Malay 27.

1 (2014): 48-68

Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya:

Isang Kritikal na Pagsusuri sa Labor Export Policy (LEP)
ng Pilipinas/
National Lifesaver and Chains of Dependence:
A Critical Review of the Philippine Labor Export Policy (LEP)
David Michael San Juan
Pamantasang De La Salle, Pilipinas
dmmsanjuan@gmail.com

Nagsimula bilang pansamantalang pang-ampat sa krisis ng disempleyo (unemployment) noong dekada

70 sa ilalim ng diktadurang Marcos ang Labor Export Policy (LEP), at mula noo’y naging permanente na
itong patakaran ng mga sumunod na administrasyon sa Pilipinas. Ilalahad at susuriin ng artikulong ito ang
pinagmulan, debelopment, at mga kasalukuyang problemang dulot o kaugnay ng LEP sa Pilipinas, sa lente ng
Teoryang Dependensiya. Saklaw ng kritikal na pagsusuring ito ang lahat ng administrasyon mula sa diktadurang
Marcos hanggang sa ikalawang administrasyong Aquino na pawang nagpatupad sa LEP bilang kasangkapan
sa paglikha ng trabaho. Sa pangkalahatan, ang artikulong ito’y ambag din sa patuloy na intelektuwalisasyon
ng wikang Filipino sa larangan ng ekonomiks.

Mga Susing Salita: Teoryang Dependensiya, neokolonyalismo, polisiya sa ekonomiya, Labor Export
Policy, migrasyon, globalisasyon, intelektuwalisasyon ng wikang Filipino

The Philippine Labor Export Policy (LEP) was an initially temporary policy implemented in the 1970s to
help resolve the unemployment crisis under the Marcos dictatorship, and from then on became a permanent
fixture in successive regimes’ policies. This article presents and analyzes the origins, development, and current
problems brought by or related to the Philippine LEP, using the lens of Dependency Theory. This critical
review encompasses all regimes from the Marcos dictatorship to the second Aquino administration which all
implemented the LEP as a job generation scheme. In general, this article also contributes to the continuing
intellectualization of the Filipino language in the field of economics.

Keywords: Dependency Theory, neocolonialism, economic policy, Labor Export Policy, migration,
globalization, intellectualization of the Filipino language

Copyright © 2014 by De La Salle University

Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya D.M. San Juan
PANIMULA
Kontekstuwalisasyon ng Teoryang
Dependensiya sa Pilipinas
Sa mga nakaraang dekada, naging popular
ang Teoryang Dependensiya o Teoría de la
Dependencia/Dependency Theory sa Amerika
Latina at iba pang kontinenteng bahagi ng Third
World ngunit sa Pilipinas ay hindi pa ito gaanong
ginagamit. Katunayan, batay sa pagkonsulta
ng mananaliksik sa online archives ng mga
nangungunang unibersidad sa Pilipinas, wala pang
tesis o disertasyon sa Pilipinas na naglapat ng
Teoryang Dependensiya sa pagsusuri ng opisyal
na patakarang ekonomiko ng bansa, bukod sa
disertasyon ng mananaliksik sa Centro Escolar
University-Manila. Samakatwid, ang pananaliksik
na ito ay ambag din sa intelektuwalisasyon ng
Filipino sa larangan ng ekonomiks, partikular
kaugnay ng kontekstuwalisasyon ng Teoryang
Dependensiya sa Pilipinas.
Ayon kay Dos Santos (231-236), ang
dependensiya ay “...sitwasyon na ang ekonomya
ng ilang bansa ay ikonokondisyon ng pag-unlad
at paglawak ng ekonomya ng iba pang bansa na
nakapangingibabaw sa una” na maaaring uriin
sa dependensiyang kolonyal at dependensiyang
pinansiyal-industriyal. Idinagdag ni Dos Santos
na bukod sa pag-impluwensiya nito sa ugnayang
internasyonal ng bansang pinangingibabawan,
saklaw rin ng ganitong dependensiya ang “mga
estrukturang internal: oryentasyon ng produksyon,
porma ng akumulasyon ng kapital, reproduksyon
ng ekonomya, at, kasabay nito, ang kanilang
estrukturang panlipunan at pampolitika.” Sa
madaling sabi, sa pananaw ng mga naniniwala sa
Teoryang Dependensiya, pinagsasamantalahan ng
mga bansang industriyalisado ang mga bansang
mahihirap sa pamamagitan ng neokolonyalismo
sa ekonomiya at politika: sinasamantala ng una
ang likas na kahinaan ng huli sa pamamagitan ng
pagpapanatili sa pre-industriyal o kaya’y semi-
industriyal na sitwasyon ng maraming bansang
Third World na karaniwa’y mga dating kolonya
ng mga bansang First World.
49
Sa isang talumpati sa plenary session ng United
Nations Conference on Trade and Development
(UNCTAD), ipinahayag ni Dr. Ernesto “Che”
Guevara (isang physician, ekonomista at popular
na lider ng mga gerilyang katuwang ni Fidel
Castro sa pagpapatalsik ng diktadura ni Fulgencio
Batista), ang buod ng kritisismo ng Teoryang
Dependensiya sa pandaigdigang status quo,
na nagbigay-linaw rin sa mga estruktura ng
dependensiya na binanggit ni Dos Santos: “Ang
pagpasok ng kapital mula sa mga mauunlad na
bansa’y rekisito sa paglalatag ng dependensiyang
ekonomiko. Ang pagpasok na ito’y may iba-
ibang porma: mga utang na may mabibigat
na kondisyon; puhunang naglalagay sa isang
bansa sa kamay ng mga mamumuhunan; halos
pangkalahatang subordinasyong teknolohikal ng
palaasang bansa sa maunlad na bansa; kontrol
ng malalaking monopolyong internasyunal
sa kalakalang panlabas; at sa ilang malalang
kaso, ang paggamit ng dahas bilang sandatang
ekonomiko na sumusuhay sa iba pang porma ng
pagsasamantala.”
Kaugnay ng pahayag ni Guevara, inilarawan
naman ni Amin (9) ang daigdig bilang entidad
na nahahati sa mga bansang “developed” at
“underdeveloped” na ang agwat ay “hindi
kumitid” at sa halip “…ay lalong lumalawak
at nagdulot ng mga unang krisis sa sistemang
kapitalista na nagsimula pa lamang maging
pandaigdigang sistema.” Ang mga gayong krisis
ay kitang-kita sa paglala ng sosyo-ekonomikong
agwat sa pagitan ng mga bansang developed o
First World, at ng underdeveloped o Third World,
na pinananatili at pinatitibay pa ng pandaigdigang
sistemang kontrolado ng mga bansang First
World sa pamamagitan ng mga multilateral na
ahensiyang nagpapautang. Ayon pa kay Amin
(11), ang kanyang pananaliksik ay naglalarawan
sa “mga mekanismo ng dependensiya at
naglalantad sa proseso ng development ng
underdevelopment.” Sa paglalantad sa “mga
mekanismo ng dependensiya,” ipinaliliwanag ni
Amin (237) kung paano pinagsasamantalahan
ang mga bansang Third World sa ilalim ng global
na sistemang kapitalista: “Ang ekonomyang
50 Malay Tomo XXVII Blg. 1

underdeveloped ay binubuo ng mga sektor, ng magtrabaho o aktuwal na nagtatrabaho sa ibang

mga kumpanya na katapat ng at hindi gaanong
nakapaloob sa mga entidad na ang sentro de
grabidad ay nasa mga sentro ng kapitalistang
daigdig. Hindi isang bansa ang makikita, sa
pagpapakahulugang ekonomiko niyon, na may
integradong pamilihang internal. Depende sa
laki nito at sa barayti ng kanyang mga eksport,
ang ekonomyang underdeveloped ay tila binubuo
ng iba’t ibang ‘atom’ ng gayong tipo.” Ang mga
‘atom’ na ito’y tumutukoy sa mga industriya at
negosyo sa Third World na pawang bumubuo sa
ekonomiyang import-dependent (nakadepende sa
import) at export-oriented (nakatuon sa eksport)
na idinisenyo alinsunod sa pangangailangan
ng mga bansang First World at/o mga bansang
mayaman sa kapital.
Ang gayong kalagayan ng Third World ay
sumasalamin sa sitwasyon ng Pilipinas: ang
ekonomiya nito’y isang tuldok na binubuo ng
maraming ‘atom’ ng mga industriya ng semi-
manupaktura at serbisyo (malls, fastfood chains,
call centers) na nagpapanatili sa dependensiya
nito sa mga dayuhang kapitalista, sa panahong
ang malaking porsiyento ng mga talentado
at may kasanayang kabataang manggagawa
at propesyunal ng Pilipinas ay nangangarap
bansa o kaya nama’y walang ibang pamimilian
kundi ang magtrabaho sa mga dayuhang
kumpanyang multinasyunal, sa mga subsidiary,
at mga dummy nito sa bansa. Binigyang-diin din
ni Amin (248-249) na ang dayuhang puhunan sa
Third World ay inilalagak para makapagkamal
ng tubo ang mga kumpanyang multinasyunal,
at di para ganap at tunay na mapaunlad ang
Third World, lalo pa at karamihan sa mga
kumpanyang multinasyunal ay nagpapadala
(nagre-repatriate) ng tubo mula sa Third World
tungo sa kanilang mga pinagmulang bansa at
naglalaan lamang ng kakarampot na porsiyento
para sa reinvestment sa Third World, bagay
na nagpapanatili sa asymmetry sa kaunlarang
ekonomiko ng First World at ng Third World.
Ang ganitong sitwasyon ay pinatutunayan ng
sumusunod na datos.
Sa konteksto ng Pilipinas, ginagamit na palusot
ng mga kontemporanyong administrasyon ang
pag-akit sa dayuhang puhunan o foreign investment
upang pigilan ang paglaganap ng nasyonalistang
kaisipan na nagbibigay-diin sa pagsandig sa
sarili sa aspektong ekonomiko na makakamit
sa pamamagitan ng pambansa/makabansang
industriyalisasyon kaakibat ng tunay na reporma

Talahanayan 1.
Kita ng Foreign Direct Investments (FDI) at Kitang Mula sa FDI na Muling Ipinuhunan
o Reinvested FDI Earnings (2004-2012)

Primary income on Reinvested FDI % of Primary income on FDI

Year
FDI (in US$) Earnings (in US $) Reinvested
2004 1,373,000,000 141,000,000 10%
2005 1,391,000,000 140,000,000 10%
2006 2,015,000,000 485,000,000 24%
2007 2,133,000,000 620,000,000 29%
2008 1,675,000,000 53,000,000 3%
2009 2,150,000,000 155,000,000 7%
2010 2,125,000,000 182,000,000 9%
2011 2,137,000,000 983,000,000 46%
2012 No Data Available 1,061,000,000 Data Unknown

Pinagkunan: Bangko Sentral ng Pilipinas Online (2014) at World Bank Database Online (2014)
Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya D.M. San Juan 51

sa lupa at modernisasyon ng agrikultura. Bunsod umunlad sa teknolohiya at/o pagmamanupaktura

nito, nananatiling prodyuser-suplayer-eksporter
lamang ng hilaw na materyales at tao (Overseas
Filipino Workers o OFWs) ang bansang Pilipinas.
Samakatwid, akmang-akma sa sitwasyon ng
Pilipinas ang Teoryang Dependensiya.
Sa konteksto ng Teoryang Dependensiya, lugi
ang Pilipinas dahil sa mga patakarang ekonomiko
na import-dependent at export-oriented. Ang mga
ganitong patakaran ang bumubuo at nagpapatibay
sa mga “mekanismo ng dependensiya” na
binanggit ni Amin, at sa mga estruktura ng
“dependensiyang ekonomiko” na binanggit naman
ni Dos Santos at Guevara. Sa ganitong sistema,
puhunan, utang, at makinarya/teknolohiya ang
karaniwang import ng mga bansang gaya ng
Pilipinas, habang manggagawa/propesyunal,
hilaw na materyales, semi-manupaktura, at tubo
naman ang karaniwang eksport ng mga bansang
Third World. Higit na malaki ang pakinabang ng
mga bansang mauunlad at/o mayaman sa kapital
sa ganitong sistema sapagkat: 1) ang puhunan
nila sa Third World ay tumutubo nang malaki
(bagay na karaniwang ineeksport nila pabalik
sa kanilang mga bansa mula sa Third World);
2) kontrolado nila ang maraming pinansiyal na
institusyong gaya ng IMF, World Bank, at maging
malalaking pribadong bangko na nagpapautang sa
mga bansang Third World; 3) hindi nila gaanong
tinutulungan ang mga bansang Third World na
ng makinarya, upang mapanatili ang kanilang
lucrative na monopolyo rito; 4) mababa ang
halaga, sa pangkalahatan, ng mga hilaw na
materyales at semi-manupaktura ng Third World
na ineeksport sa mga bansang mauunlad at/o
mayaman sa kapital, kumpara sa halaga ng
makinarya/teknolohiya at iba pang produktong
iniimport ng una sa huli; at 5) ang migrasyon ng
mga manggagawa/propesyunal mula Third World
tungong mga bansang mauunlad at/o mayaman sa
kapital ay nakababawas sa pangkalahatang yamang
tao (human resources) na kinakailangan ng una
upang maiahon sa kahirapan at dependensiya ang
kanyang sarili. Malinaw kung gayon na batay
na rin sa kalikasan o nature nito, bahagi ng mga
estruktura ng dependensiya ang Labor Export
Policy (LEP).
Upang higit na makapag-ambag sa
kontekstuwalisasyon ng Teoryang Dependensiya,
patutunayan ng papel na ito na ang mga benepisyo
ng Pilipinas sa LEP ay pinalalabnaw kundi man
pinawawalang-bisa ng masasamang epekto
nito sa bansa at sa mga mamamayan nito,
habang kumukubra naman ng higit na malaking
pakinabang sa LEP ng mga bansang mauunlad
at/o mayaman sa kapital na patuloy sa kanilang
makroekonomikong pag-unlad bunsod na rin ng
pagsasamantala nila sa pawis at dugo ng mga
migrante mula sa Third World.

PUHUNAN
UTANG
MAKINARYA/TEKNOLOHIYA

BANSANG
IMPORT
MAUUNLAD PILIPINAS
DEPENDENSIYA SA EKONOMYA
AT/O MAYAMAN
SA KAPITAL EKSPORT

MANGGAGAWA/PROPESYUNAL
HILAW NA MATERYALES
SEMI-MANUPAKTURA (semi-processed goods)
TUBO

Pigura 1.
Ang Ekonomiya ng Pilipinas sa Konteksto ng Teoryang Dependensiya
52 Malay Tomo XXVII Blg. 1
Kasaysayan ng Labor Export Policy (LEP)
ng Pilipinas
Ang Labor Export Policy (LEP) sa Pilipinas ay
ipinatupad ng diktadurang Ferdinand Marcos sa
pamamagitan ng Presidential Decree (PD) 442, na
mas kilala bilang Labor Code of 1974. Inilalahad
ng Book One, Article 12 ng nasabing dekreto ang
polisiya ng Estado kaugnay ng mga manggagawa,
na sumasaklaw sa pagpapalakas sa “network ng
public employment offices” at rasyunalisasyon ng
“partisipasyon ng pribadong sektor sa rekrutment
at pagbibigay ng trabaho (placement) sa mga
manggagawa, sa loob ng bansa at sa ibayong
dagat, upang paglingkuran ang mga layunin
ng pambansang kaunlaran...” at pagtiyak sa
“...maingat na pagpili sa mga manggagawang
Pilipino para sa mga trabaho sa ibayong dagat...”
Sa pamamagitan naman ng Book One, Article 17
ng PD 442 ay itinatag ng rehimeng Marcos ang
“Overseas Employment Development Board” na
may tungkuling “...magpatupad, sa tulong ng mga
kaugnay na entidad at ahensiya, ng sistematikong
programa para sa pagbibigay ng trabaho sa
ibayong dagat sa mga manggagawang Pilipino
na sobra sa pangangailangang lokal at upang
protektahan ang kanilang mga karapatan sa patas at
makatarungang patakaran sa trabaho (employment
practices).” Sa ganitong konteksto, ang LEP
“...sa simula ay itinuturing na pansamantalang
patakaran sa pagpapaliit ng mataas na antas ng
disempleyo o unemployment rate ng bansa...” (De
Castro 697-717). Bunsod nito, ipinahahayag ng
mga organisasyon ng mga migrante na ipinatupad
ng rehimeng Marcos ang LEP bilang “pamigil sa
panlipunang ligalig” (KASAMMA-KOREA) at
Talahanayan 2.
Antas ng Kawalan at Kakulangan ng Trabaho sa Ilalim ng Rehimeng Marcos
Taon 1970-1974
Unemployment Rate 5.6%
Underemployment
13.4%
Rate
Pinagkunan: Yap (1996)
panupil sa “...protestang dulot ng malawakang
kawalan ng trabaho sa bansa at ng krisis sa
pulitika...” (Medina and Pulumbarit). Katunayan,
sa ilalim ng rehimeng Marcos, mataas ang antas
ng kawalan ng trabaho (unemployment rate) at ng
kakulangan ng trabaho (underemployment rate),
gaya ng ipinakikita ng Talahanayan 2.
Ang estadistika sa tumataas na perang
padala (remittances) ng mga Overseas Filipino
Worker (OFWs) sa mga nakalipas na taon – na
nagpapakitang halos umabot sa 20 beses ang
laki ng remittances mula noong 1989 hanggang
dalawang dekada pagkatapos – ay nagpapatunay
na ang LEP ay itinuturing pa ring iskema ng
paglikha ng trabaho sa ilalim ng mga rehimeng
sumunod sa diktadurang Marcos, ayon sa datos
mula sa Bangko Sentral ng Pilipinas (BSP) na
inilalahad sa Talahanayan 3.
Ang gayong halos laging lumalaking
remittances sa nakalipas na dalawampung
taon ay ginawang posible ng pagpapatuloy
ng at pagpapalawak sa LEP ng mga rehimeng
post-Marcos na sa simula’y itinuring lamang
na pansamantalang remedyo sa disempleyo sa
maligalig na panahon sa ilalim ng diktadurang
Marcos (Wolgram 11 at Ofreneo 263-283). Mula
sa unang administrasyong Aquino hanggang
sa kasalukuyang gobyernong Aquino, iba’t
ibang iskema ang ipinatupad na nagbigay-daan
sa pagiging permanente ng LEP bilang bahagi
ng programa sa paglikha ng trabaho, sa halip
na patibayin ang baseng industriyal ng bansa
(Bello, “Capitalism’s Last Stand?” 144-145)
at gawing moderno ang sektor ng agrikultura
upang makapagbigay ng sapat at sustentableng
trabahong lokal sa mga mamamayang Pilipino.
1975-1979 1980-1982 1983-1985
7.1% 8.9% 11.2%
11.8% 26.3% 30.8%
Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya D.M. San Juan 53

Talahanayan 3.
OFW Remittances Mula 1989-2012

Year OFW Remittances In US dollars

1989 1,001,911,000
1990 1,203,009,000
1991 1,649,374,000
1992 2,221,788,000
1993 2,276,395,000
1994 3,008,747,000
1995 3,868,578,000
1996 4,306,491,000
1997 5,741,835,000
1998 7,367,989,000
1999 6,021,219,000
2000 6,050,450,000
2001 6,031,271,000
2002 6,886,156,000
2003 7,578,458,000
2004 8,550,371,000
2005 10,689,005,000
2006 12,761,308,000
2007 14,449,928,000
2008 16,426,854,000
2009 17,348,052,000
2010 18,762,989,000
2011 20,116,992,000
2012 21,391,333,000
2013 (Prelim.) 20,604,789,000


Bunsod ng pagbibigay-priyoridad sa Edsa, kahit na noong panahon ng tinaguriang
utang, ang pagpapanatili at pagpapalawak ng LEP “rebolusyonaryong gobyerno” ni Corazon Aquino.
ay inilako ng gobyerno bilang pamalit sa paglikha Ayon kay Bello (“Our Failed Labor Export
ng trabahong domestiko na hindi mabisang Policy”), dahil sa Automatic Appropriations Act,
maisabalikat dahil sa matamlay na kalagayan ang “bayad sa interes bilang porsyento ng buong
ng mga industriyang kapos sa pamumuhunan ng badyet ng gobyerno ay umabot ng 28% noong
Estado. Ang sitwasyong ito ay dulot ng Automatic 1996 at 29% noong 2005 mula 7% noong 1980”
Appropriations Law o Presidential Decree at ang pamumuhunan o “capital expenditures”
No. 1177 na nagtatadhana ng awtomatikong naman ng gobyerno ay sumadsad “sa 16% noong
pagbabayad ng gobyerno sa mga utang nito. 1996 at 12% noong 2005 mula 26% noong 1980.”
Ang dekretong ito’y nilagdaan ng diktadurang Mas tuwiran ang paglalantad ni Candazo sa
Marcos, at hindi ginalaw ng mga rehimeng post- pagmamantini sa LEP ng unang administrasyong
54 Malay Tomo XXVII Blg. 1
Aquino na nagsulong ng “mas aktibong marketing
strategy para sa pagpapatrabaho ng mga Pilipino
sa ibayong dagat. Ginawang mas accessible ang
pagtatrabaho sa ibang bansa. Itinayo ang mga
one-stop processing window. Binuo rin ang mga
panrehiyong opisina ng Philippine Overseas
Employment Administration (POEA). Nagpadala
ng mga marketing mission sa ibang bansa upang
maghanap ng mas maraming employer para sa
mga manggagawang Pilipino. Ang target noon ay
ang deployment ng kalahating milyong Pilipinong
manggagawa bawat taon.” Samakatwid, tila mga
komoditing ipinagbibili na ang turing ng gobyerno
sa mga OFW noon pa man.
Upang mapatunayan ang pahayag ni Candazo,
kailangan lamang suriin ang Executive Order
(EO) No. 247 na “nagreorganisa” sa POEA sa
pamamagitan ng pagpapalawak ng mandato nito
sa pagkontrol, pangangasiwa, at pagkokoordineyt
ng mga iskemang kaugnay ng pag-eeksport ng
mga manggagawang Pilipino. Sa pamamagitan
ng ganitong reorganisasyon, pinalakas ng unang
administrasyong Aquino ang pakikisangkot ng
gobyerno sa LEP at lalo itong itinaguyod bilang
patakarang pang-estado sa paglikha ng trabaho.
Bukod sa pormal na reorganisasyon ng POEA,
isinama ng gobyernong Aquino ang LEP sa
Medium-Term Philippine Development Plan for
1987-1992: “1. Ang pagpapatrabaho sa ibayong
dagat ay patuloy na magbibigay ng pansamantalang
employment hanggang sa panahon na ang
ekonomya ng bansa ay kaya nang lumikha ng
sapat na trabaho. 2. Ang labor market facilitation
para sa mga manggagawa sa loob ng bansa at
sa ibayong dagat ay lalong pagbubutihin upang
mapagtagpo ang mga mamamayan at ang mga
trabaho” (Brillo 24-61). Bunsod ng ganitong mga
polisiya, idinagdag ni Brillo na “...ang migrasyon
ng mga manggagawa ay makabuluhang tumaas sa
ilalim ng administrasyong Aquino. Batay sa mga
rekord ng POEA, ang bilang ng mga migranteng
manggagawang Pilipino ay tumaas sa 686,461
noong 1992 mula 449,271 noong 1987, na may
average na 11.29% taunang antas ng pagtaas.”
Samantala, tahasan namang idineklara ng
dating Pangulong Fidel V. Ramos na “Ang
pagpapatrabaho sa ibang bansa ay nananatiling
isang istratehikong programang pangkaunlaran
ng ating gobyerno... sapagkat ang programa
sa pagpapatrabaho sa ibang bansa ay isang
pangunahing haligi ng pambansang kaunlaran.
Hindi lamang ito nakatutulong sa pagpapaliit
ng suliranin ng disempleyo sa bansa, kundi
nagsasampa rin ng hindi matatawarang dayuhang
salapi na kailangan para pondohan ang mga
proyektong pangkaunlaran at mga istratehikong
programa sa ating bansa” (Oishi 84). Batay sa
pahayag na ito, malinaw na lumikha ng sistema
ng dependensiya ang LEP na kitang-kita sa
pag-asa ng Pilipinas sa kagustuhan ng mga
dayuhang bansa na magbigay ng mga trabahong
kontraktuwal sa mga Pilipino, sa halip na linangin
at gamitin nito ang saganang likas na yaman para
makapagbigay ng trabaho sa mga mamamayan.
Ang pagpapalawak ng administrasyong Ramos
sa LEP ay lalong naisakatuparan sa pamamagitan
ng pagsasabatas nito sa “Migrant Workers and
Overseas Filipinos Act of 1995” (Republic Act
8042). Sa pamamagitan ng batas na ito ay inilahad
ng gobyerno “ang mga polisiya ng pagpapatrabaho
sa ibayong dagat” at nagtakda ng “...mas mataas
na pamantayan sa proteksyon at promosyon ng
kapakanan ng mga migranteng manggagawa, ng
kanilang mga pamilya at mga Pilipino sa ibayong
dagat na nagdurusa...” Sa Section 2 ng R.A.
8042 ay balintunang binabanggit na “Bagamat
kinikilala natin ang makabuluhang ambag ng
mga migranteng manggagawang Pilipino sa
pambansang ekonomya sa pamamagitan ng
kanilang mga padalang pera, hindi isinusulong
ng Estado ang pagtatrabaho sa ibang bansa bilang
paraan ng pasusteni sa paglago ng ekonomya at
pagkamit ng pambansang kaunlaran,” na agad
ding “binaligtad” sa isa pang probisyon ng batas:
“Gayunman, ang deployment ng mga Pilipinong
manggagawa sa ibayong dagat... sa pamamagitan
ng mga local service contractor at manning
agencies ay hinihikayat. Maaaring maglaan ng
karampatang insentibo para sa kanila.” Samu’t
saring programang naglalaan ng pondo para sa
pagpapatrabaho sa ibang bansa ang inisa-isa
ng Republic Act 8042 tulad ng “emergency
Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya D.M. San Juan
repatriation fund” na gagamitin sa panahon ng
digmaan, kaguluhan at iba pang di inaasahang
pangyayari na makaaapekto sa mga migranteng
Pilipino. Karagdagang ebidensiya sa pagsandig
ng administrasyong Ramos sa LEP ang pagsusuri
ni Brillo (24-61): “Ipinakikita ng mga estadistika
mula sa mga institusyong pinansyal gaya ng World
Bank, NEDA, at Department of Finance na ang
labor export policy ay nananatiling mahalagang
bahagi ng programang ekonomiko ng gobyerno.
Samakatwid, sa kabila ng usapin ng peligro at
social cost ng migrasyon, hindi binaligtad ng
R.A. 8042 ang padron ng polisiya ng migrasyon
ng mga manggagawa.”
Pinag-ugnay rin ni Bello (“Our Failed
Labor Export Policy”) ang liberalisasyon ng
ekonomiya at ang LEP na kapwa ipinatupad ng
administrasyong Ramos: “Dahil sa malawakang
disempleyo na dulot ng liberalisasyon ng
kalakalan sa industriya at agrikultura at sa
kawalan ng kakayahan ng gobyerno na itaguyod
ang mga aktibidad sa ekonomiya na makasasalo
sa mga mawawalan ng trabaho, bumaling sa
pandaigdigang pamilihan ang mga Pilipino.”
Sa ilalim ng administrasyong Ramos, naging
kasapi ng General Agreement on Tariffs and
Trade-World Trade Organization (GATT-WTO).
Ang wala sa panahong pagsapi sa nasabing
ahensiya ng globalisasyon ay nagwasak sa sektor
industriyal ng Pilipinas, at malao’y humantong sa
malawakang pagkawala ng mga trabaho bunsod
ng mahinang baseng industriyal ng bansa na hindi
pa handa sa full-blast na kumpetisyon sa ilalim
ng mga tuntunin ng GATT-WTO. Karugtong
nito, ipinaliwanag ni Diokno-Pascual (147-164)
ang ilan sa mga dahilan kung bakit nabigo ang
“Proyektong Ramos” gaya ng pagdepende nito sa
“...perang padala ng mga manggagawang Pilipino
sa ibayong dagat at malayang dayuhang kapital–
perang portfolio na makilos at napakasensitibo sa
mga salik na sentimental....” Binigyang-diin pa
ni Diokno-Pascual na ang perang padala ng mga
manggagawa sa ibayong dagat ay bumubuo sa
higit sa 5% ng gross domestic production (GDP)
mula 1995 hanggang 1997. Noong 1997, umabot
na ito sa 7% ng GDP.”
55
Hindi rin naiba ang populistang administrasyong
Estrada sa ibang rehimen, sa usapin ng pagsusulong
sa LEP bilang isang pambansang patakaran.
Inihayag ni Gaite na “ang maikling panahon ng
pinatalsik na Pangulong Estrada ay lalo lamang
nagsistematisa sa pagpapadala ng mga Pilipino
sa ibayong dagat. Kinasangkapan ng kanyang
administrasyon ang Technical Education for
Skills Development Authority (TESDA) bilang
institusyon na maghahanda ng mga kasambahay,
entertainers at iba pang uri ng manggagawang
pang-eksport.” Ayon pa kay Gaite, nag-organisa
rin ang administrasyong Estrada – sa koordinasyon
ng Department of Labor and Employment
(DOLE), Department of Foreign Affairs (DFA);
at ng Department of Trade and Industry (DTI) –
ng mga “job fair” na naging kasangkapan para
makapamili ng mga manggagawang Pilipino ang
mga rekruter at employer.
Gaya ng iba pang administrasyon, isinulong
din ng rehimeng Macapagal-Arroyo ang
institusyonalisasyon ng LEP. Bahagi ng LEP ng
rehimeng Macapagal-Arroyo ang “malikhaing
ideya” ng pagsasanay ng “super-maids para
magtrabaho sa mga mauunlad na bansa” (Pernia
13-34). Binanggit naman sa ulat ng Asia Pacific
Mission for Migrants (APMM) na “...isa sa
mga unang policy announcement” ng rehimeng
Macapagal-Arroyo na “dapat manatili sa ibayong
dagat ang mga Pilipinong nagtatrabaho roon.”
Para lalong pagtibayin ang sentral na papel ng
LEP sa pambansang ekonomiya, nilagdaan ni
Macapagal-Arroyo ang Presidential Decree
No. 76 na nagdedeklara sa Year 2002 bilang
“Year of the Overseas Employment Providers.”
Sa ilalim din ng rehimeng Macapagal-Arroyo,
isinabatas ang House Bill 387 o “An Act
Liberalizing and Accelerating the Processing
and Deployment of Overseas Filipino Workers.”
Lalong pinabilis ng nasabing batas ang proseso
ng deployment ng OFWs upang akitin ang mas
maraming mamamayan na maging migranteng
manggagawa. Sa isang aklat hinggil sa digmaan
at pag-eeksport ng mga manggagawa, inilarawan
ni Tyner (95) ang aktibong promosyon ng LEP
sa ilalim ng administrasyong Macapagal-Arroyo
56 Malay Tomo XXVII Blg. 1
“na determinado ring mas tahasang gamitin
ang pagpapatrabaho sa ibayong dagat bilang
paraan ng pagsustine sa paglago ng ekonomya...
Isinantabi nito ang mga naunang diskurso ng
migrasyong ‘managed’, at ng migrasyon bilang
prosesong natural, at buong-pusong sinuportahan
ang intensipikasyon ng pag-eeksport ng mga
manggagawa.” Idinagdag pa ni Tyner na “Tuluy-
tuloy na itinakda ni Macapagal-Arroyo ang
target na isang milyong manggagawa ang dapat
maideploy sa bawat taon, at isinulong niya
ang pilosopiyang nakabatay sa pagpapataas ng
efficiency at pagtatanggal ng burukratikong red
tape...” Kaugnay nito, inatasan ng rehimeng
Macapagal-Arroyo ang POEA na “agresibong
maghanap ng mga bagong labor market, at
idiversify ang mga umiiral na market...”
Bunga ng mga nabanggit, tinaguriang
“nakadepende sa remitans” ng Migrante
International, ang ekonomiya ng Pilipinas na
pinatutunayan ng pagiging “numero unong
tagasampa ng perang dayuhan” ng pag-eeksport
ng mga manggagawa sa ilalim ng rehimeng
Macapagal-Arroyo. Ayon pa sa Migrante
International, “Ang pagtaas ng remitans ay
sumasalamin sa paglobo ng deployment ng
mga Pilipinong manggagawa sa ibayong dagat
sa ilalim ng rehimeng Macapagal-Arroyo na
lumagpas sa isang milyon (1.24 million) noong
2007. Nangangahulugan ito na 3,700 Pilipino
ang umaalis ng bansa patungong ibayong dagat
araw-araw, bukod pa sa mga di dokumentadong
manggagawa.”
Sa ilalim ng kasalukuyang administrasyon,
ipinagpapatuloy ang LEP bilang patakaran ng
Estado. Katunayan, ang pagsuporta sa LEP ay
bahagi ng at binibigyang-diin sa Philippine
Development Plan (2011-2016). Bukod dito,
isinabatas na rin ang programang Kindergarten
to 12 years of Basic Education na nagdaragdag
ng dalawang taong senior high school upang
mapabilis ang produksiyon ng mga manggagawang
akma ang kasanayan sa pangangailangan ng mga
dayuhan (San Juan 96-120).
Sa konteksto ng naunang pagtalakay sa
kaligiran ng LEP, malinaw na napatunayan
ang mga sumusunod: sunud-sunod na rehimen
ang nagpatupad ng LEP bilang isa sa mga
pangunahing kasangkapan sa paglikha ng trabaho;
isinulong ang LEP sa halip na industriyalisasyon
at modernisasyon ng agrikultura sa kabila ng
katotohanan na ang dalawang iskemang ito’y mas
akma sa Pilipinas na sagana sa likas na yaman;
lalong naging nakadepende sa mga dayuhang
bansa ang ekonomiya ng Pilipinas dahil sa LEP;
bilang pagpapatibay sa LEP, iniangkop sa mga
pangangailangan ng dayuhan ang sistemang pang-
edukasyon ng bansa sa kasalukuyan.
Paghina ng Pagmamanupaktura
Ikinukubli ng LEP ang kahinaan ng ekonomiya
ng bansa sa pamamagitan ng pagsasampa ng
limpak-limpak na remitans na nagiging dahilan
upang hindi na mapansin ang pagkabansot ng
mga lokal na industriya. Sa unang tingin, malusog
ang ekonomiya ng Pilipinas batay sa Gross
Domestic Product (GDP), ngunit malalantad
ang kahinaan nito kapag sinipat ang paghina ng
sektor ng pagmamanupaktara sa mga nakaraang
taon kasabay ng paglawak ng dependensiya ng
ekonomiya sa remitans ng OFWs. Habang halos
laging palaki nang palaki ang remitans, ang
balance of payments ng bansa sa mga produkto
ay nagrerehistro ng negatibong paglago gaya ng
ipinakikita sa talahanayan sa ibaba, kasabay ng
paghina ng pagmamanupaktura (bilang porsiyento
ng Gross Domestic Product/GDP) batay sa
estadistika mula sa Bangko Sentral ng Pilipinas
(2014) at World Bank Database (2014).
Gaya ng ipinakikita ng talahanayan, bunsod
ng lumalaking remitans ay tila bantulot ang
gobyerno ng Pilipinas na buhayin at palakasin
ang sektor ng pagmamanupaktura sa pamamagitan
ng pagdaragdag ng suporta sa mga industriya,
lalo na yaong nakatuon sa pamilihang lokal. Tila
kuntento na ang gobyerno sa remitans at hindi ito
nagsisikhay na palakasin ang mga domestikong
industriya, lalo pa’t ang remitans ay nagpatuloy
sa paglaki kahit pagkatapos ng pagsambulat ng
pandaigdigang krisis na nagsimula noong 2008.
Samakatwid, “(a)ng pinakaseryosong negatibong
Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya D.M. San Juan 57

Talahanayan 4.
Remitans ng OFWs, Balance of Payments, at Pagmamanupaktura Bilang Porsiyento ng GDP (1999-
2012)

Manufacturing
OFW Remittances Balance of Payments
Year as Percent of the
In US dollars in US dollars
Philippine GDP
1999 6,021,219,000 -5,977,000,000 23%
2000 6,050,450,000 -5,971,000,000 24%
2001 6,031,271,000 -6,265,000,000 25%
2002 6,886,156,000 -5,530,000,000 25%
2003 7,578,458,000 -5,851,000,000 25%
2004 8,550,371,000 -5,684,000,000 24%
2005 10,689,005,000 -7,773,000,000 24%
2006 12,761,308,000 -6,732,000,000 24%
2007 14,449,928,000 -8,391,000,000 23%
2008 16,426,854,000 -12,885,000,000 23%
2009 17,348,052,000 -8,842,000,000 21%
2010 18,762,989,000 -10,966,000,000 21%
2011 20,116,992,000 -15,652,000,000 21%
2012 21,391,333,000 -14,818,000,0001 21%
1
Preliminary ang datos para sa 2012.

epekto ng LEP ay ang pagpapabaya sa domestikong
produksyon at matamlay na pamumuhunan
sa imprastraktura, agrikultura, pagmimina,
promosyon ng eksport, at panlipunang pag-unlad
dahil sa mabilis na pagpasok ng pondo mula sa
remitans. Ang bansa ay maihahalintulad sa isang
lalaking tinamad na sapagkat nakakatanggap ng
remitans mula sa asawang nagtatrabaho bilang
kasambahay sa ibang bansa. Para sa gobyerno,
ang mabilis na kita mula sa remitans ay isa sa mga
pangunahing sanhi ng kawalan nito ng kakayahan
na isulong ang mga komprehensibong programang
makapagpapaunlad sa ekonomya” (Laquian).
Isang pananaliksik ni Tabuga (7) na inilabas ng
isang ahensiya ng gobyerno – ang Philippine
Institute for Development Studies (PIDS) – ang
nagpaalala sa gobyerno na “...ang mga remitans
ay di dapat tratuhing panacea (gamot sa lahat)
na magbibigay ng dahilan sa gobyerno na huwag
nang magpatupad ng mga reporma sa polisiya
na magtitiyak ng pangmatagalang progreso sa
ekonomya.” Kaugnay nito, ang kakulangan ng
pamumuhunan ng gobyerno ang isa sa mga
pangunahing dahilan ng kawalan ng paglawak
ng mga industriya (“industrial  deepening”) sa
bansa (Intal at See).
Ang malaking remitans ng OFWs ay nagsisilbi
ngang salbabida ng sisinghap-singhap na
ekonomiya ng bansa, ngunit ito’y itinataguyod
habang kinalilimutan ang sektor ng industriya na
may potensiyal ding mag-ambag sa paglago ng
ekonomiya. Umasa na lamang ang Pilipinas sa
pag-eeksport ng mga manggagawa at pagkubra
ng remitans, sa halip na bigyang-pansin din ang
paglinang sa saganang likas na yaman nito. Taliwas
ang programa ng Pilipinas sa ginagawa ng ilang
mauunlad at umuunlad na bansa sa Asya, gaya
ng pinatutunayan ng datos hinggil sa porsiyento
ng pagmamanupaktura sa kanilang GDP, at ang
relatibong maliit na porsiyento ng remitans bilang
bahagi ng kanilang GDP. Gaya ng Pilipinas,
ang Nepal ay isa ring bansang nakadepende sa
remitans, kaya kapansin-pansing mahina rin ang
sektor ng pagmamanupaktura roon.
58 Malay Tomo XXVII Blg. 1

Talahanayan 5
Pagmamanupaktura at Remitans Bilang Porsiyento ng GDP ng Ilang Bansang Asyano

Pagmamanupaktura Bilang
Remitans Bilang Porsyento ng GDP
Country Porsyento ng GDP
2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012
Philippines 23 21 21 21 21 10.7 11.9 10.8 10.3 9.8
South Korea 28 28 30 31 31 1.0 0.7 0.5 0.5 0.5
Malaysia 25 24 25 24 24 0.6 0.6 0.4 0.4 0.4
Indonesia 28 26 25 24 24 1.3 1.3 1.0 0.8 0.8
No Data
China 33 32 32 32 0.5 0.5 0.6 0.6 0.5
Available
Nepal 8 7 7 6 7 21.7 23.1 21.7 22.4 25.0
Pinagkunan: World Bank Database (2014).

Binigyang-diin sa pag-aaral nina Barajas et al. at propesyunal. Ang mga manggagawang

(17) na karaniwang ginagamit ang remitans ng
mga migrante para sa panlipunang seguridad ng
kanilang pamilya at pagbili ng mga pangunahing
pangangailangan sa buhay, sa halip na ilaan din
sa pamumuhunan sa mga industriya o negosyo.
Ayon pa sa kanila, walang isa man lamang sa
mga bansang ang remitans ay matagal nang
lumalagpas sa 10% ng GDP ang makapagsasabing
pinondohan o kaya’y binigyang-daan ng remitans
ang “makabuluhang pag-unlad ng ekonomya.”
Pinatotohanan nila na “...naiaahon ng remitans sa
kahirapan ang mga tao ngunit hindi karaniwang
nagiging entreprenur ang mga resipyent ng
remitans.” Wasto rin ang gayong pagsusuri sa
Pilipinas sapagkat gaya ng pinatutunayan ng
Consumer Expectation Survey ng Bangko Sentral
ng Pilipinas noong 2013, malaking porsiyento
ng remitans ang ginagasta ng mga pamilya sa
pagkain, kalusugan, edukasyon, at pagbabayad-
utang, habang napakaliit lamang ang inilalaan nila
sa pamumuhunan.
Pang-aabuso, Pagsasamantala, Dependensiya
at Karerang Pabaratan (Race-to-the-Bottom)
Sa pangkalahatan, mas nagbebenepisyo ang
mga bansang pinagtatrabahuhan ng OFWs kaysa
sa Pilipinas, dahil ang bawat migranteng Pilipino
ay katumbas ng nawalang skilled na manggagawa
ineeksport ng Pilipinas sa mga bansang
industriyal ang siya mismong utak at katawan
na kinakailangan ng bansa upang makaahon sa
kahirapan sa pamamagitan ng industriyalisasyon
at modernisasyong agrikultural.
Ang ganitong di pantay na kalakaran na
pumapabor sa mga bansang industriyalisado ay
lalong malalantad kung susuriin ang ebidensiya ng
pagsasamantala sa mga manggagawa gaya ng mas
mababang suweldo kumpara sa suweldo ng mga
manggagawa na mamamayan ng mga bansang
pinagtatrabahuhan ng mga OFW. Sa Taiwan, ang
pagtaas sa minimum na buwanang sahod ng mga
manggagawa mula NT$18,780.00 o P25,813.30
tungong NT$ 19,047.00 o P26,180.29 ay di
sumasaklaw sa lahat ng manggagawa, sapagkat
ang minimum na sahod ng mga household-
based caretaker ay mananatili sa NT$15,480
o P21,268.90 (Philippine Daily Inquirer).
Umaayon ito sa ulat ni Bindra hinggil sa LEP
sa Pilipinas na naglalarawan sa pangkalahatang
sitwasyon ng mga OFW: “Maraming Pilipino ang
nangingibang-bayan sapagkat mas malaki ang
sinasahod nila sa ibang bansa. Gayunman, ang
mga migranteng manggagawa ay di mamamayan
ng mga bansang iyon... Yaong nasa walang
katiyakang kategoryang “visitor” ay nagtitiis sa
mapagsamantalang kondisyon sa trabaho dahil
sa bantang deportasyon o biglang kanselasyon
Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya D.M. San Juan
ng kontrata. Madalas, ang mga Pilipino, kasama
ang iba pang migranteng manggagawa, ang unang
nawawalan ng trabaho sa panahon ng krisis sa
ekonomya at bihirang mabigyan ng oportunidad
na magkaroon ng mga trabahong may mataas na
estado.”
Isang bahagi naman ng ulat ng Human Rights
Watch ang nakatuon sa “pagsasamantala at
pang-aabuso sa mga migranteng manggagawa sa
Saudi Arabia,” kasama na ang mga testimonya
ng mga migranteng Pilipino. Lalong lumala
sa mga nakalipas na taon ang pagsasamantala
at pang-aabuso sa mga migrante sa Saudi
dahil sa patakarang Saudization (nitaqat) ng
gobyerno roon – na nagtatakda ng mas estriktong
limitasyon sa migrasyon at pagpapalayas ng
mga migrante upang diumano’y magkaroon ng
trabaho ang mga mamamayan ng Saudi. Libu-
libong Pilipino ang matagal na nagsiksikan sa
tinatawag na tent city sa Jeddah, Saudi Arabia
habang naghihintay na maproseso ang kanilang
exit papers. Sa usapin ng sahod, mababang-
mababa rin ang suweldo ng mga kasambahay
sa Saudi Arabia at sa United Arab Emirates.
Noong 2012 lamang itinaas sa $250 mula $400
ang minimum na sahod ng mga kasambahay sa
mga nasabing bansa (Doha News Online). Sa
kabila ng nasabing pagtataas, nasa $384 lamang
ang average na sahod ng mga kasambahay na
nasa ilalim ng kumpanyang Qatar Maid Service,
ngunit ang mga kasambahay na Ethiopian
at Bangladeshi na nagtatrabaho sa kanila ay
tumatanggap lamang ng halos $220 (Doha
News Online). Samantala, $800 ang minimum
na sahod para sa mga mamamayan ng Saudi
Arabia (Arabian Business Online, “Saudi
sets minimum wage for nationals”); $9,922
naman ang average household income ng mga
mamamayan ng UAE (Arabian Business Online,
“UAE monthly household income revealed”);
$8,219 naman ang average monthly household
income ng mga mamamayan ng Qatar (The
Peninsula Qatar). Malinaw kung gayon na ang
LEP ay sinasamantala ng mga mauunlad na bansa
sa pamamagitan ng baratilyong pasahod sa mga
manggagawa mula sa Third World.
59
Dahil sa LEP, nagagawa rin ng mauunlad na
bansang tulad ng Singapore na mamili ng mas
murang lakas-paggawa gaya ng pinatutunayan
ng kanilang pagbibigay-priyoridad sa pagkuha
ng mga kasambahay na Cambodian at iba
pang mamamayan na handang magtrabaho sa
suweldong mas mababa pa sa tinatanggap ng
mga Pilipinong kasambahay (The Guardian
Online). Habang tumitindi ang kumpetisyon
sa pagitan ng mga bansang Third World na
nagkakandarapa sa pagbebenta ng kanilang
sariling mamamayan, lalo namang tuwang-tuwa
ang mga employer sa mauunlad na bansa na
sinasamantala ang karerang pabaratan (“race to
the bottom”). Kung tutuusin, ang pagtitipid sa
suweldo ng mga manggagawa ang pangunahing
dahilan kung bakit pinapayagan – at kung
minsa’y hinahikayat pa – ng mga mayayamang
bansa ang pagtatrabaho ng mga migranteng mula
Third World. Sa aspektong ito’y malinaw na higit
ang pakinabang ng mga bansang destinasyon ng
mga migrante kaysa pakinabang ng kanilang mga
pinagmulang bayan.
Maging sa mga bansang itinuturing na
bahagi ng Kanluran–at ng “demokratikong
daigdig”–gaya ng Canada, may mga migranteng
manggagawang Pilipino na nabiktima ng isang
transnasyunal na korporasyon na hindi nagbayad
ng airfare, overtime, at recruitment agency
fees ng mga migrante at hindi rin sumunod sa
napagkasunduang mga oras ng kontrata (The Tyee
Online). Ang mga manggagawang ito’y saklaw ng
programa ng gobyernong Canadian na tinatawag
na Temporary Foreign Worker Program (TFWP).
Ayon sa National Union of Public and General
Employees ng Canada, ang TFWP ay ginagamit
ng mga korporasyon “...upang pagsamantalahan
ang mga migranteng manggagawa na walang
sapat na proteksiyon, benepisyo, at sahod sa
trabaho.” Sa simpleng salita, ito’y isang iskema ng
mga mapagsamantalang kumpanya na kumukuha
ng mga kontraktuwal na trabahador mula sa mga
bansang Third World gaya ng Pilipinas at Tsina, sa
halip na mga Canadian, sapagkat ang huli’y mas
malaki ang suweldo at karaniwang binibigyan ng
trabahong permanente.
60 Malay Tomo XXVII Blg. 1
Sa Estados Unidos na isa sa mga nangungunang
destinasyon ng mga OFW batay sa laki ng remitans
na mula roon, marami ring dokumentadong kaso
ng pang-aabuso at pagsasamantala. Halimbawa,
iniulat nina Gao at Hitchon na “isang hukom
pederal ang nag-award ng halos 4.5 milyong
dolyar sa 347 Pilipino, pagkatapos mapatunayang
sila’y binitag ng isang kumpanya sa Los Angeles
sa sitwasyong mala-alipin bilang mga guro
sa mga paaralang publiko sa Louisiana...” at
may “mahigit 100 Pilipinong manggagawa sa
shipyard sa New Orleans” ang naglantad na
sila’y nakaranas ng “diskriminasyon, pagbabanta
at pang-aabuso,” bukod pa sa “pagnanakaw ng
sahod, mga ilegal na kaltas at pagnanakaw ng tax
refund...” Nagbigay ng backgrounder si Costa sa
iba pang kaso na nagpapatunay ng pag-iral ng
mapagsamantalang iskema ng pagpapatrabaho
sa Estados Unidos – gaya ng kondisyong mala-
alipin, hindi pagbabayad ng minimum na suweldo
at overtime pay, mga cultural exchange program
na ginamit upang pagsamantalahan ang mga
manggagawa–na nambiktima sa mga migrante,
kasama na ang mga Pilipino.
Sa Malaysia, inulat ni Motlagh na bukod
sa “50,000 mga batang Indonesian na walang
estado at nakatira sa probinsya ng Sabah” bilang
mga manggagawa sa mga plantasyon ng palm,
“libu-libo ang mula sa Pilipinas, pawang supling
ng mga manggagawang dumating nang pana-
panahon mula noong dekada 70 upang punan ang
pangangailangan sa murang lakas-paggawa sa
ngayo’y ikalawa sa pinakamalaking industriya ng
palm oil sa buong mundo.” Ayon pa kay Motlagh,
walang papeles ang mga manggagawang ito kaya
naman ang kanilang mga anak ay pinagkakaitan
din ng serbisyong pangkalusugan at edukasyon
“habang ang rehiyon ay patuloy na nakikinabang
sa kanilang pinagpawisan.”
Sa panananaliksik naman ni Sayres, na
inisponsor ng International Labor Organization
(ILO), inilantad ang mga sumusunod na
pang-aabusong dinaranas ng mga Pilipinong
kasambahay sa mga bansa sa Timog-silangang
Asya: “Pagpapalit ng kontrata; misreprentasyon/
pekeng job orders; di pagbabayad ng o kaya’y
pagbabayad ng sahod na mas mababa sa
napagkasunduan; berbal, pisikal, at sekswal
na pang-aabuso; mahahabang oras ng trabaho;
kawalan ng akomodasyon; kakulangan ng
pagkain.” Sa pananaliksik ni Halabi, pinatunayan
na tuloy pa rin ang ganitong mapagsamantalang
sistema ng “pang-aaliping may kontrata” (contract
enslavement) na patuloy pa ring bumibiktima
sa mga kasambahay sa Saudi Arabia, kasama
na ang mga Pilipino. Detalyado ring inilantad
ng pananaliksik nina Cameron at Mitchell ang
pag-iral ng pang-aabuso at pagsasamantala sa
mga migrante sa at mula sa Pilipinas at iba pang
bansang kasapi ng Association of Southeast
Asian Nations (ASEAN). Tinalakay naman sa
pananaliksik ni Chan ang pagsasamantala sa mga
migranteng manggagawa sa Singapore tulad ng
mas mababang average na suweldo kumpara
sa average na suweldo ng mga Singaporean,
mas mahabang oras ng trabaho kaysa mga
Singaporean, at substandard na tirahan. Ang
pag-iral ng Tripartite Action for the Protection
and Promotion of the Rights of Migrant Workers
in the ASEAN Region (ASEAN TRIANGLE
Project 2012-2016) ng International Labor
Organization (ILO) ay isang ebidensiya rin
na ang pagsasamantala sa mga migranteng
manggagawa sa ASEAN ay talamak pa rin. Ang
nasabing proyekto ay naglalayong “...magbunga
ng makabuluhang reduksyon sa pagsasamantala
ng mga migranteng manggagawa sa rehiyon...”
Ang mga nabanggit na pananaliksik ay
ilan lamang sa napakarami pang pag-aaral na
nagpapatunay na ang LEP ay isang porma ng
pagsasamantala sa mga manggagawang mula
sa Third World na tinitipid na kanilang mga
employer sa First World. Samakatwid, ang mito
ng mutwal na benepisyo sa ilalim ng LEP ay
maliwanag na isa lamang mito. Dapat bigyang-
diin na mas maraming OFW ang apektado ng
ganitong pagsasamantala sapagkat mayorya sa
mga bagong OFW ay mga manggagawang blue-
collar na mas mababa ang suweldo, batay sa
datos mula sa Philippine Overseas Employment
Administration (POEA) gaya ng ipinakikita sa
Talahanayan 6.
Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya D.M. San Juan 61

Talahanayan 6.
Bilang ng Mga Nadeploy na Landbased Overseas Filipino Workers Ayon sa 10 Nangungunang
Kategorya ng Okupasyon, New Hires: 2007-2012

Kategorya ng
2007 2008 2009 2010 2011 2012
Okupasyon
All Occupational
313,260 376,973 349,715 341,966 437,720 458,575
Categories Total
Household Service
47,878 50,082 71,557 96,583 142,689 155,831
Workers
Nurses Professional 9,178 11,495 13,014 12,082 17,236 15,655
Waiters,
Bartenders and 9,276 13,911 11,977 8,789 12,238 14,892
Related Workers
Caregivers and
14,399 10,109 9,228 9,293 10,101 10,575
Caretakers
Wiremen and
6,980 8,893 9,752 8,606 9,826 10,493
Electrical Workers
Plumbers and Pipe
9,187 9,664 7,722 8,407 9,177 9,987
Fitters
Welders and
6,140 6,777 5,910 5,059 8,026 9,657
Flame-Cutters
Laborers/Helpers
7,317 9,711 8,099 7,833 7,010 9,128
General
Charworkers,
Cleaners and 6,300 11,620 10,056 12,133 6,847 8,213
Related Workers
Cooks and Related
5,124 5,791 5,028 4,399 5,287 6,344
Workers
Others 191,481 238,920 197,372 168,782 209,283 207,800

Ang mataas na antas ng pag-unlad ng buhay Sa pananaliksik ni Tan, pinatunayan na

(human development) sa mga nangungunang
pinagkukunan ng mga remitans ng OFW, batay
sa Human Development Index/HDI ng United
Nations, kumpara sa antas ng pag-unlad ng
buhay sa Pilipinas ay nagpapakita na ang mga
migranteng Pilipino ay nakapag-aambag nang
malaki sa at esensiyal sa pag-unlad ng mga
bansang iyon. Ipinakikita ng Talahanayan 7 ang
nangungunang 20 pinagkukunan ng remitans ng
OFWs na pawang mauunlad na bansa na may
mataas na puntos sa Human Development Index,
kumpara sa puntos ng Pilipinas (0.65).
nakapag-ambag nang malaki ang mga migranteng
manggagawa sa paglago ng ekonomiya ng
pinakamayayamang bansa batay sa kanilang real
gross domestic product (RGDP). Ayon kay Tan,
mayorya sa mga bansang ito’y may malalaking
populasyon ng migrante, batay na rin sa datos
mula sa World Bank. Kapansin-pansin na ang mga
bansa/teritoryong ito’y mga bansa/teritoryong
destinasyon din ng mga OFW. Katunayan, ang
Qatar, Singapore, Hong Kong, Kuwait, Norway,
UAE at US ay kasama sa 20 nangungunang
destinasyon ng mga OFW.

62 Malay Tomo XXVII Blg. 1

Talahanayan 7.
Top 20 Sources of OFW Remittances and Their Scores in the Human Development Index

Amount of Score in the Human

Top 20 Sources of
Remittances in US Development Index
Remittances
Dollars (2012) (2012)
1. USA 9,116,826,000 0.94
2. Canada 1,972,911,000 0.91
3. Saudi Arabia 1,728,593,000 0.78
4. UK 1,071,650,000 0.88
5. Japan 1,009,595,000 0.91
6. UAE 960,972,000 0.82
7. Singapore 865,504,000 0.90
8. Germany 541,313,000 0.92
9. Italy 427,292,000 0.88
10. Hong Kong 420,207,000 0.91
11. Norway 382,000,000 0.96
12. Qatar 321,575,000 0.83
13. Australia 267,164,000 0.94
14. Greece 260,030,000 0.86
15. South Korea 176,438,000 0.91
16. Taiwan 167,979,000 No Data
17. Bahrain 166,612,000 0.80
18. Malaysia 165,614,000 0.77
19. Kuwait 157,121,000 0.79
20. Netherlands 102,789,000 0.92

Ang malaking ambag ng mga Pilipino sa
ekonomiya ng mauunlad na bansa ay lalong
magiging malinaw kung susuriin ang mga
sektor na pinagtatrabahuhan ng maraming OFW.
Halimbawa, dapat bigyang-diin na ang libu-libong
kasambahay na Pilipino – na bumubuo sa mayorya
ng OFWs – sa mauunlad na bansa ay gumagampan
sa mga gawaing bahay at kung gayo’y esensiyal
upang magkaroon ng karagdagang oras sa kani-
kanilang trabaho ang mag-asawa o ang mga may-
ari ng bahay na mamamayan ng mga bansang
iyon. Kung hihinto sa pagtatrabaho ang mga
kasambahay na Pilipino, malaki ang posibilidad na
sumadsad ang ekonomiya ng maraming mauunlad
na bansa sapagkat mapipilitan ang kanilang
mga mamamayan na magbawas ng oras para sa
kanilang trabaho o kaya’y hindi na magtrabaho
para magampanan ang mga responsabilidad nila
sa bahay na sinasalo ng mga kasambahay na
pinapasahod nila ng baratilyo. Narito ang bilang
ng mga Pilipinong kasambahay sa iba’t ibang
mauunlad na teritoryo/bansa: 136,723 sa Hong
Kong (2010); 35,000 sa Qatar (2012); mas mababa
sa 100,000 sa Kuwait (2010); 70,000 sa Singapore
(2013); at 250,000 sa Saudi Arabia (2011).
Mga Panlipunang Epekto (Social Costs) ng
LEP
Lalong mapatutunayan ang pinsala ng LEP
sa Pilipinas kapag sinipat ang mga panlipunang
epekto nito sa bansa. Sa isang pananaliksik na
pinondohan ng Friedrich Ebert Stiftung (FES),
inisa-isa ni Alcid ang napakaraming panlipunang
Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya D.M. San Juan 63

Talahanayan 8.
Mga Bansang Nangunguna sa RGDP Per Capita at Proporsiyon ng Migranteng Populasyon

Average
Migrants as
Rank, annual
proportion of RGDP Rank, RGDP
Economy RGDP per RGDP
total population growth, 2010 growth, 2010
capital, 2010 growth, 2006
2010 (%)
to 2010
Qatar 1 74.2 16.6 16.6 2
Luxembourg 2 34.2 1.9 2.7 149
Macao, China 3 55.1 12.2 27.0 1
Singapore 4 38.7 6.6 14.8 4
Norway 5 9.9 0.8 0.7 191
Kuwait 6 76.6 2.6 3.4 126
Brunei Darussalam 7 37.1 0.7 2.6 150
United Arab
8 43.8 3.2 1.4 179
Emirates
United States 9 13.8 0.7 3.0 139
Hongkong, China 10 38.8 4.0 7.0 52

Pinagkunan: Tan, 2013 (from databank.worldbank.org)

epekto ng LEP tulad ng “exodus ng mga nars, sa pamamagitan ng pagsamantala sa murang

kasama na ang mga dating doktor,” bagay na
inaasahang “hahantong sa malubhang krisis sa
sistemang pangkalusugan...” ng bansa, “...de-
skilling ng mga propesyunal...” at ang “negatibong
impact ng migrasyon sa mga pamilyang Pilipino,
lalo na sa mga bata.” Hinggil sa exodus ng
mga manggagawa sa sektor ng kalusugan, ang
sumusunod na datos mula sa World Health
Organization (WHO) ay nagpapatunay na balido
pa rin ang pananaliksik ni Alcid. Kapansin-pansin
na kulang na kulang ang mga manggagawa sa
sektor ng kalusugan sa Pilipinas, at higit na mataas
ang bilang ng mga manggagawa sa nasabing
sektor sa mga bansang destinasyon ng mga
migranteng Pilipino.
Kaugnay ng deskilling, binabanggit ng papel
ni Siar na inilathala ng Philippine Institute
for Development Studies (PIDS) na ang
“deskilling ng migranteng manggagawa ay
patuloy na nangyayari... Maaari itong tingnan
sa maraming perspektiba: isang paraan ng
bansang destinasyon para punan ang kakulangan
sa mga manggagawa sa secondary market
reserbang lakas-paggawa, isang transisyon sa
mga migrante upang sila’y makaakma sa ‘mga
pamantayan’ ng bansang destinasyon, o isang
porma ng institusyonalisadong diskriminasyon...”
Binigyang-diin ni Siar na ang “...deskilling ay
nakapipinsala” sapagkat “nagdudulot ito ng di
kinakailangang pabigat (unnecessary burden)
sa mga migrante” at ito’y isang “kalugihan”
kapwa para sa mga destinasyong bansa at sa mga
pinanggalingang bansa ng mga migrante dahil
ito ang dahilan kung bakit hindi nagagamit nang
husto ng destinasyong bansa ang mga kasanayan
at talento ng mga skilled na migrante at kung bakit
maraming skilled na manggagawa ang umaalis sa
mga pinanggalingan nilang bansa. Kinumpirma
naman ni Van Milink ang pag-iral ng deskilling
maging sa mga Pilipinang nagtatrabahong
kasambahay sa Hong Kong na iniwan ang
kanilang “akademiko o propesyunal na karera
sa Pilipinas nang sila’y magpasyang magtrabaho
sa ibang bansa, bagay na di lamang nagbibigay
ng kakaunting oportunidad sa pagkakamit ng
mga bagong kasanayan na magagamit nila
64 Malay Tomo XXVII Blg. 1

Talahanayan 9.
Manggagawa sa Sektor ng Kalusugan sa Bawat 10,000 ng Populasyon sa Piling Bansang
Destinasyon ng mga Migranteng Pilipinong Nagtatrabaho sa Sektor ng Kalusugan

Nursing at Midwery Personnel sa Doktor sa Bawat 10,000 ng

Bansa
Bawat 10,000 ng Populasyon Populasyon
Philippines 6 (2004) 1.153 (2004)
United States 9.815 (2005) 2.42 (2009)
United Kingdom 10.13 (2010) 2.74 (2010)
Qatar 7.372 (2006) 2.757 (2006)
Libya 6.8 (2009) 1.9 (2009)
Germany 11.10 (2009) 3.60 (2009)
Canada 10.43 (2009) 1.98 (2008)
Australia 9.589 (2009) 2.991 (2009)

pagbalik, kundi nagiging sanhi rin upang ang
mga kasanayan sa kanilang dating edukasyon ay
maging uncompetitive at out-dated.” Naglahad ng
empirikal na datos hinggil sa deskilling sina Zosa
and Orbeta, Jr.
Hinggil sa pagdami ng mga nasirang pamilya
(broken families) sa hanay ng mga OFW,
ipinanukala ni Senador Miriam Defensor-
Santiago ang Senate Bill 1779 noong 2007.
Ayon sa nasabing panukalang-batas, maraming
ulat mula sa Philippine Overseas Employment
Administration, Overseas Workers Welfare
Administration (OWWA) at Non-Government
Organizations ang nagpapatunay na ang mga
suliraning gaya ng “pumalyang kasal (broken
marriages), adiksyon sa droga, imoralidad sa seks,
krimen, pagpapakamatay o mga psychological
breakdowns” ay maiuugnay “sa pangmatagalang
paghihiwalay ng mga mag-asawa at ng kanilang
mga anak” na malinaw na bunga ng LEP. May
ebidensiyang empirikal na rin hinggil sa mga
ganitong kaso, tulad ng isang sarbey ng OWWA
sa rehiyong Cordillera na sumasaklaw sa 100,000
OFWs. Ayon sa nabanggit na surbey, “3 sa
10 contract workers mula sa Cordillera ang
nang-iwan sa kanilang mga pamilya o kaya’y
nakipaghiwalay sa kanilang mga asawa, batay
sa kanilang remitans mula 2006 hanggang
2007” (Cabreza). Ipinaliwanag naman ni Dizon-
Añonuevo sa pag-aaral na iprinesenta sa 2008
UN-sponsored International Conference on
Gender, Migration and Development na “Mayorya
sa mga anak ng mga migranteng manggagawa
ay walang kamalayan sa kondisyon ng buhay ng
kanilang mga magulang sa ibang bansa... Ang
ilan sa anti-social behaviors ng mga bata gaya
ng adiksyon sa droga o paghinto sa pag-aaral ay
itinuturing ng mga tao na tanda ng rebelyon nila
sa pag-iwan sa kanila ng kanilang mga magulang.”
Inihayag din nina Zosa at Orbeta na “ang impact
ng pansamantalang migrasyon sa mga bata...
ang pinakaproblematikong panlipunang epekto”
ng LEP. Dokumentado rin na mas malaki ang
impact sa mga bata kapag ang ina, sa halip na ang
ama, ang nagtrabaho sa ibang bansa (Institute of
Labor Studies). Dapat bigyang-diin na maraming
migranteng Pilipino ay babae, at marami sa kanila
ang may pamilya/anak. Sa bawat 11 lalaking
OFWs, may 10 babaeng OFWs noong 2008-2010
ayon sa datos na inilabas ng National Statistical
Coordination Board (NSCB) noong 2012. Sa
pinakahuling datos mula sa POEA, 185,601 sa
340,279 new hires noong 2010 ang babae, at
175,296 naman sa 331,752 noong 2009 ang babae.
Bukod sa deskilling at pagkasira ng mga
pamilya, suliranin din ang talamak na illegal
recruitment. Makikita sa mga kasong hinawakan ng
Philippine Overseas Employment Administration
Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya D.M. San Juan
Talahanayan 10.
Mga Kaso ng Illegal Recruitment na Hinawakan ng POEA
Taon 2004
Bilang ng Mga Kaso 1,462
Bilang ng Mga Inaksiyunan 650
(POEA) mula 2004-2010, ang tindi ng suliraning
ito, bukod pa sa mga hindi naiuulat na kaso na
dokumentado naman ng mga organisasyon ng
migrante.
Panghuli, dapat bigyang-diin na mayorya
sa mga OFW ay nasa kasibulan ng buhay, sa
kanilang prime years. Nangangahulugan ito na
sa halip na makapag-ambag sa pag-unlad ng
Pilipinas sa panahong pinakaproduktibo sila,
ang mga migrante’y pinagsasamantalahan ng
mauunlad na bansa na nakikinabang nang husto
sa kanilang kabataan at kahusayan. Mismong
ang National Statistical Coordination Board
(NSCB) sa isang ulat ay nagtanong na “Kailan
natin mabibigyan ng oportunidad sa trabaho ang
pangkat na ito ng mga kabataan na marami’y
katatapos pa lamang ng kolehiyo upang sila’y
direktang makatulong sa paglago ng ating
ekonomiya sa halip na ekonomiya ng ibang
bansa? Kailan natin maiibsan ang social cost
ng Pinoy diaspora?” Ayon sa nasabing ulat ng
NSCB, halos 50% ng mga OFW ang nasa edad
25-29 at 30-34.
PANGWAKAS
Sa pangkalahatan, lalo lamang ikinadena ng
LEP sa dependensiya ang Pilipinas. Pinigilan at
binansot nito ang pag-unlad ng mga industriya sa
Pilipinas sapagkat nahirati na ang gobyerno sa
pagdepende sa remitans. Ang kaso ng Pilipinas
ay kahawig din ng sitwasyon ng Nepal na isa
ring bansang lubos na nakadepende sa remitans.
Naging salbabida ng ekonomiya ng Pilipinas
ang remitans ng OFWs ngunit higit naman ang
pakinabang ng mga bansang destinasyon ng
65
2005 2006 2007 2008 2009 2010
1,198 1,504 1,624 1,687 1,610 1,648
206 350 339 329 183 283
OFWs sa LEP. Pinalalabnaw ng samu’t saring
panlipunang epekto ang mga benepisyong
nakukuha ng bansa sa pamamagitan ng LEP.
Gayundin, maraming OFWs ang nabibiktima ng
pang-aabuso at pagsasamantala ng mga employer
sa mga bansang destinasyon ng mga migranteng
manggagawa.
Sa lente ng Teoryang Dependensiya, ang mga
estruktura ng ekonomikong dependensiya ng
Pilipinas sa mga bansang First World ay pinanatili
at pinatitibay pa ng LEP sapagkat hindi ito
humahantong sa dibersipikasyon ng ekonomiya
sa pamamagitan ng industriyalisasyon at iba
pang ekonomikong aktibidad na makalilinang
sa pamilihang lokal ng bansa tungo sa isang
sistemang ekonomikong makalilikha ng sapat
na trabaho para sa mga mamamayan upang
hindi na kailangangin pa ang pag-eeksport ng
milyun-milyong manggagawa sa ibayong-dagat.
Habang nananatiling prayoridad at opisyal na
patakaran ng gobyerno ang LEP, mananatili rin
ang mga kadena ng dependensiya ng Pilipinas sa
ekonomiya ng mauunlad na bansa. Sa ganitong
diwa, hinihikayat ang mga awtoridad ng Pilipinas
at iba pang bansang Third World na suriing
mabuti at malao’y ibasura ang kanilang LEP,
at humanap ng alternatibong landas patungong
kaunlaran na hindi na magsasakripisyo sa yamang
tao ng bansa, sa altar ng tubo at ginhawa para sa
mayayamang bansang mapagsamantala.
SANGGUNIAN
Alcid, Mary Lou L. Migrant Labour in Southeast Asia:
Country Study: The Philippines. Friedrich Ebert
Stiftung/FES. c. 2005.
66 Malay Tomo XXVII Blg. 1
Amin, Samir. Unequal Development: An Essay on the
Social Formations of Peripheral Capitalism. Dār
al-Ṭalīʻah lil-Ṭibāʻah wa-al-Nashr, 1976.
Arabian Business Online. “Saudi sets minimum wage
for nationals.” 14 January 2013. Web. 20 June
2013. www.arabianbusiness.com/saudi-sets-min-
wage-for-domestic-workers-452156.html
Arabian Business Online. “UAE monthly household
income revealed.” 03 February 2009. Web. 20
June 2013. www.arabianbusiness.com/monthly-
household-income-revealed-80418.html
Asia Pacific Mission for Migrants/APMM. Labor
export policy of developing countries: The Case
of the Philippines and Indonesia. c.2009. Web. 20
June 2013. http://iboninternational.org/resources/
pages/EDM/75/65
Bangko Sentral ng Pilipinas. “Overseas Filipinos’
Cash Remittances by Country, by Sources. Web.
10 August 2014. http://www.bsp.gov.ph/statistics/
efs_ext3.asp
Bangko Sentral ng Pilipinas. “Philippines: Balance of
Payments.” Web. 10 August 2014. http://www.bsp.
gov.ph/statistics/statistics_key.asp
Bangko S e n t r a l n g P i l i p i n a s . “ C o n s u m e r
Expectations Surveys.” Web. 10 August 2014.
www.bsp.gov.ph/downloads/Publications/2013/
CES_2qtr2013.pdf
Barajas, Adolfo et al. “Do Workers’ Remittances
Promote Economic Growth?” IMF Working Paper.
2009. Web. 10 August 2014. http://www10.iadb.
org/intal/intalcdi/pe/2009/03935.pdf
B e l l o , Wa l d e n . C a p i t a l i s m ’s L a s t S t a n d ?
Deglobalization in The Age of Austerity. London:
Springer. 2013. 144-145.
Bello, Walden. “Our Failed Labor Export Policy.”
Philippine Daily Inquirer Online. 04 April 2011.
Web. 24 Oct 2013. http://opinion.inquirer.net/
viewpoints/columns/view/20110404-329240/Our-
Failed-Labor-Export-Policy
Bindra, Tanya Kaur. “In Pictures: The misery of
migrant workers.” Aljazeera Online. 2012. Web.
20 June 2013. http://www.aljazeera.com/indepth/
inpictures/2012/12/20121217981786357.html
Brillo, B.B. “Path Dependence, Increasing Returns, and
Philippine Labor Migration Policy.” Crossroads 8.1
(2008): 24-61.
Cabreza, Vincent. “3 of 10 OFWs have stopped
remitting pay -- OWWA survey.” Philippine
Daily Inquirer Online. 11 October 2007. Web. 20
June 2013. http://globalnation.inquirer.net/news/
breakingnews/view/20071011-93869/3_of_10_
OFWs_have_stopped_remitting_pay_--_OWWA_
survey_?ModPagespeed=off
Cameron, Sally and Janet Mitchell. “Trafficking
and Related Labour Exploitation in the ASEAN
Region.” International Council on Social Welfare.
2007. Web. 10 August 2014. http://www.icsw.org/
doc/Trafficking%20Labour%20Exploitation%20
in%20ASEAN%2007.pdf
Candazo, Romeo. “A Critique of the Philippine
Overseas Employment Program.” Federation of
Filipino Organizations in the Netherlands. c.1996.
Web. 20 June 2013. http://ffon1.fortunecity.ws/
newpage7.htm
Chan, Aris. “Hired on Sufferance: China’s Migrant
Workers in Singapore.” China Labour Bulletin.
2011. Web. 10 August 2014. http://www.clb.org.
hk/en/files/File/research_reports/Singapore.pdf
Costa, Daniel. “Litigation reveals extensive abuse of
guest workers in the U.S.” The Economic Policy
Institute Blog. 24 December 2012. Web. 20 June
2013. http://www.epi.org/blog/litigation-extensive-
abuse-us-guest-workers/
De Castro, R.C. “Weakness and Gambits in Philippine
Foreign Policy in the Twenty-first Century.” Pacific
Affairs, 83.4 (2010): 697–717.
Diokno-Pascual, MT. “Fidel’s Failed Economy.”
Kasarinlan: Philippine Journal of Third World
Studies, 14.3 (1999): 147-164.
Dizon-Añonuevo, Mai. “Addressing the Social
Cost of Migration in the Philippines: The Atikha
Experience.” International Conference on Gender,
Migration and Development, Manila. 25-26
September 2008. Web. 20 June 2013. http://www.
ifad.org/events/remittances/2013/kathmandu/4_
Atikha_NEPAL.pdf
Doha News Online. “Ambassador: Qatar saw ‘drastic’
decline in Filipina maids.” 14 January 2013. Web.
20 June 2013. http://dohanews.co/ambassador-
qatar-saw-drastic-decline-in-filipina-maids-
in-2013
Dos Santos, Theotonio. “The Structure of Dependence.”
The American Economic Review, Vol. 60 (1970):
231-236.
Gaite, Ferdinand. “State Exaction and Corruption:
Robbing the Filipino Migrants Twice.” First
International Assembly of Migrants and Refugees.
2008. Web. 20 June 2013. http://iamr3.files.
wordpress.com/2010/07/ferdinand-gaite_keynote-
paper.pdf
Pambansang Salbabida at Kadena ng Dependensiya D.M. San Juan
Gao, George and Joe Hitchon. “Filipino Workers Urge
Overhaul of U.S. Guest Worker Policies.” Inter
Press Service News Agency. 19 March 2013. Web.
20 June 2013. http://www.ipsnews.net/2013/03/
filipino-workers-urge-overhaul-of-u-s-guest-
worker-policies/
Guevara, Che. “On Development.” 25 March 1964.
Web. 14 August 2014. https://www.marxists.org/
archive/guevara/1964/03/25.htm
Halabi, Romina. “Contract Enslavement of Female
Migrant Domestic Workers.” c. 2007. Web. 24
Oct 2013. https://www.du.edu/korbel/hrhw/
researchdigest/slavery/fmd.pdf
Human Rights Watch. “Bad Dreams: Exploitation and
Abuse of Migrant Workers in Saudi Arabia.” 13
July 2004. Web. 20 June 2013. http://www.hrw.
org/reports/2004/07/13/bad-dreams
Institute of Labor Studies/ILS. “Migration “Orphans”:
On the Social Cost of Migration on Children Left
Behind.” ILS Policy Brief Vol. 1 No. 1 January
2011. Web. 20 June 2013. http://ilsdole.gov.ph/
wp-content/uploads/2012/08/Orphans-ILS-Policy-
Brief-vol1_is1.pdf
Intal, P.S. Jr. and E. See. “Whither the Philippine
Manufacturing Sector: Looking Back, Way
Forward.” Production Networks, Industrial
Adjustments, Institutions, Policies and Regional
Cooperation Conference of the DLSU-Angelo King
Institute. 2006. Web. 24 Oct 2013. www.dlsu.edu.
ph/research/centers/aki/_pdf/_concludedProjects/_
volumeI/IntalSee.pdf
Katipunan ng mga Samahan ng Migranteng
Manggagawa sa Korea/Collective of Migrant
Workers’ Organizations in Korea (KASAMMA-
KOREA). “Migrant Orientation: THE
PROGRESSIVE MOVEMENT OF OVERSEAS
COMPATRIOTS.” 2007. Web. 24 Oct 2013.
http://www.kasammako.prophp.org/education.
htm
Laquian, Prod. “The Philippines’ Labour Export
Policies – Pros and Cons.” Asia Pacific Memo
Online. 2011. Web. 20 June 2013. http://www.
asiapacificmemo.ca/the-philippines-labour-export-
policies-pros-and-cons
Medina, A. and Pulumbarit, V. “How Martial
Law helped create the OFW phenomenon.” 21
September 2012. Web. 24 Oct 2013. http://www.
gmanetwork.com/news/story/275011/pinoyabroad/
ofwguide/how-martial-law-helped-create-the-ofw-
phenomenon
67
Migrante International. “Anti-Migrant Regime: Nine
Years Under Arroyo.” 2010. Web. 20 June 2013.
http://internationalmigrants.org/cms/aggregator/
categories/6
Motlagh, Jason. “Palm Oil for the West, Exploitation for
Young Workers in Malaysia.” The Atlantic Online.
08 April 2013. Web. 20 June 2013. http://www.
theatlantic.com/international/archive/2013/04/
palm-oil-for-the-west-exploitation-for-young-
workers-in-malaysia/274769/
National Statistical Coordination Board/NSCB. “The
Pinoy Diaspora: Where Do Our OFWs Come
From and Where Do They Go?.” 16 May 2012.
Web. 25 October 2013. http://www.nscb.gov.ph/
sexystats/2012/SS20120516_ofw.asp
National Union of Public and General Employees.
“UFCW voices migrant worker concerns at
federal roundtable on Temporary Foreign Worker
Program.” 12 March 2013. Web. 20 June 2013.
http://www.ufcw.ca/index.php?option=com_co
ntent&view=article&id=3290:ufcw-makes-its-
voice-heard-in-roundtable-on-temporary-foreign-
worker-program&Itemid=6&lang=en
Ofreneo, Rene E. “Migration and Development: When
Will the Turning Point Come?”, in Filomeno S.
Sta. Ana III (ed.) Philippine Institutions: Growth
and Prosperity for All. 2010. 263-283. Action for
Economic Reforms, Inc.
Oishi, Nana. 2005. Women In Motion: Globalization,
State Policies, And Labor Migration In Asia.
Stanford University Press. 84
Pernia, E. “Is labor export good development
policy?” The Philippine Review of Economics 48.1
(2011): 13-34. http://paase.org/images/Pernia21_
PerniaPRE_June_2011_060612.pdf
Philippine Daily Inquirer. “Taiwan wage hike benefits
Filipino workers.” 07 April 2013. Web. 20 June
2013. http://globalnation.inquirer.net/71397/
taiwan-wage-hike-benefits-filipino-workers
San Juan, David Michael M. “Kaisipang Nasyonalista at
Teoryang Dependensiya sa Edukasyon: Ideolohikal
na Kritik ng Programang K to 12 ng Pilipinas.”
Malay, 26.1 (2013): 96-120.
Siar, Shiela V. “From Highly Skilled to Low Skilled:
Revisiting the Deskilling of Migrant Labor.”
Philippine Institute for Development Studies
Discussion Paper Series No. 2013-30. http://www.
pids.gov.ph/dp.php?id=5176&pubyear=2013
Sayres, Nicole. An Analysis of The Situation of
Filipino Domestic Helpers. International Labor
68 Malay Tomo XXVII Blg. 1
Organization. c.2004. Web. 20 June 2013. http://
www.ilo.org/manila/whatwedo/publications/
WCMS_124895/lang--en/index.htm
Tabuga, Audrey D. “How do Filipino families use the
OFW remittances?” PIDS Policy Notes 2007-12.
http://dirp4.pids.gov.ph/ris/pn/pidspn0712.pdf
Tan, Randolph. “The role of foreign migrant workers in
several economic successes in Asia and the Middle
East.” 21 September 2012. Web. 25 February 2013.
www.asiapathways-adbi.org/2013/02/
The Guardian Online. “Maid in Singapore: will
Cambodian domestic workers be better protected?”
11 November 2013. Web. 20 December 2013.
http://www.theguardian.com/global-development/
poverty-matters/2013/nov/11/maid-singapore-
cambodia-domestic-workers
The Peninsula Qatar Online. “Average monthly
income of Qatari household soars.” 10 January
2013. Web. 20 June 2013. http://thepeninsulaqatar.
com/news/qata/221261/average-monthly-income-
of-qatari-household-soars
The Tyee Online. “Denny’s Settles with Filipino
Migrants.” 01 March 2013. Web. 20 June 2013.
http://thetyee.ca/News/2013/03/01/Dennys-
Migrant-Workers
Tyner, James. The Business of War: Workers,
Warriors And Hostages in Occupied Iraq. Ashgate
Publishing, Ltd. 2006. 95
Wolfgram, A. “I Have It “Maid” in Taiwan: Runaway
Filipino Domestic Household Workers and
Taiwan’s Foreign Labor Policy.” National Chengchi
University, Taiwan. 2012. Web. 24 Oct 2013. http://
nccur.lib.nccu.edu.tw/retrieve/80614/602701.pdf
World Health Organization. Health Personnel Density.
Web. 20 June 2013. http://www.who.int/gho/
health_workforce/en/
Van Milink, Renske. “Reskilling the Skills of the
Skilled?: A report analyzing the pre-departure
and Hong-Kong based reintegration training
programs and their effects on the lives of Filipino
Domestic Workers in Hong Kong.” University of
Utrecht, 2011. Web. 20 June 2013. http://dspace.
library.uu.nl/bitstream/handle/1874/209169/
FINAAAL%2520thesis.pdf
Yap, J. “Inflation and Economic Growth in the
Philippines.” Philippine Institute for Development
Studies, September 1996. Web. 20 June 2013.
http://core.kmi.open.ac.uk/download/pdf/7105318.
pdf.
Zosa, Victorina and Aniceto Orbeta Jr. “The Social and
Economic Impact of Philippine International Labor
Migration and Remittances” Philippine Institute
for Development Studies Discussion Paper. Series
No. 2009-32. Web. 20 June 2013. http://www.pids.
gov.ph/dp.php?id=4508&pubyear=2009
Paunawa: Ang malaking parte ng pananaliksik na ito
ay bahagi ng disertasyon na pinamagatang “A Dependency
Theory Critique of Selected Segments of the Philippine
Development Plan (PDP 2011-2016)” na idinepensa ng
mananaliksik sa kaguruan ng Graduate School ng Centro
Escolar University (CEU)-Manila noong 2013.