‫‪1‬‬

‫روابط مورد نیاز در محلول سازی ‪:‬‬

‫به طور کلی محاسبات محلول سازی یا برحسب موالریته است یا برحسب نرمالیته که در جدول زیر‬
‫به روابط مورد نیاز اشاره می کنیم‪.‬‬

‫𝒎‬
‫= معمولی‪C‬‬ ‫غلظت معمولی‬
‫𝑽‬

‫معمولی 𝑪‬ ‫غلظت موالر‬

‫= ‪CM‬‬
‫𝑴‬
‫𝒏‬
‫= ‪CM‬‬ ‫غلظت موالر‬
‫𝑽‬
‫𝒅 𝒂 𝟎𝟏‬
‫= ‪CM‬‬ ‫غلظت موالر‬
‫𝑴‬

‫𝒅 𝒂 𝟎𝟏‬ ‫غلظت نرمال‬

‫=‪N‬‬
‫𝑬‬
‫‪CM1V1 = CM2V2‬‬ ‫رابطه کاربردی بر حسب غلظت موالر‬
‫‪N1V1 = N2V‬‬ ‫رابطه کاربردی بر حسب غلظت نرمال‬

‫در این جا نیازی به حفظ کردن این روابط نیست ‪ ،‬چرا که در ادامه به کاربرد هر یک از این رابطه‬
‫ها در قسمت های مورد نظرشان اشاره خواهیم کرد‪.‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪2‬‬

‫به طور کلی در آزمایشگاه شیمی محلول سازی را می توان به دو دسته تقسیم بندی کرد ‪:‬‬
‫‪ ) 2‬محلول سازی از جامدات‬ ‫‪ )1‬محلول سازی از مایعات‬

‫که محلول سازی از جامدات کمی آسانتر از محلول سازی از مایعات است زیرا برای محاسبات آن‬
‫به آیتم های کمتری نیاز داریم که در ادامه به تشریح هریک از آن ها خواهیم پرداخت‪.‬‬

‫‪ – 1‬الف) محلول سازی از مایعات بر حسب غلظت موالر‬

‫این فرم از محلول سازی به این صورت است که ما یک ماده مادر به صورت محلول در اختیار داریم‬
‫و می خواهیم یک محلول با حجم و غلظت مورد نیازمان را بسازیم ‪ .‬به عبارت دیگر ما از محلول‬
‫غلیظ یک ماده ‪ ،‬محلولی با حجم و غلظت مورد نظر را می سازیم‪.‬‬
‫تذکر ‪ :‬محلول مادر همان محلول غلیظی است که ما می خواهیم محلول مورد نظرمان را از آن‬
‫بسازیم‪.‬‬
‫رابطه اصلی ما در این قسمت به صورت زیر می باشد ‪:‬‬

‫‪a‬‬ ‫درصد خلوص‬

‫𝒅 𝒂 𝟎𝟏‬
‫= ‪CM‬‬ ‫𝑴‬ ‫‪d‬‬ ‫دانسیته‬
‫‪M‬‬ ‫جرم مولکولی‬

‫در این قسمت ما بایستی درصد خلوص محلول مادر ‪ ،‬دانسیته محلول مادر و همچنین جرم ملکولی‬
‫محلول مادر را در اختیار داشته باشیم تا اینکه بتوانیم غلظت موالر محلول مادر ( غلیظ ) را بدست‬
‫آوریم و سپس از رابطه کاربردی بر حسب غلظت موالر حجمی از محلول مادر را که بایستی برداریم‬
‫و محلول سازی را انجام دهیم ‪ ،‬محاسبه می کنیم‪.‬‬
‫‪CM1V1 = CM2V2‬‬
‫◄ توضیحات فرمول در صفحه بعد‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪3‬‬

‫‪CM1‬‬ ‫غلظت محلول مادر‬

‫‪V1‬‬ ‫حجمی از محلول مادر که باید جهت محلول سازی برداریم‬

‫‪CM2‬‬ ‫غلظت مورد نیاز از محلولی که می خواهیم بسازیم‬

‫‪V2‬‬ ‫حجم مورد نیاز از محلولی که می خواهیم بسازیم‬

‫نکته ‪ )1‬در خصوص در صد خلوص ‪ ،‬دانسیته و جرم ملکولی محلول مادر ( غلیظ ) و ‪ ...‬باید بگوییم‬
‫که مقادیر هریک از این کمیت ها را می توانیم ازروی کاتالوگ و یا لیبل محلول مادر ( غلیظ )‬
‫مشاهده کنیم‪.‬‬
‫نکته‪ ) 2‬لیبل محلول مادر شامل اطالعات ارزشمندی نظیر درصد خلوص ‪ ،‬دانسیته ‪ ،‬جرم مولکولی و‬
‫عالئم خطر ماده و ‪ ...‬می باشد که در ادامه یک نمونه محلول را مورد بررسی قرار می دهیم‪.‬‬

‫حال برای درک هرچه بهتر مطالب عنوان شده به بررسی چند مثال می پردازیم ‪ ،‬منتها قبل از ارائه‬
‫مثال یک نمونه لیبل را مورد بررسی قرار می دهیم ‪.‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪4‬‬

‫نمونه لیبل محلول مادر ‪:‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪5‬‬

‫مثال ‪ 250 :‬میلی لیتر محلول هیدرو کلریک اسید ‪ 3‬موالر از محلولی که لیبل آن را بررسی کردیم‬
‫تهیه کنید‪.‬‬

‫با تو جه به لیبل محلول مادر ( غلیظ ) درصد خلوص آن ‪ 32‬می باشد ‪ ،‬دانسیته آن ‪ 1/16‬وجرم‬
‫مولکولی آن هم برابر ‪ 36/46‬می باشد‪ .‬پس ابتدا درصد غلظت محلول مادر را حساب می کنیم‬

‫𝒅 𝒂 𝟎𝟏‬ ‫)𝟔𝟏‪𝟏𝟎 (𝟑𝟐) (𝟏.‬‬ ‫‪CM1‬‬ ‫‪10.18 mole/L‬‬

‫= ‪CM‬‬ ‫=‬ ‫‪= 10.18‬‬
‫𝑴‬ ‫𝟔𝟒‪𝟑𝟔.‬‬
‫‪V1‬‬ ‫?‬
‫‪CM2‬‬ ‫‪3 mole/L‬‬
‫‪V2‬‬ ‫‪250 cc‬‬

‫حال طبق توضیحات قبل حجم مورد نیاز را که باید از محلول غلیظ برداریم حساب می کنیم ‪.‬‬

‫‪CM1V1 = CM2V2 = 10.18 V1 = 3 (250) ➝ 73.67 CC‬‬

‫پس بایستی ‪ 73/67‬میلی لیتر از محلول غلیظ هیدروکلریک اسید برداریم و در بالون ‪ 250‬میلی‬
‫لیتری ‪ ،‬به این حجم برسانیم‪.‬‬

‫تذکر ‪ :‬واحد دانسیته یا چگالی به دو شکل بیان می شود ‪ ،‬البته دانسیته واحد های متنوعی دارد اما‬
‫این دو واحد کاربردی تر هستند‪.‬‬

‫‪g/cm3 - kg/m3‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪6‬‬

‫ا – ب ) محلول سازی از مایعات بر حسب غلظت نرمال‬

‫این نوع از محلول سازی هم مشابه محلول سازی از مایعات بر حسب غلظت نرمال است و روش ها‬
‫و دستور العمل های آنجا ‪ ،‬در این نوع محلول سازی هم صادق است ‪ ،‬منتهای امر در این قسمت ما‬

‫بایستی با روابط مربوط به نرمالیته کار کنیم‪.‬‬

‫در این فرم در ابتدا ما باید غلظت محلول مادر ( غلیظ ) را برحسب نرمال محاسبه کنیم‪:‬‬

‫𝒅 𝒂 𝟎𝟏‬ ‫)جرم مولکولی( 𝑴‬

‫=‪N‬‬ ‫=𝐄‬
‫𝑬‬ ‫)ظرفیت ( 𝒏‬

‫‪ E‬همان اکی واالن است که برای اجسام شیمیایی مختلف متفاوت است که در زیر می بینید‪.‬‬

‫شیوه محاسبه ظرفیت ها ‪:‬‬

‫𝑴‬
‫برای اسید ها‬
‫تعداد 𝑯 اسیدی‬ ‫‪ : M‬جرم مولکولی‬
‫𝑴‬
‫برای باز ها‬
‫تعداد 𝑯𝑶 بازی‬

‫برای اجسام اکسید و احیا‬ ‫𝑴‬

‫تعداد 𝒆 مبادله شده‬
‫𝑴‬
‫برای نمک های معمولی‬
‫ظرفیت فلز جانشین شده‬

‫بعد از محاسبه نرمالیته محلول مادر ‪ ،‬حجمی را که باید از محلول مادر برداریم و محلول سازی را‬
‫توسط آن انجام دهیم بوسیله فرمول زیر حساب می کنیم ‪:‬‬

‫‪N1V1 = N2V2‬‬ ‫◄توضیحات فرمول در صفحه بعد‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪7‬‬

‫‪N1‬‬ ‫غلظت محلول مادر‬

‫‪V1‬‬ ‫حجمی از محلول مادر که باید جهت محلول سازی برداریم‬

‫‪N2‬‬ ‫غلظت مورد نیاز از محلولی که می خواهیم بسازیم‬

‫‪V2‬‬ ‫حجم مورد نیاز از محلولی که می خواهیم بسازیم‬

‫مثال ‪ 100 :‬میلی لیتر اسید سولفوریک ‪ 2‬نرمال تهیه کنید ‪:‬‬

‫همانطور که می دانیم در ابتدا با استفاده از لیبل باید غلظت محلول مادر را حساب کنیم که در اینجا‬

‫بجای آوردن لیبل اطالعاتش را در اختیار داریم ‪:‬‬

‫‪d = 1.84 g/cm3 - M = 98 g/mole - % Purity = 98‬‬

‫)𝟒𝟖‪𝟏𝟎 (𝟗𝟖) (𝟏.‬‬
‫‪E = 98/2 = 49‬‬ ‫=‪N‬‬
‫𝟗𝟒‬
‫‪= 36.8 N‬‬
‫پس غلظت محلول غلیظ اسید سولفوریک ‪ 36/8‬نرمال است ‪ ،‬حاال حجمی که باید از محلول غلیظ‬
‫اسید سولفوریک برداریم را حساب می کنیم ‪:‬‬

‫‪N1V1 = N2V = 36.8 V1 = 2 (100) ➝ V1 = 5.43 ml or cc‬‬

‫یعنی مقدار ‪ 5/43‬میلی لیتر از اسید برمی داریم و داخل بالون ژوژه می ریزیم و به حجم ‪ 100‬میلی‬
‫لیتر می رسانیم‪.‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪8‬‬

‫‪ – 2‬الف ) محلول سازی از جامدات بر حسب غلظت موالر‬

‫در این نوع محلول سازی دیگر کمیت های درصد خلوص و دانسیته مطرح نیست و در این قسمت‬
‫از روابط غلظت موالر و غلظت معمولی بهره می گیریم‪.‬‬

‫𝒏‬ ‫𝒎‬ ‫معمولی 𝑪‬

‫= ‪CM‬‬ ‫= معمولی‪C‬‬ ‫= ‪CM‬‬
‫𝑽‬ ‫𝑽‬ ‫𝑴‬

‫در اینجا ما فقط به جرم مولکولی ترکیب احتیاج داریم که آن را ‪ ،‬هم می توانیم از روی لیبل جامد‬
‫ببینیم و هم خودمان می توانیم حساب کنیم‪ .‬در ادامه یک نمونه لیبل ماده جامد را هم خواهیم دید‪.‬‬

‫مثال ‪ :‬مطلوبست تهیه‪ 100‬میلی لیتر محلول ‪ 0/5‬موالر سدیم هیدروکسید‪:‬‬

‫𝒏‬ ‫𝒏‬
‫= ‪CM‬‬ ‫‪➝ .5 = .𝟏 𝑳 ➝ n = .05 mole NaOH‬‬
‫𝑽‬
‫𝑯𝑶𝒂𝑵 𝒓𝒈 𝟎𝟒‬
‫‪? gr NaOH = .05 mole NaOH 𝟏 𝒎𝒐𝒍𝒆 𝑵𝒂𝑶𝑯 = 2 gr NaOH‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪9‬‬

‫یعنی ‪ 2‬گرم از سدیم هیدروکسید ( جامد ) برمی داریم و در بالون ‪ 100‬میلی لیتری به حجم‬

‫می رسانیم‪.‬‬

‫‪ – 2‬ب ) محلول سازی از جامدات بر حسب غلظت نرمال‬

‫اگر بخواهیم از جامدی ‪ ،‬محلول تهیه کنیم که غلظت آن را بر حسب موالر بیان کرده اند به شیوه‬
‫زیر عمل می کنیم‪:‬‬

‫)𝒍𝒎( حجم محلول مورد نیاز‬ ‫)𝒓𝒈(جرم ملکولی ماده جامد‬

‫* نرمالیته محلول مورد نیاز‬ ‫*‬ ‫=‬ ‫مقدار گرمی که از ماده جامد برمی داریم‬
‫)𝒍𝒎( 𝟎𝟎𝟎𝟏‬ ‫𝒆𝒍𝒐𝒎 𝟏‬

‫مثال ‪ :‬مطلوبست تهیه ‪ 50‬سی سی محلول یک نرمال یدید پتاسیم ‪MW KI = 166 gr/mole :‬‬

‫𝑪𝑪 𝟎𝟓‬ ‫𝐫𝐠 𝟔𝟔𝟏‬

‫‪1 N * 𝟏𝟎𝟎𝟎 𝑪𝑪 * 𝟏 𝒎𝒐𝒍𝒆 = 3.32 gr‬‬

‫‪ 3/32‬گرم باید از پتاسیم یدید برداریم و در بالون به حجم ‪ 50‬سی سی برسانیم‪.‬‬

‫تذکر ‪ :‬واحد سی سی فرقی با میلی لیتر ندارد ‪.‬‬

‫◄ تذکر عملیاتی ‪ :‬در محلول سازی جامد ابتدا جامد را داخل بالون بریزید و با کمی آب مقطر ابتدا‬

‫جامد را خوب حل کنید و سپس به حجم برسانید ‪.‬‬

‫نکته ‪ :‬اگر بخواهیم نرمالیته را به موالریته تبدیل کنیم و محلول سازی از جامدات را بر اساس‬
‫قوانین موالریته انجام دهیم از فرمول زیر استفاده می کنیم ‪:‬‬

‫)𝑵( نرمالیته‬
‫= ‪CM‬‬
‫)𝒏( ظرفیت‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪10‬‬

‫تا اینجا محلول سازی را به شکل های رایج و معمول یاد گرفتیم ‪ ،‬اما بعضی اوقات در آزمایشگاه‬
‫ممکن است به شکل های دیگری از محلول سازی بر بخوریم که شاید طریقه ساخت این نوع از‬
‫محلول ها را ندانیم ‪ .‬به طور مثال محلول هایی که غظت آنها بر حسب موالل‪v/v ، w/w ، w/v ،‬‬

‫و یا حتی ‪ ppm‬مطرح شود‪.‬‬

‫غلظت موالل‬

‫بر طبق تعریف غلظت موالل عبارتست از تعداد مول های حل شونده در ‪ 1000‬گرم حالل‬

‫به طور مثال وقتیکه می گوئیم محلول ‪ 5‬موالل پتاس یعنی ‪ 5‬مول پتاس در ‪ 1000‬گرم حالل‪.‬‬

‫حال به ذکر چند مثال در این زمینه می پردازیم‪:‬‬

‫مثال‪ :‬محلول ‪ 2‬موالل سود چند گرم سبک تر از محلول یک موالل اسید سولفوریک است ؟‬

‫در این مثال اول باید ببینیم هرکدام از محلول های فوق چند گرم وزن دارند و سپس اختالف آنها را‬
‫محاسبه می کنیم‪ ،‬برای این کار از فرمول کاربردی زیر بهره می گیریم‪:‬‬

‫مواللیته = تعداد مول حل شونده ‪ 1000 +‬گرم حالل‬

‫‪2*40 + 1000 = 1080 gr‬‬ ‫محلول ‪ 2‬موالل سود = ‪ 2‬مول سود در ‪ 1000‬گرم حالل‬

‫‪1*98 + 1000 =1098 gr‬‬ ‫محلول ‪ 1‬موالل اسید = ‪ 1‬مول اسید در ‪ 1000‬گرم حالل‬

‫‪1098 – 1080 = 18 gr‬‬

‫مثال‪ :‬محلول چند موالل از پتاس ‪ ،‬جرمی برابر ‪ 1084‬گرم دارد ؟‬

‫محلول ‪ X‬موالل پتاس = ‪ X‬مول پتاس ‪ 1000 +‬گرم حالل ‪56X + 1000 = 1084‬‬

‫‪X = 1.5 mole‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪11‬‬

‫مثال‪ :‬برای تهیه ‪ 10/4‬گرم محلول یک موالل سدیم هیدروکسید ‪ ،‬چند گرم سود ‪ % 80‬الزم است ؟‬

‫‪1*40 +1000 = 1040 gr‬‬ ‫محلول ‪ 1‬موالل سود = ‪ 1‬مول سود در ‪ 1000‬گرم حالل‬

‫یعنی برای تهیه ‪ 1040‬گرم محلول به ‪ 40‬گرم سود نیاز است ‪ ،‬حال برای تهیه ‪ 10/4‬گرم محلول‬
‫به چند گرم سود نیاز داریم ( به کمک تناسب می توان گفت )‬

‫‪1040 gr‬‬ ‫‪40 gr NaOH‬‬

‫‪10.4‬‬ ‫‪? gr NaOH‬‬
‫‪ .4 gr‬سود الزم است ‪ ،‬حال باید ببینیم چند گرم سود ‪ % 80‬نیاز داریم‪:‬‬

‫𝟎𝟖‬
‫‪* X = .4 ➝ X = / 5 gr‬‬
‫𝟎𝟎𝟏‬

‫نکته ‪ :‬یک رابطه طالیی داریم که می توانیم درصد وزنی را به مواللیته تبدیل کنیم ‪:‬‬

‫درصد وزنی‬
‫= مواللیته‬
‫)وزنی درصد ‪(𝟏𝟎𝟎 −‬جرم مولکولی‬

‫مثال ‪ :‬مواللیته محلول ‪ HCl‬تجاری ‪ % 37‬با چگالی ‪ 1/19‬چقدر خواهد بود ؟ ( ‪( MW(HCL)= 36 gr/mole‬‬

‫محاسبات را بر حسب کیلو گرم انجام دادیم ‪،‬چرا که تعریف موالل مقدار ماده حل شده در ‪1000‬‬

‫گرم حالل یا در واقع ‪ 1‬کیلو گرم حالل می باشد‪.‬‬

‫تا اینجای کار با چند مثال با مفهوم مواللیته آشنا شدیم‪ ،‬اما چگونه به صورت عملیاتی یک محلول بر‬
‫حسب غلظت موالل بسازیم ؟‬

‫مثال ‪ :‬مطلوبست یک محلول ‪ 0/1‬موالل سود بسازید‪:‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪12‬‬

‫‪.1 mole NaOH + 1000 gr H2O = .1 (40) + 1000 = 1004 gr‬‬

‫یعنی مجموع وزن سود و آب می شود ‪ 1040‬گرم به این صورت که ما در ابتدا ‪ 1000‬گرم حالل‬

‫یعنی آب بر می داریم که این یعنی بایستی ‪ 1000‬میلی لیتر آب بر داریم چرا که از آنجایی که‬
‫𝒎‬
‫= ‪1 gr/ml‬‬
‫𝟎𝟎𝟎𝟏‬
‫دانسیته آب تقریبا برابر ‪ 1‬است ‪ ،‬حجم آب هم همان ‪ 1000‬میلی لیتر می شود‪.‬‬

‫نکته ‪ :‬در تهیه محلول های موالل ‪ ،‬حجم حالل ( آب ) دقیقا ‪ 1000‬میلی لیتر است ولی در تهیه‬

‫محلول های موالر حجم محلول دقیقا ‪ 1000‬میلی لیتر است ‪ ،‬پس به طور مثال محلول ‪ 1‬موالر‬

‫سود غلیظ تر از محلول ‪ 1‬موالل سود می باشد زیرا در محلول ‪ 1‬موالر سود ‪ 1 ،‬مول سود در ‪1000‬‬
‫میلی لیتر محلول وجود دارد اما در محلول ‪ 1‬موالل سود ‪ 1 ،‬مول سود در حجمی بیش از ‪1000‬‬
‫میلی لیتر وجود دارد پس محلول موالر غلیظ تر از محلول موالل است‪.‬‬

‫𝑾‬
‫درصد جرمی‬
‫𝑾‬

‫به مقدار گرم ماده حل شونده موجود در ‪ 100‬گرم از یک محلول ‪ ،‬درصد جرمی ماده حل شونده در‬
‫آن محلول گفته می شود‪.‬‬

‫جرم ماده حل شونده‬

‫= درصد جرمی‬ ‫‪X 100‬‬ ‫در صورت و مخرج از یک نوع یکا جرم استفاده شود‪.‬‬
‫جرم محلول‬

‫مثال ‪ :‬برای تهیه محلول ‪ % 68‬وزنی – وزنی کلسیم سولفید ‪ ،‬چند مول کلسیم سولفید را باید در ‪45‬‬
‫گرم آب حل کنیم ؟ ‪Mw CaCO3 = 72 gr/mole‬‬

‫𝑿‬
‫= 𝟖𝟔 ‪ x ،‬یا همان مقدار کلسیم سولفید برابر ‪ 95/6‬گرم است که اگر‬ ‫طبق رابطه باال‬
‫𝐗‪𝟒𝟓+‬‬
‫𝟔‪𝟗𝟓.‬‬
‫که برابر است با ‪ 1/3‬مول کلسیم سولفید‪.‬‬ ‫به مول تبدیل کنیم میشود‬
‫𝟐𝟕‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪13‬‬

‫نکته مهم ‪ :‬هرگاه بخواهیم درصد جرمی را به غلظت معمولی بدل کنیم ‪ ،‬می توانیم از رابطه‬

‫‪C = 10ad‬‬ ‫روبرو استفاده کنیم‪.‬‬

‫مثال ‪ :‬به ‪ 10‬میلی لیتر اسید سولفوریک ‪ %70‬جرمی به چگالی ‪ ، 1.61 gr/cm3‬آنقدر آب‬

‫مقطر اضافه می کنیم تا حجم محلول به ‪ 25‬میلی لیتر برسد‪ ،‬محلول نهایی چند موالر است ؟‬

‫‪Mw H2SO4 = 98 gr/mole‬‬

‫غلظت معمولی‬ ‫𝟕𝟐𝟏𝟏‬

‫‪-1‬‬
‫= ‪C = 10 (70) (1.61) = 1127 gr.L , CM‬‬ ‫=‬
‫𝟖𝟗‬
‫‪=11.5 mole.L_1‬‬
‫مولی جرم‬

‫𝑽‬
‫درصد حجمی‬
‫𝑽‬

‫حجم ماده حل شده در ‪ 100‬واحد حجم محلول را ‪ ،‬درصد حجمی محلول گویند‪.‬‬

‫حجم ماده حل شونده‬

‫= درصد حجمی‬ ‫‪X 100‬‬
‫حجم محلول‬

‫در صورت و مخرج از یک نوع یکا جرم استفاده شود‪.‬‬

‫تذکر ‪ :‬درصد حجمی معموال برای بیان غلظت محلول هایی به کار می رود که ناشی از مخلوط شدن‬
‫‪ 2‬مایع قابل امتزاج ( نظیر آب و الکل یا آب و استون ) هستند‪.‬‬

‫مثال ‪ :‬برای تهیه ‪ 5‬لیتر محلول استون‪.‬آب ‪ %35‬حجمی به چند لیتر آب نیاز است ؟‬

‫𝟓𝟑‬ ‫𝒙‬
‫=‬ ‫‪➝ X = 1.75 lit acetone‬‬ ‫‪5 – 1.75 = 3.25 lit water‬‬
‫𝟎𝟎𝟏‬ ‫𝟓‬

‫اما چطور متوجه شدیم که هر یک از اعدادحاصله متعلق به کدام جزء محلول می باشد؟‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪14‬‬

‫نکته مهم ‪:‬اگر درصد حجمی ما باالی ‪ %50‬بود محلول غلیظ محسوب می شود ‪،‬یعنی محلول دارای‬
‫مقدار کمتری آب و مقدار بیشتری محلول اصلی می باشد‪ ،‬یعنی به طور خالصه می توان گفت‪:‬‬

‫عدد کوچکتر حاصل شده مربوط به آب است‬ ‫محلول باالی ‪ % 50‬یعنی محلول غلیظ‬
‫عدد بزرگتر حاصل شده مربوط به آب است‬ ‫محلول پایین ‪ % 50‬یعنی محلول رقیق‬

‫مثال ‪ :‬برای تهیه ‪ 20‬میلی لیتر محلول ‪% 96‬حجمی اتانول‪.‬آب به چند میلی لیتر آب نیاز است ؟‬

‫𝟔𝟗‬ ‫𝒙‬
‫=‬ ‫‪➝ X = 19.2 lit ethanol‬‬ ‫‪20 – 19.2 = .8 lit water‬‬
‫𝟎𝟎𝟏‬ ‫𝟎𝟐‬

‫محلول غلیظ است پس عدد کوچکتر مربوط به آب است‪.‬‬

‫◄ یک سوال جامع جهت جمع بندی محلول سازی جرمی و حجمی‬

‫محلول ‪ %65‬حجمی استون ‪ ،‬معادل چند درصد جرمی است ؟ ( چگالی استون ‪) .079 gr/cm3‬‬

‫محلول ‪ %65‬حجمی استون یعنی اینکه در ‪ 100‬میلی لیتر از محلول ما ‪ 65 ،‬میلی لیتر استون و ‪35‬‬

‫میلی لیتر آب وجود دارد‪ .‬حال با توجه به اینکه چگالی آب ‪ 1 gr/ml3 ،‬است ‪ 35 ،‬میلی لیتر آب‬
‫جرمی معادل ‪ 35‬گرم دارد ولی جرم استون را به کمک رابطه دانسیته می توان محاسبه نمود‪.‬‬

‫𝒓𝒈 𝒙‬
‫= ‪.79‬‬ ‫‪➝ X = 51.3 gr acetone‬‬
‫𝒍𝒎 𝟓𝟔‬

‫جرم محلول = جرم استون ‪ +‬جرم آب = ‪ 86/3‬گرم‬

‫حجم ماده حل شونده‬

‫= درصد حجمی‬ ‫‪X 100‬‬
‫حجم محلول‬

‫𝒓𝒈 𝟑‪𝟓𝟏.‬‬
‫‪ :‬درصد جرمی محلول‬ ‫‪X 100 = 59.4 %‬‬
‫𝒓𝒈 𝟑‪𝟖𝟔.‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪15‬‬

‫𝑾‬
‫درصد وزنی حجمی‬
‫𝑽‬

‫جرم ماده حل شده در ‪ 100‬واحد حجم محلول را ‪ ،‬درصد وزنی حجمی محلول می گویند‪.‬‬

‫وزن ماده حل شونده‬

‫= درصد وزنی حجمی‬ ‫‪X 100‬‬
‫حجم محلول‬

‫از این آیتم بیشتر برای جامدات استفاده می شود‪.‬‬

‫مثال ‪ :‬مطلوبست تهیه ‪ 100‬میلی لیتر محلول ‪ %10‬وزنی حجمی هیدروکسیل آمین ‪:‬‬

‫هیدروکسیل آمین یک ماده جامد است ‪ ،‬می توانیم ‪ 10‬گرم از این جامد را برداریم و به حجم ‪100‬‬
‫میلی لیتر برسانیم‪.‬‬

‫محلول سازی به صورت نسبت‬

‫گاهی اوقات در آزمایشگاه ما بایستی محلول سازی را براساس یک نسبت مشخص بسازیم ‪ ،‬نظیر‬

‫مثال ‪ :‬مطلوبست تهیه محلول ‪ 2‬به ‪ 1‬استیک اسید ‪:‬‬

‫جمله فوق بدین معناست که به ازای هر میلی لیتر استیک اسید ‪ 2 ،‬میلی لیتر آب مقطر با توجه به‬
‫حجم محلول مورد نیاز اضافه کنید‪.‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪16‬‬

‫برای محلول های بسیار رقیق ‪ ،‬جرم حل شونده آنقدر کم است که معموال برای بیان غلظت ‪ ،‬بجای‬
‫درصد از قسمت در میلیون (‪ )ppm‬استفاده می شود‪.‬‬

‫جرم حل شونده‬
‫= 𝒎𝒑𝒑‬ ‫‪X 10 6‬‬
‫جرم محلول‬

‫اما معموال هر گاه صحبتی از ‪ ppm‬شد ما ‪ ppm‬را به شکل زیر بیان می کنیم ‪ ( :‬رابطه کاربردی )‬

‫میلی گرم حل شونده‬

‫= 𝒎𝒑𝒑‬
‫لیتر محلول‬

‫از این نوع محلول سازی معموال در آنالیز دستگاهی استفاده می شود‪ ،‬که به طور کلی محلول سازی‬
‫‪ ppm‬را می توان به دو قسم تقسیم بندی کرد‪:‬‬

‫‪ ) 1‬زمانی که غلظت محلول مورد نیاز ما بر حسب ‪ ppm‬بود و در واقع یک محلول سازی ساده مد‬

‫نظر باشد ‪ .‬برای این منظور از رابطه فوق ( رابطه کاربردی ) استفاده می کنیم‪.‬‬

‫مثال ‪ :‬مطلوبست ‪ 100‬میلی لیتر محلول ‪ 80ppm‬برموکروزول را تهیه کنید ‪:‬‬

‫𝐫𝐠𝐦‬
‫= 𝒎𝒑𝒑 𝟎𝟖‬ ‫‪➝ mgr = 8‬‬
‫𝐋 𝟏‪.‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪17‬‬

‫یعنی ما بایستی ‪ 8‬میلی گرم یا ( ‪ ( 8 X 10-3 gr‬از برمو کروزول برداریم و در بالون به حجم ‪100‬‬
‫میلی لیتر برسانیم ‪ ،‬الزم به ذکر است که برموکروزول شناساگر جامد است‪.‬‬

‫‪ ) 2‬زمانی که یک گونه یا یک عنصر از یک ترکیب با عناصر مختلف مد نظر ماست که بهتر است‬

‫اصول این نمونه از محلول سازی را در یک مثال توضیح دهیم ‪:‬‬

‫مثال ‪ 100 :‬میلی لیتر محلول ‪ 250 ppm‬نسبت به آهن را از ترکیب )‪Fe (NH4)2 (SO4 )2 (6H2O‬‬

‫با جرم مولکولی ‪ 392.4 gr/mole‬تهیه کنید ‪:‬‬

‫در ابتدا طبق فرمول کاربردی ‪ ،‬میلی گرم ‪ Fe‬را محاسبه می کنیم‪.‬‬

‫𝐫𝐠𝐦‬
‫= 𝒎𝒑𝒑 𝟎𝟓𝟐‬ ‫‪➝ mgr = 25‬‬
‫𝐋 𝟏‪.‬‬

‫اما این بدان معنا نیست که ما ‪ 25‬میلی گرم یا ‪ /025‬گرم از ترکیب مورد نظر برداریم چرا که‬
‫ترکیب ما آهن خالص نیست و عناصر دیگری هم دارد پس برای اینکه مقدار گرمی که باید از‬
‫ترکیب برداریم را به صورت زیر محاسبه می کنیم ‪:‬‬

‫جرم مولکولی ترکیب‬

‫𝒆𝑭 𝒓𝒈 𝟓𝟐𝟎 ‪.‬‬
‫جرم مولی اهن‬

‫𝟒‪𝟑𝟗𝟐.‬‬
‫‪.025 gr Fe‬‬ ‫‪➝ 0/175 gr‬‬
‫𝟖‪𝟓𝟓.‬‬

‫مقدار گرمی که باید از ترکیب برداریم و به حجم ‪ 100‬میلی لیتر برسانیم تا محلولمان نسبت به‬

‫آهن ‪ 250ppm‬باشد‪.‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪18‬‬

‫تذکر ‪ :‬بدیهی است که اگر این نوع محلول سازی را بر حسب غلظت های دیگر بخواهیم انجام‬
‫دهیم ‪ ،‬به همین شیوه عمل خواهیم کرد‪.‬‬

‫اصول رقیق سازی‬

‫به طور کلی رقیق سازی یک محلول بدین معنی است که از یک محلول غلیظ ‪ ،‬یک محلول رقیق تر‬
‫بوسیله اضافه کردن آب بسازیم‪.‬‬

‫غالبا رقیق سازی را می توان به دو دسته تقسیم بندی کرد ‪:‬‬

‫‪ ) 2‬رقیق سازی غلظتی‬ ‫‪ ) 1‬رقیق سازی درصدی‬

‫‪ ) 1‬رقیق سازی درصدی‬

‫منظور از رقیق سازی درصدی این است که ما یک محلول غلیظ ( مادر ) با درصد وزنی یا‬
‫همان درصد خلوص مشخص که روی لیبل ذکر می شود در اختیار داریم و می خواهیم از این‬

‫محلول ‪ ،‬محلولی جدید با درصد وزنی ( خلوص ) جدید بسازیم ‪ .‬برای این منظور از رابطه زیر‬

‫بهره می گیریم ‪.‬‬

‫درصد محلول مورد نیاز‬

‫∗ )𝐥𝐦( مقدار مورد نیاز از محلول‬
‫درصد محلول مادر‬

‫مثال ‪ 250 :‬میلی لیتر محلول سولفوریک اسید ‪ % 85‬تهیه کنید ‪:‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪19‬‬

‫همانطور که می دانید محلول غلیظ ‪ %98 H2SO4‬است‬

‫𝟓𝟖‬
‫∗ 𝐥𝐦 𝟎𝟓𝟐‬ ‫‪➝ 216.83 ml‬‬
‫𝟖𝟗‬

‫بایستی ‪ 216/83‬میلی لیتر از اسید سولفوریک غلیظ برداریم و به حجم ‪ 250‬میلی لیتر برسانیم که‬
‫البته حواستان باشد که به هیچ وجه آب را روی اسید نریزیم‪.‬‬

‫‪ ) 2‬رقیق سازی غلظتی‬

‫این نوع محلول سازی به این شکل است که ما یک محلول با غلظت مشخص در اختیار داریم و می‬
‫خواهیم از این محلول ‪ ،‬یک محلول جدید با غلظتی جدید بسازیم که به این منظور از رابطه *‬

‫استفاده می کنیم ‪.‬‬

‫‪C1V1 = C2V2‬‬ ‫‪C1‬‬ ‫غلظت محلولی که در اختیار داریم‬

‫‪V1‬‬ ‫حجمی از محلولمان که باید جهت محلول سازی برداریم‬

‫‪C2‬‬ ‫غلظت مورد نیاز از محلولی که می خواهیم بسازیم (محلول رقیق)‬

‫‪V2‬‬ ‫حجم مورد نیاز از محلولی که می خواهیم بسازیم‬

‫مثال ‪ :‬از محلول ‪ 3‬موالر نیتریک اسید ‪ 100 ،‬میلی لیتر محلول ‪ 1/8‬موالر تهیه کنید ‪:‬‬

‫‪3 V = 1.8 (100 ml) ➝ V = 60 ml‬‬

‫یعنی ‪ 60‬میلی لیتر از محلول غلیظ تر بر میداریم و به حجم ‪ 100‬میلی لیتری می رسانیم و یا‬
‫اینکه اگر مقدار کمتری بخواهیم‪ ،‬می توانیم ‪ 6‬میلی لیتر از محلول غلیظتر را به حجم ‪10‬‬

‫میلی لیتری برسانیم‪.‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪20‬‬

‫جامدات آزمایشگاهی ‪:‬‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬
 ‫‪21‬‬

‫مایعات آزمایشگاهی ‪:‬‬

‫‪Mahyar sahabi‬‬

‫‪Mobile : 0918 579 9580‬‬

‫‪Email: mahyar_sahabi@yahoo.com‬‬

‫مهندس مهیار صحابی مدرس شیمی کنکور ( اراک – تهران )‬

‫نویسنده ‪ :‬مهندس مهیار صحابی‬

‫محلول سازی درآزمایشگاه شیمی‬