‫جوانان‪ ،‬سكوالريسم و بحران هويت‬

‫نویسنده‪:‬‬
‫محمد مالزاده‬

‫ویب سایت اصالح انالین‪http://www.EslahOnline.net‬‬

 .‫این کتاب از سایت کتابخانه عقیده دانلود شده است‬
www.aqeedeh.com
book@aqeedeh.com :‫آدرس ايميل‬

‫سايتهاى مفيد‬
www.aqeedeh.com www.nourtv.net
www.islamtxt.com www.sadaislam.com
www.ahlesonnat.com www.islamhouse.com
www.isl.org.uk www.bidary.net
www.islamtape.com www.tabesh.net
www.blestfamily.com www.farsi.sunnionline.us
www.islamworldnews.com www.sunni-news.net
www.islamage.com www.mohtadeen.com
www.islamwebpedia.com www.ijtehadat.com
www.islampp.com www.islam411.com
www.videofarda.com www.videofarsi.com

http://www.EslahOnline.net‫ویب سایت اصالح انالین‬

 ‫فهرست کتاب‬

‫پيشگفتار ‪1 .................................. ................................ ................................‬‬

‫جوانان و بحران هويت ‪5 ............................................. ................................‬‬
‫تعريف هويت ‪9 ............................ ................................ ................................‬‬
‫اقسام و مؤلفههاي هويت ‪10......................................... ................................‬‬
‫هویت دیني ‪11 ....................................................................................................‬‬
‫دین و مؤلفههاي آن ‪11 .................................................................................‬‬
‫دین و فكر دیني ‪14 .......................................................................................‬‬
‫مؤلفههاي هویت دیني ‪15 ....................................................................................‬‬
‫‪ .1‬فرهنگ ‪15 ...............................................................................................‬‬
‫‪ .2‬مدنيت‪16 .................................................................................................‬‬
‫‪ .3‬سنّتهاي اصيل ‪18 ...................................................................................‬‬
‫‪ .4‬عصري شدن‪19 ........................................................................................‬‬
‫نتيجه ‪21...................................... ................................ ................................‬‬
‫پاسخ به یك شبهه ‪21 ..........................................................................................‬‬
‫هویت ملي‪23 ......................................................................................................‬‬

‫ویب سایت اصالح انالین‪http://www.EslahOnline.net‬‬

‫‪ .1‬زبان‪24 .....................................................................................................‬‬
‫‪ .2‬تاریخ ‪25 ..................................................................................................‬‬
‫‪ .3‬فولكلور‪25 ...............................................................................................‬‬
‫هویت اسالمي محصول اعتدال اسالمي ‪27 ...........................................................‬‬
‫‪ .1‬توازن ميان عقل و وحي ‪28 .......................................................................‬‬
‫‪ .2‬توازن ميان وحي و طبيعت ‪29 ...................................................................‬‬
‫‪ .3‬توازن ميان دنيا و آخرت‪30 ......................................................................‬‬
‫‪ .4‬انسان و هستي ‪30 ......................................................................................‬‬
‫‪ .5‬توازن ميان جبر و اختيار‪31 .......................................................................‬‬
‫‪ .6‬توازن ميان خواستههاي جسم و روح‪31 ....................................................‬‬
‫جوانان و بحران هويت ‪32........................................... ................................‬‬
‫نقش سكوالريسم در بحرانآفريني ‪37............................ ................................‬‬
‫تعريف سكوالريسم ‪38................................................... ................................‬‬
‫سكوالریسم = عَلمانيت و عِلمانيت‪41 ..................................................................‬‬
‫اروپا خاستگاه سكوالريسم ‪43......................................... ................................‬‬
‫‪ .1‬شاخهي ماديگرا ‪45 .......................................................................................‬‬
‫‪ .2‬شاخهي عقلگرا ‪46 ........................................................................................‬‬
‫جهانبيني سكوالريستي و اثرات آن ‪47.......................... ................................‬‬
‫‪ .1‬سكوالریسم سياست ‪48 ..................................................................................‬‬
‫‪ .2‬سكوالریسم اقتصاد ‪48 ....................................................................................‬‬
‫‪ .3‬سكوالریسم و اجتماع ‪50 ................................................................................‬‬
‫‪ .4‬سكوالریسم و علم ‪51 .....................................................................................‬‬
‫‪ .5‬سكوالریسم و اخالق ‪53 .................................................................................‬‬
‫‪ .6‬سكوالریسم و هنر‪54 ......................................................................................‬‬
‫سكوالريسم و اسالم ‪56.................................................. ................................‬‬
‫اصول تنافي اسالم و سكوالريسم ‪58............................... ................................‬‬
‫‪ .1‬تفاوت در اندیشه‪58 ........................................................................................‬‬
‫‪ .2‬تفاوت در نگرش ‪60 .......................................................................................‬‬
‫‪ .3‬تفاوت در هدف ‪61 ........................................................................................‬‬
‫دشمني سكوالريسم با دين ‪61........................................ ................................‬‬
‫راهكارهاي مقابله با سكوالريسم ‪63................................ ................................‬‬
‫‪ .1‬بازگشت به هویت‪63 ......................................................................................‬‬
‫‪ .2‬تقویت بيداري اسالمي ‪64 ...............................................................................‬‬
‫‪ .3‬تقویت بنيهي علمي و ساختار اقتصادي‪65 .......................................................‬‬
‫‪ .4‬استفاده از وسایل اطالعرساني مدرن‪65 ...........................................................‬‬
‫‪ .5‬تنظيم و برنامهریزي درازمدت ‪65 ....................................................................‬‬
‫مراجع ‪67.................................... ................................ ................................‬‬
 ‫بسم الله الرحمن الرحيم‬

‫پيشگفتار‬

‫چكيدهي این نوشتار در شب ‪ 28‬رمضان سال ‪ 1424‬هجري قمري‪ ،‬در جلسهاي كه‬
‫به مناسبت ختم قرآن و تفسير (از سوي جمعي از جوانان متعهد و متدین مهاباد)‬
‫تشكيل گردیده بود‪ ،‬به صورت سخنراني ایراد گردید‪ .‬بعد از تهذیب و تنقيح‪ ،‬و‬
‫اضافهي تعليقات و مباحثي‪ ،‬آن را در قالب و شكل رسالهي حاضر‪ ،‬در دو قسمت‬
‫تنظيم كردم‪ .‬قسمت اول تحت عنوان‪ :‬جوانان و بحران هویت‪ ،‬و قسمت دوم تحت‬
‫عنوان‪ :‬نقش سكوالریسم در بحرانآفریني‪ .‬به اميد اینكه مورد استفادهي عموم واقع‬
‫شود و صاحبان قلم و اهل نظر مندرجات آن را منصفانه و محققانه مورد نقد و بررسي‬
‫عالمانه قرار دهند و از این بابت نگارنده را رهين منت خویش گردانند‪.‬‬
‫پيشاپيش اذعان دارم كه این نوشتار خالي از عيب و نقص نيست‪ .‬چون گام نهادن‬
‫در این ميدان حساس و خطير‪ ،‬هم بضاعت و شایستگي علمي ميخواهد‪ ،‬هم دسترسي‬
‫به منابع و مراجع معتبر‪ ،‬هم زمان كافي براي تحقيق وافي‪ ،‬كه حقير از همهي آنها‬
‫بيبهره ام‪ .‬با این وصف با توكل بر خداي منان قدم در این ميدان نهادم‪ .‬از خداوند‬
‫منان خواستارم‪ ،‬توفيق را رفيق‪ ،‬و مرا در دنيا و آخرت مشمول رحمت خود قرار دهد‪.‬‬
‫و در روزي كه به‪:‬‬
‫‪( _            ‬شعراء‪-88 :‬‬ ‫‪+‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫‪« .)89‬روزي كه مال و فرزندان سودي نميبخشند بلكه تنها كسي كه با قلبي سالم (و‬
‫دور از شرك) به پيشگاه خدا آمده باشد»‪ .‬تعریف شده مأجور و مغفور واقع شوم‪.‬‬
‫و چون اداي حق مطلب در این رسالهي مختصر امكانپذیر نيست اميدوارم دیگر‬
‫دلسوزان دین و مليت آن را پيگيري و دنبال كنند و جوانب مختلفهي آن را زیر‬
‫ذرهبين تحقيق قرار دهند‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫قسمت اول‬
‫جوانان‪ ،‬بحران هويت‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬

‫جوانان و بحران هویت‬

‫یكي از معضلهاي اصلي بشر در جهان امروز‪ ،‬معضل «بحران هویت» است‪ .‬زیرا‬
‫تهدیدها و خطرهاي ناشي از آن بيشتر از هر كس متوجه نسل جوان و نوجوان ممالك‬
‫جهان سوم (بویژه ممالك مسلماننشين) است‪ .‬چون پاسخگو نبودن قرائت و تفسير‬
‫معمول‪ ،‬متداول و رسمي از نصوص دیني توسط شارحان و متوليان كنوني تبليغ و‬
‫تفسير دین‪ ،‬و اضمحالل پایههاي فرهنگ سنتي ملي از یك سو‪ ،‬و گرفتاري در‬
‫چنبرهي جاذبههاي شگفتانگيز علوم و تكنولوژي مدرن دنياي غرب از دیگر سو‬
‫باعث شده كه جوانان ما گرفتار نوعي خودباختگي و انفعال مأیوسانه شوند‪ .‬از اینرو‬
‫تغيير خطاب دیني و ارائهي تفسيري متناسب با نيازهاي عصر‪ ،‬و در عين حال نشأت‬
‫گرفته از عقالنيت اسالمي [از متون دست اول دیني (قرآن و سنت)] ضرورتي است‬
‫اجتنابناپذیر‪.‬‬
‫در واقع سنين جواني سنين دست و پنجه نرم كردن با هنجارها و ناهنجاریهاي‬
‫گوناگون زندگي‪ ،‬و سنين اميدها و آرزوها است‪ .‬لذا اگر فرد در این سن گرفتار یأس‬
‫و انفعال شود براي هميشه ناكام و مأیوس باقي خواهد ماند‪.‬‬
‫مزید بر علت دنياي سرمایهداري غرب و در رأس آن‪ ،‬كشور امپریاليستي امریكا‬
‫ميكوشد از كانال استفاده از فاكتور «نظم نوین جهاني» و فرایند «جهانيسازي»‬
‫الگوي فرهنگ و اندیشهي خود را به زور بر همهي جهان [بویژه جهان اسالم] تحميل‬
‫كند و اگر ملتي از پذیرش بدون قيد و شرط خواستههاي آنان ابا ورزد و در صدد‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫مقاومت و حفاظت از هویت دیني و ملي خود برآید باید مورد تهاجم نظامي واقع‬
‫شود و عالوه بر اینكه خود‪ ،‬خوار و ذليل و زبون گردد و ثروتهاي ملياش به تاراج‬
‫رود‪ ،‬باعث تنبيه دیگران و تسليم زبونانهشان نيز بشود‪ .‬جهان سرمایهداري غربي‬
‫آشكارا و بيپروا اعالم ميدارد كه خواهان تحميل الگوي فكري‪ ،‬فلسفي «ليبراليسم»‬
‫و سيستم حكومتي و نظام سياسي «دمكراسي» است [اما طبق تفسيري كه خود از‬
‫دمكراسي دارد و مناسب حال كشورها و ملتهاي مختلف ميداند] بر همهي جهان‬
‫است! غرب در صدد است از كانال ازدواج ميان فلسفهي ليبراليسم و سيستم حكومتي‬
‫دمكراسي‪ ،‬جوامع بشري را به سوي «سكوالریسم» سوق دهد و همهي انسانهاي‬
‫جهان را در طرز تفكر و تعقل و در روش زندگي «سكوالر» پرورش دهد و آنها را‬
‫طوري بار بياورد كه جز به این جهان و بهتر نمودن زندگي در آن [به عبارت دقيقتر‬
‫مسابقه در دنبالهروي و تقليد از غرب] به هيچ چيز دیگر فكر نكنند‪.‬‬
‫لغزش دنياي غرب در دامن سكوالریسم به دليل فقدان ایمان صحيح برگرفته از‬
‫وحي‪ ،‬طبيعي است تا بدین وسيله خود را از بحران دروني برهاند‪ .‬ولي این مقوله بر‬
‫جوامعي كه از پتانسيل قوي ایمان و معنویت بهرهمند‪ ،‬و در سایهي آن‪ ،‬از اطمينان‬
‫روحي برخوردارند‪ ،‬صدق نميكند‪.‬‬
‫به دليل اینكه پتانسيلهاي مقاومت در برابر اندیشههاي مادي غربي بيش از دیگران‬
‫در ميان مسلمانان مشاهده ميشود بيش از سایر ملل مورد هجوم استعماري فرهنگ‬
‫غربي قرار گرفتهاند‪ .‬غربيها با استفاده از روشهاي گوناگون ميخواهند این پتانسيل را‬
‫در نطفه خفه كرده و در درون آنها را بميرانند و وسایل تخریب اخالق و عقيده‬

‫‪6‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫تأثيري فراوان روي به ثمر رسيدن فرایند بيگانه نمودن مسلمانان با هویت خود دارند‪.‬‬
‫جهان غرب به خود حق ميدهد [و در این راستا از تمامي ابزارها و وسایل ارتباطات و‬
‫اطالعرساني مدرن چون اینترنت و ماهواره بهره ميگيرد] كه جهانيان را با هویت خود‬
‫بيگانه نماید و ایده و فرهنگ غرب را بر آنها تحميل كند و اگر این وسایل مؤثر واقع‬
‫نشد از قوهي قهریه استفاده نماید‪.‬‬
‫دنياي سرمایهداري برخالف هياهو و جار و جنجال تبليغاتيش‪ ،‬دو هدف اساسي‬
‫در وراي این تحركات موذیانه دنبال ميكند‪.‬‬
‫‪ .1‬بيگانه نمودن مردم جهان سوم با بنيانهاي فكري و ساختارهاي فرهنگي و‬
‫ارزشهاي دیني و ملي‪ ،‬و جایگزین كردن الگوي فرهنگي فكري اخالقي‬
‫سكوالر غربي‪.‬‬
‫‪ .2‬تاراج و غارت منابع طبيعي خدادادي و ثروتهاي خام زیرزميني مسلمانان‪ ،‬اما‬
‫زیر نام ارمغان دمكراسي و دفاع از حقوق بشر!‬
‫ناگفته نماند در عصر اطالعرساني مدرن‪ ،‬و در جهاني كه ماهواره‪ ،‬اینترنت‪،‬‬
‫سيستم پيشرفتهي دیجيتال و تكنولوژي پيشرفته‪ ،‬رُل اساسي در انتقال معلومات و‬
‫فرهنگ بازي ميكنند‪ ،‬تأثيرپذیري جهان عقبمانده از ایده‪ ،‬فرهنگ و اندیشهي جهان‬
‫پيشرفته و مدرن‪ ،‬طبيعي‪ ،‬بلكه اجتنابناپذیر است‪.‬‬
‫شایان ذكر است كه تبادل فرهنگي یك امر مطلوب و پسندیده است و دین اسالم‬
‫هميشه از آن استقبال كرده و ميكند‪ .‬ليكن آنچه تهدید تلقي ميشود و خطرناك‬
‫جلوه ميكند و از آن حذر داریم و دیگران را برحذر ميداریم‪ ،‬تحميل فرهنگ‬

‫‪7‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫مهاجم مقتدر از سوي صاحبان آن‪ ،‬و پذیرش بدون قيد و شرط آن و تقليد از خوب و‬
‫بد‪ ،‬غض و سمين آن از سوي مردم ممالك عقبمانده است‪ .‬چرا كه در گذشته نيز‬
‫مسلمانان از فلسفه و منطق یونان استفاده كرده و آن را به زبان عربي ترجمه كردهاند‪.‬‬
‫اما تحت تأثير نقاط منفي و شركآلود آن قرار نگرفتهاند بلكه بعد از تنقيح و تهذیب‬
‫آن و تطبيقش با اصول و موازین توحيدي آن را به خدمت اهداف خود درآوردهاند‪.‬‬
‫به تعبير دیگر‪ ،‬خود را در مقابل آن نباخته و از هویت دیني و ملي خویش دور‬
‫نشدهاند‪ .‬بر ما نيز الزم است اینچنين عمل كنيم و ضمن استفاده از دستآوردهاي‬
‫مثبت تمدن غربي‪ ،‬ارزشهاي اصيل خودي را پاس بداریم‪.‬‬
‫از اینرو تحليل و بررسي مقولهي «هویت» و مؤلفههاي آن هرچه بيشتر لزوم و‬
‫حتميت پيدا ميكند و بر جوانان [بویژه اهل قلم و اندیشه] الزم است هرچه بيشتر و‬
‫دقيقتر به تحليل و كاوش آن همت گمارند‪ .‬چون این چالش و معضل بيش از‬
‫دیگران در برابر آنها قرار دارد و خطر بيگانه شدن با هویت‪ ،‬بيشتر متوجه آنها است و‬
‫در آینده نيز آنها هستند كه باید تاوانش را بپردازند و خداي ناخواسته در صورت عدم‬
‫اهتمام‪ ،‬یا كم بها دادن به آن نتيجهي خسران ناشي از آن را تحمل كنند كه‬
‫جبرانناپذیر است‪.‬‬
‫اینجانب در پي احساس اهميت مسأله اقدام به نگارش این رساله نمودم‪ .‬هرچند‬
‫اذعان دارم كه نميتوان حق مطلب را نوشتهاي همچون این رسالهي مختصر ادا كند‪.‬‬
‫معالوصف اميدوارم باب موضوع را براي نقد و بررسي‪ ،‬خدمت اهل نظر و قلم گشوده‬

‫‪8‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫باشم‪ .‬به قول اعراب‪« ،‬ما اليدرك كله اليرتك كله» (‪.)1‬‬
‫پيشاپيش توفيق هدایت و درك حقيقت و بيان آن را از خدواند منان خواستارم‪.‬‬
‫إنه ويل التوفيق وعليه التكالن‪.‬‬

‫تعریف هویت‬

‫كالبدشكافي هویت از این رو ضرورت پيدا ميكند كه طرفداران گرایشهاي مختلف‬

‫فكري و سياسي پيرامون معني و مفهوم آن اختالفنظر فراوان پيدا كرده و به ارائهي‬
‫تعاریف گوناگون از آن برخاستهاند‪ .‬ما مسلمانان به لحاظ اینكه در حوزهي فرهنگ‬
‫اسالمي مياندیشيم و براساس آن پيرامون اشياء حكم صادر ميكنيم طبيعي است كه‬
‫تعریف مخصوص خود را از واژگان داشته باشيم‪.‬‬
‫دكتر محمد عماره ميگوید‪« :‬هویت هر چيز در فرهنگ و عرف اسالمي مأخوذ‬
‫از «هوهو»‪ ،‬و عبارت از جوهر و هسته‪ ،‬و حقيقت و لب آن است‪ .‬هویت انسان یعني‬
‫جوهر و هسته و حقيقت و لب انسان و آنچه كه انسان بوسيلهي آن انسان ميشود و از‬
‫بقيهي حيوانات امتياز پيدا ميكند‪ .‬و این تعریف در مورد فرهنگ و تمدن و سایر‬
‫اشياء نيز صادق است»‪.2‬‬
‫به تعبير دیگر‪ ،‬هویت را ميتوان به اثر انگشت تشبيه كرد‪ .‬زیرا چنانكه از كانال اثر‬
‫انگشت اشخاص را شناسایي ميكنيم هویت نيز «موجب شناسایي شخص یا چيزي‬

‫‪ -1‬آنچه همهاش درك نشود نبايد همهاش ترك شود‪.‬‬

‫‪ -2‬حرب المصطلحات بين اإلسالم والغرب‪ ،‬ص ‪.181‬‬
‫‪9‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫ميشود»‪.1‬‬
‫نكتهي قابل توجه اینكه‪ ،‬در هر چيزي «ثوابت» و «متغيرات» وجود دارد و تنها‬
‫آن دسته از صفات و خصوصيات اشياء كه ثابت هستند در شناسایي هویت آنها مؤثر‬
‫واقع ميشوند‪ .‬زیرا صفات مؤثر در هویتآفریني صفاتي هستند كه زمان و مكان‬
‫تأثيري بر آنها نميگذارند‪ .‬هر وصفي كه تغييرپذیر باشد نقشي در هویتآفریني‬
‫ندارد‪ .‬دكتر محمد عماره ميگوید‪« :‬هویت‪ ،‬ویژگي ثابت و غيرمتغيّري است كه‬
‫همواره تجدد پيدا ميكند بدون اینكه حقيقت و ماهيت آن تغيير كند و باعث‬
‫تشخيص شيئي از سایر اشياء ميگردد ‪.2»...‬‬

‫اقسام و مؤلفههاي هویت‬

‫تحليلگران و محققان علوم اجتماعي‪ ،‬هویت را به اعتبار وصفي كه در پي آن ميآید‬

‫به اقسام مختلف سياسي‪ ،‬فرهنگي‪ ،‬ملي‪ ،‬قومي‪ ،‬دیني‪ ،‬مذهبي‪ ،‬اجتماعي و ‪ ...‬تقسيم‬
‫كردهاند كه به عنوان خميرمایه و عنصر اصلي در آفرینش و بافت همهي آنها نقش‬
‫اساسي دارد‪ .‬چرا كه هویت یك فرهنگ یا ملت یا قوم همان عنصر اصلي پدید‬
‫آورنده و حافظ آن است اما در ميان همهي عناصر‪ ،‬دو عنصر «دین» و «مليت» بيش‬
‫از سایرین در ساخت هویت یك قوم مؤثر هستند‪ .‬لهذا در این رساله به تبيين هویت‬
‫دیني و ملي و بيان مؤلفههاي پدیدآورندهي این دو ميپردازیم‪.‬‬

‫‪ - 1‬فرهنگ زبان فارسي‪ ،‬مهشيد مشيري‪ ،‬ص ‪.1177‬‬

‫‪ - 2‬حرب المصطلحات‪ ،‬ص ‪.181‬‬
‫‪10‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫هويت ديني‬
‫دین در طول تاریخ به عنوان یك عنصر نهضتساز و فرهنگآفرین در ميان انسانها‬
‫مطرح بوده است و سازنده و مولد تمدن اقوام و ملل به شمار ميرود‪ .‬دین پناهگاهي‬
‫است كه انسان به هنگام قطع اميد از تمامي تعلقات‪ ،‬در سایهي آن به ساحل امن و‬
‫اطمينان ميرسد و احساس خوشبختي مينماید‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬دین اسالم به عنوان آخرین و كاملترین دین وحياني جوهر و خميرمایهي‬
‫فرهنگ و تمدن مسلمانان به شمار ميآید‪ .‬به قول دكتر محمد ستوده‪« :‬اگر منطق‬
‫حاكم بر رقابت منابع هویتساز را در چهار عرصهي قوت نظري‪ ،‬كشش احساسي‪،‬‬
‫قدرت و پيوند به اعتقاد بدانيم آموزههاي اسالمي به دليل انطباق آن با فطرت انسانها‬
‫ميتوانند منبع هویتساز فراگير و جهانشمول محسوب شوند»‪.1‬‬
‫چنانكه قبالً اشاره كردیم ما مسلمانان در حوزهي فرهنگ و چهارچوب اندیشهي‬
‫اسالمي قلمفرسایي ميكنيم از اینرو الزم است قبل از هر چيز عناصر مؤلفهي دین را‬
‫بشناسيم و مميزههاي هویت دیني خود را برشماریم‪ ،‬و از آنها مثل جان خود حفاظت‬
‫بورزیم حتي حاضر به نثار جان در پاي آنها باشيم‪.‬‬

‫دین و مؤلفههاي آن‬

‫دین به معناهاي گوناگوني بسان اطاعت‪ ،‬جزا‪ ،‬حساب‪ ،‬سلطان و ملك‪ ،‬قضا و حكم و‬
‫عادت و شأن آمده است‪ .‬واژهي دین نزد اعراب یعني رابطه و عالقه ميان دو طرف كه‬
‫یكي از آنها به تعظيم دیگري و انقياد در برابر او ميایستد و آن یكي مالك و‬

‫‪ - 1‬جهانشمولي اسالم و جهانيسازي‪ ،‬مجموعهي مقاالت‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪.376-375‬‬

‫‪11‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫حكمران تلقي ميشود‪.1‬‬
‫«دین یعني راه و روشي كه خداوند آن را وضع كرده و انسانها را در اعتقاد به‬
‫سوي حق و در رفتار و معامالت به سوي خير رهنمون ميشود»»‪.2‬‬
‫سه عنصر ایمان‪ ،‬اسالم و احسان‪ ،‬مؤلفههاي اصلي دین اسالمي به شمار ميروند‬
‫كه ابعاد «عقيده» و «شعيره» و «شریعت» را دربر ميگيرند‪.‬‬
‫این سه عنصر در حدیث رسول خدا ص موسوم به حدیث جبرائيل توضيح داده‬
‫شدهاند‪.‬‬
‫ات يَوٍم إِذ‬ ‫اّلل ‪ ‬ذَ َ‬ ‫ول ِ‬ ‫ال‪ :‬بَينَما َنن ِعن َد رس ِ‬
‫َ‬ ‫اب‪ ،‬اَنه قَ َ َ‬ ‫صةَ ع َمر ب ِن الَط ِ‬
‫« َعن اَِب َحف َ َ‬
‫اب َش ِديد َس َو ِاد الش َع ِر الَ ي َرى َعلَي ِه أَثَر الس َف ِر َوالَ يَع ِرفه ِمنا‬ ‫اض الثِيَ ِ‬ ‫طَلَ َع عَلَينَا َرج ٌل َش ِديد بَيَ ِ‬
‫ال ََي‬ ‫ض َع َكفي ِه َعلَى فَ ِخ َذي ِه ُث قَ َ‬ ‫اّلل ‪ ‬فَأَسنَ َد ركبَتَي ِه إِ ََل ركبَتَي ِه َوَو َ‬ ‫ول ِ‬ ‫َح ٌد َحَّت َجلَس إِ ََل رس ِ‬
‫َ َ‬ ‫أَ‬
‫يم الصالَةَ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ُمَمد أَخِِبِِن َع ِن ا ِإلسالَِم قَ َ‬
‫ال‪« :‬أَن تَش َه َد أَن الَ إلَهَ إال اّلل َوأَن ُمَمدا َرسول اّلل َوتق َ‬
‫ت‪ .‬فَ َع ِجبنَا إِلَي ِه‬
‫ص َدق َ‬ ‫ال‪َ :‬‬ ‫ت إِلَي ِه َسبِيال»‪ .‬قَ َ‬ ‫ت إِ ِن استَطَع َ‬ ‫ضا َن َوََتج البَي َ‬ ‫وم َرَم َ‬
‫َوت ؤت َى الزَكاةَ َوتَص َ‬
‫ِ‬
‫ّلل َوَمالَئِ َكتِ ِه َوكتبِ ِه َورسلِ ِه َواليَوِم‬
‫ال‪« :‬أَن ت ؤِمن ِِب ِ‬
‫َ‬
‫ال أَخِِبِِن َع ِن ا ِإليَ ِ‬
‫ان قَ َ‬ ‫ص ِدقه ُث قَ َ‬ ‫يَسأَله َوي َ‬
‫ال فَأَخِِبِِن َع ِن ا ِإلحس ِ‬ ‫ِ‬
‫اآلخ ِر َوال َق َد ِر كلِ ِه َخ ِْيهِ َو َش ِرهِ»‪ .‬قَ َ‬
‫ال‪« :‬أَن تَعب َد اّللَ‬ ‫ان قَ َ‬ ‫َ‬ ‫ت‪ .‬قَ َ‬ ‫ص َدق َ‬‫ال‪َ :‬‬
‫اك‪( .»...‬رواه مسلم)‪.‬‬ ‫ك تَ َراه فَِإن ََل تَكن تَ َراه فَِإنه يَ َر َ‬ ‫َكأَن َ‬
‫«از ابوحفصه عمر بن خطاب س روايت شده كه فرمود‪ :‬در حالي كه روزي در‬
‫خدمت رسول خدا ص نشسته بوديم ناگهان مردي بر ما وارد شد كه لباسي بس سفيد به‬
‫تن داشت و موهايش به شدت سياه بود‪ ،‬و هيچيك از ما او را نشناختيم و اثري از مسافر‬

‫‪ - 1‬الموسوعة اإلسالمية العامة‪.‬‬

‫‪ - 2‬الموسوعة اإلسالميّة المعاصرة‪.‬‬
‫‪12‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫بودن بر وي پيدا نبود‪ .‬در كنار رسول خدا نشست و زانوي خود را به زانوي رسول خدا‬
‫چسبانيد و دو دست خود را بر رانهاي او گذاشت و گفت‪:‬‬
‫اي محمد‪ ،‬به من بگو كه اسالم چيست؟ رسول خدا ص فرمود‪ :‬اسالم اين است كه‬
‫شهادتين (أشهد أن ال إله إال اهلل وأشهد أن محمداً رسول اهلل) بر زبان آوري‪ ،‬و نمازها را بر‬
‫پا بداري و زكات (مال) را اخراج كني و روزهي رمضان را بگيري‪ ،‬و در صورت‬
‫استطاعت و توان‪ ،‬فريضهي حج را انجام دهي‪.‬‬
‫گفت‪ :‬راست گفتي؟ تعجب كرديم از اينكه از او سؤال كرد و او را تصديق نمود‪.‬‬
‫گفت‪ :‬مرا از ايمان خبر بده؟ گفت‪ :‬اين است كه به خدا و مالئكه و كتابها و‬
‫پيغمبران خدا و روز قيامت ايمان داشته باشي و به قضا و قدر اعم از خير و شر ايمان‬
‫داشته باشي‪ .‬گفت‪ :‬راست گفتي‪ ،‬حال به من بگو احسان چيست؟ گفت‪ :‬خداوند را چنان‬
‫عبادت كني انگار او را ميبيني اگر تو او را نميبيني او تو را خواهد ديد‪.» ...‬‬
‫بنابراین تعریف‪ ،‬دین یك ایدئولوژي شامل و فراگير است كه همهي ابعاد زندگي‬
‫را در حوزهي خود جاي ميدهد‪ .‬و مأموریت آن تنظيم رابطهي انسان با خدا‪ ،‬و با‬
‫هستي و با انسان و با نفس خودش است‪.‬‬
‫لذا هویت دیني مسلمان بسي گستردهتر از این است كه در ایجاد رابطه ميان انسان‬
‫و خدا خالصه شود بلكه همهي جوانب زندگي را دربر ميگيرد‪ .‬دین به عنوان یك‬
‫قانون فراگير‪ ،‬فرهنگ و تمدن ميآفریند‪ .‬در دین اسالم عالوه بر احترام براي سنتهاي‬
‫اصيل و ثابت كه در اصطالح اهل اصول از آنها به «وحي» تعبير ميشود با استفاده از‬
‫فرایند اجتهاد‪ ،‬نصوص پویایي خود را حفظ ميكنند و اهل نظر در هر زمان و مكاني‬
‫احكام جزئي متناسب با شرایط و اوضاع را از كليات نصوص استخراج مينمایند‪.‬‬
‫با این وصف وقتي سخن از هویت دیني مسلمانان به ميان ميآوریم در واقع‬
‫‪13‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫فرهنگ و تمدن اسالمي و جایگاه وحي در اسالم و اصول اجتهاد را بررسي ميكنيم‪،‬‬
‫و در پرتو این بررسي و تحقيق مؤلفههاي هویت دیني خود را بيان مينمائيم كه امري‬
‫است بس خطير‪ .‬نكتهي قابل توجه دیگر اینكه كسان بسياري‪ ،‬وقتي وارد حوزهي‬
‫دینپژوهي ميشوند ميان دین و فكر دیني تفاوت نميگذارند كه این پدیده باعث در‬
‫خطا افتادن آنها ميشود و لطمات جبرانناپذیري به دین ميرساند و به گمانم باعث‬
‫دینگریزي و دینستيزي افراد فراواني ميشود‪.‬‬

‫دین و فكر دیني‬

‫در یك كالم مختصر‪ ،‬دین بر هر آنچه كه خداوند فرو فرستاده و حضرت محمد ص‬
‫آن را تبيين فرموده اطالق ميشود كه وحي و معصوم و ثابت است‪ ،‬اما فكر دیني‬
‫عبارت از تلقي انسانها از دین و نحوهي فهم و قرائت آنها از نصوص وحياني است كه‬
‫معصوم و ثابت نيست‪ .‬دین واحد است ولي فكر دیني متعدد‪ .‬دین خدائي است ليكن‬
‫فكر دیني بشري‪.‬‬
‫در اینجا كه از هویت دیني سخن ميرانيم نباید از این نكته غافل بمانيم كه هویت‬
‫دیني برگرفته از نصوص‪ ،‬با هویت دیني برگرفته از فهم آنها فرق ميكند‪ .‬آنچه مورد‬
‫اهتمام اینجانب است هویت دیني برگرفته از فكر دیني است‪ .‬یعني فرهنگ و تمدن‬
‫اسالمي را در روشنایي نصوص وحياني و با استفاده از ابزار اجتهاد مورد تحقيق قرار‬
‫دادهایم‪.‬‬
‫الزم به یادآوري است كه تبيين و فهم انسان معصوم و خالي از اشكال نيست و‬
‫تنها حكایت فهمي است كه صاحب آن با استفاده از گردش در محصوالت اندیشهي‬

‫‪14‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫مسلمانان و دقت در نصوص در حوزهي دینشناسي بدان رسيده است‪ .‬در مبحث‬
‫مؤلفهي عصري شدن این مبحث را بيشتر پي ميگيریم‪.‬‬

‫مؤلفههاي هويت ديني‬

‫آنچه در این نوشتار مورد نظر ميباشد هویت دیني برگرفته از نصوص دین (قرآن و‬
‫سنت) و اندیشهي دیني (تلقي و فهم انسانها از دین) است كه از تحقيق پيرامون‬
‫نصوص و نتایج تعقل و خردورزي مسلمانان بدست آمده است و باعث شده مسلمانان‬
‫فرهنگ و تمدني جدا و ممتاز از سایر جوامع داشته باشند‪ .‬مؤلفههاي تشكيلدهنده و‬
‫سازندهي هویت دیني در امور زیر خالصه ميشوند‪:‬‬

‫‪ .1‬فرهنگ‬
‫فرهنگي در اینجا مورد توجه و نظر ما است كه دین پایهگذار و آورندهي آن است و‬
‫محققان مسلمان از نظر كاركرد و معنيبخشي آن را چنين تعریف كردهاند‪:‬‬
‫«راهكار و برنامهاي كه دین اسالم براي پرورش روح‪ ،‬جسم و عقل انسان و‬
‫نحوهي روابط متقابل ميان اقشار و گروههاي مختلف جامعه تنظيم كرده است»‪.1‬‬
‫ذكر این نكته خالي از فایده نيست كه برخي از اندیشمندان تحت تأثير فرهنگ‬
‫غرب معتقد هستند كه دین در هر جامعهاي ساخته و پرداختهي فرهنگ افراد آن‬
‫جامعه است‪ .‬حتي برخي تحت تأثير مكاتب فكري غربي وحي اسالمي را معلول‬
‫فرهنگ اعراب زمان ظهور اسالم‪ ،‬و مولود افكار و اندیشهي حضرت محمد ص‬

‫‪ - 1‬حرب المصطلحات بين اإلسالم والغرب‪ ،‬ص ‪.182‬‬

‫‪15‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫ميدانند‪ .‬از اینرو‪ ،‬عقيده دارند دین اسالم در حوزهي اندیشه و تفكرات اعراب‬
‫بوجود آمده و رشد كرده است و قرآن بازتاب خياالت و افكار محمد ص است! این‬
‫عده تحت تأثير اندیشههاي ماتریاليستي منكر توانائي دین بر فرهنگ و تمدنسازي‬
‫هستند و پایهگذاري قويترین فرهنگ بشري را توسط اسالم مردود ميدانند‪ .‬تفصيل‬
‫این موضوع از حوصلهي این نوشتار خارج است‪.‬‬
‫الزم به ذكر است كه هيچ واژهاي به اندازهي فرهنگ دستخوش تحریف و تبدیل‬
‫و تحميل معاني مختلف نگردیده است و هر قوم و ملتي و پيروان هر دیني معني‬
‫خاصي از آن ارائه كردهاند‪ .‬ضمن اینكه هر محقق و پژوهشگري آن را در معناي‬
‫خاص مورد نظر خود به كار گرفته و ميگيرد‪ .‬لذا ارائهي یك تعریف جامع و‬
‫همهپذیر از آن محال و غيرممكن است‪ .‬آنچه در این نوشتار مد نظر ميباشد بيان این‬
‫نكته است كه فرهنگ نشأت گرفته از دین اولين مؤلفهي هویت دیني هر قوم و ملتي‬
‫به شمار ميرود‪.‬‬

‫‪ .2‬مدنیت‬
‫مدنيت عبارت از ساختارهاي اقتصادي و راهكارهاي رشد تكنولوژي‪ ،‬مكانيزمهاي‬
‫توسعه و پيشرفت مادي یك مملكت یا ملت‪ ،‬در ابعاد مختلف زندگي است‪.‬‬
‫براساس این تعریف‪ ،‬جامعهاي كه از نظر مادي و صنعتي پيشرفته‪ ،‬خالق و‬
‫توسعهیافته باشد یك «جامعهي مدني» است هرچند در اصطالح سياسي متعارف‬
‫امروزي معني و مفهوم جامعهي مدني بسي گستردهتر از این است‪ .‬و شامل توسعه در‬
‫ابعاد سياسي‪ ،‬فرهنگي‪ ،‬فكري و حقوقي زندگي یك ملت ميشود‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫علي اي حال؛ مدنيت مؤلفهي دوم هویت است‪ .‬جامعهشناسان و محققان عقيده‬
‫دارند «تمدن» از تركيب «فرهنگ و مدنيت» بوجود ميآید و تمدن اسالمي‬
‫محصول فرهنگ و مدنيت اسالمي است‪ .‬در یك عبارت تمدن هر قوم و ملتي‬
‫محصول ساختار فرهنگي و چگونگي شرایط مادي آن قوم و ملت است‪.‬‬
‫براساس این تعریف یك ملت فرهنگي را در صورتي كه از حيث شرایط مادي‬
‫عقب مانده باشد نميتوان متمدن ناميد‪ .‬همچنين یك ملت پيشرفته و مدني اگر از‬
‫حيث فرهنگي عقبمانده باشد متمدن نيست‪.‬‬
‫اما محققان ماديگرا‪ ،‬تمدن را مرادف توسعهي شرایط مادي ميدانند و براساس‬
‫آن جوامع غربي توسعهیافته را متمدن ميخوانند و تنها توسعهي اقتصادي و رشد‬
‫تكنولوژي را عامل متمدن بودن ميدانند‪.‬‬
‫گروهي دیگر درست در نقطهي مقابل قرار گرفته و ميگویند‪ :‬تمدن معلول و‬
‫مولود شرایط فرهنگي است و ربطي به تكنولوژي و توسعهي اقتصادي ندارد‪ .‬در واقع‬
‫این دو تعریف هر دو ناكامل و غيرصحيح هستند‪ .‬زیرا فرهنگ و مدنيت به مثابهي دو‬
‫بال تمدن هستند و در صورت فقدان یكي از این دو‪ ،‬امكان متمدن بودن یك ملت‬
‫وجود ندارد‪.‬‬
‫خالصه‪ :‬آنچه در تعاریف كالسيك غربي آمده؛ كه واژهي جوامع متمدن را براي‬
‫كشورهاي پيشرفته و توسعهیافتهي سرمایهداري [و تا چند سال پيش سوسياليستي]‬
‫اطالق ميكردند و ميكنند تعریف صحيح و جامع «تمدن» نيست بلكه زادهي اندیشه‬
‫و فرهنگ مادي غربي است‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫سؤال‪ :‬چگونه مدنيت بعنوان یكي از شاخصهاي معرف هویت دیني (اسالمي)‬
‫تلقي ميشود؟‬
‫ج‪ :‬اگر نگاهي به گذشتهي تاریخ پر فراز و نشيب امت اسالمي بيندازیم درميیابيم‬
‫كه مسلمانان در دوران مجد و عظمت و اقتدار خویش [در تمامي حوزههاي زندگي]‬
‫پایههاي مدنيت بشري را بر این كرهي خاكي بنا نهادند و در پرتو بهرهگيري از تعاليم‬
‫وحي تحولي بس شگرف و عظيم در نحوهي زندگي بشریت بوجود آوردند‪ .‬دنياي‬
‫جدیدي ساختند كه از هر حيث با دنياي كهن قبل از ظهور دین اسالم و دنياي بعد از‬
‫افول تمدن اسالمي فرق دارد‪ .‬دنيایي كه در آن‪ ،‬ميان دین و دنيا‪ ،‬عقل و وحي‪،‬‬
‫مادیات و معنویات‪ ،‬تعادل و تفاهم بوجود آمده بود‪ ،‬از اینرو است كه مدنيت را یكي‬
‫از شاخصهاي هویت دیني به حساب ميآوریم‪.‬‬

‫‪ .3‬سنّتهاي اصیل‬
‫سومين مؤلفهي هویت دیني آن دسته از اصول و مباني فكري و عقيدتي هستند كه در‬
‫وحي (قرآن و سنت) تجلّي پيدا ميكنند‪ .‬حفاظت از اصول‪ ،‬احترام براي آنها ویژهي‬
‫پيروان آیين اسالم نيست بلكه در هر دیني (وحياني یا عقالني) اصول و مباني وجود‬
‫دارد كه حفاظت از آنها و احترام و تقدیس آنها بر پيروان آن دین‪ ،‬و التزام به مبادي‬
‫آنها بر اتباع آن الزم و ضروري است‪.‬‬
‫در دین اسالم اصولي (اعتقادي‪ ،‬عبادي‪ ،‬معامالتي‪ ،‬اجراي حدود و ‪ )...‬وجود دارد‬
‫كه دستكاري و تغيير آنها به هيچ وجه [براي مسلمانان] جایز نيست و هر چه زمان‬
‫بگذرد و شرایط تغيير كند باز هم این اصول ثابت خواهند ماند‪ .‬البته در همهي ادیان و‬

‫‪18‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫مكاتب فكري و اعتقادي و فلسفي‪ ،‬اصول ثابت و غيرمتغيري وجود دارد كه عامل‬
‫زمان و مكان تغييري در آنها بوجود نميآورد‪.‬‬
‫وحي جوهر دین و مهمترین ركن آن است و با گذشت زمان تغيير نميكند اما‬
‫نحوهي تفسير و استنباط احكام جزئي از قواعد كلي آن‪ ،‬هميشه در تغيير است و‬
‫دانشمندان از كانال «اجتهاد» همواره احكام جدید از نصوص وحي استخراج‪ ،‬و فكر‬
‫دیني را امروزي ميكنند‪.‬‬

‫‪ .4‬عصري شدن‬
‫در دین اسالم اضافه بر اصول و مباني ثابت كه محدود هستند و با گذشت زمان تغيير‬
‫نميكنند‪ ،‬متغيرات فراوان و غيرمحدودي وجود دارند كه دینداران به اقتضاي شرایط‬
‫زماني و مكاني از اصول و قواعد ثابت استخراج و استنباط ميكنند‪ .‬فرایند استخراج‬
‫جزئيات از اصول كلي در عرف علماي اسالمي اجتهاد نام دارد كه باب آن تا روز‬
‫قيامت بر دو لنگهاش بر روي افراد واجد شرایط باز است‪ .‬بعضي از افراد امروزه‬
‫پدیدهي جواز قرائتهاي گوناگون از دین را كه زادهي شرایط فكري و فرهنگي‬
‫غربي‪ ،‬و محصول نگرش غربيها به دین (مسيحيت) است‪ ،‬معادل «اجتهاد در اسالم»‬
‫ميدانند و براساس آن مدعي جواز قرائتهاي مختلف از متن و نصوص دیني‬
‫ميشوند‪ .‬ولي جواز قرائتهاي مختلفه از متون دیني را با اجتهاد مرادف شمردن به‬
‫هيچ وجه درست نيست چون اجتهاد اسالمي تنها شامل متغيرات و احكام جزئي‬
‫مستخرج از كليات و اصول ميشود و هيچ مجتهدي در مقابل نص حق اجتهاد ندارد‬
‫در حالي كه پدیدهي قرائتها از متون دیني‪ ،‬ثوابت و متغيرات دیني را مثل هم دربر‬

‫‪19‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫ميگيرد‪ .‬حتي برخي از مدعيان آن صریحاً خواستار تغيير نصوص و امروزي كردن‬
‫آنها هستند‪ .‬منادیان جواز قرائتهاي مختلفه ثوابت و متغيرات را مثل هم مورد نقادي‬
‫قرار ميدهند و اجتهاد در اصول ثابت را به بهانه قرائت نوین جایز ميدانند كه تفصيل‬
‫این مبحث از حوصلهي این مقاله خارج است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬اجتهاد امري است درون‬
‫دیني و محصول تعقل و خردورزي اندیشمندان دیندار در متون دیني و نصوص وحي‪،‬‬
‫در حالي كه پدیدهي جواز قرائتها زادهي اندیشه و عقالنيت غربي است و با دیني‬
‫كه در غرب وجود دارد همخواني دارد‪.‬‬
‫به نظر ميرسد به جاي استعمال قرائتها از دین‪ ،‬استفاده از تركيب «تجدید تفكر‬
‫دیني» كه ریشهي اسالمي دارد و از حدیث رسول خدا‪ 1‬ص استفاده ميشود‬
‫صحيحتر و جامعتر است‪.‬‬
‫چنانكه قبالً توضيح دادیم‪ ،‬در حوزهي دینداري و دینباوري با دو امر مواجه‬
‫هستيم كه درهمآميختن آنها به هيچ وجه صحيح نيست‪ .‬ولي بسياري از دینداران آنها‬
‫را قاطي كرده و در تعيين حوزه و حریم هر كدام به اشتباه درافتادهاند و این امر منشأ‬
‫تفرق و اختالفات فراواني ميان مسلمانان شده است‪ .‬این دو امر عبارتند از «دین» و‬
‫«فكر دیني»‪.‬‬
‫منظور از امروزي كردن فكر دیني یعني آن را با عصر همگام كردن و تطبيق دادن‬
‫و به اقتضاي نياز زمان و مكان احكام جزئي را از نصوص و قواعد ثابت استخراج‬
‫كردن‪ .‬امروزي كردن فكر دیني غير از نو كردن دین است چون دین را نميتوان تغيير‬

‫سنَ ٍة َمن يُج َِد ُد لَهَا دِينَهَا»‪« .‬خداوند‬ ‫ث ِل َه ِذ ِه األ ُ َّم ِة َ‬

‫علَى َرأ ِس ك ُِل مِ ائ َ ِة َ‬ ‫َّللاَ يَبعَ ُ‬
‫‪ - 1‬اشاره به حديث‪« :‬إِنَّ َّ‬
‫در رأس هر صد سال كسي را براي اين امت برميانگيزد كه امر دينش را تجديد كند»‪.‬‬
‫‪20‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫داد‪ .‬فرایند امروزي كردن فكر دیني را ميتوان «تجدید فكر دیني» یا تلفيق ميان‬
‫«سنت و عصر» یا «عقل و وحي» نام برد‪ .‬جاودانگي اسالم و شایستگي آن براي‬
‫همهي زمانها و مكانها ناشي از وجود تجدید و اجتهاد در فكر دیني است‪ .‬اما وقتي‬
‫وارد حوزهي دینپژوهي ميشویم باید هوشيار باشيم كه به بهانهي حفاظت از اصول‬
‫گرفتار جمود و انحطاط فكري نشویم و به بهانهي جواز تجدید ثوابت و اصول مقدس‬
‫را به زیر تيغ تيز نقد نكشيم و مرز این دو را از هم تمييز دهيم و تفكيك كنيم‪.‬‬

‫نتيجه‬

‫از مباحث فوق نتيجه ميگيریم كه «هویت دیني ما مسلمانان‪ ،‬عبارت از فرهنگ و‬
‫تمدني است كه زادهي هدایت و راهنمایي تعاليم وحياني (قرآن و سنت) و‬
‫دستآوردهاي اجتهاد و عقل بشري است‪ .‬عقل و وحي هركدام تأثير خود را بر‬
‫پيدایش و ظهور تمدن اسالمي داشته و دارند و كساني كه به هر بهانهاي ميخواهند‬
‫یكي از این دو را نادیده بگيرند یا اهمال كنند‪ ،‬در واقع‪ ،‬حقيقت تمدن اسالمي را‬
‫نشناختهاند یا آگاهانه درصدد هستند جوانان را با هویت دینيشان بيگانه كنند‪.‬‬

‫پاسخ به يك شبهه‬
‫بعضي ادعا ميكنند كه هویت دیني كردها را باید در آیين زرتشتي جستجو كنيم‪.‬‬
‫چون قبل از اینكه دین اسالم ظهور كند و ملت كُرد آن را بپذیرد كردها پيرو آیين‬
‫زرتشت بودهاند‪ .‬بنابراین اگر درصدد بازگشت به هویت دیني و احياي آن برآیيم باید‬
‫حول تعاليم زرتشت به تحقيق بپردازیم و فرهنگ مجوسي و زرتشتي را زنده كنيم و‬
‫‪21‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫آتشپرستي را كه نماد این فرهنگ و دیانت است رواج دهيم‪ .‬این عده ادعا ميكنند‬
‫اعراب آیين اسالم را با حكم شمشير بر ملت كُرد تحميل كرده و فاتحان اعراب هنگام‬
‫اشغال كردستان‪ ،‬كردها را انفال‪ 1‬كردهاند!؟ در پاسخ ميگویيم‪ ،‬واژهي دین در قرآن‬
‫و‪2‬در فرهنگ اندیشمندان مسلمان‪ ،‬اگر بصورت مطلق ذكر شود‪ ،‬شامل دین حق و‬
‫باطل ميشود‪ .‬خداوند متعال از همهي نحلهها و كيشها به عنوان دین یاد كرده است‪.‬‬
‫خطاب به كفار ميگوید‪:‬‬
‫‪( _    +‬كافرون‪.)6 :‬‬
‫كيش آنها را دین مينامد ولي تنها دیني را تأیيد ميكند كه متصف به صفت حق‬
‫باشد و این دین دیني است كه خداوند از آن رضایت دارد و پيغمبران خود را مأمور‬
‫ابالغ آن نموده است‬
‫‪( _‬مائده‪« .)3 :‬اسالم را به عنوان دین براي شما‬ ‫‪  +‬‬

‫پسندیدم»‪.‬‬

‫‪ - 1‬انفال جمع نفل‪ ،‬يك واژهي قرآني به معناي غنيمت است‪ .‬بعضي آن را بر سهمي از غنائم اطالق‬
‫كردهاند كه قبل از تقسيم براي اشخاص حاصل ميشود‪ .‬بعضي ديگر گفتهاند‪ :‬عبارت از مالي‬
‫است كه بدون جنگ و خونريزي براي مسلمانان حاصل ميشود‪ ،‬نَ ْفل در اصل به معناي زيادت‬
‫است و بر اعمال و عباداتي سواي واجب اطالق ميشود‪« .‬مفردات راغب» اما رژيم ضداسالم و‬
‫ضد كرد بعث عراق‪ ،‬بر عمليات نابودي جمعي اكراد [كه در مناطق مختلف كردستان بخصوص‬
‫«گرميان» صورت گرفت] نام انفال نهاد‪ ،‬از آن زمان اين مصطلح قرآني در ميان كردها به‬
‫عنوان يك واژهي منفور و مذموم شهرت پيدا كرده‪ ،‬و حكايتكنندهي دردها و رنجها و قتلهايي‬
‫است كه ملت مظلوم كرد از دست رژيم بعث ديدهاند‪ .‬تا آنجا كه هر حركت نسلكشي و مذموم در‬
‫اصطالح سياسي ناسيوناليستهاي كرد انفال نامگذاري ميشود‪ .‬‬
‫‪ 2‬اشخاص و جريانهاي الحادي و افراطي با استفاده از واژهي انفال به شدت بر اسالم ميتازند و‬
‫حركت آزادسازي صدر اسالم را كه توسط اصحاب رسولهللا ‪ ‬انجام گرفته و باعث آزادي ملتها‬
‫(از جمله ملت كرد) گرديده‪ ،‬انفال نام مينهند و دشمني خود با اسالم را زير لفافهي تفسير غلط آن‬
‫مخفي نگه ميدارند‪.‬‬
‫‪22‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬

‫‪            +‬‬

‫‪( _ ‬صف‪« .)9 :‬او‪ ،‬آن خدایي است كه فرستاده و پيغمبر خویش (محمد‬
‫ص) را همراه با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر همهي ادیان برتري و تفوق‬
‫بدهد»‪.‬‬
‫روي این اصل سایر ادیان سواي اسالم خواه وحياني تحریف شده یا عقالني و‬
‫فلسفي‪ ،‬ادیان باطل هستند و خداوند به هيچ وجه از آنها راضي نيست و آنها را تأیيد‬
‫نميكند‪ .‬و آیين زرتشت نيز‪ ،‬داخل حوزهي ادیان باطل است‪ .‬و اگر ملت كُرد قبل از‬
‫پذیرش اسالم به دليل عدم معرفت حق پيرو آن بوده دليل نميشود هویت دیني ملت‬
‫كرد را بدان ارجاع دهيم‪ .‬چون در واقع ملت ما آن هنگام از هدایت خداوند دور بوده‬
‫و در وادي سرگرداني اعتقادي بسر برده است‪ .‬اما بعد از آشنا شدن با آیين اسالم و‬
‫پذیرش آن از سر اختيار و رضایت و معرفت هدایت آسماني‪ ،‬دین اسالم هویت دیني‬
‫ملت كرد را تشكيل ميدهد نه دین زرتشت و غيره‪.‬‬

‫هويت ملي‬
‫بعد از توضيح مختصري كه پيرامون هویت دیني و مؤلفههاي آن داده شد‪ ،‬الزم است‬
‫هویت ملي و مؤلفههاي آن را تحليل و بررسي كنيم تا معلوم شود چه چيزهایي اصول‬
‫و مباني ملي ما محسوب ميشوند‪.‬‬
‫ذكر این مبحث وقتي اهميت پيدا ميكند كه بدانيم برخي از نویسندگان ادعا‬
‫ميكنند در اسالم توجهي به هویت ملي نشده و راهكاري براي قضایاي ملي وجود‬
‫ندارد در نتيجه براي حل این قضایا باید به راهكارهاي دیگر متوسل شویم‪.‬‬
‫‪23‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫تحقيقات نشان ميدهد كه سه عنصر ميتوانند به عنوان مؤلفههاي تشكيل دهندهي‬
‫هویت ملي یك قوم و ملت مطرح باشند كه عبارتند از‪:‬‬

‫‪ .1‬زبان‬
‫زبان عنصر اصلي تشكيل دهندهي هویت ملي یك قوم به حساب ميآید و باعث‬
‫امتياز و جدایي ملتي از سایر اقوام و ملل ميشود‪ .‬خداوند متعال در قرآن كریم از این‬
‫عامل مهم و اساسي به عنوان یكي از آیات و نشانههاي خود یاد كرده و ميفرماید‪:‬‬
‫‪           +‬‬

‫‪( _  ‬روم‪)22 :‬‬

‫«از جملهي آيات و نشانههاي خداوند متعال آفرينش آسمانها و زمين و اختالف‬
‫زبانها و رنگهاي شما است‪ .‬و در اين‪ ،‬نشانههايي براي دانشمندان و عالمان وجود دارد»‪.‬‬
‫اگر امروزه طرفداران اندیشهي ناسيوناليستي زبان مادري را یكي از مهمترین‬
‫افتخارات خود ميدانند و به وسيلهي آن بر دیگران فخر ميفروشند و به شاهكارهاي‬
‫ادبي خود مباهات مينمایند و ‪ ...‬در دین اسالم‪ ،‬از زبان وحي‪ ،‬كه كالم خداي منان‬
‫است اختالف زباني ملتها یكي از آیات خدا معرفي شده و هركس با این آیه‬
‫مخالفت ورزد و قومي را به خاطر زبان تحقير كند در واقع با آیات خدا مخالفت‬
‫ورزیده است‪ .‬در اسالم حق بهره از زبان مادري و اعتزاز به آن به همهي اقوام داده‬
‫شده است و خداوند اعالم ميدارد‪:‬‬
‫‪( _        +‬ابراهيم‪.)4 :‬‬
‫«ما هيچ رسول و فرستادهاي جز به زبان قومش نفرستادهايم تا (دين و هدايت خدا‬
‫‪24‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫را) براي آنها بيان كند»‪.‬‬
‫اما هيچ احدي حق ندارد زبان خود را بهتر و برتر از زبان دیگر اقوام بداند و از‬
‫كانال تحقير زبان آنان‪ ،‬برتري زبان خود را اثبات نماید‪.‬‬

‫‪ .2‬تاریخ‬
‫تاریخ آینهي انعكاس غم و شاديها‪ ،‬تلخيها و شيرینيها‪ ،‬پيروزي و شكستهاي‬
‫یك ملت است‪ .‬تاریخ‪ ،‬افتخارات گذشتگان را در صفحات خود نگهداري ميكند تا‬
‫نسلهاي بعدي از تجارب آنها درس عبرت بگيرند‪.‬‬
‫تاریخ به عنوان یك عامل مهم در ساختار هویت ملي یك قوم رُل اساسي بازي‬
‫ميكند‪ .‬از این رو ناسيوناليستها بشدت به اساطير‪ ،‬قهرمانان و افسانههاي ملي اهتمام‬
‫ميورزند و در تعریف و تمجيد از آنها به داستانسرایي ميپردازند و از افراط و غلو در‬
‫شأن آنها هيچ ابایي ندارند‪.‬‬
‫در اسالم تاریخ گذشتگان بعنوان عنصري جهت كسب تجربه و درس عبرت یاد‬
‫شده و بعد از ذكر حوادث گذشتگان به ما دستور ميدهد از سرنوشت آنها عبرت‬
‫بگيریم‪:‬‬
‫‪( _      +‬یوسف‪.)111 :‬‬
‫«به حقيقت در داستان آنها درس عبرتي براي عاقالن وجود دارد»‪.‬‬

‫‪ .3‬فولكلور‬
‫فولكلور كه عبارت از فرهنگ و دانش عاميانه و آداب و اعتقادات و افسانهها و امثال‬

‫‪25‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫و حِكَم یك ملت است از مؤلفههاي هویت ملي بشمار ميرود‪ .‬از این رو است كه‬
‫فولكلور سينه به سينه از آباء به ابناء نقل ميشود و به عنوان یادگار نياكان از آن‬
‫حفاظت به عمل ميآید و همواره به عنوان ميراث گرانبها مایهي مباهات اقوام است‪.‬‬
‫در مورد فولكلور ملي ذكر این نكته خالي از فایده نيست كه از آنجا كه شریعت ميزان‬
‫سنجش حق از باطل تلقي ميشود هر نوع عادت و آداب ملي را با آن ميسنجيم‪ .‬اگر‬
‫موافق شرع خدا باشد آن را پاس ميداریم و براي آن ارج و احترام قائل هستيم و اگر‬
‫مخالف نصوص شرع باشد آن را تصحيح ميكنيم یا از ریشه برميكنيم و دور‬
‫مياندازیم‪ .‬و این امر از مقتضيات ایمان است‪.‬‬
‫متأسفانه برخي از ناسيوناليستهاي تندرو درصدد هستند برخي از عادات جاهلي‬
‫را كه ریشه در شهوتراني و رهایي از قيود اخالقي دارند به عنوان فولكلور ملي و‬
‫حفاظت از آداب ملي رواج دهند اما در واقع هدف از ترویج آنها مقابله با تعاليم‬
‫اسالم و توجيه شهوتراني افسارگسيخته است‪ .‬و این عمل در برخي از موارد‬
‫ناآگاهانه و دلسوزانه و در مواردي دشمنانه و مغرضانه صورت ميگيرد‪.‬‬
‫ممكن است كساني این قبيل اظهارات را بویژه از جانب كساني كه منادي اسالم‬
‫هستند دشمني و مخالفت با اندیشهي ناسيوناليستي [خاصه ناسيوناليسم كُردي] تلقي‬
‫كنند و بگویند‪ :‬اسالمگرایان دشمن یا حداقل مخالف آرمان ملي اقوام هستند و در‬
‫مقابل ستم ملي كه بر اقوام ميرود بيتفاوتند‪.‬‬
‫اما واقعيت غير از این است‪ .‬زیرا آنچه از تعاليم اسالم فهم ميشود و آنچه به‬
‫صورت واقعي در زماني كه اسالم حاكم بوده وجود داشته است خالف این ادعا را‬

‫‪26‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫ثابت ميكند و اقوام و ملتها در سایهي حكومت اسالمي از همهي حقوق ملي خود‬
‫[حتي بيش از آنچه انتظارش را داشتهاند] بهرهمند بودهاند‪.‬‬
‫و اما اكنون كه در كشورهایي كه عنوان اسالمي یدك ميكشند كردها و بقيهي‬
‫اقليتها مورد ستم واقع ميشوند به این دليل است كه سردمداران و دولتمردان این‬
‫كشورها از تعاليم اسالم پيروي نميكنند‪ .‬به دیگر تعبير‪ ،‬منشأ تمامي بدبختيهاي‬
‫مسلمانان «استبداد» حكام است نه اینكه این ستم و ظلم معلول اسالم و حكم اسالمي‬
‫باشد‪ .‬بلكه هر كس منصفانه در تعاليم اسالم بنگرد درميیابد كه مترقيترین راهكار‬
‫جمعيت احقاق حق و عدل در آن وجود دارد‪.‬‬

‫هويت اسالمي محصول اعتدال اسالمي‬

‫دین اسالم‪ ،‬دین اعتدال و ميانهروي‪ ،‬گذشت و تسامح‪ ،‬توازن و تعامل است نه دین‬
‫افراط و تفریط‪ ،‬خشونت و استبداد‪.‬‬
‫مسلمانان شاگردان مدرسه قرآن هستند‪ .‬تربيتیافتهي مكتب اسالماند‪ ،‬مسلمانان‬
‫در قرآن كریم به «امت وسط» توصيف شدهاند و این وصف‪ ،‬آنها را از بقيهي امم و‬
‫ملل امتياز ميبخشد‪.‬‬
‫‪          +‬‬

‫‪( _‬بقره‪.)143 :‬‬

‫«هم چنين شما را امتي وسط (معتدل) قرار داديم تا بر ديگر مردمان شاهد باشيد و‬
‫رسول خدا بر شما شاهد و گواه باشد»‪.‬‬
‫دین اسالم ميانهروي خود را از این نص قرآني گرفته است و در سایهي تعاليم آن‬

‫‪27‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫است كه طرفداران فكر اسالمي از هر جهت متكي به اعتدال و ميانهروي هستند‪.‬‬
‫مرحوم انور الجندي بياني جالب دارد و ميگوید‪« :‬اگر چنين تصور شود كه اندیشهي‬
‫شرقي (بودائي ‪ -‬كونفوسيوسي و هندویي) فقط روي امور روحي صرف تكيه‬
‫ميورزد و اندیشهي غربي (مادیگرا و ماركسيستي و فلسفهي) تنها به مادیات صرف‬
‫توجه ميكند وسطيت اسالمي ميان روح و ماده توازن بوجود ميآورد و بسياري از‬
‫تحليلگران به این حقيقت پي بردهاند و ميگویند‪ :‬اختالف ایدئولوژیكي كه ميان‬
‫شرق و غرب وجود دارد تنها به واسطهي فكر اسالمي حل ميشود‪ .‬زیرا در جائي كه‬
‫اندیشهي ماركسيستي جامعه را خدا قرار ميدهد و اندیشهي سرمایهداري فرد را‪ ،‬اسالم‬
‫بر ایدهي فرد واقع در اجتماع تأكيد ميورزد‪ .‬و در آنجا كه غرب بر تمایالت‬
‫آزاديخواهي تأكيد مينماید و شرق بر حس عدالتخواهي‪ ،‬اسالم ميان هر دو توازن‬
‫بوجود ميآورد‪.1»...‬‬
‫در اندیشهي معتدل اسالمي توازن ميان امور زیر مورد تأكيد قرار گرفته است‪.‬‬

‫‪ .1‬توازن میان عقل و وحي‬

‫تاریخ گواهي ميدهد كه سرمداران كليسا و مبلغان آیين مسيحيت به بهانهي اهتمام و‬
‫توجه به مفاهيم و نصوص كتاب مقدس‪ ،‬عقل را نادیده ميگرفتند و عقلگرایان را به‬
‫شدت تحت تعقيب و اذیت و آزار قرار ميدادند و در محكمههاي انگزسيون به مرگ‬
‫محكوم ميكردند‪.‬‬

‫‪ -1‬شبهات وأخطاء شائعة في الفكر اإلسالمي‪ ،‬أنور الجندي‪ ،‬ص ‪.234‬‬

‫‪28‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫در دیگر طرف‪ ،‬عقلگرایان و طرفداران فلسفه به بهانهي احترام براي عقل آن را‬
‫تا حد خدایي رفعت ميدادند و منكر وحي ميشدند و بعد از رنسانس عقلگرایان‬
‫بطور كلي با كليسا و تعاليم آن وداع گفتند و آن را خرافات پنداشتند‪.‬‬
‫اما دین اسالم هيچيك از عقل و وحي را اهمال نميكند و نادیده نميگيرد بلكه‬
‫به هر دو به عنوان مصدر معرفت و وسيلهي شناخت مينگرد و براي هر كدام جایگاه‬
‫ویژهاي قائل ميباشد كه هيچيك از دیگري استغنا پيدا نميكند‪ .‬علماي مسلمان‬
‫همگي بر این قاعدهي طالیي به توافق رسيدهاند كه‪« :‬عقل صحيح و نص صریح‬
‫هرگز با هم تعارض و تضاد پيدا نخواهند كرد» و اگر در ظاهر تعارض ميان آنها‬
‫وجود داشته باشد ناشي از عدم صحت نظریهي عقل‪ ،‬یا وحي نبودن امري است كه به‬
‫نام وحي اشتهار پيدا كرده است»‪.‬‬

‫‪ .2‬توازن میان وحي و طبیعت‬

‫اگر در ادیان تحریفشدهي وحياني [یهودیت و مسيحيت] و ادیان عقالني شاهد‬
‫نوعي تعارض و تضاد ميان وحي و قوانين حاكم بر هستي و طبيعت هستيم ناشي از این‬
‫است كه آنچه هماكنون در ميان طرفداران این ادیان به نام وحي وجود دارد‪ ،‬وحي‬
‫نيست‪ .‬چون امكان ندارد وحي و سنن حاكم بر هستي كه هر دو از یك سرچشمه‬
‫نشأت گرفتهاند متعارض و متضاد باشند‪.‬‬
‫در تعاليم اسالمي ميان وحي و سنن حاكم بر هستي (قوانين طبيعي) همخواني و‬
‫توافق كامل وجود دارد و هيچ تعارضي دیده نميشود و اگر در صورتي كه تعارضي‬
‫مشاهده گردد ناشي از عدم فهم صحيح وحي و یا عدم درك و شناخت سنت و قانون‬

‫‪29‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫حاكم بر طبيعت و هستي است‪.‬‬

‫‪ .3‬توازن میان دنیا و آخرت‬

‫دنيا و آخرت در اندیشهي اسالمي از هم جدا نيستند بلكه متمم و مكمل همدیگرند‪.‬‬
‫دنيا مزرعهي آخرت تلقي ميشود و آخرت منزل ابدي و دار ثواب و عقاب است و‬
‫انسان در آنجا ثمرهي اعمال خود را بدون كم و كاست ميبيند و طبق اعمالي كه در‬
‫این جهان انجام داده پاداش ميگيرد یا مجازات ميشود‪.‬‬
‫ولي در برخي از مكاتب فكري [از جملهي اندیشهي ماتریاليستي] حيات منحصر‬
‫به این جهان است و آخرتي وجود ندارد‪ .‬لذا بر انسان است هرچه بيشتر از لذات این‬
‫جهان تمتع و بهره بگيرد و فرصت را از دست ندهد‪ .‬اخالق ماكياولي و فلسفهي‬
‫ماركسيستي‪ ،‬و اقتصاد سرمایهداري و سياست جهانخوارانهي جهانيسازي كنوني‬
‫امریكا‪ ،‬همگي از این اندیشه نشأت گرفتهاند كه زندگي منحصر به حيات این جهان‬
‫است و آخرتي وجود ندارد‪.‬‬

‫‪ .4‬انسان و هستي‬
‫در اندیشهي اسالمي‪ ،‬انسان ضد و دشمن هستي تلقي نميشود تا با تمام توان در جهت‬
‫تخریب آن تالش بورزد و از خيرات آن در راستاي مقاصد شخصي و نابودي دیگران‬
‫استفاده ببرد‪ .‬بلكه وظيفهي او تعمير و آباداني این كرهي خاكي است تا آن را صحيح‬
‫و سالم و آباد تحویل نسلهاي آینده بدهد‪.‬‬
‫‪( _     +‬هود‪.)61 :‬‬

‫‪30‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫« او (خدا) شما را از اين زمين پديد آورد و از شما ميخواهد به عمران و آباداني آن‬
‫برخيزيد»‪.‬‬
‫مسلمانان مانند فرصتطلبان مادیگرا عمل نميكنند كه در زمان اقامت در این‬
‫كرهي خاكي در راستاي نابودي و تخریب آن از هيچ تالشي دریغ نميورزند‪.‬‬

‫‪ .5‬توازن میان جبر و اختیار‬

‫انسان در اسالم نه مختار مطلق است و نه مجبور مطلق‪ .‬بلكه در وسط این دو قرار دارد‪.‬‬
‫در برخي موارد هيچ اختياري ندارد كه در این موارد محل تكليف واقع نميشود و در‬
‫برخي موارد از اختيار و انتخاب مطلق برخوردار است كه مناط و محل تكليف هستند‪..‬‬
‫موضوع جبر و اختيار یكي از اسباب نزاع ميان پيروان فرق اسالمي بوده و دامنهي نزاع‬
‫تا به امروز كشيده شده است‪ .‬برخي قائل به اختيار مطلق شده و برخي قائل به جبر‬
‫مطلق‪ ،‬و برخي راه بينابين در پيش گرفتهاند‪ .‬دو دستهي اول و دوم راه افراط و تفریط‬
‫در پيش گرفتهاند و دستهي سوم بر وسطيت و اعتدال اسالمي باقي ماندهاند‪.‬‬

‫‪ .6‬توازن میان خواستههاي جسم و روح‬

‫دین اسالم و اندیشهي اسالمي به نسبتي كه به تهذیب روح و تصفيهي درون و طهارت‬
‫قلب اهتمام ميدهد و این عمل را سرچشمهي نيكي و سعادت ميداند به همان نسبت‬
‫براي نظافت و پاكي جسم و رعایت سالمتي و بهداشت محيط زیست و ‪ ...‬اهميت قائل‬
‫ميشود‪ .‬اسالم به خواستههاي روح و جسم مثل هم مينگرد و براي هر دو تالش‬
‫ميكند و یكي را بر دیگري مقدم نميشمارد‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫اسالم براي روح و جسم فرد و جامعه‪ ،‬حكام و رعایا‪ ،‬و ‪ ...‬شرایع و قوانيني دارد‬
‫كه در صورت التزام به آنها و عملي كردنشان‪ ،‬جوامع انساني در آرامش و خوشبختي‬
‫بسر خواهند برد و انسانها به سعادت و اطمينان دست ميیابند و از دغدغه و هراس و‬
‫اضطراب نجات پيدا ميكنند‪ .‬این سخن یك ادعاي بياساس نيست بلكه تا زماني كه‬
‫شریعت اسالم بر جوامع اسالمي و بر روح و مشاعر مسلمانان حكومت ميكرد مسلمين‬
‫اسوه و الگوي بشریت و انسان كامل و نمونه بودند و این واقعيتي است كه حتي‬
‫دشمنان سرسخت اسالم هم بدان اعتراف نمودهاند‪.‬‬

‫جوانان و بحران هویت‬

‫در ابتداي این مقاله اشاره كردیم كه بحران هویت [در هر دو بعد دیني و ملي] به‬
‫بزرگترین مشكل و معضل جوانان ما تبدیل شده است‪ .‬زیرا آنها تحت فشار فرهنگ‬
‫مادي غربي به سرعت از ارزشهاي ایماني‪ ،‬اخالقي و ملي خودي دور ميشوند و عرف‬
‫و عادات و اندیشه و مدل غربي را در همه چيز الگوي مطلوب و مورد نظر خود قرار‬
‫ميدهند‪.‬‬
‫دنياي سكوالر غربي از طریق استفاده از وسایل اطالعرساني مدرن و سایر وسایل‬
‫مروج فرهنگ به شدت درصدد است تا فرهنگ و مدل زندگي و اندیشهي خود را بر‬
‫ممالك جهان سوم بویژه كشورهاي مسلماننشين تحميل كند و در یك روش منافقانه‬
‫و مكارانه از فاكتورهایي چون جهانيسازي [بویژه در بعد اقتصادي]‪ ،‬حقوق بشر‪،‬‬
‫دمكراسي‪ ،‬و تصویب قطعنامه بوسيلهي شوراي امنيت و ‪ ...‬استفاده ميكند و حركت‬

‫‪32‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫استعماري جدیدي را عليه مسلمانان به راه انداخته است اما آن را تحت نام ارمغان و‬
‫هدیهي دمكراسي و آزادي براي ملتها برخالف واقع جلوه ميدهد‪.‬‬
‫چه بحراني خطرناكتر و بزرگتر از این ميتواند باشد كه جوانان تحت تأثير تعاليم‬
‫وسایل اطالعرساني مدرن غربي دارند در نحوهي اندیشيدن و شيوهي تعامل با عقيده و‬
‫دین به روش غربيها عمل ميكنند و حاضرند در راستاي همسوئي با غربيها یك شبه با‬
‫تمامي آداب‪ ،‬رسوم‪ ،‬فرهنگ‪ ،‬عقيده و مقدسات و ارزشهاي اصيل دیني و ملي وداع‬
‫كنند‪ .‬و بدبختي اصلي اینجاست كه تمامي این اعمال را پيشرفت و تمدن قلمداد‬
‫ميكنند‪.‬‬
‫شيوهي آرایش و طرز پوشش و پيرایش و چگونگي روابط و تعارفات و رفت و آمدها‬
‫و ‪ ...‬تغيير كرده و مدل غربي آن بر ملت ما تحميل ميشود بعضي از كساني كه الف‬
‫روشنفكري و پيشكسوتي ميزنند‪ ،‬ميپندارند در صورت وداع با فرهنگ و اعتقاد‬
‫خودي ميتوانند همچون مردم مغرب زمين‪ ،‬مخترع‪ ،‬خالق و پيشرفته باشند‪ .‬حال آنكه‬
‫دسترسي غرب به قلههاي رفيع علم و تكنولوژي مادي محصول تالش خستگيناپذیر‬
‫آنها در راه كسب دانش است نه وداع با دین و فرهنگ و سنتهاي اصيل و اخالق‬
‫فاضله و ‪...‬‬

‫‪33‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬

‫قسمت دوم‬
‫نقش سكوالريسم در بحرانآفريني‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬

‫نقش سكوالریسم در بحرانآفریني‬

‫اندیشهي سكوالریسم غربي‪ ،‬در هر دو شاخهي روماني ماتریاليست و یوناني عقلگرا‬

‫و ایدآليست [كه امروزه در دو مكتب الحادي ماتریاليسم دیالكتيك (كمونيسم) و‬
‫ليبرال دمكراسي سرمایهداري امپریاليست جلوه ميكند] رُل اساسي را در دور كردن و‬
‫بيگانه نمودن جوانان ما با هویت دیني و فرهنگي خود بازي ميكنند و تعداد كثيري از‬
‫آنها گرفتار دام این مكاتب شده و فریب تبليغات مسموم آنها را خوردهاند و در نتيجه‬
‫با هویت اصيل خودي [اعم از دیني و ملي] وداع كرده و در گرداب مادیگري و‬
‫سكوالریسم غرق شدهاند و بدبختانه این بيخودي و هویتگریزي را روشنفكري و‬
‫مدرننگري قلمداد مينمایند‪.‬‬
‫از اینرو‪ ،‬تعریف سكوالریسم و تحليل آن و برجسته نمودن خطرات و تهدیدات‬
‫آن بر اندیشه و افكار جوانان ما‪ ،‬یكي از ضرورتهاي عصر به شمار ميرود و بر اهل‬
‫قلم و نظر الزم است با تمام قدرت به ميدان آمده و در این جهاد مبارك سهيم شوند و‬
‫چنانكه در نيم قرن گذشته با تبيين و نقد اندیشهي الحادي ماركسيستي آن را گور‬
‫كردند و شاخهي روماني ماتریاليستي سكوالریسم را خشك نمودند‪ .‬با همت بيشتر و‬
‫استدالل عميقتر شاخهي یوناني عقلگراي آن را نيز گور كنند‪.‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬

‫تعریف سكوالریسم‬

‫در جهان امروز سخن از سكوالریسم و بحث از سكوالریته كردن روند زندگي و‬
‫حيات دغدغهي اصلي روشنفكران و تحليلگران مسائل فكري و اجتماعي شده است‬
‫تا جایي كه مخالفت با آن معادل و مساوي دشمني با آزادي‪ ،‬پيشرفت و تكامل و‬
‫زندگي متمدنانه‪ ،‬و گرفتاري در چنبرهي ارتجاع و محافظهكاري و استبداد تلقي‬
‫ميگردد‪ ،‬نيروهاي سكوالر خود را پرچمدار آزادي‪ ،‬مساوات‪ ،‬عدالتخواهي و ‪...‬‬
‫قلمداد ميكنند و مخالفان خود را به دشمني با همهي ارزشها و خوبيها و نوآوریها‬
‫متهم ميكنند‪.‬‬
‫از اینرو‪ ،‬بررسي جوانب مختلفهي اندیشهي سكوالریستي و موشكافي آن و‬
‫برجسته نمودن نكات مثبت و منفي آن یك ضرورت ميباشد‪.‬‬
‫پژوهشگران‪ ،‬تعاریف گوناگوني از سكوالریسم ارائه كردهاند كه تقریباً‬
‫مشخصهي مشترك همهي آنها «جدایي دین و آموزههاي آن از فرایند سياست و‬
‫حكومت است»‪ .‬اما این تعریف‪ ،‬جامع و دقيق نيست چون رسالت سكوالریسم به‬
‫عنوان یك مكتب فكري شامل و فراگير‪ ،‬خيلي وسيعتر از این است كه در این امر‬
‫خالصه گردد‪ .‬لذا متعرض برخي از تعاریف ارائه شده از آن ميشوم‪.‬‬
‫در دائرةالمعارف انگلستان‪ ،‬مادهي سكوالریسم (‪ )Secularism‬آمده است‪:‬‬
‫سكوالریسم یك حركت اجتماعي است كه رسالت آن مصروف نمودن و‬

‫‪38‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫بازداشتن انسانها از توجه به آخرت و معطوف كردن تمامي همّ و فكر آنها به دنيا و‬
‫زندگي دنيوي است‪ .‬به دليل بيميلي شدید مردم اروپا در قرون وسطي به دنيا‪ ،‬و توجه‬
‫بيش از حد به خدا و آخرت‪ ،‬اندیشهي سكوالریستي به عنوان عكسالعملي در مقابل‬
‫این جریان انحرافي و در راستاي گرایش و ميل شدید به دنيا پا به عرصهي وجود نهاد‪،‬‬
‫ميل به انسان‪ ،‬جاي ميل به خدا را گرفت و ميل به دنيا به جاي ميل به آخرت نشست‪.‬‬
‫انسانها در عصر نهضت رنسانس عالقه و توجه شدیدي به پيشرفتهاي فرهنگي و مادي‬
‫و انساني از خود بروز دادند و خواستار تحقق بخشيدن به خواستههاي خود در این‬
‫جهان به جاي آخرت شدند‪ .‬سكوالریسم در تاریخ جدید به عنوان یك حركت‬
‫متضاد و معاند با دین مسيحيت مراحل تطور و تكامل را پشت سر نهاد‪.1‬‬
‫در دائرةالمعارف اسالمي آمده است‪:‬‬
‫عَلمانيت (سكوالریسم) مصطلحي است كه در مصر و مشرق عربي به كار گرفته‬
‫ميشود از واژهي انگليسي ‪ Secularism‬مأخوذ‪ ،‬و به معناي دنيایي و واقعي و جهاني‬
‫كردن است‪ .‬سكوالریسم یك نزعهي فلسفي فكري و سياسي و اجتماعي است كه‬
‫جهان را مستقل و خودمختار ميبيند كه اسباب و عوامل ذاتي به ودیعه نهاده شده در‬
‫آن‪ ،‬آن را اداره ميكنند ‪ ...‬عالم واقع و دنيا مرجع تدبير اجتماع انساني و دولت و‬
‫زندگي هستند و جامعه و زندگي و دولت به مدبري خارج از این عالم و در وراي این‬
‫طبيعت نياز ندارند ‪ ...‬انسان نيز خودمختار و مستقل است‪ ،‬شؤون خود را خود اداره‬

‫‪ -1‬اإلسالم والعلمانية‪ ،‬دكتر يوسف القرضاوي‪ ،‬ص ‪ 49‬و مذاهب فكريه معاصره‪ ،‬محمد قطب‪ ،‬ص‬
‫‪.445‬‬
‫‪39‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫ميكند‪ ،‬ارزشها و نظام زندگي خود را خود به واسطهي عقل و تجربه ميآفریند و‬
‫نيازي به شریعت آسماني كه حاكم بر این تدبير و اراده باشد ندارد‪.1‬‬
‫در فرهنگ سوم بينالملل آمده است‪:‬‬
‫سكوالریسم اندیشه و مكتب فكري‪ ،‬فلسفي است كه براساس و مبدأ عدم دخالت‬
‫دین در شؤون زندگي بویژه حكومت و سياست بوجود آمده است‪ .‬سكوالریسم برپایه‬
‫اندیشه و سياست غيردیني محض پایهگذاري شده و نظامي است اخالقي و اجتماعي‬
‫مبتني بر نفي ارزشهاي دیني و توجه به اعتبارات و روابط زندگي معاصر‪ ،‬و متكي بر‬
‫تضامن و تكافل اجتماعي و عدم توجه به مفاهيم و معيارهاي دیني‪.2‬‬
‫دكتر عبدالكریم سروش بعد از ذكر تعاریف گوناگون سكوالریسم ميگوید‪:‬‬
‫پس سكوالریسم عبارت شد از توجه كردن به این عالم ماده و چشم برتافتن از‬
‫مراتب دیگر وجود‪ ،‬مراتبي كه وراي این حيات تنگ مادي ما قرار دارد‪.3‬‬
‫از تعاریف فوق روشن ميشود كه در سكوالریسم‪ ،‬زندگي این جهان و هر چه‬
‫بيشتر غرق شدن در لذتها و كامجوئيهاي آن و چشمپوشي از ثواب و عقاب جهان‬
‫دیگر كانون توجه دانش و بينش بشري و اندیشهي انسان است‪ .‬دنياي سكوالریسم‬
‫یك دنياي مادي‪ ،‬شهواني و جسمي است و توجهي به روح‪ ،‬نفس و درون و آخرت‬
‫ندارد‪ .‬دنياي نفع گرفتن است نه تكليف ادا كردن‪ ،‬دنياي سود بردن و بهره برگرفتن‬
‫است نه تحمل رنج و زحمت و عطا كردن‪ ،‬دنياي آسودهطلبي است نه قرباني و‬

‫‪ - 1‬الموسوعة اإلسالمية العامة‪.‬‬

‫‪ - 2‬اإلسالم و العلمانية‪ ،‬دكتر يوسف القرضاوي‪ ،‬ص ‪.50‬‬
‫‪ - 3‬سنت و سكوالريسم‪ ،‬ص ‪.79‬‬
‫‪40‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫فداكاري‪ ،‬دنياي عقل منهاي وحي است‪ ،‬دنياي فرار و خروج از تمامي قيدها و‬
‫محدودیتهاي اخالقي و ایماني است‪ .‬در این دنيا‪ ،‬خدا‪ ،‬دین و شرع جایي ندارند‪.‬‬
‫انسان خداي خود و شارع خود است‪ .‬هيچ احدي بر او حق خدایي و قانونگذاري‬
‫ندارد‪ .‬اگر بالفرض خدایي وجود داشته باشد بر عرش خدایي خویش تكيه زده و‬
‫كاري به كار انسانها ندارد‪ ،‬چون خداي جهان و حاكم آن و قانونگذار آن انسان‬
‫است نه موجودي غير از او ‪...‬‬
‫به قول دكتر سروش «در سكوالریسم دانشها و بينشها‪ ،‬اندیشهها و انگيزهها‬
‫همگي دنيایي و سكوالر هستند»‪ .1‬یعني انسان براي دنيا دانش جمع ميكند و‬
‫معلومات كسب ميكند‪ .‬جهانبيني انسان دنيایي ميشود و از جهان مادي فراتر‬
‫نميرود‪ ،‬همچو انساني فقط در چهارچوب جهان مادي مياندیشد و انگيزههاي كار و‬
‫تالش انساني و جهاني ميشوند‪ .‬انسان براي دنيا ميخواند‪ ،‬ميخورد‪ ،‬مياندیشد‪،‬‬
‫مينویسد‪ ،‬كار ميكند‪ ،‬ميگوید‪ ،‬ميشنود‪ ،‬ميجوید‪ ،‬ميسازد و ‪...‬‬
‫اهداف و مقاصد‪ ،‬دنيایي ميشوند و از آن فراتر نميروند‪ .‬تكليفي در كار نيست و‬
‫تكليفآفریني وجود ندارد كه انسان در مقابل او مسؤول باشد‪ ،‬همهاش حق است كه‬
‫ميطلبد و ميستاند و در برابر هيچ احدي مسؤوليت ندارد و كسي او را بازخواست‬
‫نميكند و ‪...‬‬

‫سكوالريسم = عَلمانيت و عِلمانيت‬

‫پژوهشگران دنياي عرب و جهان اسالم سكوالریسم را به «علمانيت» تفسير كردهاند‬

‫‪ - 1‬همان‪ ،‬ص‪.‬‬
‫‪41‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫و در قرائت آن اختالف نمودهاند‪ .‬برخي آن را به فتح عين «عَلمانيت» خواندهاند كه‬
‫به معناي عالمي نمودن و دنيایي كردن اندیشهها و انگيزهها و اهداف و مقاصد است‪.‬‬
‫برخي هم آن را به كسر عين «عِلمانيت» قرائت نمودهاند كه به معناي علمي كردن و‬
‫عقالني كردن نحوهي زندگي و افكار و اندیشهها است‪.‬‬
‫دكتر عبدالكریم سروش ميگوید‪:‬‬
‫«سكوالریسم چيزي نيست جز علمي و عقلي شدن تدبير اجتماع ‪ ...‬عقالنيت به‬
‫معناي علمي بودن یا علمي شدن را باید دقيقترین ترجمهي سكوالریسم دانست‪ .‬البته‬
‫همانطوري كه قبالً اشاره شد در سكوالریسم الدیني یا بياعتنایي به دین نهفته است‬
‫‪.1»...‬‬
‫ولي آنچه از واقعيت جهان سكوالریستي و تاریخ سكوالریسم و تعاریف آن‬
‫استفاده و استنباط ميشود این كه ترجمهي سكوالریسم به علمانيت به معناي دنيایي و‬
‫الدیني كردن جامعه و عدم دخالت دین در روابط اجتماعي دقيقتر است‪ .‬استاد محمد‬
‫قطب ميگوید‪:‬‬
‫«اینچنين روشن ميگردد كه عَلمانيت [از نظر ریشهي لغوي] هيچ عالقه و ربطي‬
‫به علم ندارد بلكه عالقه و رابطهاش با دین است‪ .‬آن هم یك رابطهي منفي و سلبي‪.‬‬
‫یعني دین و ارزشهاي دیني را از جامعه نفي ميكند و صرفنظر از ادعاي‬
‫سكوالریستهاي غربي كه مدعي هستند «سكوالریسم دشمن دین نيست» دقيقترین‬

‫‪ -1‬مدارا و مديريت‪ ،‬ص ‪.425‬‬

‫‪42‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫ترجمهي آن‪ ،‬این است كه آن را به الدیني ترجمه كنيم»‪.1‬‬

‫اروپا خاستگاه سكوالریسم‬

‫سكوالریسم به عنوان یك مكتب فكري فلسفي [همچو بقيهي مكاتب فكري و سياسي‬
‫غربي] بعد از رنسانس در اروپا سر برافراشت‪ ،‬و پيدایش آن در واقع معلول طبيعي و‬
‫مولود نارسائيها و نواقصات متعددهي آیين مسيحيت بود‪ .‬زیرا بررسيهاي تاریخي و‬
‫شواهد قرآني نشان ميدهد كه خداوند متعال حضرت عيسي را زماني در ميان یهودیان‬
‫مبعوث كرد كه آنها تورات را تحریف و دستكاري كرده‪ ،‬و در روابط و اخالقيات از‬
‫تعاليم تورات رویگردان شده بودند‪ .‬با این وصف كليات آیين موسوي در زمينهي‬
‫تشریع و حكومت هنوز ميان آنها حكمراني ميكرد؛ این بود كه حضرت عيسي ÷‬
‫تعاليم خود را متوجه تربيت درون و تزكيهي نفس و تهذیب روح نمود تا یهودیان را‬
‫در این زمينه [كه منحرف شده بودند] به تعاليم حضرت موسي و تورات بازگرداند‪ .‬او‬
‫در زمينهي حكومت و روابط سياسي تعاليمي نياورد و به تعاليم تورات اكتفا نمود‪ .‬این‬
‫بود كه از ابتداي ظهور آیين مسيح به جدایي ميان دین و حكومت در آن اعتراف‬
‫ضمني شد‪.‬‬
‫بعد از حضرت عيسي حواریون او تحت تعقيب شدید قرار گرفتند و یهودیان هر‬
‫جا آنها را ميیافتند مجازات ميكردند‪ .‬این امر سبب شد نتوانند تعاليم حضرت مسيح‬

‫‪ -1‬مح ّمد قطب‪ ،‬مذاهب فكرية معاصرة‪ ،‬ص ‪( 445‬دكتر قرضاوي هم در اإلسالم والعلمانية سخني‬
‫مشابه دارد)‪.‬‬
‫‪43‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫را آشكارا و بيپرده به مردم تعليم دهند و در اثر تحت تعقيب بودن به اطراف پراكنده‬
‫شدند و این پراكندگي باعث عدم توفيق آنها در جمعآوري انجيل و تدوین آن‬
‫گردید‪ .‬بعدها چهار انجيل مختلف توسط شاگردان‪ ،‬تدوین و تنظيم گردید كه همگي‬
‫با هم اختالف و تضاد داشتند و این پدیده باعث شد انجيل اصيل در دسترس نبوده و‬
‫انجيلهاي تحریفي جاي آن را پر كنند و آیين مسيحيت از توحيد به تثليث گرفتار‬
‫شود‪.‬‬
‫مشهور است كه یك روحاني یهودي به نام بولس [كه به دروغ به آیين مسيحيت‬
‫درآمده بود] نقش اساسي در تحریف آیين مسيحيت داشته است‪.‬‬
‫بعدها آیين مسيحيت بصورت تحریف شده از مرزهاي خاورميانه عبور‪ ،‬و در اروپا‬
‫نفوذ كرد و امپراطور روم آن را پذیرفت‪ ،‬اما دین جدید كاري به كار امپراطور نداشت‬
‫چون در تعاليم انجيل آمده بود «كار قيصر را به قيصر واگذار كنيد و كار كليسا را به‬
‫كليسا»‪ .‬بدین ترتيب به صورت رسمي ميان دین و حكومت جدایي بوجود آمد‪.‬‬
‫امپراطور در تعاليم دیني پيرو كليسا گردید‪ ،‬اما روش حكومتداري خود را‬
‫كماكان حفظ كرد و این دوگانگي در حكومت و دینداري ثمرات بسيار تلخي به بار‬
‫آورد كه دوران تاریك «قرون وسطي» بخشي از آن است‪.‬‬
‫ثمره ي جدایي دین از حكومت در اروپا‪ ،‬این بود كه همواره دو مركز‬
‫تصميمگيري و دو نوع حكومت وجود داشته باشند‪ .‬حكومت پاپ و كليسا از طرفي و‬
‫حكومت امپراطور و نمایندگانش از طرف دیگر‪ ،‬بعضي اوقات امپراطور و كليسا‬
‫همدست و همنظر ميشدند و بعضي اوقات اختالف و تضاد ميان آنها بروز ميكرد‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫تاریخ تضادها و تفاهمها‪ ،‬جنگها و همدستيها ميان این دو دستگاه تصميمگيري در‬
‫غرب خود بحث مفصلي دارد‪.‬‬
‫بعد از گسترش فتوحات اسالمي در اروپا و آشنایي آنها با علوم و تمدن اسالمي‬
‫اولين جرقههاي علم زده شد‪ .‬اما كليسا با تمام قوا در مقابل حركت علمي موضع‬
‫گرفت و طرفداران علم و نوآوري را متهم به ارتداد نمود و كسان بسياري در‬
‫محكمههاي تفتيش عقاید محكوم به مرگ شده و زنده زنده در آتش سوزانده شدند‪.‬‬
‫این موضع خصمانه از سوي كليسا باعث شد طرف دیگر‪ ،‬هرچه را از سوي‬
‫كليسا‪ ،‬و به نام دین عنوان شود جهل و خرافات و ارتجاع تلقي كنند و هرچه عنوان‬
‫دیني داشته باشد ضد علم قلمداد نماید‪ .‬سرانجام كليسا مغلوب عقالنيت و علم واقع‬
‫شد و مجبور به عقبنشيني گردید‪ .‬در یك عبارت كوتاه‪ ،‬جهان اروپا به تمام معني‬
‫سكوالر و دنيایي شد و جایي براي دین در آن نماند‪.‬‬
‫سرانجام اندیشهي سكوالریستي فارغ از دین‪ ،‬بر درون و مشاعر اروپائيان حاكم‬
‫گردید و شيوهي زندگي را به كلي عوض كرد‪ ،‬سكوالریسم به تبعيت از مبدأ و‬
‫خاستگاه اصليش به دو شاخهي متضاد و متفاوت تقسيم گردید‪.‬‬

‫‪ .1‬شاخهي ماديگرا‬
‫این شاخه از سكوالریسم تقليد از فرهنگ مادي روماني و احياي آن را الگوي خود‬
‫قرار داد‪ .‬ماتریاليسم و ماديگري و توجه هرچه بيشتر به مادیات مبدأ فكري و عقيدتي‬
‫پيروان این شاخه قرار گرفت و مكاتب فكري چون ماتریاليسم‪ ،‬اگزیستانسياليسم‪،‬‬
‫اومانيسم و فرویدیسم خود را به عنوان نماینده و مبلغ اندیشهي ماتریاليستي روماني‬

‫‪45‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫مطرح كردند و نظام سوسياليستي شكست خورده و كمونيستي در نطفه خفه شده‬
‫معلول این شاخهي سكوالریسم غربي هستند‪.‬‬

‫‪ .2‬شاخهي عقلگرا‬
‫این شاخه از سكوالریسم احياي تمدن یوناني و تقليد از فلسفه و منطق ارسطو و‬
‫افالطون و سقراط و ‪ ...‬را الگوي خود قرار داده و فلسفههاي ایدآليستي و رئاليستي و‬
‫ليبراليستي و كالم و الهيات جدید مسيحي و غربي محصول این شاخهي سكوالریسم‬
‫هستند‪.‬‬
‫نظام سرمایهداري غربي و سيستم حكومتي ليبرال دمكراسي ثمرهي این شاخه از‬
‫سكوالریسم ميباشند كه هماكنون بعد از سقوط كمونيسم و به دليل برخورداري از‬
‫تكنولوژي نوین‪ ،‬خود را خداي روي زمين و حاكم جهان ميدانند و هماكنون بعد از‬
‫یكهتازي در جهان‪ ،‬فاكتور «جهانيسازي» را دستآویز نيل به اهداف خود قرار داده‬
‫است‪.‬‬
‫هيچكدام از شاخههاي سكوالریسم با دین سر سازگاري ندارند و از ابراز دشمني‬
‫با آن ابا نميورزند‪ ،‬منتهي با این تفاوت كه شاخهي اول علناً و آشكارا دین را افيون‬
‫تودهها‪ ،‬حافظ منافع سرمایهداران و ساخته و پرداختهي جهل بشري ميداند‪ ،‬ولي‬
‫شاخهي دوم از باب نفاق وارد ميشود و آشكارا با دین اعالن جنگ نميكند‪ ،‬بلكه‬
‫نسبت به آن بيتفاوتي نشان ميدهد و بيدیني را ترویج ميكند و از اسباب رشد‬
‫بيدیني دفاع مينماید‪ ،‬اما به هيچ وجه از دین و اسباب رشد آن دفاع نميكند‪ .‬اما‬
‫امروزه طرفداران این شاخه نيز از تالش در راستاي زدودن تمامي آثار دیني و ابراز‬

‫‪46‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫دشمني با آن ابا ندارند و به قول یكي از بزرگان علم و اندیشه «اگر سكوالریسم تا‬
‫دیروز منادي جدائي دین از سياست بود‪ ،‬امروزه زدودن آثار دین از اجتماع را شعار‬
‫خود قرار داده است»‪ .‬اگر كسي به عنوان یك امر شخصي دین را برگزیند مانعي‬
‫ندارد اما هرگز نگرش به دین را به عنوان یك ایدئولوژي شامل و فراگير قبول ندارند‬
‫چون مأموریت دین در اندیشهي سكوالریستي سامان بخشيدن به امور آخرت و ایجاد‬
‫رابطه ميان انسان و خداست و سامان بخشيدن به امور دنيا و ادارهي آن كار عقل است‬
‫و دین حق دخالت در آن را ندارد‪.‬‬

‫جهانبيني سكوالریستي و اثرات آن‬

‫سكوالریسم یك جهانبيني و یك ایدئولوژي شمولگرا و عام است كه تمامي ابعاد و‬

‫جوانب زندگي انسان را دربر ميگيرد و براي آن برنامهي مخصوص دارد و براي‬
‫همهي روابط زندگي ضابطه تعيين ميكند و در برابر هر پدیده و رویدادي موضع‬
‫ميگيرد‪ .‬منشأ شریعت و مصدر تلقي در اندیشهي سكوالریستي «عقل و تجربه»‬
‫هستند‪ .‬به غير از این دو‪ ،‬به مصدر دیگري اعتراف نميشود و اگر سخني از وحي به‬
‫عنوان مصدر معرفت دین به ميان ميآید باید از این نكته غافل نمانيم كه وحي در‬
‫فرهنگ غربي و در اندیشهي متألهان مسيحي معني و كاربردي دارد كه كامالً متفاوت‬
‫با وحي مصطلح در قرآن و سنت است و تنها بر الهامات و اشراقات روحي اطالق‬
‫ميگردد‪ .‬از اینرو شریعت و قانون‪ ،‬دین و وحي‪ ،‬اخالق و آداب‪ ،‬علوم و فنون و ‪...‬‬
‫همگي تراوش اندیشهي انساني هستند و هيچ ربط و نسبتي به ذات اقدس باري تعالي‬

‫‪47‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫ندارند‪ .‬در فرازهاي آتي‪ ،‬به برخي از مفاهيم و فرایندهاي اجتماعي ميپردازیم كه در‬
‫جهانبيني سكوالریستي براي آنها قانون و ضابطه تعيين شده و سكوالرها مدعي‬
‫هستند دین كاري به آنها ندارد و باید توسط عقل و تجربه اداره شوند‪.‬‬

‫‪ .1‬سكوالريسم سياست‬
‫سياست فن حكومتداري و روش ادارهي مملكت است‪ .‬علم سياست كانون اصلي‬
‫توجهات سكوالریسم است‪ ،‬سكوالریستها مدعي هستند سياست و حكومتداري‬
‫امري است خالصاً عقالني و انساني و دین برنامهاي براي تنظيم امور سياسي و‬
‫حكومتي ندارد‪ ،‬لذا دین و سياست حق دخالت در حوزهي یكدیگر را ندارند‪.‬‬
‫ناگفته نماند دستگاه كليسا در اروپا به نام دین و حكومت دیني خود را نمایندهي‬
‫خدا در روي زمين قلمداد ميكرد و مدعي حاكميت بر رقاب مردم بود‪ .‬حتي مجوز‬
‫كتبي بهشت یا جهنمي بودن افراد را صادر مينمود‪ .‬به نام خدا و شرع حالل را حرام و‬
‫حرام را حالل ميكرد و این حق را از سوي خدا براي خود قایل بود‪ .‬در نتيجه اهل‬
‫علم و اصحاب اندیشه بطور كلي از دین و حاكميت دیني اعالم بيزاري كردند و با آن‬
‫به مخالفت برخاستند‪.‬‬

‫‪ .2‬سكوالريسم اقتصاد‬
‫پوشيده نيست كه علم اقتصاد و روابط اقتصادي یعني قوانين حاكم بر داد و ستد‪،‬‬
‫عرضه و تقاضا‪ ،‬توليد و مصرف‪ ،‬ميان دولتها و ملتها و افراد با هم‪ ،‬نقش اساسي در‬
‫تنظيم زندگي اجتماعي دارد و اهميت این مسأله تا آنجا است كه خدواند متعال به‬
‫تعبير تسخير از آن یاد كرده و ميفرماید‪:‬‬
‫‪48‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬

‫‪( _        +‬زخرف‪.)32 :‬‬
‫«برخي از آنها را بر برخي برتري داديم تا بعضي‪ ،‬بعضي ديگر را به سخره‬
‫بگيرند»‪.‬‬
‫و برخي از اندیشمندان مسلمان اقتصاد را زیربناي روابط اجتماعي تلقي كردهاند‪.‬‬
‫در جهانبيني سكوالریستي [اعم از سرمایهداري یا كمونيستي] روابط اقتصادي‬
‫ميان انسانها طوري تنظيم ميشود كه دین دخالتي در آن ندارد‪ .‬حاللها و حرامهاي‬
‫دیني لغو ميشوند و جاي خود را به قوانين ساختهي انسان ميدهند كه بر مبناي سود‬
‫گرفتن و نفع بردن هرچه بيشتر تنظيم گردیدهاند‪ .‬در این قوانين جایي براي از كجا و‬
‫چگونه بدست آوردهاي وجود ندارد بلكه سخن از این است كه چگونه عمل كنيم تا‬
‫هرچه بيشتر به دست آوریم و آسوده و راحتتر زندگي كنيم‪.‬‬
‫هدف دستيابي هرچه بيشتر به ثروت و امكانات است ولو در این راه تمامي قيود‬
‫اخالقي‪ ،‬دیني و انساني از ميان برداشته شوند‪ .‬حتي اگر دسترسي به منافع باعث به‬
‫بردگي گرفتن دیگران شود باز هم اشكالي ندارد‪ .‬به قول استاد محمد قطب‪:‬‬
‫«براي خود قوانين تنظيم ميكنند و هدایت رباني را كنار مينهند‪ .‬انسانها را به‬
‫بردگان و اربابان تقسيم ميكنند‪ ،‬ارباباني كه از همهي امكانات بهرهمند هستند؛ ثروت‬
‫و قدرت در اختيار دارند و به واسطهي آن مصالح خود را حفظ ميكنند و دیگران را‬
‫به بردگي ميگيرند و از تمامي حقوق و امكانات محروم مينمایند»‪.1‬‬
‫كنث لن‪ ،‬به نقل از جورج فيتز هيو در كتاب «تكامل جامعهي امریكا» ميگوید‪:‬‬

‫‪ - 1‬مذاهب فكريه معاصره‪ ،‬ص ‪.471‬‬

‫‪49‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫«همهي ما در شمال و جنوب‪ ،‬در كار تجارت بردگان سفيدپوست سهيم هستيم و‬
‫هرچه در این راه پيروزي بيشتري به دست آوریم شخصيت و احترام بيشتري كسب‬
‫كردهایم ‪ ...‬و این تجارت خشونتآميزتر و بيرحمانهتر از تجارت بردگان سياهپوست‬
‫است‪ ،‬چون كار و تالش بيشتري بر بردگان تحميل ميكند و باید بيشتر زحمت و رنج‬
‫ببينند»‪.1‬‬
‫الزم به ذكر است كه در نظام سوسياليستي [قطب دیگر سكوالریسم] شرایط بسي‬
‫بدتر و خشنتر بود‪ .‬زیرا در آنجا بر بردگان سيستم سرمایهداري دولتي تحميل‬
‫ميكردند كه هرچه در توان دارند كار كنند و توليد نمایند و تنها به اندازهي مصرف‬
‫بخور نمير بردارند؛ اما سران و دستاندركاران حزب كمونيست از این قاعده مستثني‬
‫بودند‪ .‬آنها بدون اینكه كمترین رنج و زحمتي متحمل شوند از بهترین امكانات‬
‫برخوردار بودند‪ .‬در یك عبارت كوتاه‪ ،‬حاصل رنج و زحمت شبانهروزي بردگان‬
‫سيستم سرمایهداري دولتي را آنها تصاحب ميكردند‪.‬‬

‫‪ .3‬سكوالريسم و اجتماع‬
‫رواج یافتن اندیشههاي سكوالریستي و حاكم شدن ارزشهاي آن بر روابط اجتماعي‬
‫باعث شد كه شيرازه ي زندگي اجتماعي از هم بگسلد و انسانها در روابط ميان خود‬
‫تمامي قيود دیني و اخالقي را نادیده بگيرند‪ .‬خانواده كه اولين و بهترین هستههاي‬
‫جامعه بشري است از هم بگسلد و متالشي شود‪ .‬زن و شوهر هيچ تعلقي به هم نداشته‬
‫باشند و فرزندان از قيموميت پدر و مادر رها شوند‪ .‬اعتماد و اطمينان ميان اقشار‬

‫‪ - 1‬پيشين‪ :‬نقل از تكامل اجتماعي امريكا‪ ،‬ترجمهي عربي نعيم موسي‪ ،‬ص ‪.112‬‬
‫‪50‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫مختلف جامعه از بين برود و كسي به كسي اعتماد نكند‪ .‬پاكدامني و فضایل اخالقي‬
‫جاي خود را به فساد اخالقي و بي بند و باري جنسي بدهد‪ .‬حيله و تزویر‪ ،‬حسادت و‬
‫خيانت به جاي صفا و صميميت و صداقت و اخوت بنشيند‪.‬‬
‫در روابط ميان حكام و مردم‪ ،‬استبداد و استثمار از یك سو و تمرد و سركشي و‬
‫عصيان از سوي دیگر [یا حداقل خدعه و نيرنگ] حاكم شود‪ .‬چاپلوسي و نفاق به‬
‫جاي سمع و اطاعت بنشيند‪ .‬خيانت جاي خدمت را پر كند‪ .‬استكبار تواضع را از‬
‫صحنه خارج كند‪ .‬و در یك عبارت كوتاه انسان این موجود مكرم و شریف‬
‫خداوندي آنچنان در لجنزار شهوات و حيوانيت سقوط كند كه پستتر و گمراهتر از‬
‫حيوانات گردد‪.‬‬
‫بدبختي بشریت در این بود كه تمامي این اعمال غيراخالقي و غيرانساني در شكل‬
‫و عنوان علم و تكامل و تمدن ظهور و تجلي پيدا كردند و بي بند و باري و فساد‬
‫اخالقي تحت عنوان آزادیهاي فردي و شخصي مورد ارزش و احترام واقع شده و‬
‫حكومتها به دفاع از آن برخاستند‪.‬‬

‫‪ .4‬سكوالريسم و علم‬
‫در اسالم علم از جایگاه و مكانت ویژهاي برخوردار است تا جایي كه خدواند متعال‬
‫در آیات متعددي از قرآن امر به فراگيري آن نموده و طلب علم را برترین عبادات‬
‫برشمرده است‪ .‬خداوند متعال خود گواهي داده كه تنها خدا و مالئكه و اهل علم و‬
‫دانش پي به یگانگي و وحدانيت خداوند ميبرند‪.‬‬
‫‪( _           +‬آل عمران‪:‬‬

‫‪51‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫‪.)18‬‬
‫«خداوند و مالئكه و اهل علم گواهي و شهادت ميدهند كه خدايي جز او‬
‫وجود ندارد خدايي كه در هر امري برقراركنندهي عدل است»‪.‬‬
‫تاریخ طوالني اسالم هرگز روزي به خود ندیده كه ميان دین و علم جنگ و نزاع‬
‫درگرفته باشد یا نصي از نصوص دیني با اصلي از اصول علمي تضاد و تعارض پيدا‬
‫كرده باشد‪.‬‬
‫رسالت علم در اندیشهي اسالمي تربيت و هدایت عقل انسان است و دایرهي آن به‬
‫علوم تجربي محدود نميگردد‪ ،‬بلكه محدودهي عملكرد آن بسي وسيعتر است و‬
‫شامل علوم عقلي و نقلي و تجربي و علوم لدني و علوم روحي و ‪ ...‬ميشود‪.‬‬
‫اما در اروپا و زیر چتر سكوالریسم علم رسالت اصلي خود را فراموش كرد و‬
‫دایرهي آن بسي محدود گردید‪ ،‬به جاي توجه به دنيا و آخرت‪ ،‬مادیات و معنویات‪،‬‬
‫جسم و جان‪ ،‬عقل و روح‪ ،‬تنها محسوسات را كانون توجه خود قرار داد و كار به‬
‫جایي كشيد كه دایرهي علوم را به علوم تجربي محدود كردند و به جاي اینكه علم‬
‫وسيلهي شناخت و معرفت خدا گردد به ابزار و عامل نفي آن مبدل گردید‪ .‬به جاي‬
‫اینكه ارزش انسان را باال ببرد او را تا درجهي پست حيواني پایين آورد و او را حيواني‬
‫خواند كه هدف از خلقت و آفرینش او كسب هرچه بيشتر لذات و شهوات این جهان‬
‫است‪ .‬خالصه علم در سایهي سكوالریسم به جاي اینكه باعث سعادت بشریت باشد‬
‫مایهي بدبختي و شرمساري او واقع شد‪ .‬و به جاي اینكه عامل اصالح باشد باعث فساد‬
‫و ویراني گردید‪.‬‬

‫‪52‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫‪ .5‬سكوالريسم و اخالق‬
‫اخالق خميرمایهي بقاي حيات انسانها و عامل اصلي سعادت جوامع انساني است و‬
‫انسان فقط در صورت التزام به فضایل اخالقي از فطرت سالم انساني برخوردار است‬
‫در غير این صورت به نص قرآن از بهائم و حيوانات هم پستتر خواهد گردید‪.‬‬
‫‪( _     +‬اعراف‪.)179 :‬‬
‫«آنها (كساني كه از اسباب معرفت خدادادي بهره نميگيرند) همانند حيوانات‬
‫هستند بلگه گمراهتر از حيواناتند»‪.‬‬
‫شاعر ميگوید‪:‬‬
‫فإن همو‪ ،‬ذهبت أخالقهم ذهبوا‬ ‫وإنما األمم األخالق ما بقيت‬
‫امتها و انسانها تا زماني كه از اخالق برخوردار هستند انسانند‪ ،‬اگر اخالقشان را از‬
‫دست دادند و اخالقشان از ميان رفت در واقع خود نيز از ميان رفتهاند‪ .‬در اسالم‬
‫بيشترین توجه به اخالق شده و به عنوان یكي از اضالع مثلث هویت انساني مطرح‬
‫شده است‪ .‬حتي خداوند هنگامي كه از رسول خدا ستایش و تمجيد ميكند او را به‬
‫اخالق ميستاید و ميفرماید‪:‬‬
‫‪( _    +‬قلم‪.)4 :‬‬
‫«همانا تو بر اخالق عظيمي هستي»‪.‬‬
‫همسر بزرگوارش حضرت امالمؤمنين عایشهي صدیقه ل در مقام توضيح اخالق‬
‫او ميفرماید‪:‬‬
‫«كَانَ خُلُقَهُ الْقُرْآنُ»‪.‬‬
‫«قرآن اخالق محمد ص بود»‪.‬‬
‫‪53‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫ليكن سكوالریسم فضایل اخالقي را آشكارا به زیر سؤال برده و با آنها به مخالفت‬
‫برخاست‪ .‬سكوالریستها مدعي هستند كه اخالق یك امر انساني و قراردادي است و‬
‫ربطي به دین ندارد‪ .‬روي این اصل ميگویند‪ :‬اخالق خدایي و دیني و اخالق برتر‬
‫وجود خارجي ندارد‪ .‬و هر چه انسانها برحسب شناخت و قرارداد خود آن را فضيلت‬
‫خوانند و بپسندند نيكو است ولو رذیلترین رذیله باشد‪ .‬مبناي ارزشي و فضيلتي بودن‬
‫یك امر نفع و سود حاصله از آن است‪ .‬هرچه لذت و كامجویي در پي داشته باشد‬
‫فضيلت است و هيچ حالل و حرام و قيد و بندي از ناحيهي شرع و دین وجود ندارد‬
‫كه انسان را محدود كند‪.‬‬
‫كار به جایي كشيد كه جهان غرب در سایهي سكوالریسم مسألهي جنس و‬
‫تجاوز به ناموس را به عنوان یك امر شخصي و اشباع غریزهي جنسي قلمداد كرد‪.‬‬
‫حتي بدتر از این‪ ،‬آن را یك امر بيولوژیك معرفي كردند كه ربطي به اخالق ندارد و‬
‫هيچ احدي حق ایجاد قيود و محدودیت پيرامون آن را ندارد‪.‬‬

‫‪ .6‬سكوالريسم و هنر‬
‫«هنر به وسایل و مبادياي گفته ميشود كه انسان به واسطهي آن به انجام اعمالي‬
‫برميخيزد كه تعبير از مشاعر و افكار و احساسات دروني او هستند و كار هنري‬
‫عبارت از تجسُم یك اندیشه به واسطهي یكي از اشكال تعبيري است»‪.1‬‬
‫هنر وسيلهي تجسم افكار و اندیشههاست و به وسيلهي آن ميتوان ميراث و فضائل‬
‫گذشتگان را به نمایش درآورد‪ .‬رسالت هنر حفاظت از مبادي و اصول و فضایل و‬

‫‪ - 1‬الموسوعة اإلسالمية العامة‪ ،‬ص ‪.1096‬‬

‫‪54‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫تربيت نسل حاضر بر ميراث گذشتگان و جلوگيري از هدر رفتن آن است‪ .‬هنر حافظ‬
‫هویت ملي و دیني اقوام و ملل ميباشد‪ .‬هنر جلوهي زیبائيها است‪.‬‬
‫اما در سایهي سكوالریسم‪ ،‬هنر جایگاه خود را به كلي از دست داد و هر بخشي از‬
‫آن كه از دین جدا شد و با ارزشهاي اخالقي خداحافظي كرد به وسيلهاي جهت‬
‫اشاعهي فسق و فجور مبدل گردید‪.‬‬
‫در جوامع غربي بعد از رنسانس هنر با بحراني مهم مواجه گردید و سربرافراشتن‬
‫مكتبهاي مختلف فكري و سياسي اثرات خود را بر هنر نيز نهادند‪ .‬محصول این اثرات‬
‫پيدایش مكتب هنري موسوم به «هنر تجریدي» بود‪ .‬این مكتب هنري مدعي جدایي‬
‫شكل از مضمون‪ ،‬و مروج شعار «هنر براي هنر» است‪.‬‬
‫اثرات این جریان بر گرایشهاي مختلفهي ادبي و هنري محسوس و ملموس است و‬
‫هنرمندان و ادیبان بر تهدیدهاي آن در دور كردن و بيگانه نمودن مسلمانان از هویت‬
‫خودي واقف هستند‪.‬‬
‫سكوالریسم با استفاده از هنر تجریدي توانسته ادبيات‪ ،‬هنر‪ ،‬فولكلور و سایر‬
‫نمادهاي فرهنگي اقوام جهان سوم را از خط اصيل منحرف كند و در راستاي نيل به‬
‫اهداف خویش به استخدام درآورد و تحت عناویني چون شعر آزاد یا جدید‪ ،‬هنر و‬
‫رمان و داستان آزاد و ‪ ...‬همهي آنها را به انحراف بكشاند و نام مدرن بر آنها بنهد‪ .‬و‬
‫بدین وسيله لباس حيا و حشمت را از تن زنان درآورد و نام هنرنمایي و زیباسازي بر‬
‫آن بگذارد و هراز چندگاهي در یكي از ممالك مسابقهي ملكهي زیبایي ترتيب دهد‬
‫و اندام ظریف زنان را چون بهائم [بلكه بدتر] بصورت عریان بر صفحهي تلویزیونها و‬

‫‪55‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫در سالنهاي سينما و تئاتر و ‪ ...‬به نمایش درآورد و بر آن نام هنرنمایي و آزادي و‬
‫دستيابي زن به حقوق خود بگذارد و مخالفت با آن را گرفتاري در چنبرهي سنت و‬
‫ارتجاع و عقبماندگي فكري تلقي كند!!‬

‫سكوالریسم و اسالم‬

‫دین اسالم آخرین و كاملترین ادیان وحياني و توحيدي است‪ .‬این دین به عنوان یك‬
‫ایدئولوژي جامع تمامي ابعاد زندگي را در برميگيرد‪ .‬اسالم در یك مثلث جلوه‬
‫ميكند كه اضالع آن عقيده و شعيره و شریعت هستند و انسان در مركز آن قرار گرفته‬
‫است‪ .‬ضلع عقيده به مثابه قاعده مثلث مطرح است و جوهر آن هم توحيد است‪ ،‬به‬
‫همين جهت در اسالم بيش از هر چيز بدان توجه شده است‪.‬‬
‫شریعت اسالم به مثابه یك قانون فراگير براي تمامي رابطههاي بشري ضابطه و‬
‫قانون تدوین مينماید‪:‬‬
‫‪              +‬‬

‫‪( _   ‬مائده‪.)48 :‬‬

‫«پس ميان آنها حكم كن به آنچه خداوند فرو فرستاده و از هوا و هوس آنها‬
‫پيروي مكن‪ ،‬نكند تو را از حقي كه به سوي شما آمده است بازدارند براي هر كدام‬
‫از شما قانون و برنامهاي قرار دادهايم»‪.‬‬
‫‪_             +‬‬

‫‪56‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫(جاثيه‪.)19 :‬‬
‫«سپس شما را بر شريعتي از امر (خود) قرار داديم از آن پيروي كن و از هوا و‬
‫هوس كساني كه نميدانند پيروي مكن»‪.‬‬
‫عبادت در اسالم كاملترین نوع رابطهي انسان با مبدأ هستي را بوجود ميآورد و‬
‫شامل تمامي اعمال و رفتارهاي انساني ميشود‪ ،‬این است كه در اسالم‪ ،‬هدف از‬
‫خلقت و آفرینش انسان انجام عبادت عنوان شده است‪:‬‬
‫‪( _      +‬ذاریات‪.)56 :‬‬
‫«ما جن و انس را جز براي عبادت خود نيافريدهايم»‪.‬‬
‫اخالق در اسالم باعث ميشود كه انسان بهترین نوع تعامل و رابطه با اطرافيان‬
‫خود تنظيم نماید‪ ،‬از اینرو است كه رسول خدا هدف از بعثت خود را تكميل آن‬
‫قلمداد ميكند‪.‬‬
‫«إنما بعثْت ألت َ ّم َم َمكار َم ْاأل َ ْخالق»‪.‬‬
‫«من جز براي تكميل و اتمام مكارم اخالقي مبعوث نشدهام»‪.‬‬
‫با این وصف طبيعي است كه اسالم و سكوالریسم به عنوان دو ایدئولوژي فراگير‬
‫و شامل در برابر همدیگر قرار گيرند و ناقد و نافي اصول یكدیگر باشند‪.‬‬
‫در اسالم اصول و ضوابطي وجود دارد كه به هيچ وجه با سكوالریسم همخواني‬
‫ندارند چنانكه در سكوالریسم اصولي وجود دارد كه با اسالم همخواني ندارند‪.‬‬

‫‪57‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬

‫اصول تنافي اسالم و سكوالریسم‬

‫‪ .1‬تفاوت در انديشه‬
‫در اندیشه و ایدئولوژي اسالمي خداوند متعال «خالق»‪« ،‬آمر»‪« ،‬مدبر» و «هادي»‬
‫توصيف شده است‪ .‬خداوند متعال ميفرماید‪:‬‬
‫‪( _        +‬اعراف‪.)54 :‬‬
‫«آگاه باش كه آفريدگاري و (فرمانروايي امر و قدرت) فقط براي خدا است‬
‫چه مبارك است خداوند پروردگار جهانيان»‪.‬‬
‫‪              +‬‬

‫‪                ‬‬

‫‪( _ ‬یونس‪.)3 :‬‬

‫«ه مانا پروردگار شما خدايي است كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريده‪،‬‬
‫سپس بر عرش خود استوا (تكيه يا استيال) پيدا كرده امور را اداره و تدبير ميكند‬
‫هيچ شفيعي مگر بعد از اذن و اجازهي او وجود ندارد‪ .‬اوست پروردگار شما‪ ،‬پس او‬
‫را عبادت كنيد‪ .‬آيا تذكر و يادآوري پيدا ميكنيد؟»‪.‬‬
‫‪             +‬‬

‫‪( _‬طه‪.)50 -49 :‬‬

‫«گفت‪ :‬كيست پروردگار شما اي موسي‪ ،‬گفت‪ :‬پروردگار ما آن كسي است‬
‫كه همه چيز را آفريده سپس (به سوي هدف مورد نظر) هدايت كرده است»‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫از این آیات و آیات كثيره دیگر استفاده ميشود كه «در ایدئولوژي اسالمي‬
‫عالوه بر آفرینش‪ ،‬اداره‪ ،‬تدبير‪ ،‬هدایت و حاكميت بر ذره ذرهي اجزاي هستي در‬
‫حيطهي قدرت‪ ،‬و خداوندي خداوند متعال است»‪.1‬‬
‫اما در ایده و اندیشهي سكوالریستي یا اصالً ایمان به وجود خدا وجود ندارد‬
‫چنانكه شاخهي ماتریاليستي آن مدعي است‪ ،‬یا در صورت ایمان به وجود او [تحت‬
‫تأثير فلسفهي یوناني] خداوند تنها خالق و آفریدگار است و كاري به هدایت و تدبير و‬
‫اراده هستي ندارد و این مسؤوليت عظيم را حوالهي ماده و خود انسان كرده است و‬
‫نظام حاكم بر هستي ناشي از خاصيت دیناميكي‪ ،‬و زادهي فعل و انفعاالت فيزیكي و‬
‫شيميایي ماده و عناصر است و برترین موجود این عالم كه انسان است با استفاده از‬
‫نيروي عقل و در راستاي منافع خود از آن بهرهبرداري مينماید‪.‬‬

‫‪ - 1‬الشريعة اإلسالمية والعلمانية الغربية‪.‬‬

‫‪59‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬

‫‪ .2‬تفاوت در نگرش‬
‫دومين تفاوت بنيادین اسالم با سكوالریسم در این است كه سكوالریسم تنها به این‬
‫جهان مادي مينگرد و مياندیشد و تنها براي این جهان نظام و قانون تنظيم ميكند و‬
‫هدف از هر تالشي دسترسي به منافع این جهان است و جهان دیگر بطور كلي نادیده‬
‫گرفته ميشود یا رسماً انكار ميشود و وجودش نفي ميگردد یا عمالً توجهي به آن‬
‫نميشود‪ .‬اما در اسالم به هر دو جهان مثل هم توجه ميشود و براي هر دو جهان قانون‬
‫و نظام تنظيم ميگردد‪ .‬در نصوص دیني (قرآن و سنت) به نسبتي كه به این جهان و‬
‫زندگي آن توجه شده به همان نسبت [بلكه بيشتر] به جهان آخرت و زندگي اخروي‬
‫توجه شده است و این جهان مقدمه و مزرعهي آخرت تلقي گردیده است‪ .‬این جهان‬
‫دارالعمل است و آن جهان دارالجزاء‪ .‬این جهان دار فاني است و آن یكي دار باقي‪.‬‬
‫دكتر محمد عماره ميگوید‪« :‬امتياز فلسفهي تشریع در اسالم‪ ،‬در این است كه‬
‫«منفعت» را به «اخالق» ربط ميدهد و «مصلحت» را به «مقاصد شریعت» و‬
‫«سعادت دنيا» را به «نجات در آخرت» گره ميزند‪ .‬این فلسفه تشریعي راه را بر‬
‫قانون وضعي سكوالریستي ميبندد و مانع از امكان تعایش و همزیستي ميان قانوني كه‬
‫ساختهي دست انسان و سلطهي تودهها است با شریعتي كه از جانب خدا آمده است‬
‫ميشود»‪.1‬‬

‫‪ -1‬الشريعة اإلسالمية والعلمانية الغربية‪ ،‬ص ‪.36‬‬

‫‪60‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫‪ .3‬تفاوت در هدف‬
‫تفاوت بنيادین دیگر ميان اسالم و سكوالریسم در هدف است‪ .‬هدفي كه سكوالریسم‬
‫تعقيب ميكند ارضاي جسد و تأمين خواستههاي تن است‪ .‬تنها سعادت این جهان مد‬
‫نظر سكوالریسم است و كاري به روح و تأمين سعادت روحي ندارد‪ .‬حتي شاخهي‬
‫ماتریاليستي آن منكر وجود روح است‪.‬‬
‫ليكن در اسالم به جسم و جان‪ ،‬تن و روح مثل هم توجه ميشود‪ ،‬دین اسالم به‬
‫تربيت هر دو اهتمام ميورزد تا آنجا كه تهذیب روح و تصفيه درون در اسالم به‬
‫مراتب اهميت بيشتري دارد تا توجه به بعد جسمي و مادي انسان‪ .‬و در واقع به هر‬
‫كدام از این دو به تناسب اهميت و شایستگي توجه و اهتمام شده است‪.‬‬

‫دشمني سكوالریسم با دین‬

‫شاخهي معتدل و مؤمن سكوالریسم مدعي است كه هيچ دشمني با دین ندارد‪ .‬هر‬
‫كس آزاد است دیندار باشد یا بيدیني را انتخاب كند‪ .‬دین یك امر شخصي و‬
‫خصوصي است و كسي حق ندارد مانع آن شود و ‪...‬‬
‫اما واقعيت جهان سكوالریستي و موضع سكوالریستها در قبال دین عكس این‬
‫ادعا را ثابت ميكند‪ .‬چون در نظام سكوالریستي زمينهي دینداري [حتي در قالب‬
‫شخصي آن] بسيار محدود و زمينهي بيدیني و مقابله با آن به كلي فراهم است و به‬
‫قول استاد محمد قطب‪:‬‬
‫«اگر كسي تمامي ویروسها و ميكربهاي مضر جهان را در محيط پيرامونت‪ ،‬هوایي‬

‫‪61‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫كه تنفس ميكني‪ ،‬آبي كه ميآشامي‪ ،‬غذایي كه ميخوري‪ ،‬هستياي كه لمس و‬
‫حس ميكني‪ ،‬رها و پراكنده كند‪ ،‬سپس بگوید‪ :‬اگر دوست داري سالم بماني كسي‬
‫مزاحم سالمتي شما نميشود‪ ،‬هر طور ميخواهي زندگي كن‪ ،‬كسي مانعت نميشود‪،‬‬
‫آیا این سخن او را مسخرهبازي و مغالطهكاري تلقي نميكني؟‬
‫گذشته از این‪ ،‬این انسان ویروسهاي پراكنده شده در محيط اطراف تو را مضر‬
‫قلمداد نميكند بلكه آنها را مفيد و مایهي سالمتي ميداند ‪ ...‬و در مقابل تو را‬
‫ميكروبي ميداند كه جلو عملكرد آزاد او را سد كردهاي و ميترسد كه موجودیت او‬
‫را به خطر اندازي و اگر نتواند تو را از صحنه خارج كند همواره از شيطان ميطلبد كه‬
‫تو از ميان بروي»‪.1‬‬
‫آیا ادعاي آزادي دین و دینداري در جوامع سكوالر‪ ،‬مسخرهبازي و كذب محض‬
‫نيست؟‬
‫دكتر عبدالكریم سروش در مقام بيان موضع سكوالریسم در قبال دین سخن‬
‫زیبایي دارد و ميگوید‪:‬‬
‫«سكوالریسم در همهي ابعاد و شؤون زندگي پياده ميشود‪ ،‬از جمله در زندگي‬
‫سياسي‪ ،‬و در واقع سكوالریسم‪ ،‬با بياني كه كردیم جاي مذهب را ميگيرد‪ .‬اینكه‬
‫ميگویند‪ :‬سكوالریسم ضد مذهب نيست البته سخن درستي است‪ ،‬سكوالریسم ضد‬
‫مذهب نيست ولي این سخن باید درست فهميده شود‪ ،‬ضد مذهب نيست اما بدتر از‬
‫ضد مذهب است! براي اینكه رقيب و جانشين مذهب است و جاي او را درست پر‬

‫‪ - 1‬مذاهب فكري معاصره‪ ،‬ص ‪.494‬‬

‫‪62‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫ميكند‪ .‬در اینجا «ضد» به معني دشمن نيست چون گفتيم سكوالریسم دشمن مذهب‬
‫نيست و در پي برانداختن آن نيست اما ضدیت كه هميشه براندازي نيست‪ ،‬اگر شما‬
‫چيزي را آوردید كه توانست جاي چيز دیگري را به تمام و كمال پر كند آنگاه او را‬
‫بيرون خواهد كرد‪ ،‬چه ضدیتي از این باالتر!؟ وقتي این چيز جدید جایگزین آن چيز‬
‫قبلي شد شما دیگر به آن احتياجي احساس نميكنيد»‪.1‬‬
‫از نقل اقوال صاحبنظران كه بگذریم و نگاهي سریع به واقعيت عملكرد‬
‫سكوالریستهاي منطقهي خودمان بيفكنيم به این نتيجه ميرسيم كه سكوالریسم‬
‫دشمن سرسخت ادیان [بویژه اسالم] است و آثار این دشمني را در گفتار و نوشتار‬
‫آنان به عيان ميبينيم‪.‬‬

‫راهكارهاي مقابله با سكوالریسم‬

‫اكنون كه سكوالریسم و تهدیدهاي ناشي از آن را تا حدي شناختيم‪ ،‬الزم است‬

‫راهكارهاي مقابله با چالشهاي آن را تبيين كنيم‪ .‬هرچند اذعان دارم كه این مهم فراتر‬
‫از توان فردي همچون من است‪ .‬اما اميدوارم باب موضوع بر روي طالبان و عالقهمندان‬
‫آن گشوده باشم و روشنفكران مسلمان و اهل نظر و علم‪ ،‬سوژه را دنبال كنند‪.‬‬

‫‪ .1‬بازگشت به هويت‬
‫تالش در راستاي بازگشت به هویت اصيل دیني و ملي و جهاد در راه تربيت جوانان و‬

‫‪ - 1‬سنت و سكوالريسم‪ ،‬صص ‪.93-92‬‬

‫‪63‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫نوجوانان بر حفاظت از آن‪ ،‬ميتواند به عنوان یك عنصر بسيار قوي ملت ما را در‬
‫مقابل چالشهاي سكوالریسم واكسينه كند و از تب و تاب شيزوفيرنياي آن مصون‬
‫بدارد‪ .‬چرا كه عامل اصلي گرایش جوانان ما به سوي سكوالریسم عدم شناخت‬
‫هویت خودي است‪ .‬مشهور است كه ميگویند‪ :‬فرد شكستخورده و عقبمانده‪،‬‬
‫گرفتار بيماري خودكمبيني ميشود و این امر در مورد ما مصداق واقعي و عيني دارد‪.‬‬
‫چون عقبمانده هستيم گوهر ارزشمند خود را در مقابل كاالي ناچيز دیگران رها‬
‫ميكنيم و كور و كر به تقليد از دیگران ميپردازیم‪ .‬در حالي كه بر ما الزم است‬
‫روش سلف صالح خود را در پيش بگيریم یعني ضمن حفاظت از هویت اصيل‬
‫خویش از دستآوردهاي مثبت دنياي سكوالر غرب استفاده بورزیم‪ .‬به عبارت دیگر‬
‫ميان سنتهاي اصيل خودي و دستآوردهاي مدرنيسم غرب تلفيق بوجود آوریم‪.‬‬

‫‪ .2‬تقويت بيداري اسالمي‬

‫بيداري اسالمي به شدت مورد دشمني استعمار و صهيونيسم واقع شده و ميشود‪ .‬آنها‬
‫سعي ميكنند به هر وسيلهي ممكنه آن را به نابودي بكشانند و در مقابله با آن جنگهاي‬
‫صليبي را دوباره به راه اندازند‪ .‬عملكرد دستگاههاي «صهيو‪ -‬صليبي» مبين این‬
‫واقعيت است‪.‬‬
‫بنابراین بر ما الزم است در راستاي مقابله با سكوالریسم و نقشههاي آن بيداري‬
‫اسالمي را هرچه بيشتر توسعه داده و تقویت كنيم تا به ميان تمامي اقشار اجتماع نفوذ‬
‫كند و شامل تمامي فرایندهاي اجتماعي و سياسي و فرهنگي و ‪ ...‬شود‪ .‬این امر از‬
‫دوستداران بيداري اسالمي ميطلبد كه دایرهي فعاليت خود را هرچه بيشتر توسعه‬

‫‪64‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫دهند و به ميان همهي اقشار راه یابند و در تمامي اركان اجتماع نفوذ نمایند‪ .‬واهلل‬
‫المستعان‪.‬‬

‫‪ .3‬تقويت بنيهي علمي و ساختار اقتصادي‬

‫امروزه جهل و فقر به عنوان دو بيماري كشنده و خطرناك دامنگير جوامع اسالمي‬
‫شدهاند و غرب ستمگر به عمد این دو مرض را ترویج ميدهد‪.‬‬
‫لذا بر مسلمانان الزم است در جهت غلبه بر این دو مرض خطرناك هم بنيهي‬
‫علمي خود را تقویت كنند تا حدي كه به درجهي توليد علم برسند و هم ساختار‬
‫اقتصادي خود را تغيير دهند تا از مصرف به توليد برسند‪ .‬البته این امر كار و تالش‬
‫فراوان و همت مردان ميخواهد ليكن محال نيست بلكه با سعي به هر چه خواهي‬
‫تواني رسيد‪.‬‬

‫‪ .4‬استفاده از وسايل اطالعرساني مدرن‬

‫اگر جهان غرب توانسته است ما را در كنج خانههایمان آماج حمالت خود قرار دهد‬
‫و از طریق وسایل اطالعرساني مدرن فرهنگ خود را بر ما تحميل كند و ما را‬
‫مجذوب و شيفتهي تمدن و طرز زندگي خود نماید ما هم ميتوانيم از این وسایل و‬
‫سالح در راستاي ترویج اهداف دیني و ملي خود و رساندن آنها به گوش جهانيان‬
‫بویژه غربيان استفاده كنيم و این كار ممكن و شدني است‪.‬‬

‫‪ .5‬تنظيم و برنامهريزي درازمدت‬

‫گویند‪ :‬انگليسيها در عملي كردن نقشههاي خود اصالً عجله ندارند بلكه بعد از‬

‫‪65‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬
‫برنامهریزي‪ ،‬آهسته و آرام‪ ،‬در عين حال قاطعانه و خستگيناپذیر‪ ،‬به سوي آن حركت‬
‫ميكنند و این سياست و استراتژي باعث شده به بيشتر اهداف خود دسترسي پيدا‬
‫كنند‪.‬‬
‫اما متأسفانه عنصر نظم و برنامهریزي در فعاليتهاي ما مسلمانان [حتي كشورها نيز]‬
‫وجود ندارد‪ .‬بينظمي و بي سر و ساماني باعث شده در رسيدن به بيشتر اهداف ناكام‬
‫بمانيم و در عين حال ناكامي خود را زیر چتر ایمان به قضا و قدر بپوشانيم‪ ،‬در حالي‬
‫كه در تفسير مفهوم قضا و قدر نيز به بيراهه منحرف شدهایم‪ .‬طرحهاي خود را‬
‫نيمهكاره رها ميكنيم‪ ،‬و اهداف مقدس خود را پيگيري نميكنيم بلكه در وسط راه‬
‫تعطيل ميگردانيم و ‪...‬‬
‫و براي نجات از این بليهي جانكاه نظم و انضباط دادن به خود و به كارها‬
‫ضرورتي است حتمي‪.‬‬
‫والسالم‬

‫‪66‬‬
 ‫جوانان‪ ،‬سكوالریسم و بحران هویت‬

‫مراجع‬

‫‪ .1‬قرآن كريم‬
‫‪ .2‬مذاهب فكرية معاصرة‪ ،‬محمد قطب‪.‬‬
‫‪ .3‬اإلسالم والعلمانية وجها ً لوجه‪ ،‬دكتر يوسف القرضاوي‪.‬‬
‫‪ .4‬الموسوعة اإلسالمية العامة‪ ،‬مجموعه المؤلفين‪.‬‬
‫‪ .5‬حرب المصطلحات بين اإلسالم والغرب‪ ،‬دكتر محمد عماره‪.‬‬
‫‪ .6‬الشريعة اإلسالمية والعلمانية الغربية‪ ،‬دكتر محمد عماره‪.‬‬
‫‪ .7‬سنت و سكوالريسم‪ ،‬مجموعهای از نويسندگان‪.‬‬
‫‪ .8‬مدارا و مديريت‪ ،‬دكتر عبدالكريم سروش‪.‬‬
‫‪ .9‬شبهات وأخطاء شائعة في الفكر اإلسالمي‪ ،‬انور الجندي‪.‬‬
‫‪ .10‬جهان شمولی اسالم و جهانیسازی‪ ،‬مجموعه مقاالت‪ ،‬جلد دوم‪.‬‬