manakala jawapan diterima pakai disebabkan suku kata tertutup pula diakhiri dengan bunyi
kelaziman penggunaannya. konsonan.
3 Morfem terikat awalan ‘meN’- dan ‘peN-’ pula
mempunyai lebih daripada satu alomorf, iaitu ‘me-’,
‘mem-’, ‘men-’, ‘meng-’, ‘menge-’, ‘meny-’, ‘pe-’,
‘pem-’, ‘pen-’, dan ‘peng-’.
Konsep Morfofonem
1 Dalam proses pengimbuhan, unsur ‘N’ dalam
imbuhan ‘meN-’ dan ‘peN-’ ialah fonem yang
melambangkan beberapa fonem. Unsur ‘N’ akan
gugur atau berubah kepada bentuk-bentuk awalan
tertentu bergantung pada huruf pertama dalam
kata dasar yang akan bergabung dengan awalan
berkenaan. Oleh sebab perubahan itu berlaku
dalam penggabungan morfem, maka ‘N’ dipanggil
ciri morfofonem.
Konsep Kata
1 Perkataan merupakan unit yang terdiri daripada
satu bentuk bunyi bahasa atau gabungan be-
berapa bentuk bunyi bahasa. Setiap unit perkataan
berbentuk bebas dan mengandungi makna.
2 Perkataan terdiri daripada berbagai-bagai bentuk
yang dapat dikelompokkan kepada akar kata, kata
dasar, kata tunggal, kata terbitan, kata majmuk, dan
kata ganda.
Bentuk Kata
1 Kata ialah unit makna paling kecil dalam bentuk
bebas. Hal ini bermakna, semua kata ialah morfem,
manakala tidak semua morfem dikategorikan
sebagai kata.
2 Bentuk kata ialah susunan, gandingan atau binaan
satu morfem atau beberapa morfem dalam proses
pembentukan kata. Lazimnya, susunan morfem ini
akan menghasilkan rupa unit linguistik atau bentuk
luaran kata, sama ada berbentuk kata tunggal, kata
terbitan, kata majmuk ataupun kata ganda.
Kata Tunggal
1 Kata tunggal ialah bentuk kata yang tidak meng-
alami sebarang proses pengimbuhan, pemajmukan
atau penggandaan. Ada sekurang-kurangnya dua
jenis kata tunggal, iaitu yang mengandungi satu
suku kata dan yang mengandungi dua suku kata
atau lebih.
2 Suku kata dibentuk melalui kewujudan bunyi vokal
secara bersendirian atau digabungkan dengan
bunyi konsonan. Gandingan bunyi vokal dengan
bunyi konsonan membentuk suku kata terbuka dan
suku kata tertutup. Suku kata terbuka ialah suku
kata yang berakhir dengan bunyi vokal, sementara
2 Effective Practice | STPM Bahasa Melayu Penggal 2
EP STPM BM P2 (1)5th.indd 2
3 Gandingan antara suku kata membentuk bunyi
bahasa yang akhirnya melahirkan bunyi-bunyi
bahasa yang lebih bermakna dan berdiri sebagai
satu morfem bebas.
4 Morfem bebas dalam bentuk kata tunggal yang
mengandungi hanya satu suku kata agak terhad
jumlahnya, contohnya perkataan ‘yu’, ‘gred’, ‘draf’,
‘brek’, ‘spring’, ‘straw’, ‘am’, ‘bank’, ‘golf’, ‘wang’, ‘syak’,
‘cap’, dan ‘skru’.
5 Ada suku kata yang dibina daripada gugus
konsonan dengan satu bunyi vokal seperti
perkataan yang mempunyai pola suku kata KKVK,
KVKK, KKKV, dan KKKVK.
6 Gugus konsonan ialah deretan bunyi konsonan
dalam satu suku kata dan lazimnya melibatkan
kata-kata pinjaman daripada bahasa asing, ter-
utamanya bahasa Inggeris.
7 Bentuk kata tunggal yang mengandungi gugus
konsonan boleh terdiri daripada perkataan eka-
suku kata dan lebih. Antara perkataan tersebut
ialah ‘klon’ (KKVK), ‘pruf’ (KKVK), ‘elektron’
(V+KVK+KKVK), ‘struktur’ (KKKVK+KVK), ‘psiko-
logi’ (KKV+KV+KV+KV), ‘insurans’ (VK+KV+KVKK)
dan sebagainya.
8 Bentuk kata tunggal yang mengandungi gandingan
dua lambang konsonan, tetapi mewakili satu bunyi
bahasa dinamakan sebagai digraf. Contohnya
konsonan ‘ng’, ‘sy’, ‘kh’, ‘ny’, dan ‘gh’ yang boleh
didapati dalam perkataan bentuk tunggal yang
mengandungi satu suku kata atau lebih.
9 Antara contoh bentuk kata tunggal yang me-
ngandungi digraf ialah ‘akhbar’ (VK+KVK), ‘burung’,
(KV+KVK), ‘pangsa’ (KVK+KV), ‘longkang’
(KVK+KVK), ‘ghaib’ (KV+VK), ‘maghrib’ (KVK+KVK),
‘nyonya’ (KV+KV), ‘masyarakat’ (KV+KV+KV+KVK),
‘syarat’ (KV+KVK) dan sebagainya.
10 Kata akronim juga tergolong dalam bentuk kata
tunggal. Akronim ialah singkatan yang terbentuk
melalui penggabungan huruf awal suku kata atau
huruf awal dan suku kata daripada rangkai kata dan
ditulis serta dilafazkan sebagai kata yang wajar.
Contoh akronim ialah ABIM, KWSP, Proton, tadika,
cerpen dan lain-lain.
Kata Terbitan
1 Kata terbitan ialah bentuk kata yang terhasil
melalui proses pengimbuhan, iaitu proses meng-
gabungkan imbuhan dengan kata dasar bagi
membentuk kata yang mantap dan bermakna.
2 Imbuhan ialah bentuk morfem terikat yang me-
merlukan morfem lain dalam pembentukan kata.
Ada empat jenis imbuhan, iaitu awalan, akhiran,
apitan, dan sisipan.
3 Oleh sebab imbuhan mempunyai fungsi tata-
2/20/2013 2:35:49 PM
 bahasa, kata dasar yang menerima imbuhan
lazimnya akan mengalami perubahan makna dan
ada juga yang berubah golongan katanya.
4 Imbuhan awalan ialah imbuhan yang hadir sebelum
kata dasar atau pada awal kata dasar. Contoh
bentuk kata terbitan yang mengandungi imbuhan
awalan ialah pelaut, pembaca, kekasih, juru-
gambar, mahasiswi, tatakerja, prasekolah, sub-
tajuk, supranasional, membaca, memperbesar,
berlari, terlanggar, dilanggar, terbesar, dan
secantik.
5 Imbuhan akhiran ialah imbuhan yang hadir selepas
kata dasar atau pada akhir kata dasar. Contoh
bentuk kata terbitan yang mengandungi imbuhan
akhiran ialah makanan, budayawan, budiman,
seniwati, sosialisme, hadirin, hadirat, ustazah,
lupakan, dan cintai.
6 Imbuhan apitan ialah imbuhan yang mengapit kata
dasar, iaitu berada sebelum dan sesudah kata
dasar secara serentak. Contoh bentuk kata terbitan
yang mengandungi imbuhan apitan ialah pelak-
sanaan, pembacaan, kezaliman, memulakan, ber-
bantalkan, digunakan, menikahi, mempercayai,
mengikuti, diakhiri, diperbaharui, dan juga mem-
peringati.
7 Imbuhan sisipan ialah imbuhan yang hadir di celah
atau di antara huruf dalam kata dasar. Contoh
bentuk kata terbitan yang mengandungi imbuhan
sisipan ialah kelengkeng, seruling, selerak, gerodak,
gemilang, sinambung, dan gelegak.
Kata Majmuk
1 Kata majmuk ialah bentuk kata yang terhasil
melalui proses pemajmukan, iaitu proses me-
rangkaikan atau menggabungkan dua atau lebih
kata dasar dan hasil gabungan kata dasar ini
membawa satu makna yang khusus. Ada tiga jenis
bentuk kata majmuk, iaitu rangkai kata bebas,
istilah khusus, dan kiasan.
2 Dalam penulisan, bentuk kata majmuk hendaklah
dieja secara terpisah seperti alat tulis, telefon dail
terus, menteri besar, pasar raya, makan angin, atur
cara, urus setia, kenal pasti, kemas kini, ambil alih,
buah tangan dan sebagainya.
3 Ada 15 perkataan bentuk kata majmuk yang dieja
secara bercantum, iaitu antarabangsa, beritahu,
bumiputera, jawatankuasa, kakitangan, kerjasama,
olahraga, matahari, setiausaha, sukarela, suru-
hanjaya, tandatangan, tanggungjawab, warga-
negara, dan pesuruhjaya. Perkataan-perkataan ini
dikategorikan sebagai bentuk kata majmuk yang
telah mantap penggunaannya dalam bahasa
Melayu.
EP STPM BM P2 (1)5th.indd 3
Kata Ganda
1 Kata ganda ialah bentuk kata yang terhasil melalui
proses penggandaan, iaitu proses mengulangi kata
dasar, sama ada melibatkan seluruh kata dasar
atau sebahagian kata dasar.
2 Ada tiga jenis bentuk kata ganda, iaitu kata ganda
penuh, kata ganda separa, dan kata ganda
berentak. Antara contoh bentuk kata ganda ialah
buku-buku, ketua-ketua (kata ganda penuh), pe-
pohon, lelangit, tolong-menolong (kata ganda
separa), dan dolak-dalik, lemah-longlai (kata ganda
berentak).
3 Dalam penulisan bentuk kata ganda, tanda sem-
pang diletakkan sebagai tanda penggandaan
kecuali kata ganda separa yang melibatkan peng-
gandaan sebahagian kata dasar yang terdiri dari-
pada kata tunggal. Contohnya ialah jejari, pepohon,
tetikus, lelaki dan sebagainya.
Golongan Kata
1 Golongan kata ialah kategori perkataan yang
dikelompokkan mengikut golongan kata tertentu
berdasarkan kriteria makna dan ayat. Dari segi
makna, sesuatu perkataan itu dikelompokkan
berdasarkan makna yang didukungnya. Contoh-
nya, morfem bebas ‘minum’ mendukung makna
perbuatan dan digolongkan sebagai kata kerja.
2 Walau bagaimanapun, apabila ‘minum’ diganding-
kan dengan morfem terikat imbuhan akhiran ‘-an’
yang mempunyai fungsi nahu lalu membentuk
perkataan ‘minuman’, makna yang didukungnya
berubah, iaitu merujuk ‘minuman’ secara umum
dan perkataan berkenaan dikelompokkan sebagai
kata nama am.
3 Dalam bahasa Melayu, perkataan dikelompokkan
kepada empat golongan, iaitu kata nama, kata
kerja, kata adjektif, dan kata tugas.
Kata Nama
1 Kata nama ialah sejumlah perkataan yang men-
dukung makna nama sesuatu, sama ada nama
orang, haiwan, benda atau konsep. Dalam binaan
frasa nama, kata nama menjadi unsur inti bagi
mewakili frasanya.
2 Golongan kata nama dapat dipecahkan kepada
subgolongan, iaitu kata nama khas, kata nama am,
dan kata ganti nama. Setiap subgolongan itu pula
dapat dipisahkan kepada subgolongan yang lebih
kecil seperti dalam rajah berikut:
Bab 1 | Morfologi 3
2/20/2013 2:35:49 PM
 Kata Tugas Subkata Tugas Contoh Perkataan

Kata sendi nama
Kata bilangan kardinal
Kata bilangan tak tentu
Kata bilangan himpunan
Kata bilangan pisahan
Kata bilangan pecahan
Kata arah
Kata penegas
Kata penguat hadapan
Kata penguat belakang
Kata penguat bebas
Kata adverba jati
Kata adverba asal adjektif
Kata adverba asal kata kerja
Kata adverba gandaan
Kata pascakata Kata penekan
Kata pembenda
di, ke, dari, daripada, kepada, pada, bagi, demi,
tentang, seperti, bagai, umpama, sejak, akan,
terhadap, dalam, oleh, antara, dengan, sejak
empat, tiga puluh, lima ratus, dua juta
segala, semua, para, beberapa
beribu-ribu, berbakul-bakul
masing-masing, tiap-tiap, setiap
setengah, seperdua, separuh
atas, antara, bawah, tepi, belakang
-kah, -tah -lah hanya, pun, jua
terlalu, paling, agak
sekali, benar, betul, nian
amat, sangat, sungguh
semalam, kelmarin, acap kali
berjalan laju, bertiup kencang
hitam berkilat, putih berseri
malam-malam, diam-diam
-nya
sakitnya, hebatnya, seronoknya

Proses Pembentukan Kata Pengimbuhan

1 Pembentukan kata ialah proses penyusunan
1 Pengimbuhan ialah proses menggabungkan morfem
morfem menurut peraturan sistem morfologi
terikat imbuhan awalan, akhiran, sisipan atau apitan
sesuatu bahasa. Dalam bahasa Melayu, proses
dengan kata dasar untuk membentuk satu per-
pembentukan kata melibatkan proses pengimbu-
kataan yang mantap.
han, pemajmukan, dan penggandaan. Proses peng-
2 Ada lima kata dasar yang boleh bergabung dengan
akroniman pula tetap diterima dalam bahasa
imbuhan, iaitu akar kata, kata tunggal, kata terbitan,
Melayu, tetapi masih terkawal dan tidak berlaku
kata majmuk, dan rangkai kata. Contoh peng-
secara berleluasa.
imbuhan kata dasar adalah seperti yang berikut:

Kata Dasar Perkataan Pengimbuhan

Akar kata tapa pertapaan
tawa ketawa
Kata tunggal guna pengguna
arah pengarah
Kata terbitan pemimpin kepemimpinan
pengarang kepengarangan
Kata majmuk daya serap daya serapan
ibu bapa keibubapaan
Rangkai kata salah guna penyalahgunaan
tidak sempurna ketidaksempurnaan

8 Effective Practice | STPM Bahasa Melayu Penggal 2

EP STPM BM P2 (1)5th.indd 8 2/20/2013 2:35:49 PM

 3 Pengimbuhan menghasilkan bentuk kata terbitan fungsi nahunya, imbuhan berperanan mengubah
dan boleh tergolong sebagai kata nama, kata kerja kategori sesuatu perkataan, sama ada menjadi
atau kata adjektif. Oleh itu, sebagai memenuhi kata nama, kata kerja atau kata adjektif.

Imbuhan Kata Nama

Jenis Imbuhan Imbuhan Contoh Perkataan
Awalan pe- pemain, penaik, penyanyi, perasa, pelakon, pewangi
pem- pembela, pemfitnah, pemveto, pemproses
pen- pendusta, pencari, penjenayah, pensyarah, pencinta
peng- pengguna, penghasut, pengamuk, pengingat
penge- pengebom, pengesyor, pengetin, pengepam
pel- pelajar
per- perasap, pertapa, perburu, perbara
ke- ketua, kekasih, kehendak
juru- jurugambar, juruteknik, jurubahasa, juruacara
Akhiran -an harian, buaian, pakaian, tahanan, lapangan
Apitan pe-...-an penulisan, perasaan, penyalaan, pewarisan
pem-...-an pembicaraan, pemfitnahan, pemprosesan
pen-...-an pendustaan, pencarian, penjajahan, pentauliahan
peng-...-an pengkhianatan, pengukuran, penggandaan
penge-...-an pengeboman, pengesahan, pengehadan
pel-...-an pelajaran
per-...-an persatuan, perdagangan, pergunungan, pertumbuhan
ke-...-an kedaulatan, kejatuhan, kerugian, ketidakadilan
Sisipan -el- telapak, kelupas, kelemumur, telunjuk
-er- keruping, gerigi, seruling
-em- kemuning, kemuncup, gemerlap

Imbuhan Kata Kerja

1 Bentuk imbuhan yang mengandungi meN- meng- meny-, dan menge- seperti contoh yang berikut:
hasilkan variasi imbuhan me-, mem-, men-, meng-,

Jenis Imbuhan Imbuhan Contoh Perkataan

Awalan meN- menyanyi, membelot, menjadi, mengheret, mengecat
ber- berlari, berbaju, berbuah, bersedih, bertukar
ter- terpijak, terjatuh, terminum, tersusun, terambil
di- dipijak, ditarik, diolah, dipanjat, dihukum, ditulis
memper- memperkecil, memperoleh, memperalat
diper- diperalat, diperdaya, diperkecil, diperluas
Akhiran -kan tunjukkan, belikan, masukkan, tidurkan, kirimkan
-i cintai, dekati, kahwini, contohi, akhiri, duduki
Apitan meN-...-kan mewarnakan, mencirikan, membacakan mengalihkan, mengehadkan
ber-...-kan berdasarkan, beralaskan, berselimutkan
ber-...-an berkibaran, berguguran, berlarian, bersalaman
di-...-kan didirikan, diberikan, diasaskan, dibukukan
meN-...-i mewarisi, membaiki, mendahului, menghubungi

Bab 1 | Morfologi 9

EP STPM BM P2 (1)5th.indd 9 2/20/2013 2:35:49 PM

 Jenis Imbuhan Imbuhan Contoh Perkataan
di-...-i diyakini, dibasahi, dipelopori, dikotori
memper-...-kan memperlihatkan, mempertahankan
memper-...-i memperingati
ke-...-an kecurian, kedinginan, kehujanan, kedengaran
diper-...-kan diperlihatkan, diperdengarkan, diperisterikan
diper-...-i diperingati, diperbaharui
Sisipan -el- menggeletar, menggelabah, berselerak
-er- berserabut, berkeretap
-em- bergemuruh, bergemerlap, bersemerbak

Imbuhan Kata Adjektif

Jenis Imbuhan Imbuhan Contoh Perkataan
Awalan ter- terpendek, terpanjang, terpandai, terkecil
se- setinggi, seindah, sebesar, seburuk
Apitan ke-...-an kebaratan, kemelayuan, kecinaan, kearaban
Sisipan -em- gemuruh, gemilang, kemetot
-el- selerak, gelembung, geleman
-er- gerodak, serabut
-in- sinambung

Fungsi dan Makna Imbuhan

Fungsi Imbuhan
1 Imbuhan berfungsi untuk membentuk perkataan 2 Pembentukan kata baharu banyak berlaku melalui
baharu, mengubah golongan kata sesuatu per- proses pengimbuhan sesuai dengan sifat aglutinatif
kataan kepada golongan perkataan yang lain, dan bahasa Melayu. Satu perkataan boleh berkembang
mengubah bentuk kata dasar kepada kata terbitan. membentuk beberapa perkataan lain yang berdiri
secara bebas. Contohnya seperti yang berikut:
Perkataan Baharu
Kata Dasar
Awalan Akhiran Apitan Sisipan
main bermain mainan permainan –
sambung bersambung sambungan menyambungkan sinambung
kuning menguning kuningan kekuningan kemuning
taip jurutaip taipan menaipkan –
jelita – jelitawan kejelitaan –
3 Imbuhan juga berfungsi untuk mengubah go- (b) Kata kerja kepada kata nama dan kata adjektif
longan kata dasar kepada golongan kata yang lain
Kata Golongan Kata
seperti contoh yang berikut:
(a) Kata nama kepada kata kerja dan kata adjektif Kerja Kata Nama Kata Adjektif
Kata Golongan Kata
lari pelarian –
Nama Kata Kerja Kata Adjektif
Melayu memelayukan kemelayuan sambung penyambungan sinambung
Barat membaratkan kebaratan tulis tulisan –
santan – semantan
datang kedatangan –
rumah berumahkan –
kereta berkereta – terlanjur keterlanjuran –

10 Effective Practice | STPM Bahasa Melayu Penggal 2

EP STPM BM P2 (1)5th.indd 10 2/20/2013 2:35:49 PM