• Под притисокот на разни носители и имајќи ги во предвид изборните
манипулации во парламентарната демократија, и со оглед на
партиските програми владите во вој систем повремено водат
ополитика на прераспределба на националниот доход во корист на
едни носители, макар и на релативна штета на други.
• Политиката на доходот во овој систем се врши со два инструменти даноците и
субвенциите.
• Со даноците се врши прераспределба на тој начин што се шири скалата на
прогресивното оданочување на доходите, или се зголемуваат даночните стапки кај
едни доходи, на пример кај профитите и дивидендите, а се намалуваат кај други на
пример кај наемнините и платите. Но владината идеологија врши влијание така што
често даночните стапки с е менуваат во обратни пропорции.
• Субвенционирањето се врши индиректно бидејќи државните органи колку и да се
силни, сепак не ги определуваат директно доходите. Платите се формираат со
колективното договарање , а профитите денес се формираат според иманентните
закони на државата. Цо вакви услови државата со користење на буџетските расходи
ги субвенционира артиклите и услугите за масовната потрошувачка , со што се
помагаат домаќинствата со ниски доходи. Државата со користењето на буџетските
расходи ги субвенционира артиклите и услугите з а масовната потрошувачка , со
што с е помагаат домаќинствата со најмали доходи. Субвенционирањето на
профитите се врши , пак индиректно, со субвенционирање на каматните стапки кај
некои кредити.

Политика за коригирање на дефектите на
пазарот
• Во самиот систем се јавуваат проблеми кои во класичниот
либерален економски систем се сметале за природна појава и
дека слободниот пазар има најдобри решенија за тие аномалии.
• Но по втората светска војна израсна сознанието и свеста дека во
самиот економски систем има дефекти кои не се отстрануваат
• Во 1980-тите и 90тите неокласичната економска мисла се обидува
да докаже дека дефектите на пазарот се многу помали до што се
прикажани од страна на кејнзијанската теорија. Мерките на
државата за нивно корегирање предизвикуваат уште поголеми
аномалии во системот.

пазарот
• Основната теза на неокласичната економска мисла е дека самиот
пазарен механизам без државна интервенција раѓа спонтани
решенија за своите дефекти.
• Повеќето од овие дефекти се поврзани со социјалната сфера на
општествениот живот. Денес сите теоретичари ја признаваат
врската помеѓу економскиот и социјалниот систем.

пазарот
1. Социјалната политика е прва група на мерки за коригирање ан
некои дефекти во системот. Еден о овие дефекти е ширењето на
социјалните разлики меѓу слоевите на населението кое
неминовно произлегува од пазарните сили. Тоа денес го
признаваат и неокласичните економисти , макар што не го
признаваат ширењето на разликите како резултат на односите
меѓу класите во сопственоста на средствата. Сепак самото
ширење на разликите во доходите е дефект што треба да се
корегира.

Социјалната политика
• Социјалните разлики предизвикани со овој дефект можат барем
донекаде да се корегираат со индиректно дејство на социјалната
политика. Оваа политика е тесно поврзана со политиката на
доходот , но таму се работеше за мерки во врска со сите доходи,
со основната ориентација да се овозможи поефикасно
функционирање на економскиот систем, а мерките на
социјалната политика се речиси секогаш во прилог на платите со
основната ориентација да се корегира дефектот во системот.

Државата на благосостојбата
• После Бизмарковите реформи во 19 век и преку New Deal во 1930
тите години во САД до масовната интервенција во разурнатата
Европа по втората светска војна, постепено се афирмираше
концепцијата за една сосема нова улога на државата и на новите
функции доменот на социјалната проблематика. Државата чувар
инаку ситуирана на периферијата на слободниот пазар
авторегулатор , прогресивно ќе се отстапи во полза на новиот
модел –државата заштитник , односно државата на благосостојба.

Трансформацијата во 80-90тите од 20 век
во развиените земји
• Трансформацијата во 80тите и 90-тите од 20 век под влијание на
неолибералната мисла внесе нови во областа на социјалната
политика и сега го протежира моделот наречен еднаквост на
шансите. Односно создавање на амбиент (граѓански права) во
кои луѓето сами ќе се борат за својата благосостојба.
• Посебни мерки на социјалната политика се: социјалното
осигурување (здравствено, пензиско и за случај на
невработеност),пониски даноци кај ниските доходи и
ослободување од данок кај најниските ,законско пропишување на
минимална наемнина, бесплатно школување за децата,
социјална заштита на неспособните за работа .

Политика на вработување
• Невработеноста е најтежок проблем дефектите во овој систем
најлошо се одразуваат врз луѓето што остануваат без работа, што
значи и без доход.
• Дефектот е во преголемата понуда на работна сила , но таа се
одразува врз користењето на овој фактор а не само врз цената.
• Основна причина за појавата на невработеноста е
несразмерноста помеѓу капиталот и работната сила како два
основни фактори. Дури поконкретно меѓу обртниот капитал и
работоспособното население. Проблемот е тежок така што
палијативни мерки не се прифаќаат.

Полна вработеност
• Целта полна вработеност никогаш не се постигнала затоа е
воведен терминот политика за намалување на невработеноста.
• Овој термин се дефинира како положба кога секој
работоспособен човек кој активно бара работа да може да ја
добие во своето место на живеење, или со преселување на друго
место , според својата квалификација или со преквалификување
итн.
• Полната вработеност во исто време не значи целосно отсуство на
невработеност бидејќи и во тој случај има луѓе кои поради
краткотрајните фрикции на одделни корпорации и стопански
гранки или поради движење на населението. Оваа е фрикциона
невработеност и изнесува 1% до 3% од работната сила.

Мерки за вработување
• Мерките за вработување не се толку амбициозни како
декларираната цел. Основна мерка е организирање на трудот во
берзи , кои во поново време се мотивирани од нова техника но
чија основна функција е да посредуваат и да даваат информации.
• Друга мерка се курсевите за преквалификација на невработените
организирани и финансирани од страна на државата.
• Трета мерка е стимулирањето на просторната мобилност
(миграцијата ) на работната сила од депресираните региони кон
подрачјата што доживуваат стопански бум.

Обезбедување на јавната потрошувачка
3. Обезбедување на јавната потрошувачка
Практиката покажа дека слободниот пазар ги занемарува потребите на
јавната потрошувачка. Така понудата на некои добра и услуги останува
трајно помала.Тие добра и услуги се , електроенергијата, превозот,
комуникациите, здравјето, образоавнието, науката, културата,
рекреацијата итн.
Овие производи го добија називот јавни добра а потребата за нив јавна
потрошувачка. Многу значајно останува основањето на јавни
прептријатија и установи чии инвестиции се финансираат до државните
буџети или до посебни фондови, чии цени с е пропишуваат без намера
да се добие профит и кои се субвенционираат за да не паднат во загуби.
Заштита на потрошувачите и фармерите
4. Заштита на потрошувачите и фармерите
За успешна конкуренција на пазарот е неопходно во исто време да
настапуваат голем број понудувачи и купувачи. Во спротивно
конкуренцијата се вели дека е имперфектна .
Малопродажбата на артикли за широка потрошувачка во голем
број на земји е монополизирана или картелизирана. Корпорациите
имаат мрежа од супермаркети , стоковни куќи, хотели, мотели ,
ресторани,трафики, сервисни станици.

Заштита на потрошувачите и фармерите
• За да го корегираат овој дефект државните органи интервенираат со неколку
мерки. Пропишуваат стандарди за квалитет на производите и услугите,
задолжително маркирање на производите, и вршат и друга контрола. Друга мерка е
стимулирањето на блиска локација. Отворањето на две корпорации една до друга
од иста бранша за да си конкурираат.
• Сличен на овој е откупот на земјоделските производи од фармерите. Откупот го
вршат големите претпријатија за преработка во своите фабрики или пласман.
Претпријатијата се крупни и специјализирани така што с е јавуваат како единствени,
а во најдобар случај како малобројни побарувачи. Тие и самите понекогаш се
крупни аграрни производители.
• За коригирање на овој дефект државата се јавува како заштитник .Првата мерка е
организирањето на фармерите во фармерски сојузи, втората мерка е
гарантирањето на откупот и откупните цени, ако се нарушат економските
принципи тогаш с е контролира увозот за да нема конкуренција од странство.
• Со овие мерки понекогаш с е стигнува до поголема понуда на одделни земјоделски
производи кои гарантирано с е откупуваат , а вишоците не можат ни да се потрошат
во земјата ни да се извозат поради високите откупни цени.

Мерки во еколошката заштита
5. Мерки во еколошката заштита
Еден од дефектите на пазарното стопанство е можноста дел од
трошоците на производство да се исфрлуваат надвор од
производствените единици, така што тие трошоци ги зема врз себе
општествената единица.
Ваквата појава во економската терминологија го доби називот екстерна
економија.
Најадекватен пример за екстерна економија е загадувањето на
човековата околина. Производствените единици со отпадни материи
кои ги загадуваат атмосферата, водите и почвата.
најнормално решение з а проблемот е претворање на есктерните
ефекти во интерни за секоја производствена единица,

Мерки во еколошката заштита
• Во економскиот систем инокосните претпријатија и приватните
корпорации не ја прифаќаат доволно обврската , така останува
државните органи да превземаат мерки за коригирање на овој
дефект
• Во прв ред правни прописи и задолженија. Одделните
претпријатија сами ги намируваат трошоците за намалување на
загадувањето, па макар со тоа да ги зголемат и цените.
• Друга мерка е државата со посебни установи да врши контрола и
прочистување на човековата околина, а трошоците да ги покрива
со приходите од државниот буџет но со приходи (плаќања) на
загадувачите.

Промени во економскиот систем на
развиените земји –глава 8
• Фазите на развиток на развиените земји со пазарно стопанство се
резултат на спонтани еволутивни процеси или свесно превземни
реформи , или дури и на револуционерни т.е. Длабоки преобразби во
составот на елементите на системот, но не како предодредени фази.
• економскиот систем не е статичка категорија
• Економскиот систем во западните земји во својот историски развиток
претрпе метаморфози кои со сегашната терминологија се нарекуваат
трансформации или транзиции.
• При преминот од една фаза во друга предизвикал промени во целиот
економски систем промените биле квалитативни и претставувале нови
услови за стопанисување.

Трансформација во 1980тите и 90тите
• Дерегулацијата и паралелно со неа ослободувањето на пазарот
се две меѓусебно и тесно поврзани компатибилни појави кои
заедно сочинуваат значаен процес на сегашната трансформација
на економскиот систем во развиените западни економии .
Намалувањето на државната регулатива во стопанството
автоматски дава простор за ширење на слободното пазарно
работење.
• Двете појави се засилија со влијанието на неокласичната
(неолибералната) економска школа и победата на
конзервативната партија во Вел. Британија и на Републиканската
партија во САД на самиот почеток на 80тите години.

Трансформација во 1980тите и 90тите
• Така започна тачеризмот во Англија и според името на
тогашната претседателка на владата Маргарет Тачер, и
реганомијата според името на тогашниот претседател на САД
Роналд Реган.
• Милтон Фридман означил цел список на активности на државата
за кои не би можело да се најде валидно оправдување
1. Програмите со заштитни цени за земјоделството
2. Заштитни царини при увозот и рестрикции кај извозот
3. Државната контрола во производството (пр. Кај земјоделието)
4. Законски определните минимални наемнини , или
плафонираните цени или највисоки каматни стапки
5. Деталните регулации на одделни стопански гранки

6. Деталните регулации на одделни стопански гранки
7. Контролата врз радиото и телевизијата
8. Фиксираните програми на пензионо осигурување ,наместо
флексибилни
9. Дозволите што се издаваат на одделни лица и нивната дејност
10. Програмите з а изградба на социјални станови
11. Задолжителното регрутирање во армијата во мирно време, наместо
професионално платено служење
12. Националните паркови
13. Законската забрана на приватна поштенска служба

Намалување на даноците
• Процесот на дерегулација е проследен со намалување на
даноците и придонесите исто така и на царините и таксите и сл.
• Вкупните зафаќања на даноците и придонесите во разните земји
беа достигнале до над ¼ , над 1/3 па и над ½ од националниот
доход.
• Во 1980тите тие за првпат почнале да се намалуваат.
• Во поново време има промени во даночните системи се
забележува тенденција на поместување на тежиштето од
непосредните даноци на доход (персоналниот данок на доход и
данокот на добивка на корпорациите ) кон оданочување на
потрошувачката ( данок на додадена вредност или VAT)
Новиот растеж на инокосните фирми и
претприемништвото
• Нова појава во трансформацијата на економскиот систем во
развиените земји претставува појавата и растежот на бројот на
инокосни фирми што го сочинуваат секторот на мало и средно
стопанство. Овој процес всушност почнал во 70тите години , но сепак е
нова појава што целосно се вклопува во денешната трансформација.
• Во последните два века од последните децении на XVII век течел
процес на окрупнување на капиталот се до 1970тите години односно
од почетокот на индустриската револуција до 1970тите години. Во
80тите години на 19 век со појавата акционерските друштва и
корпорациите и компаниите, беше започнал процес на опаѓање на
инокосните фирми со тоа што тие се интегрирале во овие деловни
здруженија или буле проголтувани за да се елиминира нивната
конкуренција, а мал број на инокосни фирми се појавувале.
Новиот растеж на инокосните фирми и
претприемништвото
• Но од 70-тите години на XX век почнале брзо да се регистрираат
мали инокосни фирми, некои се интегрираат, но нивниот вкупен
број расте така што сега на број има многу повеќе одошто
компаниите и корпорациите.
• Категоризирањето на претпријатијата фирмите според
публикацијата на ОЕЦД (OECD) ,како асоцијација на речиси сите
развиени земји моментално има 123 членки
1. Мали претпријатија -10 до 100 вработени
2. Средни претпријатија-100 до 150
3. Големи претпријатија- над 500 вработени

Причини за појавата на мали инокосни
фирми
• Прво ширењето на новите технологии во прв ред електрониката
и информатичките технологии кои во литературата се нарекуваат
трета и четврта технолошка револуција , односно како втора
индустриска револуција , која вистински замав зеде во 1980тите
години.
• Второ масовното високо стручно образование по факултети
колеџи, кое произведува голем број на електроничари,
информатичари, хемичари,економисти, правници, лекари,
агрономи, биолози, дипломирани стручњаци.

Причини за појавата на мали инокосни фирми
• Стремежот кон самоиздигнување и самопочитување (self-esteem) на
индивидуите во модерното време , во прв ред кај луѓето со високо
образование но и пошироко.
• Ова е чувство на слободна индивидуалност кое покрај другото значи и
независност од работодавачите и уоравувачирте.
• Флексибилноста на пазарниот амбиент каква што можело да ужива
малото стопанство и инокосната фирма, за разлика од масовното
производство на корпорациите.
• Можноста за самовработување вработување на членовите на
семејството какви што нудат малките инокосни фирми на новите
сопственици – а не ги нудат големите корпорации.
• Се јавиле нови феномени во економијата на обемот Имено при
поранешбната концентрација на производството и прометот во
поголемите погони и оддлеленија на корпорациите с енамалувалче
трошоците по единица производ

Економија на обем во големо и мало
претпријатие

Прептриемништво
• Претприемништвото е начин на управување карактеристичен
повеќе за инокосните претпријатија каде што сопственикот
лично, самиот тој управува и раководи со својата фирма вршејќи
ги сите управувачки функции, т.е. Како поставувањето на целите ,
така и одлучувањето , и утврдувањето на условите , па и
распределбата на доходот.
• Имено сопственикот настапува промптно но е и подготвен и
промптно да се повлече.

Прептриемништво
1. Претприемништвото се врзува со иновациите не само како технички
поим туку и како економски
2. Претприемништвото претставува перманентно преместување на
развојните ресурси кон точките на нивна најоптимална употреба
3. Претприемништвото е постојан комбинација , рекомбинација и
взаемна супституција на развојните фактори за оптимизавија на
профитот
4. Ризикот е интегрален дел на прептриемништвото
5. Претприемништвото исто така навлегува во големите корпорации во
развиените земји со пазарно стопанисување

Деловна соработка меѓу инокосните
фирми и корпорациите
• Во областите на трговијата и сообраќајот се применува лизингот
т.е изнајмување на продавници од синџирот на корпорацијата ,
односно возила од возниот парк , од страна на инокосните
претприемачи , во кои се продава односно се вози стока од
погони од корпорацијата
• Франшизингот во угостителството и туризмот инокосните
претприемачи оперираат под наем со објекти наголемите
корпорации.

Приватизација и нова положба на јавниот
сектор
• Многу значајна промена на економскиот систем , при сегашната
трансформација е процесот на приватизација на поранешната
јавна односно државна сопственост.
• Почетоците на јавниот сектор никнале во 19-тиот век по втората
светска војна достигна 1/5,1/4,па и 1/3 од вкупниот општествен
производ.
• Но во 1980тите настана обратен процес на приватизација т.е. На
продажба на јавниот имот и капитал, а како купувачи се јавуваат
заинтересираните приватни компании.

Специфичности на јавниот сектор
1. Отсутво на вистински пазар вокој би имало голем број на
понудувачи и побарувачи, со слободен влез на овите фирми, со
конкуренција , итн.
• Само кога економски е оправдано да постои само една фирма
што ќе ги снабдува потрошувачите или ќе им нуди услуги. Таквите
случаи се нарекуваат природен монопол.
2. Јавен интерес –за обезбедување на заедничка потрошувачка .
Во текот на 20тиот век израсна свеста дека некои добра и услуги
треба да стојат на располагање за користење од сите луѓе. Такви
добра се : Образованието, културата, здравството, социјалната
заштита, рекреацијата, спортот, итн.

Специфичности на јавниот сектор
3. екстерналиите – т.е. Екстерната економија и екстерната
дисекономија, имаат доведено така, до примената на
концептот за јавниот интерес.
4. Значење на општиот развиток- на стопанството и целото
општество .Сите инфраструктурни дејности и служби имаат
својство на јавен интерес не само за одделни фирми туку и за
голем број на гранки и дејности со тоа што ги снабдуваат речиси
сите претпријатија.

Опфатот на јавниот сектор
❑Државните дејности :државни установи, јавна безбедност, национална одбрана,
дипломатија, судство, противпожарна служба, сообраќајна безбедност.
❑Нестопански дејности :здравство, образование, култура, спорт, рекреација, јавни
медиуми
❑Социјални грижи : социјална заштита, пензиско осигурување, социјално
осигурување, градинки, домови за стари лица.
❑Инфраструктурни дејности : автопатишта, железници, аеродроми, пристаништа,
гасификација, комунални служби, водоснабдување, ветеринарни станици
❑Јавни изложби –велесаеми,саеми, музеи, галерии
❑Јавни истражувања-национални институти, академии, универзитети, стратешки
истражувања
❑Јавни природни добра –шуми, пасишта,реки,потоци,езера, морско крајбрежје,
❑Јавни станбени објекти

• Билансот меѓу јавното и приватното снабдување зависи од земја до земја се
менува, и пред се разликата се должи на промените во животниот стандард,
Стиглиц, 1988.
• Односот меѓу социјалната праведност и економската ефикасност
• Јавниот сектор е ориентиран кон праведноста ,но тој не смее да ја занемари
ефикасноста.
• Прашањето е колку ефикасност треба да се отстапи ефикасност за да се
намали нееднаквоста
• Долгорочниот проблем е како да им се помогне на сиромашните и дека
најдобриот начин да се помогне е не да се грижиме за околу тоа како ќе се
подели колачот туку да го зголемиме колачот , тој да расте колку што е
можно побрзо
• Некои тврдат и дека нееднаквоста е централниот проблем во општеството и
напросто треба да се намали опсегот на нееднаквост.
80тите неокласична неолиберална теорија
и идеологија
• Ова теоретско гледиште израсна како резултат на бројните
реакции во 1970тите години по однос на проблемите на јавниот
сектор (реалните проблеми)
1. Бирократизацијата на управувањето -техноменаџерското
управување ја нема ефикасноста на менаџерското управување
како во приватните компании, или како претприемништвото во
инокосните фирми.
2. Претераното вработување- Вработувањето во јавниот сектор
обезбедува сигурност на работното место , со подобри плати и
други бенефиции, со лежерност во работните односи итн.

проблемите на јавниот сектор
• Нерационалното користење на добрата и услугите –од страна на
граѓаните како крајни корисници . Се земаат непотребни
боледувања, не се штеди енергијата, неоправдано с е
продолжува школувањето, се градат и се опремуваат луксузни и
административни згради.
• Така под влијание на неокласичната неолибералната теорија, на
почетокот на 80тите гиодини настана процесот на приватизација
и реприватизација, која ги зафаќа претпријатијата што порано
биле национализирани.
• До 1986 година владата на Маргарет Тачер во Вел. Британија
изврши големи промени со приватизацијата на телефонскиот
систем, гасот, меѓуградските автобуси, Британската
авиокомпанија, аеродромите, пристаништата, железниците итн.

Неолиберали и кејнзијанската школа
• Приврзаниците на неолибералната школа отворено ја подрѓуваат
приватизацијата како и дерегулацијата на јавниот сектор
• Приврзаниците на Кејнзијанската школа а во Западна Европа и на
социјал-демократската струја не даваат голем подршка на
приватизацијата , а регулацијата ја сметаат како немминовна.

Методи за приватизација
❑Јавна продажба на акции
❑Приватна продажба на акции
❑Продажба на имот или дејност
❑Реорганизирање и продажба во делови
❑Нови приватни инвестиции во јавно претпријатие
❑Договори за закуп на претпријатие
❑Откуп од страна на управата или вработените
❑Франшизинг, лиценци, концесиони договори, и contracting out..

Заклучоци
• Ни јавните ни приватните менаџери не постапуваат секогаш
според најголемите интереси на нивните акционери.
Приватизацијата ќе биде ефикасна само ако приватните
менаџери се заинтересирани да работат во јавен интерес, во што
се вклучува не само ефикасноста.
• Профитот и јавниот интерес најдобро с е спојуваат кога
приватизираната услуга или имовина се наоѓа во услови на
конкурентен пазар.
• Кога овие услови не постојат, ќе биде секако неопходно да
продолжи мешањето на државата.
• Значи освен приватизацијата втор важен фактор за положбата на
јавниот сектор е неговата комерцијализација.

Заклучоци
• Специфичностите на јавниот сектор не може да се укинат ни со
приватизацијата ни со комерцијализацијата
• Овие нови мерки имаат за цел да ги ублажат или да ги решат,
посебните проблеми на овој сектор.
• Нетокористите од трансферот на сопственоста на една компанија
од јавни претпријатија во приватни раце често пати се
двосмислени и нема изглед дека ќе бидат големи
• Либерализацијата сама по себе не изгледа дека ќе биде
адекватна таму каде што постојат проблемите на природниот
монопол.
Меѓудржавно унифицирање на стопанските
системи со процесот на глобализацијата
1. Настојувањата з а интегрирање на меѓународниот пазар и меѓународната трговија преку
намалување и симнување на бариерите на одделните држави во меѓународниот промет на стоки и
услуги
2. Меѓудржавно унифицирање на стопанските системи за изедначување на условите за
стопанисување и координирање на макроекономските политики.
3. Формирање на царински унии идеја која датира од 19 век.
4. Во 20 век се формирал ГАТТ , ОН итн.
5. Значаен напредок е и формирањето на економски заедници предвесник на ЕУ и најпрво ЕЕЗ.
6. Во 60тите и 70тите во рамките на ЕЕЗ дојде до изградување на заеднички политики и меѓусебно
усогласување на националните макроекономски политики. Во 80тите години с епостигна
монетарна унија, во 90тите се влезе со заокружена монетарна и политичка унија.
7. Уште една карактеристика се наднационалните институции на пример Европскиот совет
(парламент), Европската комисија (влада), Европски суд на правдата, Европски монетарен систем,
Европска инвестициона банка, ЕБОР, итн.
8. Покрај ЕУ се формираа НАФТА (заедница на слободна трговија меѓу САД, Канада, Мексико ) .Сите
овие процеси се дел од општиот тренд на глобализација на економските системи во денешниот
свет.


(3+2+2)
Трета лекција

Евалуација на економските системи ? Глава
5
• Кој економски систем е подобар?
Постоечките системи наведува на можноста тие да не с е
посматраат како паралелни него и како алтернативи па постои
терминот алтернативни системи,.
Системите се согледуваат не само како спредливи него и како
заменливи
Алтернацијата се зема како избор меѓу постоечките варијанти.
Системите не с еобјективно историски дадени туку врз нив може и
да се делува свесно врз нивно коренито менување.

Кој систем е подобар?
• Споредувањето на резултатите што ги остваруваат разните
економски системи е од полза за полесно наоѓање на решенија за
усовршување на одделните карактеристики на сопствениот
систем во која и да е земја со угледување во одделните модели.
• Во современите услови во земјите во транзиција треба да се бара
алтернатива.
• Основна ориентација е системот на развиените земји на пр.
Сверна Америка, Источна Азија, Западна Европа, Скандинавија и
др.

• Често се вели нашиот систем е добар но има недостатоци, па
недостатоците ќе ги отстраниме преку реформи или смао нашиот
систем е добар.
• Таквото официјално мислење се изнесува од многу влади во светот.
• Францускиот филозоф Волтер во Кандид или оптимизам на пример
заклучува „ние мора да ја обработуваме нашата градина“ спротивно
на Лајбницовата мисла на Панглос, дека „сè е најдобро во најдобриот
од сите можни светови“.
• „сè е најдобро во најдобриот од сите можни светови“,
(француски:„Tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes“).
• Што значи немаме алтернатива

Грешки при споредбата на системите
• Една од најчестите грешки е кога се зема примерот на било која
земја во развој и се обидуваме да го пресадиме во својата земја
на пример од САД, Јапонија, Австралија, Шведска. Итн.
• Грешката е во тоа што разликите израснати во текот на децениите
се големи така што пресадувањето е невозможно , особено овие
разлики се зголемиле во XX век.
• Вистинското решение е да се бара примерот на слична земја и
географски блиска која сепак е отидена понапред.

Грешки при споредбата на системите
• Науката има поинаков пристап таа врши анализи а потоа
донесува заклучоци.
• Така и науката за современите економски системи го изучува
прво функционирањето на секој систем посебно а потоа
преминува и на споредбена анализа на карактеристиките на
системите, па и на компаративна евалуација на нивните успеси.
• Личното искуство практичните проблеми и освоените идеи не се
ирелевантни но с е далеку од тоа да бидат достатни за реална
оценка на економските системи, на секој одделно а уште помалку
да дадат одговор на поставеното прашање кој систем е подобар/.

Методолошки пристап во евалуацијата
1. Определување на критериуми како стандардни мерила за
успесите
2. Квантитативни мерења и квалитативни оценки
3. Сумирање на сите критериуми во една општа оценка за
перформансата на системите
• Околу проблемот на критериумите вообичаено е таков показател
да се користи стапката на пораст на Бруто-домашниот производ.
• Но стапката на пораст има многу недостатоци .

Методолошки пристап во евалуацијата (60 тите
и 70-тите )
• Во 60-тите и 1970тите најголеми стапки на прираст имаа земјите извознички
на нафта на пример Иран, Ирак , Кувајт, Сауди Арабија, ОАЕ, но и Алжир и
Либија.
• Во овие земји природното богатство не е економскиот систем ги
овозможувал овие стапки на раст.
• Многу високи стапки на раст имале и Јужна Кореја, Тајван, Хонг Конг,
Сингапур, Израел поради извонредната економска помош како резултат на
меѓународното политичко конфронтирање и воено конфронтирање.
• Трета по ред била групата со брз индустријализација:Romanija, Jugoslavija,
Grcija, Spanija, Brazil, Polska , Bugarija, Turcija. Ова се земји на различно ниво
на историски развиток така што фактор за нивниот успех повеќе е
историската фаза на економскиот развиток отколку посебните економски
системи.
• Четвртата група на земји се ниски стапки на економски раст поради
поголемиот прираст на населението, поради општата заостанатост.
Методолошки пристап во евалуацијата (80
тите и 90-тите )
• Во 80-90тите земјите извознички на нафта обратно од
претходните две децении остварувале ниски стапки на раст на
бруто домашниот производ (обратно од претходната деценија)
• Ниски стапки на раст имаат и источните земји во транзиција
поради општата криза на системот , освен Кина која бележи
високи стапки на раст.
• Значи стапката на раст на БДП е битен критериум за компарација
но не треба да се користи како единствен.

Методолошки пристап во евалуацијата
• Ако се земат само чисто економските критериуми за споредба (раст на БДП,
вработеност, распределбата на НД, за порастот на животниот стандард) се
јавуваат проблеми при дефинирањето на поимите, опфатеноста на
податоците, споредбеноста на показателите кои се чисто од статистичка
природа.
• Трет и уште потежок методолошки проблем е сумирањеот на показателите
за сите критериуми за една општа оцена. Таквото сумирање е потребно
бидејќи според еден показател некој систем може да постигнува многу
добри резултати а според друг лоши. На пример добра индивидуална
ефикасност на претпријатијата, но лоша општествена ефикасност, високи
инвестициони стапки, но и високи капитални коефициенти, полна
вработеност но и ниска продуктивност на трудот, брз пораст на личната
потрошувачка но заостанување на заедничката , добра алокација на ресурси
но нерационално или нецелосно трошење.
Критериуми за евалуација на системите
• Најконтроверзно е вклучувањето на неекономски критериуми во
листата
• Економските критериуми се мерливи и споредливи и често се
земаат како единствени критериуми
• Но тоа е погрешно бидејќи економскиот систем е во постојана
интеракција со политичкиот и општествениот. И второ
економијата никогаш не е цел сама за себе таа служи за
постигнување на други општествени преференции.

Листа на критериуми за евалуација на
економските системи
I. Статистичка ефикасност
• Користење на ресурсите
• Алокација на ресурсите
• Стабилност на стоопанството
• Адаптабилност на системот екстерна економија и дисекономија
II. Динамичка ефикасност
• Стапки на растежот
• Цена на растежот
• Интензивност на растежот
• Реформирање на системот

III. Благосостојба на луѓето
• Пораст на личната потрошувачка
• Ниво на јавната потрошувачка
• Економска сигурност
• Квалитет на живеење
• Човековиот развој
IV. Социјална праведност
• Имоптни разлики
• Распони на личните приходи
• Шанси за самоиздигнување
V. Етички вредности
• Меѓучовечки односи
• Партиципација на одлучувањето
• Слобода на личноста ж

• Во Претходната листа I,II,III se чисто економски критериуми.
• Секој систем треба да е способен за брзо адаптирање
• Економскиот систем треба да ги стави претпријатијата ,јавните
претпријатија во положба рационално д аги користат
инфраструктурните услови и сите услови што ги обезбедува
општеството (екстерната економија).
• Овде мора да се додаде и цената на порастот под што се мисли
на напорите кои се прават за да се достигне нивото на раст. Тие
напори се инвестиционите вложувања, и рестрикциите кај
личната потрошувачка, трошењето на работната сила.
• Тука се додава и критериумот на интензивност на развојот кој
означува до која мера економските системи се способни да го
искористуваат економскиот развиток разните нематеријални
современи фактори како техничкиот прогрес, придобивките на
науката, менаџментот,програмирањето и управувањето.
• Ви динамичката ефикасност се вбројува и способноста на
економскиот систем за самореформирање како и брз процес на
перманентно усовршување. Со комбинирано дејство на
спонтаните процеси и и на програмирани акции.
• Ако догматски се чуваат старите вредности системот ќе стане
ригиден.

• Економистите го сметаат за извонреден резултат благосостојбата на луѓето.
• Економистите се свесни за значењето на терминот животен стандард. Тој е
извонреден резултат.
• Под животен стандард повеќе се подразбира општествениот стандард.
• За современите економски системи значајна е и личната потрошувачка
подобар е оној систем кој обезбедува зголемување на личната
• Вториот индикатор е јавната потрошувачка тука не се мисли само на
порастот на материјални и нематеријални добра туку и на широчината на
опсегот и достапноста за сите луѓе.
• Друг трет индикатор во оваа група е сигурноста на луѓето особено сигурноста
на работното место. Овој индикатор е познат под името економска
сигурност, опфаќа сигурност на работното место, сигурност на приходите,
сигурност во иднината не само социјално осигурување.
• Многу автори сметаат дека претходните критериуми с е чисто
економски меѓутоа веќе кажавме дека евалуацијата на самите
економски системи треба да вклучи и други вредности
• Четвртата група во листата на Узунов и Костовска е социјалната
праведност
• Нашироко е распространета свеста за големите разлики особено
социјалните разлики, со стремеж кон нивно намалување.
• Подобар е оној систем кој доведува до поголема социјална
праведност.
• Во 90тите години изразна теоријата човеков развој која препорачува
да се создадат шанси за самоиздигнување преку школување,
оквалификување, преквалификување, вработување, унапредување,
домување, селење.

• Социјалната стратификација односно класната и слоевата
структура во општеството.
• Ниеден од постојните економски системи не е бескласен ноп во
некои класната стратификација е и денес изразита и постои
класна борба.
• Во другите системи класните разлики некаде се намалени !
• Критериуми тука може да служат имотни разлики и распшони во
личните доходи.
• Петта група на критериуми с е етичките вредности.

• Етичките вредности
• Кои со векови биле идеали на само малкумина просветители или
биле стремеж на експлоатираните народи или класи, но кои во
современите услови се повеќе стануваат дел од погледите на
широката јавност.
• Денес се смета дека и во економијата мора да станат доминантни
новите етички вредности.
• На прво место меѓучовечките односи. Односите меѓу луѓето,
работните односи хуманизацијата на трудот.

• Меѓу овие критериуми се вклучува и партиципацијата на вработените
и граѓаните во одлучувањето. Учеството во одлучувањето е процес на
дезалиенација но и овозможува човечка сигурност , поголема
социјална праведност и подобри меѓучовечки односи.
• Во оваа група на критериуми спаѓа и слободата на личноста која значи
право на работа, слободен избор на професија, слобода за избор во
потрошувачката , слобода за менување на вработувањето.
• Најтешко е сумирањето на сите поединечни индикатори во еден
глобален индикатор.
• Во наредната табела критериумите се оценуваат од -2 до +2, .

Критериуми Систем x Систем y Систем z
Користење на ресурсите +2 +1 0
Стапки на растот +1
+2 +2
Пораст на личната +1 -1
0
потрошувачка
Класна стратификација -2 +1 +2
Меѓучовечки односи -1 0 +2
Вкупно 1 3 6

• Проблемот се усложнува кога некои критериуми с
екомплементари но некои се конфликтни.
• На пр: адаптабилноста на системот и стабилноста на стопанството
сње комплементарни,но стапките на пораст и цената на
развитокот е конфликтни, социјалната праведност и етичките
вредности с екомплементарни ,но порастот на личната
потрошувачка и ширењето на јавната потрошувачка се
конфликтни.

Функција на општествените преференции
• економистите за компаративна евалузација на системите тргнуваат од идеолошки
предубедувања.
• Еедни се убедени дека приватната сопственост е света а други дека е пљачка.
• Па според тоа имаат различни оценки за национализацијата или за приватизацијата
• Едни ја фаворизираат статичката и динамичката ефикасност на стопанисувањето
други дваат предности на етичките вредности
• Едни ги сметаат социјалните разлики како стимул за поголемо залагање други ги
сметаат за голема неправда
• Едни го фаворизираат штедењето други потрошувачката
• Во различни економски системи има различни преференции .
• За перформансите на еден економски систем потребно е да се има една функција
на корисност и една функција на благосостојба

Функција на општествените преференции
• Компаративната евалуација на разните економски системи
зависи од
1. Перформансата на системите во поглед на критериумите што с
еупотребуваат
2. Функцијата на преференциите што им припишува
3. А ШТО АКО ПРЕФЕРЕНЦИИТЕ СЕ ЗАСТАРЕНИ?
• Тоа е прашање за општествениот поредок не за економскиот
систем

Обид за компаративно евалуирање на
разни земји
• Економски , социјални, културни , политички индикатори
• Economist анализирал во 1993 анкета на 22 земји од разни
континенти
• Индикаторите на успшешност се дадени на следниот слајд

Индикатори на успешност
I. Група Економски индикатори
• БДП пер капита
• Средна годишна стапка на раст на БДП
• Стапка на невработеност
• Збирна стапка на даноците
• Телефони по 100 жители
• Автомобили на 1000 жители
• Загадување тони CO2 по жител
II. Социјални индикатори
• Опфатеност на генерациите во средно образование во %
• Очекувано траење на живото во години
• Смтност на доенчињата на 1000 новородени
• Лекари на 100000 жители
• Густина на населението , жители на 1000 хектари територија
• Жители на најголемиот град
• Убиства на 100000 жители
• Стапка на разведени бракови

Индикатори на успешност
III. Културни индикатори
• Телевизори на 1000 жители
• Кина на милион жители
• Дневни весници на 1000 жители
• Странски посетители како % во споредба со домашното население
• Мекдоналд ресторани на 1000 жители
• Потрошувачка на алкохол во литри по жител
• Врнежи годишно
• Средна температура
IV. Политички фактори
• Вработеност во јавниот сектор
• Трошоци за рамијата како процент од БДП
• Број на шефови во државата од 1970 до 1993
• Жени претставнички во парламентот % како процент од вкупниот број на пратеници
• Гласачко право на жените , од која година било дадено
• Индекс на политичката слобода
• Индекс на граѓанските слободи

Ранкинг на земјите според Economist
• Швајцарија е на врвот но таа во ниедна од одделните групи (
економска социјална, културна и политичка ) не издвојува
победа. Но тајната на нејзиниот успех е дека таа е добра во многу
подрачја.
• Германија е на второто место (таа има многу добри социјални
индикатори во тоа време заедно со Шпанија и Шведска индекс од
150 т.е. 157) , Америка била на 15 то место поради социјалните
индикатори како одраз на високата стапка на убиства и
разводите.
• Јапонија на пример била на врвот во економијата но на 17 то
место од 22 во политиката

1. Швајцарија
2. Германија
3. Шпанија
4. Шведска
5. Италија
6. Јапонија
7. Австралија
8. САД
9. Вел. Британија
10. Хонг-Конг
11. Франција
12. Нов Зеланд
13. Израел
14. Канада
15. Унгарија
16. Мексико
17. Бахами
18. Јужна Кореја
19. Русија
20. Кина
21. Бразил
22. Индија

Економскиот систем на развиените земји со
пазарно стопанство и неговата трансформација
• Глава 6 Теоретски поставки на економскиот систем во западните
земји
• Контроверзни современи теории
• Функционирањето на секој економски систем , со сите успеси,
проблеми, реформи, претставува голем предизвик за економската
наука која настојува да го анализира опише и оцени.
• Од современите теории како најрелевантни можат да се сметаа:
Кејнзијанската теорија
Теоријата на мешана економија
Неокласичната (нео-либералната ) теорија
монетаризмот

современите теории
• Кејнзијанската теорија настана пред втората светска војна а до
нејзината широка примена дојде до пред две три децении. Потоа
беше заменета со неокласичната теорија и монетаризмот но
остана во употреба и се користи и до денес. Нова кејнзијанска
теорија, Нео-Кејнзијанска теорија, Пост-Кејнзијанска теорија.
• Основна констатација на оваа теорија е дека слободното
дејствување на пазарната економија предизвикува во пракса
несакани последици, кои се спротивни на основната мисла.
• Оттука произлезе потребата од државната интервенција

• Според препораките на Џон Мајнард Кејнз од 1936
1. Регулирање на стопанските кредити а преку нив и на
инвестициите.Државата треба да влијае на каматните стапки и
така тие да бидат ниски. Инвеститорите така ќе позајмуваат
пари од банките и ќе ги инвестираат во производството.
2. Влијание врз распределбата на националниот доход да се
зголемат приходите на населението во широката потрошувачка,
со повисоко оданочување на каматите и профитите,
3. Државата да превзема јавни работи за изградба на
инфраструктурни објекти.
Интервенции на државата според
Кејнзовата препорака
Државна интервенција
Ниска камата повисоко оданочување на каматите и профитите јавни работи
(евтини кредити)
Инвестирање прераспределба на доходите вработување
Повисоки наемнини и плати
Вработување зголемена побарувачка
Зголемено производство

Интервенции на државата според
Кејнзовата препорака
• За Кејнз и понатаму неприкосновена е приватната сопственост , и
слободната конкуренција, слободниот пазар за државата не е
важно да ја превземе сопственоста над средствата за
производство.
• Ако државата соодветно го определи вкупниот износ на ресурси
наменети за зголемување на тие средства како и основната
стапка на наградата за нивните сопственици таа направила се што
е потребно.
• Кејнз вели дека ако се оствари вкупен обем на производство кое
одговара на полната вработеност класичната економија пак ќе
стапи во сила.

• Теорија за мешана економија
Се појави во 40тите години кон крајот на втората светска војна таа
по мерките на New Deal pojde I pove’e vo merkite na dr\avata vo
stopanstvoto so cel da se obezbedi pove’e od nego I od заканите на
економските кризи и социјални немири.
Најзначајни теоретичари тука се Алвин Хансен,Виљем Бевериџ,
Џон Чемберлен, и др.
Теоретскиот концепт на оваа теорија е еден вид општествена
идеологија која мешаната економија ја замислувала како еден нов
алтернативен економски систем.
Теорија за мешана економија
• Мешаната економија може да се дефинира како една мешавина

на капиталистички, социјалистички, кооперативни елементи , со
државата која ќе дејствува како примарен двигател .
• Така ќе постојат трие економии кои коегзистираат секторот на
јавна сопственост, кооперативниот сектор, и секторот на
слободниот капитализам.
• Државата ќе гоп надгледува и координира целокупниот
механизам со користењето на своето право да оданочува и
троши.

• Мешаната економија вклучува

Кај сопственоста :приватна, јавна , задружна
Кај работните односи : намени, колективно договарање и
нормирани
Кај институциите :државни органи, приватни претпријатија, и
синдикати
Кај управувањето :претприемничко, менаџерско, техниократско
Кај методите за управување на стопанските движења :пазарен
механизам, планирање и текушта макроекономска политика.

• Примената на овој концепт означува една трансформација на економскиот систем во развиените

западни земји каде потребно е
1. Да се состави добра програма
2. Да се убедат јавноста и владите во таков систем
3. Владите да ја спроведуваат програмата на дело
Во 50тите и 60тите години по втората светска војна владите на западните земји доживеаја значајни
успеси во својата општествена перформанса.
Во 70тите и 80тите се јавија нови проблеми пример стагфлација (стагнација и инфлација) и други шокови
На пример
1. Драматичен скок во цените на нафтата поради акциите на земјите извознички (ОПЕК)
2. Девалвацијата на доларот на почетокот на 1970тите и обратно мерки за ревалвација во 1980тите
3. Голема невработеноста кај помладото население
4. Големи побарувања на банките во развиените земји како резултат на презадоолженоста на земјите
во развој

Монетаризам
• За решавање на претходните проблеми во втората половина на
1970тите се јави една варијанта на кејнзијанската теорија која бараше
интервенции на државата со монетарно кредитната политика, а не со
други мерки што значи без рецептите на теоријата за мешана
економија.
• Набргу се јави монетаризмот како предвесник на уште
поразработената неокласична (неолиберална) економија.
• Овие теории станаа доминантни во 80тите и 90 тите во равзиените
земји
• Основната филозофија е дека за современиот економски систем во
развиените земји повеќе одговара слободата на современиот
пазарен механизам .
Монетаризам
• Економската функција на државата монетаризмот ја сведува на
регулирање на количеството на парите во оптек за да се одржува
стабилноста.
• На долг рок пазарните сили сами по себе доведуваат до развиток на
економијата.
• Монетаристите ја потценуваат кејнзовата теорија дека ја потценувала
улогата на парите во стопанските движења и го потценувала
проблемот на инфлацијата.
• Државата со своите активности со каматната т.е. Кредитната политика
и јавната потрошувачка (фискалната политика0 поттикнува инфлација.

Неокласична (неолиберална ) теорија
• Неокласичната (неолибералната ) теорија ја има во својата основа
филозофијата и идеологијата на слободниот пазар. Слично на
класичната политичка економија од 19 век, што парадоксално
коинцидира со времето на либералниот капитализам.
• Неокласичните економисти спротивно на кејнзијанците веруваат во
рационалните очекувања, како на стопанствениците така и на
потрошувачите.
• Погледите на Фридман не се разликуваат многу од оние на Адам Смит
1776 во Богатсвото на народите во извесна мера погледите на
Фридман се порадикални.
• На чикашкиот универзитет се формирала чикашката економска школа
како протагонист на неолибералната неокласичната економска школа.
• Во 1970тите години вниманието се сврти кон либералистичката
филозофија.
• Понатаму во 1980тите во САД се јави и т.н. Школа на економијата
на понудата. Но само како дел во склопот на широката
неокласична теорија и идеологија неолиберална идеологија.
• Спротивно на кејнзијанската економија која е фокусирана на
побарувачката оваа е фокусирана на понудата и самото име
кажува така.
• Полето на понудата според оваа теорија е простор за
повлекување на државната интервенција.
• Од Америка нео-либерализмот се префрли во Јапонија, Западна
Европа и Австралија.

• Во 21 век повторно на економскиот систем му е потребна
помошта од една добро смислена и умешно водена
макроекономска регулатива и тековната политика на државата.
• Значи конфликтот, меѓу кејнзијанците, монетаристите и
новитекласипчни економисти може да се реши само со
тестирање на вистински податоци за стопансството (преку
економетриски модели, и математички симулации ако може) а не
само со a priori дебата.

Институциите и интеракциите
Инокосни приватни
Приватни корпорации
фирми
Државни органи и Синдикални

Јавни претпријатија централни банки организации
Фарми домаќинства
Институциите и интеракциите
• Основно прашање е за интеракциите меѓу државните органи и
приватните корпорации.
• Корпорациите влијаат врз политиката што ја водат државните органи и
изнудуваат разни мерки и државните органи им обезбедуваат заштита.
• Меѓутоа во последно време се чести и случаите на наложување на
државните органи врз корпорациите.
• Интеракциите меѓу јавните препријатија и државните органи се такви што
државните органи имаат домминантна позиција.
• Интеракциите меѓу корпорациите и синдикатот с еод видот на колективно
договарање.
• Во односите меѓу корпорациите, синдикатите и државните органи се
посочува еден триаголник на тропартитно преговарање во кое државата се
јавува како арбитер.
• Значаен е и триаголникот приватни корпорации државни органи јавни
претпријатија и установи.

Ви Благодарам на вниманието !

(3+2+2)
Втора лекција

Интеракции меѓу економските и политичките
системи
Политикологијата како наука
1. Современите економски системи се помалку или повеќе
етатистички иако само декларативно сепак често ја негираат
државата како институција (елемент) во својот состав. Изразот
етатистички не мора да асоцира на бирократија, волунтаризам и
слично.
2. Политиката има недостаток што економијата го нема а тоа е
реалната можност во политиката волунтаризмот да трае подолго.
Волунтаризам е постапување според волјата а не според
објективните услови, неточност неаргументираност. Негирањето од
страна ан економистите не го намалува овој недостаток. Политиката
станува научна и тоа е најверојатно решението на овој проблем.

Политикологијата како наука
• Политиката се служи и со демагогија т.е. со пропаганда ,слогани
фрази и полувистини. Политикологијата е демагошка кога бара
аргументи за оправдување на политиката, наместо да ги
анализира процесите на политичкото одлучување.
• Демократијата пак бара демосот да го задржи правото на власт
т.е. Да го задржи правото да ги ја држи власта, да го задржи
правото да ги насочува постапките на претставниците на власта.
Политикологијата мора да врши опсервации, да испитува генези
да поставува хипотези и да повлекува заклучоци. Така
политикологијата се претвора во наука од инструмент на
демагогијата.

Што е политика?
• Со терминот политика се подвлекува свесната акција на разните
субјекти на политичкото дејствување како и програмата и методот
на таквата акција.Во англискиот јазик с е разликуваат два
термини за овој поим како policy –politics. Kaко што има economy
и economics.
• Зборуваме за меѓународна политика, политика на цени и
наемнини, синдикална политика, изборна политика.
• Задача на современите економски системи како научна
дисциплина е да ја испита стабилноста,односно компатибилноста
меѓу економските и политичките системи, односно да даде
одговор на прашањето каков политички систем одговара на
соодветниот современ економски систем.

Класификација на политичките системи
• Поимот политички систем претставува збир до идеи, цели методи и
институции што се користат за систематскиот начин на решавање на
општествените прашања (проблеми),Елиот Џон –парафразирана
дефиниција John Elliot
• Идеологијата не претставува основа за функционирање на ниеден
економски систем ако волунтаристички се наметнува таа претставува
причина за неефикасно функционирање.
• Две основни решени за политичките системи се :
• Ако постои институционализирана форма на постојано влијание на
општеството , односно на неговите раководни сили врз апаратот на
јавната власт, државата и државната политика , тогаш с еработи за
демократија.
• Ако тоо не е случај , ако не постои организрана форма на контрола на
општеството над државната власт тогаш во прашање е автократија.

Првата класификација политичките системи
❑Демократски
❑Автократски
Во дваесеттиот век секој научник си има своја класификација
политичките системи , (Малески, 1986). Промените наметнуваат нови
поделби , разликувањето на монархистички и републикански систем
денес е сосема застарено.
Според направена синтеза од пошироката политиколошка литература
направена е класификација на системи како :
✓Монистичкиот систем –претставува природна (логична) синтеза на
централистичкиот со единство на власта , админисгративниот
еднопартискиот и автократскиот.
✓Плуралистичкиот систем-претставува природна логична синтеза на
децентрализираниот , со поделена власт, претставничкиот, многу
партискиот, демократскиот.

Класификација на политичките системи
• Според територијалниот аспект (според односите меѓу централните, локалните и регионалните органи)
❑ Централистички (унитарен) систем
❑ Децентрализиран (федеративен ) систем
▪ Според органите на власта
❑ Единствен систем (со единство во власта)
❑ Трипартитен систем ( со поделена власт)
▪ Според видот на власта
❑ Административен (ресорен, бирократски систем)
❑ Претставнички (собраниски, парламентарен систем)
▪ Според општествено –политичките организации
❑ Еднопартиски систем
❑ Многупартиски систем
▪ Според правата на граѓаните
❑ Автократски (тоталитарен , диктаторски )
❑ Демократски ( посредна или непосредна демократија)
▪ Според множеството аспекти синтеза
❑ Монистички систем
❑ Плуралистички систем

Поврзаноста помеѓу економските и
политичките системи
• Мешањето е неминовно и може да биде полезно за економијата .
Прашањето е како а не дали треба да се мешаат.
• Политичкиот и економскиот систем се потсистеми на
општествениот систем и меѓу нив мора да постои кохерентност,
спој, тие треба да си договараат еден со друг.
• Практиката на XX век покажа дека економскиот систем не
претставува основа за политичкиот систем. Политиката не е
надградба туку често се втемелува во основата на општествениот
поредок.

Контрадикторности
• Ако политичкиот систем е монистички, а економскиот
плуралистички порано или подоцна земјата ќе западне во
економска криза. Или обратно земјата ќе западне во политичка
криза.

Карактеристики (елементи)на системите
Монистички
Политички Економски
Владејачка идеологија Државна сопственост или државна контрола над

приватната
Водечка улога на партијата на власт Нормирани економски односи
Единственост неделивост на власта Државни установи (дирекции, управи, фондови)
Административна (ресорна) контрола Административно или технократско управување
Разгранета инспекција Фиксирани економски категории

Карактеристики (елементи)на системите
Плуралистички
Политички Економски
Јавното мнение како арбитер Разни видови на сопственост

Изборите како контрола над власта Облигациони деловни односи
Децентрализирана управа Пазарното стопанисување
Правна држава со поделена власт Менаџерско или претприемачко одлучување
Претставничко одлучување Договорни работни односи
Многустраначки влијанија Тековна економска политика
Почитување на правата на граѓаните
социјална политика партиципација

КОНЗИСТЕНТНОСТ
• Конзистентност постои ако двата система се монистички или двата ако се
плуралистички.
• Историски примери :Западна Европа, Латинска Америка, Источна Европа,
Африка , Далечниот исток.
• Во монистичкиот политички систем се јавува нестабилност поради
ограничените човечки права, а во економскиот се јавува
незаинтересираност (алиенација) поради начинот на управување , па бројни
етатистички грешки во алокацијата на ресурсите. Така целиот општествен
систем влегува во криза.
• Конзистентноста во плуралистичкиот систем е потрајна , општественото
уредување функционира поефикасно, и реформите се изведуваат
поуспешно.И овој поредок има недостатоци, бидејќи растат класните
разлики социјалните разлики што ги прават граѓаните незадоволни и во
политичкиот систем се јавува нестабилност , во економскиот систем се јавува
алиенација поради менаџерското управување. За да не западне системот во
криза се спроведуваат реформи . Во политичкиот систем се додава
социјалната политика како функција на државата а во економскиот систем
се додава партиципацијата во одлучувањето на сопственоста.
• Двопартискиот систем во Велика Британија и САД е дел од
плурали
• Некои политиколози сметаат дека двопартискиот систем е многу
подемократичен од многупартискиот бидејќи секогаш
напозицијата и на владејачката партија и се спротиставува една
моќна опозиција.

Силни и слаби врски
• Цврстите врски што значи комплементарноста постојат само меѓу
државната сопственост и бирократската кооординација односно
меѓу приватната сопственост и приватната кооординација -Јанош
Корнаи (1990)
• На наредната слика силни врски се :
❑1-A државната сопственост и бирократската координација
❑2-B приватната сопственост и пазарната кооординација
Сите други врски с е слабо комплементарни не се комплементарни
Такви се :
1-B, 2-A 3-C.

За силните и слабите врски
• За силните и слабите врски
Форми на сопственост механизам на координација
Државна 1 А бирок.координација
Приватна 2 B пазарна координација

задружна
и работничко
управување 3 C асоцијативна координација

Врските не се само теоретски туку
произлегуваат од апликативни опсервации
• 1-А се однесува на предрефорсмки социјалистички економии
• 2-B се однесува на класичните капиталистички економии
• 3-C се однесува на алтернативни форми на општествена
организација.
• Сепак падот на социјалистичките системи го поставува
прашањето зошто не с е одржа врската 1-А .Тоа е така бидејќи
врските меѓу една форма на сопственост и еден тип на
координација е силна ако се јавува спонтано и преовладува , и
покрај отпорот и против мерките. Таа се засновува на природен
афинитет и кохезија.
• сегашниот модел всушност е 2-В +2-А.како додатни , но и
природни ги имаат врските 1-В и 1-А.
Зошто е важна политиката?

Зошто е важна политиката?
• Според претходната слика политиката заедно со економските

фактори и факторите од опкружувањето влијаат на исходите од
✓Економскиот раст
✓Ефикасноста
✓Дистрибуцијата на доходот
✓Стабилноста

Универзалните економски проблеми и
економските системи (глава 4 )
• Проблемите се речиси исти за сите системи а различни се
методите со кои се решаваат .
• Системите се состојат од различни елементи , а има и нијанси во
нивните поподробни карактеристики
• Но економската наука препознава и објективни универзални
принципи и економски категории кои постојат во сите економски
системи.
• Акумулацијата, репродукцијата, стока, пари, пазар, камата рента
итн.

Основни проблеми
❑Што да се произведува?
❑Како да се произведува?
ефикасност
❑Како да расте производството?
❑За кого да се произведува?
праведност
❑Какви односи во производството?

• Подобар е оној систем што постигнува поголеми успеси во
решавањето на проблемите
✓На претходно реченото се сведува сета дискусија околу
системите.
✓Во економската наука се јавуваат две школи кои даваат различен
приоритет за секој економски систем.
✓Едната школа го потенцира значењето на ефикасноста со која ќе
се подобри положбата на сите учесници во производството, и на
сопствениците и на работниците.
✓Втората е дека рамноправните односи автоматски ќе ја побудат
иницијативата за поголемо залагање така ќе расте и
продуктивноста.

Што да се произведува?
• Во секоја економија има разновидни потреби за јавната и
личната потрошувачка
• На прашањето што да се произведува суштината се состои во тоа
да с еодговори:
✓Кај кои производи се релативно пониски производствените
трошоци?
✓Кај кои производи земјата има компаративни предности во
споредба со другите земји?

Што да се произведува?
• Треба да се обезбеди континуирана потрошувачка и проширена
репродукција на населението и на сите оддели во стопанството
без кризи од хиперпродукција, но и без кризи од хипопродукција.
• Економската оправданост на секој вид на производство, кое се
сведува на прашањето за производствените трошоци.
• Економската анализа посочува теоретски пристап наречен
алокација на ресурсите

Крива на производните можности
Челик
450
А
про. можности Пченица Челик 400

B
А 0 400 350 C
Челик (вредносни единици)

300
B 100 375
D
250
C 200 325
200
D 300 250 E
150
E 400 150 100
50 F
F 500 0
0
0 100 200 300 400 500 600
Пченица (вредносни единици)

Крива на производните можности
• Кривата AF e граница на производни можности. Производството може да биде
комбинација од двата производа во било која точка од кривата AF.
• Оваа крива важи под претпоставката дека искористеноста на капацитетите во
дадената економија е полна, така што порастот кај обата производа или само кај
едниот може да се постигне со изградба на дополнителни капацитети.
• Бидејќи кога се движиме од A do F (кога се намалува производството на челик а
расте она на пченица) растат т.н. алтернативни трошоци. За првите 100
вредносни единици пченица даваме 25 вредносни единици челик. За вторите 100
единици пченица даваме 50, за третите 100 даваме 75 итн.
• При обратното движење од F кон A пак обратно опаѓаат т.н. Алтернативни приноси ,
така што место првите 100 вредносни единици пченица добиваме 150 вредносни
единици челик , место вторите 100 добиваме 100 место третите 100 добиваме 75
итн.
• Економски најоправдано е кога порастот на алтернативните трошоци се изедначува
со паѓањето на алтернативните приноси во овој случај тоа е точка што с енаоѓа во
сегментот D и E.

• Овој концепт е применлив во микроекономијата кога менаџерот на
едно претпријатие може да избира помеѓу два производа. Во
макроекономијата проблемот е посложен и се користат многу
посложени анализи но проблематиката е иста.
• Системите с е разликуваат по методите со кои ги решаваат проблемите
. Планскиот систем на пример би имал однапред пресметани
пропорции , да ги предвиди плановите и да го контролира
извршувањето.
• Освен планирањето економските системи се служат со
макроекономска стратегија , тековна макроекономска политика и др.
Сите економски системи се служат со овие методи но во различни
комбинации,

Како да се произведува ? Комбинација на
ресурсите
• Трите фактори на производство како што знаеме од основи на
економијата се : средствата за работа (капиталот), предметите за
работа (материјалот) и работната сила (трудот).
• Факторите с е користат во определена комбинација која се
нарекува комбинација на ресурси.
• Можна е супституција на ресурсите до определена граница. Во
секој вид на производство можни с е различни комбинации , но
во исто време само една од можните комбинации е најадекватна.

Вграден автоматски механизам
• Економскиот систем треба во себе да има вграден автоматски
механизам кој постојано ќе продуцира оптимални решенија.
• Ако се расчлени ќе се види дека тој с е состои од три компоненти
1. Расположиви ресурси (фактори)
2. Техничко-технолошки решенија
3. Цената на факторите

Расположивоста на капиталот
• Расположивоста на капиталот зависи од акумулацијата и од општото
ниво на развиеност , расположивоста на материјалот за репродукција
зависи од природните богатства, расположивоста на работната сила
зависи од прирастот на населението.
• Во развиените земји работната сила и репорматеријалите се
заменуваат со капитал, т.е. Со т.н. Капитало-интензивни инвестии.Во
неразвиените пак капиталот се заменува со работната сила, и со т.н.
Трудоинтензивни инвестиции.
• Научно техничкиот прогрес му оди на рака на секој економски систем
па секој гледа да го искористи што е можно повеќе.Тој постојано го
олеснува и го ослободува трудот, ја намалува потребата од работната
сила, во исто време бара повеќе капитал и материјал.
• За економските системи најважна е цената на факторите.

Изоквантна мапа
Работна
капитал сила
(машинск (работни
и часови) часови)
30 35
20 50
10 75

• Теоретски во принцип можни се безброј комбинации по кривата
MN ,но се бара само една точка што ќе биде оптимална т.е.е
економски оправдана.
• На пример
1К=40е
1l=20e
e- вредносни единици 1 работен час =20 вредносни единици
1 машински час К =40 вредносни единици.Ако преминеме од
точката А kon B, t.e. Кон капиталоинтензивно призводство , ќе ни
треба ат уште 10 машински часови за истото количество
производи.за истото количество производи кои ќе чќинат
дополнителни 400 вредносни единици.

• +10Кx40е=400е,a 25 работни часа помалку кои ќе чинат 500
вредносни единици
• -25Lx20e=-500e
Заштеда=-100 e
Но ако од точката B преминеме кон C t.e. на уште поинтензивно
производство за исто количество на производи ќе ни требаат уште
10 машински часови што ќе чини дополнителни 400 вредносни
единици +10Кx40е=400е,но овој пат ќе заштедиме само 15 работни
часа кои би чинеле 300 вредносни единици 15Lx20e=300e) со тоа
при вториот премин ќе имаме загуба од 100 вредносни единици.
Супституцијата значи нее пропорционална нее праволиниска
поради технолошките лимити во дадениот ден
Како д а расте производството ?факторите
на развојот
• Потребите не с е лични само туку заеднички општествени и растат
со напредокот на заедницата и со развитокот на општеството.
Потребите постојано растат и прашање што с е наметнува е како
да се произведува повеќе за да се задоволат растечките потреби.
• Решението е општо и се состои во зголемената употреба на
факторите на производство при претставената нивна
комбинација.

Крива на производни можности и изокванта
700
100
A2
600 90
A1
80
500 А
Работна сила (работни часови)

Челик (вредносни единици)
70 B2
А
400 B 60 B1
C2
C
50 B
300 C1
D
40
C
200 30
E
20
100
F 10
0 0
0 100 200 300 400 500 600 700 800 0 10 20 30 40 50 60
Пченица (вредносни единици) Капитал(машински часови)

АНАЛИТИЧКИ ФУНКЦИИ
• Порастот на производството е функција на зголемениот обем на
факторите :
𝑟 = 𝑓(𝐾 ′ , 𝐿′ , 𝑀′ )
r-го означува зголемениот обем на производството
𝐾 ′ -го озналува зголемениот обем на капиталот
𝐿′ -го означува зголемениот обем на трудот
𝑀′ -го означува зголемениот обем на материјалот

АНАЛИТИЧКИ ФУНКЦИИ
• Економската наука претпоставува дека факторите може да се
групираат како :
1. Фактори на производството кои во исто време претставуваат
фактори на развитокот
2. Технолошкиот прогрес
3. Фактори од општествено-политичка природа

Аналитичка функција
• Сега во услови технолошкиот мултипликатор кој со исто
количество на ресурси овозможува уште поголем пораст отколку
што е порастот само на факторите на п-ство аналитичката
функција ќе изгледа :
• 𝑟 = 𝑓(𝐾 ′ , 𝐿′ , 𝑀′ )xT
Каде што симболот T го означува сумираниот ефект од примената
на сите видови технолошкиот прогрес. Овој е ефект се расчленува
на капитален коефициент к, продуктивност на трудот p,
поефикасно користење на материјални ресурси.

Аналитичка функција
• Така aналитичката функција може да се раздели на три кои ќе бидат :
1. 𝑟1 = 𝑓1 𝐾 ′ ∗ 𝑘
2. 𝑟2 = 𝑓2 𝐿′ ∗ 𝑝
3. 𝑟3 = 𝑓3 𝐿′ ∗ 𝑚
➢Екстензивен развиток главното внимание е свртено кон користење на
факторите на п-ство ,т.е. Пораст на инвестициите и на експлоатацијата
на природните богатсва.
➢Интензивен развиток при кој главното внимание е свртено кон
поголемата примена на технолошкиот прогрес.
➢Подобар е оној систем кој постигнува поголем пораст на
производството но со помало трошење на ресурсите.
За кого да се произведува ? Распределбата
на доходот
• Овој проблем е ист за сите системи и произлегува од
противречноста на производството и распределбата, меѓу
создавањето на производите и нивното присвојување за
• Теорија на функционална распределба
❑При овој пристап се претпоставува дека секој од факторите за
производство дава придонес за создавањето на производот , па
според тоа секој фактор има право на соодветен дел во
распределбата.

Теорија на функционална распределба
• Проблем кај оваа теорија е стремежот за поголемо присвојување

од страна на носителите односно сопствениците на одделни
фактори. Така доаѓаат до израз конфликтите во секоја
организација, или претпријатие.
• Современите економски системи наметнаа решение кое се
состои во договорни односи меѓу претпријатијата како носители
на капиталот и синдикатите како организации на работната сила

Какви односи во врска со
производството?меѓучовечките односи
• Меѓучовечките односи се едни од основните проблеми во
економските системи, економските системи на капитализмот го
чувствуваа овој проблем како најтежок иако не му обрнуваа
доволно внимание.
• Решавањето бара навлегување во самите елементи на системите ,
во нивните основни карактеристики, па настојувањето тие да се
зачуваат такви какви што се го сведува решението на многу
ограничени размери.

Ублажување на проблемот
• Современиот систем настојува да го ублажи проблемот па
користи нормирање на односите, колективно
договарање,патерналистичко однесување на сопствениците и на
менаџерите спрема работниците ,хуманизација на трудот во
организацијата.
• Во комплексот на односи во врска со производството посебна
улога играат синдикатите нивно главно оружје до крајот на првата
половина на XX век биле штрајковите.
• Напредок се постигна во втората половина од XX vek со
колективното договарање.

Нормирање на работните односи
• Решението исто така се бара во законодавното нормирање на
работните односи кое наложува и гарантира права и обврски на
двете страни како на вработените така и на работодавачите. .
• Сепак и покрај напредокот проблемот на производството
останува заедно со другите универзални проблеми на системите
бидејќи интересите на двете страни

Ви благодарам на вниманието!

(3+2+2)
25/06/2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 1

Метода на оценување
1. 2 колоквиума по максимум 20 поени
2. Предавања и вежби (присуство) по максимум 10
поени вкупно 20
3. Проектна задача 10 поени максимум
4. Завршен испит максимум 30 поени
Оценки
 0-50 пет (5)
 51-60 шест (6)
 61-70 седум (7)
 71-80 осум (8)
 81-90 девет (9)
 91-100 десет (10)

Литература
1. Основна
• Акад. Никола Узунов и Љубица Костовска,
Современиот економски систем,УКИМ,
2001. Економски факултет-Скопје
2. Дополнителна
• Gregory Paul,Stuart Robert: Comparative
economic systems in the twenty first century,
Seventh Edition, New York,2004

СОДРЖИНА
• Економски систем-(теоретско-методолошки
пристап)
• Современиот економски систем- состојби и
перспективи
• -пазарниот механизам и капитализмот,
• -растежот и падот на социјализмот,
• -земјите во развој и современиот економски
систем,
• III. Евалуација на економските системи во
современата пракса
• IV. Глобализацијата на современта светска
економија

Систем општа дефиниција од
кибернетски аспект
• Систем (од латински systēma, земено од грчки σύστημα systēma) е збир или композиција од меѓусебно
поврзани елементи (објекти, ентитети) што создаваат единствено цело. Објектите може да се со произволна
природа, кои можат да влијаат едни на други, а нивните интеракции не се независни. Притоа се создава
целина чии својства битно се разликуваат од својствата на конститутивните елементи. Секој систем во
принцип може да има голем број на состојби. Некои од тие состојби се почести од другите. Системот кој има
само една состојба (чија вредност е 1) е потполно одреден. Во таа смисла со две или повеќе состојби е
неодреден.
• Неодреденоста на системите е толку поголема колку што е поголем бројот на неговите состојби. Степенот на
неодреденост се одредува со помош на мерката наречена ентропија. Ентропија е поим што се користи во
статистичката термодинамика и претставува мерка на број на начини на којшто еден систем може да биде
подреден.Притоа се среќаваат неколку видови ентропии:Хартлиева ентропија (So) — е мерка за
неодреденост на системот. Колку е поголем бројот на можни состојби (односно колку веројатноста на
реализација на произволната состојба е помала) толку ентропијата на системот е поголема и обратно.
• Шенонова ентропија — ја карактеризира веројатноста на реализација на произволна состојба на некој
систем во кој сите состојби немаат подеднаква веројатност да бидат реализирани. Гледано генерално,
ентропијата (неодреденоста) на системот зависи од:
 Бројот на можни состојби и
 Распределба на веројатностите на тие состојби.
Со оглед на тоа што топлината спонтано се пренесува само од потопло кон поладно место, лесно можеме да
покажеме дека ентропијата секогаш ќе расте, сè додека не се добие термички еквилибриум: доколку ја деф
инираме ентропијата преку количеството топлина и температурата во системот,
𝑄 𝑄 𝑄
s= Q-количество топлина.T-температура.Ако с е предава топлината од едно на друго тело ∆s = Т − Т
𝑇 1 2
каде што T1 е температурата на системот кој ја прима топлината, па затоа е со позитивен предзнак, додека T 2 е
температурата на системот кој ја оддава топлината, поради одземањето на Q, тој дел има негативен предзнак.

Што е економија?
• Адам Смит -филозофот (1776) го дефинира предметот на економијата како “испитување на
природата и причините за богатството на народите” особено :гранка на науката за
политичарите и легислаторите (со двојна цел да обезбеди) изобилство и егзистенција за
народот и да ја обезбеди државата со приходи неопходни за извршување на јавни работи
Smith, Adam (1776). An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, and Book IV.
• Сеј,Ж.Б.(1803),прави разлика за предметот на економијата од неговата политичка примена и
ја дефинира како наука за производство , дистрибуција и потрошувачка на богатството Say,
Jean-Baptiste (1803 ). A Treatise on Political Economy; or the Production, Distribution, and
Consumption of Wealth, trans. 1834, C. C. Biddle, ed., Grigg and Elliot.
• Томас Карлајл (1849) го измисли терминот “мрачна наука” како еден вид прекар на
класичната економија
• Алфред Маршал (1890) во неговата книга Принципи на економијата -Политичката
економија или економијата е наука за човештвото во обичниот деловен живот; го проучува тој
дел на индивидуалната и општествената акција, која е најтесно поврзана со исполнувањето и
со употребата на материјалните предуслови за благосостојба. Така е од една страна студија на
богатството; а од друга страна, и уште поважна страна, дел од науката за човекот.
• Лионел Робинс(1932) ја дал најцитираната дефиниција за економијата :Eкономијата е наука
за алокацијата на ретките и ограничени ресурси кон точките на нивна оптимална алокација
(парафразирано) оригиналот гласи :Economics is a science which studies human behaviour as a
relationship between ends and scarce means which have alternative uses
• Гери Бекер кој придонесе за експанзијата на економијата во други области, го опишува
пристапот дека “ комбинација на претпоставките за максимизација на однесувањето ,
стабилни преференции и пазарна рамнотежа, искористени константни и ригидни. Becker, Gary
S. (1976). The Economic Approach to Human Behavior, Chicago .

Што е Економски систем ?
• Дефиниција
• Општествена организација на стопанството
која ги вклучува меѓусебно поврзаните
елементи видови на сопственост, типови
на односи, збир на институции, начини на
управување и методи на уредување

Што е економски систем?
• По некои други сфаќања поимот економски
систем се сфаќа како склоп на елементи во
стопанството на одделна земја, или група
земји обединети во економски унии, или на
голем број земји со исти или слични
карактеристики во стопанскиот механизам.

Други дефиниции
• Целокупност на економските односи (односи меѓу
луѓето,претпријатијата, државните органи)
• Целокупност на условите на стопанисување (во прв ред
услови како законодавството)
• Институционална рамка во која се одвиваат стопанските
процеси (академска дефиниција) ,претпријатија
компаниии ,органи организации како институции)
• Збир на променливи елементи кои прават единствена
целост (кибернетска дефиниција) поврзаноста
интеракциите на составните делови во системите.
• Збир од идеи цели,методи и институции што се користат
во општеството за решавање на економските прашања
проблемите во извесен повеќе или помалку
организиран или “ситематски” начин.

Методологија во следењето на
• Следење со перманентни опсервации :следење на меѓусебните
односи на синдикатите и работодавците, промени во социјалната
структура на населението,ширење или стеснување на секторите на
• Анализа на правната регулатива
-споредување преку уставите
-споредување преку законите
• анализа на статистички податоци
-социјалната структура на населението
-структурата на деловните средства
-бројната состојба на синдикатите
• Спектарен модел
-класифицирање а економските системи еден по друг споре сличноста на
каратеристиките па така се добива спектар на сличности во кој двата
краја се најмног различни а на средината се допираат сличностите

Методологија во следењето на
• Методот на компаративната анализа
-ако едни елементи дале добри резултати во
една земја(систем) ќе дадат слични
резултатит и во други земји (системи).
• Употреба на историскиот метод е од
помало значење за анализата. Не постои
закон или правило кое е валидно за секој
историски период

Интердисциплинарен карактер на
науката за економски систем
Социологија и политикологија
Политичка Применета економија

економија СОВРЕМЕНИ
ЕКОНОМСКИ
СИСТЕМИ
менаџмент

Идеологијата и науката за
• Општествената идеологија е збир на идеи што с
еконституираат како филозофски поглед кон светот и
кои често произлегуваат како синтеза на научни
опсервацции.
• Општествената идеологија е апологетско субјективно
гледање на економскиот систем и таа е израз на нечии
парцијални интереси на владејачката класа.
• Анализата шак се врши за да се разјасни механизмот на
функционирање на економскиот систем по себе.
• Предност се дава на анализата и треба да се отфрлат
сите можни идеологии и сите решенија кои
произлегуваат од нив. Решенијата треба да
произлегуваат од научни сознанија

Цели на економските системи
• Економска ефикасност –стремежот да се постигнат што е можно
поголеми ефекти од вложувањата во производството и
размената на материјални добра и услуги.
• Социјална праведност –стремежот е да се постигне еднаквост
во распределбата и потрошувачката на материјални добра и
услуги или барем социјалните разлики да се помали.
• Политичка слобода- стремежот е кон максимална независност
на луѓето на волјата од државните органи ,за
самоопределувањето на граѓаните и а граѓански права и за
демократија.
• Во практиката овие цели с е меѓусебно спротиставени.
• Управувачите во системот т.е. Државните организа се грижат
повеќе за ефикасноста ,додека розводителите бараат
праведност,занемарувајќи ја ефикасноста.

Остварување на основната цел во разните системи
Системи Економска Социјална Политичка
ефикасност праведност слобода
Либерален
+-- ---
+--
монополистички
+-- ++-
++-
Современ
++- ++-
++-
Административно
центраистички +-- +++ ---
Земји во развој
+-- +--
+--

Типови на економски системи
Алокација на ресурси
пазарна командна
пазарен Централно плански капитализам

приватна
капитализам
ресурси
сопственост
пазарен централно
државна плански
социјализам
социјализам
25/06/2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески

16
САД

Германија
,1942

Северна
Кореја

Богатство и популација по региони во светот

FIGURE 1.1 Per Capita GDP, 1990 International Dollars

Асс.м-р докторант Душко Јошески 25
25/06/2020 25
FIGURE 1.4 Life Expectancy in Years, from 1000 to 2000

Економски напредок
• економски напредок се јавува кога барем една од следниве 4

услови е исполнета:
1.Можност за населување ненаселени места богати со плодна
земја и ресурси; ( Римската Империја, европска населба во
Северна Америка по откритието на Колумбо во 1492 година )
2. Можност за зголемување на трговија и движење на капиталот
помеѓу земјите; ( Венецијанското отворање на трговијата преку
земја кон Кина и Индија , забрзан економски раст на
меѓународната трговија по Втората светска војна )
3. Кога се јавуваат технолошки иновации ; ( револуција во
компјутерски и комуникациски технологии во САД во 1990-тите
)
4. Економски институции се подобруваат.

Економски прогрес
 Економската историја покажува дека економскиот напредок зависи од
правилната констелација на економските институции.
 Економски институции се оние тела кои се рефлектираат во начинот на кој се
организираат нашите економски активности.
 Економски институции опфаќаат широк спектар на економски, социјални и

политички активности:
 Како се управуваме,
 нашите закони во врска со внатрешната и надворешна трговија,
 Каква е сопственост а на имотот
 како економската активност е организирана во разни бизнис форми,
 и нашите формални и неформални практики.

Економијата на дваесет и првиот век
• Советската империја се распадна;
• Германија се обедини;
• Комунистичката партија веќе не постои како централизирана, организација на

контрола;
• Кина е доживува феноменален раст;
• Советскиот Сојуз беше растурен во 15 одделни земји;

По подолг период на депресија, Русија е во пораст повторно и официјално
беше прогласена за "пазарна економија", во пролетта на 2002 година;
• "Четирите азиски тигри" – растат со феноменален стапка од 1970 година, иако

нивниот раст беше прекинат од страна на "азиски криза" во 1998 година.

• Јапонија, моделот на брзиот раст во 1950-тите и 1960-тите, и
понатаму е заглавена во рецесии кои ги поткопаа нејзините
напори за речиси една деценија.
• Иако постојат некои светли точки во Латинска Америка, како

што се Чиле и Бразил, нејзините економии не напредуваат
заедно со пиширок круг на земји.
Целиот регион продолжува да се соочува со економска и
политичка нестабилност.
• Африка останува во стагнација. Голем број од нејзините држави

се контролирани од страна диктатори кои имаат малку интерес
или воопшто немаат интерес за економски напредок.
Африка има искуство со граѓански војни, и населението е
погодена од масовна епидемија на СИДА-та.

Падот на комунизмот
• 1985 годинаја означи почетната точка за сериозна промена во комунистичкиот блок.
• Темпото на политичките и општествените промени се забрзувал уставно

загарантиранаата "водечка улога" на Комунистичката партија беше завршена во текот
на летото на 1991 година.
• Берлинскиот ѕид беше отворен во ноември 1989 година.
• До крајот на 1989 година, Комунистичката политичка структура во Чехословачка беше

соборена, како што Вацлав Хавел беше избран за претседател.
• Во Бугарија, комунистичкиот режим беше сменет во 1989 година.
• Во Унгарија, се одржаа слободни избори во 1990 година.
• Во 1989 година, Лех Валенса беше избран за претседател на Полска.
• Деспотскот диктатор на Романија, Николае Чаушеску, беше егзекутиран во крвавото

востание.

• Оценка на транзицијата
Централно планирани економии не ги исполнуваа саканите резултати на
економски раст, технолошкиот напредок, и зголемувањето на животниот
стандард. Поради тоа, тие се обиделе да воведат реформи.
• Реформа е обид да се подобри економскиот систем без да се менува

неговиот основен карактер.
• Во доцните 1980-ти и раните 1990-ти, на централно планирани економии се

свртеа од реформи кон транзиција.
• Транзиција е процес на промена од еден тип на економскиот систем во друг.
• Во случајот на планирани социјалистичките економии, саканата транзиција

беше од планирана кон пазарна економија.
• За економиите во транзиција од дваесет и пет или повеќе, помалку од десет

се јасни успеси (Полска, Унгарија, Чешка и Словачка републики, Естонија,
Латвија и Литванија, Словенија).
Можеме да се надеваме дека Русија, Бугарија и Романија, наскоро може да се
прогласат за транзициони Асс.м-р
25/06/2020 успеси, но тоа
докторант се Јошески
Душко уште е рано да се одлучи. 33
Индустријализираниот свет
•
1980тите биле декада доминирана од Реганизмот во САД, и во
Англија од страна на тачеризмот-двете движења посветена на
замена на злото на "големата влада" со придобивките од пазарната
економија.
• Во Германија, Демохристијанската партија ја намалува улогата на

владата во економијата и ги префрлатпостоечки те владини функции
од федерално на државно и локално ниво.
• Намалување то на даноците се користат да се подобри стимуланси,

социјални програми беа запрени и приватизацијата е охрабрена во
Велика Британија, Германија и Франција.
• Дури и Шведска, симбол отна благосостојба, доживеа гласачки

реакциите против прекумерните социјални расходи и високите
даночни стапки.

• Стапки на раст на Јапонија се намалија, а Јапонија е засенета од рецесијата од
1990 година.
• Рецесиите на доцните 1990-ти, што ја погодија Западна Европа, покренаа

високи стапки на невработеност во Европа (повеќе од 12%).
• Европа ги преструктуира своите политики за социјална помош со цел

повторно да ја воспостави својата конкурентска позиција на светските пазари.
• Во Латинска Америка, програми беа иницирани да се возобнови приватното

претпријатие, и експерименти те со социјализмот беа во голема мера е
прекинати.
• Силните економски перформанси на Четирите Тигри се во контраст со

континуираната стагнација на Бангладеш и Пакистан.
• 1980-тите и 1990-тите години ги открија границите на конзервативна та

економска политика во САД и В.Британија

• Третиот свет
На почетокот на дваесет и првиот век, повеќе од три четвртини од
населението во светот продолжува да живее во сиромаштија.
Просечниот граѓанин на Азија, Африка и Латинска Америка останува во
голема мера недопрен од индустриските технолошки револуции.
• Само, претходно сиромашните земји во Југоисточна Азија, Хонг Конг, Јужна

Кореја, Тајван и Сингапур - имаат брз раст и голема животниот стандард.
• Други азиски земји, како што се Индонезија, Тајланд и Малезија, се обидел да

го повторат овој подвиг.
• Земјите од Латинска Америка, како што се Чиле и Бразил, имаат рекорден и

брз раст.
• Азиските чудо економии доживеале неуспеси во 1998 година, како и валутни

кризи банкарски неуспеси - "азиската криза."

• Мултинационализмот и глобализмот
Во 1980-тите и 1990-тите години имаше силна експанзија на економскиот
интернационализам и проширување на улогата за мултинационални
корпорации.
• Европа Воспостави Европската унија и сега има една валута, еврото.
• САД, Канада и Мексико воспостави бариери пазарот во Северна Америка

(НАФТА) во 1994 година.
• Мултинационализмот го загрозува националниот идентитет и ја слабее

суверената контрола на државата врз економската судбина.
• Движење кон економски мултинационализам беше проследен со подлабоко

и повеќе постепен тренд: поголема интеграција на светските економии.
• IBM, Сименс, и Sony сеге ги има подеднакво дома во Њујорк, Мексико Сити,
Монтреал, Лондон и Сингапур.

• Изборот на економски системи во дваесет и првиот век.
Драматичните настани (на крајот на студената војна, падот на
комунистичкитеполитички системи во Источна Европа) го менува
светот, покрена нови и предизвикувачки прашања.
• Како општеството ги организира своите економски институции да

сторат многу?
• Денес, разликите меѓу економските системи се посуптилни:

Четирите тигри го одбраа вистинскиот институционалниот аранжман -
извозна ориентација, високата стапка на штедење и големи
инвестиции во образованието;
• Индија, Пакистан и Бангладеш – заштита од увоза.

• Во 21 век, ние мора да ги улиме големиот број на разлики во
економските институции - кои влијаат на економските перформанси;

• Историјата покажува дека ние имаме избор на економски системи:
• Земјите од поранешниот Советски Сојуз и земјите од Источна Европа

се активно во потрага по нивните економски системи. Се уште не се
знае дали ќе пронајдат одговори на многуте прашања.
•
Индустријализираниот Запад работи со стабилни економски систем со
децении ако не и векови, но дури и тие општества мора да носат
постојани и честопати сложени одлуки кои се однесуваат на формата
на нивниот економски системи.
• Новите светови на Азија и Латинска Америка мора да се направи

важни промени кои се однесуваат на економските системи кои ќе ги
донесат на соодветно ниво на богатство.
• Африка мора да развиве институции, со кои може да се создаде

економски напредок.

• Во годините по Втората светска војна, многу мислев дека Советскиот
експеримент беше успех и се обидоа да го ископираат..
• Во 1990-тите, за успехот на "Четирите Тигри" ги поттикна другите

азиски земји, како што се Индонезија, Тајланд и Филипините, да се
обидат да ги стигнат.
• Брзиот економски раст на Чиле служеше како пример за другите земји

во Латинска Америка.
• Земјите како и индивидуите учат од примерите на другите, земји да

научат од успесите и неуспесите на други земји.
• Крајната цел на студиите по компаративна економски системи е да

дознаеме што работи и како треба да биде поставено да работи
добро.

• Современите економски системи ги
изучуваат економските системи и нивното
влијание врз алокацијата на ресурсите.
Како организациската поставеност на
економијата се комбинира со економските
политики за да влијае врз економските
решенија.
• Економска цел е економскит раст !

• Што е индустриската револуција?
Драматичните стапки на економскиот раст на Европа и Северна
Америка во 19 век се нарекува на индустриската револуција,
феномен, кој започна во Англија, а потоа се проширил на
целиот европски континент и во Северна Америка.
• Индустриската револуција беше поткрепена со брзиот развој на

науката и технологијата:
Првата транспортна и комуникациска револуција (пароброди,
пруги, телеграфски и); и
• Втората создавање на институции кои фаворизираат економски

напредок, како што се (1) акционерското друштво со
ограничена одговорност, (2) устави кои го ограничуваат досегот
на владата и ја штитата приватна сопственост, и (3) берзите,
каде се тргува со капитал и каде тој се зголемува.

Реформирање и трансформирањена
• Премин на еден во друг економски систем се
нарекува револуција. Од корн се менуваат сите
односи интеракции. Значајна повеќе е длабочината
на промените повеќемод наинот на кој с е дошло
до нив и се употребува повеќе зборот транзиција
• Промените во рамките на ист еономски систем се
еволутивни. Ваквите усовршувања на економските
системи с енарекуваат реформи.
• Реформите се превземаат смислено т.е. Како
смислена акција на економската политика но мора
да бидат во согласност со објективните услови за да
бидат успешни.

Четири системи низ кои минувале
земјите во XX век
• Пазарен
• Пазарноплански
• Планскопазарен
• Плански
Кон овие елементи на системите може да се

додадат и другите елементи како
сопственоста, односите, институциите,
управувањето итн.

• САД од 1914 преку 1918-1929 фазата на
скратување на слободата на пазарот резултат е
на монополиацијата и картелизацијата а
помалку на државната регулација. Истата
насока се задржала 1933-1938 и 1940-1945,но
обратно сега повеќе како резултат на
ангажирањето на државата. Од 1980 настапи
дерегулација и ослободување на
пазарот.Системот во САД никогаш не
прмеинал кон пазарно плански т.е. Не
доживеал вистинска трансформација.

• Во Велика Британија после втората светска
војна настапи трансформација со државната
регулација која продолжи се до 1960 со
национализација ,после 1980тите насташи
дерегулација, реприватизација итн.
• Во Германија после првата светска војна
настапи хаос во стопанството кој траеше до
1934 ,со настапот на нацизмот Германија
имала командна економија а од 1950 година
се одржувал стаб илен Германски систем со
комбинација на пазарот и регулацијата.

• Во Русија системот до 1917 бил слободно пазарен
но после револуцијата на болшевиците и воениот
комунизам за неколку години од 1917-1921 се
направил пресверт и се стигнал до систем без
пазар. До тотална регулација. Новата економска
политика 1921-1928 застанала на планскопазарниот
систем.Периодот 1928-1954 административно
централистичкиот систем на сеопфатно планирање
отишол до крајната линија. Од 1955-1990 период на
еволуција со барање нови решенија. Од 1990
настапи трансформација -транзиција.

• Кина имала специфичен свој пат. Од 1965-1977
културната револуција и од 1977 системот е
пазарно плански . Кинескиот систем е
деклариран како пазарен социјализам.
• Југославија исто така била специфична Од
1929 до 1941 растела регулацијата. Од 1950-
1990 се нижеле реформи кои по еволутивен
пат го вратија системот до пазарно плански.

Заклучок
• Нема историски детерминизам ,фазите и
периодите не следат една по друга според
некои законитости.
• Трансформациите зависат од специфичните
услови (војни, револуции, реформите,
економските кризи).
• Меѓународната ситуација од која може да
произлезе конфронтирање
• Идеологиите (посебно владејачките)
• Економската наука повеќе има влијание во
рефромите еволуцијата на системите.

• Во 60тите и 70 тите години постоеле 3 макросистеми –
капиталистички, социјалистички, и земјие во развој .
Капиталистичкиот свет претрпел големи промени со
државната регулација и ширењето на социјалната
политика. Социјалистичкиот ситем с е равзива по
различни патишта, земјите во развој бие мешавина од
прокапиталистички и просоцијалистички тенденции.
• Во 80тите во развиените земји с ејави процесот на
дерегулација и приватизација во социјалистичките
земји с епојави општа криза, во земјите во развој се
направи свртување кон пазарниот систем.
• Во 90тите с енапушти социјализмот, во источните земји
со целосни транзиции,но и појава на тенденција за
унификација на системот кај европските земји.
Пазарна наспроти планска
економија

Пазарот наспроти планот

FIGURE 2.4(B) The Pure Systems
Капитализам Пазарен Плански

социјализам социјализам
Структура на Примарно Примарно Примарно
донесувањето децентрализира децентрализира децентрализира
одлуки но но но
Механизами за
Примарно Примарно Примарно
информирање и
пазарот пазарот пазарот
координација
Примарно Државна или Примарно
Сопственички
приватна колективна државна
права
сопственост сопственост сопственост
Примарно Материјални и Материјални и
Мотиви
пазарни морални морални
Јавен избор Демократија ? Диктатура

Елементи на економските системи
• Видови на соопственост
• Типови на односи
• Збир на институции
• Начини на управување
• Методи на уредување
Системот е ефикасен ако постои еднородност
и усогласеност помеѓу елементите.

Видови на сопственост
• Како права категорија дава исклучително право на
располагање со материјалните добра. Но и други
права лични, облигациони.Правото на сопственост е
основно право другите се секундарни права. Како
општествео економски однос сопстевеноста е
општа карактеристика на присвојувањето на
материјалните добра од страна на одделни
индивидуи во сите општества. Како општествено
правен однос во прашање е право на располагање
со материјалните добрапо правило со различен
степен ан огранилување утврден од правниот
поредок на државата.

Типови на односи
• Втор значаен елемент на економските
системи се разните односи кои
произлегуваат од сопственоста но и од
правата на разните институции во воие
системи.
• Основни работни односи се :
Наемни
Колективно договарање
Нормирани

Видови на сопственост
• Индивидуална приватна (сите права му припаѓаат на едно лице(физичко или
правно),имовината се состои од средствата , имотот или капиталот што тоа лице ги
внело во своето стопанисување. Оваа сопствено постои во малото стопанство,
земјоделските домаќинства, во инокосните фирми.
• Групно приватнатаа сопственост постои во акционерските друштва, компании
корпорации друштва со ограничена одговорност. Се формира со групирање на средства
на индивидуални приватници, од економски асект најбиитно е пренесувањето на некои
права кај некои индивидуи.
• Зедничка сопственост кај ортачките друштва ,во задругите со старите системи но денес
е поретка појава. Основна каратеристика е заеничкото користење на средствата , и
неподелените права на располагање, управување и плодоуживање.
• Кај јавната сопственост основна карактеристика е што с егубат сите права од
приватните физички лица. Најлесто тква е сопственоста кај инфраструктурните,
комуналните дејности. Правото на оперативно управување се делегира од управните
одбори итн. Правото на плодоуживање останува за пошироката јавност. Остварената
добивка не се ели , туу останува за акумулацијата на средствата во јавната сопственост.
• Кај државната сопственост сите права остануваат кај дрѓавните органи.,таква беше
сопственоста во административоцентралистичкиот социјалистички систем. Во
современите економски системи таква е безбедноста во одбраната, дипломатијат и
безбедноста.
• Кај мешовитата сопственост во разни пропорции се вложени средства во приватната и
јавната сопственост.

• Како наемни се односите на директна интеракција и контакт
помеѓу одделните претприемачи и одделни работници и
поединечно.Тка се определуваат платата, работното време,
работните задачи и одморите.
• Со изразот колективно договарање се означуваат работните
односи што се воспоставуваат групно помеѓу работодавачите и
вработените на тој налин пто менаџерите на фирмите со групно
приватна сопственост или здружени во зрруженија и
работниците во синдикални организации преговараат за своите
права и обврски по работните односи и склучуваат синдикални
договори.
• Кај нормираните работни односи настапува државата со своето
работно законодавство кое внесува посебни законски норми за
вработувањето , работното време, одморот, правото на штрајк,
раскинувањето на работниот однос итн.

Збир на институции
• Трета група на елементи што ги солинуваат
• Разликуваме 4 групи институции :
1. Стопански претпријатија (инокосни,
ад,јп,државни, задружни)
2. Државни општествени органи (министерства,
агенции, заводи, институти итн)
3. Општествено политички организации (партии,
синдикати, сојузи)
4. Домаќинства(потрошувачки, производствени,
мешовити)

Начини на управување
 Претприемничко (кај инкосните фирми)
 Менаџерско (кај АД ,кај оние организации што
имаат менаџери назначени од акционерите)
 Техноменаџерското управување е карактеристично
за државниот сектор на стопанството и за јавните
претпријатија и најважни се стручните знаења на
раководните лица.
 Административното управување е карактеристично
за административно централистичкиот систем и
најважно е да се задоволуваат одлуките донесени
од страна на државните органи.

Методи на уредување на
стопанските движења
I. Пазарен механизам кај либералниот систем но и современиот пазарен систем. (ограничен
од големата концентрација на производството и прометот но и од државната регулација)
II. Монополистичка контрола кај монополизираниот сектор на стопанството (природен
монопол во некои гранки, монопол настанат со неделивоста на технолошките процеси,
ваквата положба се регулира од државата)
III. Планско насочување кај административно централистичкиот систем (плановите служат за
работатата на претпријатијата а стратеиите се сопствени насоки само за акциите на
државните и општествеите органи).
IV. стратегија на макроекономската политика( изработуваат владите,ја донесуваат
парламентите со задача да се уредуваат општите стопански движења во државата)
• Стратегија на приспособување кон шокови
• Стратегија на развој на стопанството
V. Текушта макроекономска политика (карактеристилна за современиот пазарен систем во
комбинација со пазарниот механизам а е значајна и за транзицијата во системот на
поранешните социјалистички земји).
 Фискална политика
 Монетарна политика

Комбинација и конзистентност на елементите
Вид на систем Видови на Типови на Збир на Начини на Методи на
сопственост односи институции управување уредување
Либералниот Индивидуално Наемни Инокосни Прептриемачк Пазарен

систем приватна работни фирми о управување механизам
сопственост односи
Монополистич Групно Колективно АД Менаџерско Монополистич
киот систем приватна договарање управување ка контрола
сопственост врз
Државно- Групно Колективно АД Менаџерско Монополистик
монополистичк приватна и договарање управување а контрола
иот систем државна врза
сопственост стопанството
Административ Држвна Нормирани Државни Аадминистрати Планско
но- сопственост одоси претпријатија вно насоување
центраистички и државни управување
от систем органи
Системот на Индивидуално Наемни и Државни Прептриемнич Пазарен
земјите во приватна и нормирани органи и ко и механизам и
развој државна односи државни административ планско
соопственост претпријатија, но насоување
инокосни
фирми, и
25/06/2020 Асс.м-р докторант домаќинства
Душко Јошески 62
• Комбинацијата на елементите во економскиот
систем мора да е конзистентна т.е. Елементите
да бидат соодветни едни на други. На пример
на државната сопственост соодветни се
нирмирнаите односи ,државните
претпријатија и државните установи
технократското уредување итн. Во
современиот пазарен систем комбинацијата
на елементите е мешавина и комплексна и
сложенаод што произегува неконзистентност а
неконзистентноста носи проблеми и
контрадикции.
Инеракции меѓу елементите на
• Системите не се прости збирови на одделни
елементи,туку множества на елементи кои се
во постојана интеракција односно множества
што имаат својства какви што нивните
елементи немаат односно не мораат да
имаатм,Стојановиќ 1972.
• Врз база на интеркациите може да се
разликуваат два системи :
Централистички
Децентралистички
Централистички систем
Општествено политички организации
•Партии
•Синдикати
•Здруженија
Државни и општествени органи

1.Законодавни 1. централни
2.Управни 2. регионални
3.Извршни 3. локални
Стопански организации
1. Комбинати 1.корпорации
2. Претпријатија 2. фирми
3. Погони 3.филијали
Домаќинства
Производствени, потрошувачки ,мешовити

Општествено политички организации
Партии Државни и општествени органи
Синдикати 1.Законодавни централни
Здруженија 2.Извршни регионални
3.Судски локални
Стопански организации
1. Комбинати 1.корпорации Домаќинства
2. Претпријатија 2. фирми Производствени,
3. Погони 3.филијали потрошувачки ,
мешовити

Класификација на економските
системи
• Капиталистички –според приватниот капитал
како главна одлика
• Социјалистики-според социјалистиката
еднаквост кко главна одлика
• Во денешно време постои систем на западни и
систем на источни земји
• Колонијален систем
• Систем на земјите во развој
Пазарен
Плански систем

системи
• Комбинацијата на планското насочување н
пазарниот механизам доведе до
разликување на
Пазарно-плански систем
Планско-пазарен систем
Според интеракциите меѓу институциите
Централистички систем
Децентрализиран систем
системи
• Во 80-90тите се доживуваат промени од историско
значење па се формираа нови системи
 Стари системи
 Нови системи
 Како современа класификација на системите се
смета :
A. Економскиот систем на развиените земји со
пазарно стопанство
B. Економски систем на земјите во транзиција
C. Економски систем на земјите во развој

системи
• Глобализацијата води кон еден единствен
светски систем кој може да се нарече
Глобален економски систем (формирање на
меѓународни свтески институции
трансформирање внатре во одделните
земји)
Науката и практиката разликуваат и :
Деловни системи
Макроекономски системи

Combinepdf PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Combinepdf PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Современи економски системи

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 1

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 2

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 4

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 5

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 6

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 7

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 9

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 10

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 11

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 12

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 14

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 15

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 17

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 18

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 20

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 21

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 23

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 24

90 Година 1981 Распределба на доходот

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 25

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 27

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 29

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 30

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 31

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 32

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 33

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 34

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 38

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 39

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 40

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 41

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 42

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 43

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 44

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 45

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 46

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 48

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 49

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 50

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 51

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 52

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 53

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 54

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 55

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 56

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 58

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 59

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 60

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 61

• Технолошкиот прогрес во содејство со финансискиот капитал и

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 62

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 63

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 64

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 65

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 66

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 67

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 68

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 69

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 70

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 71

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 73

25.6.2020 Асс.м-р докторант Душко Јошески 75