SOCIOLOGIJA – ISPITNA PITANJA I ODGOVORI

1. Objasniti osnovne ideje osnivača sociologije

Sociologija proučava društveni život pojedinaca, grupa ili složenih kolektiviteta, posvećujući posebnu
pažnju relacionim aspektima ponašanja: značenju, dinamičkim strukturama, (a)simetriji moći i sl. Jedna od
ključnih socioloških dilema je: determinizam vs. sloboda, odnosno pitanje u kojoj meri je ponašanje ljudi
stvar individualnog izbora (slobode),a u kojoj meri je određeno društvenim činiocima. Kako društvo
funkcioniše? kako se menja? Društvena promena: Dirkem – solidarnost; Veber – tipovi vlasti – legitmnost
poretka; Marks – odnos između klasa. Sociologija ispituje kako ono što nam deluje prirodno, neizbežno,
neupitno, istinito u društvu ne mora takvo i biti, jer se naše predstave formiraju pod snažnim uticajem
istorijskih i društvenih sila (struktura). Njihovo sagledavanje zahteva „udaljavanje“ od uobičajenih
postupaka u svakodnevnom životu: takvo udaljavanje omogućava da se prepozna strukturisanost
ponašanja, odnosno da se otkrije šta na njega utiče, kako je normirano/uređeno, kakva značenja ima u
društvu,a kakva za pojedinca. U razvoju sociološke misli nalazimo različite ideje i pristupe. Najopštije
rečeno sociološka teorija predstavlja skup međusobno povezanih ideja koje omogućavaju sistematizaciju
znanja o društvu, objašnjenje nekog dela društva i predviđanje njegove budućnosti. Sociologija nastaje u
drugoj polovini 18. veka. Nastojanje da se postigne objektivnost i sistematičnost u proučavanja društva,
odnosno da se tradicionalno i religijsko mišljenje o društvenoj stvranosti potisne racionalnim i kritičkim
pristupom. Pioniri sociološke misli bili su zaokupljeni revolucionarnim događanjima, težeći da razumeju
njihov nastanak, uzroke i moguće posledice.Ključna pitanja kojim su se osnivači sociologije bavili bila su:
Šta/kakva je ljudska priroda? Zašto je društvo ustrojeno tako kako jeste? Kako i zašto se društva menjaju?
DIRKEMOVO SHVATANJE SOLIDARNOSTI

Emil Dirkem (1858-1917) se smatra utemeljivačem pozitivizma u sociologiji jer je afirmisao metodološko
načelo da društvene činjenice treba posmatrati kao stvari. Dirkem je mišljenja da je društvena solidarnost
osnovni supstrat koji društvo čini posebnim entitetom. Solidarnost postoji kada pojedinci postupaju u
skladu sa određenim skupom zajedničkih vrednosti i običaja (kolektivnom svešću) i uspešno se
integrišu/pripadaju u društvene grupe. Istorijski različita društva obeležavaju različiti tipovi solidarnosti.
Istorijat razvoja društva, zapravo, prati transformacija društvene solidarnosti. Tako je za primitivna društva
karaktersitična mehanička solidarnost. Ona ishodi iz stanja stanja nerazvijene podele rada –većina članova
društva obavlja slična zanimanja, ima zajednička iskustva i ubeđenja čija je snaga represivna - zajednica
brzo kažnjava svakog ko osporava tradicionalne načine života. Jedno od važnih pitanja Dirkemove teorije
je: šta je uzrok smene mehaničke solidarnosti organskom? Dirkem ukazuje na proces povećanja dinamičke
gustine društva kao osnovni uzrok procesa industrijalizacije i urbanizacije društva, odnosno na porast
brojnosti/koncentracije stanovnika i usložnjavanje podele rada koju prati porast specijalizacije i ekonomske
međuzavisnosti. Organska solidarnost je manje represivna. Njoj odgovara restitutivno pravo, kojim se
surove kazne zamenjuju zakonskim kaznama. Slabljenjem tradicionalnih vrednosti i praksi raste
nestabilnost kolektivne svesti i opasnost od stanja anomije, kao latentnog problema društva organske
solidarnosti. Dirkem je ukazao na sociološku dimenziju ovog pojma, jer je smatrao da su tipovi samoubistva
povezani sa kolektivnom svešću odnosno stanjem solidarnosti.

VEBEROVE IDEJE
Maks Veber (1864-1920) odbacuje materijalističko shvatanje istorije i u svom radu primenjuje
multideterministički pristup. Posebno ističe uticaje koji ideje i vrednosti imaju na društvene promene.
Najpoznatije je Veberovo istraživanje uloge koju je protestantska etika imala u razvoju kapitalizma. Studija
pokazujeda je religija na Istoku zapravo bila prepreka nastanku jednog racionalno-birokratskog sistema. Na
primer, konfučijanizam: ne vrednuje rad, a hinduizam propagira kastinsku predeterminisanost, dok, kako
Veber naglašava, pojava protestantske etike postavlja uspeh u poslu (štednja za ulaganja) kao osnovni
pokazatelj predestinacije, čime je duh kapitalizma afirmisan kao moralni poziv. Veber smatra da pažnja
sociologa treba da bude usmerena na društveno delanje, a ne na strukture (kao kod Dirkema i Marksa), jer
se strukture u društvu obrazuju kroz delanje. Društveno delanje definiše kao delanje koje za aktere ima
značenje koje se dovodi u vezu sa ponašanjem drugih, i koje je u svom toku orijentisano prema drugom.
Veber je razlikovao nekoliko vrsta društvenog delanja (reč je o idelnim tipovima koji se u realnosti ne
nalaze u „čistom“ obliku): afektivno – uzrokovano emocijama; tradicionalno – delanje po navici i u skladu
sa običajima; vrednosno-racionalno – akter bira najpogodnije sredstvo za ostvarivanje svog cilja
oslanjanjem na skup (viših) vrednosti; ciljno-racionalno – akter bira najpogodnije sredstvo za ostvarivanje
svog cilja ne oslanjanjem na skup (viših) vrednosti već percepcijom okruženja (procena efikasnosti:
sredstvo-cilj). Ovaj tip delanja dobija na značaju sa modernizacijom društva. Veber vidi kapitalizam kao
sistem koji obeležava razvoj nauke i birokratije, odnosno velikih organizacija. Veber ukazuje i na opasnost
od preteranog birokratizovanja društvenog života. Kada je reč o društveno-istorijskim promenama,
Veberova analiza se bavi osnovama legitimiteta vlasti, on izdvaja tri tipa: tradicija – tradicionalna vlast:
počiva na uverenju da su neki ljudi oduvek ovlašćeni da vladaju (starost, plemstvo....) –tip vlasti koji nije
osnova racionalizacije; harizma – harizmatska vlast: uverenje u izuzetnesposobnosti, hrabrost ili
natprirodni karakter vođe –tip vlasti koji nema racionalne osnove; kakose vezuje sa pojedinca relativno je
kratkog perioda trajanja.Ključno pitanje jeda li se u procesu rutinizacije harizmatske vlasti ide ka
tradicionalnom (češče) ili racionalnom tipu vlasti; legalnost – racionalno/legalna vlast: legitimitet se zasniva
na pridržavanju kodifikovanih pravila i propisa (čija se dinamika i inovacija podrazumeva).

VEBEROVA TEORIJA

Razlikuje se od marksističkog pristupa po višedimenzionalnom shvatanju stratifikacije. Ključna razlika u

odnosu na marksističko shvatanje klasa je da klase ništa više do zbir pojedinaca koji ih čine, to su grupe
koje se mogu istorijski identifikovati prema nekim analitičkim kriterijumima koji su zajednički pojedincima
(imovina, položaj na tržištu rada, i sl). Dakle, prepoznaju se samo kao klase po sebi, rečeno marksističkom
terminologijom. Pored ekonomskog bogatstva kao osnove klasnog razlikovanja, uvode se još dva askepta
društvenog raslojavanja: status i partija.
Klasne podele ne nastaju samo usled posedovanja ili neposedovanja kontrole nad sredstvima za
proizvodnju (na osnovu vlasništva), nego i zbog ekonomskih razlika koje nemaju neposredne veze sa
imovinom: kao što su razlike na osnovu stručnog znanja koje neko poseduje, tipa radnog mesta koje
obavlja i sl. Ovi aspekti prave razlike i unutar onih koji prodaju rad da bi živeli, te se i njihove životne šanse i
uslovi života bitno razlikuju u zavisnosti od pozicije na tržištu rada.
Status stvara razlike između društvenih grupa na osnovu poštovanja koji im se pripisuje na osnovu nekih
društvenih vrednosti. Status se ispoljava kroz stilove života, čija obeležja u savremenom društvu uključuju i
mesto stanovanja, način odevanja, govora. Statusne grupe dele zajednički identitet, a status može varirati i
nezavisno od klasnog položaja (na primer, neko može izgubiti bogatstvo ali ne i ugled koji je uživao).
Partija se definiše kao grupa pojedinaca koji zajedno rade na nečemu, jer su im ciljevi ili interesi zajednički,
unutar njih mogu biti i pripadnici različitih klasa – ovim se ističe nesvodivost grupisanja u partije po klasnoj
pripadnosti (tržišna pozicija).
MARKSOVE IDEJE
Karl Marks (1818-1883) Materijalističko shvatanje istorije, u klasnim sukobima vidi se osnovna poktretačka
snaga društvenih promena, što je iskazano i poznatom rečenicom: „Celokupna istorija ljudskog roda jeste
istorija klasnih borbi“. Istorijski razvoj društva Marks posmatra kroz koncept načina proizvodnje, koji
ukazuje da se distribucija moći u društvu zavisi od odnosa prema sredstvima za proizvodnju (da li je to
vlasništvo nad zemljom, vlasništvo nad kapitalom, vlasništvo nad radom). Svaki način proizvodnje ukazuje
na specfičnu konstelaciju društvenih odnosa (moći), što generiše potrebu određenih društvenih klasa za
promenom (koje u postojećem načinu proizvodnje ne poseduju ključni resurs, ali njihovi resursi bi mogli
dobiti na značaju u novom načinu proizvodnje). Na taj način, prelazak iz jednog u drugi način proizvodnje
posmatra se kao posledica protivrečnosti u njihovim privrednim sistemima (iz kojih ishodi strukturacija
klasnih položaja). Neizbežnost revolucije odnosno kraja kapitalizma Marks je obrazlagao eksploatatorskim
odnosom između kapitala i rada, iz perspektive radne teorije vrednosti. Naime, ukoliko rad stvara novu
vrednost, koju kapital (po osnovu posedovanja sredstava za rad) velikim delom otuđuje od nosilaca rada
(kojima se kao naknada za uloženin rad isplaćuje samo manji deo novostvorene vrednosti) to neminovno
vodi konstantnom relativnom osiromašenju radnika (i pored porasta nadnica u apsolutnom smislu). Pored
ekonomskih isticao je i antropološke argumente, ukazujući na fenomen otuđenje rada, polazeći od stava da
je ljudska priroda inherentno socijalna i da se njena kreativnost iskazuje kroz proizvodni rad. Svođenje
ljudskog rada isključivo na robu, odnosno prometnu vrednost, otuda, otuđuje čoveka od vlastitog rada i
njegove upotrebne vrednosti. Privatno vlasništvo stečeno po osnovu prisvajanja tuđeg rada stoga se
izdvaja kao osnovni izvor društvenih nejednakosti, koje u kapitalizmu dobijaju formu ugovornih odnosa. To
eksploatisanim klasama potencijalno pomaže da denaturalizuju odnose eksploatacije i pobune se protiv
njih.

2. Objasniti pojam “pravo na grad”

Ovo pravo je definisano kao pravo građana na prisvajanje urbanog prostora (pravo na upotrebnu
vrednost grada), i pravo participiranja u produkciji urbanog prostora odnosno pravo svih žitelja grada
da se uključe u ovaj proces, ali i da fizički okupiraju i oblikuju delove grada u kojem žive, kao i javne
prostore centralnih delova grada.

Lefevr svoj koncept prava na grad nije dovodio u vezu sa građanskim pravima, koja nastaju u
kapitalističkom društvu, iako je on stalna je inspiracija teoretičara grada, ne samo neomarskističkog
usmerenja.

3. Šta je proces socijalizacije i zašto je on važan?

Socijalizacija je proces pomoću kojeg deca ili drugi novi članovi društva (npr. imigranti) stiču znanja o
načinu života društva u kome žive. Socijalizacija obezbeđuje prenos kulutre kroz vreme i generacije.
Socijalizacija se može posmatrati kao proces koji traje čitavog života, jer se ljudsko biće stalno oblikuje kroz
društvene interakcije, a društvo se institucionalno menja. Te promene zahtevaju sticanje novih znanja,
informacija, kao i prilagođavanje pojedinaca. Socijalizacija ne samo da omogućava da se ljudi uklope u
društvo (socijalizuju), već i da u društvu razvijaju sebe i svoje mogućnosti (u skladu sa normama –
institucijama datog društva).
Posrednici ili agensi socijalizacije su grupe u kojima se odigravaju procesi socijalizacije.
Primarna socijalizacija – rano detinjstvo – period je najintenzivnijeg učenja kulture (usvajanje osnovnih
obrazaca ponašanja, što je osnova daljeg procesa učenja). U ovom procesu porodica je ključni agens.

Sekundarna socijalizacija – odvija se u kasnijem periodu detinjstva, i tokom sazrevanja. Agensi

socijalizacije koji preuzimaju neke od obaveza porodice su: škola, vršnjaci, mediji, radno mesto i različite
organizacije kojima pojedinac pripada...
Sociolozi ističu da kroz proces socijalizacije ljudi uče društvene uloge, odnosno prihvataju društveno
definisana očekivanja koja bi pojedinci u određenim društvenim situacijama treba da slede, bez obzira na
lično mišljenje ili gledište.
Proces socijalizacije, međutim, ujedno je i proces razvoja identiteta pojedinca, i njegovih sposobnosti za
nezavisno mišljenje i delanje. U prethodno navedenom uočavamo dvojstvo slobode i nužnosti
(determinizma) u procesu socijalizacije.
Treba istaći da i svaki period društvenih promena zahteva period resocijalizacije na nove norme, vrednosti
i institucije. To je posebno karakteristično za radikalne promene, kakve se odvijaju i u procesu
postsocijalističke transformacije.
***(na primer: preduzetničko ponašanje zahteva napuštanje nasleđenih obrazaca koji ga nisu podsticali).

4. Šta je hipo, a šta hiper urbanizacija?

Do 1980ih godina prevladavala je modernizacijska teza o uskoj povezanosti industrijskog I urbanog
razvoja.
Ustanovljen je prostorni model na osnovu iskustva gradova na Zapadu, kao I pravilnost da svi gradovi
sveta na istom nivou industrijalizacije, bez obzira na tip socio-ekonomske I političke organizacije ili
kulturnog razvoja imaju isti prostorni model.
Svaki urbani rast koji odstupa od ovog modela smatran je nenormalnim, tako je za iskustvo
prekomerne urbanizacije gradova Trećeg sveta uveden pojam hiper urbanizacije.
Nasuprot tome, neomarksistička teorija ukazivala je na fenomen zavisne urbanizacije, ističući da je
pojam hiperurbanizacije zanemaruje specifičnost konjukture zemalja u razvoju, jer je nivo
urbanizacije u nerazvijenom delu sveta sistemski produkt logike kapitalističkog načina proizvodnje,
koja rezultira podelom na gradove zemalja centra, poluperiferije i periferije u svetskim razmerama.
Analogno pojmu hiperurbanizacije, a imajući specifično iskustvo socijalističke urbanizacije uveden je
pojam hipourbanizovanosti/podurbanizovanosti.
Ovaj pojam takođe, ukazuje na odsustvo koordinacije (usklađenosti) urbanog infrastrukturnog razvoja
sa industrijskim rastom u odnosu na zapadni model (u smislu zaostajanja urbanizacije u odnosu na
industrijski rast).
Gradovi su bili podurbanizovani u kvantitativnom (niži udeo gradskog stanovništva u odnosu na stepen
industrijskog razvoja) i kvalitativnom smislu (niži nivo infrastrukturnog razvoja gradova –infrastrukture
i gradskih resursa).
Pri tome se, međutim, naglašava da su se socijalistički gradovi razlikovali u odnosu na sve gradove
razvijane logikom kapitala, dakle ne samo u odnosu na gradove razvijenog Zapada već i gradove Trećeg
sveta.

Tako je činjenica da je socijalistička država uspevala da spreči prekomernu imigraciju u gradove,

preteranu urbanu koncentraciju u pojedinim gradovima i izrazite urbane nejednakosti, uzimana kao
odrednica suštinske razlike socijalističkog modela urbanizacije u poređenju sa prekomernom
urbanizacijom Trećeg sveta.

5. Dirkemovo shvatanje solidarnosti

Dirkem se smatra utemeljivačem pozitivizma u sociologiji jer je afirmisao metodološko načelo da

društvene činjenice treba posmatrati kao stvari.
Prema Dirkemovom gledištu društvena činjenica odnosi se na one aspekte društvenog života koji
oblikuju naše delanje kao pojedinaca.
Smatrao je da društvene činjenice imaju prinudni karakter. Naime, pojedinci slede obrasce koji imaju
opštu važnost, oni čine kolektivnu svest, I u slučaju njihovog nepoštovanja slede im sankcije.
Vrsta sankcije zavisi od tipa društva.

Sankcije su direktnije što je društvo manje razvijeno (na primer –ritualna kažnjavanja u javnom
prostoru).
Društvo je nešto više od zbira postupaka i interesa pojedinih članova.
Ključno pitanje u Dirkemovoj teoriji je:
Kako se održava društvena zajednica?

Šta je osnovni supstrat koji društvo čini posebnim entitetom?

Dirkemov odgovor je: društvena solidarnost.
Solidarnost postoji kada pojedinci postupaju u skladu sa određenim skupom zajedničkih vrednosti i
običaja (kolektivnom svešću) i uspešno se integrišu/pripadaju u društvene grupe.
Istorijski različita društva obeležavaju različiti tipovi solidarnosti.
Istorijat razvoja društva, zapravo, prati transformacija društvene solidarnosti.
Tako je za primitivna društva karaktersitična mehanička solidarnost.
Ona ishodi iz stanja stanja nerazvijene podele rada – većina članova društva obavlja slična zanimanja,
ima zajednička iskustva i ubeđenja čija je snaga represivna.
Zajednica brzo kažnjava svakog ko osporava tradicionalne načine života. Oštro kažnjavanje
prestupnika za svaki prekršaj koji zajednica doživljava kao povredu snažne kolektivne svesti.
Za moderna/industrijska društva karakteristična je organska solidarnost.

Jedno od važnih pitanja Dirkemove teorije je: Koji je uzrok smene mehaničke solidarnosti organskom?
Dirkem ukazuje na proces povećanja dinamičke gustine društva kao osnovni uzrok procesa
industrijalizacije i urbanizacije društva, odnosno na porast brojnosti/koncentracije stanovnika i
usložnajvanje podele rada koju prati porast specijalizacije i ekonomske međuzavisnosti.
Navedene promene dovode do porasta potreba za saradnjom, ali I do rasta konkurencije među
pojedincima.
Organska solidarnost je manje represivna. Njoj odgovara restitutivno pravo, kojim se surove kazne
zamenjuju zakonskim kaznama.Sprovođenje morala prelazi sa kolektiva na specijalizovane službe
nadležne za rešavanje problema.

Zapravo Dirkem upozorava da slabljenjem tradicionalnih vrednosti i praksi raste nestabilnost

kolektivne svesti i opasnost od stanja anomije, kao latentnog problema društva organske solidarnosti.
U stanju anomije pojedinci gube društveni orijentir, ne znaju šta se od njih očekuje. U svojim
istraživanjima Dirkem je povezivao anomična stanja sa trenucima slabljenja kolektivne svesti koji
mogu voditi i porastu sklonosti pojedinaca ka samoubistvu.
Dirkem je ukazao na sociološku dimenziju ovog pojma, jer je smatrao da su tipovi samoubistva
povezani sa kolektivnom svešću odnosno stanjem solidarnosti.
Anomično samoubistvo -poremećaj u stepenu regulacije ponašanja pojedinaca (nizak stepen
pojačava osećaj neukorenjenosti pojedinca u zajednicu).

Fatalistički tip samoubistva nastaje u situaciji prevelike regulacije (čin je direktno podstaknut od
strane kolektiva).
Dirkemova pažnja je bila usmerena na proučavanje rizika koji proističu iz abnormalnih oblika podele
rada. Dirkem je smatrao da savremeno društvo zahteva viši nivo kooperacije jer se ne može
rerpodukovati samo na interesu pojedinaca kroz tržišnu razmenu.
Ukazivao je na neophodnost racionalne intervencije kolektivnih agenata (države, na primer) u društvo,
na značaj regulacije zajedničkog normativnog okvira, na stvaranje sekularnih pojmova pravde i
jednakosti, na neophodnost pomaka ka organizovanom sekularnom moralu, kako bi se ojačala
kolektivna svest odnosno solidarnost.

6. Društvena pokretljivost
Reč je o procesu kojim se označava pomeranje pojedinaca i društvenih grupa u socijalnom prostoru,
koje mogu ali i ne moraju podrazumevati i promene u fizičkom prostoru (promena mesta rada,
zanimanja, napredovanje ili nazadovanje u poslu, promena mesta i tipa stanovanja, bogaćenje ili
siromašenje, sticanje ili gubljenje moći i ugleda, promene u načinu ili stilu života). Izdvajaju se dva
osnovna tipa socijalne pokretljivosti: horizontalna i vertikalna.

Horizontalna –odnosi se na promene u sferi društvenih uloga koje ne povlače značajnije promene u
društvenom položaju.
Vertikalna –odnosi se na sve promene koje povlače pomeranje na hijerarhijskoj lestvici društvenih
položaja. Može biti uzlazna i silazna.
Obe vrste pokretljivosti posmatraju se unutargeneracijski (u toku radnog i životnog veka jednog čoveka
ili jedne generacije) i međugeneracijski (razlike na relaciji jedne generacije prema drugoj, najčešće dece
u odnosu na roditelje).
Nivo društvene razvijenosti utiče na obim društvene pokretljivosti.
Ako u društvu dolazi do stalne/povremene restrukturacije zanimanja (nestajanje nekih, nastajanje
novih, redefinisanje postojećih u pogledu potrebnih znanja i veština) društvo je otvorenije.

Kanali pokretljivosti
Jedno od kljućnih pitanja u istraživanjima društvene pokretljivosti ističe se način na koji je je ona
postignuta, odnosno kanala pokretljivosti.
Osnovni kanali vertikalne pokretljivosti:

- nasleđivanje (materijalnih dobara),

- sticanje obrazovanja,
- bavljenje politikom,
- sklapanje braka.

Ovim klasičnim kanalima treba pridružiti estradu I ilegalnu ekonomiju(koja je karakteristična za

anomijske situacije).
Efikasnost I organizovanost su osnovni principi funkcionisanja kapitalističke privrede, koji, u načelu,
zahtevaju da najsposobniji I najkvalifikovaniji pojedinci zauzimaju ključne pozicije u privredi I društvu.
Ovaj princip operacionalizovanje u liberalnom shvatanju društvenih jednakosti kao jednakost u
šansama svih pojedinaca da razviju potrebne sposobnosti I kvalifikacije.
Ključno pitanje je, međutim, da li treba zanemariti (nasleđene) prednosti nekog pojedinca (kapitali
roditelja), koje olakšavaju process obrazovanja I sticanja adekvatnih veština, odnosno da li su svi
zaista imaju jednake šanse za lično postignuće. To je povezano I sa pitanjem kontrole
samoreprodukcije viših slojeva, kao I sa uslovima socijalnog uspona u ove slojeve od strane dece iz
nižih slojeva.

7. Proces urbanizacije

Urbanizacija I industrijalizacija spadaju u najznačajnije procese modernizacijedruštva.

Pojam urbanizacije se u društvenim naukama razumevana tri načina:
1. Kao proces nastanka i ekspanzije gradova – kombinacijom demografskog (porast koncentracije
stanovnika I gustine naseljenosti) I strukturnog pristupa (dominatne ekonomske delatnosti:
industrijske, uslužne I sl.);
2. Kao proces promene stila života (pojava I širenje oblika ponašanja koji se smatraju tipično gradskim
– anonimnost pojedinaca, tolerancija na različitost, racionanost u mišljenju, bezlična društvena
kontrola, I sl.) (Virtova definicija urbanizma)
3. Kao proces širenja ideja, normi I životnih obrazaca Iz gradskih središta na okolne zone
 Proces urbanizacije odvija se na više ravni i na svakoj od njih može imati drugačiju dinamiku. Razlikuju
se sledeće dimenzije urbanizacije:
•statistička (porast postotka gradskog stanovništva na određenoj teritoriji);

•demografska (pojava demografskih pokazatelja karakterističnih za grad –npr. prirodni priraštaj ili
prosečna starost pri sklapanju braka);
•prostorno-geografska (stepen koncentracije gradova na određenom području);
•prostorno-arhitektonska (vrsta i veličina zgrada, rasprostranjenost gradskog načina gradnje);

•tehnička (izgrađenost tehničke infrastrukture i pokazatelji njene iskorišćenosti);

•kulturna (korišćenje kulturnih usluga i ustanova, nastanak »gradskog« stila života, vrednosti i normi
tipičnih za grad);
•društvena (karakter društvene strukture, pokazatelji životnog standarda, odlike tržišta rada, nastanak
društvenih kategorija karakterističnih za grad).

U procesu urbanizacije razlikujemo sledece faze:

- Prva faza urbanizacije (koncentracija) bila je tesno povezana s procesima industrijalizacije, mada su u
njoj, naravno, i drugi činioci igrali određenu ulogu: postepeno odvajanje ljudi od zemlje, usled
promena u organizaciji poljoprivrede, i razvoj trgovačkih središta. Među dodatnim činiocima možemo
pomenuti kulturne promene koje su se izrazile npr. u promenama vrednosti i ličnih ideala.
- Druga faza urbanizacije bila je suburbanizacija (lat. sub–pod, pre; urbs–grad), odnosno seljenje
pripadnika više i srednje klase iz gradova u prigradska područja. Činioci koji su doprineli tom procesu
su nastanak industrijskog grada –velika koncentracija radničkih kvartova u blizini fabrika, nastanak
slamova.

8. Veberove ideje
Veber odbacuje materijalističko shvatanje istorije i u svom radu primenjuje multideterministički pristup.
Posebno ističe uticaje koji ideje i vrednosti imaju na društvene promene. Najpoznatije je Veberovo
istraživanje uloge koju je protestantska etika imala u razvoju kapitalizma. Studija pokazujeda je religija na
Istoku zapravo bila prepreka nastanku jednog racionalno-birokratskog sistema. Na primer, konfučijanizam:
ne vrednuje rad, a hinduizam propagira kastinsku predeterminisanost, dok, kako Veber naglašava, pojava
protestantske etike postavlja uspeh u poslu (štednja za ulaganja) kao osnovni pokazatelj predestinacije,
čime je duh kapitalizma afirmisan kao moralni poziv.
Veber smatra da pažnja sociologa treba da bude usmerena na društveno delanje, a ne na strukture (kao
kod Dirkema i Marksa), jer se strukture u društvu obrazuju kroz delanje. Društveno delanje definiše kao
delanje koje za aktere ima značenje koje se dovodi u vezu sa ponašanjem drugih, i koje je u svom toku
orijentisano prema drugom.

Veber je razlikovao nekoliko vrsta društvenog delanja (reč je o idelnim tipovima koji se u realnosti ne
nalaze u „čistom“ obliku):
-afektivno – uzrokovano emocijama
-tradicionalno – delanje po navici i u skladu sa običajima
-vrednosno-racionalno – akter bira najpogodnije sredstvo za ostvarivanje svog cilja oslanjanjem na skup
(viših) vrednosti

-ciljno-racionalno – akter bira najpogodnije sredstvo za ostvarivanje svog cilja ne oslanjanjem na skup
(viših) vrednosti već percepcijom okruženja (procena efikasnosti: sredstvo-cilj). Ovaj tip delanja dobija na
značaju sa modernizacijom društva.

U skladu sa prethodnom tipologijom delanja razvijene su i (idelani) tipovi racionalnosti:

-praktična – direktno delanje u skladu sa traženjem najefikasnijih rešenja
-vrednosna – direktno delanje u skladu sa običajima, vrednostima
-formalna – delanje koje se zasniva na pravilima, zakonima, propisima koja se primenjuju na svakoga –
dominatna u modernom društvu.

Moderna birokratija u kojoj pravila organizacije određuju najracionalniji smer delanja se sa kapitalizmom
razvija na Zapadu, Veber vidi kapitalizam kao sistem koji obeležava razvoj nauke i birokratije, odnosno
velikih organizacija. I pored isticanja niza pozitivnih karakteristika birokratskih organizacija, Veber ukazuje i
na opasnost od preteranog birokratizovanja društvenog života. Korišćenjem metafore gozdenog kaveza
racionalizacije upućuje na opasnost svođenja društvenog delanja isključivo na ciljno-racionalno.

Kada je reč o društveno-istorijskim promenama, Veberova analiza se bavi osnovama legitimiteta vlasti, on
izdvaja tri tipa:
-tradicija – tradicionalna vlast: počiva na uverenju da su neki ljudi oduvek ovlašćeni da vladaju (starost,
plemstvo....) –tip vlasti koji nije osnova racionalizacije.
-harizma – harizmatska vlast: uverenje u izuzetnesposobnosti, hrabrost ili natprirodni karakter vođe –tip
vlasti koji nema racionalne osnove; kakose vezuje sa pojedinca relativno je kratkog perioda trajanja.Ključno
pitanje jeda li se u procesu rutinizacije harizmatske vlasti ide ka tradicionalnom (češče) ili racionalnom tipu
vlasti.
-legalnost – racionalno/legalna vlast: legitimitet se zasniva na pridržavanju kodifikovanih pravila i propisa
(čija se dinamika i inovacija podrazumeva).

Teorija Maksa Vebera – razlikuje se od marksističkog pristupa po višedimenzionalnom shvatanju

stratifikacije.
Ključna razlika u odnosu na marksističko shvatanje klasa je da klase ništa više do zbir pojedinaca koji ih
čine, to su grupe koje se mogu istorijski identifikovati prema nekim analitičkim kriterijumima koji su
zajednički pojedincima (imovina, položaj na tržištu rada, i sl). Dakle, prepoznaju se samo kao klase po sebi,
rečeno marksističkom terminologijom. Pored ekonomskog bogatstva kao osnove klasnog razlikovanja,
uvode se još dva askepta društvenog raslojavanja: status i partija.

-Klasne podele ne nastaju samo usled posedovanja ili neposedovanja kontrole nad sredstvima za
proizvodnju (na osnovu vlasništva), nego i zbog ekonomskih razlika koje nemaju neposredne veze sa
imovinom: kao što su razlike na osnovu stručnog znanja koje neko poseduje, tipa radnog mesta koje
obavlja i sl. Ovi aspekti prave razlike i unutar onih koji prodaju rad da bi živeli, te se i njihove životne šanse i
uslovi života bitno razlikuju u zavisnosti od pozicije na tržištu rada.

-Status stvara razlike između društvenih grupa na osnovu poštovanja koji im se pripisuje na osnovu nekih
društvenih vrednosti. Status se ispoljava kroz stilove života, čija obeležja u savremenom društvu uključuju i
mesto stanovanja, način odevanja, govora. Statusne grupe dele zajednički identitet, a status može varirati i
nezavisno od klasnog položaja (na primer, neko može izgubiti bogatstvo ali ne i ugled koji je uživao).

-Partija se definiše kao grupa pojedinaca koji zajedno rade na nečemu, jer su im ciljevi ili interesi zajednički,
unutar njih mogu biti i pripadnici različitih klasa – ovim se ističe nesvodivost grupisanja u partije po klasnoj
pripadnosti (tržišna pozicija).

9. Identitet

Identitet je višedimenzionalan pojam u sociologiji. Najuopštenije, identitet ukazuje na način kako ljudi
razumevaju sebe, i ono šta je za njih značajno. Važni izvori identiteta su: rod, seksualna orijentacija,
nacionalna ili etnička pripadnost, društvena klasa, profesija. Društveni identitet odnosi se na osobine koje
pojedincu pripisuju drugi ljudi, čime ga stavljaju u odnos s drugim pojedincima koji dele te iste osobine.
Mnogi pojedinci imaju društvene identitete koji uključuju više atributa.
Višestruki društveni identitet odražava višedimenzionalnost ljudskog života, kao i mnogostrukost
društvenih uloga koje pojedinac obavlja. Neki od njih mogu biti potencijalni izvor konflikta u čoveku (majka
– lekarka).
Značenja i iskustvo u životu obično se organizuju oko jednog primarnog (atributa) identiteta, koji je gotovo
neprekidan u vremenu. Dok društveni identitet uključuje kolektivnu dimenziju (pojedinci su svrstani u
kategorije istih drugih pojedinaca), samoidentitet (ili lični identitet) se odnosi na proces razvitka osećaja
nas samih i našeg odnosa prema svetu koji nas okružuje.
Tradicija simboličkog interakcionizma ističe proces neprestanog pregovaranja individue sa spoljašnjim
svetom, koje se naziva i proces međusobnog odnosa sopstva (jastva) i društva, kojim se povezuju lični
(privatni) i javni svet.

Koncept sopstva ukazuje na sposobnost pojedinca da na sebe gleda kao na objekat. Takva vrsta
refleksivnosti omogućava da se stavimo u položaj drugih, i razumevamo način na koji drugi misle i
postupaju, pri čemu je ključna pretpostavka da posmatramo sebe i svoje ponašanje na isti način na koji nas
posmatraju drugi ljudi.

Simbolički interakcionizam ukazuje na postupnost u razvijanju sopstva tokom odrastanja (socijalizacije).

U socilogiji se izdvaja nekoliko gledišta koja se razlikuju po stepenu autonomnosti koje pripisuju
pojedincima u procesu socijalizacije. To su funkcionalističko, neomarksističko i teorija strukturacije.
-Prema funkcionalističkoj teoriji, ljudska bića se u procesu socijalizacije predstavljaju kao pasivni subjekti u
procesu internalizacije društvenih normi i vrednosti. Pri tome, ne zapostavlja se činjenica da se pojedinci
motivišu vlastitim interesima, ali se postulira teza da proces socijalizacije omogućuje da se ostvarivanje
vlastitih interesa realizuje služenjem interesa sistema, a što se postiže velikim brojem uloga koje različitim
ličnostima omogućavaju da se izraze ne dovodeći u pitanje integritet sistema.
U tom smislu ova teorija razumeva kulturu kao uređeni sistem simbola koji akterima služi kao okvir
orijentacije, te da pojedinci razvijaju dispozicije prema potrebama koje su oblikovane društvenim
okolnostima.

Jedna od glavnih zamerki ovom pristupu je zapostavljanje pitanja društvene promene, dok je glavni
akcenat stavljen na društvenu statiku (reprodukciju društvenog sisitema).
-Neomarksistička terorija sledi Marksovo gledište o društvenom karakteru ljudske prirode i procesu rada
kao izvoru kreativnosti i otuđenja.

U savremenom društvu kulturna industrija (masovne kulture) postaje prijatan i efikasan način društvene
kontrole.
Konzumerizam svodi pojednice na funkcije potrošača i obezbeđuje integraciju u sistem, čak i nezaposlenih
(tržni centri postaju važniji nego fabrike).

Rezultat je jednodimenzionalno društvo (Markuze), u kojem je individualnost ugušena jer je smanjena

sposobnost za kritičko mišljenje.
Naime, porast racionalnosti, tehnokratskog mišljenja i isticanje efikasnosti (bez obzira na ciljeve i sredstva),
nije omogućio da savremeno društvo postane i razumno.
-Teorija strukturacije (Gidens) polazi od interaktivnosti ljudskog delanja i struktura (postojećih vrednosti i
normi), u skladu sa čime ističe da su pojedinci kreativni u procesu socijalizacije.
Prema teoriji strukturacije, međutim, akteri određuju društveni dinamizam (promene), ali u okviru
strukturno raspoloživih mogućnosti.
Ipak, akcenat je stavljen na samoostvarivanje a ne na alijenaciju (otuđenje), kao kod neomarksističkog
pristupa.
Ono što, međutim, obeležava položaj pojedinaca u sve kompleksnijem savremenom društvu (povećane
neizvesnosti i rizika) jeste porast osećaja (ontološke) nesigurnosti.
Sa procesom globalizacije, pojedinci imaju sve manje uvida u pretpostavke i posledice svog delanja
(primer odabira hrane, o čijem kvalitetu savremeni stanovnik grada, a sve više i seoskih naselja, ima sve
manje pouzdanih saznanja).
U tom smislu Gidens, ističe da uspešnost procesa socijalizacija može da se sagleda i kroz razvijanje
sposobnosti verovanja institucijama (koncept rizičnog društva).

10. Društvena segregacija

Ovam pojam u sociologiji grada upućuje na prostorno izolovanje određene grupe ljudi specifične po nekom
društvenom obeležju (statusnom, klasnom, etničkom) radi sprečavanja i/ili kontrolisanja kontakata sa
drugim grupama različitih obeležja. Rezidencijalna segregacija je fenomen proučavan od samog nastanka
sociologije grada. U ekološkom pristupu Čikaške škole on se smatrao proizvodom osnovnih ekoloških
procesa (kompeticija, dominacija i sukcesija), a gradska područja nastanjena stanovništvom različitih
društvenih obeležja gledalo se kao na nešto prirodno, inherentno gradskoj situaciji i funkcionalno s obzirom
na integraciju njihovih pripadnika u šire društveno okruženje. Neomarksistički pravac insistira na
drugačijem pristupu u razumevanju rezidencijalne segregacije. Socijalna homogenost stambenih područja
smatra se jednim od moćnih mehanizama urbane i stambene politike u obezbeđivanju dominacije i
regulacije interesa vladajućih klasa, odnosno represije i integracije klasa kojima se vlada. Na ovaj način
prostorna dimenzija kroz rezidencijalnu segregaciju stavlja se u direktnu funkciju postojećih socijalnih
razlika i doprinosi njihovom intenzitetu. Neoveberijanski pristup je širi od neomarksističkog jer stepen
rezidencijalne segregacije ne shvata samo kao teritorijalizaciju socijalnih nejednakosti na osnovu položaja
na tržištu rada i kapitala već i pod uticajem drugih dimenzija socijalnog položaja i socijalnih vrednosti koje
operacionalizuju urbane/stambene politike različitih zemalja. Tako se stepen rezidencijalne segregacije
značajno razlikuje među zemljama tržišnih sistema upravo pod uticajem različitih tipova države
blagostanja, dok je u socijalističkim sistemima bio prvenstveno određen stepenom političke, a ne
ekonomske moći. Sa stanovišta aktera, u zavisnosti od njihovog društvenog obeležja rezidencijalna
segregacija se može smatrati dobrovoljnom ili prisilnom. U ovom pogledu, ekskluzivne stambene četvrti
elite, eksluzivističke enklave, suprotstavljene su getoiziranim i slamiziranim područjima grada čiji su
korisnici na najnižim pozicijama socijalne piramide. Na mikronivou prepoznaju se i pozitivni i negativni
elementi socijalne homogenizacije stambenih područja. S jedne strane, razvijanje supkulturnih obrazaca
može olakšavati organizaciju svakodnevnog života i socijalnu integraciju stanovnika nižeg socijalnog
statusa: najpoznatiji primer su etničke enklave u velikim gradovima razvijenih zemalja (italijanske, kineske
četvrti). S druge strane, isti obrasci mogu voditi dubljem izolacionizmu, čijoj reprodukciji doprinosi i sistem
obrazovnih institucija koji, distribuiran po teritorijalnom principu, odražava kvalitativne razlike između
stambenih područja. Najproučavaniji primer su crnačka geta u američkim gradovima. Sadržaj pojma
rezidencijalne segregacije ulazi u sastav šireg pojma urbane segregacije.

11. Džentrifikacija (i navesti primer)

Pojam uveden u sociologiju grada, kao i ostale discipline koje se bave proučavanjem prostora, da bi se
označila nova faza prostorno-demografskog razvoja gradova razvijenih kapitalističkih zemalja. Teoretičari
ekološkog pravca reurbanizaciju smatraju fazom univerzalnog modela urbanizacije koja odgovara
postindustrijskom razvoju društva.
Nakon urbane dekoncentracije, koja je obeležila procese suburbanizacije i dezurbanizacije tokom 80-ih
godina 20. veka, primetan je suprotan trend označen kao reurbanizacija/džentrifikacija. U užem smislu,
ovaj pojam se odnosi na lagani porast stanovništva centralnih gradskih područja (inner cities) usled
mehaničkog prirasta, sa veoma ograničenim uticajem na porast ukupnog gradskog stanovništva, jer je
nivo urbanizacije u razvijenim zemljama već dostigao svoj maksimum.

U sociologiji grada proces reurbanizacije posmatra se u uzročnoj povezanosti sa strukturnim

karakteristikama postindustrijskog društva:
-globalizacijom ekonomije i deindustrijalizacijom;

-promenjenom ulogom države blagostanja, preduzetničkim modelom upravljanja;

-promenama u životnom stilu različitih socijalnih grupa.

Na nivou grada najuočljivije se ispoljavaju u džentrifikaciji centralnih gradskih područja.

Najjednostavnije rečeno, džentrifikacija je proces menjanja građenih struktura (objekata ili njihovih
funkcija) u urbanim sredinama, koju prati promena socijalnih karakteristika ljudi kojima su ti objekti
namenjeni.

Moguće je razlikovati dva tipa džentrifikacije u zavisnosti ko su akteri i kakve su posledice procesa u
urbanom prostoru – pionirsku i profitabilnu.
U prvom slučaju sami budući stanari, koji poseduju više kulturnog kapitala u odnosu na ekonomski,
adaptiraju radni i životni prostor čime džentrifikuju susedstvo. Ovi akteri predstavljaju specifičan slučaj
jer sami stvaraju prostor, dajući mu određena značenja po sopstvenoj volji i za sopstvene potrebe, pa se
njima u analizi džentrifikacije posvećuje dosta pažnje. U slučaju profitabilne džentrifikacije investitori i
građevinske firme grade rezidencijalne objekte koji su namenjeni pripadnicima (nove) srednje klase
(servisne i/ili kreativne klase), koji poseduju više ekonomskog kapitala u odnosu na aktere pionirske
džentrifikacije.
Fenomen džentrifikacije je najviše izražen u američkim, britanskim i australijskim gradovima.
Postsocijalističke zemlje ulaze u postindustrijsku fazu razvoja istovremeno sa promenama socio-
ekonomske organizacije društva–privlači pažnju teoretičara.
Oni ukazuju na uticaj socijalističkog nasleđa koji ograničava proces džentrifikacije a podstiče proces
kapitalističkog modela suburbanizacije, što proces reurbanizacije u ovim zemljama može odložiti i/ili
dovesti u pitanje.

12. Globalni grad

Saskia Sasen uvodi pojam globalnog grada da bi ukazala da koncentracija produkcionih servisa i
infrastrukture određenim gradovima omogućava da postanu centri kontrole i moći multinacionalnog
(globalnog) kapitala.
Sasen smatra da je proučavanje globalnih gradova dobar indikator da svetska ekonomija postaje sve više
decentralizovana, ali ne i lišena centralnosti.
Sa globalnom ekonomijom, međutim, i globalni gradovi stiču neke karakteristike gradova Trećeg sveta.
Zbog porasta broja izuzetno dobro plaćene visoko obrazovane radne snage, koji istovremeno povećava
potražnju za potrošačkim servisima, odnosno jeftinom radnom snagom, ovi gradovi postaju središta
najoštrije polarizacije dohotka, a ovaj proces naziva se dualizacija gradova.
Budući da položaj globalnih gradova počiva na industrijskoj ekonomiji koja nije nužno (jedno) nacionalna,
ovi gradovi imaju izvesnu samostalnost u odnosu na ekonomsku politiku nacionalne države. Postavlja se
pitanje da li je moguće da se i gradovi manje razvijenih zemalja nadju na višem položaju svetske hijerarhije
gradova u odnosu na države na čijoj se teritoriji nalaze, u analognoj hijerarhiji nacionalnih ekonomija.
Odgovori na ovo pitanje zavise od teorijske orijentacije autora.

Teoretičari zavisne urbanizacije smatraju da to nije moguće, te da veliki gradovi periferije dele sudbinu
društva, koje podstiče njihov demografski rast.
S druge strane, koncept mreže svetskih gradova prihvata da pozicija značajnijih poluperiferijskih gradova
u globalnoj ekonomiji može biti bliža poziciji nekih gradova razvijenih zemalja.
Istovremeno smatraju da mnogi mega gradovi Trećeg sveta postaju veliki, ali ne i moćni; infrastrukturno
siromašni i ekonomski se ne razvijaju.
Lokalna vlast u ovim gradovima oslanja se, za razliku od gradova na Zapadu, na tradicinalne mere
privlačenja stranog kapitala, strategije socijalnog dampinga (uključujući i ekološki aspekt) i slabljenja
nacionalnih/lokalnih fiskalnih kapaciteta.
Takvom politikom ovi gradovi de facto napuštaju strategije razvoja zasnovane na mehanizmima javne
kontrole i socijalne integracije.

Realni rezulat je slaba i/ili korumpirana lokalna vlast koja predstavlja branu ulasku značajnim stranim
investicijama (rizik za kapital) i reprodukuje zatvoreni krug zavisne urbanizacije.