Page 1 of 26

SAMPLE WORKS

(Poem)

Sentensya
Alice Tan Gonzales

Ako ang ginsumbong sa kasal-anan

Nga ginhuman sang mga dinag-on,
Ginauliga sang matipulon nga mga bibig
Nga nakahibalo sang damil sang halok;
Ginatamay sang mga tudlo nga nakatilaw
Haplos sa mainit nga panit;
Ginayubit sang mga mata nga nakapaayaw
Tan-aw sa hublas nga lawas.

Ang pamatbat sang hukum: Nakasala.

Ang akon sentensya:

Ako padayon nga magaisahanon
Katulad sadtong panahon
Nga ang langaang sang gugma
Ginhilam-osan sang mabugnaw
Samtang ako nagapulaw sa pagtabidtabid
Sang magaamay nga putos sang bulan
Agud ikapol sa akon puloy-an,
Katulad sang malawig nga mga tinuig
Nga ako naghulat sa pagdul-ong sa lulobngan
Sang gabok nga tul-an sang akon ginikanan,
Katulad karon sang akon mga gab-i
Nga naputos sa katugnaw kag kauhaw.

Wala sing lalaki sa malapad nga mga dalanon

Nga makapakitid sang akon hiligdaan:
Ang pamatan-on mahuyang,
Ang tigulang madali mapukan,
Ang husto sa idad nalawig
Sa isa ka haligi sang panimalay.
Mahigko ang magpasulod sang lalaki
Sa ganhaan sang akon panghunahuna
Madamo sang lagong nga magadugok
Sa akon manggaranon nga kalan-an.
Ang akon taguangkan magakaging
Sa paghulat sang pagtupa sang ulan.
 Page 2 of 26

Ang demonyo sang akon dugo nagasinggitan!

Indi ako pag-itulod sa mabugnaw
Nga hulot sang konbento
Masingkal ang akon unod
Magasirit ang tanan ko nga matandog
Sa balay nga sagrado.

A! Magalipas ang panahon

Magapuas ang hilanat sa akon unod,
Magahungaw ang tingog sang akon demonyo.
Ayhan magalinong ang akon kagab-ihon
Tubtob sa kamatayon.

Apang ang akon silot magapadayon:

Sa kalangitan nga mahidaeton
Magabayo ako sang salong*.

*salong — ang mapilit nga duga sang kahoy.

Ginahambal sang mga tigulang nga ang mga laon
nga babaye magabayo sang salong sa langit

The Verdict
(Translation by the Author)

I have been accused of a crime

Consummated by the decades,
Taunted by round lips
Familiar with the taste of kisses,
Derided by fingers that have known
The warmth of naked skin,
Mocked by eyes gratified
By the sight of the naked body.

The judge’s verdict: Guilty.

My punishment: To remain
Alone forever,
Just as in times past
When the fever of love
I doused with the cold
While I, sleepless, stitched
Little patches of the moon
To cover the holes in my dwelling;
Just as it was in my long years
Of waiting to bring to the grave
The fragile bones of my parents;
Just as I am tonight,
Blanketed in this coldness and thirsting.
 Page 3 of 26

There is man in the wide streets

To narrow the stretch of my bed:
Fragile are the young,
The old are easily enfeebled,
The ripe of age are tethered
To a pillar of the household.
An abomination it is to admit a man
Into the portal of the mind,
Many are the flies that will flock
To my abundant board.
My womb will turn dry
Waiting for the rain to fall.

The demon in my blood is screaming!

Do not push into the cold
Halls of the convent
My flesh is afire
Everything I touch
Will sizzle in the house of sanctity.

A! Time will pass,

The fever in my flesh will subside
My demon will grow hoarse,
Perhaps then my nights will grow calm
Till the hour of my death.

But my punishment will continue:

Even in the peaceful heavens
I will be pounding salong*.

*salong — sticky sap from a tree; pitch; resin

It is an Ilonggo folk belief that an old maid will
pound the sticky sap—salong—in heaven as a
form of punishment.
 Page 4 of 26

(Short Story)
Dabadaba sa Sidlangan
Alice Tan Gonzales

Wala sing lamod nga kahadluk ukon kabalaka nga nag-atubang karon si Bulawan sa bana sa
pagsabat sang mga pagpangusisa sini. Si Manyabog amo ang matarung kag talahuron nga pinuno sang
mga pumoluyo nga malinong kag malipayon nga nagapangabuhi sa kapatagan sang Karol-an sa banwa
sang Kabankalan.
“Kaina sang wala pa magpamanagbanag, ginpalakat ko si Amoray kaupod ang aton manghod nga
anak. Ginhambalan ko si Amoray nga magpadulong sa binukid sang Karol-an agud didto anay
magpatupling sa nasidlangan. Kon makasayod sila nga nakaluwas kita, sila magabalik. Apang,” nagbuka
ang tingog ni Bulawan, “kon mapahamak kita, sila magapabilin didto. Si Amoray na ang bahala sa aton
anak.”
Mahipos nga nagpamati si Manyabog. Ang iya panulok naglapaw sa galawahan sang kamalig. Sa
gwa, masako ang pangpanghimos sang iya mga sinakpan. Madamo sa iya mga tinawo ang nagabugsok
sang mga inutod nga puno sang dalagku nga kahoy nga hinigtan sang gikos palibut sa tatlo ka nagaipingay
nga kamalig. Ini nga pamakud nga wala nagtalabo amo ang ila palalipdan sa mga hinganiban sang kaaway
nga matayog ang tabog. May mga nagahilagis sang mga baslay kag bangkaw, may nagabaid sang mga
binangon, talibong kag syantong. Ang mga taga-Karol-an wala sing madamo nga hinganiban nga human
na sa ila duog tungud, bisan maayo sila nga mangangayam, mainabyanon sila nga mga pumoluyo nga
wala sing kaaway. Gani, halin kahapon wala pahuway ang ila paghanda. Ginapanagupnop nga karon nga
hapon magaabut ang mga hangaway Katsila. Si Manyabog nagmando nga ang tanan nga mga pumoluyo
sa nagalapta nga mga payag sa palibut nga diri anay maghukmong sa dagku nga kamalig nga ila ginagamit
sa pagsaulog sang pagbun-ag, kasal, ukon maayo nga ani.
“Si Isio kag ang imo utod lang bala ang ginpalakat mo?” Wala sing kaakig ang tingog ni Manyabog
bisan pa ang asawa niya ang naghimo sang pamat-ud nga wala makahinun-anon sa iya. Makapila na ini
ginhimo sang asawa apang sa tanan nga kahigayonan napamatud-an ang pagkamatarung sang pamat-ud
ni Bulawan.
“Wala na sing iban pa. Ang aton subang maisug kag makahibalo magpakig-away katulad mo.
Hamtong na si Lawaan kag nahibal-an ko nga pasulabihon niya ang magpabilin kag magpakigsumpong
sa luyo sang iya amay.”
 Page 5 of 26

Mapinalanggaon nga gintulok sang lalaki ang asawa. Ginhapulas ang malaba nga buhok sini kag
nagsiling, “Maayo kuntani kon nag-upod ka sa ila, Bulawan. Gusto ko ihambal sa imo kagab-i nga
magpalayo ikaw upod sa aton mga anak, apang sa tuman nga kalapyu sa pagpamukan sang mga punong
kahoy, napiyongan ako sang malapit na sa kaagahon.”
Nagpanagitlon si Bulawan sa pagpugong sa hibubun-ot nga nagapug-ok sa iya dughan. Indi ini ang
tion sa pagpakahuyang. Kinahanglan manginmabakud sia para sa iya bana, para sa iya tribo. “Indi,
Manyabog. Katungdanan ko ang magpabilin diri kag maghimo sang sarang ko mahimo. Dungan kita
mapatay kon kinahanglan gid man.”
Nagginhawa sing madalum si Manyabog. “Ginpahanda ko ang aton mga sakup tungud indi naton
masayran ang madangatan sining pagkahimtang. Apang indi kita maghaboy sang una nga bangkaw ukon
magbuhi sang una nga baslay. Kabay nga makapakigsugilanon pa kita sa ila,” pabutyag sang pinuno sang
mga taga-Karol-an nga bantog sa iya maalam kag matawhay nga pagdumalahan.
Ginapisokpisok ang nagapanibitibi nga mga luha, nagliso si Bulawan sa galawahan. Ang iya
panulok naglikop sang ila kadutaan, sa nagalinapta nga mga kamalig, sa ila mga talamnan nga nagamung-
ay sa madali na lang maluto nga palay. Duha na lang ka pituadlaw kag mahimo na ini nga anihon. Apang
ang mga dumuluong magaabut gikan sa nakatundan sa pagtabog sa ila sa ila kadutaan, agud sila sakupon
kag piliton sa paghakos sa bag-o nga pagtuluohan. Pagtuluohan nga kuno nasandig sa paghigugma sa isa
ka labing gamhanan kag mahigugmaon nga Diyos. Indi sia malipat sa sining pulong ni Padre Cuenca
sang magkadto diri ang Katsila nga pari upod si Padre Martinez isa lang ka pituadlaw ang nakaligad.
Mainabyanon ang duha ka pari sa ila nga mga di-binunyagan. Pilit nila nga ginpapati si Manyabog nga
dalhon ang iya tinawo sa ilawod agud didto na magpuyo malapit sa simbahan sang banwa agud
makatamasa sang pagpangapin sang Espanyol nga pagdumalahan. Nagsugid man ang mga pari
nahanungod sa galingan nga nagaluad sang kalamay nga amo ang magadala sang manggad sa banwa, kag
sa madamo nga mga binag-o nga mga nga kuno makapaayo sa pagpangabuhi sang mga tawo. Wala man
mahatagan sang mga pari sing igtalupangud, mahipos nga namati lang si Bulawan sa duha, apang may
panagupnop sia nga sa likud sang pagkamainabyanon sang mga pari nga Espanyol, ang ila una nga
tinutuyo amo ang pagsakup sang mga taga-Karol-an. bangud man kay indi niya luyag nga paakigon ang
tagdumalahan Katsila, nagpasugot si Manyabog sa pangagda sang duha ka pari. Nagpasalig ang pinuno
sang mga taga-Karol-an nga sia kag ang tanan nga sinakpan magadulhog sa banwa matapos ang tig-alani.
Si Bulawan wala nagkibu apang wala sia malipay sa pamat-ud sang bana.
 Page 6 of 26

Nagpauli ang duha ka pari sa banwa nga dala ang maayo nga kabubut-on sang taga-Karol-an. Apang
kahapon sang udto, hinali nag-abut si Bagyo, kinagot nga utod ni Bulawan, halin sa banwa. Magahinguli
kuntani si Bagyo sang duha ka sako nga mais sa kalamay sang tagabanwa sang iya madunggan ang
hinuringhuring sang mga tawo sa Kabankalan: ang mga Katsilang hangaway nagahanda sa paglusob sa
Karol-an. Daku ang kakibut sang mga taga-Karol-an.
“Kon mapahamak kita sa kamot sang mga malimbungon, ginapanagupnop ko nga ang aton manghod
nga anak magatimalos para sa aton tanan,” panugid ni Bulawan.
“Ngaa nahambal mo ina, Bulawan?” may katingala nga pamangkot sang lalaki.
“Indi ko mahibal-an, Manyabog. Kaina sang kaagahon hinali lamang ako nakabugtaw sa akon
katulogon. Nahibal-an ko nga nagdamgo ako.” Nagkurinot ang agtang sang babaye sa pagpanumdum.
“Apang indi ko madumduman ang akon damgo. Basta na lang napensaran ko nga papalagyohon si Isio.
Ginapamatyagan ko nga sa pila ka adlaw, sia ang magabalos sa kon ano nga pagpamigos nga buhaton
sang mga bukay sa aton.”
Nakayuhum sing malas-ay si Manyabog sa hambal sang asawa. “Tuga lang ina sang daku mo nga
kaalipungot sa mga dumuluong. Lupit sila sa hinganiban nga nagalupok sunu sa aton mga abyan nga taga-
banwa. Ano ang padaug sina sang aton kinagot? Napulog apat pa lang ka ani ang ginkabuhi ni Isio, kag
ang iya huyog amo ang pagtuon sa pagpamulong kag paghalad sang daga? Luyag gid niya nga
magbabaylan, magpamulong. Wala sia sing huyog sa pagpakig-away, bisan gani sa pagpanguma.”
Nagdulog si Manyabog sang makadali. “Nadumduman mo pa bala, Bulawan, napulog-apat ka tuig
ang nagligad? Halos isa ka banwa ang nagdagsa diri sa aton kapatagan sa ila pagpalagyo sa mga Moros
nga naglusob sa banwa sang Ilog. Ginsapopo naton sila kag nangin abyan naton ang kura sang Ilog. Gin-
agda niya kita nga manginbinunyagan, apang sang mamalibad kita, wala niya kita ginpilit. Maligdong
sang panimuot ang pari nga yadto kag kapanit naton kon ngaa nagpasugot ako sa iya pangabay nga
bunyagan ang aton lapsag sa wala pa sila magbalik sa Ilog. Dionisio ang ginhingalan niya sa aton anak.”
“Katulad sang iya ngalan,” sugpon ni Bulawan.
“Makatilingala nga si Isio nga binunyagan amo ang mabakud sang dungan sa aton duha ka anak kag
nagatuon sa pagkababaylan sa utod mo. Si Amoray wala sing huyog sa mga babaye, gani, nga wala
makaanak. Ipapanubli niya ang iya kaalam sa aton anak.”
Wala magkibu si Bulawan. Matuod nga labi nga mabakud ang dungan ni Isio sangsa iya magulang.
Nabatyagan ini ni Bulawan halin sang lapsag pa si Isio, bisan wala pa ni Amoray mabuhat ang kinaandan
nga pabatak dungan nga magapabakud sang dungan sang bata. May isang hitabo sang si Isio pila lang ka
 Page 7 of 26

adlaw nga natawo, may man-og nga kasubong kadaku sang butkon ni Bulawan ang nagbaruron sa tupad
sang bata nga nagahigda sa salog. Sang magsulod si Bulawan sa kamalig, nagkamang ini pagwa nga wala
man nakakagat sa bata. Sadto nga daan nagsugod ang panagupnop sang iloy nga ang iya anak napatungud
sa dalagku nga mga bagay.
“Halin sang dyutay pa ako, naghandum ako nga mag-angkon sang ikasarang sang akon nga amay
nga babaylan,” panuaron ni Bulawan. “Apang si Amoray ang mapalaron nga nakapanubli sining
kinaadman kag dungog. Nagapasalamat ako nga ang aton anak magapadayon sini nga linya. Kabay nga
magapabilin ini nga sulondon sa aton kaliwatan sa madugay nga panahon.”
Wala na magsabat si Manyabog. Mahipos nga nag-inguday ang mag-asawa sa galawahan. May
kapung-aw nga ginbuta nila ang ila panulok sang matahum nga talan-awon nga naginbahin na sang ila
kabuhi halin sang una. Sa unhan sang kapatagan, lunhaw ang mga bakolod kag kabukiran sang Karol-an.
Pila ka tagwati ang makisay nga nagaambahan sa kakahoyan sa palibut. Sa dalauda, mataas na ang nasaka
sang adlaw. Ang kababayen-an nagahimos na sang panyaga nga kan-on kag tapa sang usa kag linaga nga
ubi. Ang kalalakin-an nagdulog na sa paghanda sang mga hinganiban kag panaming kag naghulat sang
panyaga. Kasubong kuntani sa kinaandan ang tanan sa kadutaan sang Karol-an kon indi tungud sa
pamakud kag sa nagatinumpok nga hinganiban sa isa ka bahin sang ugsaran, kag sa kahangawa sang mga
tawo nga kasubong sang mapung-ot nga hangin nga ginaginhawa sang tagsa-tagsa.
Tunga na sang hapon sang mag-abut ang Katsilang hangaway. Namutikan sang mga taga-Karol-an
ang pag-abut nila bangud sa pagkatublag sang mga kapispisan kag kasapatan sa palibut. Ang mga lalaki,
sa mando ni Manyabog, nagtilipon kag masigkuha sang hinganiban nga luyag nila gamiton. Ang mga
babaye kag kabataan sa pagpamunu ni Bulawan nagsulod sa tatlo ka kamalig. May mga babaye nga
naglingling sa natiklop nga mga ganhaan kag galawahan sa paglaum nga makakita sang mga dumuluong
nga kaaway nga amo ang tagtublag sang kalinong kag katawhay sang ila pagpangabuhi. Isa si Bulawan
nga mga naglingling sa galawahan sa pagsaksi sa mga hitabo.
Isa ka gatos ka dupa halin sa mga pamakud nagdulog ang mga Katsila. Nagtilindog sila sa korte
sang hawud nga pana, ang ila hinganiban nga nagalupok nakataya. Madamo pa sila sangsa hangaway
sang Karol-an. Ang ila pinuno bugalon ng nakasakay sa kabayo. Sa ugsaran ang mga kalalakinhan sang
Karol-an lupit sa pana kag baslay, bangkaw, binangon kag syantong. Si Manyabog nagatindog sa tunga
sang iya mga tinawo – mabakud, maisug kag sampaton sa paggamit sang bangkaw kag syantong. Sa kilid
niya yara si Lawaan, ang ila anak nga linghod, apang may pagsalig sa ikasarang kag sampaton sa paggamit
sang pana.
 Page 8 of 26

Si Manyabog wala maghulag sa ginatindogan. Ginapamatyagan niya ang masunod nga lihok sang
mga Katsila. Sang nagtikang sia pagwa sa ginapalipdan upod kay Lawaan sa pagpakigsugilanon sa mga
kasumpong, hinali suminggit ang pinuno sang mga Katsila sang indi mahangpan. Kag hinali nga nag-
inasud-asod ang linupok. Naghinapla-ag ang mga tinawo ni Manyabog nga amo pa lang makabati sang
lupok. Daku ang kakugmat nga nagkinuob sa kon diin nga mahimo mapalipdan – sa nabugsok nga mga
puno, sa pila ka punong kahoy sa ugsaran. Bisan ang mga babaye kag kabataan sa kamalig nagkuluob nga
nagahinibi.
Pila ka tinawo ni Manlabog ang nagkalapukan. Kinugmat si Bulawan. Nakita gid niya ang
pagkatumba sang iya anak. Naigu si Lawaan nga karon duguon nga nagahamyangon sa duta. Madalagan
kuntani si Bulawan apang ginpunggan sia sang mga babaye nga kaupod tungud nga bisan sa kamalig
nagalinusot ang bala.
Bumukas ang ganhaan. Dali-dali nga sumulod si Manyabog nga ginakalongkong ang anak nga
duguon kag nagadunglay ang ulo. Pinahigda ni Manyabog ang anak sa salog. Wala na ini sing kabuhi.
Nagaugtum si Manyabog sa pagtulok sa bangkay sang anak. Naurongan sia. Si Bulawan yara sa iya tupad,
ang iya guya kinumos sa mahipos nga kalisud.
Hingalagan, pumisik si Manyabog nga daw napukaw sang linupok kag ginual. “Mabato kita!”
nabungat niya dungan tindog kag maggwa sa kamalig.
Samtang ang mga Katsila nagapalupok, ang mga taga-Karol-an nagpalipod sa mga pamakud kag
mga punong kahoy. Halin sa ila nahamtangan ang mga baslay nga nagalinupad halin sa ila mga pana
kasubong balahibo sang manok pagtupa sa nahamtangan sang kaaway. Ang pila ka isganan nga
nagguluwa sa ila palalipdan agud magsubol sa kaaway napahamak. Ang iban nga nagkalaigu nakakamang
pa pabalik sa palalipdan. Pila man ka Kastilang hangaway ang nagkalatumba sang nagsubol sila sa taga-
Karol-an. Baslay kag bangkaw ang nagasugata sa ila.
Pila ka tion nga nagdulog ang inaway. Sang ulihi nagpamat-ud si Manyabog.
“Mga kaupod, wala pulos ang aton mga hinganiban tungud sang ila kalayo. Indi na man lang nila
kita pagbinlan sang kabuhi, pabakuron na lang naton ang aton dughan sa pagsubol sa ila. Madamo ang
aton mapatay kon malab-ot lamang sila sang aton mga baslay kag bangkaw.”
Ang mga hangaway ni Manyabog nga nagaribok ang balatyagon sa pagtan-aw sang mga patay kag
lalong nila nga mga kadugo kag kaabyanan, gilayon nga naghulag sa pagtuman sang hambal sang ila
pinuno.
 Page 9 of 26

Sa sulod sang kamalig ang mga babaye nagakinagamo: nagaurahab kag naganguyngoy sa kahadluk
kag kahangawa ang iban nga ang ila mga amay, bana ukon kabataan kaisip sa mga napatay ukon mga
napilasan. Sa sulod sang kamalig, ginaalay-ay ni Bulawan ang bangkay sang iya anak. Nagasakot ang iya
kahanuklog sa pagkamatay sang subang kag ang iya kahangawa tuhoy sa iya bana kag kaupdanan. Indi
maghilibati sa sulod sang ila kamalig.
Nagtindog si Bulawan kag nagsinggit, “Untati ang inyo gahud. Mag-ampu kita sa labing mataas!”
Ang kalabanan sa mga babaye nagsunod sa iya. Nag-untat sila sa pagtangis kag nagsugod sa
pagpangalaba sa labing gamhanan nga ubayan ang mga taga-Karol-an. Nagpanawagan sia sa mga tamawo
sang kapatagan kag katalonan nga mabinuligon, kag sa mga kalag sang ila madugay na nagkalamatay nga
katigulangan nga indi pag-ipahanugot nga mapukan ang ila tribo. Kaupod sang pagsinggit sang nagsubol
nila nga kalalakin-an kag sa linupok, nagtaas ang tingog sang mga kababayen-an sa ila pagpangalaba.
Madugaydugay bumukas ang ganhaan. Duha ka salaligan ni Manyabog ang nagsulod nga
ginatuwangan ang dugoon nila nga pinuno.
“Manyabog! Bana ko!” nabungat ni Bulawan nga nagsugata sa bana. Pinahigda sang duha ka lalaki
ang ila pinuno sa luyo sang bangkay ni Lawaan. Patay na si Manyabog. Nagnguyngoy ang asawa.
Ginhakos ang bangkay sang bana. Ang iya malaba nga buhok nagtabon sa guya kag dughan sang napukan
nga pinuno sang Karol-an. Naglumpagi si Bulawan sa kilid sang bangkay sang bana kag gin-uyatan ang
palad sini. Ang lawas ni Bulawan hagyo nga naghumbahumba.
Patay na ang palangga niya nga bana. Ang dungganon. Ang maisug. Ang ambongan niya nga bana.
Sa gwa sang kamalig nagpuas na ang linupok. Sumulod sa Bagyo. Nagluhod sia sa atubang ni
Bulawan. Ginhulat nga mamulalungan sang utod.
“Bulawan,” pulong niya, “ang mga Katsila nag-untat sa pagpangluthang. Sobra sa tunga sang aton
mga tinawo ang nagkalamatay. Kalabanan sang nagkalabilin sa amon lalong. Nagahulat kami sang imo
pamat-ud.”
Si Bulawan wala nagsabat. Madugay nga nagtulok sa nawong sang patay nga bana nga daw
nagalaum nga didto makakita sang sabat. Naghilipos na ang tanan sa kamalig magluwas sa pila ka
kabataan nga nagapisngo. Nagginhawa sang malawig si Bulawan. Ginbuy-an ang kamot sang bana kag
nagtindog.
“Silingon ang tanan nga tinawo nga magsulod sa kamalig,” pulong ni Bulawan sa matigdas nga
tingog. “Kon makasulod na ang tanan, tutdan naton ang kamalig.”
 Page 10 of 26

Nagwawaw ang mga babaye gilayon gin-updan sang mga kabataan. Tuman kagalong sa sulod sang
kamalig.
“Maghilipos kamo!” singgit ni Bulawan nga nagainggat ang mga mata. Naghipos ang kadam-an.
Ang mga kabataan wala mag-untat sa pag-urahab.
“Halin pa sang una nga pinalagyo sang aton mga katigulangan sa mga banyaga nga ina,” padayon
ni Bulawan sa nagakurog apang mabaskog nga tingog. “Malagyo pa bala kita uli? kita sang kabuhian sa
ibabaw sang bukid. Kon buot ni Manyabog nga malagyo kita, kahapon untani naglakat na kita. “Indi na
kita magpalagyo pa. Maluyag bala kita nga mangin-ulipon sang mga malupigon? Kita nga naanad sa
kahilwayan? Mabatas bala naton nga ang aton mga linahi tubtob sa kaapohan magpaidalum sa gahum
sang mapigoson nga mga dumuluong nga nagahandum indi lamang sa pagpatalikod sa aton sa aton
kadutaan kag tumandok nga pagtuluohan kondi sa pagpakahayop sa aton? Kay ngaa nga gingubat nila
kita diri sang hangaway kag hinganiban kag kasubong sang mga sapat sa talon nga ginpaulanan sang mga
luthang? Amo bala ina nga sari sang pangulohan ang gusto naton pasakupan?”
Wala sing nagsabat sa mga tinawo. Daku ang pagtaha nila sa kaalam kag pagkamatarung sang asawa
sang ila pinuno.
“Labing maayo pa ang magtalikod sa kabuhi kon amo man lang ini ang aton madangatan. Labing
maayo pa ang mapatay kag magpakig-impon sa mga kalag sang aton katigulangan,” dugang ni Bulawan.
“Tuloka ang aton pangulong Manyabog. Patay na sia, apang nahibal-an ko ga sugot sia sa akon pamat-ud.
Yari ang lawas sang akon anak nga si Lawaan, kag sa gwa, ang mga lawas sang aton patay nga nga himata;
sila man pat-ud nga sugot Indi kita dapat nga mabuhi nga nagasunod sa mando sang mga tawo nga
nagpatay sa mga katapo sang aton panimalay.
Dabok sa kaakig kag kalisud sang taga-Karol-an ang pahanumdum nahanungod sa nagkalamatay
kag lalong nila nga mga himata. Nahangpan na nila nga indi ini panahon nga mag-ampo ukon magpalagyo.
Naghibi sila sa ila nahangpan karon: nga ini na ang panahon sang pagpakamatay.
Isa ka babaye nga nagapasuso sang iya anak sa iya dughan kag nagatipon pa sang duha sa iya
atubang ang naghatag sang katapusan nga pagpanghawid sa naga-amat tiklop nga ganhaan sang
pamensaron kag balatyagon sang kadam-an.
“Ang imo anak kag utod ginpapalagyo mo,” panuknaon niya.
“Kanonay,” wala sing kaakig nga sabat ni Bulawan sa utod sang iya bana, “Si Isio indi lamang akon
kadugo. Kadugo sia naton tanan. Hinablos mo sia. Si Amoray ang maga-ubay kay Isio sa iya paghamtong.
Si Isio ang magabalos sa mga madinaugdaogon nga mga Katsila sa pag-abut sang adlaw. Ang aton mga
 Page 11 of 26

kalag ang magapabaskog sang dungan ni Isio agud himoon ang dapat niya himoon agud nga ang aton mga
linahi makapangabuhi liwan sang matawhay.”
“Mahapos sa imo maghambal bangud anak mo ang makaluwas,” pautwas ni Kanonay nga may
pagribok. “Paano ang akon kabataan.”
Gintulok sia ni Bulawan sing may kasubo. “Kon buot mo nga magdaku sila nga ginaulipon sang
mga dumoluong nga nagpatay sa ila amay, padayuna ang luyag mo. Hilway ka nga maglakat kaupod sang
imo mga anak.
Wala maglihok si Kanonay. Naggaab sia. Nagtangis si Bulawan upod sa iya. Ginhakos niya si
Kanonay kag ang duha ka anak sini nga nailo karon nga hapon. Wala tingog nga ginhakos man niya ang
iya kinagot nga utod.
Wala na sing may nagsugpon pa. Nahangpan nila ang tanan. Gumuwa si Bagyo sa pagpahibalo sa
mga lalaki nga kaupod nga naghulolat sa gwa sa pamat-ud ni Bulawan. Sa wala sing madugay nakasulod
na sa kamalig ang tanan nga kalalakin-an kaupod ang mga pilason. Kag nagtakop ang ganhaan sang
kapalaran sang mga taga-Karol-an.
Ginsindihan ni Bagyo ang sulo. Sa iya senyas, ang apat ka dingding sang kamalig gintutdan. Indi
maghilibati ang sininggit kag paghinibi sa sulod sang mga kamalig.
Daw indi mabatas ni Bulawan ang magtan-aw kag magpamati sang mga hinibi kag siniyagit sang
iya mga kaupod. Mahal niya ang tanan nila nga sinakpan; himata niya sila tanan. Apang kinahanglan gid
buhaton ining isa ka daku nga paghalad.
Nagadabdab na ang kugon nga atop kag mga kawayan nga dingding. Sa indi madugay lamunon na
sang kalayo ang ila salog nga kawayan, mga papag nga kalan-an, mga bangko, kag sila tanan. Diri sa tatlo
ka kamalig nga tingob sila nangalipay, diri sila tanan tingob nga mapatay. Ang init sa sulod sang kamalig
daw indi maantus. Puno ini sing aso, sininggit kag uboubo. Naghigda si Bulawan sa luyo sang bana kag
naghakos sa bangkay sini. Nagalingin ang iya ulo. Nagpiyong sia kag ginpabakud ang kaugalingon sa
pag-abut sang kamatayon. Sa tunga sang kagalong kag kainit napanganinaw niya ang dagway ni Isio. Ang
iya anak hamtong na kag buranguson. Sa iya lawas nawagkos ang pula nga panapton. Sa iya wala nga
kamot may lukay nga paraspas. Sa iya tuo nga kamot nagakilan ang talibong. Amo ini ang laragway ni
Isio sa damgo sang iya iloy kainang kaagahon. Amo ini ang laragway nga mangin matuod sa pag-abut
sang adlaw, nahibal-an ni Bulawan sing may kapat-uran sang isa ka tawo nga manugtikang padulong sa
masunod nga kalibutan.
“Anak ko!” nabungat ni Bulawan bag-o natumba ang nagadabadaba nga haligi sa iya dughan.
 Page 12 of 26

Ang mga higante nga dila sang kalayo nagdilap sang mga kamalig kag mga kakahoyan. Ang mga
alipalok nagsaka sa kalangitan sa isa ka daku nga pagpamatok. Gikan sa nakatundan ang nagadabadaba
nga Karol-an sa pagsiromon katulad sang pagbutlak sang mapula nga kaagahon sa sidlangan.
 Page 13 of 26

Conflagration in the East

Translation by the author

Bulawan faced her husband Manyabog without fear or anxiety to answer his queries about the
whereabouts of their missing son. Manyabog was the chief of a community living in peace by the foothills
of Karol-an in the town of Kabankalan.
“Just before dawn today, I sent my brother Amoray away with our younger son. I told Amoray to
go farther east and seek refuge in the mountains. They are to come back as soon as they hear that we are
safe. But,” Bulawan’s voice trembled,” if today should prove an evil day for us, they are to remain there.
Amoray then is to take charge of our son.”
Manyabog quietly listened to his wife. He gazed out of the window. Outside, his men were busy at
work. They were working on logs from large trees felled yesterday, burying them partly in the ground and
tying them with ropes to keep them upright. The logs formed a palisade that would serve as their protective
cover from the enemy’s far-reaching weapons. Some men were whittling wood to make arrows and spears;
others were sharpening their bladed weapons. The people of Karol-an did not have many ready weapons
to use for warfare. They did not have need of them before; they were good hunters, but they were not war-
mongers, being the friendly and agreeable people that they were. And so, since yesterday they had been
ceaselessly preparing their weapons against the Spanish force that was expected to arrive this afternoon.
Manyabog had ordered all his people to leave their huts today and gather in the large cottage, which they
used to celebrate weddings, births, and good harvests.
“You sent away only Isio and your brother?” There was no resentment in Manyabog’s voice even
though Bulawan had done what she did without his knowledge. A few times before Bulawan had acted
without seeking his permission, but she had always made the right decisions.
“No one else. Like you, our elder son is brave and knows how to fight. Lawaan is old enough, and
I know he will prefer to stay and fight beside his father.”
Manyabog fondly gazed at his wife. He ran his hand over her hair and said, “I wish you had gone
with them, Bulawan. Yesterday I wanted to tell you to leave this place with our sons, but I got so tired
from felling trees that I dozed off near dawn.”
Bulawan swallowed hard to check the sob that was rising in her chest. No, this was no time for
weakness; she had to be strong for her husband and for their people. She shook her head to dispel the
moment of weakness. “No, Manyabog. It is my duty to stay and do what I can. We will die together if
necessary.”
 Page 14 of 26

Manyabog sighed. “I asked our men to prepare for we do not know how things will turn out. But we
will not be first to throw our spears or release the first arrows upon them. I am hoping we can still discuss
terms with the enemies.” The chief of Karol-an was known for his wise and peaceable leadership.
Blinking away the tears that threatened to gather in her eyes, Bulawan turned to the window. Her
gaze encompassed a stretch of their land, the outspread huts nearby, and their fields with the ripening
grains. In two weeks’ time the grains could be harvested. But the foreigners would soon come from the
west to drive them away from their land, rule over them, and force them to embrace another faith. A faith
that was supposedly based on a belief in one mighty and loving god who sacrificed his only son to save
his beloved people. She could not forget these words said by Padre Cuenca when the Spanish priest came
here only a week ago, accompanied by another Spanish priest Padre Martinez. The two priests seemed
friendly with them who were unbaptized. They urged Manyabog to bring his people down to live around
the area of the church in town and enjoy the protection of the Spanish government. The two priests also
told him of a mill that disgorged sugar, which was the town’s source of wealth, and of the many amenities
that could be theirs if they lived in the town. Not addressed by the priests at any time during the
negotiation, Bulawan had listened without a word, but she felt that underneath the Spanish priests’ amiable
façade and enticements was the intent to conquer the people of Karol-an for they were envoys of the
Spanish government. Manyabog had yielded, not wanting to incur the ire of the Spaniards and provoke a
war. The chief of Karol-an promised that he and his people would come down from the mountains after
the harvest. Bulawan did not voice her opinion, but she was not pleased with her husband’s decision.
The two priests had left taking with them the goodwill of the chief of Karol-an. But yesterday at
noon, Bulawan’s youngest brother Bagyo arrived from the town with news that stunned the people of
Karol-an. Bagyo was in the town to barter two sacks of corn for a measure of the townspeople’s sugar
when he heard the rumor from townspeople: The Spanish warriors were going to attack Karol-an the next
day.
“If we perish in the hands of our deceitful enemies, I have a hunch that our younger son will take
revenge for all of us,” Bulawan confided.
Her husband marveled at her words. “Why do you say that, Bulawan?”
“I don’t know, Manyabog. I only know that toward dawn today I was suddenly roused from my
sleep. I knew I had a dream,” Bulawan replied, her forehead crinkling in an effort to remember. “I can’t
recall the dream, but it just occurred to me to send Isio away. I had a hunch that one day he will avenge
whatever outrage the white people will commit against us.”
 Page 15 of 26

Manyabog smiled wryly at his wife’s words. “It is your anger at the foreigners that is causing such
a thought,” he said. “These foreigners are equipped with ammunition and firepower, our friends in the
town tell us. How can our son defeat them? Isio has lived for only fourteen harvests, he is still a child. In
his tender age he is interested only in learning how to heal and offer sacrifices. He is bent on becoming a
babaylan, a healer. He is not interested in fighting, not even in farming.”
Manyabog paused for a moment when his wife did not speak.
“Bulawan,” he continued, “do you remember that day some fourteen harvests ago? A multitude of
townspeople came to these hills to escape Moro pirates that attacked the town of Ilog. We received them
well and fed them all, and the town priest of Ilog became our friend. He invited us to be baptized, but
when we declined, he never pressed us. He was of our race and a peaceable man, and we allowed him to
baptize our infant son before he went back to Ilog. He gave our son the name Dionisio.”
“Like his own name,” Bulawan added.
“It is strange that Isio who is baptized has a stronger dungan of our two sons who are learning to be
healers from your brother. Amoray is not interested in women and he does not have a child. He will pass
on to Isio all of his knowledge.”
Bulawan silently agreed with her husband. Isio surely had a stronger spirit or will than his older
brother. She had sensed this ever since Isio was still a baby, even before the babaylan Amoray performed
the customary ritual of pabatak dungan to strengthen the child’s spirit or will. Once when Isio was only a
few days old, a black snake as big as her arm coiled right beside him where he lay on the floor in his baby
clothes. As soon as she entered their hut, the snake slithered out of the hut leaving the infant unbitten. Her
mother’s intuition had told her then that her son was meant for great things.
“When I was young I, too, wanted to be a babaylan like my father,” Bulawan admitted. “But Amoray
is the lucky one who has inherited this ability and honor. I can only be thankful that our son will continue
this line of healers. The tradition will hopefully remain in the family for many generations.”
Manyabog did not say anything more. Husband and wife silently gazed out of the window. They
were filled with melancholy as they feasted their eyes on the scenery that had been part of their lives for
so long. Beyond their fields the hills and mountains of Karol-an were green with vegetation. A number of
tagwati birds were singing merrily from the trees. The sun was casting short shadows on the ground. The
women were preparing their lunch of rice and deer meat and boiled yam. The men had stopped working
on their weapons and fortification; they gathered in small groups and waited for lunch. The scene would
have been just like any other day in Karol-an if not for the palisade and the weaponry gathered in mounds
 Page 16 of 26

on the ground, and the rising anxiety in the hearts of the hill people, like thin, noxious air that each one
breathed.
It was mid-afternoon when the Spanish warriors came. The Karol-an folks marked their coming by
the disturbance that the intruders caused among fowl and beasts in the surroundings as they trampled
fields and plants. The men of Karol-an, at Manyabog’s command, at once took their pick from among the
ready weapons. The women and children, led by Bulawan, entered the cottage. Some of the women,
Bulawan among them, peeked through half-open windows, wanting to have a glimpse of foreign warriors
who had come to disturb the peace and harmony of their tranquil lives.
About a hundred arm-stretches from the palisade, the Spanish warriors stopped, stood in bow-like
formation, and readied their firearms. They outnumbered the warriors of Karol-an. Their leader sat
proudly astride a horse. Behind their wooden defences the men of Karol-an, young and old, stood armed
with bows and arrows, spears, and bolos and syantong. Manyabog stood in the middle of his men—strong,
brave, and skillful in the use of spear and syantong. Beside him was his son Lawaan—young, but brave
and skillful in the use of bow and arrow.
For a moment Manyabog stood motionless behind the palisade, carefully watching out for the
enemy’s next move. As he stepped forward together with Lawaan to negotiate with the enemies, the leader
astride his horse shouted a command that the people of Karol-an could not understand. The command was
quickly followed by a succession of gunshots. It was the first time that the people of Karol-an had ever
heard gunfire. Terrified, the fighters of Karol-an ducked behind the palisade, some behind the trunks of
trees standing in the yard. The women and children inside the cottage dived on the floor, screaming in
fear.
A number of Manyabog’s men fell on the ground. Bulawan was stunned: she saw with her own eyes
her son Lawaan fall. Lawaan was hit and was now lying bloodied on the ground. Bulawan dashed to the
door to help her son, but the women held her fast and pinned her on the floor, for even inside the cottage
where they were sheltered bullets were straying.
The door flew open. Manyabog stumbled in, carrying in his arms their wounded son. Manyabog
laid Lawaan on the floor. Lawaan was dead. Manyabog clenched his teeth as he stared at the lifeless body
of his son, his jaws working. Bulawan sat beside him, her face crumpling in silent grief, tears streaming
down her face.
Suddenly, Manyabog gave a start as though roused by the shouting and the gunshots outside. “We
will fight them,” he exclaimed and rushed out of the cottage.
 Page 17 of 26

While the enemies were firing, Manyabog’s men hid behind the palisade and the trees in the yard.
From where they stood, they shot out arrows that fell like feathers when they reached the enemy lines.
Several Karol-an braves who came out of hiding to attack fell on the ground, hit by bullets. Those who
were not mortally wounded crawled back to their hiding places. A few from the enemy lines who moved
on forward to attack also fell, hit by arrows and spears of Manyabog’s men. Those who were not hit
scampered back to a safer distance.
For a while, the battle was at a standstill. Then Manyabog decided.
“Comrades, our weapons are rendered useless by distance. The enemies will not leave us alive, I am
sure, so we just have to embolden our hearts and move forward to get to where they are. We can kill many
of them if only our arrows and spears could reach them.”
Manyabog’s men, incensed by the sight of their companions lying dead or injured, quickly moved
to follow their leader’s instruction.
Inside the cottage, there was a tumult: women were wailing and sobbing, afraid that their fathers,
husbands or children were among those who were dead or injured. Bulawan sat cradling the body of her
son, grieving his death and fearing for the lives of Manyabog and his men. The din inside the cottage only
increased her apprehension.
Bulawan rose to her feet and shouted out loud, “Stop your noise! Let us pray to the most high!”
Most of the women heeded her words. They stopped wailing and began to invoke the most high to
deliver the people of Karol-an from the hands of the enemies. They also called upon the helpful tamawo,
invisible dwellers of the hills, and the spirits of their ancestors, long dead, not to allow the downfall of
their tribe. Together with the cries of their men surging forward to meet the enemies and the din of gunfire,
the voices of the women rose in supplication.
After a while, the door opened. Two of Manyabog’s trusted men came in carrying the bloodied body
of their leader.
“Manyabog, my husband!” Bulawan cried out as she pushed her way through the crowd to meet
them. The two men laid Manyabog next to Lawaan. Bulawan wailed and embraced the lifeless body of
her husband. Her long hair shrouded the face and the bloodied chest of the fallen leader of Karol-an. Then
she sat on her haunches and held his hand, keening softly as her body slightly rocked back and forth as if
in a trance.
Her beloved husband was dead. The noble. The brave. The handsome one.
 Page 18 of 26

Outside, the gunfire had subsided. Bagyo entered the cottage. He kneeled before his sister and
waited to be noticed.
“Bulawan,” he said, “the Spaniards have stopped firing. More than half of our men are dead. Most
of those who are left are wounded. We await your decision.”
Bulawan did not reply. She looked hard at the face of her lifeless husband, as though hoping to find
the answer there. Everyone in the cottage was quiet, but for the whimpering of a few children. Bulawan
heaved a deep breath. She wiped her tears, released her husband’s hand, and stood up.
“Tell the men to enter the cottage and join the women and children,” Bulawan announced in a loud
voice. “As soon as everyone is in, we will set the cottage on fire.”
The women wailed anew when they heard this, the children joining in with their cries. The din inside
the cottage was overwhelming.
“Be quiet, all of you!” Bulawan shouted, eyes flashing. The adults ceased their noise; the children
continued crying.
“Our ancestors had been driven farther and farther up these hills by the foreigners,” Bulawan
announced, her voice trembling but strong. “Should we retreat once more? The mountaintops offer us no
livelihood. If Manyabog had meant us to escape, we would have gone yesterday. No, we will not flee
anymore. Should we surrender? Would we want to be slaves of the oppressors? We who are used to being
free? Could we bear to have our descendants, our grandchildren and their grandchildren, under the power
of the tyrannical foreigners who desire not only to make us embrace a new faith but also to treat us like
beasts? For why have they come with warriors and weapons and rained us with gunfire like we were wild
animals to be hunted down? Do we want to be subjects of such a government?”
No one replied to Bulawan. They respected the wisdom and discretion of the wife of their leader
Manyabog.
“It is far better for us to forsake life if that were to be our lot. It is far better to die and join the spirits
of our ancestors,” Bulawan added. “Look at our chief Manyabog. He is dead, but I know he would have
agreed with me. Here lies the body of my dead son Lawaan, and outside, the bodies of our dead kin; they,
too, would have agreed. We just cannot go on living, obeying the men who killed our family members.”
Their anger and despair aggravated upon this reminder of their dead and injured men folk, the
women of Karol-an had begun to comprehend that this was not a time to surrender nor retreat. They wept
upon realizing the inevitable: this was a time to die.
 Page 19 of 26

A woman who was breastfeeding her infant, with her two other children at her side, attempted to
hold back the closing door of the womenfolk’s thoughts and feelings.
“You sent your son and your brother away to escape this fate,” she confronted Bulawan. “And now
you tell us all to accept our death?”
“Kanonay,” there was not a tinge of anger in Bulawan’s reply to her husband’s sister, “Isio is not
only kin to me; he is kin to everyone here. He is your nephew. Amoray will be Isio’s guide as he matures
into a powerful babaylan. Isio will take his revenge on the tyrants when the time comes. When we are
dead, our collective spirit will make his spirit strong so that those who come after him can live again in
freedom.”
“That is easy for you to say that because it is your son who will survive,” Kanonay retorted with a
slight toss of her head. “What about my children?”
Bulawan looked at her with sad eyes and said, “If you want them to grow up enslaved by the
foreigners who killed their father, then go ahead. You are free to leave with your children.”
Kanonay did not move; she broke into tears. Bulawan wept with her. She embraced Kanonay and
her children who had been orphaned of their father that afternoon. She turned to her younger brother
Bagyo and embraced him, too.
No one needed to say anything more. They understood. Bagyo went out to relay Bulawan’s decision
to the men waiting outside. Soon they entered the cottage, carrying the injured in battle. And the door of
the hill people’s fate was shut.
Bagyo lighted his torch. At his signal the four walls of the cottage were lighted up simultaneously.
Nothing else could be heard in the uproar inside.
Bulawan wept aloud. She could not bear to see and hear her people screaming in agony. She loved
her people; they were kith and kin. But there was no other way to voice out their protest, no other way to
arrive at a better future. This grand sacrifice just had to be made.
The bamboo walls and the cogon roof were now on fire. Soon the fire would engulf the bamboo
floors, the wooden tables and chairs, and all of them. Here in this cottage where together they made merry,
here they would meet death together. The heat was getting unbearable. The cottage was filled with smoke,
and shrieking and coughing. Bulawan lay next to her husband and embraced his lifeless body. She was
dizzy from the smoke and the heat. She closed her eyes and steeled herself for the coming of death. In the
midst of the din and the intense heat, she saw a vision of her son Isio. Her son was now grown and bearded,
his face fearsome in its fury. Around his waist was tied a red cloth; around his neck dangled a black
 Page 20 of 26

amulet. In his left hand a tuft of coconut palm; in his right, a talibong’s long blade gleamed. This was the
vision of her son that she had in her dream toward dawn today: Isio, a babaylan warrior. This was a vision
that would one day come true, she knew with the prescience of one who was about to step into the other
world.
“My son!” Bulawan exclaimed just before a flaming column fell right across her breast.
The giant tongues of fire licked the cottage and the trees nearby and leaped onto the scattered huts
and vegetation. The flying embers rose to the skies in fiery defiance. From the west, Karol-an blazing in
the twilight was like the dawning in the east that heralded the rising of a vermilion sun.
 Page 21 of 26

(Story for Children)

Si Ani, Ang Manugdala sang Kasanag

Alice Tan Gonzales

SANG una nga panahon, sang lamhad pa ang kalibutan, may mag-abyan nga sapatsapat nga amo
sanday Kati kag Ani. Dungan sanday Ani kag Kati nga nagtuon sa paglupad kaupod sa iban pa nga mga
sapatsapat. Naghampang sila bilog nga adlaw. Naghugyaw sila tanan. Naglagsanay palibutlibot sa mga
tanum. Ang iban nagtaklas sa likod sang ila kaupod.
Malipayon sila kaayo, ilabi na gid si Ani. Daw ano kalapad sang kalibutan para kay Ani! Daw ano
kasanag sang kasisidmon! Daw ano katahum sang nagtuhaw nga kasanag gikan sa bulan kag mga bituon
sa langit!
Masadya sanday Ani kag Kati sa ila pagdagyang kaupod sa iban tubtub nga nakabatyag si Kati sang
pagkagutom. Gin-updan ni Ani ang abyan sa pagpangita sang pagkaon.
Nagtilaw si Kati sang dugos sang mga bulak. Indi sia makauyon. Nagtilaw si Kati sang duga sang
bungangkahoy. Indi sia gihapon makauyon. Naglupad sila nga naglupad tubtub nakasulod sila sa kuweba
nga puloy-an sang mga tawo.
Naghapon si Kati sa salin nga pagkaon sang mga tawo. Nabilin si Ani nga nagatan-aw sa matahum
kag makasililaw nga kasanag sa sulod sang kuweba. Naganyat sia magpalapit sa matahum nga kasamag.
Apang tuman kainit sang kasanag, gani nagdulog sia.
Indi si Kati makauyon sang pagkaon sang tawo. Nakita niya ang lapsag nga nagakatulog sa salog
sang kuweba. Iya ini ginlibutlibotan. Nagyuhom si Kati. Nakita na niya ang gusto niya nga pagkaon.
“Hoy, Ani!” singgit ni Kati.
“Ha?” sabat ni Ani nga nag-untat sa pagtulok sa kalayo.
“Nabatyagan mo bala ang nabatyagan ko?” pamangkot ni Kati.
“Ang ano?”
“Luyag ko magkagat sa panit sang bata nga ini kag magsuyop sang iya dugo,” nagangisi nga sabat
ni Kati.
Amo kag nakita ni Ani ang lapsag nga nagahigda sa salog. Katahum sang lapsag. Daw ano katahum
sang lapsag nga nagakatulog sa salog!
“Hoy, Ani!” reklamo ni Kati. “Naano ka man? Kaina ka pa naurongan.”
“Ano ang siling mo?” may kakibut nga sabat ni Ani.
“Gusto ko gid kagton ang bata nga ini. Sa banta ko ang dugo sang tawo labing manamit sangsa
dugos sang mga tanum.”
 Page 22 of 26

Indi si Ani luyag magkagat sa lapsag.

“Dali, Ani, madugay na nga wala kita makakaon. Masuyop kita sang iya dugo,” hambal ni Kati nga
naghana nga magkagat sa bata.
“Indi, Kati! Indi pagkagta ang bata.”
“Ano ka imo man? Nahadlok ka? Kadasig sa aton maglupad. Indi kita madakpan a.”
“Wala ako nahadlok nga madakpan.”
“Ti, ano, wala ka imo ginagutom?”
“Ginagutom na e,” sabat ni Ani.
“Ti, ngaa indi ka?”
“Naluoy gid ako magkagat sang bata. Nahibal-an ko nga masakit gid ina.”
“Kon masakitan man bala sia,” pangyam-id ni Kati. Kag naglupad palapit si Kati sa pagkagat sa
bata si Kati.
“Indi, Kati!” Naglupad si Ani sa atubang ni Kati agud indi pagpaagyon ang iya abyan. “Maluoy ka
man.”
“Pabay-i ako, Ani,” pangakig ni Kati. “Nagutom na gid ako. Indi ako paghawiri.”
Ginpaagi ni Ani si Kati. Ginkagat ni Kati ang nagakatulog nga lapsag sing madugay. Tuman lang
magtan-aw si Ani nga wala sing mahimo bisan naluoy sia sa lapsag.
Nagdulog lang si Kati sa pagkagat sang magbutingting ang iya tiyan. Halos indi na sia makalupad
sa tuman nga kabusog. Nagpahunayhunay na lang sia sa salog.
“Ay, kanamit! Kanamit gid kaayo,” hambal pa niya nga nanginamkinam.
Nagbugtaw ang bata kag nagsugod sa paghibi. Nagsulod ang iloy sini sa kuweba kag
mapinalanggaon nga ginkungkong ang bata. Nalagyo ang mag-abyan pagwa sa kuweba.
“Kapintas sa imo, Kati,” hambal ni Ani sa abyan. “Wala ka sing kaluoy.”
“Ano pa ang pagkaluoy ko kay ginagutom na ako,” pangatarungan ni Kati. “Ti, ikaw, kay
nagluoyluoy ka pa, kondi gutom ka man gihapon.”
“Bisan ginagutom ako indi gid ako mamintas kasubong mo. Ginakahuya ko ang imo ginbuhat, Kati.
Ginakahuya ko nga abyan ko ikaw. Maayo pa mag-isahanon na lang ako sangsa mag-upod sa abyan nga
mapintas. Sugod karon, indi na ako mag-upod sa imo.”
Kag ginbayaan ni Ani si Kati nga nagahulon sa hilamon. Indi si Kati makalupad sing mataas upod
kay Ani tungod sa kabug-at sang tiyan sini. Gintawag sia ni Kati, apang wala gid si Ani magbalik ukon
magbalikid man lang. Naglupad sia nga naglupad tubtub nakaabut sia sa kahoy nga talisay. Didto sia sa isa
ka dahon nagpahuway sa tuman nga kakapoy kag kaluya. Kag ginagutom na gid sia.
Nadumduman ni Ani ang katahum sang kalibutan sa kasanag sang kasisidmon kag ang nagbulos
nga kasanag sang bulan kag mga bituon. Nadumduman niya ang matahum nga kasanag sa sulod sang
 Page 23 of 26

kweba. Nadumduman niya ang matahum nga lapsag kag ang mapinalanggaon nga iloy sini.
“Indi gid ako luyag mangin kaangay ni Kati,” nasambit niya sa madulom nga palibut. “Indi ko
mabatas nga mangagat sang tawo kag magtuga sang kasakit.” Kag naghibi sia.
Daw nagadalamgohanon sia nga nagsiling, “Indi ako gusto magdala sang kasakit. Gusto ko
magdala sang katahum.” Nagaamat luya ang iya tingug. “Luyag ko magdala sang kasanag sa madulom nga
kalibutan. Huo, daw ano katahum ang magdala sang kasanag sa madulom nga kalibutan. Bisan dyutay lang
nga kasanag, agud madumduman sang mga tinuga ang katahum sang kalibutan sang wala pa magdulom.”
Maluya na sia sa kapin nga kagutom. Nadulaan sia sang pangalibutan.
Nagbalik ang pangalibutan ni Ani sang nakabatyag sia sang maalabaab nga haplos sa iya lawas.
Gin-usisa ni Ani ang iya kalawasan. Nakapisik sia sa kakibut. Nagdaku ang iya lawas, nagbakud ang iya
mga pakpak, kag sa iya buli may kasanag nga nagasigasiga. Isa ka kasanag nga wala sing kainit!
Naglupad si Ani. Padayon ang pagsigasiga sang kasanag sa iya buli. Daw ano katahum!
Nagpadayon si Ani sa paglupad. Pasaka. Panaug. Palibutlibut. Nahibal-an niya nga ang tanan nga tinuga
sang kagab-ihon nga makakita sa iya nagadayaw sang iya kasanag.
Natuman ang ginpangayu ni Ani. May gahum sa kalibutan nga nakabati sang iya matahum naga
handum kag naghatag sang iya ginpangayu. Nagpasalamat si Ani sa may gahum nga ini paagi sa
paglupadlupad sa mga sanga sang talisay nga kasubong nga sia nagaambahanon. Naglupadlupad sia nga
naglupadlupad tubtub nga nakadumdum sia sang pagkaon.
Kag nagsuyop sang dugos sang bulak si Ani, ang una nga aninipot.
 Page 24 of 26

Ani, the Light-Bearer

(Translation by the author)

Long ago when the world was young, there were two insects, Kati and Ani, who were friends.
Together with other insects, they learned how to fly. They played all day long. They cheered joyfully.
They chased one another around the plants. Some climbed on the back of their companion.
They were very happy, Ani most of all. How wide the world was for Ani! How bright the twilight!
How beautiful the light from the moon and the stars in the sky.
Ani and Kati frolicked happilly with others, until Kati started to feel hungry. Ani accompanied
her friend to look for food.
Kati tasted the nectar of flowers. She did not like it. Kati tasted the juice of fruits. Still she did not
like it. They flew and flew until they came inside a cave that was home to people.
Kati alighted on people’s leftover food. Ani was left alone admiring the gleaming brightness inside
the cave. She was tempted to come near the beautiful light. But it was too hot, so, she stopped herself
from going too close.
Kati did not like people’s food. She saw a baby sleeping on the floor of the cave. She flew around
the baby. She smiled. Now she had found the food she wanted to eat.
“Hey, Ani!” Kati called out.
“Huh?” Ani replied as she stopped staring at the light.
“Do you feel what I feel?” asked Kati.
“What?”
“I’d like to bite this baby’s skin and take a sip of its blood,” Kati said grinning.
It was then that Ani saw the baby lying on the floor. The baby was beautiful. How beautiful was the
baby sleeping on the floor!
“Hey, Ani!” Kati complained. “What’s wrong with you? You’ve been staring a long time.”
“What did you say?” Ani said startled.
“I’d really love to bite this baby. I think human blood is more delicious than the nectar of plants.
Ani did not want to bite the baby.
“Come, Ani, we haven’t eaten in a long while. Let’s sip his blood,” Kati said as she prepared to bite
the child.
“Don’t, Kati! Don’t bite the child.”
“What’s wrong with you? Are you afraid? We fly fast. We won’t get caught.”
“I’m not afraid of getting caught.
“So, are you not hungry?”
“I am,” Ani replied.
 Page 25 of 26

“So, why do you refuse?”

“I pity the child so much I can’t bite it. I know it’s going to be painful.”
“Who cares if it’s in pain!” Kati said making faces. And Kati flew near to bite the child.
“No, Kati!” Ani flew in front of Kati to keep her friend from moving forward. “Have pity.”
“Leave me be, Ani,” Kati scolded. “I’m so hungry. Don’t hold me back.”
Ani allowed Kati to pass. Kati bit the sleeping child for a long time. Ani could only watch
helplessly, pitying the child.
Kati stopped biting only when her stomach got so big. She could hardly fly because she was so full.
She could only rest on the floor.
“Ah, delicious! So very delicious,” she said smacking her mouth.
The child woke up and started to cry. Its mother entered the cave and lovingly lifted the child. The
two friends flew out of the cave.
“You are so cruel, Kati,” Ani said to her friend. “You have no pity.”
“How could I have pity when I was so hungry?” Kati explained. “And you, because you took pity,
you are still hungry.”
“Even if I’m hungry, I’ll never be cruel like you. I am ashamed of what you’ve done, Kati. I am
ashamed that you are my friend. It is better for me to be alone than to go with a friend who is cruel. From
now on I won’t go with you anymore.

And Ani left Kati perching on a blade of grass. Kati could not fly high with Ani because her
stomach was too heavy. Kati called her, but Ani did not come back nor look back. She flew and flew
until she reached a talisay tree. There on one of its leaves she rested for she was too tired and too weak.
And she was too hungry.
Ani remembered the beauty of the world in the light of the early evening and in the light of the
moon and the stars. She remembered the beautiful light in the cave. She remembered the beautiful baby
and its loving mother.
“I don’t want to be like Kati ever,” she uttered in the darkened surroundings. I can’t bear to bite
humans and cause pain.” And she wept.
Dreamily she said, “I don’t want to be bringing pain. I want to be bringing beauty.” Her voice was
getting weaker. “I want to bring light to the dark world. Yes, how beautiful it must be to be bringing
light to the dark world. No matter if it is only a small light, so that the creatures in the world will
remember the beauty of the world before darkness came.”
She was weak from severe hunger. She fell into a swoon.
 Page 26 of 26

Ani’s consciousness returned when she felt a warm caress on her body. Ani examined her body. She
was startled to find that her body had grown bigger, her wings had grown stronger, and her bottom had a
flickering light. A light without heat!
Ani flew. The light in her bottom continued to flicker. How beautiful. Ani continued flying.
Upward. Downward. Around and around. She knew that all the creatures in the night that could see her
admired her light.
Ani’s wish had come true. There was a power in the world that heard her beautiful wish and granted
it. Ani thanked this powerful being by flying around and around the branches like she was singing. She
kept flying and flying until she thought of food.
And Ani, the first firefly, sipped the nectar of a flower.