معاصر الجبر

Science Faculty
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻟﺠﺒﺮ‬
Algebra (in Pashto)
Funded by
inasys GmbH Germany
۱۳۹۸ 2019
‫بسم الله الرحمن الرحيم‬
‫معاصر الجبر‬
‫داکتر عبداهلل مهمند‬
‫لومړی چاپ‪۲۰۱۹ ،‬‬

‫معارص الجرب‬ ‫د کتاب نوم‬
‫داکرت عبدالله مهمند‬ ‫لیکوال‬
‫شیخ زاید پوهنتون‪ ،‬ساینس پوهنځى‬ ‫خپرندوی‬
‫‪www.szu.edu.af‬‬ ‫وېب پاڼه‬
‫‪ ،۱۳۹۸‬لومړی چاپ‬ ‫د چاپ کال‬
‫‪١٠٠٠‬‬ ‫چاپ شمېر‬
‫‪۲۹۳‬‬ ‫مسلسل منرب‬
‫‪www.ecampus-afghanistan.org‬‬ ‫ډاونلوډ‬
‫سهر مطبعه‪ ،‬کابل‪ ،‬افغانستان‬ ‫چاپ ځاى‬
‫دا کتاب په آملان کې د اناسیس کمپنۍ په مرسته چاپ او د کتاب اداري او‬
‫تخنیکي چارې په آملان کې د افغانیک لخوا تررسه شوي دي‪.‬‬
‫د کتاب د محتوا او لیکنې مسئولیت د کتاب په لیکوال او اړونده پوهنځي پورې اړه‬
‫لري‪ .‬مرسته کوونکي او تطبیق کوونکې ټولنې په دې اړه مسؤلیت نه لري‪.‬‬
‫د تدرييس کتابونو د چاپولو لپاره له موږ رسه اړيکه ونيسئ‪:‬‬

‫ډاکرت يحيى وردک‪ ،‬د لوړو زده کړو وزارت‪ ،‬کابل‬
‫‪۰۷۰۶۳۲۰۸۴۴، ٠٧٥٦٠١٤٦۴٠‬‬ ‫ټېلیفون‬
‫‪textbooks@afghanic.de‬‬ ‫ایمېل‬
‫د چاپ ټول حقوق له مؤلف رسه خوندي دي‪.‬‬
‫ای اس يب ان ‪۹۷۸-۹۹۳۶-۶۲۰-۶۷-۴‬‬
‫د لوړو زده کړو وزارت پیغام‬
‫د برش په مختلفو دورو کې کتاب د علم او پوهې په السته راوړلو‪ ،‬ساتلو او‬
‫خپرولو کې ډیر مهم رول لوبولی دی‪ .‬دريس کتاب د نصاب اسايس برخه‬
‫جوړوي چې د زده کړې د کیفیت په لوړولو کې مهم ارزښت لري‪ .‬له‬
‫همدې امله د نړیوالو پیژندل شویو معیارونو‪ ،‬د وخت د غوښتنو او د ټولنې د اړتیاوو په نظر کې‬
‫نیولو رسه باید نوي دريس مواد او کتابونه د محصلینو لپاره برابر او چاپ يش‪.‬‬
‫لهههه ښهههاغلو اسهههتادانو او لیکواالنهههو خهههه د زړه لهههه کهههومي مننهههه کهههوم چهههې دوامهههداره زیهههار یهههې‬
‫ایسهههتلی او د کلونهههو پهههه اوږدو کهههې یهههې پهههه خپلهههو اړونهههدو هههان و کهههې دريس کتابونهههه تههه لیف او‬
‫ژبهههاړيل دي‪ ،‬خپهههل مهههی پهههور یهههې اداء کههههړی دی او د پهههوهې موتهههور یهههې پهههه حرکهههت راوسههههتی‬
‫دی‪ .‬لهههه نهههورو ښهههاغلو اسهههتادانو او پوههههانو خهههه ههههم پهههه درنپهههت غوښهههتنه کهههوم تهههر هههو پهههه خپلهههو‬
‫اړونهههدو برخهههو کهههې نهههوي دريس کتابونهههه او دريس مهههواد برابهههر ‪ ،‬چهههې لهههه چهههاپ وروسهههته د رانهههو‬
‫محصههههلینو پههههه واک کههههې ورکههههړل يش او د زده کههههړو د کیفیههههت پههههه لوړولههههو او د علمههههي پروسههههې‬
‫په پرمختګ کې یې نېک ام اخیستی وي‪.‬‬
‫د لههههوړو زده کههههړو وزارت دا خپلههههه دنههههده بههههويل چههههې د رانههههو محصههههلینو د علمههههي سههههطحې د‬
‫لوړولههههو لپههههاره د علومههههو پههههه مختلفههههو رشههههتو کههههې معیههههاري او نههههوي دريس مههههواد برابههههر او چههههاپ‬
‫کړي‪.‬‬
‫خههههه مننههههه کههههوم چههههې د دی کتههههاب د‬ ‫پههههه پههههای کههههې زمههههوږ د همکههههار ډاکههههرت یحیههههی وردک‬
‫خپرولو لپاره یې زمینه برابره کړېده‪.‬‬
‫هیلهههه منههههد یهههم چههههې د د ريس کتههههابونو د چهههاپولو ټههههوره پروسههههه دوام وکهههړي او پراختیهههها ومههههومي‬
‫تهههر هههو پهههه نیههه دې راتلهههونکې کهههې د ههههر دريس میهههمون لپهههاره لههه تهههر لههه ه یهههو معیهههاري دريس‬
‫کتاب ولرو‪.‬‬
‫په درنپت‬
‫پوهنمل دیپلوم انجنیر عبدالتواب باالکرزی‬
‫د لوړو زده کړو علمي معین او رسپرست وزیر‬
‫کابل‪۱۳۹۸ ،‬‬
‫قدرمنو استادانو او رانو محصلینو!‬
‫د افغانستان په پوهنتونونو کې د دريس کتابونو کموالی او نشهتوالی لهه لویهو سهتونخو خهه ږهل کېه ي‪ .‬یهو‬
‫زیات شمیر استادان او محصلین نویو معلوماتو ته الس رسی نه لري‪ ،‬پهه زاړه میتهود تهدریس کهوي او لهه هغهو‬
‫کتابونو او چپرتونو خه ټه اخی چې زاړه دي او په بازار کې په ټیټ کیفیت فوتوکاپي کې ي‪.‬‬
‫تر اوسه پورې موږ د نن رهار‪ ،‬خوست‪ ،‬کندهار‪ ،‬هرات‪ ،‬بلخ‪ ،‬البیروين‪ ،‬کابل‪،‬کابل طبي پوهنتون او کابل پويل‬
‫تخنیک پوهنتون لپاره ه کم ‪ ۳۰۰‬عنوانه مختلف دريس کتابونه د طب‪ ،‬ساينس‪ ،‬انجنیري‪ ،‬اقتصاد‪ ،‬ژورنالیخم‬
‫او زراعت پوهنځيهو (‪ ۹۶‬طبهي د آملهان د علمهي همکهاریو ټهولنې ‪ ۱۷۰ ،DAAD‬طبهي او غیهر طبهي د افغهان‬
‫ماشومانو لپهاره د جرمنهي کمېټهې ‪ ۷ ،Kinderhilfe-Afghanistan‬کتابونهه د آملهاين او افغهاين پوهنتونونهو ټهولنې‬
‫‪ ۲ ،DAUG‬کتابونه په مخار رشیف کې د آملان فدرال جمهوري جهاال کنسهول ري‪ ۳ ،‬کتابونهه د ‪Afghanistan-‬‬
‫‪ ۱ ،Schulen‬د صافی بنسټ لخهوا‪ ۲ ،‬د سلواک اېډ او ‪ ۸‬نور کتابونه د کانراد ادناور بنسهټ ‪ ) KAS‬پهه مهايل مرسهته‬
‫چاپ کړي دي‪.‬‬
‫د یادونې وړ ده‪ ،‬چې نوموړي چاپ شوي کتابونهه د هېهواد ټولهو اړونهده پوهنتونونهو او یهو زیهات شهمېر ادارو او‬
‫مؤسساتو ته په وړیا تو ه وېشل شوي دي‪.‬‬
‫ټول چاپ شوي کتابونه له ‪ www.afghanistan-ecampus.org‬ویب پاڼې خه ډاونلوډ کوالی شئ‪.‬‬
‫دا کړنې په داسهې حهال کهې تهر رسه کېه ي چهې د افغانسهتان د لهوړو زده کهههههړو وزارت د (‪ ۲۰۱۰‬ه ‪)۲۰۱۴‬‬
‫کلونو په می سرتاتیژیک پالن کې راغی دي چې‪:‬‬
‫" د لوړو زده کړو او د ښوونې د ښه کیفیت او زده کوونکو ته د نویهو‪ ،‬کهره او علمهي معلومهاتو د‬
‫برابرولو لپاره اړینه ده چې په دري او پپتو ژبهو د دريس کتهابونو د لیکلهو فرصهت برابهر يش د‬
‫تعلیمي نصاب د ریفورم لپاره له انگریخي ژبې خه دري او پپتو ژبهو تهه د کتهابونو او درسهی‬
‫مواد و ژباړل اړین دي‪ ،‬له دې امکاناتو خه پرته د پوهنتونونو محصلین او استادان نيش کوالی‬
‫عرصي‪ ،‬نویو‪ ،‬تازه او کره معلوماتو ته الس رسی پیدا کړي‪".‬‬
‫مون غواړو چې د دريس کتابونو په برابرولو رسه د هیهواد لهه پوهنتونونهو رسه مرسهته وکهړو او د چپټهر او لک هر‬
‫نوټ دوران ته د پای ټکی کې دو‪ .‬د دې لپاره دا اړینه ده چې د لوړو زده کړو د موسساتو لپاره هر کهال هه نها‬
‫ه ‪ ۱۰۰‬عنوانه دريس کتابونه چاپ يش‪.‬‬
‫له ټولو محرتمو استادانو څخه هیله کوو‪ ،‬چې په خپلو مسلکي برخو کې نوو کتابونوه ولیکوي‪ ،‬وړبواو او موا هوم‬
‫خپل پخواين لیکل شو کتابونه‪ ،‬لکچر نوټونه او چپټرونه امډېټ او د چاپ لپواه ییواه کو ‪ ،‬زموون پوه وا کوې‬
‫چې په ښه کیفیت چاپ او وهوسته مې د اوونو پوهځييوو‪ ،‬اسوتادانو او محلولیځو پوه وا کوې وهکو و‪.‬‬ ‫مې هاک‬
‫هم اهنګه د ماد شومو ټکو په اوون خپل ووان مزونه او نظرمات له موون ه یموک کو ‪ ،‬یور څوو پوه هوډ پو‬
‫برخه کې اغېزمن هامونه پوهیه ک و‪.‬‬
‫د مؤلفینو او خپروونکو له خوا پوره زیار ایستل شوی دی‪ ،‬تر و د کتابونو محتویهات د نړیوالهو علمهي معیهارونو‬
‫په اساس برابر يش‪ ،‬خو بیا هم کیدای يش د کتاب په محتوا کې ځینې تیروتنې او سهتونخې وليهدل يش‪ ،‬نهو‬
‫له درنو لوستونکو خه هیله مند یو تر و خپل نظریات او نیوکې مؤلف او یا مون تهه پهه لیکلهې بږهه راولیه ي‪،‬‬
‫تر و په راتلونکي چاپ کې اصالح يش‪.‬‬
‫د اناسیس د کمپنۍ خه ډېره مننه کوو چې د دغه کتاب د چاپ ل پت یې ورکړی دی‪.‬‬
‫او د جهې آی زیهت (‪ )GIZ‬لهه دفهرت او )‪ CIM (Center for International Migration & Development‬خهه‪،‬‬
‫چې زما لپاره یې له ‪ ۲۰۱۰‬نه تر ‪ ۲۰۱۶‬پورې په افغانستان کهې د کهار امکانهات برابهر کهړي وو‪ ،‬ههم د زړه لهه‬
‫کومې مننه کوم‪.‬‬
‫د لوړو زده کړو له رسپرست وزیر پوهنمل دیپلهوم انجنیهر عبهدالتواب بهاالکرزی‪ ،‬مهايل او اداري معهین ډاکهرت‬
‫احمد سیر مهجور علمي معین او‪ ،‬مايل او اداري رئیس احمهد طهارق صهدیقي‪ ،‬پهه لهوړو زده کهړو وزارت کهې‬
‫سالکار ډاکرت ل رحیم صايف‪ ،‬د پوهنتونونو رئیسانو‪ ،‬د پوهنځیو رییسانو او استادانو خه مننهه کهوم چهې د‬
‫کتابونو د چاپ لړۍ یې هڅولې او مرسته یې وررسه کړې ده‪ .‬د دغه کتاب له مؤلف خه ډېهر مننهدوی يهم او‬
‫ستاينه یې کوم‪ ،‬چې خپل د کلونو‪-‬کلونو زيار یې په وړيا تو ه رانو محصلينو ته وړاندې کړ‪.‬‬
‫همدارن ه د دفرت له همکارانو هر یو حکمت الله عخیخ او فهیم حبیبي خه هم مننه کوم چې د کتابونو د چاپ‬
‫په برخه کې یې نه ستړې کیدونکې هلې ځلې کړې دي‪.‬‬
‫ډاکرت یحیی وردک‪ ،‬د لوړو زده کړو وزارت سالکار‬
‫کابل‪ ،‬نومرب‪۲۰۱۹ ،‬‬
‫د دفرت ټیليفون‪۰۷۰۶۳۲۰۸۴۴,۰۷۵۶۰۱۴۶۴۰ :‬‬
‫امييل‪textbooks@afghanic.de :‬‬
‫معاصرالجبر‪Algebra ----------------------------------------------------‬‬
‫څرنګه چې په افغانستان کې دمعاصرالجبرپه برخه کې په پښتواودری ډيرلږاويا ھيڅ ليکني نه‬

‫دي شوي ‪ ،‬له دې کبله غواړم دلته د الجبر) چې د مدرن الجبر ‪ ،‬مجرد الجبر اويا معاصر الجبر په‬
‫نوم ھم ياديږي ( ځني اساسات او مفاھيم چې په الجبرکې ډير عموميت لري اوله ھغه څخه په‬
‫رياضياتوکې زياته استفاده کيږي‪ ،‬دلته وليکم‪ .‬څرنګه چې په وخت تيريدوسره کالسيک عملياتولکه‬
‫جمع “‪ „+‬او ضرب “‪ „.‬نشوکوالی ځنې مسايل حل کړي‪ .‬دا سبب شو چې علما د دا ډول‬
‫موضوعات د حل لپاره نوي عمليات ) ‪ (operation‬تعريف کړل‪ .‬څرنګه چې ‪N.H. Abel‬‬
‫په ‪ 1826‬کال کې د الجبری معادالتو چې درجه يی تر ‪ 3‬زياته وې د حل لپاره ديوفورمل په پيدا‬
‫کولو کې بريالی نشو‪ .‬بيا په ھغه وخت کې ديو الجبری جوړښت )ساختمان ( نظر يوې دوه‬
‫ګوني رابطه ) ‪ (binary operation‬ته د تعريف په فکر کې شول او دا البته شروع د معاصر‬
‫)مدرن( الجبر وه‪ .‬وروسته بيا د نوروعلماوله خوا لکه ‪ D. Hilbert ، E. Steinitz‬او‬
‫‪ R.Dedekind‬مدرن الجبر ته انکشاف ورکړل شو‪ .‬چې نن ھغه په مختلفو څانګود مثال په‬
‫ډول ‪ ) Group‬ګروپ( ‪) Ring ،‬حلقه( ‪ ) Field ،‬ساحه ( اونورو تقسيم شوي دي‪ .‬په دې‬
‫چاپ کې د ګروپو ‪ ،‬حلقو او ساحو د مفصل تشريح څخه صرف نظر شوی دی ‪ .‬عالوه پرھغه د‬
‫‪ ) Cryptography‬رمز ليکني ( په باره کي معلومات اودھغي استفاده دمعاصرالجبرڅخه د‬
‫مثالو سره پدي کتاب کي ليکل شويدي‪ .‬مګرتصميم لرم چې په راتلونکي وخت کې دی ته نورھم‬
‫وسعت ورکړم‪ .‬دلته كوښيښ شوی دی چې ھغه رياضي سمبولونه استعمال شې‪ ،‬چې نن په نړۍ‬
‫کې په کتابوکې له ھغه څخه استفاده کيږي اوتابع د يوي معيني ژبې نه وي‪ .‬ھمدارنګه د نومونو په‬
‫استعمال کې کوښيښ شوی دی چې د دو ژبو ) پښتو او انگلسی ( مروجه نومونو څخه استفاده‬
‫وشي ‪ .‬البته دا دھغو کسانولپاره چې د رياضی او نورو علمي کتابونه په بين المللي ژبو مطالعه‬
‫کوي ‪ ،‬د ګتې وړبه ھم وي‪ .‬ھغه سمبولونه او اختصارات چې دلته استعمال شوی دي ‪ ،‬په اخيرکې‬
‫مې تشريح کړی دي‪.‬امکان لری چې په ليکلواو يا د جمالتو په جوړښت کې اشتبھات يا غلطۍ‬
‫موجودي وي ‪ ،‬معذرت غواړم‪.‬‬
‫داكتر عبد‪ L‬مھمند‬
‫‪2‬‬
Algebra ----------------------------------------------------‫معاصرالجبر‬
‫د موضوعاتو فھرست‬
‫رياضی اساسات‬
(set) ‫مجموعه‬
(mapping) ‫تابع‬
(relation) ‫رابطه‬
mathematical logic and De Morgan`s Laws
‫ ګروپ‬:‫لمړی فصل‬
( ‫ ) الجبري جوړښت‬algebraic structure
Semigroup
Monoid
group
(Cayley Table) ‫کيلی جدول‬
‫ ګروپ ھمومورفيزم‬:‫دويم فصل‬
(Group Homomorphism) ‫ګروپ ھمومورفيزم‬
(Group Isomorphism) ‫ګروپ اسومورفيزم‬
Kernal
‫ فرعی ګروپونه‬:‫دريم فصل‬
(subgroup) ‫فرعی ګروپ‬
( (cyclic group ) ‫دورانی ګروپ‬
( permutation group) ‫پرموتيشن ګروپ‬
( division algorithm theorem ) ‫ديويشن الگوريتم قضيه‬
‫ قضيه‬Euclidean Algorithm
(group order ) ‫ګروپ مرتبه‬
‫ګروپ ديوعنصر مرتبه‬
( theorem of fermat ) ‫فرميت قضيه‬
( left and right coset ) ‫ښی اوچپ او‬
(Index) ‫ايندکس‬
‫ قضيه‬Lagrange ‫د‬
( normal subgroup ) ‫نورمال فرعی ګروپ‬
(factor group) ‫فکتورګروپ‬
(group homorphism ) ‫ګروپ ھمومورفيزم قضيه‬
( group isomomorphism ) ‫ګروپ ايزومورفيزم قضيه‬
3
(residue class) ‫پاتي) باقيماده( کالسي‬

(residue class group) ‫باقيماده کالسو ګروپ‬
( Cayley theorem) ‫کيلي قضيه‬
Direct product of groups :‫څلورم فصل‬
Direct product of groups
Cartesian product
External direct product
Enternal direct product
Chinese remainder theorem
solve equations of congruent classes
‫ دوراني ګرووپونه‬:‫پنځم فصل‬
(cyclic groups) ‫دورانی ګروپونه‬
( Euler function ) ‫ايولرفنکشن‬
prime residue class group
(Ring) ‫ رينګ‬:‫شپږم فصل‬
(Ring) ‫حلقه‬
(Subring) ‫فرعی رينګ‬
(ideal) ‫اديال‬
( Ring homomorphism) ‫رينګ ھومورفيزم‬
Prime Ideal
Principle Ideal
( ring homomorphism ) ‫رينګ ھومورفيزم قضيه‬
( ring isomorphism ) ‫رينګ ايزومورفيزم قضيه‬
(‫ )ناحيه تمامی‬Integral domain
Gaussian integers
Euclidean Domain
Characteristic of Ring
(Polynomial Ring) ‫پولينوم رينګ‬
Division Algorithm
Remainder Theorem
( ‫ ) ترټولولمړی مشترک قاسم‬greatest common divisor
‫د پولينوم رينګ‬
‫ ساحه‬:‫اوم فصل‬
( Field ) ‫ساحه‬
( Subfield ) ‫فرعی ساحه‬
4
‫اتم فصل‬
(Field extensions) ( ‫ساحه يي توسعه )يا امتداد‬
( ‫ )د ساحه يي توسعي درجه‬degree of field extension
( Agebraic extension ) ‫الجبری توسعه‬
(The theorem of Lagrange for fields) ‫الگرنج قضيه د ساحي لپاره‬
( Minimal polynomial ) ‫مينيمال پولينوم‬
(Splitting field )‫سپليتينگ ساحه‬
( The fundamental theorem of algebra ) ‫الجبراساسی قضيه‬
( quotient field) ‫کيوسينت ساحه‬
(Eisenstein's criterion ) ‫ايزن شتاين شرطونه د پولينوم لپاره‬
‫نھم فصل‬
( Equations of congruent classes ) ‫باقيمانده کالسو معادالت‬
( Vieta's formulas) ‫ويتا فورمول‬
‫لسم فصل‬
( Cryptography ) ‫کريپتوګرافی‬
Pohlig-Hellman Cryptsystem ‫پوليګ ھيلمن کريپتوګرافی سيستم‬
(RSA-Cryptsystem) ‫ کريپتوګرافی سيستم‬RSA
(Elgamal-Cryptsystem) ‫الجمل کريپتوګرافی سيستم‬
5
‫د رياضي اساسات‬
‫) مجموعه ‪ ,‬انځور)تصوير( او اړيکی )رابطه( (‬
‫) ‪( Set , Mapping and Relation‬‬
‫پدی فصل کښی غواړم ځنی رياضي اساسات ‪ ،‬مفاھيم اوقضاياوی چې وروسته په‬
‫معاصر الجبرکې ورځينی استفاده کيږي‪ ،‬په مختصرډول تشريح کړم‪.‬‬
‫تعريف ‪ :0.1‬سيت ) ‪ ( set‬د ‪ Georg Cantor‬له خوا په ‪ 1874‬ميالدي کال‬
‫کې په الندې ډول تعريف شوی دی ‪:‬‬
‫‪ Set‬يوه مجموعه د اوبجيکتونو) ‪ ( Objects‬ده چې ټول يو معين مشخصات‬
‫ولری مګر يوله بل څخه فرق لری‪ .‬دمثال په ډول که ‪ X‬سيت ساينس د پوھنځی‬
‫محصلين وی‪ .‬معين مشخصات دلته دساينس دپوھنځی محصل کيدل دی‪.‬‬
‫} ‪ = { , , … … … … .‬‬
‫مګرھرمحصل له يوبل څخه فرق لری‪.‬مونږ يو سيت په الندي ډول ښيو‪:‬‬
‫دلته ‪ Objects . . . . . , ,‬دي چې د ‪ X‬د سيت د عناصرو‬
‫نوم ياديږي اومونږ ھغه په || سره ښيو‪ .‬خالی سيت په ∅ سره ښودل کيږی‪.‬‬
‫)‪ (elements‬په نوم ياديږی‪ .‬ديوه سيت ‪ X‬د عناصروشمير د ‪ cardinality‬په‬
‫تعريف ‪:0. 2‬‬
‫) ⊆ ( ويل کيږی‪ ،‬په دې شرط چې ‪:‬‬

‫) ‪ ( a‬که چيری ‪ X‬او ‪ Y‬دوه سيتونه وی‪ X .‬ته فرعی سيت )‪ (subset‬د ‪Y‬‬
‫‪∀x∈X ⟹x∈Y‬‬
‫يوفرعی سيت ‪ X‬ته )‪ (proper subset‬د ‪ Y‬ويل کيږي )‪ ، (X ⊂ Y‬په دي‬
‫‪∃ a∈ Y ; a∉ X‬‬
‫شرط چي په ‪ Y‬کښی ځنی عناصرموجود وي او په ‪ X‬کې شامل نه وي‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫د مثال په ډول‪:‬‬
‫‪ X‬يو ‪ proper subset‬د ‪ Y‬دی‪ .‬ځکه ‪&, ' ∉ X‬‬

‫}‪X = { 2,4,5}, Y = {2,4,5,a,b‬‬
‫ ⊆ او ⊆ وي‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫ھرسيت يوخالی فرعی سيت لری‪ X .‬او ‪ Y‬سره مساوی دی په دې شرط چې‬
‫‪6‬‬
‫) ⊆ ( ∧ ) ⊆ ( ⇔ = ‬
‫) ‪ ( b‬دمتناھی سيت ) ‪ (finite set‬لپاره ډول ډول تعريفونه موجود دي ‪.‬‬

‫‪ (1831-1916) R . Dedekind‬متناھی سيت ) ‪ (finite set‬دارنګه تعريف‬
‫کړيدی‪:‬‬
‫يوسيت ‪ X‬ته متناھی ويل کيږي پدی شرط چې په ‪ X‬کښی ھيڅ يو پروپر فرعی‬
‫سيت )‪ (proper subset‬موجود نه وی چې ‪) Cardinality‬دعناصرو شمير(‬
‫د ‪ X‬سره مساوی وی ‪ .‬يعنې‬
‫|| = |‪∄ A ⊂ X ; |+‬‬
‫|| < |‪∀ A ⊂ X ; |+‬‬

‫اويا داچې ‪:‬‬
‫مونږ معين سيت په } ‪ = { , , … , -‬سره ښيو‪ .‬دلته د ‪ X‬دعناصرو شمير‬

‫دلته د متناھی پرځای دمعين او د غيرمتناھی پرځای دغيرمعين کلمه ھم استعمالو‪.‬‬
‫مساوی ‪ n‬دی‪ .‬يعنې ‪|| = .‬‬
‫يعنې‪|| = ∞ :‬‬
‫ھرھغه سيت چې متناھی نه وي دغيرمتناھی سيت )‪ (infinite set‬په نوم ياديږي‪.‬‬
‫} … ‪ℕ = { 1,2,3 ,3,4,‬‬
‫مثال ‪:‬‬
‫} … ‪ℕ4 = { 0, 1,2,3 ,3,4,‬‬

‫} … ‪ℤ = { . . . , −3, −2, −1 ,0,1,2,3 ,‬‬
‫} … ‪2ℤ = { . . . , −6, −4, −2 ,0,2,4,6 ,‬‬
‫}‪ℚ = { │=, > ∈ ℤ, > ≠ 0‬‬
‫‪:‬‬
‫;‬
‫‪ℕ⊆ℤ⊆ℚ⊆ℝ⊆ℂ‬‬
‫) ‪( ℕ ⊂ ℤ ⊂ ℚ ⊂ ℝ ⊂ ℂ , 2ℤ ⊂ ℤ‬‬
‫پورتنی سيتونه ټول غيرمعين )غيرمتناھی( دي ‪ .‬ځکه ‪:‬‬
‫∧‬
‫) ∞ =|‪( |ℕ| = ∞ , |ℤ| = ∞ , |2ℤ| = ∞ , |ℚ| = ∞ , |ℝ| = ∞ , |ℂ‬‬
‫مثال ‪ :‬داالندي سيتونه معين )متناھی( دی‬
‫‪ E‬يو بحری ا عظم ‪ = C D‬‬
‫}‪ = { F ∈ ℤ │ − 2 ≤ F ≤ 2‬‬
‫‪ X‬او ‪ Y‬ھريو ‪ 5‬عنصره لری ‪ .‬يعنې ‪| | = || = 5‬‬
‫مګر ⊈ او ⊈ ‬
‫‪7‬‬
‫} ‪J : = {L ∈ ℤ |−15 ≤ L ≤ 16‬‬

‫‪Q)E‬جفت ‪J ≔ CL ∈ ℤ D(1 ≤ L ≤ 16 ) ∧ (w even P‬‬
‫}‪= {2,4, 6,8,10,12,14,16‬‬
‫ليدل کيږی چې ‪ J ⊆ J‬او ‪|J | = 8‬‬
‫} ‪J : = {. ∈ ℕ | n < 0 } , W4: = { ∈ ℤ | x = 3‬‬

‫دا الندي سيتونه خالی دي‬
‫‬
‫او ‪| J | = |JT | = | JU | = 0‬‬
‫تعريف ‪ : 0.3‬که چيری ‪ , , … , -‬سيتونه وی‪ ،‬بيا ‪:‬‬
‫≔ ‪ ∪ ∪ … ∪ -‬‬ ‫{‬ ‫|‬ ‫∈ ‪∃W‬‬ ‫‪{1,2,3,‬‬ ‫} ‪. . , .}; ∈ Y‬‬

‫اتحاد )‪:(Union‬‬
‫تقاطع )[‪: (Z[\]^_]`\Za‬‬

‫‪ ∩ ∩ … ∩ - ≔ C D ∈ Y , ∀W ∈ {1,2, … , .}E‬‬
‫په پورتنی مثال کی ‪ J ∪ J = J‬او ‪ J ∩ J = J‬دی‬
‫مثال‪ :‬که ‪ ℝc‬سيت دھغه حقيقی عددونه وي چې دصفرڅخه زيات اويا مساوی دی‬
‫او ‪ ℝd‬سيت دھغه حقيقی عددونه وي چې دصفرڅخه کم اويا مساوی دی ‪ .‬يعنې‬
‫} ‪ℝc = { ∈ ℝ | ≥ 0‬‬
‫} ‪ℝd = { ∈ ℝ | ≤ 0‬‬
‫يعنې ‪ ℝc ∪ ℝd = ℝ‬او }‪ℝc ∩ ℝd = {0‬‬

‫دھغوی اتحاد د حقيقی اعدادو سيت او دھغوی تقاطع صفر ده‪.‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫})‪ ≔ {x ∈ ℤ │ (−8 ≤ ≤ 8‬‬
‫})‪ ≔ {x ∈ ℤ │ (−8 < < 8‬‬
‫‪8∈ X ⟹ 8∈ X ∪ Y‬‬
‫‪-8∈ X ∧ -8∉ Y ⟹ -8∉X∩Y‬‬
‫‪5∈ X ∧ 5∈ Y ⟹ 5∈ X∩Y‬‬
‫} ‪A = {a,b,c,d} , B = {d,e,f}, C = {a,b‬‬

‫}‪A ∪ B = {a,b,c,d,e,f} , A ∩ B = {d‬‬

‫‪C ⊆A , A∪ C = {a,b,c,d} = A , A ∩ C = {a,b} = C‬‬
‫}‪A∖ B = { a∈ A │ a∉ B } = {a,b,c‬‬
‫‪8‬‬
‫∅ = ‪A ∖ C = { a∈ A │ a∉ C } = { c, d } , C∖A‬‬
‫څرنګه چې ‪ C ⊆A‬دی ‪ .‬سيت ‪ A ∖ C‬ته ‪ complement‬د ‪ C‬په ‪ A‬کې او‬

‫د ‪ A∖ B‬سيت ته ‪ relative Complement‬د ‪ B‬نطر ‪ A‬ته ويل کيږي‬
‫}‪J ≔ { ∈ ℝ | x < 0 ∨ > 0‬‬

‫‪ W1‬سيت له ھغوحقيقی اعدادو چې له صفرڅخه لوی يا ) ∨ ( له صفرڅخه‬
‫∗‪W1 = ℝ ∖ {0} = ℝ‬‬

‫کوچنی وی‪ ،‬تشکيل شوی ده ‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫‪ W2‬سيت له ھغوحقيقی اعدادو چې له صفرڅخه لوی اود ) ∧ ( صفرڅخه‬
‫‪ W2‬خالی ده يعنې‪W2 = ∅ :‬‬

‫کوچنی وی تشکيل شوی ده ‪ .‬څرنګه چې ھغه ډول حقيقی عدد نه پيداکيږی‪ .‬پس‬
‫تمرين ‪ : 0.1‬دالندي سيتونو عناصر )‪ (elements‬پيدا کړۍ‪:‬‬
‫})‪ ≔ {x ∈ ℤ │ (−1 ≤ ≤ 6‬‬

‫)‪(a‬‬
‫})‪ ≔ {x ∈ ℤ │ ( 1 ≤ ≤ 7‬‬
‫)‪(b‬‬
‫} ‪A: {. ∈ ℤ | 0 ≤ . ≤ 4‬‬
‫)‪(c‬‬
‫} ‪r ≔ { ∈ ℤ | x = n − 4 , . ∈ A‬‬
‫) ‪ X ∪ Y ( d‬او ‪ X ∩ Y‬پيداکړيۍ‪ .‬البته دلته ‪ X‬او ‪ Y‬پورتني سيتونه دي‬
‫تعريف ‪ X :‬يوسيت دی‪ .‬که مونږ د ‪ X‬ټول فرعی سيتونه په )‪ p(X‬وښيو‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫} ⊆ ‪=() ≔ {+ | +‬‬
‫)‪ p(X‬د ‪ X‬د ‪ power set‬په نوم ياديږی‪.‬‬
‫‪ A3={a,b}, A2={b},‬او ∅ دي‪ .‬يعنې‪:‬‬

‫مثال‪ :‬که }‪ X = {a,b‬وي ‪ .‬په دی صورت دھغه فرعی سيتونه }‪A1 ={a‬‬
‫‪=() = {∅, A , A , A } ∧ |p(X)| = 4‬‬

‫که چيری ‪ X‬خالی سيت وي‪ .‬پدی صورت } ∅{= )‪ p(X‬او ‪|p(∅)| = 1‬‬
‫قضيه ‪ X :‬او ‪ Y‬سيتولپاره داالندي افادي صدق کوی‪:‬‬
‫)(‪ ⊆ ⟺ =() ⊆ t‬‬

‫)‪(a‬‬
‫‪9‬‬
‫)(‪=( ∩ ) = =() ∩ t‬‬

‫)‪(b‬‬
‫) ∪ (= ⊆ )(= ∪ )(=‬

‫)‪( c‬‬
‫"⟹"‬
‫ثبوت) ‪:( a‬‬
‫)‪+ ∊ p(X) ⟹ + ⊆ ⟹ + ⊆ ⟹ + ∊ p(Y‬‬

‫)(‪⟹ =() ⊆ t‬‬
‫)(= ∈ }{ ⟹ ⊆ }{ ⟹ ∈ ‬

‫] د فرضيي له مخي [ )(= ∈ }{ ⟹‬
‫ ⊆ ⟹ ∈ ⟹ ⊆ }{ ⟹‬
‫ ⊆ ‪+ ∈ =( ∩ ) ⟹ + ⊆ ∩ ⟹ + ⊆ ∧ +‬‬
‫ثبوت) ‪:( b‬‬
‫)(‪⟹ + ∈ =() ∧ + ∈ =() ⟹ + ∈ =() ∩ t‬‬

‫ ∩ ⊆ ‪+ ∈ =() ∩ t() ⟹ + ⊆ ∧ + ⊆ ⟹ +‬‬
‫) ∩ (= ∈ ‪⟹ +‬‬
‫په نتيجه کي‪=( ∩ ) = =() ∩ t() :‬‬
‫ ⊆ ‪+ ∈ =() ∪ =() ⟹ + ⊆ ∨ +‬‬

‫ثبوت) ‪:( c‬‬
‫) ∪ (= ∈ ‪⟹ + ⊆ ( ∪ ) ⟹ +‬‬
‫)(= ∪ )(= ⊆ ) ∪ (=‬

‫مګرداالندي رابطه صدق نه کوی‪:‬‬
‫}‪ ≔ {1,2}, = {2,3‬‬

‫} ‪=() = {∅, {1}, {2}, {1,2},‬‬

‫}}‪=() = {∅, {2}, {3}, {2,3‬‬
‫} }‪=() ∪ =() = {∅, {1}, {2}, {1,2}, {3}, {2,3‬‬
‫} ‪ ∪ = {1,2,3‬‬
‫} }‪=( ∪ ) = {∅, {1}, {2}, {3}, {1,2}, {1,3}{2,3}, {1,2,3‬‬
‫ليدل کيږی چه )(= ∪ )(= ∉ }‪{1,3‬‬
‫قضيه‪ :‬که د يومعين سيت ‪ Ay‬دعناصرو )‪ (elements‬شمير ‪ (. ≥ 0) n‬وي‪،‬‬
‫بيا ھغه د ‪ Power set‬دعناصرو شمير ‪ 2n‬دی‪.‬‬
‫ثبوت‪:‬غواړودا قضيه د ‪ complete induction‬له لياری نظر‪ n‬ته ثبوت کړو‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫په ‪ complete induction‬ثبوت کی دا دري الندي حالتونه موجود دي‬
‫ايندکشن فرضيه‪ :‬مونږ فرض کوو چه دټولو سيتونو لپاره چې درجه يی ‪n ≥ 1‬‬
‫ايندکشن شروع ‪ :‬بايد د ‪ n = 0‬لپاره صدق وکړی‬
‫وی ‪ ،‬صدق کوی‬

‫ايندکشن ثبوت ‪ :‬بايد ثبوت شی چې د ‪ n+1‬لپاره ھم صدق کوی‬
‫ايندکشن شروع‪:‬‬
‫‪n = 0 ⟹ Ay = ∅ ⟹ p(Ay ) = {∅} ⟹ |p(Ay )| = 1 = 24‬‬
‫وليدل شو چه لمړی حالت صدق کوی‬
‫ايندکشن فرضيه‪ :‬قبلوچه د ‪ n‬لپاره صدق کوی‪ .‬يعنی‪|p(Ay )| = 2 :‬‬
‫‪y‬‬
‫ايندکشن ثبوت‪ :‬مونږ ‪ Ay‬او ‪ Ayc‬په الندي شکل تعريفوو‪:‬‬

‫} ‪Ay : = {a , a , … . , ay‬‬
‫} ‪Ayc : = {a , a , … . , ay , ayc‬‬
‫) ‪Ay ⊆ Ayc ⟹ p(Ay ) ⊆ p(Ayc‬‬
‫ايندکشن دفرضی له مخی د ) ‪ p(Ay‬د عناصروشمير ‪ 2y‬دی‪ .‬مونږدغه عناصرپه‬
‫الندي شکل ښيو‪:‬‬
‫‪p(Ay ) = {s(1), s(2), … , s(2 )}, |p(Ay )| = 2‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪p(Ayc ) = p(Ay ) ∪ {ayc } = { s(1), s(2), … , s(2y ),‬‬

‫} } ‪s(1) ∪ {ayc }, s(2) ∪ {ayc }, … , s(2y ) ∪ {ayc‬‬
‫پورته ليدل کيږی چه اتحاد د } ‪ {ayc‬سره ‪ 2y‬واری تکراريږی‪ ،‬نوبيا ليکلی شو‪:‬‬
‫‪|p(Ayc )| = |p(Ay )| + 2y = 2y + 2y = 2. 2y = 2yc‬‬
‫} ‪Ay : = {a , a‬‬
‫} ‪Ayc : = {a , a , a‬‬
‫پدی مثال کی ‪n = 2‬‬
‫} } } ‪p(Ay ) = {∅, {a }, {a }, {a , a‬‬
‫‪|p(Ay )| = 2 = 4‬‬
‫‪p(Ayc ) = p(Ay ) ∪{a } = {∅, {a }, {a }, {a , a } ,‬‬
‫} } ‪{∅ , a }, {a , a }, {a , a }, {a , a , a‬‬
‫‪|p(Ayc )| = |p(Ay )| + 4 = 2 + 2 = 2. 2 = 2c == 2 = 8‬‬
‫تمرين‪:‬‬
‫‪11‬‬
‫) ‪ ( a‬که }‪ X = {a, b, c‬وي‪ p(X) .‬او |)‪ |p(X‬پيداکړی‬

‫) ‪ ( b‬که } ‪ X ≔ {x ∈ ℤ │4 ≤ x ≤ 16‬وي‪ .‬د ‪ X‬عناصر او |)‪|p(X‬‬
‫پيداکړی‬
‫‪ B‬باندی يوه دا ډول رابطه ده چې دھرعنصر ‪ & ∈ +‬لپاره يوازی يو عنصر∈ '‬
‫تعريف ‪ :0.4‬يوه تابع )‪ (function or mapping‬له يوه سيت ‪ A‬څخه پر سيت‬
‫| موجود وی چې د ‪ a‬د تصوير اويا انځور)‪ (map‬په نوم ياديږي‬
‫‪∀ a ∊ A, ∃! b ∊ B ; f(a) = b‬‬

‫يعني بايد‪:‬‬
‫| ⟶ ‪~: +‬‬
‫اوھغه په الندې شکل ښودل کيږي ‪:‬‬
‫' = )&(~ ⟼ &‬
‫)‪ f (a‬د ‪ mapping‬يا ‪) image‬تصوير يا انځور ( د ‪ a‬نظر ‪ f‬په نوم ‪ A ,‬د‬

‫‪ Domain‬په نوم ‪ B ,‬د ‪ Codomain‬په نوم او )‪ f(A‬د ‪ A‬د ‪ Range‬اويا‬
‫‪ image‬په نوم ياديږي‪ .‬ھر ‪ Range‬يو فرعی سيت )‪ (subset‬د‬
‫| ⟶ | ∶ ‪W‬‬
‫‪ Codomain‬دی‪ .‬داالندي تابع د ‪ identity function‬په نوم ياديږی ‪:‬‬
‫& = )&(‪& ⟼ W‬‬
‫| ⟶ ‪~: +‬‬
‫مثال‪B:= {d , e , g , h } , A:= { a , b , c } :‬‬
‫ = )&(~ ⟼ &‬
‫ = )&(~ ⟼ &‬
‫ = )'(~ ⟼ '‬
‫دا ډول تعريف د ‪ f‬درست نه دی‪ .‬ځکه لمړی داچې ‪ a‬دوه تصويرونه لری ‪.‬‬
‫دويم داچې ‪ c‬ھيڅ تصوير نه لری‪.‬‬
‫مثال ‪ : 0. 1‬د ‪ f‬لپاره داالندي تعريفونه درست نه دي‬
‫‪~: ℤ ⟶ ℕ‬‬
‫)‪( a‬‬
‫&‪& ⟼ 2‬‬
‫‪& = −1 ∈ ℤ ⟹ ~(&) = ~(−1) = −2 ∉ ℕ‬‬ ‫ځکه ‪:‬‬
‫‪~: ℝ ⟶ ℝ‬‬
‫)‪(b‬‬
‫√ ⟼ ‬
‫‪f(-2) = √−2 ∉ ℝ‬‬ ‫ځکه د مثال په ډول‬
‫‪12‬‬
‫مګرداالندي تعريف د ‪ f‬لپاره درست دی‬
‫‪~: ℝ ⟶ ℂ‬‬
‫√ ⟼ ‬
‫مثال‪B:= {0 , 1 } , A:= { a , b , c } :‬‬
‫‪~: + → | , f(a) = 0 , f(b) = 1 , f(c) = 1‬‬

‫)‪(a‬‬
‫په دې مثال کښی ‪ range‬او ‪ codomain‬سره مساوی دي‪ .‬يعنې ھغه ‪ B‬دی‬
‫‪: + → | , g(a) = 1 , g(b) = 1 , g(c) = 1‬‬

‫)‪(b‬‬
‫په دی مثال کښی ‪ domain‬مساوی ‪ codomain , A‬مساوی ‪ B‬او ‪range‬‬

‫مساوی }‪ {1‬نظر ‪ g‬ته دی‬
‫) د مثال په ډول ‪ ( A‬او د ھر ‪ a ∊ A‬لپاره بايد )&( = )&(~ صدق وکړۍ‪.‬‬

‫نوټ‪ :‬دوه تابع ‪ f‬او ‪ g‬ھغه وخت مساوی دي که چيری دواړه عين ‪domain‬‬
‫تعريف ‪ ~ ∶ + ⟶ | : 0.5‬يوه تابع ) ‪ (Mapping‬ده‪.‬‬
‫)'(~ = )&(~ ‪f injective: a, b ∊ A ,‬‬ ‫⟹‬ ‫' = &‬

‫) يعنې که مونږ ‪ a, b ∊ A‬ولروچې )'(~ = )&(~ وي‪ .‬بايد ‪ a = b‬شي (‬
‫)'(~ ≠ )&(~ ⟹ ' ≠ & ‪a, b ∊ A ,‬‬
‫‪f surjective : ∀ b ∊ B ∃ a ∊ A ; f(a) = b‬‬
‫اوياداچې‪:‬‬
‫) يعنې دھر ‪ b ∊ B‬لپاره بايد يو ‪ a ∊ A‬موجود وي چې ‪ f(a) = b‬شي (‬

‫‪f bijective : f injective ∧ f surjective‬‬
‫| ⟶ ‪~: +‬‬
‫مثال‪B:= {d , e , g } , A:= { a , b , c } :‬‬
‫ = )&(~ ⟼ &‬
‫ = )'(~ ⟼ '‬
‫ = )(~ ⟼ ‬
‫‪ f‬يو ‪ injective‬نه دی‪ .‬ځکه ‪ f(a) = f(b) = e‬مگر ‪ a ≠ b‬دی‬

‫‪ f‬يو ‪ surjective‬ھم نه دی ‪.‬ځکه د ‪ g ∊ B‬لپاره ھيڅ يو عنصرپه ‪ A‬کې نشته‬
‫‪∄x ∊ A ; f(x) = g‬‬

‫چې انځوريي ‪ g‬وی‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫‪B:= {d , e‬‬ ‫مثال‪} , A:= { a , b , c } :‬‬
‫‪13‬‬
‫| ⟶ ‪~: +‬‬
‫ = )&(~ ⟼ &‬
‫ = )'(~ ⟼ '‬
‫ = )(~ ⟼ ‬
‫مګر ‪a ≠ b‬‬
‫‪ f‬يو ‪ surjective‬دی مګر ‪ injective‬نه دی‪ .‬ځکه ‪f(a) = f(b) = d‬‬
‫‪ ~: + → B‬پيدا کړو چې ‪ surjective‬وی ‪ .‬ځکه‬

‫مثال‪ . B:= {d , e , g , h } , A:= { a , b ,c } :‬مونږ نشوکوالی يوه تابع‬
‫│|│= ‪ │+│ = 3 < 4‬مګرد ‪ injective‬امکان شته‪.‬‬
‫‪~: ℤ ⟶ ℤ‬‬
‫مثال ‪:0.2‬‬
‫‪a ⟼ 2a‬‬
‫‪ f‬يو ‪ injective‬دی ‪ .‬که مونږ ‪ a , b ∊ ℤ‬ولرو چې )‪ f(a) = f(b‬وي‪.‬‬
‫‪f(a) = f(b) ⟹ 2 a = 2b ⇒ a = b‬‬

‫بايد ثبوت شی چې ‪ a = b‬کيږي‬
‫‪ f‬يو ‪ surjective‬نه دی‪ .‬ځکه په ‪ ℤ‬کي ھيچ يوداسی عنصر نه پيداکيږی چې‬
‫يعنې ‪∄ x ∊ ℤ ; f(x) = 1‬‬

‫تصويريي نظر ‪ f‬ته طاق اعداد ) د مثال په ډول يو ( وی ‪.‬‬
‫مثال ‪: 0.3‬‬
‫‪~: ℝ ⟶ ℝ‬‬
‫) ‪ ( a‬داالندي تابع ‪ bijective‬ده‬
‫&‪& ⟼ 2‬‬
‫‪ injective‬توب يی واضح دی او ‪ surjective‬ھم ده ‪.‬ځکه ‪:‬‬
‫' = ‪' ∈ ℝ, &: = ∈ ℝ ⟹ ~(&) = ~ = 2.‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‬ ‫‬
‫) ‪ ( b‬داالندي تابع ‪ Injective‬ده‪ .‬مګر ‪ surjective‬نه ده‬
‫‪~: ℕ ⟶ ℕ‬‬
‫‪. ⟼ f(n) = n + 1‬‬
‫‪m,n∈ ℕ , f(m) = f(n) ⇒ m +1 = n+1 ⇒ m = n ⇒ f injective‬‬
‫‪14‬‬
‫دمثال په ډول د ‪ 1‬لپاره ھيڅ يوعدد ‪ m‬په ‪ ℕ‬کښی نه پيداکيږی چې ‪f(m) = 1‬‬
‫شی‪ .‬پس ‪ surjective‬نه دی‬
‫مثال‪ :‬داالندي تابع نه ‪ injective‬او نه ‪ surjective‬ده‬
‫‪~∶ ℂ ⟶ ℝ‬‬
‫ ‪z = a + ib ⟼ ││ = √a + b‬‬
‫‪z1= 3 + 4i , z2 = -3 -4i‬‬
‫‪f(z1) = │z │ = √3 + 4 = √25 = 5‬‬
‫‪f(z2) = │z │ = (−3) + (−4) = √25 = 5‬‬
‫مګر ‪ z1 ≠ z2‬دی‪ .‬پس ‪ injective‬نه ده‪.‬‬
‫‪ Surjective‬ھم نه ده‪ .‬ځکه د ھر ‪ z ∈ ℂ‬لپاره ‪ f(z) ≥ 0‬دی‬
‫تمرين ‪ :0.2‬معلوم کړۍ چې ولی داالندي تابع نه ‪ injective‬او نه ‪surjective‬‬
‫‪~: ℤ ⟶ ℤ‬‬
‫کيدای شی‬
‫⟼‬
‫تعريف ‪ : 0.6‬که مونږ دوه تابع | ⟶ ‪ ~: +‬او ⟶ | ‪ :‬ولرو‪.‬‬
‫ ⟶ ‪ ∘ ~ ∶ +‬د ‪ f‬او ‪ g‬د تابعو د ترکيب ) ‪(mapping combination‬‬
‫مثال ‪ :‬پدی مثال کښی غواړو ~ ∘ پيداکړو‬

‫په نوم ياديږی‪ .‬په صورت عموم ترکيب د دوتابعوپه "∘" سره ښودل کيږی‬
‫‪: ℤ ⟶ ℝ‬‬ ‫‪~: ℕ ⟶ ℤ‬‬

‫‪' ⟼' −1‬‬ ‫‬
‫‪& ⟼ &+1‬‬
‫‪~(&) = & + 1 ∈ ℤ‬‬
‫‪ ∘ ~ (&) = (& + 1) = (& + 1) − 1 = & + 2& + 1 − 1‬‬
‫&‪= & + 2‬‬
‫تمرين‪ ∘ ~ :‬پيدا کړی‬
‫‪: ℕ ⟶ ℝ‬‬ ‫‪~: ℕ ⟶ ℕ‬‬

‫)‪(a‬‬
‫'√‪' ⟼ 2‬‬ ‫‪& ⟼ &+1‬‬
‫‪: ℕ ⟶ ℚ‬‬ ‫‪~: ℕ ⟶ ℕ‬‬

‫)‪(b‬‬
‫'√‪' ⟼ 2‬‬ ‫‪& ⟼ &+1‬‬

‫ليما ‪ : 0.1‬که مونږ دوه تابع → ‪ ~:‬او → ‪ :‬ولرو‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫‪( a ) ~ W.W ∧ W.W ⟹ ∘ ~ W.W‬‬
‫‪15‬‬
‫‪( b ) ~ W ∧ W ⟹ ∘ ~ W‬‬
‫‪( c ) ∘ ~ W.W ⟹ ~ W.W‬‬
‫‪( d ) ∘ ~ W ⟹ W‬‬
‫)‪ (a‬ت‪ :‬د ∈ ' ‪ &,‬ر ∘ = )&(~ ∘ ‬

‫)'(~ و ‪ .‬ت ﯥ ‪ a = b‬ي‬
‫] ځکه يو ‪ ∘ ~(&) = ∘ ~(') ⟹ ~(&) = ~(') [ W.W‬‬
‫] ځک ~ يو ‪⟹ & = ' [ W.W‬‬
‫ = )(~ ∘ ; ∈ ∃ ‪∀ ∈ ,‬‬

‫)‪ (b‬ثبوت ‪ :‬بايد ثبوت شی چې ‪:‬‬
‫‪~ ⟹ ∀F ∈ ∃ ∈ ; ~() = F‬‬

‫ = )‪ ⟹ ∀ ∈ ∃ F ∈ ; (F‬‬
‫په نتيجه کې ‪:‬‬
‫ ~ ∘ ⟹ ‪gPf(x)Q = g(y) = z‬‬
‫) ‪ ( c‬و )‪ (d‬دپورتنی ليما ثبوت کړی ‪.‬‬ ‫تمرين ‪: 0.3‬‬
‫‪f: ℤ ⟶ ℤ , g: ℤ ⟶ ℤ‬‬ ‫‪, h: ℤ ⟶ ℤ‬‬

‫تمرين ‪:0.4‬‬
‫‪n ⟼ 2n‬‬ ‫‪n ⟼ 3n + 5‬‬ ‫‪n ⟼ - 6n‬‬
‫‪f∘g , g∘f , f∘h ,h∘f ,g∘h ,h∘g‬‬

‫) ‪ ( a‬دالندي توابعو ترکيب پيداکړی‬
‫) ‪ ( b‬کومی دھغوترکيبوڅخه ‪ injective‬اوکومی ‪ surjective‬دی‬
‫تعريف ‪ ~: + → | : 0.7‬يو ‪ bijective‬تابع ده ‪ .‬دھغی معکوسه تابع‬
‫‪~ d : | ⟶ +‬‬
‫)‪ (inverse function‬په الندي ډول تعريف شوی دی ‪:‬‬
‫)'( ‪' ⟼ &: = ~ d‬‬

‫يعنې د | ∈ ' تصوير نظر ‪ ~ d‬ته ھمغه عنصر ‪ & ∈ +‬دی چې ‪f(a) = b‬‬
‫کيږي او ‪ ~ d‬ھم ‪ bijective‬دی‬
‫‪~ ∘ ~ d = id: | ⟶ | ∧ ~ d ∘ ~ = id: + → +‬‬
‫مثال ‪ :‬داالندي تابع ‪ Bijective‬ده‬
‫‪16‬‬
‫‪~: ℝ ⟶ ℝ‬‬
‫‪ ⟼ 3 + 2‬‬
‫د ھغی معکوسه تابع ) ‪ ( ~ d‬الندي شکل لري‬
‫‪~ d : ℝ ⟶ ℝ‬‬
‫⟼‪F‬‬
‫‪d‬‬
‫‬
‫ځکه‪:‬‬
‫= )‪~ d (F‬‬ ‫ ~ = )‪⟹ ~ ∘ ~ d (F‬‬ ‫‪= +2=F‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫‬ ‫‬
‫تمرين ‪:0.5‬‬
‫) ‪ ( a‬ثبوت کړی چې د ‪ f‬تابع په پورتنی مثال کښی ‪ bijective‬ده ‪.‬‬
‫‪~: ℝ ⟶ ℝ‬‬
‫) ‪ ( b‬دالندي تابع معکوس پيداکړی‬
‫‪x ⟼ 2x + 1‬‬
‫تعريف ‪:0.8‬‬
‫) ‪ ( a‬معين )متناھی( سيت په الندي ډول ھم تعريف شوی دی‪:‬‬
‫‪~: r ⟶ r injective ⇔ ~: r ⟶ r surjective‬‬

‫يو ‪ M‬سيت ته ھغه وخت معين ويل کيږی چې الندي رابطی صدق وکړی‪:‬‬
‫} ‪∃ n ∈ ℕ ∧ ∃ bijective ~: r ⟶ {1,2, … , . − 1‬‬

‫اويا په الندي ډول ‪:‬‬
‫) معين( ‪⟹ M finite‬‬
‫) ‪ ) countable set ( b‬دشميروړ سيت (‪:‬‬
‫چې د ‪ X‬او د ‪) ℕ‬طبعی اعداد( ديو فرعی سيت )‪ (subset‬ترمينځ يوه‬

‫يو سيت ‪ X‬د ‪ ) countable set‬دشميروړسيت ( په نوم ياديږی ‪ ،‬په دی شرط‬
‫‪ bijective‬تابع موجوده وي‪ .‬که دا شرط موجود نه وي د ‪uncountable set‬‬

‫په نوم ياديږي‪.‬‬
‫په دي شرط چې د ‪ X‬او‪) ℕ‬طبعی اعداد( ترمينځ يوه ‪ bijective‬تابع موجوده‬

‫يو سيت ‪ X‬د ‪) infinite countable‬دشمير وړغيرمعين سيت ( په نوم ياديږی‪،‬‬
‫وي‪ .‬دمثال په ډول ‪) ℤ‬تام اعداد ( او ‪) ℚ‬ناطق اعداد( ‪infinite countable‬‬

‫سيتونه دي‪ .‬مګر ‪) ℝ‬حقيقی اعداد ( يو ‪ uncountable‬سيت دی‪ .‬اوس غواړو په‬
‫يوه مثال کی وښيو چې ‪ ℤ‬يو دشميروړغيرمعين سيت دی‪.‬‬
‫‪f:ℤ ⟶ ℕ‬‬
‫)‪( k≥ 0‬‬
‫= )‪k ⟼ f(k‬‬
‫‪2k‬‬
‫‪2(-k) - 1‬‬ ‫)‪(k<0‬‬
‫‪17‬‬
‫)‪m,n∈ ℤ , f(m) = f(n‬‬

‫‪:f injective‬‬
‫‪1 . m,n ≥ 0 ⟹ f(m) = 2m ∧ f(n) = 2n ⟹ m = n‬‬

‫د ‪ m‬او ‪ n‬لپاره دری الندي حالتونه موجود دي‪:‬‬
‫‪⟹ f injective‬‬
‫‪2 . m ≥ 0 ∧ n < 0 ⟹ f(m) = 2m ∧ f(n)= 2(-n)-1‬‬
‫څرنګه چې ‪ n < 0‬انتخاب شويدی ‪ ،‬بايد ‪ 2(-n)> 0‬او ‪ 2(-n)-1‬يو طاق عدد‬
‫وي‪ .‬په تيجه کی د )‪ f(m) = 2m = 2(-n)-1 = f(n‬حالت امکان نه لري‪.‬‬
‫‪3 . m,n < 0 ⟹ f(m)= 2(-m)-1 ∧ f(n)= 2(-n)-1‬‬
‫‪f(m)= 2(-m)-1 = f(n)= 2(-n)-1 ⟹ m = n‬‬
‫‪⟹ f injective‬‬
‫‪ :f surjective‬د ‪ x∈ ℕ‬لپاره دوه الندي حاالتونه امکان لري ‪:‬‬
‫لمړی حالت‪ x :‬يو جفت عدد دی‬
‫= ‪x even , x ≥ 0 ⟹ ∃ k∈ ℤ ; 2k = x ⟹ k‬‬
‫‬
‫‬
‫‪⟹ f(k) = f( ) = 2. = x ⟹ f surjective‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫دويم حالت ‪ x :‬يوطاق عدد دی‬
‫‪x = 2.(-k) – 1 ⟹ k = −‬‬ ‫‪∈ ℤ‬‬
‫‪c‬‬
‫‬
‫‪f(k) = f(−‬‬ ‫‪) = 2.(- (−‬‬ ‫‪)-1 =x+1–1=x‬‬

‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪⟹ f surjective‬‬
‫په نتيجه کي ‪ f‬بايجکتيف دی او ‪ ℤ‬نظر تعريف ته يو دشميروړغيرمعين سيت دی‪.‬‬
‫قضيه ‪ : 0.1‬که ‪ A‬يو معين ) متناھي( سيت وی ‪ .‬بيا ديوی تابع ‪~: + → +‬‬
‫لپاره داالندي افادي ديوبل سره معادلي دي ‪.‬‬
‫) ‪ f ( i‬يو ‪ injective‬دی‬
‫) ‪ f ( ii‬يو ‪ surjective‬دی‬
‫)‪ f (iii‬يو ‪ bijective‬دی‬
‫ثبوت ‪ :‬څرنګه چې ‪ A‬معين دی اومونږ فرض کوو چې ‪ n‬مختلف عنصره لری ‪.‬‬
‫يعنې‬
‫‪18‬‬
‫} ‪+ = { & , & , … , &-‬‬

‫)‪(ii) ⇐ ( i‬‬
‫که ‪ f‬يو ‪ surjective‬نه وی ‪ .‬داپه دی معنی چې‪:‬‬
‫) ‪~ .£ W ⟹ ~(+) ≠ + ⟹ ∃& ∈ + ; & ∉ ~(+‬‬
‫يعنې د )‪ f(A‬د عناصروشمير له ‪ n‬څخه کم دی ‪ .‬که ‪ │~(+)│ = m‬وی‬

‫د ‪ Birichlet‬پرنسيپ وای‪ .‬که چيری ‪ n‬اوبجکت په ‪ (m<n) m‬روکو کښی‬
‫تقسيم شی‪ .‬په يوه روک کښی بايد دوه ‪ object‬وی ‪ .‬داپدی معنی چې ‪ f‬يو‬
‫‪ injective‬نه دی ‪ .‬مگر دا د فرضيی تضاد دی‪ .‬پس بايد ‪ f‬يو ‪surjective‬‬
‫)‪(i) ⇐ (ii‬‬
‫وی‪.‬‬
‫که ‪ f‬يو ‪ injective‬نه وی ‪ .‬دا په دی معنی چې‪:‬‬
‫)'(~ = )&(~ ∧ ' ≠ & ; ‪~ .£ W.W ⟹ ∃&, ' ∈ +‬‬
‫‪ f(A) ≠ +‬وی ‪ .‬مګردا خالف د فرضی ده‪ .‬ځکه ‪ f‬يو ‪ surjective‬فرض‬

‫پدی حالت کې )‪ f(A‬کوالی شی اعظمی ‪ n-1‬عنصر ولری ‪ .‬يعنې بايد‬
‫شوی وه‪ .‬پس بايد ‪ injective f‬وی ‪.‬‬

‫نوټ‪:‬‬
‫) ‪ ( a‬د دومعينوسيتو ‪ A‬او ‪ B‬لپاره ھم ‪ 0.1‬قضيه صدق کوی‪ .‬پدی شرط چې‬
‫│‪ │|│ = │+‬وي‪.‬‬
‫) ‪ ( b‬داالندي مثالونه ښي چې ‪ 0.1‬قضيه دغيرمعين سيت لپاره صدق نه کوې‬

‫مثال ‪:0.4‬‬
‫‪f:ℕ→ℕ‬‬
‫)‪(a‬‬
‫= )‪n ⟼ f(n‬‬
‫) که ‪ n‬طاق( ‪n‬‬
‫‪y‬‬
‫‬
‫) که ‪ n‬جفت (‬
‫‪ f‬يو ‪ injective‬نه دی‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫‪f(3) = 3 = = f(6) ⟹ f not injective‬‬
‫‪¤‬‬
‫‪¥‬‬
‫‪ f‬مګر ‪ surjective‬دی ‪k∈ ℕ :‬‬
‫‪19‬‬
‫لمړی حالت‪ :‬که چيری ‪ k‬طاق وی‪ .‬پدی صورت کی ‪ f( k) = k‬کيږی او ‪ f‬يو‬
‫‪ surjective‬دی‬
‫دويم حالت‪ :‬که چيری ‪ k‬جفت وي‪ .‬په دی صورت‪:‬‬
‫= )‪∃ n∈ ℕ ; k = ⟹ n = 2k ⟹ f(n) = f(2k‬‬
‫§‬ ‫¨‪¥‬‬
‫‪¥‬‬ ‫‪¥‬‬
‫‪=k‬‬
‫‪⟹ f surjective‬‬
‫) يعنې ‪ ( + ⊂ B‬وی‪ .‬په دی صورت مونږنشوکوالی يوه ‪ bijective‬تابع ددی‬

‫) ‪ ( c‬که چيری ‪ B‬يو معين سيت او ‪ A‬د ھغه ‪proper subset‬‬
‫دواړو سيتونو ترمينځ پيده کړو‪ .‬مګردغيرمعينو سيتونو ترمينځ بيا دا امکان شته‪.‬‬
‫چې الندي مثالونه دا واضح کوی‬
‫مثال ‪:0.5‬‬
‫‪f:ℕ4 →ℤ‬‬
‫)‪(i‬‬
‫‬
‫‬
‫) که ‪ x‬جفت(‬
‫= )‪x ⟼ f(x‬‬
‫)‪d(c‬‬
‫‬
‫) که ‪ x‬تاق(‬
‫البته دلته ‪ 0‬جفت عدد فرض شويدی‬
‫د ‪ injective‬د ثبوت لپاره داالندي دری حالته په پام کی نيسو‪:‬‬
‫‪x,y ∈ ℕ‬‬
‫‬ ‫©‬
‫‬ ‫‬
‫= )‪case 1: f(x) = , f(y‬‬
‫⟹ )‪f(x) = f(y‬‬ ‫‪⟹ 2.x = 2.y ⟹ x = y‬‬
‫‬ ‫©‬
‫‬ ‫‬
‫=‬
‫)‪d(c‬‬ ‫)‪d(©c‬‬
‫‬ ‫‬
‫= )‪case 2: f(x‬‬ ‫= )‪, f(y‬‬
‫⟹ )‪f(x) = f(y‬‬ ‫‪⟹ -2.x – 2 = -2.y -2‬‬
‫)‪d(c‬‬ ‫)‪d(©c‬‬
‫‬ ‫‬
‫=‬
‫‪⟹ x=y‬‬
‫‬ ‫)‪d(©c‬‬
‫‬ ‫‬
‫= )‪case 3 : f(x‬‬ ‫= )‪, f(y‬‬
‫= ⟹ )‪f(x) = f(y‬‬ ‫‪⟹ 2.x = -2.y – 2 ⟹ x + y = 1‬‬
‫‬ ‫)‪d(©c‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪ x + y = 1‬امکان نه لری ‪ ،‬ځکه ‪ x‬او ‪ y‬طبعی اعداد دی‪.‬‬
‫وليدل شول چې دريم حالت امکان نه لری‪ .‬مګر په لمړی او دويم حالت کښی ‪f‬‬
‫اينجکتيف دی‪ f .‬يو ‪ surjective‬ھم دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪20‬‬
‫د ‪ y ∈ ℤ‬لپاره دری الندي حالته موجود دی‪:‬‬

‫‪case 1 : y = 0‬‬
‫∨ ‪=y=0‬‬
‫‬ ‫)‪d(c‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪=y=0‬‬
‫‪⟹ x = 0 ∨ -(x +1) = 0‬‬
‫څرنګه چې ‪ 0∉ ℕ‬دی‪ .‬پس بايد ‪ -(x +1) = 0‬وی‪.‬‬
‫‪-(x +1) = 0 ⟹ x = -1‬‬
‫)‪d(dc‬‬
‫‬
‫= )‪f( -1‬‬ ‫‪=0‬‬
‫)‪x:= 2y ∈ ℕ ⟹ f(x) = f(2y‬‬

‫‪case 2 : y > 0‬‬
‫©‬
‫‬
‫] ځکه ‪ 2y‬جفت دی [ ‪= = y‬‬
‫) ‪x:= -2y-1∈ ℕ ⟹ f(x) = f( -2y – 1‬‬

‫‪case 3 : y < 0‬‬
‫)‪d (d©d c‬‬

‫‬
‫=‬ ‫] ځکه ‪ -2y-1‬طاق [‬
‫©‬
‫‬
‫=‬ ‫‪=y‬‬
‫په ھردری حالتوکښی وليدل شوه چې دھر ‪ y ∈ ℤ‬لپاره يو ‪ x‬په ‪ ℕ‬کښی‬
‫پيداکيږی چې ‪ f(x) = y‬شي‪ ℤ .‬او ‪ ℕ‬دواړه غيرمعين دی او ‪ ℕ ⊂ ℤ‬ھم صدق‬
‫کوی‪ .‬بياھم ‪ bijective‬ددواړوسيتونوترمينځ موجود دی‬
‫) ‪ ( ii‬دا الندي ‪ Exponentialfunction‬بايجکتيف ده‪:‬‬
‫‪exp : ℝ ⟶ ℝc‬‬
‫‪x ⟼ ex‬‬
‫‪ e‬د اويلرعدد )‪ (Eulers Number‬په نوم يادديږی‬
‫‪e = 2.718281828459‬‬
‫)‪x,y∈ ℝ , exp(x) = exp(y‬‬

‫‪: injective‬‬
‫‪⟹ ex = ey ⟹ x = y ⟹ exp injective‬‬
‫‪y∈ ℝc‬‬
‫‪:surjective‬‬
‫‪x:= ln(y) ⟹ y = ex = exp(x) ⟹ exp surjective‬‬
‫‪ ℝc‬او ‪ ℝ‬دواړه غيرمعين دي او ‪ ℝc ⊂ ℝ‬ھم صدق کوی‪ .‬بياھم ‪bijective‬‬

‫ددواړوسيتونوترمينځ موجود دی‪.‬‬
‫‪21‬‬
‫تمرين ‪ : 0.7‬معلوم کړی چې کومي دالندي توابع څخه ‪surjective ,injective‬‬

‫اويا ‪ bijective‬دي‬
‫‪~∶ ℝ⟶ ℝ‬‬
‫)‪(a‬‬
‫‪ ⟼ + 1‬‬
‫‪~∶ ℝ⟶ℝ‬‬
‫)‪(b‬‬
‫‪ ⟼ 3 − 4‬‬
‫تعريف ‪ : 0.9‬د ‪ (i=1,2,3,…,n) +Y‬سيتونو لپاره‬
‫‪+ × + × … .× +-‬‬
‫‪ direct product of Sets‬په الندي ډول تعريف شوی دی‪:‬‬
‫}‪∶= {(& , & , . . . . , &- )│&Y ∈ +Y , W = 1,2, … , .‬‬

‫که مونږ ‪ + = + × + × + × … .× +-‬وضع کړو‪ .‬پدی صورت ھر‬
‫عنصر ‪ & ∈ +‬الندي شکل لري‪:‬‬
‫) ‪& = (& , & , & , … , &-‬‬
‫) ‪ (& , & , & , … , &-‬ته ‪ n-tupel‬ويل کيږی اومساويتوب د دو ‪n – tupel‬‬
‫‪& = (& , & , & , … , &- ) , ' = (' , ' , ' , … , '- ) ∈ +‬‬
‫دا ډول تعريف شوی دی‪:‬‬
‫}‪& = ' ∶⟺ &Y = 'Y ∀ W ∈ {1,2, … , .‬‬

‫که ‪ + = + = + = + = ⋯ = +-‬وی په دی صورت ‪direct product‬‬
‫د ‪ +Y‬سيتونو د ‪ +-‬په شکل ليکل کيږي‪.‬‬
‫‪ direct product‬د ‪ Cartesian product‬په نوم ھم ياديږي اوپه ھندسه‬
‫ولری‪ .‬يعنې ¬ = |‪ ||| = . ، |+‬او که ‪ G‬سيت ‪ direct product‬د ‪ A‬او‬

‫کښی تری زياده استفاده کيږي‪ .‬که د ‪ A‬سيت ‪ m‬عنصر اود ‪ B‬سيت ‪ n‬عنصر‬
‫‪|| = |+|| = |+|. ||| = ¬. .‬‬

‫‪ B‬وی‪ .‬يعنې ‪ . G = AxB‬په دی صورت د ‪ G‬دعناصرو شمير ‪ m.n‬دی‪ .‬يعنې‬
‫پورته رابطه دزياتو معينو سيتونو لپاره ‪ (i=1,2,…,n) Ai‬ھم صدق کوی ‪.‬‬
‫}‪A = {1,2,3} , B = {a,b,c,d‬‬
‫}‪G = AxB = {1,2,3} x {a,b,c,d‬‬
‫)‪= { (1,a),(2,a),(3,a),{1,b),(2,b),(3,b),(1,c),(2,c),(3,c),(1,d‬‬
‫} )‪,(2,d),(3,d‬‬
‫‪22‬‬
|G| = 3.4 = 12 :‫ليدل کيږی چې‬
ℝ := ℝ x ℝ
:0.6 ‫مثال‬
f : ℝ ⟶ ℝ
( , ) ⟼ (2 , )
x = (x1,x2) , y = (y1,y2) ∈ ℝ
f injective:
f(x) = f(y) ⟹ ( 2x1 , x2 ) = ( 2y1 , y2 )

‫ دی‬x = y ‫ بايد ثبوت شې چې‬.‫ وي‬f(x) = f(y) ‫که چيرې‬
⟹ 2x1 = 2y1 ∧ x2 = y2 ⟹ x1 = y1 ∧ x2 = y2
⟹ x=y
⟹ f injective
y = (y1,y2) ∈ ℝ
f surjective:
‫ شی‬f(x) = y ‫ موجود وي چې‬x = (x1,x2) ∈ ℝ ‫بايد يو‬
⟹ 2x1 = y1 ∧ x2 = y2 ⟹ x1 : = ¯ ∧ x2: = y2

f(x) = f(x1 , x2) = ( 2x1 , x2 ):= y = (y1,y2)

⟹ f(x) = f(x1 , x2) = f( , y2) = ( 2. , y2 ) = ( F , y2 ) = y
¯ ¯

⟹ f surjective
.‫ دی‬bijective ‫ يو‬f ‫په نتيجه کې‬
: ‫( پيدا کړی‬elements) ‫ دالندي سيتونو عناصر‬: 0.7 ‫تمرين‬
J ≔ {(, F) ∈ ℤℤ│( + F = 0) ∧ (−3 ≤ , F ≤ 3)}
X ≔ {(, F) ∈ ℤℤ|( = F ) ∧ (−3 ≤ , F ≤ 3)}
Y ≔ {(, F) ∈ ℤℤ|( = 0 ∨ F = 0) ∧ (−3 ≤ , F ≤ 3)}
J: = {°( , , ) ∈ ℝ | = }
(b)
u = (1,0,1) , v = (2,0,3), w = (0,1,0)

‫ کی شامل اوکوم شامل نه دي‬W ‫ په‬w,v,u ‫معلوم کړی چه کوم يود‬
H:= { (x1,x2,x3,x4) ∈ ℝT │ x1+3x2+2x4=0 , 2x1,x2+x3=0}

(c)
u=(1,2,0,2) , v=(3,-1,-5,0) , w=(-1,1,1,-1)
23
‫معلوم کړی چه کوم يود ‪ w,v,u‬په ‪ H‬کی شامل اوکوم شامل نه دي‬
‫تمرين ‪ : 0.8‬کومی الندي تابع ‪ surjective , injective‬او ‪ bijective‬دی‬
‫‪~ ∶ ℝℝ ⟶ ℝ‬‬

‫)‪(a‬‬
‫ ‪( , ) ⟼ +‬‬
‫‪~ ∶ ℝℝ ⟶ ℝ‬‬

‫)‪(b‬‬
‫‪( , ) ⟼ + − 1‬‬
‫تعريف ‪ :0.10‬يوه رابطه )‪ „ ~" (relation‬پريوسيت ‪ A ≠ ³‬باندی دالندي‬
‫خواصوسره د ‪) equivalence relation‬معادله رابطه ( په نوم ياديږی ‪.‬‬
‫‪& , ', ∈ +‬‬
‫‪( i ) a~a‬‬ ‫) ‪(reflexive‬‬

‫‪( ii ) a~b ⇒ b~a‬‬ ‫) ‪( symmetric‬‬
‫‪( iii ) a~b ∧ b~c ⇒ a~c‬‬ ‫) ‪( transitive‬‬
‫په ځينو کتابوکې ‪ reflexive‬ته انعکاس‪ symmetric ،‬ته متناظر او‬
‫‪ transitive‬ته انتقالي ويل شوي دی‪.‬‬
‫مثال‪ :‬د مساوات رابطه ”=“ پريوه سيت ‪ A ≠ ³‬باندی يوه معادله رابطه‬
‫)‪ (eq-relation‬ده‪.‬‬
‫) ‪reflexive: a = a ⇒ a ~ a ( ∀ & ∈ +‬‬
‫‪symmetric: a~b ⇒ a = b ⇒ b = a‬‬
‫) ‪⇒ b~a (∀ (&, ') ∈ ++‬‬
‫‪transitive: a~b ∧ b~c ⇒ a = b ∧ b = c ⇒ a = c‬‬
‫‪⇒ a~c‬‬ ‫‪∀ ( &, '), (', ) ∈ ++‬‬
‫مثال‪ :‬پر ‪ ℤ‬باندی داالندي رابطه په پام کې نيسو‪:‬‬
‫‪a ~b :⇔a ≤b‬‬ ‫) ‪( (&, ') ∈ ℤℤ‬‬
‫پورتنی رابطه ‪ reflexive‬او ‪ transitive‬ده‪ .‬مگر ‪ symmetric‬نه ده‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪2≤3 ⇒2 ~3‬‬
‫‪3≰2 ⇒3≁2‬‬
‫پس پورتنی رابطه يوه معادله رابطه ) ‪ ( eq-relation‬نه ده ‪.‬‬
‫‪24‬‬
. ‫ ( ده‬eq-relation ) ‫ باندی داالندي رابطه يوه معادله رابطه‬ℤ ‫ پر‬:0.7 ‫مثال‬

(&, ') ∈ ℤℤ
a ~b :⇔ 2| a–b ( ‫ قابل د تقسيم دی‬2 ‫ پر‬a – b )
:reflexive
a–a=0 ⇒ 2|0 ⇒ a ~a
: symmetric
(&, ') ∈ ℤℤ , a ~ b ⇒ 2|a – b ⇒ ∃ q∈ · ; a – b = 2q
⇒ b – a = 2.(-q)
⇒ 2|b – a ⇒ b ~ a ⇒ “~" symmetric
(&, '), (', ) ∈ ℤℤ , a ~ b ∧ b ~ c ⇒ 2|a – b ∧ 2|b – c

: transitive
⇒ ∃ m∈ · ; a – b = 2m ∧ ∃ n∈ · ; b – c = 2n
⇒ b = a – 2m ∧ c = b – 2n
⇒ c = a – 2m – 2n = a – 2(m+n)
⇒ c – a = - 2(m+n) ⇒ a – c = 2(m+n) ⇒ 2|a – c
⇒ “~" transitive
. ‫ ( ده‬eq-relation ) ‫ثبوت شو چې "~“ يوه معادله رابطه‬
‫( په الندي ډول تعريف شوی‬relation) ‫ ) تام اعداد ( دا "~“ رابطه‬ℤ ‫ پر‬:‫مثال‬
a,b, c ∈ ℤ : ‫ده‬
a~b: ⇔ a.b ≠ 0
a~ b ⇒ a.b ≠ 0 ⇒ b.a ≠ 0 ⇒ b~a ⇒ "~" symmetric
a ~ b ∧ b ~ c ⇒ a.b ≠ 0 ∧ b.c ≠ 0
⇒a≠0,b≠0,c≠0
⇒ a.c ≠ 0 ⇒ a ~ c ⇒ "~" transitive
.‫ شي‬0.0 ≠ 0 ‫ بايد‬، ‫ وی‬0 ~ 0 ‫ ځکه که‬. ‫ نه ده‬reflexive ‫مګر‬
.‫ ( نه ده‬eq-relation ) ‫پس "~" يوه معادله رابطه‬
:0.9‫تمرين‬
a,b ∈ X .‫تعريف شوی ده‬

(relation) ‫ بانه دي الندي رابطه‬X ‫ پر‬. ‫ د يوه ښونځی شاګردان دی‬X ( a )
25
‫⇔ ‪a~b:‬‬ ‫‪ a‬د ‪ b‬سره په يوه ټولګی کی دی‬

‫ثبوت کړی چې "~" يوه معادله رابطه ) ‪ ( eq-relation‬ده‬
‫)‪ (relation‬تعريف شوی ده‪a,b ∈ X .‬‬

‫) ‪ X ( b‬د ساينس دپوھنځي محصلين دی‪ .‬پر ‪ X‬بانه دي الندي رابطه‬
‫‪ a‬د ‪ b‬سره ھم سنه دی ⇔ ‪a~b:‬‬

‫ثبوت کړی چې "~" يوه معادله رابطه ) ‪ ( eq-relation‬ده‬
‫تمرين ‪ : 0.10‬پر ‪ ) ℚ‬ناطق عددونه( باندی دا الندي رابطه تعريف شويده‪:‬‬
‫‪&, ' ∈ ℚ‬‬
‫‪a~b: ⇔ & − ' ∈ ℤ‬‬
‫) ‪ ( a‬ثبوت کړی چه "~" يوه معادل رابطه ) ‪ ( eq-relation‬ده‬
‫) ‪ ( b‬کومي الندينی روبطی درستي دي‬
‫~‬ ‫‪,‬‬ ‫~‬ ‫‪,‬‬ ‫~‬ ‫‪,‬‬ ‫~‬ ‫‪,‬‬ ‫~‬
‫‪¹‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪º‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‬ ‫‬ ‫»‬ ‫‬ ‫‪¹‬‬ ‫‬
‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‪U‬‬ ‫‬ ‫‪¹‬‬ ‫¼‬ ‫¼‬ ‫¼‬ ‫»‬
‫تعريف ‪ :0.11‬پر ‪ X ≠ ³‬سيت بانه دي يوه „ ~ „ ‪equivalence relation‬‬

‫)معادله رابطه ( تعريف شوی ده‬
‫} ‪[x]~ : = { y∈ X │ x ~ y‬‬
‫~]‪ [x‬ته ‪ ) equivalence class‬معادل کالس ( ويل کيږي‪ .‬که مونږ معادله‬
‫رابطه )‪ (eq-relation‬د ‪ 0.6‬مثال په پام کې ونيسو‪ .‬د مثال په ډول‬
‫} ‪[5]~ = { y∈ X │ 5 ~ y } = { y∈ X │ 2|5 – y‬‬
‫} ‪= { …., -5,-3,-1,1,3,5, 7, 9, 11, …….‬‬
‫قضيه ‪ X ≠ ³ : 0.2‬سيت او „ ~ „ يوه معادله رابطه ) ‪( eq-relation‬‬
‫پر ‪ X‬ده‪ .‬بيا داالندي افادي صدق کوې ‪:‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫~]‪X = ⋃¾∈¿[x‬‬
‫‪( b ) [x]~ ≠ ³‬‬ ‫‪∀x∈ X‬‬
‫⇔ ∅ ≠ ~]‪( c ) [x]~ ∩ [y‬‬ ‫~]‪x ~ y ⇔ [x]~ = [y‬‬
‫) ‪ ( a‬ثبوت ‪ ⋃¾∈¿[x]~ ⊆ X :‬واضح دی‬
‫‪x∈ X‬‬ ‫] ‪⟹ x∈ [x]~ [~ reflexive‬‬

‫~]‪⟹ [x]~ ≠ ³ ∧ X ⊆ ⋃¾∈¿[x‬‬
‫‪26‬‬
.‫ ( ھم ثبوت شو‬b ) ‫په عين وخت کې‬

: ‫ ( ثبوت‬c )
u∈ [x]~ ∩ [y]~
⟹ x~u ∧ y~u
⟹ x ~ u ∧ u ~ y [~ symetric ]
⟹ x ~ y [~ transitive ]
x ~ y ⟹ ∀ u∈ [x]~ ; x ~ u
∧ x ~ y [ ~ symetric ∧ transitive ]
⟹ y ~ u [ ~ symetric ∧ transitive ] ⟹ u∈ [y]~
⟹ [x]~ ⊆ [y]~
[y]~ ⊆ [x]~ ‫ھمدا ډول کوالې شو ثبوت کړو چې‬
: ‫له بلي خوا که‬
[x]~ = [y]~ ⟹ x ~ y ⟹ [x]~ ∩ [y]~ ≠ ∅
n, k ∈ ℕ :1.12 ‫تعريف‬
n! = 1.2.3…..n
y!
À!.(ydÀ)!
0≤k≤n
(yÀ ) =
‫ البته دلته‬.‫ په نوم ياديږي‬binomial coefficient ‫( د‬y

À ) ‫ او‬factorial ‫ د‬n!
0 k>n
‫( په الندي ډول‬À ) ‫ پدی صورت‬، ‫ مساوی صفروي‬k ‫ مساوی اويا‬n ‫ او‬k ‫که‬
y
(y4 ) = (yy ) = 1
:‫تعريف شويده‬
5! = 1.2.3.4.5 = 120
:‫مثال‬
(U ) =
U! 4 4
!(Ud)! ¹.
= = = 10
(mathematical logic and De Morgan`s Laws ) : 0.13 ‫تعريف‬

‫ ( او‬mathematical logic) ‫مونږ دلته غواړو په مختصرډول د رياضياتو منطق‬
.‫ قانون د مثالو سره تشريح کړو‬De Morgan
27
‫) ‪ : Boolean Operators ( a‬داالندي عمليات )‪ (operatotrs‬د‬

‫‪ Boolean Operators‬په نوم ياديږي‪:‬‬
‫) او( )‪∧ : logical and (conjuction‬‬
‫) يا ( ‪∨ : logical or (disjuction‬‬
‫د مثال په ډول مونږ دا الندي افادي )‪ (statments‬لرو‪:‬‬
‫‪ : P‬د کابل د پوھنتون محصل توب‬
‫‪ : Q‬په پښتوژبه خبروکولو توان‬
‫‪ : R‬د ھرات اوسيدونکی‬
‫مثال‪ :‬احمد د بلخ اوسيدونکی ‪ ،‬کابل د پوھنتون محصل اوپه پښتوخبري کوالی شی‬
‫دلته د ‪ P‬او‪ Q‬افادی صدق کوی‪ .‬مگرد ‪ R‬افاده صدق نه کوی‪ .‬که مونږ ھغه‬
‫افادی چې صدق کوي په ‪ (true) T‬اوکه صدق نه کوي په ‪ (false) F‬سره وښيو‪،‬‬
‫بيا کوالی شو چې ھغه په جدول کی الندي شکل لري‪:‬‬
‫∧ ) ‪: ( and‬‬
‫‪P Q R P∧Q‬‬ ‫‪P∧R‬‬ ‫‪Q∧ R‬‬
‫‪T T‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪F‬‬
‫∨ )‪: ( or‬‬
‫‪P Q R P∨Q‬‬ ‫‪P∨R‬‬ ‫‪Q∨R‬‬
‫‪T T‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪T‬‬
‫مثال‪ :‬مونږ داالندي افادي لرو‪:‬‬
‫‪ : P‬کباب خوړل‬
‫‪ : Q‬کوال څښل‬
‫‪ : R‬شربت څښل‬
‫‪ : P∧ Q‬محمود غواړي کباب وخوری او کوال وڅښی‬
‫‪ : Q∨R‬محمود غواړي کوال اويا شربت وڅښی‬
‫)‪ : Q ∨(P∧R‬محمود غواړي کوال وڅښی او يا ) کباب وخوری او شربت‬

‫)‪ : P∧( Q∨R‬محمود غواړي کباب وخوری او )کوال يا شربت وڅښی (‬
‫وڅښی(‬
‫نوت ‪ Q ، P :‬و ‪ R‬دري افاديه )‪ (statments‬دي‪ .‬په عمومی ډول د‬
‫‪ Boolean Operators‬دا الندي خواص لري ‪:‬‬
‫‪28‬‬
‫‪P∧Q=Q∧P‬‬ ‫تبديلی ) ‪:( commutative‬‬
‫‪P ∧ ( Q ∧ R ) = ( P∧ Q ) ∧ R‬‬
‫اتحادی )‪:( associative‬‬
‫‪P∨(Q∨R)=(P∨Q)∨R‬‬
‫) ‪P∧(Q∨R)=(P∧Q)∨(t∧R‬‬
‫توزيعی )‪:( distributive‬‬
‫) ‪P∨(Q∧R)=(P∨Q)∧(t∨R‬‬
‫) ‪ ( b‬د مرجن قانون ) ‪: ( De Morgen`s Laws‬‬

‫مونږ ھغه دری افادی ‪ Q ، p‬او ‪ R‬د پورتنی مثال په پام کی نيسو‬
‫¬ ‪logic not:‬‬
‫‪ :‬کباب نه خوړل‬ ‫‪¬P‬‬
‫شربت نه څښل‬ ‫‪:¬ R‬‬
‫کوال نه څښل‬ ‫‪: ¬Q‬‬
‫)‪¬(P ∧ Q‬‬ ‫) ‪( Negation of a conjunction‬‬
‫)‪¬(P∨Q‬‬ ‫)‪( Negation of a disjunction‬‬
‫) ‪ ( b‬دميرجن قانون ) ‪: ( De Morgen`s Laws‬‬
‫] محمود نه غواړی کباب وخوری يا کوال وڅښی[ ‪¬(P ∧ Q) = ¬P ∨ ¬Q‬‬

‫‪¬(P∨Q) = ¬P ∧ ¬Q‬‬
‫] محمود نه غواړی کباب وخوری او نه غواړی کوالوڅښی[‬
‫‪P: x ≤ 100 , Q: x > 40‬‬

‫) ‪ ( a‬د ‪ p‬او ‪ Q‬افادي په الندي ډول تعريف شوي دي‪:‬‬
‫} ‪P ∧ Q = { x ≤ 100 ∧ x > 40‬‬

‫پدی صورت‪:‬‬
‫) ‪¬(P ∧ Q) = ( ¬P) ∨ (¬Q ) = ( x > 100 ) ∨ ( x ≤ 4 0‬‬

‫) ‪ Q ، p ( b‬او‪ R‬په الندي ډول تعريف شوي دي‪:‬‬
‫‪P: x = 10 , Q: x = -10 , R: x2 = 100‬‬
‫‪P⟹R, Q⟹R‬‬
‫الندي رابطی ليکلی شو‪:‬‬
‫‪R⇏P,R⇏Q‬‬
‫‪29‬‬
R ⇔ P∨Q
: De Mo rgen`s Laws for Sets

A,B⊆X
Ac := X∖A = { a∈ X │ a∉ A }
Ac complement of A in X
Bc := X∖B = { a∈ X │ a∉ B }
Bc complement of B in X
(A ∪ B )c = Ac ∩ Bc
(A ∩ B)c = Ac ∪ Bc
: ‫مثال‬
A ∪ B = {a,b,c,d,e,f} , A ∩ B = {c,d}
X:= { a,b,c,d,e,f,g,h,8,9} , A:= { a,b,c,d} , B:= {c,d,e,f,}
(A ∪ B )c = {g,h,8,9} = Ac ∩ Bc
Ac = {e,f,g,h,8,9} , Bc = {a,b,g,h,8,9}
(A ∩ B)c = {a,b,e,f,g,h,8,9} = Ac ∪ Bc
30
‫لمړی فصل‬
‫ګروپ) ‪( Group‬‬
‫تعريف ‪ : 1.1‬يوه دوه ګونی رابطه )‪ “⨁" (Binary operation‬پريوه ست‬
‫‪ r ≠ ³‬په الندي ډول تعريف شويده‪:‬‬
‫‪⨁: r × r ⟶ r‬‬
‫'⨁& ⟼ )' ‪(&,‬‬
‫يعنې د ھر ‪ (&, ') ∈ r × r‬فقط يوازی يو عنصر ‪ ∈ r‬موجود دی چې‬
‫'⨁& = شی‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬په الندي مثال کښی يوه دوه ګونه رابطه )‪ " ⨁ " (Binary operation‬پر‬
‫‪) ℤ‬تام اعداد ( تعريف شوی ده‬
‫‪. ⨁∶ ℤ ℤ ⟶ ℤ‬‬
‫‪(a, b ) ⟼ a⨁ b = 2a − b‬‬
‫دھر ‪ (&, ') ∈ ℤ × ℤ‬لپاره فقط يوازی يو ‪ ∈ ℤ‬موجود دی چې '⨁& = ‬

‫شي‪ .‬مګرکه ⨁ په الندي ډول پر ‪) ℕ‬طبيعي اعداد ( باندی تعريف کړو‬
‫‪⨁: ℕ ℕ ⟶ ℕ‬‬
‫‪(a, b ) ⟼ a⨁ b = 2a − b‬‬
‫دا دوه ګونی رابطه )‪ (Binary operation‬نه ده ‪ .‬ځکه که ‪ a = 2‬او‬
‫‪a⨁ b = 2a – b = 2 · 2 – 6 = - 2 ∉ ℕ‬‬
‫‪ b = 6‬وی‬
‫مثال ‪ :‬په الندي مثال کښی يوه دوه ګونه رابطه )‪ " ⨀ " (Binary operation‬پر‬
‫‪) ℝ‬حقيقی اعداد ( تعريف شوی ده‬
‫‪⨀∶ ℝ ℝ ⟶ ℝ‬‬
‫)‪(a, b ) ⟼ a⨀ b = (a + b‬‬
‫‬
‫‬
‫مګر که ⨀ په الندي ډول پر ‪) ℤ‬تام اعداد ( تعريف کړو‬
‫‪⨀: ℤ ℤ ⟶ ℤ‬‬
‫)‪(a, b ) ⟼ a⨀ b = (a + b‬‬
‫‬
‫‬
‫دايوه دوه ګونه رابطه نه ده ‪ .‬ځکه که ‪ a = 2‬او ‪ b = 3‬وی‬
‫‪31‬‬
‫= ‪a⨀ b‬‬ ‫= )‪(a + b‬‬ ‫= )‪(2 + 3‬‬ ‫‪∉ ℤ‬‬

‫‬ ‫‬ ‫‪U‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‬
‫تعريف ‪ : 1.2‬يو سيت ‪ r ≠ ³‬له يوی دوه ګوني رابطی ⨁ سره د الجبری‬
‫جوړښت )‪ (algebraic structure‬په نوم ياديږی او مونږھغه په ) ⨁ ‪(r,‬‬
‫سره ښيو‪ .‬يو سيت ‪ M‬له دو دوه ګونورابطو )‪ ⨁ (Binary operations‬او ⨀‬
‫سره مونږ په ) ⨀ ‪ (r, ⨁,‬ښيو‪ .‬د مثال په ډول ) ‪( ℝ , + , . ) , (ℤ , + , .‬‬
‫او )‪ ( ℂ , + , .‬الجبري جوړښت )ساختمان( لری چې ھريوی دوه دوه ګوني رابطی‬
‫د يو )⨁ ‪ (r,‬الجبری جوړښت ) ساختمان ( لپاره الندي خواص تعريف‬

‫"‪ "+‬او " ‪ " .‬لری‬
‫شويدي‪:‬‬
‫⨁)'⨁&( = )⨁'(⨁&‬ ‫) ‪( ∀&, ', ∈ r‬‬

‫اتحادی)‪(associativity‬‬ ‫)‪(i‬‬
‫) ‪ ( ii‬نظر ⨁ ته د چپ عينيت )‪ (left identity‬خاوند دی‪ ،‬پدی شرط چې يو‬

‫‪ e ∈ M‬موجود وی چې & = &⨁‪ e‬اودښی عينيت ) ‪(right identity‬‬
‫خاوند دی پدی شرط چې & = ⨁& )‪ ( ∀& ∈ r‬شی ‪ .‬که د چپ عينيت‬
‫)‪ ( iii‬يو‪ ' ∈ M‬د يوه ‪ & ∈ M‬د چپ معکوس )‪ (left inverse‬په نوم‬
‫او ښی عينيت سره مساوی وي ‪ ،‬بيا د عينيت عنصر په نوم ياديږی‪.‬‬
‫ياديږی‪ ،‬په دی شرط چې ‪ b⨁a = e‬اوښی معكوس )‪(right inverse‬‬

‫ورته واي‪ ،‬که = '⨁‪ a‬وی ‪ .‬البته ‪ e‬دلته عينيت عنصر دی‪.‬‬
‫& ⊕ ' = '⨁&‬ ‫) ‪( ∀&, ' ∈ r‬‬

‫) ‪ ( iv‬تبديلی)‪(commutative‬‬
‫نوت‪ (r, ⨁, ⨀ ) :‬يو الجبری ساختمان دی‪ .‬الندي خواص ته توزيعی‬
‫)⨀&(⨁)'⨀&( = )⨁'(⨀& ‪∀&, ', ∈ r ,‬‬

‫)‪ (distributive‬ويل کيږی‬
‫∧‬
‫)'⨀(⨁)&⨀'( = &⨀)⨁'(‬
‫) ‪M:={-1,1} ⊂ ℝ ( a‬‬
‫‪∙ ∶ M xM ⟶ M‬‬
‫‪(a, b ) ⟼ a ∙ b‬‬
‫نه لری‪ .‬ځکه ‪ . 1 + 1 = 2 ∉ M‬يعنې )∙ ‪ (M,‬يو الجبری جوړښت‬

‫د ‪ M‬سيت نظر ضرب “ ∙„ ته يو الجبری ساختمان لری‪ .‬مگرنظر جمع “‪ „+‬ته‬
‫‪32‬‬
‫) ‪ ( b‬د ‪ M:={-1,1,i,-i} ⊂ ℂ‬سيت نظر ضرب “‪ „.‬يو الجبری ساختمان‬

‫) ساختمان ( دی‪ .‬مګر )‪ (M,+‬نه دی‪.‬‬
‫‪(-1).(-1) = 1 ∈ M , (-1).(1) = -1∈ M, (-1).i = -i∈ M,‬‬

‫لری‪ .‬ځکه‬
‫‪(-1).(-i) = i∈ M, 1.1 = 1∈ M, 1.i = i ∈ M, 1.(-i) = -i∈ M,‬‬

‫‪i.i = -1∈ M, i.(-i) = -1.(i2) = (-1).(-1) = 1∈ M,‬‬
‫‪(-i).(-i) = 1.(i2) = 1.(-1) = -1∈ M‬‬
‫‪(-1)+(-1) = -2 ∉ M‬‬
‫مګر ‪ M‬نظر جع “‪ „+‬ته الجبری ساختمان نه لری ‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫)‪ ( ℕÉ , +‬ھم الجبری ساختمان لری‬ ‫)‪(c‬‬

‫مثال‪ -:‬پر‪) ℕ‬طبعي اعداد( بانه دي داالندي دوه ګوني رابطه تعريف شويده‬
‫‪⨀: ℕ × ℕ ⟶ ℕ‬‬
‫& = '⨀& ⟼ )' ‪(&,‬‬
‫)⨀ ‪ (ℕ,‬يو الجبري جوړښت )‪ (algebraic structure‬دی‪ .‬مګرتبديلي خاصيت‬
‫)‪ (commutative‬نه لري ‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪2 ⨀ 3 = 2 = 8 ≠ 9 = 3 = 3 ⨀ 2‬‬
‫مثال ‪:1.2‬‬
‫) ‪ X ( a‬يو سيت دی‪ .‬پورسيت )‪ P(X‬نظر د سيتو اتحاد او تقاطع ته يو الجبری‬
‫ساختمان لري ‪ .‬يعنې )∩ ‪ (P(X),‬او ) ∪ ‪ (P(X),‬الجبری جوړښت دي‪.‬‬
‫ځکه‪:‬‬
‫‪A,B∈P(X) ⟹ A,B⊆ X ⟹ A∪B⊆ X ∧ A∩B⊆X‬‬
‫)‪⟹ A∪B∈ P(X) ∧ A∩B∈P(X‬‬
‫) ‪ :( b‬يو )‪ r(22, ℝ‬سيت الندي شکل لري‬
‫&‬ ‫'‬
‫ = ‪M: = {+ ∈ r(22, ℝ)│+‬‬ ‫} ‬
‫‬ ‫‬
‫)‪ (M,+‬يوالجبری جوړښت )‪ (algebraic structure‬دی‪ .‬ځکه‬
‫دمتريکسوخواصوله مخې ليکلی شو‪:‬‬
‫‪33‬‬
‫&‬ ‫&‬ ‫'‬ ‫'‬

‫& = ‪A , B ∈ M , +‬‬ ‫&‬ ‫‬ ‫‪,‬‬ ‫‪B‬‬ ‫=‬ ‫‪Ë‬‬ ‫‪Ì‬‬
‫‬ ‫'‬ ‫'‬
‫' ‪& +‬‬ ‫' ‪& +‬‬
‫‪A+B=Ë‬‬ ‫‪Ì‬‬ ‫‪⇒ A+B∈M‬‬
‫' ‪& +‬‬ ‫' ‪& +‬‬
‫&‪−‬‬ ‫&‪−‬‬
‫ = ‪-A‬‬
‫&‪−‬‬ ‫‪−& ∈ M‬‬
‫)‪ (M,+‬تبديلي ھم دی‪.‬‬
‫)‪ (M,.‬ھم يوالجبری جوړښت )‪ (algebraic structure‬دی‪ .‬ځکه دلته ھم‬
‫‪A,B∈M ⟹ A.B∈M‬‬
‫دمتريکسوخواصوله مخې ليکلی شو‪:‬‬
‫مګر)‪ (M,.‬تبديلي خاصيت نه لري‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫‪1 2‬‬ ‫‪2 −2‬‬
‫=‪+‬‬ ‫= | ‪,‬‬ ‫‬ ‫‪ ∈ M‬‬
‫‪2 1‬‬ ‫‪2 −1‬‬
‫‪1.2 + 2.2‬‬ ‫‪1. (−2) + 2. (−1‬‬ ‫‪6 −4‬‬
‫‪A.B = Ë‬‬ ‫=‪Ì‬‬ ‫‬
‫‪2.2 + 1.2‬‬ ‫)‪2. (−2) + 1. (−1‬‬ ‫‪6 −5‬‬
‫‪2 −2‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪−2 2‬‬
‫ = ‪B.A‬‬ ‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫‬
‫‪2 −1‬‬ ‫‪2 1‬‬ ‫‪0 3‬‬
‫ليدل کيږي چې ‪ A.B ≠ B.A‬دی‬
‫البته دلته “‪ „+‬دوه ګونې رابطه دمتريکسوجمع او “‪ „.‬دمتريکسوضرب دی‪ .‬په‬
‫عمومي ډول کوالې ووايو چې )‪ r(.., ℝ‬سيت نظردمتريکسوجمع او ضرب ته‬
‫الجبري جوړښت لري‪.‬‬
‫&‬ ‫'‬
‫مثال ‪:1.3‬‬
‫ = ‪{+ ∈ r(22, ℝ)│+‬‬ ‫) ‪ , & + ' ≠ 0} ( a‬‬
‫'‪−‬‬ ‫&‬
‫=‪M:‬‬
‫‪⋅ : MxM ⟶ M‬‬

‫)‪(i‬‬
‫‪(A,B) ⟼ A⋅B‬‬
‫)‪ (M,.‬يو الجبری جوړښت )‪ (algebraic structure‬دی‬
‫‪+ : MxM ⟶ M‬‬

‫) ‪( ii‬‬
‫‪(A,B) ⟼ A+B‬‬
‫‪34‬‬
‫( نه لري‬algebraic structure) ‫( ولي يو الجبری جوړښت‬M,+)
& '
: ( i ) ‫حل‬
+= ,| = ∈r
−' & −
& ' & − ' & + '
A.B = . =
−' & − −' − & −' + &
(ac – bd)2 + (ad + bc)2 = (ac)2 -2 acbd + (bd)2
+ (ad)2 + 2adbc + (bc)2
= (ac)2 + (bd)2 + (ad)2 + (bc)2
a2 + b2 ≠ 0 ∧ c2 + d2 ≠ 0
⟹ (a2 + b2 ).( c2 + d2 ) ≠ 0
⟹ (ac)2 + (bd)2 + (ad)2 + (bc)2 ≠ 0
⟹ A.B∈ r
A,B∈ r ⟹ det(A) = a2 + b2 ≠ 0 ∧ det(B) = c2 + d2 ≠ 0

:‫يا په بله طريقه‬
det(A.B) = det(A) . det(B) ≠ 0
⟹ (ac – bd)2 + (ad + bc)2 = det(A.B) ≠ 0
⟹ A.B∈ r
‫ ( دی‬algebraic structure) ‫( يو الجبری جوړښت‬M, .) ‫په نتيجه کی‬
:( ii ) ‫حل‬
& '
+= ,| = ∈r
−' & −
& ' &+ '+
A+B = + =
−' & − −' − &+
35
‫که )‪ (M,+‬يوالجبری جوړښت وي ‪ ،‬بايد ‪ A+B∈ r‬صدق وکړی‪.‬‬
‫‪( a+c)2 + ( b+d)2 ≠ 0‬‬

‫‪( a+c)2 = a2 + 2ac + c2‬‬
‫‪( b+d)2 = b2 + 2bd + d2‬‬
‫&‬ ‫'‬ ‫‪1 1‬‬ ‫ ‬ ‫‪−1 −1‬‬

‫د مثال په ډول د الندي متريکسولپاره صدق نه کوی‬
‫=‪+‬‬ ‫=‬ ‫ = |‪,‬‬ ‫=‬ ‫‪∈r‬‬
‫'‪−‬‬ ‫&‬ ‫‪−1 1‬‬ ‫ ‪−‬‬ ‫‪1 −1‬‬
‫‪1−1 1−1‬‬ ‫‪0 0‬‬
‫ =‪A+B‬‬ ‫=‬ ‫‪∉ M‬‬
‫‪−1 + 1 1 − 1‬‬ ‫‪0 0‬‬
‫ځکه ‪ 02+02 = 0‬دی‪ .‬په نتيجه کي )‪ (M,+‬الجبری ساختمان نه دی ‪.‬‬
‫تمرين ‪:1.1‬‬
‫} ‪M:= { a ∈ ℝ │ -5≤ a ≤ 3‬‬ ‫)‪(a‬‬
‫ايا )‪ (M,+‬يو الجبری جوړښت ) ساختمان ( لری‬
‫) ‪ ( b‬که پر ‪ ℝ‬باندی الندي دوه ګونه رابطه تعريف شوی وی‪:‬‬
‫‪⨁ :ℝxℝ ⟶ ℝ‬‬
‫)‪(a,b) ⟼ a ⨁ b = ( a+b‬‬
‫‬
‫‬
‫ثبوت کړی چې ) ⨁ ‪ (ℝ,‬الجبري جوړښت لری‪ .‬مګراتحادی خاصيت نه لری‬

‫) ‪ ( c‬د ‪ z = a + ib ∈ ℂ‬لپاره ‪ ││ = √a + b‬تعريف شويدی‬
‫∈‪G:= {z‬‬
‫} ‪{z ℂ │ │z│= 1‬‬
‫‪∙:GxG⟶ G‬‬
‫‪(z1,z2) ⟼ z1 . z2‬‬
‫ثبوت کړۍ چې )‪ (G,.‬يوالجبري جوړښت )‪ (algebraic structure‬دی‬

‫نوټ‪ :‬عينيت عنصرپس له دي په ‪ e‬سره ښيو‪.‬‬
‫تعريف ‪ : 1. 3‬يو الجبری جوړښت )‪ (, ⨁) (algebraic structure‬که د‬
‫پورتنی تعريف ) ‪ (i‬خاصيت ولری د ‪ ، semi group‬که )‪ (ii),(i‬خواصه‬
‫ولری د ‪ monoid‬اوکه )‪ (iii) , (ii),(i‬خواصه ولری د ګروپ )‪ ( group‬په‬
‫نوم ياديږی ‪ .‬که چيری په يوه ګروپ کی )‪ ( iv‬خاصيت ھم صدق وکړی‪ .‬بيا ھغه‬
‫‪36‬‬
‫ته تبديلي ګروپ ) ‪ (commutative group‬ويل کيږی ‪ .‬يو تبديلي ګروپ د‬

‫‪ ablean group‬په نوم ھم ياديږی‪ .‬که ديو ګروپ دعناصروشميرمعين وي د‬
‫معين ګروپ )‪ (finite group‬په نامه ياديږي‪ .‬که ھسی نه وي ورته غيرمعين‬
‫مثال‪ (ℕ, +) :‬يو ‪ semi group‬دی‪ .‬مګرڅرنګه چې عينيت عنصر “‪ „0‬په ‪ℕ‬‬
‫ګروپ ) ‪ (infinite Group‬واي‪.‬‬
‫کې شامل نه دی ‪ ،‬پس ‪ monoid‬نشې کيدای‪.‬‬

‫قضيه ‪ : 1.1‬که ) ⨁ ‪ (,‬يو ګروپ وي‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫) ‪ ( 1‬د ھرعنصر ∈ & يوازی يوچپ معکوس )‪ (left-inverse‬موجود دی‬
‫چې داپه عين حال کی ښی معکوس )‪ (right-inverse‬ھم دی‪.‬‬
‫) ‪ ( 2‬يوازی يوچپ عينيت )‪ (left-identity‬موجوددی‪ ،‬چې داپه عين حال کی‬
‫) ‪ ( 1‬ثبوت ‪ :‬که ‪ e‬چپ عينيت ‪ (left-identity‬او ‪ &Î‬چپ معکوس‬

‫ښی عينيت )‪ (right-identity‬ھم دی ‪.‬‬
‫)‪ (left-inverse‬د ‪ a‬په ‪ G‬کی وی‪ .‬بايد ثبوت شی چې ‪ &Î‬ښی معکوس‬

‫)‪ (right-inverse‬د ‪ a‬ھم دی‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫⟹ = &⨁‪&Î‬‬ ‫ = ‪a ⨁&Î‬‬
‫څرنګه چې ‪ G‬يو ګروپ دی ‪ ،‬پس د ‪ &Î‬دلپاره ھم يوچپ معکوس ‪ &Ï‬موجود دی‬
‫چې = ‪ &Ï⨁&Î‬شی‪ .‬يعنې ‪:‬‬
‫ = ‪∀& ∈ ∃ &Î ∈ , &Î⨁& = ∧ ∃ &Ï ∈ , &Ï⨁&Î‬‬
‫)‪&⨁&Î = ⨁(&⨁&Î‬‬ ‫] ځکه ‪ e‬چپ عينيت دی [‬
‫)‪= (&Ï⨁&Î)⨁(&⨁&Î‬‬ ‫] ځکه ‪ &Ï‬چپ معکوس د ‪ &Î‬دی [‬
‫))‪= &Ï ⨁ (&Î⨁(&⨁&Î‬‬ ‫] اتحادی خاصيت [‬
‫)‪= &Ï ⨁ (( Ð&⨁a)⨁&Î‬‬ ‫[‬ ‫] اتحادی خاصيت‬
‫)‪= &Ï⨁(⨁&Î‬‬ ‫دی [‬ ‫ځکه ‪ &Î‬چپ معکوس د ‪a‬‬ ‫]‬
‫‪= &Ï ⨁&Î‬‬ ‫ځکه ‪ e‬چپ عينيت دی [‬
‫ځکه ‪ &Ï‬چپ معکوس د ‪ &Î‬دی [‬
‫]‬
‫‪=e‬‬ ‫]‬
‫وښودل شوچې ‪ &Î‬ښی معکوس د ‪ a‬ھم دی‪.‬‬
‫)‪ (2‬ثبوت ‪ :‬که ∈ چپ عينيت )‪ (left-identity‬وی‪.‬‬
‫يعنې‪& = ⨁& ∀& ∈ :‬‬
‫‪37‬‬
‫ ∈ &∀ ⨁& = &‬ ‫بايد ثبوت شی‪:‬‬

‫‪& ∈ ⟹ ∃ &Î ∈ ; &Î⨁& = e‬‬
‫)&⨁‪&⨁ = a⨁(&Î‬‬
‫‪= (a⨁&Î)⨁a‬‬ ‫] اتحادی خاصيت [‬
‫&⨁‪= e‬‬ ‫] نظر )‪ (1‬ته [‬
‫‪=a‬‬ ‫ د [‬ ‫ځ ‪! e‬‬ ‫]‬
‫مونږفرض کووچې ∈ ̅ ھم يو عينيت د ‪ G‬دی‬

‫وليدل شول چې ‪ e‬ښی عينيت )‪ (right-identity‬ھم دی‬
‫ = ̅⨁‬ ‫] ځکه ̅ عينيت دی [‬

‫̅ = ̅⨁‬ ‫] ځکه عينيت دی [‬
‫په نتيجه کی ̅ = ‪e‬‬
‫فرض کوو چې د ‪ &Î‬پرعالوه ∈ ´& ھم يو معکوس د ‪ a‬دی‪.‬‬

‫ثبوت شو چې په يوه ګروپ کی فقط يو دعينيت عنصر)‪ ( identity‬موجود دی‬
‫⨁´‪a´ = a‬‬ ‫] ځکه عينيت دی [‬

‫) ‪= a´⨁(a⨁&Î‬‬ ‫دی [‬ ‫ځکه ‪ &Î‬معکوس د ‪a‬‬ ‫]‬
‫) ‪= (a´⨁a)⨁&Î‬‬ ‫] اتحادی خاصيت [‬
‫‪= e⨁&Î = &Î‬‬ ‫دی [‬ ‫ځکه ´& معکوس د ‪a‬‬ ‫]‬
‫وليدل شول چې په يوه گروپ کی دھرعنصرلپاره فقط يوازی يومعکوس‬
‫)‪ ( inverse‬موجود دی‬
‫مونږ پس له دی ھغه ته معکوس )‪ (inverse‬وايو او په ‪ &d‬ښيوو‪ .‬ھمدارنګه د‬

‫نوت‪ :‬څرنګه چې ديو ‪ a‬عنصر چپ معکوس په عين حال کی ښی معکوس ھم دی‪.‬‬
‫مثال‪ ( ℝ, +), (ℚ, +), (ℤ, +) :‬تبديلی ګروپونه دي چې د عنيت عنصريي صفر‬
‫عينيت عنصر )‪ (identity‬لپاره‪.‬‬
‫“‪ „0‬او ‪ -a‬معکوس د ‪ a‬دی ‪.‬‬

‫) ‪ ( ℝ∗ , . ), (ℚ∗ , .‬تبديلی ګروپونه دي چې د عنيت عنصريي يو “‪ „1‬او‬
‫‬ ‫‬
‫‪Ò‬‬ ‫‪Ò‬‬
‫‪ a.‬کيږی‬ ‫= ‪ a-1‬معکوس دی ‪ a‬دی‪ .‬ځکه ‪= 1‬‬
‫مثال ‪ :1.4‬که مونږ د )‪ M:= r(22, ℝ‬سيت په نظرکې ونيسو‪ .‬پوھيږوچې‬

‫)‪ (M,+‬او )‪ (M,.‬الجبري جوړښت )ساختمان( لري‪ M .‬نظرد متريکسوجمع‬
‫اوضرب ته ‪ monoid‬دی‪ .‬ځکه دمتريکسودخواصوله مخې ليکلی شو‪:‬‬
‫‪38‬‬
‫اتحادي خاصيت )‪:(associativity‬‬

‫‪A,B,C∈ M‬‬
‫‪A+(B+C) = (A+B)+C ∧ A.(B.C) = (A.B).C‬‬
‫عينيت عنصر‪ :‬صفرمتريکس د )‪ (M,+‬عينيت عنصر اوواحد متريکس د )‪(M,.‬‬
‫عينيت عنصر دی‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫‪0 0‬‬ ‫‪1 0‬‬
‫‬ ‫‪ ,‬‬ ‫‬
‫‪0 0‬‬ ‫‪0 1‬‬
‫' &‬
‫=‪+‬‬ ‫ ∈‬
‫ ‬
‫' &‬ ‫‪0 0‬‬ ‫‪&+0 '+0‬‬
‫‬ ‫‪+‬‬ ‫ =‬ ‫‪=A‬‬
‫ ‬ ‫‪0 0‬‬ ‫‪+0 +0‬‬
‫&‬ ‫'‬ ‫‪1 0‬‬ ‫'‪&+0 0+‬‬

‫‬ ‫‪.‬‬ ‫ =‬ ‫‪=A‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‪0 1‬‬ ‫‪+0 0+‬‬
‫)‪ (M,+‬ګروپ ھم دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫&‪−‬‬ ‫'‪−‬‬
‫ = ‪-A‬‬ ‫‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫' &‬ ‫&‪−‬‬ ‫'‪−‬‬ ‫&‪&−‬‬ ‫'‪'−‬‬
‫ = )‪A+(-A‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ =‬ ‫‬
‫ ‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪0 0‬‬
‫=‬ ‫‬
‫‪0 0‬‬
‫وليدل شوچې ‪ –A‬معکوس د ‪ A‬دی‬
‫د متريکسو دخواصو په اساس )‪ (M,+‬تبديلي ګروپ دی‬
‫مګر )‪ (M,.‬ګروپ نه دی‪ .‬ځکه صفرمتريکس معکوس نه لري‪ .‬ھمدارنګه دمثال په‬
‫ډول داالندي متريکس معکوس نه لري‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‪A‬‬ ‫‬
‫‪−1 −2‬‬
‫د )‪ (M,+‬او )‪ (M,.‬پورتني خواص نه يوازی د )‪ r(22, ℝ‬لپاره بلکه په عمومي‬
‫صورت د )‪ r(.., ℝ‬لپاره ھم صدق کوې‪.‬‬
‫‪39‬‬
‫نوټ‪ :1.1‬دموھومی اويا مختلط اعدادو )‪ (complex number‬سيت په ‪ ℂ‬سره‬

‫ښودل کيږی او ھر ‪ z∈ ℂ‬د ‪ z=a+ib‬شکل لری‪ .‬چې دلته ‪ a,b ∈ ℝ‬دي‪.‬‬
‫‪a = real part , i = imaginary unit , b = imaginary part ,‬‬
‫ ‪absolute value:= ││ = √a + b‬‬
‫‪complex conjugate:= ̅ = a – ib‬‬
‫)‪ ( ℂ,+‬يو تبديلی گروپ دی‪ .‬چې عنيت عنصريي صفر ”‪ “0‬او ‪-z=-a-ib‬‬
‫معکوس د ‪ z=a+ib‬دی‬
‫) ‪ ( ℂ∗ , .‬ھم يو تبديلی گروپ دی‪ .‬چې عنيت عنصريي “‪ „1‬دی‪ .‬معکوس د‬
‫∗‪ z=a+ib ∈ ℂ‬که ‪ z-1‬وی په الندي شکل الس ته راځي‬
‫= ‪z-1‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫=‬

‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‪ÒdY‬‬ ‫‪ÒdY‬‬
‫‪Ó‬‬ ‫‪ÒcY‬‬ ‫‪ÒcY ÒdY‬‬ ‫‪ÔÕ‬‬ ‫‪c ÖÔ×dÖÔ×dÖÕ ×Õ‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬

‫‪ÒdY‬‬ ‫‪ÒdY‬‬ ‫̅‪Ó‬‬
‫‪ÔÕ‬‬ ‫) ‪d(d‬‬ ‫‪×Õ‬‬ ‫‪ÔÕ‬‬ ‫‪c ×Õ‬‬ ‫‪│Ó│Õ‬‬
‫= ‪z. z-1‬‬ ‫=‬ ‫‪=1‬‬

‫̅‪Ó.Ó‬‬ ‫‪ÔÕ c ×Õ‬‬
‫‪│Ó│Õ‬‬ ‫‪ÔÕ c ×Õ‬‬
‫ليدل کيږی چې ‪ z-1‬معکوس د ‪ z‬دی‪ .‬دګروپ نور خواصونه ھم صدق کوی‪.‬‬

‫مثال‪ . z = 2-i3 ∈ ℂ∗ :‬غواړو په ) ‪ ( ℂ∗ , .‬ګروپ کی معکوس د ‪ z‬پيدا کړو‪.‬‬
‫= ‪z-1‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪W‬‬

‫̅‪Ó‬‬ ‫‪cY‬‬ ‫‪cY‬‬ ‫‪cY‬‬ ‫‬ ‫‬
‫‪│Ó│Õ‬‬ ‫‪Õ c(d) Õ‬‬ ‫‪T cº‬‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬
‫ليدل کيږی چې‪:‬‬
‫( ‪z.z-1 = ( 2 -3i ) .‬‬ ‫=)‬ ‫=‬

‫‪cY‬‬ ‫)‪(dY ).(cY‬‬ ‫)‪Tdº(Y.Y‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪=1‬‬

‫)‪T dº(d‬‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫=‪ z-1‬معکوس د ‪ z = 2 -3i‬دی‬

‫‪cY‬‬
‫‬
‫په نتيجه کی‬
‫تمرين‪ :‬معکوس د ∗‪ z = -3+5i ∈ ℂ‬نظر )‪ (ℂ , +‬او ) ‪ ( ℂ∗ , .‬ته پيداکړی‬

‫تعريف ‪ :1.4‬مونږيو معين سيت } ‪ G =: { a1 ,a2,a3,. . . . ,an‬لرو‪ .‬که‬
‫‪40‬‬
‫)∗‪ ( ,‬يو ګروپ او ‪ a1‬دھغه عينيت عنصر )‪ (identity‬وی‪ ،‬بيا کوالی شوھغه‬
‫په يو جدول کی په الندي ډول وښيو‪:‬‬
‫*‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪a3‬‬ ‫‪. . . . .‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪a1 a1* a1 a1* a2 a1* a3 . . . . . a1*an‬‬

‫‪a2 a2* a1 a2* a2 a2* a3 . . . . . a2*an‬‬
‫‪a3 a3* a1 a3* a2 a3* a3 . . . . . a3*an‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪. . . . .‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪. . . . .‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪. . . . .‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪. . . . .‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪. . . . .‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪an an * a1 an * a2 an * a3 . . . . . an * an‬‬
‫په پورتنی جدول کی بايد په ھره ليکه ) ھمدارنګه په ھره ستنی ) ستون (( کی فقط‬
‫تنھا مختلف عناصرد ‪ G‬ويی‪ .‬دا ډول جدول د ‪ Cayley Table‬په نوم ياديږی‪.‬‬
‫يو ‪ Cayley‬جدول ھغه وخت ګروپی جوړښت لری‪ ،‬چې جدول يی الندي خواص‬
‫ولرۍ‪:‬‬
‫) ‪ ( i‬عينت عنصر موجود وي‬
‫) ‪ ( ii‬چپ او ښی معکوس سره مساوی وي‬
‫) ‪ ( iii‬اتحادی خاصيت ولرې‬
‫‪∗a b c d e‬‬
‫مثال‪G:={a,b,c,d,e} :‬‬
‫‪a a b c d e‬‬
‫‪b b a d e c‬‬
‫‪c c d e a b‬‬
‫‪d d e b c a‬‬
‫‪e e c a b d‬‬
‫‪41‬‬
‫په پورتني جدول کې د عيتيت عنصر ‪ a‬دی‪ .‬مګر )∗ ‪ (G,‬ګروپ نه دی‪ .‬خکه‬
‫‪c∗d=a≠b=d∗c‬‬
‫مثال ‪ . +() : = {e, a} :‬مونږکوالی شو )(‪ +‬نظر⨀ دوه ګونې رابطی له‬
‫د ‪ c‬چپ معکوس ‪ d‬دی‪ ،‬مګرھغه ښی معکوس نه دی‬
‫مخې په الندي شکل په ‪ Cayley Table‬کی وښيو‬
‫‪e‬‬ ‫⨀‬ ‫‪e=e ,e‬‬ ‫⨀‬ ‫‪a=a=a‬‬ ‫⨀‬ ‫‪e ,a‬‬ ‫‪a=e‬‬
‫⨀‬
‫)⨀ ‪ (+() ,‬يوتبديلی ګروپ دی‬
‫) ‪ ( a‬ولی )‪ (ℤ, . ), (ℕ, +‬او) ‪ ( ℝ, .‬ګروپی ساختمان نه لری‪.‬‬

‫تمرين ‪1.2‬‬
‫)‪ ( b‬ثبوت کړی چې ) ‪ (ℚ∗ , .‬يو گروپ دی‪.‬‬

‫) ‪ . G:= { 1, - 1 } (c‬ثبوت کړی چې ‪ G‬نظرضرب ته يو‬
‫ګروپ دی‬
‫‪ . G:={-1,1,i,-i} ⊂ ℂ‬ثبوت کړی چې ‪ G‬نظرضرب ته يو‬

‫اودھغه ‪ Cayley‬جدول څه شکل لری‬
‫)‪(d‬‬
‫مثال ‪ : 1.4‬د }‪ +(T) ={a0,a1,a2,a3‬پرسيت باندی يوه "⨁„ دوه ګونې‬

‫ګروپ دی اودھغه ‪ Cayley‬جدول څه شکل لری‬
‫په پورتنی جدول کې ⨁ دوګونه رابطه په الندي ډول عمل کوي‪:‬‬

‫رابطه په الندي شکل په يو ‪ Cayley‬جدول کی تعريف شويده ‪:‬‬
‫‪42‬‬
‫په پورتنی جدول کې ⨁ دوګونه رابطه په الندي ډول عمل کوي‪:‬‬
‫‪&ØcÙ‬‬ ‫~‪W‬‬ ‫‪Û+Ü <4‬‬

‫= ‪&Ø ⨁&Ù‬‬
‫‪&ØcÙdT W~ Û + Ü ≥ 4‬‬
‫يو ګروپ دی‪.‬ځکه‪:‬‬ ‫)⨁ ‪( A(4),‬‬
‫) ‪ ( 1‬اتحادی ) ‪ λ, Ü, Ý ∈ ℕ ) ( associativity‬و ‪( 0 ≤ λ, Ü, Ý ≤ 3‬‬
‫~‪&ØcÙ ⨁&Ú W‬‬ ‫‪Û+Ü <4‬‬
‫= ‪P aß ⨁&Ù Q ⨁ &Ú‬‬
‫‪&ØcÙdT ⨁ &Ú‬‬ ‫~‪W‬‬ ‫‪Û+Ü ≥ 4‬‬
‫‪&ØcÙcÚ‬‬ ‫~‪W‬‬ ‫‪Û+Ü+Ý <4‬‬
‫=‬ ‫‪&ØcÙcÚdT‬‬ ‫‪W~ 4 ≤ Û + Ü + Ý < 8‬‬
‫»‪&ØcÙcÚd‬‬ ‫~‪W‬‬ ‫‪Û+Ü+Ý ≥8‬‬
‫عين نتيجه الس ته راځی ‪ ،‬که مونږ ) ‪ &λ ⨁(aµ ⨁aν‬په پام کی ونيسو ‪.‬‬
‫‪&λ ⨁(aµ ⨁aν ) = (&λ ⨁aµ )⨁aν‬‬

‫پس لھذا‪:‬‬
‫) ‪ a0 ( 2‬د عينيت عنصر )‪ (identiy‬دی‬

‫) ‪ ( 3‬معکوس )‪ : (inverse‬د ھر ‪ &λ‬يو عنصر ‪ aµ‬معکوس دھغه دی ‪ ،‬پدی‬
‫شرط چې ‪ Ü + λ = 4‬شی‪ .‬دمثال په ډول ‪a ⨁a = a4 :‬‬
‫مثال ‪ : 1.3‬د }‪ A(2,2) :={b1,b2,b3,b4‬پرسيت باندی يوه "⨀„ دوه ګونه‬
‫رابطه په الندي شکل په يو ‪ Cayley‬جدول کی تعريف شويده ‪:‬‬
‫‪43‬‬
‫په جدول کی ليدل کيږی چې ' دعينيت عنصردی او ھرعنصرخپله معکوس ھم‬
‫' = ‪' ⨀' = ' ⨀' = 'T ⨀'T‬‬

‫دی ‪.‬ځکه‪:‬‬
‫د ‪ Û, Ü, Ý ∈ ℕ‬لپاره چې ‪ 2 ≤ Û, Ü, Ý ≤ 4‬او‪ Û, Ü , Ý‬مختلف وی ‪،‬‬
‫‪'Ø ⨀'Ù = 'Ú‬‬

‫پورتنی دوه ګونې رابطه )‪ (binary operation‬په الندي ډول تعريف شوی ده‪.‬‬
‫اتحادی) ‪: ( associativity‬‬
‫د ‪ Û, Ü, Ý ∈ ℕ‬چې ‪ 2 ≤ Û, Ü, Ý ≤ 4‬او ‪ Û, Ü , Ý‬مختلف وی‪.‬‬
‫بيا ليکلی شو‪:‬‬
‫' = ‪'Ø ⨀'Ù ⨀'Ú = 'Ú ⨀'Ú‬‬
‫' = ‪'Ø ⨀P'Ù ⨀'Ú Q = 'Ø ⨀'Ø‬‬
‫‪'Ø ⨀'Ø ⨀'Ø = ' ⨀'Ø = 'Ø‬‬
‫‪'Ø ⨀ 'Ø ⨀'Ø = 'Ø ⨀' = 'Ø‬‬
‫‪P'Ù ⨀'Ù Q⨀'Ú = ' ⨀'Ú = 'Ú‬‬

‫‪'Ù ⨀P'Ù ⨀'Ú Q = 'Ù ⨀'Ø = 'Ú‬‬
‫‪P'Ù ⨀'Ú Q⨀'Ú = 'Ø ⨀'Ú = 'Ù‬‬

‫‪'Ù ⨀('Ú ⨀'Ú ) = 'Ù ⨀' = 'Ù‬‬
‫‪P'Ù ⨀'Ú Q⨀'Ù = 'Ø ⨀'Ù = 'Ú‬‬
‫‪'Ù ⨀P'Ú ⨀'Ù Q = 'Ù ⨀'Ø = 'Ú‬‬
‫په نتيجه کی ثبوت شو‪ ،‬چې ) ⨀ ‪ ( A( 2,2),‬يو ګروپ دی‪ A( 2,2) .‬ګروپ د‬
‫)‪ Klein four-group(F.Klein 1849-1925‬په نوم ياديږی‪.‬‬
‫ليما ‪ (, ⨁ ) :1.1‬يو ګروپ دی‪ .‬د ھردو ∈ ' ‪ &,‬عنصرولپاره الندي معادله‬
‫&⨁ ' = )'⨁&(‬

‫صدق کوی ‪:‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪44‬‬
‫ثبوت‪ :‬بايد ثبوت شی چې ‪ &d ⨁' d‬ھم معکوس د '⨁& دی‪ .‬يعنې بايد ثبوت‬
‫ = )'⨁&(⨁) &⨁ '(‬

‫شی چې‪:‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫] خاصيت اتحادی[ ‪(' d ⨁&d )⨁(&⨁') = ' d ⨁P&d ⨁(&⨁')Q‬‬

‫)'⨁)&⨁ ‪= ' d ⨁((&d‬‬
‫ = '⨁ ‪= ' d ⨁(⨁') = ' d‬‬
‫‪⟹ (&⨁')d = ' d ⨁&d‬‬
‫قضيه ‪ :1.2‬که ) ⨁ ‪ (,‬يوګروپ او ∈ ‪ e‬دھغه عينيت عنصروی‪ .‬بيا داالندي‬
‫) ‪&, ', ∈ ( 1‬‬

‫افادی صدق کوی‪:‬‬
‫' = & ⇒ '⨁ = & ⊕ ‬

‫∧‬
‫' = & ⇒ ⨁' = ⊕ &‬
‫يعني په يوه ګروپ کی اختصارول امکان لری ‪.‬‬
‫' = ‪&, ' ∈ , ∃! ∈ ; ⨁& = ' ∧ ∃! F ∈ ; &⨁F‬‬

‫)‪(2‬‬
‫ثبوت )‪ :(1‬مونږفرض کوچې '⨁ = & ⊕ ده‬

‫)'⨁(⨁ ‪ ⊕ & = ⨁' ⇒ ⊕ (⨁&) = d‬‬
‫‪d‬‬
‫'⨁)⨁ ‪⇒ ( d ⊕ )⨁& = ( d‬‬

‫'⨁ = &⨁ ⇒‬
‫'=&⇒‬
‫' = & ⇒ ⨁' = ⊕ &‬

‫ھمدارنګه کوالی شوثبوت کړوچې‪:‬‬
‫ ∈ &∃ ⇒ ∈ ' ‪&,‬‬

‫ثبوت)‪:(2‬‬
‫‪d‬‬
‫] ځکه ‪ G‬يو ګروپ دی [‬
‫ ∈ ‪⇒ '⨁&d‬‬
‫که مونږ ‪ x:= '⨁&d‬وضع کړو‪ .‬پدی صورت‪:‬‬
‫) ‪ = '⨁&d ⇒ ⨁& = ('⨁&d )⨁& = '⨁(&⨁&d‬‬
‫' = ⨁' =‬
‫که ∈ ‪ L‬ھم ھمغه ډول يو عنصروی‪ .‬يعنې ' = & ⊕ ‪L‬‬

‫وليدل شول چې ھغه ډول يو ‪ x‬په ‪ G‬کی موجود دی ‪.‬‬
‫‪45‬‬
‫‪L ⊕ & = ' ⇒ (L ⊕ &) ⊕ &d = ' ⊕ &d‬‬

‫‪⇒ L ⊕ (& ⊕ &d ) = ' ⊕ &d‬‬
‫‪⇒ L ⊕ = ' ⊕ &d‬‬ ‫ = ‪⇒ L = ' ⊕ &d‬‬
‫ثبوت شوچې فقط يوازی يو ‪ x‬په ھغه خاصيت وجودلری‪.‬‬
‫قضيه ‪ :1.3‬که ⊕ يوه دوه ګونه رابطه پريوه سيت ∅ ≠ وي‪ .‬بيا داالندي افادی‬
‫) ‪ (,⊕) ( 1‬يو گروپ دی‬

‫له يوبل سره معادل دي‪:‬‬
‫) ‪ ⨁ ( a‬اتحادی خاصيت لری‬

‫)‪(2‬‬
‫) ‪ ( b‬د ھر دو عنصرو ∈ ' ‪ &,‬لپاره ∈ ‪ , F‬دالندي خواصوسره‬
‫‪x⊕a=b ⋀ a⊕y=b‬‬
‫وجود لري‪:‬‬
‫) ‪ : ( 2 ) ⇐ ( 1‬ګروپ د خواصو اود ‪ 1.2‬قضيې څخه الس ته راځی‪.‬‬

‫ثبوت‪:‬‬
‫) ‪ : ( 1 ) ⇐ ( 2‬نظر په )‪ (b‬کوالی شووليکو‪:‬‬

‫] که ‪ c = a = b‬وی [ = ⨁ ; ∈ ∃ ⇒ ∈ ‬
‫& = ‪& ∈ ⇒ ∃F ∈ ; ⨁F‬‬
‫)‪⇒ ⨁& = ⨁(⨁F‬‬
‫& = ‪= ( ⊕ ) ⊕ F = ⊕ F‬‬
‫ = &⨁ ; ∈ ∃ ⇒ ∈ & ‪,‬‬

‫پس دعينيت عنصر ‪ e‬موجود دی‪.‬‬
‫يعنې ‪ x‬معکوس د ‪ a‬دی‪.‬‬
‫' &‬
‫مثال ‪: 1.5‬‬
‫ = ‪G:= {+ ∈ r(22, ℝ)│+‬‬ ‫}‪ , & + ' ≠ 0‬‬
‫& '‪−‬‬
‫‪∙:GxG⟶ G‬‬
‫‪(A,B) ⟼ A∙B‬‬
‫)‪ (G,.‬يو ګروپ دی‬
‫څرنګه چې ) ‪ ( r(22, ℝ) , .‬اتحادي خاصيت لری ‪ .‬پس )‪ (G,.‬ھم اتحادي‬

‫حل‪ :‬په ‪ 1.3‬مثال کی مو وليدل چې )‪ (G,.‬يو الجبری جوړښت )ساختمان( لري‪.‬‬
‫خاصيت لری‪.‬ځکه )‪G⊆ r(22, ℝ‬‬

‫عينيت عنصر يی واحد متريکس دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪46‬‬
1 0 & '
á= ∈, += ∈
0 1 −' &
& ' 1 0 &+0 0+'
A.E = . = =A
−' & 0 1 −' + 0 0 + &
& '
:‫معکوس عنصر‬
+= ∈
−' &
:‫ معکوس متريکس الندي شکل لري‬A ‫د‬
& −'
A-1 = . ∈

ÒÕ cÕ ' &
:‫ځکه‬
Ò d
& −'
A-1 = . = ã Ò c Ò ä
Õ Õ ÒÕ cÕ
ÒÕ cÕ ' &
ÒÕ cÕ ÒÕ cÕ
( ) + ( ) = + =
Ò d ÒÕ Õ ÒÕ cÕ
ÒÕ c Õ ÒÕ c Õ (ÒÕ cÕ )Õ (ÒÕ cÕ )Õ (ÒÕ cÕ )Õ
& + ' ≠ 0 ⇒ ≠ 0 ⇒ A-1∈

ÒÕ cÕ
(ÒÕ cÕ )Õ
& ' & −'
A . A-1 = . .

−' & ÒÕ cÕ ' &
.Ë & +' −&' + &'Ì

=

Ò c
Õ Õ
−&' + &' & + '
=

. Ë& + ' 0 Ì
ÒÕ cÕ 0 & + '

1 0 1 0
= . =
ÒÕ cÕ
ÒÕ cÕ 0 1 0 1
‫( يو ګروپ دی‬G,.) ‫ثبوت شو چې‬
: 1.6 ‫مثال‬
GL(2, ℝ ): = { A ∈ r(2 × 2, ℝ )│ A invertible ( ‫} ) معکوس پذير‬
.‫ دی‬E2 ‫ ( يو ګروپ دی چې عينيت عنصريی واحد متريکس‬GL(2, ℝ ) ,.)
47
‫حل‪ ( GL(2, ℝ ) , . ) :‬يوالجبری جوړښت )‪ (algebraic structure‬لری‪.‬‬
‫‪A,B∈ GL(2, ℝ ) ⟹ det(A.B) = detA . detB ≠ 0‬‬

‫ځکه د خطی الجبرله مخی‪:‬‬
‫‪⟹ ∃æ ∈ GL(2, ℝ ) ; D = (A.B)-1‬‬

‫) ‪⟹ A.B∈ GL(2, ℝ‬‬
‫‪A∈ GL(2, ℝ ) ⟹ det A ≠ 0 ⟹ ∃ A-1∈ GL(2, ℝ ) ; A. A-1 = E2‬‬
‫په نتيجه کی ) ‪ ( GL(2, ℝ ) , .‬يو ګروپ دی‪.‬‬
‫نوت‪ :‬کوالی شو په عمومی ډول ثبوت کړوچې ) ‪ ( GL(n, ℝ ) , .‬يو ګروپ دی‪.‬‬
‫البته ‪ n‬دلته يو طبعی عدد دی‪.‬‬
‫تمرين ‪ ≔ { ∈ ℂ │ ││= 1} :1.3‬اود ‪ z=a+ib‬لپاره ││ په دي ډول‬
‫تعريف شوی دی‪││ = √a + b :‬‬
‫‪∙:GxG⟶ G‬‬
‫پر ‪ G‬باندي الندي دوه ګونه رابطه لرو‪:‬‬
‫‪(z1,z2) ⟼ z1 . z2‬‬
‫ثبوت کړی چی )‪ (G,.‬يو ګروپ دی‬
‫نوت ‪ :‬مونږپس له دی يوه دوه ګونه رابطه ) ‪ (Binary operation‬په “⋅„ سره‬
‫مثال ‪ : 1.7‬د }‪ æT ≔ {, &, ', , , ~, , ℎ‬پرسيت باندی يوه دوه ګوني رابطه‬
‫ښيواوھدف دلته دعادی ضرب عمليه نه ده‪.‬‬
‫) ‪ (Binary operation‬په يوکيلی جدول کی په الندي شکل تعريف شويده ‪:‬‬
‫‪. e a b c d f g h‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪48‬‬
‫معکوس د ‪ a‬د ‪ c‬عنصر دی‪ .‬يعنې = ‪ &d‬او څرنګه چې ‪ h .h = e‬دی پس‬

‫)‪ (D4,.‬يو ګروپ دی چې عينيت عنصريی ‪ e‬دی ‪ .‬څرنګه چې ‪ a.c=e‬دی پس‬
‫معکوس د ‪ h‬خپله ‪ h‬دی ‪ .‬يعنې ‪. ℎd = ℎ‬په ھمدی ډول کوالی شو د جدول له‬
‫مخی د ټولو عناصرو معکوس پيداکړو ‪.‬‬
‫اتحادی خاصيت )‪ (assosativity‬ھم صدق کوی ‪ .‬د مثال په ډول‪:‬‬
‫‪a. ( d . f )= a . c =e‬‬
‫‪( a . d ). f = f . f = e‬‬
‫ھمدی ډول کوالی شودټولوعناصراتحادی خاصيت وښيو‪.‬‬
‫)‪ (D4,.‬ګروپ د ‪ Dihedral group‬په نوم ياديږی ‪.‬‬
‫مثال ‪ Q8:={ e,a,b,c,d,f,g,h} :1.8‬نظر الندينی کيلی جدول‬
‫) ‪ (cayley table‬ته يوګروپ دی ‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪h‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪g‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪d.b = h ≠ g = b.d‬‬
‫‪ e‬عينيت عنصر )‪ (identety‬د ‪ Q8‬دي‪ .‬مګرتبديلی نه دی‪.‬ځکه‬
‫مثال ‪ Q6:={ e,a,b,c,d,f } : 1.9‬ھم نظرالندنی کيلی جدول‬

‫) ‪ (cayley table‬له مخې يو ګروپ دی ‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪49‬‬
‫نوټ‪ :‬الندي ګروپونه معين دي‪:‬‬
‫‪A(2), A(4), A(2,2), D4, Q8, Q6‬‬

‫‪éA é = 2 , éA é = éA‬‬ ‫‪é = 4 , DQ6 D = 6 , |D4 | = DQ8 D = 8‬‬
‫)‪(2‬‬ ‫)‪(4‬‬ ‫)‪(2,2‬‬
‫) ‪ G={ e,a,b } ( a‬او →‪ ⋅ : GxG‬يوه دوه ګونه رابطه ده ‪ .‬الندي‬

‫تمرين ‪: 1.4‬‬
‫جدول داډول تکميل کړی چي )⋅ ‪ (G,‬يوګروپ شی ‪.‬‬
‫‪. e a b‬‬
‫‪e e a b‬‬
‫‪a a‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪b b e‬‬
‫} ‪ G={ e,a,b,c‬او ‪ ⋅ :GxG→ G‬يوه دوه گونه رابطه ده ‪.‬‬ ‫)‪(b‬‬

‫الندي جدول داډول تکميل کړی چي )‪ (G,.‬يو ګروپ شی ‪.‬‬
‫‪. e a b C‬‬
‫‪e e a b c‬‬
‫‪a a‬‬ ‫‪e b‬‬
‫‪b b e‬‬
‫‪c c b‬‬
‫تمرين ‪ (,⊕) : 1.5‬يو گروپ چي عينيت عنصری ∈ دی ‪ .‬ثبوت کړی ‪:‬‬

‫) ‪ ( c‬د )‪ Q6 , D4 , A(4) , A(2,2‬او ‪ Q8‬په ګروپونوکی کوم يو تبديلی نه دی‬
‫ = & ⇒ & = &⨁& ; ∈ &‬
‫تمرين ‪ : 1.6‬پر ‪ ) ℝ‬حقيقی اعداد( الندي دوه ګونه رابطه تعريف شوی ده ‪:‬‬
‫) يعني په يوه ګروپ کې که يو عنصرپورتنی خاصيت ولري‪ .‬ھغه عينيت عنصردی (‬
‫‪⨀: ℝ xℝ ⟶ ℝ‬‬
‫)‪(a,b) ⟼ a ⨀ b = (a + b‬‬
‫‬
‫‬
‫‪50‬‬
‫ثبوت کړی چې ولی )⨀ ‪ ( ℝ,‬ګروپ کيدای نه شي‬
‫‪1 0‬‬ ‫‪0 1‬‬

‫مثال ‪ : 1.10‬که مونږالندي متريکسونه ولرو‪:‬‬
‫=‪á‬‬ ‫=‪ ,ê‬‬ ‫‬
‫‪0 1‬‬ ‫‪−1 0‬‬
‫‪0 W‬‬ ‫‪W 0‬‬
‫=‪ë‬‬ ‫ = ‪ ,ì‬‬ ‫‬
‫‪W 0‬‬ ‫‪0 −W‬‬
‫}‪Q: = {±E , ± I ,±J , ±K‬‬
‫البته دلته د ھرمتريکس منفی الندي شکل لري‪:‬‬
‫‪−1 0‬‬ ‫‪0 −1‬‬

‫= ‪ , -I‬‬ ‫‪ ,‬‬
‫‪0 −1‬‬ ‫‪1 0‬‬
‫=‪-E‬‬
‫‪0 −W‬‬ ‫‪−W 0‬‬
‫=‪ , -K‬‬ ‫‬
‫‪−W 0‬‬ ‫‪0 W‬‬
‫=‪-J‬‬
‫‪∙:QxQ⟶ Q‬‬
‫‪(A,B) ⟼ A∙B‬‬
‫په اسانه ښودل کيدای شی چی “ ∙“ يوه دوه ګونه رابطه )‪ (binary operation‬ده‬
‫او ‪ E‬دھغه عينيت عنصردی ‪ .‬دھر }‪ A∈Q ∖ {±E‬لپاره ‪ –A‬دھغه معکوس‬
‫اود ‪ -E‬معکوس خپله ‪ -E‬دی‬
‫اتحادي خواص ھم صدق کوي‪ .‬په نتيجه کی ) ‪ (Q , .‬يوګروپ دی‪ .‬مګر تبديلي‬
‫‪I. J = K , J.I = -K ⇒ I. J ≠ J . I‬‬

‫نه دی ځکه‪:‬‬
‫د کيلی جدول ) ‪ ( caley table‬يی داالندي شکل لري‬
‫‪.‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪-E‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪-I‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪-J‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪-K‬‬

‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪-E‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪-I‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪-J‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪-K‬‬
‫‪-E‬‬ ‫‪-E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪-I‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪-J‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪-K‬‬ ‫‪K‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪-I‬‬ ‫‪-E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪-K‬‬ ‫‪-J‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪-I‬‬ ‫‪-I‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪-E‬‬ ‫‪-K‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪-J‬‬
‫‪J‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪-J‬‬ ‫‪-K‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪-E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪-I‬‬
‫‪-J‬‬ ‫‪-J‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪-K‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪-E‬‬ ‫‪-I‬‬ ‫‪I‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪-K‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪-J‬‬ ‫‪-I‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪-E‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪-K‬‬ ‫‪-K‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪-J‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪-I‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪-E‬‬
‫تمرين ‪ : 1.7‬ايا } ‪ G = { 0,1,2‬نظر جمع او ضرب ته ګروپی جوړښت لری‪.‬‬
‫‪51‬‬
‫تمرين ‪ D6 = { a,b,c,x,y,z} : 1. 8‬او “ ‪ “ .‬يوه دوه ګونه رابطه پر ‪D6‬‬

‫باندی ده‪ .‬الندي جدول داډول تكميل کړی چې ) ‪ (D6 , .‬يو ګروپ شی‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪Z‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬
‫مثال ‪ :1.11‬مونږالندي متريکسونه لرو‪:‬‬

‫‪1 0‬‬ ‫‪−1 0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪−1‬‬
‫=‪á‬‬ ‫‬ ‫=‪, +‬‬ ‫ = |‪ ,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪0 1‬‬ ‫‪0 −1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪0 1‬‬
‫=‬ ‫‬
‫‪−1 0‬‬
‫}‪Q4 := {E,A,B,C‬‬
‫‪. : Q4 x Q4 → Q4‬‬
‫‪(X,X) ↦ X.Y‬‬
‫‪ Q4‬يو ګروپ دی او کيلی جدول )‪ ( caley table‬يی الندي شکل لري‪:‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪E A B C‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪E A B C‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B E C B‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B C A E‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C B E A‬‬
‫تعريف ‪ (G,.) :1.5‬يو الجبری جوړښت )‪ (algeb-struct‬او ‪. a∈ G‬‬
‫‪52‬‬
‫‪ïÒ : G → G‬‬
‫‪x ↦ a.x‬‬
‫‪ï:G→G‬‬
‫‪x ↦ x.a‬‬
‫‪a‬‬
‫‪ ïÒ‬د ‪ right-translation‬او ‪ aï‬د ‪ left-translation‬په نوم ياديږي‬
‫) ‪ ( 1‬که )‪ (G,.‬يو ګروپ وي‪ .‬په دي صورت دھر ∈ & لپاره ‪ ïÒ‬يو‬
‫ليما ‪ (G,.) :1.2‬يو الجبری جوړښت )‪ (algeb-struct‬دی‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫) ‪ ( 2‬که )‪ (G,.‬اتحادی ) ‪ ( associativity‬خاصيت ولری او ‪ ïÒ‬دھر‬

‫‪ bijective‬دی‬
‫ ∈ & لپاره ‪ surjective‬وي‪ .‬په دي صورت )‪ (G,.‬يو ګروپ دی ‪.‬‬
‫] د ‪ 1.2‬قضيې له مخې [ ‪' ∈ ⇒ ∃! x ∈ ; a.x = b‬‬

‫ثبوت )‪(1‬‬
‫‪⇒ ïÒ ( ) = ' ⇒ ïÒ surjective‬‬

‫)‪x,y∈ ; ïÒ () = ïÒ (F‬‬
‫] د ‪ 1.2‬قضيې له مخې [ ‪⇒ a.x = a.y ⇒ x = y‬‬
‫‪⇒ ïÒ injecetiv‬‬
‫ثبوت شو چې ‪ ïÒ‬بايجکتيف دی‬
‫∈&‬
‫ثبوت ) ‪( 2‬‬
‫]ځکه ‪ ïÒ‬يو ‪⇒ ∃ x ∈ ; ïÒ ( ) = a.x = a [ surjective‬‬
‫] ځکه ‪ ïÒ‬يو ‪ ∈ ⇒ ∃ y ∈ ; ïÒ (F) = a.y = e [surjective‬‬

‫د ‪ a.x = a‬څخه نتيجه کيږي چی يود عينيت عنصر ‪ e:= x‬موجود دی‪ .‬پس‬
‫د ‪ a.y = e‬څخه نتيجه کيږي چی يو معکوس د & لپاره موجود دی‪ .‬پس ثبوت‬
‫شوچی )‪ (G,.‬يو ګروپ دی ‪ .‬پورتنی ليما د ‪ aï‬لپاره ھم صدق کوي‬
‫تبصره‪ (G, ∗) :‬يو ګروپ دی ‪ .‬د پورتنۍ ليما څخه نتيجه اخلوچې د ھر‬
‫ ∈ & لپاره داالندي تابع ‪ bijecktive‬دي‬
‫‪f: ⟶ G‬‬ ‫‪f: ⟶ G‬‬

‫∗&⟼ ‬ ‫∗&⟼ ‬
‫‪53‬‬
‫دمثال په ډول د )‪ (ℤ, +‬او ) ‪ ( ℝ∗ , .‬په ګروپونوکې داالندي تابع ‪bijective‬‬
‫‪f:ℝ ⟶ℝ‬‬ ‫‪f:ℤ⟶ℤ‬‬

‫دي‬
‫∗‬ ‫∗‬
‫‪x ⟼ ∙x‬‬ ‫‪x ⟼5+x‬‬

‫‬
‫‬
‫مثال ‪:1.12‬‬
‫‪⨀: ℝ xℝ ⟶ ℝ‬‬
‫‪(a,b) ⟼ a ⨀ b = a + b + 3‬‬
‫غواړوثبوت کړو چې ) ⨀ ‪ ( ℝ ,‬يو ګروپ دی‬
‫حل‪ :‬ليدل کيږی چې ) ⨀ ‪ ( ℝ ,‬يو الجبري جوړښت )ساختمان ( لری‬
‫اتحادي خاصيت‪:‬‬
‫‪a,b,c∈ ℝ‬‬
‫‪(a⨀ b) ⨀ c = (a+b+3) ⨀ c = a+b+c+6‬‬
‫) ‪= a+ b⨀ c + 3 = a⨀ (b⨀ c‬‬
‫عينيت عنصر‪ :‬که ‪ e‬عينيت عنصروی‪ .‬پس بايد‪:‬‬
‫‪∀ a∈ ℝ ; a⨀ e = a ⟹ a + e + 3 = a ⟹ e = -3‬‬
‫يعنې عينيت عنصر ‪ e = -3‬دی‬
‫)‪a ⨀ b = -3 ⟹ a + b + 3 = -3 ⟹ b = -a -6 = -(a+6‬‬
‫معکوس عنصر )‪ : (inverse element‬که ‪ b‬معکوس د ‪ a‬وي‪ .‬پس بايد‪:‬‬
‫‪a ⨀ ( -a -6) = a –a -6 + 3 = -3 = e‬‬

‫)‪ (a+6‬معکوس د ‪ a‬دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫په نتيجه کی ) ⨀ ‪ ( ℝ ,‬يو ګروپ دی‬

‫تمرين ‪:1.10‬‬
‫‪⨀: ℝ xℝ ⟶ ℝ‬‬
‫‪(a,b) ⟼ a ⨀ b = a + b + 5‬‬
‫ثبوت کړی ) ⨀ ‪ ( ℝ ,‬يو ګروپ دی‬
‫‪54‬‬
‫دويم فصل‬
‫گروپ ھمومورفيزم‬
‫)‪(Group Homomorphism‬‬
‫تعريف ‪ (,⊕) : 2.1‬او )⨀ ‪ ( ð ,‬دوه ګروپه دي‪ .‬يو ‪mapping‬‬
‫‪ ñ: ⟶ ð‬دالندي خواصو سره د ‪Group Homomorphism‬‬
‫ ∈ ' ‪(& ⊕ ') = ñ(&)⨀ñ(') ( ∀&,‬‬

‫)‪ (G - Hom‬په نوم ياديږي‪.‬‬
‫)‬
‫يو ‪ G-Hom‬چې ‪ injective‬وي‪ ،‬ورته ‪Group Monomorphism‬‬
‫)‪، (G-Monom‬که ‪ surjective‬وي ورته ‪Group Epimorphism‬‬
‫)‪ (G-Epim‬او که ‪ bijective‬وی بيا ورته ‪Group Isomorphism‬‬
‫)‪ (G-Isom‬ويل کيږي‪.‬‬
‫تعريف ‪ (,⊕) : 2.2‬يوګروپ دی‪ .‬که ⟶ ‪ ñ:‬يو ‪ G-Hom‬وی‪ ،‬بيا‬
‫ورته ‪ (G-Endo ) Group Endomorphism‬ويل کيږی‪ .‬يو ‪G-Endo‬‬
‫چې ‪ bijective‬ھم وي د ‪ (G-Auto) Group Automorphism‬په نوم‬
‫ياديږي‪.‬‬
‫)‪ñ : P ℝ , +Q ⟶ (ℝ , +‬‬
‫‪x ⟼ 2x‬‬
‫مونږپوھيږوچې د حقيقی اعدادو سيت ‪ ℝ‬نظرجمع ”‪ “+‬ته يو ګروپ دی‪.‬‬
‫‪x,y ∈ ℝ‬‬
‫)‪ñ(x+y) = 2(x + y) = 2x + 2y = ñ (x) + ñ(y‬‬
‫‪⇒ ñ G-Hom‬‬
‫څرنګه چې ‪ ñ‬اينجکتيف او سورجيکتيف دی ‪ .‬پس ‪ G-Monom‬او ‪ G-Epim‬ھم‬
‫دی‪ .‬په نتيجه کي يو ‪ G-Isom‬دی‪.‬‬
‫که ‪ ñ‬په الندي ډول تعريف شي ‪:‬‬
‫)‪ñ : ( ℤ , +) ⟶ (ℤ , +‬‬
‫‪x ⟼ 2x‬‬
‫‪55‬‬
‫مونږپوھيږوچي د تام اعدادو سيت ‪ ℤ‬نظرجمع ”‪ “+‬ته يو ګروپ دی‪ .‬ليدل کيږي‬
‫چې ‪ ñ‬انجکتيف او ‪ G-Hom‬ده‪ .‬پس يو ‪ G-Monom‬دی‪.‬‬
‫مګر ‪ ñ‬سورجکتيف نه ده ‪ .‬پس ‪ G-Epim‬ھم نشي کيدای‪ .‬ځکه دمثال په ډول د‬
‫‪ -1‬لپاره ھيڅ تام عدد ‪ x‬نه پيداکيږی ‪ ،‬چه )‪ ñ() = −1‬شی‪.‬‬
‫∗‬ ‫∗‬
‫) ‪ñ : ℝ , . → (ℝ , .‬‬
‫‪x ↦ 2x‬‬
‫∗‬
‫مونږپوھيږوچې ‪ ) ℝ‬د حقيقی اعدادو سيت بی له صفر ( نظرضرب ”‪ “.‬ته يو‬
‫گروپ دی ‪.‬‬
‫∗‬
‫‪x,y ∈ ℝ‬‬
‫)‪ñ(x.y) = 2(x . y) = 2x.y ≠ 2 .2F = ñ (x) . ñ(y‬‬
‫وليدل شول چې ‪ ñ‬يو ‪ G-Hom‬نه دی‬
‫∗‬
‫)‪ñ : ℝ , . ⟶ (ℝ , +‬‬
‫‪x ⟼ 2x‬‬
‫∗‬
‫‪x,y ∈ ℝ‬‬
‫‪ñ(x.y) = 2(x . y) = 2x.y ∧ ñ (x) + ñ(y) = 2x + 2y‬‬
‫)‪⇒ ñ(x. y) ≠ ñ (x) + ñ(y‬‬
‫معلوم شوچې ‪ ñ‬يو ‪ G-Hom‬نه دی‬
‫)‪ñ : P ℝ , +Q ⟶ (ℝ , +‬‬
‫‪x ⟼ -x‬‬
‫‪x,y ∈ ℝ‬‬
‫‪ñ(x+y) = -(x + y) = -x - y = ñ (x) + ñ(y) ⇒ ñ G-Hom‬‬
‫∗‬ ‫∗‬
‫) ‪ñ : ℝ , . ⟶ (ℝ , .‬‬
‫‪x ⟼ -x‬‬
‫‪56‬‬
‫∗‬
‫‪x,y ∈ ℝ‬‬
‫‪ñ(x.y) = -x.y‬‬ ‫∧‬ ‫‪ñ (x) . ñ(y) = (-x) . (-y) = x.y‬‬
‫)‪⇒ ñ(x. y) ≠ ñ (x) . ñ(y‬‬
‫په نتيجه کی ‪ ñ‬يو ‪ G-Hom‬نه دی‬
‫نوټ ‪ :2.1‬په عمومي صورت کوالی شو ووايو چې‪:‬‬
‫) ‪ ( a‬د ھر ‪ a ∈ ℝ‬لپاره دا الندي تابع يو ‪ G-Isom‬ده‬
‫)‪ñ : P ℝ , +Q ⟶ (ℝ , +‬‬
‫‪x ⟼ ax‬‬
‫) ‪ ( b‬د ھر ‪ m ∈ ℤ‬لپاره دا الندي تابع يو ‪ G-Monom‬دی‬
‫)‪ñ : ( ℤ , +) ⟶ (ℤ , +‬‬
‫‪x ⟼ mx‬‬
‫مثال‪ :‬دا الندي ‪ Exponentialfunction‬يو ‪ G-Isom‬دی‬
‫∗‬
‫) ‪exp : P ℝ , +Q ⟶ (ℝc , .‬‬
‫‪x ⟼ ex‬‬
‫‪: G-Hom‬‬
‫)‪x,y∈ ℝ , exp( x+y) = ex+y = ex . ey = exp(x) . exp(y‬‬
‫له بلي خوا د ‪ 0.4‬مثال له مخې ‪ exp‬بايجکتيف دی‪.‬‬
‫قضيه‪ ( ,⊕) :2.1‬او )⨀ ‪ ( ,‬دوه ګروپه چې عينيت عناصريي ∈ او‬
‫ ∈ دي‪ .‬که → ‪ ñ:‬يو ‪ G –Hom‬وي‪ .‬بيا الندي افادي صدق کوي‪:‬‬
‫ = ) (‪ñ‬‬
‫‪( 2 ) ñ( &d ) = (ñ(&))d‬‬
‫)‪(1‬‬
‫ثبوت )‪ :(1‬مونږپوھيږوچې په يو ګروپ کی ‪ x ⨀ x = x‬يوازی د عينيت‬

‫عنصر خاصيت دی‪.‬‬
‫[ ) (‪ñ( ) = ñ( ⊕ ) = ñ( )⨀ñ‬‬ ‫] ‪G-Hom ñ‬‬
‫‪57‬‬
‫داښيي چې ) (‪ ñ‬عينيت عنصر د ‪ G2‬دی‪ .‬اومونږپوھيږو چې يو ګروپ‬

‫يوازی يوعينيت لري‪ .‬پس بايد = ) (‪ ñ‬وي‬
‫) (‪e2 ⨀ ñ( ) = ñ( ) = ñ( ⊕ ) = ñ( )⨀ ñ‬‬

‫اويا ثبوت په الندي ډول ‪:‬‬
‫‪⇒ ñ( ) = e2‬‬

‫ثبوت )‪ :(2‬د له )‪ (1‬مخې ) (‪ = ñ‬دی‪.‬‬
‫] د ‪ 1.2‬قضيي له مخې [‬
‫ ∈ &‬
‫) ‪ = ñ( ) = ñ(a ⊕ &d ) = ñ(&)⨀ñ(&d‬‬
‫له دي څخه نتيجه اخلو چې ) ‪ ñ(&d‬معکوس د )&(‪ ñ‬دی ‪.‬‬
‫پس ‪ñ(&d ) = (ñ(&)) d‬‬
‫قضيه ‪) Homomorphism composition :2.2‬ھمومورفيزم ترکيب(‬
‫)⊕‪ ( , ⨀) ، (,‬او)⊝‪ ( ,‬دری ګروپونه دي ‪ .‬که ⟶ ‪ ñ:‬او‬
‫ ⟶ ‪ ñ :‬دوه ‪ G-Hom‬وي‪ .‬بيا ⟶ ‪ ñ £ñ:‬ھم ‪ G-Hom‬دی‪.‬‬
‫ثبوت ‪&, ' ∈ :‬‬
‫] ځکه ‪ ñ‬يو ‪ñ £ñ(& ⊕ ') = ñ £Pñ(&)⨀ñ(')Q [ G-Hom‬‬
‫] ‪ ñ‬يو ‪= ñ £ñ(&) ⊝ ñ £ñ(') [ G-Hom‬‬
‫په نتيجه کی ‪ ñ £ñ‬يو ‪ G-Hom‬دی‬
‫تعريف ‪ (,⊕) :2.3‬او )⨀ ‪ ( ,‬دوه ګروپونه چې ∈ او ∈ يي‬
‫عينيت عناصراو ⟶ ‪ ñ:‬يو ‪ G-Hom‬دی‪.‬بيا داالندي سيت ته د ‪ φ‬ھسته‬
‫) ‪ ( kernel‬ويل کيږي اومونږ ھغه په ‪ kerφ‬سره ښيو‬
‫} ‪Ker φ ≔ {a ∈ G |φ(a) = e‬‬
‫‪Im( φ) ≔ {φ(a)| a ∈ G } ⊆ G‬‬
‫دلته )‪ Im( φ‬د ‪ ) Image φ‬نقش يا تصوير ( دی‬
‫قضيه ‪ (,⊕) :2.3‬او )⨀ ‪ ( ,‬ګروپونه چې ∈ او ∈ يي دعينيت‬
‫عناصر او ⟶ ‪ ñ:‬يو ‪ G-Hom‬دی‪ .‬بيا‪:‬‬
‫}{ = ‪ñ W.W ⇔ ìñ‬‬
‫ثبوت‪ "⇒" :‬بايد ثبوت شی چې }{ = ‪ ìñ‬کيږي‪.‬‬
‫که }{ ≠ ‪ ìñ‬وي پدی صورت ‪:‬‬
‫‪58‬‬
ìñ ≠ {} ⇒ ∃& ∈ ; & ≠ ∧ ñ(&) =

ñ() = ‫ قضيی په اساس‬2.1 ‫له بلي خوا د‬
ñ(&) = = ñ()
⇒&= [ injective ‫ يو‬ñ ‫] ځکه‬
⇒ ìñ = {}
.‫ وي‬ñ(&) = ñ(') ‫& لپاره مونږ فرض کوچې‬, ' ∈ ‫ " ⇐ " د‬:‫ثبوت‬
ñ(a ⊕ ' d ) = ñ(&)⨀ñ(' d )
d
= ñ(&)⨀Pñ(')Q [ ‫قضيی په اساس‬ 2.1 ‫] د‬
= ñ(')⨀(ñ(')) d = [ ‫] د فرضيی په اساس‬
⇒ a ⊕ ' d ∈ ìñ
⇒ a ⊕ ' d = e [ ìñ = {} ‫]ځکه‬
⇒a⊕' ⊕b=e⊕b= b ⇒& ='
d
⇒ ñ injective
‫ ده‬G-Aut ‫ داالندي تابع يوه‬: 2.1 ‫مثال‬
ñ: (ö, + ) ⟶ (ö, + )
= ( + WF) ⟼ ̅ = ( − WF)
:‫حل‬
: G-Hom ñ
= + WF , = + WF ∈ ö
ñ( + ) = ñ( + WF + + WF ) = ñ( + + (F + F )W)
= ( + − (F + F )W = ( + − WF − WF )
= − WF + − WF = ̅ + ̅ = ñ() + ñ( )
: injective ñ
= + WF , = + WF ∈ ℂ
z = z1 ‫ وی بايد ثبوت شی چی‬ñ( ) = ñ( ) ‫که چيری‬
ñ( ) = ñP + WF) = ñ( ) = ñ( + WF Q
⇒ ̅ = x –iy = x1 – iy1 = ̅ ⇒ x = x1 ∧ –iy = – iy1
⇒ x = x1 ∧ iy = iy1 ⇒ z = x + iy = x1 + iy1 = z1
⇒ ñ injective
59
‫‪: surjective ñ‬‬

‫د ‪ + WF ∈ ö‬لپاره مونږ يو ‪ z1‬مساوی د ‪ x - iy‬مساوی د ‪ z1‬لپاره وضع‬
‫کوو‬
‫‪ñ(z1) = ñ( x – iy)= x + iy = z‬‬
‫څرنګه چې ‪ ñ‬يو ‪ G-Hom‬او بيجکتيف دی‪ .‬پس يو ‪ G-Aut‬دی‬
‫}‪ . ker ñ = {0‬ځکه ‪ ñ‬يو ‪ injective‬او صفرعينيت عنصر د )‪ (ö, +‬دی‬
‫مثال ‪ : 2.2‬داالندي تابع پر ) ⨀ ‪ (+(,) ,‬ګروپ باندی تعريف شويده ‪:‬‬
‫) ⨀ ‪ñ: (+(,) , ⨀ ) ⟶ (+(,) ,‬‬
‫‪a ⟶ a⨀ a‬‬
‫‪ : G-Hom‬بايد وښودل شي چې د ) )‪ ∀, F÷ (+(,‬لپاره الندي افاده صدق‬
‫کوي ‪:‬‬
‫)‪ñ ( ⨀ F) = ñ() ⨀ ñ(F‬‬
‫مونږپوھيږوچې ‪ b1‬د )‪ +(,‬عينيت عنصراو دھر )‪ ∀ ÷ (+(,‬لپاره‪:‬‬
‫‪ ⨀ = b1‬‬
‫)‪z:= ⨀ F ∈ (+(,‬‬
‫‪ñ ( ⨀ F) = ñ() = z⨀ z = b1‬‬
‫‪ñ(x) = x⨀ = b1 ∧ ñ(F) = y⨀ F = b1‬‬
‫‪⟹ ñ(x) ⨀ ñ(y) = b1⨀ b1 = b1‬‬
‫‪⟹ ñ( ⨀ F) = b1 = ñ(x) ⨀ ñ(y) ⇒ ñ G-Hom‬‬
‫څرنګه چې ‪ ñ‬يو تابع له ) )‪ (+(,‬څخه پر ) )‪ (+(,‬ده ‪ .‬پس ‪ φ‬يو‬
‫‪ G-Endom‬دی ‪.‬‬
‫‪ . , F÷ +‬که )‪ ñ() = ñ(F‬وي بايد ثبوت شي چې‬ ‫)‪(,‬‬
‫‪:Injective‬‬
‫‪ y = x‬دی ‪ .‬يعني ‪:‬‬
‫‪, F÷ (+(,) ) ; ñ() = ñ(F) ⇒ = F‬‬
‫) '(‪ñ(' ) = ' ⨀' = ' = ' ⨀' = ñ‬‬
‫مګر ' ≠ ' دی ‪ .‬پس ‪ ñ‬يو ‪ injective‬نه دی ‪.‬‬
‫‪ ÷ +‬موجود‬ ‫‪ :Surjective‬بايد ثبوت شي چې د ھر )‪ F÷+(,‬لپاره يو‬
‫)‪(,‬‬
‫وی چې ‪ ñ() = F‬شي ‪ .‬يعني ‪:‬‬

‫‪∀F ∈ P+(,) Q, ∃÷ +(,) ; ñ() = F‬‬
‫‪60‬‬
‫څرنګه چې )‪ ' ∈ +(,‬لپاره ھيڅ يو عنصر ) )‪ ÷ (+(,‬وجود نه لري چې‬
‫' = )(‪ ñ‬شي‪ .‬پس ‪ surjective‬نه دی اوپه نتيجه کی ‪ ñ‬يو ‪G-Autom‬‬
‫ھم نه دی ‪ .‬اوس غواړو ‪ Ker φ‬پيداکړو‬
‫‪Ker φ ≔ Ca ∈ +‬‬ ‫)‪(,‬‬
‫} ‪D φ(a) = b‬‬
‫دجدول له مخی‪:‬‬
‫‪∀a ∈ +‬‬ ‫)‪(,‬‬
‫‪; φ(a) = a ⨀ a = b1 ⇒ Ker φ = +‬‬ ‫)‪(,‬‬
‫مثال ‪ :2.3‬مونږپوھيږو چې }‪ G={1,-1‬نظرضرب ته يو ګروپ دی‪ .‬په ‪1.9‬‬

‫مثال کی مو وليدل چې )‪ (Q8, .‬ھم يو ګروپ دی‪ φ .‬په الندي ډول تعريف شوي‬
‫) ‪φ: (Q6 ,∗ ) ⟶ (G, .‬‬

‫ده‪:‬‬
‫‪φ (e) = φ (a) = φ (b) = 1‬‬ ‫‪∧ φ (c) = φ (d) = φ (f) = -1‬‬
‫په اسانی سره ښودالی شوچې ‪ φ‬يو ‪ G-Hom‬دی‪ .‬د مثال په ډول‬
‫)‪φ(d*f) = φ(b) = 1 = (-1).(-1) = φ(d). φ(f‬‬
‫} ‪kerφ = {x ∈ Q ¹ |φ(x) = 1} = { e,a,b‬‬

‫‪ : ker φ‬څرنګه چې عينيت په ‪ G‬کی ‪) 1‬يو( دی‪ .‬پس‬
‫مثال ‪: 2.4‬‬
‫‬ ‫‪F‬‬
‫ = ‪ ≔ {+ ∈ r(22, ℝ)│+‬‬ ‫}‪ , ≠ 0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‬
‫) ‪ G ( a‬نظرد ماتريکسو ضرب ته يو ګروپ دی‬
‫) ‪ ( b‬دا الندي تابع ‪ G-Hom‬ده‬
‫) ‪ñ ∶ (, . ) ⟶ (ℝ∗ , .‬‬
‫‪ F‬‬
‫=‪A‬‬ ‫‪ ⟼ xt‬‬
‫ ‪0‬‬
‫ثبوت ) ‪( a‬‬
‫الجبری جوړښت لري ‪ .‬ځکه‪:‬‬ ‫)‪( G,.‬‬
‫‪ F‬‬ ‫&‬ ‫'‬
‫=‪+‬‬ ‫ = |‪,‬‬ ‫‪∈G‬‬
‫ ‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‬
‫‪61‬‬
‫‬ ‫‪F‬‬ ‫&‬ ‫'‬ ‫&‬ ‫‪' + F‬‬

‫ = ‪A.B‬‬ ‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫‬
‫‪0‬‬ ‫‬ ‫‪0‬‬ ‫‬ ‫‪0‬‬ ‫‬
‫‪ ≠ 0 ∧ & ≠ 0 ⟹ x ≠ 0 , t ≠ 0 , a ≠ 0 , c ≠ 0‬‬

‫له بلي خوا‪:‬‬
‫‪⟹ xa.tc ≠ 0‬‬ ‫‪⟹ A.B ∈ G‬‬
‫‪ ≠ 0 ∧ & ≠ 0‬‬

‫اوياپه بله طريقه‬
‫‪⟹ det(A) ≠ 0 ∧ det(B) ≠ 0‬‬

‫‪⟹ det(A.B) = xa.tc = xt.ac ≠ 0 ⟹ A.B∈ G‬‬
‫عينيت عنصر‪ :‬د ‪ E2‬ماتريکس عينيت )‪ (identity‬دی اوپه ‪ G‬کی شامل دی‬
‫اتحادی خاصيت ) ‪ (associativity‬ھم صدق کوي‬
‫‪ F‬‬
‫د معکوس )‪ (inverse‬موجوديت ‪:‬‬
‫=‪+‬‬ ‫‪ ∈ G ⇒ x.t ≠ 0 ⇒ x ≠ 0 , t ≠ 0‬‬
‫ ‪0‬‬
‫‪ F‬‬ ‫‪1 0‬‬
‫‬ ‫ ‬ ‫¾‪ .‬‬
‫‬
‫ ‪0‬‬ ‫‪0 1‬‬
‫‪1‬‬
‫‬
‫‪0‬‬
‫‬
‫‪ù‬‬ ‫‪¾ú‬‬ ‫¾‪ù‬‬ ‫‪ú .û‬‬
‫‬
‫‪0‬‬ ‫‬ ‫‪0 1‬‬

‫‪0‬‬
‫‬
‫‪1‬‬
‫‬
‫‪ù‬‬ ‫‪¾ú‬‬ ‫‪ã‬‬ ‫‪ä‬‬
‫¾‬ ‫‬
‫‪0 1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫¾‬

‫‪-‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪û‬‬
‫‬ ‫‪d‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‬ ‫‬ ‫¾‪ã‬‬ ‫‪ ä‬‬
‫‪¾û‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪û‬‬
‫‬ ‫‪d‬‬
‫¾ ‪⇒ +d = ã‬‬ ‫‪ ä‬‬

‫‪¾û‬‬
‫‪0‬‬
‫‪û‬‬
‫‪ A . +‬کيږي‬
‫په اسانی ښودالی شو چې ‪ +d ∈ G‬او ‪= E2‬‬
‫‪d‬‬
‫اويا د الجبرخطی له مخی ‪:‬‬

‫‪x.t ≠ 0 ⟹ det(A) ≠ 0 ⟹ A invertible‬‬
‫ثبوت ) ‪( b‬‬
‫‪62‬‬
‫‬ ‫‪F‬‬ ‫' &‬

‫=‪+‬‬ ‫= |‪,‬‬ ‫‪∈G‬‬
‫‪0‬‬ ‫‬ ‫ ‪0‬‬
‫‪& ' + F‬‬
‫( ‪ñ(A.B) = ñ‬‬ ‫)‪ = (xa)(tc) = (xt).(ac‬‬
‫‪0‬‬ ‫‬
‫)|(‪= ñ(+). ñ‬‬
‫‪ : ker φ‬څرنګه چې عينيت په )‪ (ℝ∗ , .‬کي ‪) 1‬يو( دی‪ .‬پس ‪:‬‬
‫‪ F‬‬
‫ = ‪kerφ = {A ∈ G |φ(A) = 1} = {+ ∈ │+‬‬ ‫}‪ , = 1‬‬
‫ ‪0‬‬
‫‪x y‬‬
‫ = ‪= {A ∈ G │A‬‬ ‫} = ‪,t‬‬
‫‬
‫‪0 t‬‬
‫تقسيم پر‪ x‬اجازه لرو‪ .‬ځکه ‪ x‬خالف د صفر دی ‪ .‬د مثال په ډول‬
‫‪2‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪ù‬‬ ‫‪ú, ù‬‬ ‫‪ú ∈ kerφ‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪−‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫څرنګه چې } ‪ kerφ ≠ {1‬دی ‪ ،‬پس د ‪ 2.3‬قضيی له مخی ‪ φ‬اينجکتيف نه دی‪.‬‬

‫‪1 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‪+‬‬ ‫=|‪,‬‬ ‫‬
‫‪0 2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪ φ(A) = 2 = φ(B‬دی‪ ،‬مګر ‪ A‬او ‪ B‬سره مساوی نه دي‬
‫)‪ (V, ℝ‬او )‪ (W, ℝ‬وکتوری فضاوی دي‪.‬‬ ‫مثال ‪:2.5‬‬
‫‪L: V ⟶ W lin-Map ⟹ L: (V,+) ⟶ (W,+) G-Hom‬‬
‫] ځکه ‪ L‬ميپينگ خطی است [ )‪x,y∈V ⟹ L(x + y ) = L(x) + L(y‬‬

‫حل‪ :‬وکتوری فضا د تعريف له مخی )‪ (V,+‬او)‪ (W,+‬تبديلی ګروپونه دي‬
‫‪⟹ L G-Hom‬‬
‫تمرين ‪:2.1‬‬
‫⟶ ) ‪ñ ∶ (ö, +‬‬
‫)‪( a‬‬
‫ ‪z = a + ib ⟼ ││ = √a + b‬‬

‫ايا ‪ ñ‬يو ‪ G-Hom‬دی‬
‫‪63‬‬
‫) ‪ñ ∶ ( ℂ , . ) ⟶ (ℝ , .‬‬
‫)‪( b‬‬
‫∗‬ ‫∗‬
‫‪ = & + W' ⟼ ││ = ýa2 + b‬‬

‫‪2‬‬
‫ثبوت کړی چې ‪ ñ‬يو ‪ G-Hom‬دی او ‪ ker ñ‬پيدا کړی‬

‫قضيه ‪ (,⊕) :2.4‬او )⨀ ‪ ( ,‬ګروپ دي چې عينيت عناصريي ∈ او‬
‫ ∈ دي‪ .‬که ⟶ ‪ ñ:‬يو ‪ G_Hom‬وي بيا‪:‬‬
‫) ‪ ( ìñ,⊕) ( 1‬ھم ګروپ دی ‪.‬‬
‫) ‪ ( ñ() , ⨀ ) ( 2‬ھم ګروپ دی‬
‫‪&, ' ∈ ìñ‬‬

‫ثبوت) ‪:( 1‬‬
‫)'(‪⇒ ñ(a ⊕ b) = ñ(&)⨀ñ‬‬

‫] ځکه دي عناصر ‪ ìñ‬د ‪ b‬او ‪= ⨀ [ a‬‬
‫] ځکه ‪ a‬او ‪ b‬د ‪ ìñ‬عناصر دي [‬
‫‪= ⇒ a ⊕ b ∈ ìñ‬‬
‫وليدل شوچې ) ⊕ ‪ ( ìñ ,‬يوالجبري جوړښت )‪ (algeb-struct‬لري‪.‬‬
‫اتحادی خاصيت‪ :‬څرنګه چې ⊆ ‪ ìñ‬او ⊕ پر ‪ ìñ‬بانه دي ھم تطبيق‬
‫کيږي‪ .‬پس ‪ ìñ‬ھم اتحادی خواص لري‪.‬‬
‫ = )(‪ ∈ ⟹ ñ‬‬ ‫‪⟹ ∈ ìñ‬‬

‫دعينيت موجوديت ‪:‬‬
‫ = )&(‪& ∈ ìñ ⊆ ⟹ ñ‬‬

‫د معکوس موجوديت ‪:‬‬
‫‪d‬‬
‫= ‪⟹ Pñ(&)Q‬‬
‫ = ) ‪⟹ ñ(&d‬‬ ‫قضيه [‬ ‫] نظر ‪2.1‬‬
‫‪⟹ &d ∈ ìñ‬‬
‫ثبوت )‪ : (2‬غواړوثبوت کړو چې ) ⨀ ‪ ( ñ() ,‬يوګروپ دی‬
‫' = )'(‪& , ' ∈ ñ(G) ⟹ ∃&, ' ∈ ; ñ(&) = & ∧ ñ‬‬
‫)'(‪⟹ & ⨀' = ñ(a ⊕ b) = ñ(&)⨀ñ‬‬
‫)‪⟹ & ⨀' ∈ ñ(G‬‬
‫‪64‬‬
‫ثبوت شوچې ) ⨀ ‪ ( ñ() ,‬يوالجبری ساختمان لري ‪.‬‬
‫)‪& , ' , ∈ ñ(G‬‬

‫اتحادی خاصيت‪:‬‬
‫ = )(‪∃&, ', ∈ ; ñ(&) = & ∧ ñ(') = ' ∧ ñ‬‬

‫‪& ⨀(' ⨀) = ñ(&)⨀Pñ(')⨀ñ()Q‬‬
‫)(‪= Pñ(&)⨀ñ(')Q⨀ñ‬‬
‫⨀) '⨀ &( =‬
‫)‪ñ() = ⇒ ∈ ñ(G‬‬
‫دعينيت موجوديت ‪:‬‬
‫ = ‪& ∈ ñ(G) ⇒ ∃& ∈ ; ñ(&) = & ∧ ∃& ∈ ; & ⊕ &d‬‬

‫د معکوس موجوديت‪:‬‬
‫‪d‬‬
‫ = )(‪⇒ ñ(&)⨀ñ(&d ) = ñ(a ⊕ &d ) = ñ‬‬

‫‪⇒ a . ñ(&d ) = e‬‬
‫په نتيجه کی ) ‪ ñ(&d‬معکوس د ‪ a‬دی‪.‬‬
‫قضيه ‪ (G1, ⨀) ، (G , ⊕) :2.5‬او )⊖ ‪ (G2,‬ګروپونه دي ‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫) ‪ ( 1‬که ⟶ ‪ ñ:‬يو ‪ G-Isom‬وي‪ .‬بيا د ‪ ñ‬معکوس‬
‫ ⟶ ‪ ñ d :‬ھم ‪ G-Isom‬دی‪.‬‬
‫) ‪ ( 2‬که ⟶ ‪ ñ:‬او ⟶ ‪ G_Isom ñ :‬وې‪ .‬بيا د ھغوې‬
‫ترکيب ⟶ ‪ ñ £ñ:‬ھم ‪ G-Isom‬دی‪.‬‬
‫بايجکتيف )‪ (Bijective‬دی‪ .‬پس کفايت کوي ثبوت شی چې ‪ ñ d‬يو‬

‫ثبوت)‪ :(1‬مونږپوھيږوچې ديوی بايجکتيفی )‪ (Bijective‬تابع معکوس ھم‬
‫ ∈ ' ‪& ,‬‬

‫‪ G-Hom‬دی‪.‬‬
‫] ‪⇒ ∃&, ' ∈ ; ñ(&) = & ∧ ñ(') = ' [ ñ surjective‬‬

‫'⨀ & = )'(‪⇒ ñ(a ⊕ b) = ñ(&)⨀ñ‬‬ ‫‪[ ñ‬‬ ‫] ‪G-Hom‬‬
‫)' ⊕ &(‪⇒ ñ d (& ⨀' ) = ñ d ñ(a ⊕ b) = ñ d £ñ‬‬
‫‪65‬‬
= id(a ⊕ b) = a ⊕ '
: ‫څرنګه چې‬
ñ(&) = & ∧ ñ(') = '
⇒ ñ d (& ) = & ∧ ñ d (' ) = '
ñ d (& ⨀' ) = ñ d (& )

⊕ ñ d (' )
:‫پس‬
.‫ دی‬G-Isom ‫ يو‬ñ d ‫ثبوت شوچې‬

‫ يو‬ñ £ñ ‫ قضيی په اساس کفايت کوی ثبوت شي چې‬2.2 ‫ د‬:(2)‫ثبوت‬
.‫ ( دی‬bijective ) ‫بايجکتيف‬
&, ' ∈ , ñ £ñ(&) = ñ £ñ(')

: Injective
⇒ ñ(&) = ñ(') [ injective ñ ‫ځکه‬ ]

⇒&=' [ injective ñ ‫ځکه‬ ]
.‫ دی‬injective ‫ يو‬ñ £ñ ‫ثبوت شو چې‬
∈ ⇒ ∃ ∈ , ñ ( ) = ∧ ∃ ∈ ; ñ() =

: Surjective
⇒ ñ Pñ()Q = ñ ( ) = g
⇒ ñ £ñ surjective
‫ او‬surjective , injective ‫ کوم يودالندي توابعو څخه‬:2.2 ‫تمرين‬
‫ دي او کومي نه دي‬G-Hom
( a ) f ∶ ( ℤ , +) ⟶ ( ℤ , +)
z ⟼ 2z
(b) f ∶ ( ℤ , +) ⟶ ( ℤ , +)
z ⟼ z+1
∗
(c ) f ∶ ( ℤ , +) ⟶ ( ℝ , . )
x ⟼ x2+1
∗
( d) f ∶ ( ℤ , +) ⟶ ( ℝ , . )
66
‫⟼ ‪x‬‬
‫‬
‫‬
‫) ‪. ( x -1‬‬
‫∗‬ ‫∗‬
‫) ‪(e ) f ∶ ( ℝ , . ) ⟶ ( ℝ , .‬‬
‫‪x ⟼ x2‬‬
‫تمرين ‪ (G,.) : 2.3‬يک ګروپ او ‪ e‬دھغه عينيت عنصردی‪a∈ G .‬‬
‫‪La : G ⟶ G‬‬
‫‪x ⟼ a.x.a-1‬‬
‫ثبوت کړی چې ‪ La‬يو ‪ G-Aut‬دی او ) ‪ ker ( La‬پيداکړی ‪.‬‬
‫تمرين ‪ (G, ⨀) : 2. 4.‬يو ګروپ او ‪ e‬د ھغه عينيت عنصر دی‪.‬‬
‫‪f : G ⟶ G‬‬
‫‪a ⟼ a⨀a‬‬
‫که ‪ f‬يو ‪ G-Hom‬وی‪ .‬ثبوت کړی چې ‪ G‬يوتبديلی ګروپ ) ‪(commutative‬‬
‫دی‬
‫تمرين ‪ : 2.5‬په ‪ 1.11‬مثال کی مو وليدل چې ) ‪ (Q4, .‬ګروپ دی‬
‫) ‪f : (A(2,2), ⨀ ) ⟶ (Q4, .‬‬
‫‪b1 ⟼ E , b2 ⟼ A‬‬
‫‪b3 ⟼ B , b4 ⟼ C‬‬
‫ايا پورتنی تابع يو ‪ G-Hom‬ده‬
‫تمرين ‪ ñ : ( G,.) ⟶ (G1,* ) : 2.6‬يو ‪ G – isom‬دی ‪.‬بيا‪:‬‬
‫‪( a ) G Commutative ⇔ G1 Commutative‬‬
‫| ‪( b ) |G | = |G‬‬
‫‪67‬‬
‫دريم فصل‬
‫فرعی ګروپ )‪(Subgroup‬‬
‫تعريف ‪ (,⊕) :3.1‬يو ګروپ دی او ⊆ ‪.‬‬
‫‪ H‬ته فرعی ګروپ )‪ (Subgroup‬واي‪ ,‬که چيري ‪ H‬خپله نظر ⊕ دوه‬
‫ګوني رابطې ته ګروپي جوړښت ولري‪ .‬يعني )⊕ ‪ (H ,‬يو ګروپ وې‪.‬‬
‫)‪ G (a‬او }‪ {e‬دوړه فرعی ګروپونه د ‪ G‬ګروپ دي ‪ ،‬چې ‪ e‬عينت عنصر دی‬
‫)‪ ℤ ( b‬يو فرعی ګروپ د ‪ ℚ‬نظرجمع ”‪ “+‬ته دی‪.‬‬
‫)‪ ℚ (c‬يو فرعی ګروپ د ‪ ℝ‬نظرجمع ”‪ “+‬ته دی‪.‬‬
‫∗‬ ‫∗‬ ‫∗‬
‫)‪ ℚ (d‬يو فرعی ګروپ د ‪ ℝ‬او ‪ ℝ‬يو فرعی ګروپ د ∗‪ ℂ‬نظرضرب "‪".‬‬
‫ته دي ‪.‬‬
‫‪ +‬دی ‪.‬‬ ‫)‪(T‬‬
‫قضيه‪ (G,⊕) :3.1‬يو ګروپ چی ‪ e‬يي عينيت عنصر دی او ⊆ ‪ .‬بيا‪:‬‬

‫)‪ H={a0,a2} (e‬يو فرعی ګروپ د‬
‫ ∈ '⨁& ‪( 1) &, ' ∈ ,‬‬
‫ ∈‪( 2 ) e‬‬ ‫⇔‬ ‫يوفرعې ګروپ‬ ‫)⊕‪(H,‬‬

‫ ∈ ‪( 3 ) & ∈ ⇒ &d‬‬
‫ثبوت" ⇐ "‪ :‬دا چې ‪ H‬يو فرعی ګروپ په ‪ G‬کې دی ‪ ،‬پس )‪ (1‬صدق کوي‪.‬‬
‫)‪ (2‬ثبوت‪ :‬که ̃ عينيت عنصر د ‪ H‬وي‪ ،‬پس‪:‬‬
‫̃ = ̃⨁ ̃ ∧ ∈ ̃ ⇒ ∈ ̃‬
‫دا ھغه وخت امکان لري چې ̃ عينيت عنصر د ‪ G‬وي‪ .‬يعنې = ̃ ‪ .‬پس‬
‫ ∈‪ e‬دی‪.‬‬
‫] ‪ 1.2‬قضيي له مخې [ = '⨁& ; ∈ '∃ ⇒ ∈ &‪e,‬‬

‫) ‪ ( 3‬ثبوت ‪:‬‬
‫په نتيجه کې‪' = &d ∈ :‬‬

‫څرنګه چې ‪ G‬يو ګروپ دی‪ .‬پس ‪ b‬بايد معکوس د ‪ ) a‬يعنې ‪ (b = a-1‬وی‪.‬‬
‫ثبوت" ⇒ "‪ :‬نظر )‪ (2‬ته د ‪ H‬سيت خالی ندی او نظر )‪ (1‬ته د ⊕ دوه ګوني‬
‫رابطه ھم صدق کوي ‪ .‬نظر )‪ (2‬او )‪ (3‬ته د ‪ H‬سيت عينيت اودھرعنصرلپاره‬
‫معکوس لري‪ .‬پس نظر ⨁ ته يو فرعی ګروپ دی‪.‬‬
‫‪68‬‬
‫قضيه ‪ (,⊕) :3.2‬يو ګروپ ‪ ∈ ،‬عينيت عنصر او ⊆ ‪ .‬بيا‪:‬‬
‫∅ ≠ )‪( 1‬‬
‫⇔‬ ‫)⊕‪ (,‬يوفرعې ګروپ‬
‫'⨁& ‪( 2 ) ∀&, ' ∈ ,‬‬ ‫‪d‬‬
‫∈‬
‫ثبوت" ⇐ " ‪ :‬واضح ده چې ھر فرعی ګروپ دا خواص لري يعنې‪:‬‬

‫∅≠ ⇒ ∈‬
‫ ∈ ‪∀&, ' ∈ , ∃ ' d ∈ ∧ &⨁' d‬‬
‫ثبوت" ⇒ " ‪ :‬د ‪ 3.1‬قضيي له مخې بايد ثبوت شې چې ‪ H‬د ھغې قضيې )‪, (1‬‬
‫)‪H ≠ ∅ ⇒ ∃ & ∈ ⇒ = &⨁& ∈ ⇒ (2‬‬

‫)‪ (2‬او )‪ (3‬خواصه لري ‪.‬‬
‫‪d‬‬
‫)‪&, ∈ ⇒ ⨁&d ∈ ⇒ ⨁&d = &d ∈ ⇒ (3‬‬

‫ ∈ ‪&, ' ∈ ⇒ &⨁' d‬‬ ‫[‬ ‫] نظر )‪ (2‬ته‬
‫پورته وښودل شول چې )‪ (3‬د ‪ 3.1‬قضيي صدق کوي‪ .‬پس ∈ ‪ ' d‬دی ‪.‬‬
‫ ∈ ‪⇒ &⨁('d )d‬‬ ‫] نظر )‪ (2‬ته [‬
‫⇒‬ ‫)‪&⨁('d )d = a⨁' ∈ ⇒ (1‬‬
‫مثال ‪ :‬په ) ⨀ ‪ (A(2,2),‬ګروپ کې عالوه پر )‪ A(2,2‬او }‪ {b1‬د } ‪H:={b1, b2‬‬
‫سيت ھم يو فرعی ګروپ په )‪ A(2,2‬کې دی‪ .‬ځکه عينيت عنصريی ‪ b1‬په ‪ H‬کې‬
‫شامل او ‪ b2 ⨀ b2 = b1‬کيږي ‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬د ) ‪ (æT , .‬په ګروپ کې عالوه پر ‪ æT‬او }‪ {e‬د }‪H:={e,a,b,c} ، {e,b‬‬
‫سيتونه ھم فرعی ګروپونه په ‪ æT‬دي‪.‬‬
‫که }‪ H:={e,a,b,c‬يو فرعی ګروپ د ‪ æT‬وي ‪ ،‬بايد ‪ 3.1‬قضيي )‪ (2) , (1‬او‬
‫)‪ ∈ ⟹ (2‬‬
‫)‪ (3‬ولري‬
‫‪&. & = ' ∈ , &. ' = ∈ , &. = ∈ , ' = ∈ ,‬‬

‫د ‪ D4‬جدول له مخې ‪:‬‬
‫)‪. = ' ∈ ⟹ (1‬‬
‫‪69‬‬
‫پس )‪ (3‬ھم صدق کوې‪ .‬په نتيجه کې }‪ H={e,a,b,c‬يوفرعی ګروپ د ‪ æT‬دی‪.‬‬

‫څرنګه چې ‪ a‬معکوس د ‪ c‬او د ‪ c‬معکوس ‪ a‬دی اود ‪ b‬معکوس خپله ‪ b‬دی‪.‬‬
‫تمرين ‪ :‬کوم يو د الندي سيتو څخه فرعی ګروپ په ‪ æT‬کي دي‬

‫‪H1 = {b,f,h} , H2 = {e ,b,d,g } , H3 = {e , f } , H4 = {e,b,c} ,‬‬
‫}‪H5= {e,a‬‬
‫مثال ‪ :‬په )‪ (Q8 , .‬ګروپ کې عالوه پر ‪ Q8‬او }‪ {e‬د }‪ H:= {e,a,d,f‬سيت‬
‫ھم دھغه فرعی ګروپ دی‪ .‬ځکه )‪ (1‬او ) ‪ (2‬د ‪ 3.1‬قضيه صدق کوي‪ .‬اوس‬
‫بايد وښيو چې معکوس د ∈ ∀ ھم په ‪ H‬کې شامل دی‬
‫ ∈ ‪. ~ = ⟹ d = ~ ∧ ~ d = ⟹ d-1, f-1‬‬

‫ ∈‪a.a = e ⟹ a = a-1 ⟹ a-1‬‬
‫په نتيجه کې } ‪ H={e,a,d,f‬يو فرعی ګروپ په ‪ Q8‬کې دی ‪.‬‬
‫مثال ‪ :3.A‬د ‪ 1.9‬په مثال کی مو وليدل چې )‪ (Q , .‬يو ګروپ دی‪.‬‬
‫مونږپوھيږو چې ‪ E‬عينيت عنصر د ‪ Q‬او ‪ á ∈ Q1‬دی‪ .‬د کيلي جدول له مخې‪:‬‬

‫) ‪ ( 1‬د }‪ Q1:= {E,-E,I,-I‬سيت يو فرعی ګروپ په )‪ (Q , .‬کې دی‪ .‬ځکه‬
‫‪(-E).(-E) = E , (-E).I = -I , (-E).(-I) = I ,‬‬

‫‪I.I = -E , I.(-I)=E, (-I).(-I) = -E‬‬
‫د ‪ -E‬معکوس خپله ‪ ، –E‬د ‪ I‬معکوس ‪ –I‬او ‪ –I‬معکوس ‪ I‬دی‪ .‬پس ليکلی شو‪:‬‬
‫∧ ‪∀A,B ∈ Q1 ⟹ A.B∈ Q1‬‬ ‫‪A-1∈ Q1‬‬
‫) ‪ ( 2‬په ‪ 1.6‬مثال کی مو وليدل چې )‪ (GL(2, ℝ ),.‬يوګروپ دی او عينيت‬

‫په نتيجه کی د ‪ 3.1‬قضی له مخې ‪ Q1‬يوفرعي ګروپ د ‪ Q‬دی‪.‬‬
‫‪1 0‬‬
‫ = ‪ E2‬دی‪.‬‬ ‫عنصريی واحد متريکس ‬
‫‪0 1‬‬
‫} ‪N:= { A ∈ (GL(2, ℝ ), . ) │detA = 1‬‬
‫} ) قطری( ‪H:= { A ∈ (GL(2, ℝ ), . )│ A diagonal‬‬
‫& ‪1‬‬
‫ = ‪M:= { A ϵ GL(2, ℝ) │ A‬‬ ‫} ‬
‫‪0 1‬‬
‫‪ M ، N‬او ‪ H‬فرعی ګروپونه د ) ‪ GL(2, ℝ‬دي‬
‫‪A, | ∈N ⟹ detA = detB =1‬‬

‫حل‪ :‬حل لپاره د ‪ 3.1‬قضيی څخه استفاده کوو‪.‬‬
‫‪det(A.B) = detA . det(B) = 1.1 = 1 ⟹ A. | ∈N‬‬

‫‪det(E2) = 1 ⟹ E2 ∈N‬‬
‫‪70‬‬
‫' &‬
‫=‪A‬‬ ‫‪ ∈N ⟹ detA = ad – bc = 1‬‬
‫ ‬
‫'‪ −‬‬ ‫'‪ −‬‬ ‫'‪ −‬‬
‫= ‪A-1‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‬ ‫‪= .‬‬ ‫‬ ‫=‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫& ‪−‬‬ ‫‬ ‫& ‪−‬‬ ‫& ‪−‬‬
‫‪det(A-1) = ad – bc = 1 ⟹ A-1 ∈N‬‬
‫په نتيجه کی ‪ N‬فرعی ګروپ د ) ‪ GL(2, ℝ‬دی‪.‬‬
‫‪& 0‬‬ ‫‪ 0‬‬
‫=‪A‬‬ ‫ = |‪,‬‬ ‫‪ ∈H‬‬
‫' ‪0‬‬ ‫ ‪0‬‬
‫‪& 0‬‬ ‫‪ 0‬‬ ‫‪& 0‬‬ ‫‪1 0‬‬
‫=‪A.B‬‬ ‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫= ‪ ∈H , E2‬‬ ‫‪ ∈H‬‬
‫' ‪0‬‬ ‫ ‪0‬‬ ‫' ‪0‬‬ ‫‪0 1‬‬
‫] ځکه ) ‪detA = ab ≠ 0 [ A∈ (GL(2, ℝ ), .‬‬

‫‪⟹ a≠0 ⋀ b≠0‬‬
‫‪0‬‬
‫‬
‫'‬ ‫‪0‬‬ ‫‪' 0‬‬
‫= ‪A-1‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ ‪ = Ô× .‬‬ ‫‪ = ã Ô ä ∈H‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‪0‬‬ ‫&‬ ‫& ‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫×‬
‫ثبوت شو چې ‪ H‬ھم يو فرعی ګروپ د ) ‪ GL(2, ℝ‬دی‪.‬‬
‫‪1 0‬‬
‫= ‪E2‬‬ ‫‪ ∈M‬‬
‫‪0 1‬‬
‫& ‪1‬‬ ‫' ‪1‬‬
‫=‪A‬‬ ‫ = ‪, B‬‬ ‫‪ ϵM‬‬
‫‪0 1‬‬ ‫‪0 1‬‬
‫& ‪1‬‬ ‫' ‪1‬‬ ‫'‪1 &+‬‬
‫ = ‪A.B‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ =‬ ‫‪ ϵM‬‬
‫‪0 1‬‬ ‫‪0 1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪detA = 1 ≠ 0‬‬
‫& ‪1‬‬ ‫&‪1 −‬‬ ‫&‪1 −‬‬
‫= ‪A-1‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪=1.‬‬ ‫ =‬ ‫‪ ∈M‬‬
‫‬
‫‬ ‫‪0 1‬‬ ‫‪0 1‬‬ ‫‪0 1‬‬
‫ثبوت شو چې ‪ M‬ھم يو فرعی ګروپ د ) ‪ GL(2, ℝ‬دی‪.‬‬
‫) ‪ ( a‬کوم يودالندي سيتوڅخه فرعی ګروپونه په )‪ ( DT ,.‬ګروپ کې دي‬

‫تمرين ‪:3.1‬‬
‫‪H1 = {b,f,h} , H2 = {e ,a,g,h } , H3 = {e , f } ,‬‬

‫}‪H4 = {e,b,c} , H5= {e,a‬‬
‫) ‪ ( b‬کوم يودالندي سيتوڅخه فرعی ګروپونه په )‪ ( Q » ,.‬ګروپ کې دي‬
‫‪H1 = {c,f,h} , H2 = {e ,a,g,h } , H3 = {e , f } ,‬‬
‫}‪H4 = {e,b,c} , H5= {e,a‬‬
‫‪71‬‬
‫) ‪ ( c‬کوم يودالندي سيتوڅخه فرعی ګروپونه په )‪ (Q,.‬کې دي‬

‫‪H1 = {E,-E } , H2 = {E ,I,K } , H3 = {-E , -K } , H4 = {E,-E,I,-I } ,‬‬
‫}‪H5= {E,K‬‬
‫}‪H: = {& ∈ ℤ │ − 6 ≤ & ≤ 6‬‬

‫‪ H‬فرعی ګروپ د )‪ (ℤ ,+‬کيدای نه شې ‪ .‬ځکه ‪5 + 6 =11 ∉ H :‬‬

‫)‪(a‬‬
‫) ‪ℝc ∶= { ∈ ℝ │ > 0 } ( b‬‬

‫‪ ℝc‬فرعی ګروپ )‪ (subgroup‬د ) ‪ ( ℝ ,+‬نه دی ‪ .‬ځکه صفر ”‪ “0‬چې نظر‬
‫جمع “‪ „+‬ته عينيت عنصر د ‪ ℝ‬دی‪.‬مګرصفر په ‪ ℝc‬کې شامل نه دی‪.‬‬
‫تمرين ‪: 3.2‬‬
‫} )‪M: = {+ ∈ r(22, ℝ‬‬

‫)‪(a‬‬
‫' &‬
‫ = ‪N: = {+ ∈ r(22, ℝ)│+‬‬ ‫} ‬
‫& '‪−‬‬
‫په ‪ 1.1‬مثال کی مووليدل چې )‪ (M,+‬ګروپی جوړښت لری‪.‬ثبوت کړي چې ‪N‬‬
‫دھغه يو فرعی ګروپ دی‪.‬‬
‫) ‪ ( b‬ثبوت کړی چې } ‪ ℝc : = { ∈ ℝ │ > 0‬يو فرعی ګروپ په‬
‫)‪ ( ℝ∗ ,.‬کې دی‪.‬‬
‫قضيه ‪ ( , ⨀) ، (,⊕) :3.3‬ګروپونه چې ∈ او ∈ د ھغوی‬

‫عينيت عناصر دي‪ .‬که ⊆ او ⊆ فرعی ګروپونه او‬
‫ ⟶ ‪ ñ:‬يو ‪ G-Hom‬وي‪ .‬بيا ً‪:‬‬
‫
‪d‬‬
‫) ‪ ( ) ( a‬يو فرعی ګروپ د ‪ G‬دی‪.‬‬
‫) ‪ ñ() ( b‬يو فرعی ګروپ د ‪ G1‬دی‪.‬‬
‫) ‪( a‬ثبوت ‪:‬‬
‫ = )(‪ñ‬‬ ‫] د ‪ 2.1‬قضيي له مخې [‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫) ( ‪⇒ ñ ( ) = ⇒ ∈ ñ‬‬
‫‪d‬‬
‫‪⇒ ñ ( ) ≠ ³‬‬
‫‪d‬‬
‫د ‪ 3.2‬قضيي له مخې کفايت کوې ثبوت کړو چې دھر ) ( ‪ &, ' ∈ ñ‬لپاره‬
‫‪d‬‬
‫بايد ھمدارنګه ) ( ‪ &⨁' d ∈ ñ‬صدق وکړي ‪.‬‬
‫‪d‬‬
‫ ∈ )'(‪&, ' ∈ ñ ( ) ⇒ ñ(&), ñ‬‬
‫‪72‬‬
‫ ∈ ‪⇒ ñ(&⨁' d ) = ñ(&)⨀ñ(' d ) = ñ(&)⨀ñ(')d‬‬

‫‪d‬‬
‫) ( ‪⇒ &⨁' d ∈ ñ‬‬
‫‪d‬‬
‫پس ) ( ‪ ñ‬يوفرعي ګروپ د ‪ G‬دی ‪.‬‬
‫)‪ (b‬ثبوت‪:‬‬
‫‪ñ() = ∈ ñ() ⇒ ñ() ≠ ³‬‬
‫' = )'(‪a , ' ∈ ñ() ⇒ ∃ &, ' ∈ ; ñ(&) = & ∧ ñ‬‬
‫) ‪⇒ ñ(&⨁' d ) = ñ(&)⨀ñ(' d‬‬
‫)(‪= ñ(&)⨀ñ(')d = & ⨀' d ∈ ñ‬‬
‫په نتيجه کې )(‪ ñ‬يو فرعی ګروپ د ‪ G‬دی‪.‬‬
‫‪ +‬ګروپ باندې الندې تابع‬ ‫)(‬
‫مثال‪ :‬پر )‪ H={a0,a2} ⊆ +(T‬فرعی ګروپ او‬
‫)(‪f : H ⟶ +‬‬
‫تعريف شويده‬
‫‪ W~ = &0 °‬‬

‫⟼‪x‬‬
‫‪& W~ = &2‬‬
‫) ‪~(a4 ⨁&4 ) = ~(&4 ) = = ⨀ = ~(&4 )⨀~(&4‬‬

‫‪ f‬يو ‪ G-Isom‬دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫) &(~⨀) ‪~(a4 ⨁& ) = ~(& ) = & = ⨀& = ~(&4‬‬

‫) &(~⨀) &(~ = &⨀& = = ) ‪~(a ⨁& ) = ~(&4‬‬
‫ھمدارنګه ليدل کيږي چې ‪ f‬يو بايجکتيف ‪ bijective‬دی‪ .‬په نتيجه کې ‪ f‬يو‬
‫‪ G-Isom‬دی‪.‬‬
‫تعريف ‪ : 3.2‬يو )‪ (G,.‬ګروپ چې د ټولوعناصرو مولد )‪ (generator‬يي‬
‫يعنې که يو ∈‪ a‬موجود وي چې د ‪ G‬ټول عناصرد ‪ a‬څخه الس ته راشي ‪.‬‬

‫يوازې د ھغه يوعنصروي‪ ،‬د دورانی ګروپ )‪ (cyclic group‬په نوم ياديږي‪.‬‬
‫‪ - i ) = ai = b‬دفعه ( ‪∀ ' ∈ , ∃i∈ ℕ ; a.a......a‬‬

‫يعنې‪:‬‬
‫که ‪ a‬مولد )‪ (generator‬د ‪ G‬ګروپ وي‪ ،‬مونږ ھغه بيا په = 〉&〈 سره‬
‫ښيو‪.‬‬
‫‪73‬‬
‫مثال‪ :‬څرنګه چې }‪ ℤ = {.. 1|. ∈ ℤ‬دی ‪ .‬پس )‪ (ℤ, +‬دورانی گروپ دی‪.‬‬
‫يعنې )‪〈1〉 = (ℤ, +‬‬
‫)‪5.1=1+1+1+1+1 = 5 , -5 = -5.1 = -(1+1+1+1+1‬‬

‫د مثال په ډول‬
‫ھمدارنګه )‪ . 〈−1〉 = (ℤ, +‬ځکه‪ℤ = {.. (−1)|. ∈ ℤ} :‬‬
‫) ‪3 = - (3. (-1) = - (-1-1-1) , - 3 = 3.(-1) = (-1-1-1‬‬

‫د مثال په ډول‬
‫مثال‪ P+(T) , ⨁Q :‬يو دورانی ګروپ دی‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫‪〈& 〉 = P+(T) , ⨁Q‬‬
‫‪a11 = a1 ,‬‬ ‫‪a12 = a1⨁a1 = a2 ,‬‬
‫‪a13 = a1⨁ a1⨁a1 = a2⨁ a1 = a3 ,‬‬
‫‪a14 = a1⨁ a1⨁a1 ⨁a1 = a3 ⨁ a1= a0‬‬
‫ھمدارنګه )⨁ ‪ < & >= (+T ,‬دی‬
‫)‪ A(2‬ھم يو دورانی ګروپ )‪ (cyclic group‬دی‪.‬‬
‫مگر )‪ A(2,2‬يو دورانی ګروپ نه دی‪ ،‬ځکه‪:‬‬
‫} ' ‪∀ ' ∈ +(,) ; ' = ' ⇒ < ' > = {',‬‬
‫يعنې ھر‪ b‬عنصر فقط د } ' ‪ {',‬مولد کيدای شې‪ .‬د مثال په ډول‬
‫} ' ‪< ' >= {' ,‬‬
‫)‪(2,2‬‬
‫‪A‬‬ ‫پس په )‪ A(2,2‬کې ھيڅ عنصروجود نه لري چې مولد )‪ (generator‬د‬
‫‪ +‬په‬
‫ګروپ وي‪.‬‬
‫)‪(,‬‬
‫نوټ ‪ :‬کيدای شي دوه عنصره مولد د يو ګروپ وي ‪ .‬د مثال په ډول د‬
‫ګروپ کې )‪<' , ' > = +(,‬‬
‫' ⊙ ' = ‪' = ' ⊙ ' ∧ 'T‬‬
‫ھمدارنګه > ‪ <' , 'T‬او > ‪ <' , 'T‬مولد د )‪ +(,‬دي ‪.‬‬
‫نوټ‪ :‬مونږ کوالی شو يو معين دورانی ګروپ )‪ (G,.‬چې ‪ <a> = G‬او ‪ e‬د‬
‫} ‪G = { a, a ,a ,…….,an = e‬‬
‫ھغه عينيت عنصردی په الندې شکل وليکو‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫مثال‪ :‬مونږ يو معين دورانی ګروپ )‪ (G,.‬چې ‪ <a> = G‬او ‪ e‬د ھغه عينيت‬
‫} ‪G = { a, a ,a ,a ,a , a = e‬‬
‫عصنردی په الندې شکل لرو‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪74‬‬
‫} ‪ H = {a2,a4,a6= e‬د ‪ G‬يو فرعی ګروپ دی‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫‪a2. a2 = a4 , a2. a4 = a6 = e ,‬‬
‫‪a4. a4 = a8 = a2. a6 = a2. e = a2‬‬
‫تمرين ‪:3.3‬‬
‫) ‪ ( a‬دپورتني مثال ‪ G‬نورمولد عناصراو فرعی ګروپونه پيدا کړې‬
‫‪H:={e,a,b,c} , W:={e,b,f,h} ⊆ D4‬‬

‫)‪(b‬‬
‫مونږپوھيږو چې ‪ H‬او ‪ W‬فرعي ګروپونه د ‪ D4‬دي‪ .‬معلوم کړۍ چې کوم يو‬

‫يی دوراني نه دی‪.‬‬
‫تمرين ‪:3.4‬‬
‫) ‪ ( 1‬مونږيو معين دورانی ګروپ )‪ (G,.‬چې ‪ <a> = G‬او ‪ e‬د ھغه عينيت‬
‫عنصردی په الندې شکل لرو‪ .‬فرعی ګروپونه )‪ (subgroup‬يي پيدا کړې ‪.‬‬
‫} ‪G = { a, a2,a3,….,a9,a10, a11 = e‬‬ ‫)‪(a‬‬

‫} ‪G = { a, a2,a3,….,a14,a15, a16 = e‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫} ‪ ≔ { 2- | .÷ℤ‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫ثبوت کړی چې ‪ H‬يو دورانی فرعی ګروپ د ) ‪ ( ℚ ∗ , .‬دی‬
‫) ‪ ( 3‬ھر معين دورانی ګروپ )‪ (cyclic group‬تبديلی )‪ (commutative‬دی‬
‫تعريف ‪ X ≠ ∅ :3.3‬يو سيت دی‪ ~: → .‬تابع ته پرموتيشن‬
‫)‪ (Permutation‬ويل کيږی ‪ ،‬که چيري ‪ f‬يو ‪ bijective‬وي ‪ .‬مونږ پر‪X‬‬
‫} ‪() ≔ {~: ⟶ | ~ 'WW‬‬

‫ټول پرموتيشونه په )‪ S(X‬سره ښيو‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫مثال ‪ :‬پر }‪ X = {1,2‬باندې يوازې دوه الندي پرموتيشنه موجود دي ‪:‬‬

‫ ⟶ ‪~4 :‬‬ ‫ ⟶ ‪~ :‬‬
‫‪1⟼ 1‬‬ ‫‪1⟼ 2‬‬
‫‪2⟼ 2‬‬ ‫‪2⟼ 1‬‬
‫د پرموتيشن )‪ (Permutation‬شمير پريو سيت باندی تابع د ھغه عناصرودی‪ .‬د‬
‫عناصرو شمير‪ n‬وې ‪ ،‬بيا دھغه د پرموتيشن شمير !‪ (factorial ) .‬دی‪ .‬يعني‬
‫مثال په ډول د }‪ X={a,b,c‬پرموتيشن شميرشپږدی‪ .‬په عمومې صورت که ‪ X‬د‬
‫!‪|| = n ⇒ |()| = n‬‬ ‫)‪(.! = 1.2.3 … . .‬‬
‫‪75‬‬
‫قضيه ‪ :3.4‬که ∅ ≠ ‪ X‬يو ست وي ‪ ،‬بيا )‪ S(x‬نظر تابع ترکيب‬

‫”‪ ”map-composition‬ته ګروپ دی ‪.‬‬
‫دوه ګوني رابطه )‪: (binary operation‬‬
‫)( ⟶ )( × )( ∶∘‬

‫بايد ثبوت شي چې دا الندي رابطه پر )‪ S(X‬قابل د تطبيق ده‪.‬‬
‫‪(f,g) ⟼ f∘g‬‬
‫دا واضح ده‪ .‬ځکه که دوه تابع بايجکتيف وې ‪ ،‬بيا د ھغوي ترکيب ھم بايجکتيف‬
‫دی‪.‬‬
‫~ = ~ ∘ ‪(W ∘ ~)() = W ∘ P~()Q = ~() ⇒ W‬‬

‫عينيت عنصر )‪ : ( identity‬د ‪ id‬تابع يی عينيت عنصر دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫اتحادی خاصيت )‪ :(associative‬دا ھم تابع د ترکيب له مخی واضح دی‪.‬‬
‫‪~ ∈ () ⇒ ~ 'WW‬‬

‫معکوس عنصر )‪:(inverse element‬‬
‫‪⇒ ~ d 'WW‬‬ ‫)( ∈ ‪⇒ ~ d‬‬

‫‪(~ d ∘ ~)() = = W() ⇒ ~ d ∘ ~ = W‬‬
‫)‪ S(X‬د ‪ permutation Group‬په نوم ياديږي‬
‫) ‪ ( a‬د }‪ X = {1,2,3,...,n‬لپاره مونږ )( ∈ ‪ f‬په الندي شکل ليکو‪:‬‬

‫نوټ ‪: 3.1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫⋯‬ ‫‪n‬‬

‫‬
‫)‪f(1) f(2) f(3) ⋯ f(n‬‬
‫= ‪f‬‬
‫) ‪ S(X) ( b‬ګروپ د ‪ || > 2‬لپاره تبادلوی نه دی‪ .‬د مثال په ډول }‪X={1,2,3‬‬
‫‪~ ≔ Ë‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 Ì = 1 2 3‬‬
‫)‪f1 (1) f1 (2) f1 (3‬‬ ‫‪2 3 1‬‬
‫‪~ ≔ Ë‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 Ì = 1 2 3‬‬
‫)‪f1 (1) f1 (2) f1 (3‬‬ ‫‪2 1 3‬‬
‫‪~ ∘ ~ (1) = ~ (2) = 3 , ~ ∘ ~ (2) = ~ (1) = 2‬‬
‫‪~ ∘ ~ (3) = ~ (3) = 1‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 3‬‬
‫ = ~‪~ £‬‬ ‫‪£‬‬ ‫=‬ ‫‬
‫‪2 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 1‬‬
‫‪76‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪1 2 3‬‬

‫ = ~‪~ £‬‬ ‫‪£‬‬ ‫=‬ ‫‬
‫‪2‬‬ ‫‪1 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 1‬‬ ‫‪1 3 2‬‬
‫ليدل کيږي چې ~‪ ~ £~ ≠ ~ £‬دی‪.‬‬
‫نوټ ‪ :‬که }‪ X={1 ,2,3,………n‬وي ‪ ،‬بيا د )‪ S(X‬ګروپ په ‪ Sn‬ښيو‪Sn .‬‬
‫ته ‪ n‬درجه )‪ (degree‬يي )‪ (symmetric group‬ويل کيږي ‪.‬‬
‫تعريف ‪. a,b∈ ℤ : 3.4‬مونږ وايو چې ‪ b‬بر ‪ a‬قابل د تقسيم يا دويش وړ‬
‫) ‪ (a divided b‬دی‪ ،‬که چيري يو عدد ‪ c∈ ℤ‬موجود وي چې ‪b = a.c‬‬
‫شي او دا په ‪ a|b‬سره ښودل کيږي ‪.‬‬
‫قضيه ‪ a,b∈ · (division algorithm) : 3.5‬او ‪ , b ≠ 0‬بيا فقط يوازي‬
‫يو · ∈ ‪ r‬او يو · ∈‪ q‬دالندي خواصوسره موجود دی‪:‬‬
‫‪a= q.b +r‬‬ ‫|'| < ‪0 ≤ r‬‬
‫‪ q‬د حاصل تقسيم )‪ (the quotient‬او ‪ r‬د باقيمانده )‪ (the remainder‬په نومو‬
‫ياديږي ‪.‬‬
‫ثبوت ‪ :‬د ثبوت لپاره مونږ }‪ H:={ a - bq | q ∈ · ; a – bq ≥ 0‬په پام کې‬
‫)‪H ≠ ∅ (a‬‬
‫نيسواوغواړو ثبوت کړو‪:‬‬
‫ثبوت‪ :‬د ‪ b‬لپاره دادوه الندي حالتونه امکان لري ‪.‬‬

‫≤ ‪ q‬غوره کوو‪ ،‬بيا‪:‬‬
‫‪Ò‬‬
‫‬
‫لمړی حالت ‪ : b > 0‬په دې حالت‬
‫ ≤‪q‬‬ ‫‪⇒ q.b ≤ a ⇒ a – q.b ≥0‬‬
‫‪Ò‬‬
‫≥ ‪ q‬غوره کوو‪ ،‬بيا‪:‬‬

‫‪Ò‬‬
‫‬
‫دويم حالت ‪ : b < 0‬په دې حالت‬
‫≥‪q‬‬ ‫‪⇒ q.b ≤ a ⇒ a – q.b ≥0‬‬

‫‪Ò‬‬
‫‬
‫وليدل شول چې په دوړو حالتو کې يو عدد ‪ q‬پيدا شو چې ‪ a-q.b ∈ H‬کيږي‬

‫پس ∅ ≠ ‪ H‬دی‪ .‬مونږ ترټولوکوچنی عنصرپه ‪ H‬کې په ‪ r‬سره ښيو‪.‬‬
‫‪r∈ H ⇒ ∃ q∈ · ; r = a – b.q ∧ r ≥ 0 ⇒ a = b.q+r‬‬
‫ثبوت‪ :‬که |'| < ‪ r‬نه وې ‪ ،‬پس بايد |'| ≥ ‪ r‬وې ‪ .‬په دې صورت بيا ‪r ≥ b‬‬
‫) ‪:r<|| ( b‬‬
‫کيږي ‪ .‬څرنګه چه ‪ b ≠ 0‬دی پس بايد ‪ b >0‬اويا ‪ b < 0‬وې ‪.‬‬
‫‪b >0 ∧ r≥b ⇒ r–b≥0 ∧ r–b≤r‬‬

‫‪:b>0‬‬
‫‪77‬‬
‫‪a = b.q + r ⇒ a - bq = r ⇒ a – bq - b = r – b‬‬

‫‪⇒ a -b(q + 1) = r – b ≥ 0‬‬
‫‪⇒ r–b ∈ H‬‬
‫‪: b <0‬‬
‫‪b <0 ∧ r≥b ⇒ r+b≥0 ∧ r+b ≤r‬‬
‫‪a = b.q + r ⇒ a - bq = r ⇒ a - bq + b = r + b‬‬
‫‪⇒ a - b(q –1) = r + b ≥ 0‬‬
‫‪⇒ r+b ∈ H‬‬
‫په دواړو حالتو کې وليدل شو چې تر ‪ r‬کوچني اعداد ‪ r –b‬او ‪ r + b‬موجود‬
‫شوی وه ‪ .‬پس لھذا |'| < ‪ r‬دی‬

‫دي‪ .‬مګردا دھغه سره تضاد دی چې ‪ r‬ترټولوکوچنی عنصر په ‪ H‬کې انتخاب‬
‫اوس بايد ثبوت شې چې فقط يوازې يو ‪ q‬اويو ‪ r‬د ھغو خواصوسره موجود دی ‪.‬‬
‫‪q.b + r = a = q1.b + r1 ⇒ q.b – q1 .b = r - r1‬‬

‫که چيري ‪ q1‬او ‪ r1‬ھم دا خواص ولري ‪.‬يعنې‬
‫ ‪⇒ '. (> − > ) = −‬‬

‫| ‪⇒ |'| |> − > | = | −‬‬
‫که > = > نه وي‪ ،‬بيا‪:‬‬
‫|'| ≥ | ‪> ≠ > ⇒ |> − > | ≥ 1 ⇒ | −‬‬
‫دا بيا دھغه سره په تضاد کې ده چې |'|< ‪ , r‬انتخاب شوي وه‪ .‬پس بايد‬
‫> = > او = وې ‪.‬‬
‫‪a = 55 , b = 24 ⇒ 55 = 2.24 + 7‬‬

‫دلته ‪q = 2 , r = 7‬‬
‫‪a = -55 , b = 24 ⇒ -55 = (-3).24 + 17‬‬
‫دلته ‪q = −3 , r = 17‬‬
‫‪a = -55 , b = -24 ⇒ -55 = 3.(-24 ) + 17‬‬

‫دلته ‪q = 3 , r = 17‬‬
‫) ‪ ( a‬د ‪ ∀¬÷ℕ‬لپاره د }‪ ¬ℤ ≔ {¬ | ÷ℤ‬سيت د ) ‪ ( ℤ , +‬يو فرعي‬

‫ليما ‪: 3.2‬‬
‫ګروپ دی ‪.‬‬
‫) ‪ ( b‬د فرعی ګروپو تقاطع بياھم يو فرعی ګروپ دی‪.‬‬
‫∅ ≠ ·¬ ) ‪( 1‬‬
‫) ‪ ( a‬ثبوت ‪ :‬د ‪ 3.2‬قضي له مخې كفايت کوې چې ثبوت شې‪:‬‬
‫‪( 2 ) ∀ &, '÷¬ℤ , & − '÷¬ℤ‬‬
‫‪78‬‬
‫پدي صورت }‪ ¬ℤ = {0‬کيږي او }‪ {0‬يو فرعي ګروپ د ) ‪ ( ℤ , +‬دی‪.‬‬

‫لمړی حالت ‪m=0 :‬‬
‫دويم حالت ‪m≠ 0 :‬‬

‫) ‪0÷ℤ ⇒ ¬. 0 = 0 ÷ ¬ℤ ⇒ ¬ℤ ≠ ∅ ⇒ ( 1‬‬
‫'¬ = ' ∧ &¬ = & ; ‪a,b÷ ¬ℤ ⇒ ∃ & , ' ÷ℤ‬‬
‫) ' ‪⇒ & − ' = ¬& − ¬' = ¬(& −‬‬
‫‪⇒ & − ' ÷ ¬ℤ‬‬ ‫ځکه ‪ & − ' ÷ ℤ‬‬ ‫) ‪⇒ (2‬‬
‫بل ډول ثبوت‪:‬‬
‫)‪f: (ℤ , +) ⟶ (ℤ , +‬‬
‫د ‪ 2.1‬نوټ په اساس دا الندي تابع يو ‪ G-Hom‬ده‬
‫‪z ⟼ mz‬‬
‫د ‪ 3.3‬قضی له مخې ‪ f(ℤ ) = m ℤ‬يوفرعي ګروب د )‪ (ℤ , +‬دی‪.‬‬
‫) ‪ Hi ( W÷ê‬يی فرعی ګروپونه وي‪I : = {1,2, . . . ,n} .‬‬

‫) ‪ ( b‬ثبوت ‪ :‬که مونږ يو ګروپ ) ‪ (G, .‬د ‪ e‬عينيت عنصرسره ولرو او‬
‫‪H :=∩Y Y‬‬

‫دھغوی تقاطع په ‪ H‬ښيو‪ .‬يعنې‬
‫اوس غواړو ثبوت کړوچې ‪ H‬يو فرعی ګروپ په ‪ G‬کې دی‪.‬‬
‫‪÷ Y‬‬ ‫‪( ∀ W ÷ê ) ⇒ e ÷ H‬‬

‫‪a,b ÷ H ⇒ a,b ÷ Y‬‬ ‫) ‪( ∀ W ÷ê‬‬
‫] ځکه ‪ Hi‬فرعی ګروپ [ ) ‪⇒ a.b ÷ Y ( ∀ W ÷ê‬‬

‫⇒‬ ‫ ÷ ‪a.b‬‬
‫‪a ÷ H ⇒ a ÷ Y‬‬ ‫‪( ∀ W ÷ê ) ⇒ a-1 ÷ Y‬‬ ‫) ‪( ∀ W ÷ê‬‬
‫‪⇒ a ÷H‬‬
‫‪-1‬‬
‫په نتيجه کې ‪ H‬د ‪ 3.1‬قضيې له مخې يو فرعی ګروپ په ‪ G‬کې دی‪.‬‬
‫مثال‪ :‬د ‪ 3.2‬ليما له مخې پوھيږو چې } ‪ 5ℤ = { 5z | zϵ 5ℤ‬يو فرعی‬

‫ګروپ په )‪ (ℤ, +‬کې دی‪ .‬اوس غواړو دا د ‪ 2.3‬قضيی له مخی ثبوت کړو‬
‫∅ ≠ ‪5.1 ϵ 5ℤ ⇒ 5ℤ‬‬
‫'‪a,b÷ 5ℤ ⇒ ∃ & , ' ÷ℤ ; & = 5& ∧ ' = 5‬‬
‫‪79‬‬
‫) ' ‪⇒ & − ' = 5& − 5' = 5(& −‬‬

‫ ځکه ‪ & − ' ÷ ℤ‬دی ‪⇒ & − ' ÷ 5ℤ‬‬
‫په نتيجه کې ‪ 5ℤ‬فرعی ګروپ په ‪ ℤ‬کې دی‪.‬‬
‫تمرين ‪ :3.5‬د ‪ 2.3‬قضيی په اساس ثبوت کړی چې ‪ 11ℤ‬او ‪ 6ℤ‬فرعی ګروپونه‬
‫په )‪ ( ℤ ,+‬کې دي‪.‬‬
‫قضيه ‪ :3.6‬ھر فرعي ګروپ ‪ H‬په ) ‪ ( ℤ , +‬کې د ‪ H = .ℤ‬شكل لري ‪ .‬دلته‬
‫‪ n÷ℕ‬مساوي صفر اويا تر ټولو کوچنی طبيعي عدد په ‪ H‬کې دی ‪.‬‬
‫‪H={0} ⇒ . = 0 ∧ = {0. &|&÷ℤ} = 0 . ℤ‬‬

‫لمړی حالت ‪H={0} :‬‬
‫دويم حالت ‪H ≠ {0} :‬‬

‫څرنګه چې ‪ H‬يو فرعي ګروپ د ‪ ℤ‬دی ‪ ،‬پس طبيعي اعداد ھم په کې شامل دي‪.‬‬
‫‪m÷ ⇒ ¬÷ℤ‬‬
‫مونږ فرضووچې ‪ n‬تر ټولو کوچنی طبيعي عدد په ‪ H‬کې دی‪.‬‬
‫] ‪⇒ ∃ > , ÷ℤ ; ¬ = .> + 0 ≤ < . [ division algorithm‬‬

‫÷ ‪⇒ r = m – nq‬‬ ‫] ځکه ‪[ m,n ϵ‬‬
‫·‪⇒ ¬ = .> ÷ ⇒ = .‬‬

‫څرنګه چې ‪ n‬ترټولو کوچنی طبيعي عدد په ‪ H‬کې دی ‪ ،‬پس بايد ‪ r = 0‬وې ‪.‬‬
‫تعريف ‪ : 3.5‬يو عدد · ∈‪ c‬مشترک قاسم )‪ (commen divisor‬د · ∈ ‪&Y‬‬

‫)‪ (i=1,….,n‬اعدادو په نوم ياديږی ‪ ،‬پدي شرط چې ټول ‪ ai‬پر ‪ c‬باندې قابل د‬
‫)‪ | &Y (i= 1,2,……..,n‬‬

‫تقسيم وي‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫تعريف ‪ ، a1,a2 ……,an∈ · :3.6‬که ‪ d, d1,d2 ……,dk‬مشترک‬

‫قاسم )‪ (commen divisor‬د · ∈‪ (i=1,2,…n) an‬وې او ‪di | d‬‬
‫)‪ (i= 1,2,……..,k‬صدق وکړي ‪ .‬بيا ‪ d‬د ‪ a1,a2 ……,an‬اعدادو د‬
‫‪ ) greatest commen divisor‬ترټولو لوې مشترک قاسم ( په نوم ياديږي او‬
‫ھغه په )‪ d=gcd (a1,a2 ……,an‬سره ښيو‪.‬‬
‫قضيه ‪: (Euclidean Algorithm) 3.7‬‬
‫‪a , a ∈ · , a ≠ 0 ∧ a ≥ 1‬‬
‫د پرله پسې څوواره ‪ Division Algorithm‬استعمال څخه · ∈ ‪a3 ,a4,……..‬‬
‫اعداد د الندي خواصو سره الس ته راغلې دي ‪.‬‬
‫‪80‬‬
‫‪a1=q1a2+a3‬‬ ‫‪q1∈ · , 0 ≤ a3< a2‬‬

‫‪a2 = q2a3+a4‬‬ ‫‪q2∈ · , 0 ≤ a4 <a3‬‬
‫)∗(‬
‫‪qn-4∈ · , 0≤an-2<an-3‬‬
‫‪qn-3∈ · , 0≤an-1<an-2‬‬
‫‪an-4 = qn-4 an-3 +an-2‬‬
‫‪qn-2∈ · , 0≤an<an-1‬‬
‫‪an-3 = qn-3 an-2 +an-1‬‬
‫‪qn-1 ∈ · , 0 = an+1‬‬
‫‪an-2 = qn-2 an-1 +an‬‬
‫‪an-1 = qn-1 an+ an+1‬‬
‫په عمومي ډول کوالی شو وليکو‪:‬‬
‫‪&Ö = qÖ . aÖc + aÖc ,‬‬ ‫‪qÖ ∈ ·, 0 ≤ qÖc < qÖc‬‬
‫قضيه وای چه يو ‪ n‬دالندي خواصوسره موجود دی‪:‬‬
‫) ‪∃ n ∈ ℕ , ay ≠ 0 ∧ ayc = 0 ∧ ay = gcd (a , a‬‬
‫ثبوت ‪:‬‬
‫‪a a … 4 ⇒ ∃ n ∈ ℕ; &- ≠ 0 ∧ ayc = 0‬‬
‫‪an-1= qn-1 an + an+1 = qn-1 an + 0 ⇒ an | an-1‬‬

‫اوس پورتني معادالي له الندي پورته خوا ته مطالعه کوو ‪:‬‬
‫] ځکه ‪an-2 = qn-2 an-1 + an ⋀ an | qn-2 an-1 [ an | an-1‬‬

‫‪⋀ an |an‬‬
‫‪⇒ an | an-2‬‬
‫‪an | an-1 ⇒ an|an-2 ⇒. . . . . . ⇒ an |a2 ∧ an|a1‬‬

‫ھمدا ډول که وړانه دي والړ شو‪ ،‬باالخره کوالی شو چې وليکو ‪:‬‬
‫په نتيجه کې ‪ an‬مشترک قاسم د ‪ a1‬او ‪ a2‬دی ‪.‬‬
‫‪t | a1,a2‬‬
‫که ‪ t‬ھم يو مشترک قاسم د ‪ a1‬او ‪ a2‬وې‪ ،‬بيا‪:‬‬
‫‪a1= q1a2 + a3 ⇒ a3 = a1- q1a2‬‬

‫‪⇒ t | a3‬‬ ‫] ځکه ‪[ t|a2 ⋀ t | a1‬‬
‫‪t | a1,a2 ⇒ t | a3‬‬ ‫‪⇒ . . . . . ⇒ t | an-1 ⇒ t | an‬‬

‫که ھمدارنګه ادامه ورکړو‪ ،‬باالخره الس ته راځي ‪:‬‬
‫‪81‬‬
‫له دي نتيجه کيږي چې ‪ an‬پر ‪ t‬قابل د تقسيم دی‪ .‬پس ‪ an‬ترټولو لوې مشترک قاسم‬
‫د ‪ a1,a2‬دی‪ .‬يعنې )‪an = gcd (a1, a2‬‬
‫اوس مو چې د ‪ a2 ,a1‬مشترک قاسم ‪ an‬د ‪ Euclidean algorithm‬له لياری‬
‫پيدا کړ‪ ،‬کوالی شو · ∈‪ r,s‬اعداد پيدا کړو چې الندي معادله صدق کړي‬
‫‪an = ra1+ sa2‬‬
‫‪an-2 = qn-2 . an-1 + an ⇒ an= an-2 - qn-2 .an-1‬‬

‫ددي لپاره د ) ∗( معادلي څخه استفاده کوو‪.‬‬
‫‪an-3 = qn-3 . an-2 + an-1 ⇒ an-1 = an-3 - qn-3 . an-2‬‬

‫له بلې خوا ‪:‬‬
‫)‪an = an-2 - qn-2 .an-1 = an-2 - qn-2 (an-3 -qn-3 . an-2‬‬

‫اوس د ‪ an-1‬پرځاې دھغه قيمت وضع کو‬
‫‪an-4= qn-4 . an-3 + an-2 ⇒ an-2 = an-4 - qn-4 . an-3‬‬
‫)‪an = an-2 - qn-2 (an-3 -qn-3 an-2‬‬

‫اوس د ‪ an-2‬پرځاې دھغه قيمت وضع کو‬
‫))‪= (an-4 - qn-4 . an-3) - qn-2 (an-3 -qn-3 (an-4 - qn-4 . an-3‬‬
‫که په ھمدا ډول ادامه ورکړو‪ ،‬په پورتنی معادله کې فقط ‪ a1‬او ‪ a2‬باقی پاتې‬
‫)‪an = an-2 - qn-2 (an-3 - qn-3 . an-2‬‬

‫کيږي چې د ‪ a1‬ضريب د ‪ r‬عدد او ‪ a2‬ضريب د ‪ s‬عدد دی‪ .‬پس‪:‬‬
‫))‪= (an-4 - qn-4 . an-3) - qn-2 (an-3 -qn-3 (an-4 - qn-4 . an-3‬‬
‫‪= ………= ra1 + sa2‬‬
‫مثال‪ : 3.1‬غواړود ‪ r‬او ‪ s‬اعداد پيداکړوچې الندي رابطه صدق وکړې‬
‫‪gcd( 9692,360)=r.9692 + s.360‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪9692 =26 . 360 + 332‬‬ ‫‪4= 28 – 1 . 24‬‬

‫‪360 = 1 . 332 + 28‬‬ ‫)‪= 28-1(332-11.28‬‬
‫‪332 = 11 . 28 + 24‬‬ ‫‪= 12.28 – 1.332‬‬
‫‪28 = 1 . 24 + 4‬‬ ‫‪= 12. (360-1 .332) -1 .332‬‬
‫)‪=12 . 360 – 13 .( 9692-26.360‬‬

‫‪24 = 6.4 + 0‬‬ ‫‪= 12.360 – 13.332‬‬
‫‪= 12.360 + 13.26(360) – 13.9692‬‬

‫‪= 350 . 360 – 13 . 96 92‬‬
‫په نتيجه کي‪:‬‬
‫‪r = -13 , s = 350‬‬
‫‪82‬‬
‫مثال‪ :‬غواړو · ∈‪ r,s‬پيدا کړو چې الندي رابطه صدق کړي‬

‫‪gcd ( 9692 , 360 ) = 4 = (-13) . 96 96 + 350 .360‬‬
‫‪gcd( -65,25 ) = r.(-65 ) + s25‬‬
‫‪-65 = -3.25 + 10‬‬ ‫‪5 = 25 – 2.10‬‬

‫حل‪:‬‬
‫‪25 = 2.10 + 5‬‬ ‫) ‪= 25 -2(-65 + 3.25‬‬

‫‪10 = 2.5 + 0‬‬ ‫‪= 25 + (-2).(-65) - 6.25‬‬
‫‪r = -2 , s = -5 , gcd(-65,25) = 5 = -2.(-65 ) + -5.25‬‬

‫‪= (-2).(-65) + (-5).25‬‬
‫· ∈ ‪ r,s‬په الندي معادلوکې پيدا کړی ‪:‬‬ ‫تمرين ‪:3.6‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫‪gcd(150,40) = r.150 + s.40‬‬

‫)‪(b‬‬ ‫‪gcd(170,30) = r.170 + s.30‬‬
‫)‪(c‬‬ ‫‪gcd(2615,315) = r.2615 + s.315‬‬
‫)‪(d‬‬ ‫‪gcd(-60,36)= r . (-60)+s.36‬‬
‫نوټ ‪ :‬که مونږ دري ‪ &, ', ∈ ℤ‬اعداد ولرو‪ ،‬بيا دھغوي تروټولولوې مشترک‬
‫قاسم )‪ (gcd‬په الندې ډول السته راځي ‪:‬‬
‫)) ‪gcd(&, ', ) = gcd((&, ') , ) = gcd (&, gcd(',‬‬
‫که زيات شمير اعداد ولرو‪ ،‬بيا ھم دھغوي تروټولولوې مشترک قاسم )‪ (gcd‬په‬
‫ھمدي ډول السته راځي‪.‬‬
‫مثال ‪ :3.2‬غوارو )‪ gcd(30,66,93‬پيدا کړو ‪.‬‬
‫‪66= 2 .30 +6‬‬

‫)‪Gcd(30, 66, 93) =gcd(gcd(30,66),93‬‬
‫‪30= 5 . 6 +0‬‬
‫‪93= 15 .6 +3‬‬
‫پيدا شوچې ‪gcd(30,66)=6‬‬
‫‪6= 2.3+0‬‬
‫ليدل کيږي چې ‪ gcd(6 , 93 ) = 3‬دی‪ .‬پس‪:‬‬
‫)‪Gcd(30,66,93) = gcd(gcd(30,66) ,93‬‬
‫‪83‬‬
= gcd(6,93)=3
. ‫ پيداکړو‬gcd(36,60,150) ‫ غواړو‬:3.3 ‫مثال‬

. ‫ پيده کو‬gcd(36,60) ‫لمړی‬
60=1.36+24
36=1.24+12
24=2.12+0
gcd(36, 60)= 12 ‫پس‬
: ‫ ځکه‬.‫ دی‬gcd(12,150) = 6
150 =12.12+6
12= 2.6+0
gcd(36,60,150) = gcd (gcd(36,60), 150)
: ‫ بيا‬. &, ', ∈ ℤ :3.3 ‫ليما‬

= gcd(12,150) = 6
(a) &⎮'. ∧ gcd(&, ') = 1 ⟹ & ⎢

(b) &⎮ ∧ '⎮ ∧ gcd(&, ') = 1 ⟹ &. '⎮
(c) gcd(&, ) = 1 ∧ gcd(', ) = 1 ⟹ gcd(&. ', ) = 1
(d) P prime ∧ p⎮a.b ⟹ p ⎮ a ∨ p⎮'
gcd(&, ') = 1 ⟹ ∃ , ∈ ℤ ; ra + sb = 1
:‫ ( ثبوت‬a )
⟹ . 1 = & + '
&⎮'. ∧ &⎮&. ⟹ &⎮ & + ' ⟹ &⎮
gcd(&, ') = 1 ⟹ ∃ , ∈ ℤ ; 1 = ra + sb
:‫ ( ثبوت‬b )
⟹ = & + '
&⎮ ∧ '⎮ ⟹ &'⎮& ∧ &'⎮' ⟹ &'⎮
gcd(&, ) = 1 ⟹ , ∈ ℤ; & + = 1
:‫( ثبوت‬c)
gcd(', ) = 1 ⟹ ∃ ∈ ℤ ; ' + = 1
: ‫پورتنی معادلي له يو بل سره ضربو‬
84
‫‪ &' + ' + & + = 1‬‬

‫‪⟹ &' + ( ' + & + ). = 1‬‬
‫‪¬: = , . ≔ ' + & + ∈ ℤ‬‬
‫‪⟹ ¬(&') + . = 1 ⟹ gcd(&', ) = 1‬‬
‫)‪ ( d‬ثبوت‪ :‬که ‪ a‬پر ‪ p‬باندې قابل د تقسيم نه وې‪ .‬يعنې ‪p ∤ a‬‬
‫‪P ∤ a ⟹ gcd(p,a) = 1 ⟹ ∃ , ∈ ℤ , r.p + s.a = 1‬‬
‫‪⟹ b. r.p + b.s.a = b‬‬
‫'⎮= ⟹ &'⎮= ∧ ='⎮‪p‬‬
‫تعريف ‪ : 3.7‬طبعی عدد ‪ ∈ ℕ‬د ترټولوکوچنۍ مشترک مضرب‬
‫) ‪ ( Lcm:= Least Commen Multiple‬د ·‪ a , a , … , ay ϵ‬اعدادو په‬
‫نوم ياديږي په دي شرط چې ‪:‬‬
‫}‪( i ) ai │ d ∀ W÷ {1,2,…..,n‬‬
‫که ‪ ∈ ℕ‬ھم يو مشترک مضرب وی‪ ،‬بيا بايد‪:‬‬
‫‪( ii ) ai │ s ∀ W÷ {1,2,.....,n} ⇒ d │ s‬‬
‫‪ Lcm‬د پيداکولولپاره الندي طريقي موجودي دي‬
‫لمړی‪ :‬د ‪ gcd‬او ‪ Lcm‬ترمينځه الندي رابطه موجوده ده‪:‬‬
‫· ∈ ‪¬, .‬‬
‫│‪gcd(m, n) . Lcm(m, n) = │m. n‬‬
‫يعنی کوالی شو ‪ Lcm‬د ‪ gcd‬له مخی پيداکړو‬
‫دويم‪ :‬راکړل شوی اعداد په لمړنی فکتورو )‪ (factoring‬تجزيه کول دي‪ .‬دلته ھغه‬
‫شميره چه په دواړوکی شامل اولوړطاقت ولری ا نتخابيږی اوبيا دمتباقی فکتورو‬
‫سره ضريږی‬
‫مثال ‪ :‬غواړو ) ‪ Lcm(36,15‬پيدا کړو‬
‫‪m = 36 , n = 15‬‬
‫لمړی‪ :‬د ‪ gcd‬له لياری‪:‬‬
‫‪36 = 2.15 + 6‬‬

‫‪15 = 2.6 + 3‬‬
‫‪6 = 2.3 + 0‬‬
‫‪gcd (36,15) = 3‬‬
‫│‪gcd(36,15) . Lcm(36,15) = │36.15‬‬
‫‪540‬‬ ‫‪540‬‬
‫= )‪⟹ Lcm(36,15‬‬ ‫=‬ ‫‪= 180‬‬
‫)‪gcd(36,15‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪85‬‬
‫‪36 = 2.2.3.3‬‬
‫دويم‪ :‬په لمړنی فکتورو )‪ (factoring‬دتجزيی له لياری‬
‫‪15 = 3.5‬‬
‫‪Lcm(36,15) = 2.2.3.3.5 = 180‬‬

‫څرنګه چې ‪ 3‬په دواړوکې شامل دی‪،‬پس ‪ 32‬په نظرکی نيسو‬
‫مثال ‪ :‬غواړو ) ‪ Lcm(72,108‬پيدا کړو‬
‫‪72 = 23 . 32‬‬
‫‪108 = 22 . 33‬‬
‫څرنګه چې ‪ 2‬او ‪ 3‬په دواړوکې شامل دی‪ .‬پس ‪ 23‬او ‪ ) 33‬ترټولوزيات طاقت‬
‫لري ( له يوبل دی سره ضرب کوواوحاصل يي ترټولوکوچنی مشترک مضرب‬
‫)‪ (Lcm‬دی‪.‬‬
‫‪m = −24 , n = 10‬‬

‫مثال‪ :‬غواړو ) ‪ Lcm(-24,10‬پيدا کړو‬
‫‪−24 = −3.10 + 6‬‬

‫‪10 = 1.6 + 4‬‬
‫‪6 = 1.4 + 2‬‬
‫‪4 = 2.2 + 0‬‬
‫‪gcd (−24,10) = 2‬‬
‫│‪│ − 24.10‬‬ ‫‪240‬‬
‫= )‪Lcm(−24,10‬‬ ‫=‬ ‫‪= 120‬‬
‫)‪gcd(−24,10‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪ (−3‬‬
‫‪−24 = 2 .‬‬
‫له بلی لياری‪:‬‬
‫‪10 = 2.5‬‬
‫‪Lcm(−24,10) = 2 . 3.5 = 120‬‬

‫دمنفی عالموڅخه صرف نظرکوو‪ .‬ځکه چه ‪ Lcm‬مثبت عدد تعريف شوی دی‬
‫=‪8‬‬ ‫‪23‬‬
‫مثال ‪ :‬غواړو )‪ Lcm(8,10,12,16‬پيداکړو‬
‫‪10 = 2 . 5‬‬
‫‪12 = 22. 3‬‬
‫‪16 = 24‬‬
‫‪86‬‬
‫څرنګه چې د ‪ 2‬عدد په ټولوکې شامل دی‪ .‬پس ‪ ) 24‬يعنې ‪ 2‬ترټولولوړطاقت‬

‫لري ( د ‪ 3‬او ‪ 5‬سره ضرب کو‪ .‬د دوې حاصل ضرب ترټولو کوچنی مشترک‬
‫مضرب )‪ (Lcm‬دی‪ .‬يعنې‬
‫‪Lcm(8,10,12,16) = 24. 3 . 5 = 240‬‬
‫نوټ‪ :‬د کوچني مشترک مضرب ) ‪ ( Lcm‬په کومک کوالی شو په )‪ (·, +‬کې‬
‫تمرين ‪ Lcm(180 , 600 ) : 3.7‬په دواړوطريقوپيداکړی‬
‫د فرعی ګروپونو تقاطع پيدا کړو‪ .‬يعنې که · ÷ ‪ a1,a2 ,.....,an‬او ‪ d‬دھغوي‬
‫· = · ‪Y &Y‬‬

‫ترټولو کوچنی مشترک مضرب وې‪ .‬بيا الندي افاده صدق کوي ‪:‬‬
‫‪d = Lcm (a1,a2 ,.....,an ) ⇒ ⋂-‬‬
‫)‪m∈ · ⟹ │¬ ⟹ &W │¬ (W = 1,2, … , .‬‬

‫· ‪⟹ ¬ ∈ &Y · (W = 1,2, … , .) ⟹ ¬ ∈ ⋂-Y &Y‬‬

‫· ‪⟹ · ⊆ ⋂-Y &Y‬‬
‫∩∈ ‬
‫‪y‬‬
‫)‪&Y · ⟹ ∈ &W · (W = 1,2, … , .‬‬
‫)‪⟹ &Y │ (W = 1,2, … , .‬‬
‫) ځکه ) ‪⟹ │ (d = Lcm (a1, a2 , . . . . . , an‬‬
‫· ⊆ · ‪⟹ ∈ · ⟹ ∩-Y &W‬‬
‫په نتيجه کي‪∩-Y aÖ · = · :‬‬
‫د مثال په ډول · ‪ . 2 · ∩ 3 · ∩ 4 · = 12‬ځکه ‪:‬‬

‫‪Lcm(2,3,4) = 3 . 22 = 12‬‬
‫) ‪ ( a‬په ) ‪ ( · ,+‬کي د · ‪ 6 · , 10‬او · ‪ 4‬فرعی ګروپوتقاطع پيدا کړۍ‪.‬‬

‫تمرين ‪: 3.8‬‬
‫) ‪ ( b‬په ) ‪ ( · ,+‬کي د · ‪ 6‬او · ‪ 8‬فرعی ګروپو تقاطع کړۍ‪.‬‬
‫په نوم ياديږي اوھغه په )‪ ord(G‬او يا || سره ښيو‪ .‬که ګروپ معين نه وې‪،‬‬
‫تعريف ‪ : 3.8‬ديو )‪ (G,.‬ګروپ دعناصروشميرد ‪) group order‬ګروپ مرتبه (‬
‫د مثال په ډول د ) ‪ ( · ,+‬مرتبه غيرمعين او ‪ ord(A(4) ) = 4‬ده‬

‫بيا ھغه په ∞ = )‪ ord (G‬سره ښيو‪.‬‬
‫‪87‬‬
‫نوټ ‪ :‬په يو )⊕ ‪ (G,‬ګروپ کې د آساني لپاره د ‪a ⊕ a⊕ ……..⊕ a‬‬
‫تعريف ‪ (G, ⊕) : 3.9‬يو ګروپ ‪ e ،‬عينيت عنصر ) خنثی ( او ‪ a∈G‬دی‪.‬‬

‫)‪ m‬وارې )دفعه( ( پرځاې ‪ am‬ليکو ‪.‬‬
‫ترټولو کوچنۍ ‪ m∈ ℕ‬چې ‪ am =e‬شي د ‪ ) order a‬مرتبه ( په نوم ياديږي‬

‫او مونږھغه په )‪ ordG(a‬ښيو‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫}‪ordG(a)=min {i∈ ℕ | a =e‬‬ ‫‪i‬‬
‫که معلوم وي چې کوم ګروپ ھدف دی‪ .‬بيا فقط )‪ ord(a‬ليکو ‪.‬‬
‫‪e = e ⇒ ord(e) = 1‬‬

‫د مثال په ډول ‪ord(D4,.) = 8‬‬
‫‪1‬‬
‫‪b.b = b2 = e ⇒ ord(b) = 2‬‬

‫‪c.c = b‬‬
‫‪c3 = c.c.c = b.c = a‬‬
‫‪c4 = c.c.c.c = a .c = e ⇒ ord(c ) = 4‬‬
‫تمرين ‪ ord(f) ، ord( d ) :3.9‬او )‪ ord(g‬په )‪ (D4,.‬او )‪(Q8,.‬‬
‫ګروپوکې پيدا کړۍ‪.‬‬
‫قضيه ‪ (G, ⊙) : 3.8‬يو معين ګروپ ‪ a ∈ G ،‬او ‪ e‬عينيت عنصر دی‪ .‬بيا د‬
‫)(‪£(&) ≤ £‬‬
‫‪ a‬مرتبه )‪ (order‬د ‪ G‬د مرتبې )‪ (order‬څخه کوچني يا مساوی ده ‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫ثبوت ‪||= ord(G) , k= ord(a) :‬‬

‫که )‪ ord(a) ≤ ord(G‬نه وي‪ .‬په دي صورت بايد || > ‪ k‬او‬
‫‪ k ≥ ||+1‬شي‪.‬‬
‫}‪X:={1,2,3,…….k‬‬
‫ ⟶ ‪~:‬‬
‫‪W ⟼ &Y‬‬
‫څرنګه چې || > فرض شوی دی‪ ،‬پس بايد ∈ ‪ W,‬د الندي خواصوسره‬
‫) ‪i > j , f(i) = a = f(j) = a ⇒ a . (a ) = a (a‬‬

‫موجود وي‪.‬‬
‫‪i‬‬ ‫‪j‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪j‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪j‬‬ ‫‪j‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪⇒ a i-j = e‬‬

‫له دي څخه نتيجه اخلو چې )‪ ord(a‬مساوی د ‪ i - j‬کيږي ‪ .‬مګردا د مرتبي‬
‫شي‪ .‬مګردلته ‪ 0 < i – j < k‬دی‪ .‬پس بايد )‪ Ord(a) ≤ ord(G‬وي‪.‬‬

‫‪k‬‬
‫)‪ (order‬د تعريف سره تضاد لري ‪ .‬ځکه ‪ k‬ټولو کوچنۍ عدد دی چې ‪a = e‬‬
‫قضيه ‪ (G, . ) : ( theorem of fermat ) 3.9‬يو معين ګروپ ‪ e ,‬عينيت‬

‫عنصر او ‪ . a ∈ G‬بيا ‪a ord(G) = e‬‬
‫‪G= { g1 , g2, . . . , gn } , ord(G)=|| = .‬‬

‫ثبوت ‪ :‬څرنګه چې ‪ G‬معين ګروپ دی‪ .‬پس کوالي شو وليکو‪:‬‬
‫‪88‬‬
‫ ⟶ ‪f:‬‬
‫مونږپر‪ G‬بانه دي دا الندي تابع په نظرکې نيسو ‪:‬‬
‫‪g ⟼ a.g‬‬
‫غواړو ثبوت کړو چې ‪ f‬يو ‪ bijective‬دی‪.‬‬
‫‪, F ∈ , ~() = &. = ~(F) = &. F‬‬

‫‪& = &F ⇒ &d . &. = &d . &. F ⇒ = F ⇒ ~ W.W‬‬
‫څرنګه چه ‪ G‬متناھی ګروپ دی‪ ،‬پس د ‪ 0.1‬قضي له مخی سوريکتيف ھم دی‪.‬اويا‬
‫‪Y∈ , : = & . F ⇒ ~() = (& . F ) = &. (& . F) = F‬‬

‫په الندي شکل‪:‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪⇒ ~ W‬‬
‫ثبوت شو چې ‪ f‬يو ‪ bijective‬دی‪ .‬پس‪:‬‬
‫‪ = ~() ⇒ C, , … , - E = C&, & , … , &- E‬‬
‫‪⇒ ∏-Y Y = ∏-Y &Y = &- ∏-Y Y‬‬
‫‪⇒ ( ∏-Y Y ) . ( ∏-Y Y )-1 = &- (∏-Y Y ) . ( ∏-Y Y )-1‬‬
‫‪⇒ an = e‬‬ ‫⇒‬ ‫& = ‪&-‬‬ ‫)‪!"(#‬‬

‫=‬
‫قضيه ‪ (G , . ) : 3.10‬يو معين ګروپ چې ‪ e‬دھغه عينيت عنصراو ∈‪ a‬وي‪.‬‬

‫بيا )‪ ord(G‬پر )‪ ord(a‬باندي قابل د تقسيم ده ‪ .‬يعني )‪. ord(a)| ord(G‬‬
‫ثبوت ‪ :‬که ‪ ord(G) = m‬او ‪ ord(a) = n‬وي اومونږفرض کړو چې )‪ord(G‬‬
‫پر)‪ ord(a‬بانه دي قابل د تقسيم نه ده‪ .‬بيا په دي صورت‪:‬‬
‫‪∃ q,r ∈ ℕ ; m=q.n+r‬‬ ‫) ‪( 0< r < n‬‬
‫‪⇒ r = m-q.n‬‬
‫‪ar = a m-qn = am . (a )-qn = am . (an)-q = e.(e)-q = e.(eq)-1= e‬‬

‫‪ fermat‬د قضيې له مخې پوھيږو چې ‪ aord(G) = am = e‬ده‪ .‬پس‪:‬‬
‫مګردا د مرتبي )‪ (order‬د تعريف سره تضاد لري ‪ .‬ځکه ‪ n‬ترټولو کوچنۍ عدد‬
‫دی چې ‪ an = e‬شي‪ .‬پورته مګروليدل شو چې ‪ ar =e‬او ‪ r < n‬دی‪ .‬پس‬
‫بايد )‪ ord(a)| ord(G‬وي‪.‬‬
‫ليما ‪ : 3.4‬ھرګروپ چې دھغه مرتبه )‪ (order‬يو اوليه عدد وي ‪ ،‬بيا ھغه ګروپ‬
‫دورانی )‪ (cyclic group‬دی‪.‬‬
‫‪89‬‬
‫ثبوت ‪ :‬که ) ‪ (G, .‬يو ګروپ وي چې مرتبه )‪ (order‬يي اوليه عدد ‪ p‬او ‪e‬‬
‫دھغه عينيت عنصر وې ‪.‬‬
‫اوس فرضووچې }‪ G ≠ {e‬دی‪.‬‬

‫که }‪ G = {e‬وي‪ ،‬بيا د ‪ G‬دورانی توب واضح دی‪.‬‬
‫}‪G ≠ {e} ⇒ ∃ & ∈ ,a≠{e‬‬

‫] ‪ 3.10‬قضيی له مخی [ ‪ord(G) = p ⇒ ord(a) | p‬‬
‫څرنګه چې ‪ p‬اوليه عدد دی‪ .‬پس بايد ‪ ord(a) = p‬وي او په نتيجه کې ‪<a> =G‬‬
‫مثال ‪ : 3.4‬په )⊕‪ (+(T) ,‬ګروپ کې عينيت عنصر ‪ &4‬دی‬

‫صدق کوی‪ .‬يعنې ‪ G‬يو دورانی ګروپ دی ‪.‬‬
‫‪ord(+(T) ) = D+(T) D = 4‬‬

‫& = & ⊕ &‬
‫& = & ⊕ & = & ⊕ & ⊕ &‬
‫‪& ⊕ & ⊕ & ⊕ & = & ⊕ & = &4 ⇒ &T = &4‬‬
‫) )‪⇒ ord( & ) = 4 ∧ ord(a1) | ord(A(T‬‬
‫‪& ⊕ & = &4 ⇒ & = &4‬‬
‫) )‪⇒ ord( & ) = 2 ∧ ord(a2) | ord(A(T‬‬
‫& = & ⊕ &‬
‫& = & ⊕ & = & ⊕ & ⊕ &‬
‫‪& ⊕ & ⊕ & ⊕ & = & ⊕ & = &4 ⇒ &T = &4‬‬
‫) )‪⇒ ord( & ) = 4 ∧ ord(a3) | ord(A(T‬‬
‫ھمدارنګه ليدل کيږي چې ) )‪ord(& ), ord ( & ), ord( & ) ≤ ord(A(T‬‬
‫تمرين ‪:3.10‬‬
‫) ‪ ord(E),ord(K), ord(-E),ord(I) ( a‬په )‪ (Q,.‬ګروپ کې پيدا کړۍ‪.‬‬
‫) ‪ (G , ∗) : ( c‬يو معين ګروپ چې عينيت عنصريی ‪ e‬دی‪a∈ G .‬‬

‫) ‪ ord(f) ,ord(h) , ord(g) ( b‬په ) ‪ (Q8,.‬ګروپ کې پيدا کړۍ‪.‬‬
‫)∗‪ñ: (ℤ, +) ⟶ (G ,‬‬

‫‪n ⟼ an‬‬
‫ثبوت کړی چې ‪ ñ‬يو ‪ G-Hom‬دی او ) ‪ ker( ñ‬پيدا کړی‬
‫تعريف ‪ (G, ⊕) : 3.10‬يو ګروپ او ‪ H‬دھغه يوفرعی ګروپ دی‪a ∈ G .‬‬
‫}‪ a ⊕H={a⊕h | h∈H‬د ‪) left coset‬چپ کالس( او‬
‫}‪ H⊕ & ={h⊕a | h∈H‬د ‪ ) right coset‬ښی کالس ( په نوم ياديږي‬
‫مثال ‪ :‬مونږ په )‪ +(.‬کې د } ' ‪ H:={' ,‬فرعي ګروپ په پام کې نيسو‬
‫‪90‬‬
‫} ' ‪' ⊙ = {' ,‬‬

‫} ' ‪' ⊙ = {' ,‬‬
‫} ‪' ⊙ = {' , 'T‬‬
‫} ' ‪'T ⊙ = {'T ,‬‬
‫ ⊙ ‪ : = ' ⊙ = ' ⊙ , ≔ ' ⊙ = 'T‬‬

‫ليدل کيږي‪:‬‬
‫دټولو ‪) left-coset‬چپ كالسو ( شمير په )‪ +(.‬کې نظر ‪ H‬ته ‪ 2‬دی‬

‫ھمدارنګه ليدل کيږي چې ‪:‬‬
‫‪+‬‬ ‫)‪(.‬‬
‫ ∪ =‬
‫‪( a ) a.U = U ⇔ a∈ U‬‬

‫قضيه ‪ (G, .) : 3.11‬يو ګروپ ‪ U ،‬د ھغه فرعی ګروپ او ‪ a,b∈G‬دی‪ .‬بيا‪:‬‬
‫‪( b ) a.U = b.U ⇔ &d .b∈U‬‬

‫‪( c ) a.U∩b.U≠ ∅ ⇔ a.U =b.U‬‬
‫) په دي معنی چې دوه ‪ left-coset‬يا سره مساوی دي اويا خالی تقاطع لري(‬
‫" ⇐“‬
‫)‪ (a‬ثبوت ‪:‬‬
‫‪g∈ aU ⇒ ∃ u∈U ; g=a.u‬‬

‫] ځکه ‪ U‬فرعی ګروپ او ‪⇒ g∈U [ a,u ∈ U‬‬
‫‪⇒ aU ⊆ U‬‬
‫)‪g∈ $ ⇒ g = e.g = a. &d .g = a.(&d .g‬‬
‫‪⇒ g ∈aU‬‬ ‫]ځکه ‪[a ,g ∈U‬‬
‫“⇒ „‬
‫په نتيجه کې ‪aU = U g‬‬
‫‪g∈ aU = U ⇒ ∃ u∈U ; g = a.u , g.u ∈ a.U = U‬‬

‫‪⇒ a = g. d ⇒ a∈U‬‬ ‫] ځکه ‪[ g,u∈ $‬‬
‫”⇐ “‬
‫)‪ (b‬ثبوت‪:‬‬
‫‪& .b ∈ U ⇒ & . b . U = U‬‬

‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪⇒ a. & . b . U = a . U‬‬

‫] د )‪ (a‬له مخې [‬
‫‪d‬‬
‫‪⇒ b .U = a .U‬‬
‫" ⇒„‬
‫‪g∈ aU = bU ⇒ u1 ,u2∈ U; g = a.u1 = b.u2‬‬
‫‪⇒ &d .a.u1. d = &d . b u2. d‬‬
‫‪⇒ u1. d = &d .b‬‬
‫‪⇒ &d .b ∈U‬‬ ‫] ځکه ‪[u1, u2 ∈U‬‬
‫‪91‬‬
‫”⇐ „‬
‫)‪ (c‬ثبوت‪:‬‬
‫‪⇒ ∃ u1, u2 ∈U ; g =a. u1=b. u2‬‬

‫‪g∈a.U = b.U‬‬
‫] ځکه ‪ a. u1∈a.U‬او ‪ b. u2∈b.U‬دی [ ‪⇒ g ∈a.U∩ b.U‬‬

‫په نتيجه کې ∅ ≠‪a.U∩b.U‬‬
‫" ⇒„‬
‫‪a.U∩b.U≠ ∅ ⇒ ∃ g∈aU∩ bU‬‬
‫‪⇒ ∃ u1, u2 ∈ U; g = a.u1 = b.u2‬‬
‫‪⇒ &d .a.u1. d = &d b.u2. d‬‬
‫] ځکه ‪⇒ u1 . d = &d .b ⇒ &d .b ∈ U [ u1, u2 ∈U‬‬
‫‪⇒ a. U= b.U‬‬ ‫] د )‪ (b‬له مخې [‬
‫) ‪ , G = ⋃Ô∈ & aU ( 1‬په دي شرط چې ھردوه ‪ left-coset‬سره‬

‫ليما ‪ (G,.) : 3.5‬يو ګروپ او ‪ U‬د ھغه فرعی ګروپ دی ‪ .‬بيا‪:‬‬
‫مساوی اويا خالی تقاطع ولري ‪.‬‬
‫|&‪|&. $|=|$|=|$‬‬
‫) ‪a∈ G ( 2‬‬
‫) يعنې د ھر ‪ a ∈ G‬لپاره د ‪ U.a ، U‬او ‪ a.U‬د عناصرو شمير سره‬
‫) ‪ ( 1‬ثبوت‪ ⋃Ô∈ & aU ⊆ G :‬واضح دی‪.‬‬

‫مساوی دی (‬
‫‪∀a∈ G , a=a.e ∈ a.U‬‬ ‫]ځکه ‪[e ∈ U‬‬

‫‪⇒ G ⊆ ⋃Ô∈ & aU‬‬
‫‪G = ⋃Ô∈ & aU‬‬ ‫په نتيجه کې‬
‫د ‪ 3.11‬قضيی له مخې ھردوه ‪) left- coset‬چپ کالس( يا به سره مساوی‬
‫‪a.U∩b.U≠ ∅ ⇔ a.U =b.U‬‬

‫اويا متقاطع يي خالی ده ‪ .‬يعنې د ‪a,b∈ G‬‬
‫‪f:U ⟶ aU‬‬
‫)‪ (2‬ثبوت‪ :‬د ‪ a∈ G‬لپاره الندي تابع تعريفوو‪:‬‬
‫‪u ⟼ a.u‬‬
‫)‪u1, u2 ∈U ; f(u1) = au1 = au2 = f(u2‬‬

‫‪ f‬يو ‪ bijective‬دی‪ .‬ځکه ‪:‬‬
‫‪⇒ u1 = &d .a u2 = u2‬‬ ‫‪⇒ injective‬‬

‫‪b∈aU ⇒ ∃ u∈U; b = a.u = f(u) ⇒ f surjective‬‬
‫دی‪ .‬يعنې |‪|&$| = |$‬‬

‫څرنګه چې ‪ f‬يو ‪ bijective‬دی پس د ‪ U‬او ‪ aU‬عناصرو شميرسره مساوی‬
‫‪92‬‬
‫‪f :U ⟶ Ua‬‬
‫ھمدا ډول کوالی شو ثبوت کړو چې الندي تابع ھم ‪ bijective‬ده ‪.‬‬
‫‪u ⟶ u.a‬‬
‫په نتيجه کې |&‪|&$|=|$|=|$‬‬
‫مثال‪ :‬په )‪ (Q8,.‬ګروپ کې }‪ H= {e,a,g,h‬يو فرعي ګروپ دی او‬
‫|| = ‪b.H = b.{e,a,g,h} = { b,c,f,d} ⟹ |'. | = 4‬‬

‫‪ b∈ Q8‬په نظرکې نيسو‬
‫‪Q8 = ⋃Ô∈ '( aH‬‬

‫اوس غواړو وښيو‪:‬‬
‫‪e,a,g,h∈ ⟹ e.H = a.H = g.H = h.H = H‬‬

‫د ‪ 3.11‬قضی له مخې پوھيږو چې‪:‬‬
‫}‪b.H = b.{e,a,g,h} = { b,c,f,d‬‬

‫اوس د ‪ Q8‬پاتي عناصرپه نظرکې نيسو‬
‫}‪c.H = c.{e,a,g,h} = { c,b,d,f‬‬

‫}‪d.H = d.{e,a,g,h} = { d,f,b,c‬‬
‫} ‪f.H = f.{ e,a,g,h } = { f,d,c,b‬‬
‫‪U:=b.H = c.H = d.H = f.H‬‬

‫ليدل کيږي چې ‪:‬‬
‫‪Q8 = ⋃ U‬‬
‫په نتيجه کې‪:‬‬
‫مثال ‪ : 3.5‬که مونږ د ·‪ U = 6‬فرعی ګروپ په )‪ ( · ,+‬کې په نظرکې ونيسو ‪،‬‬

‫ليدل کيږي چې‬
‫· ‪5+6 · , 4+6 · , 3+6 · ,2+6 · , 1+6 · , 6‬‬
‫‪) Left-cosets‬چپ کالسو ( نظر ‪ U‬ته دي چې دټولوعناصرو شميرديوبل سره‬

‫مساوی دي ‪ .‬د مثال په ډول د ‪ 3. 5‬ليما له مخې ‪D6·D= D3 + 6·D‬‬
‫مګر ھغه ټول ‪ Left-coset‬له يوبل څخه مختلف دي‪ .‬ځکه ‪:‬‬
‫} ‪U=6 · ={ . . . -18 , -12 , -6 , 0 , 6 , 12 , 18 . . .‬‬
‫} ‪1+6 · ={ . . . -17 , -11, -5 , 1 , 7 , 13 , 19 . . .‬‬
‫} ‪2+6 · ={ . . . -16 , -10 , -4 , 2 , 8 , 14 , 20. . .‬‬
‫· ‪ 1+6‬او · ‪ 7+6‬سره مساوی دي‪ .‬ځکه‬
‫· ‪7+6 · = 1+(6+6 ·)= 1+6‬‬ ‫] د ‪ 3.11‬قضيي له مخې [‬
‫‪93‬‬
‫تعريف ‪ ( G , . ) : 3.11‬يو ګروپ او ‪ U‬فرعی ګروپ په ‪ G‬کې دی ‪.‬‬
‫)‪ ind G (U‬اويا ] ‪ [G : U‬ښودل کيږي ‪ .‬يعنې‬

‫‪ U‬د ټولومختلفو ‪ leftcoset‬په ‪ G‬کې د ‪ Index‬په نوم ياديږي اوھغه په‬
‫]‪ind G (U) =D{&. $│ & ∈ }D= D$. &│& ∈ D=[G:U‬‬

‫‪ind G (G) =|: |= 1 ,‬‬ ‫||=]}‪ind G (e) =[ G:{e‬‬

‫)‪(a‬‬
‫‪ind· (.·) = [· : .· ] = n ∀ n∈ ℕ‬‬

‫)‪(b‬‬
‫ځکه ټول چپ کالسونه د ·‪ .‬په · کې مساوی ‪ n‬دي ‪ .‬د مثال په ډول په ·‪ 5‬فرعی‬
‫‪ind· (5·) = [· : 5· ] = 5‬‬ ‫ګروپ کې‬
‫قضيه ‪ (, . ) : 3.12‬يو معين ګروپ ‪ H ،‬او ‪ H1‬فرعی ګروپونه په ‪ G‬کې او‬
‫ ⊆ دی بيا‪:‬‬
‫]‪[G:H1]=[G:H].[H:H1‬‬ ‫) يعني )‪( indG(H1) = indG(H). IndH(H1‬‬
‫ثبوت‪ :‬د ‪ 3.5‬ليما له مخې کوالی شو ‪ G‬په الندي شکل وليکو‪:‬‬
‫‪ = ⋃Ö∈) aÖ H‬‬
‫ ∈ ‪ &Y‬دا ډول انتخاب شوي دي چې د ‪ H-left coset‬په اتحاد کې يوچپ‬
‫کالس دوه دفعه ظاھر نه شي‪ .‬يعنې ټول ‪ &Y‬يوله بل څخه فرق لري اوپه نتيجه‬
‫کې ‪. [G:H] = I‬‬
‫ *' ‪ = ⋃*∈+‬‬

‫په ھمدي ډول کوالي شووليکو ‪:‬‬
‫دلته ھم ‪ '* ∈ H‬دا ډول انتخاب شوي چې د ‪ H1-leftcoset‬په اتحاد کې‬

‫يوچپ کالس دوه دفعه ظاھر نه شي‪ .‬يعنې ټول *' يوله بل څخه فرق لري‬
‫اوپه نتيجه کې ‪[H :H1] = J‬‬
‫‪ = ⋃Ö∈) aÖ H = ⋃Ö∈) aÖ (⋃*∈+ '* ) = ⋃Y∈ P⋃*∈+ &Y '* Q‬‬
‫‪⟹ [G:H1]= I.J‬‬
‫]‪⟹ [G:H1] = I.J = [G:H].[H:H1‬‬
‫‪94‬‬
‫مثال‪ H1= {b1} :‬او }‪ H = {b1,b4‬فرعی ګروپونه په )⨀ ‪ (A(2,2),‬کې دي‪.‬‬

‫څرنګه چې ‪ b1‬عينت عنصر د )‪ A(2,2‬دی‪ .‬پس ټول ‪ leftcoset‬د ‪ H1‬نظر‬
‫)‪ A(2,2‬ته }‪ {b3},{b2},{b1‬او }‪ {b4‬دي‪.‬‬
‫يعني ‪indA(2,2)(H1) = 4‬‬
‫}‪b2⨀H = b2⨀ {b1,b4} = { b2⨀ b1, b2⨀ b4} = {b2,b3‬‬
‫}‪b3⨀H = b3⨀ {b1,b4} = { b3 ⨀ b1, b3⨀ b4} = {b3,b2‬‬
‫د ‪ H‬ټول ‪ leftcoset‬نظر )‪ A(2,2‬ته }‪ {b1,b4‬او }‪ {b2,b3‬دي اوپه نتيجه کې‬

‫‪ . indA(2,2)(H) = 2‬د ‪ H1‬ټول ‪ leftcoset‬نظر ‪ H‬ته } ‪ { b1‬او }‪{b4‬‬
‫دي‪ .‬يعنې ‪IndH(H1) = 2‬‬
‫)‪indA(2,2)(H1) = 4 = 2.2 = indA(2,2)(H) . IndH(H1‬‬
‫اويا به بل شکل‪:‬‬
‫]‪[G:H1]= 4=2.2 =[G:H].[H:H1‬‬
‫قضيه ‪ (G,.) (Lagrange) :3.13‬يومعين ګروپ ‪ e ،‬د ھغه عينيت عنصر‬
‫)‪ (identity‬او ‪ H‬يو فرعی ګروپ په ‪ G‬کې دی‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫)‪Ord(G)= ord(H) . ind(H‬‬
‫]‪-() = [: á] ∧ £() = [: á‬‬

‫ثبوت‪ :‬که }‪ E : = {e‬تعريف شي‪ .‬بيا ‪ E‬فرعی ګروپ د ‪ G‬او ‪ H‬دی‪ .‬پس‪:‬‬
‫)‪|| = ind& (E‬‬ ‫∧‬ ‫)‪|H| = ind. (E‬‬

‫اويا په بل شکل‬
‫پس د ‪ 3.12‬قضيې له مخې کوالشووليکو‪:‬‬
‫)‪ord(G) = [G:E] = [G:H] . [H:E] = [G:H] . ord(H‬‬
‫نوټ‪ :‬د ‪ Lagrange‬قضيي څخه نتيجه اخلوچې د يو معين ګروپ مرتبه‬

‫)‪ (order‬پرمرتبه دھغه ھر فرعی ګروپ قابل د تقسيم ده‪.‬‬
‫مثال‪ H={e,a,d,f } :‬يوفرعی ګروپ په ‪ Q8‬کې دی ‪ .‬غواړو )‪ IndQ (H‬پيدا‬
‫‪8‬‬
‫کړو‪.‬‬
‫څرنګه چې ‪ ord(H) = 4‬او ‪ ord(Q8) = 8‬دی‪ .‬پس د ‪ Lagrange‬قضيي له‬
‫‪ord(Q8) = ind(H). ord(H) ⇒ 8 = ind(H). 4‬‬

‫مخې ليکلی شو‬
‫‪95‬‬
‫= )‪⇒ ind(H‬‬
‫»‬
‫‪T‬‬
‫‪=2‬‬
‫تمرين ‪: 3.11‬‬
‫) ‪ ( a‬په ) ‪ ( D4,.‬ګروپ کې }‪ H1 = {e,b‬او }‪ H = {e,a,b,c‬فرعی‬
‫ګروپونه دي‪.‬‬
‫) ‪ IndD ( H1), indD (H), indH(H1) ( i‬پيداکړی‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫) ‪ ( ii‬مربوطه ‪ left-coset‬يی معلوم کړۍ‪ .‬يعني دالندي سيتو عناصر‬

‫پيداکړي‪.‬‬
‫} ∈ & │ ‪{&. │ & ∈ } , {&. │ & ∈ } , {&.‬‬
‫) ‪ (G,.) ( b‬يو ګروپ دی ‪ H1 ،‬او ‪ H‬د ‪ G‬فرعي ګروپونه دي ‪، H ⊆ H ،‬‬
‫‪ . indG (H) = 6 , indH(H1) = 4‬معلوم کړۍ چې د ‪ H1‬د ‪left-coset‬‬

‫شمير نظر ‪ G‬ته څودی ‪ .‬يعني ) ‪ indG( H1‬پيداکړۍ ‪.‬‬
‫) ‪ ( c‬مونږ دا الندي )‪ (G,.‬ګروپ لرو‪:‬‬
‫‪G = { a, a2,a3,….,a14,a15, a16 = e } ,‬‬

‫}‪H = { a4 , a8 , a12 , a16 = e} , H1 = { a8 , a16 = e‬‬
‫) ‪ ( i‬ثبوت کړۍ چې ‪ H‬او ‪ H1‬دوراني فرعي ګروپونه د ‪ G‬دي‬
‫) ‪ indG(H) ( ii‬او )‪ indG(H 1‬پيدا کړۍ‬
‫مثال ‪ :3.5‬د ‪ S3‬ګروپ دعناصرو شمير ‪ 6‬دی‪ .‬ځکه‬
‫‪| |= 3! = 1.2.3=6‬‬
‫اوس ھغه ‪ 6‬عناصروته الندي نومونه ورکوو ‪:‬‬
‫‪1 2 3‬‬ ‫‪1 2 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 3‬‬
‫ = ‪W‬‬ ‫ = ‪ , ~ :‬‬ ‫ = ‪ , ~ :‬‬ ‫‬
‫‪1 2 3‬‬ ‫‪2 3 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3 2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 3‬‬
‫ = ‪~ :‬‬ ‫ = ‪ , ~T :‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫ = ‪~U :‬‬ ‫‬
‫‪3‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪2 1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 1‬‬
‫}‪S3={ id ,f1,f2,f3,f4,f5‬‬ ‫پس‬
‫د ‪ 3.4‬قضيي له مخې ‪ S3‬نظرد تابع ترکيب )‪ (Map composition‬يوګروپ‬

‫دی او )‪ (S3, o‬کيلی جدول ) ‪ (Cayley Table‬الندي شکل لري ‪:‬‬
‫‪96‬‬
‫د مثال په ډول په پورتني جدول کې ‪ f3 ο f4= f2‬کيږي‪.‬‬

‫‪1 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1 2 3‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪3‬‬
‫ = ‪f3 ∘ f4‬‬ ‫ ∘ ‬ ‫= ‬ ‫‪ = f‬‬
‫‪3 1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 1 3‬‬ ‫‪1 3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪f4(1)=2 , f4(2)=1 , f4(3)=3‬‬

‫اويا په مفصل شکل ‪:‬‬
‫‪f3 ο f4 (1) = f3(2) =1 , f3 ο f4(2)= f3(1)=3 ,‬‬

‫‪f3 ο f4(3)= f3(3) =2‬‬
‫‪1 2 3‬‬
‫=‪f3 ο f4‬‬ ‫‪ = f‬‬
‫‪1 3 2‬‬
‫پس‬
‫څرنګه چې ‪ | |=6‬دی پس د ‪ Lagrange‬قضيي له مخې يوازې ھغه‬
‫ډول فرعی ګروپونه درلودلی شي چې مرتبه )‪ (order‬يي ‪ 1,2,3‬و ‪ 6‬وي‪ .‬ځکه‬
‫نوټ‪ :‬د )∘‪ (S ,‬ګروپ ځيني مشخصات ‪:‬‬

‫‪ 6‬پرھمدي اعدادو د ويش وړ) قابل د تقسيم ( دی ‪.‬‬
‫) ‪ ( a‬دا الندي فرعی ګروپونه لري ‪.‬‬

‫) ‪ {id} ( 1‬چې مرتبه )‪ (order‬يي ‪ 1‬دی ‪.‬‬
‫) ‪ ( 2‬چې مرتبه )‪ (order‬يي ‪ 6‬دی ‪.‬‬
‫)‪(3‬‬
‫}‪U1:=<f2> ={id , f2} , U2:=<f4> ={id,f4} , U3:=<f5> ={id,f5‬‬
‫ټول دا فرعی ګروپونه دورانی )‪ (cyclic‬دي او‬
‫‪ord(U1) = ord(U2) = ord(U3) = 2‬‬
‫دمثال په ډول ښيو چې ‪ U3‬دورانې فرعی ګروپ دی‪ .‬ځکه که جدول ته وګورو‬
‫‪id ο id = id , id ο f5= f5 , f5 ο f5 =id‬‬
‫له بلي خوا ليدل کيږي چې ‪ f5‬د ‪ U3‬مولد دی‪ .‬يعنې ‪<f5> = U3‬‬
‫‪97‬‬
‫‪Ord(U)=3‬‬ ‫) ‪، U:=<f1> ={id, f1 , f3 } ( 4‬‬

‫) ‪ ( b‬که ‪ H‬يو فرعی ګروپ په ‪ S3‬کې وي‪ .‬دپورتنيو فرعی ګروپو ‪Index‬‬
‫) ټولو ‪ left costes‬شمير( کوالی شو د ‪ Lagrange‬قضيي له مخې په الندي‬
‫]‪| | = | | .[ :H‬‬
‫ډول پيداکړو ‪:‬‬
‫)‪£( ) = ord (H) . ind (H‬‬

‫اويا‬
‫{| = )}‪ind({id‬‬ ‫‪= =6‬‬

‫‪D3 D‬‬ ‫‪¹‬‬
‫‪W‬‬
‫|}‬ ‫‬
‫‪=¹=1‬‬
‫| ‪|01‬‬ ‫‪¹‬‬
‫= )‪ind(S3‬‬
‫| ‪|01‬‬
‫| ‪|01‬‬ ‫‪¹‬‬
‫= )‪ind(U1)= ind(U2) = ind(U3‬‬ ‫=‬ ‫‪=3‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪= =2‬‬
‫‪¹‬‬
‫=)‪ind(U‬‬
‫| ‪|01‬‬
‫|‪|2‬‬
‫اوس غواړوټول ‪) left coset‬چپ کالسونه ( د ‪ U3‬پرته د ‪ lagrange‬قضيي‬

‫محاسبه کړو‪.‬‬
‫څرنګه چې }‪ U3 = {id,f5‬دی ‪ .‬پس په ګروپ کې الندي امکانات موجود‬
‫دي ‪.‬‬
‫‪U3 , f1ο U3 , f2 ο U3 , f3ο U3 , f4 ο U3‬‬
‫}‪f1ο U3 = f1ο {id , f5} = { f1ο id , f1ο f5} = { f1,f2‬‬
‫}‪f2ο U3 = f1ο {id , f5} = { f2ο id , f2ο f5} = { f2, f1‬‬
‫‪f 3ο U3 = f2ο U3‬‬ ‫ليدل کيږي چې‬

‫دلته ليدل کيږي چې ‪f3ο U3 = f4ο U3‬‬
‫باآلخره نتيجه اخلوچې د ‪) left coset‬چپ کالسو ( د ‪ U3‬په ‪ S3‬کې مساوی ‪3‬‬
‫دی‪.‬د ‪ Lagrange‬له لياري ھم دغه نتيجه الس ته راغلي وه ‪.‬‬
‫تمرين ‪: 3.12‬‬
‫) ‪ ( a‬ثبوت کړۍ چې په ‪ 3.5‬مثال کې } ‪ <f1> = {id , f1 , f3‬صدق کوي‬
‫) ‪ f3 ( b‬په ‪ S3‬کې مولد د کوم فرعی ګروپ کيدای شي ‪.‬‬
‫) ‪ ( c‬ثبوت کړۍ چې }‪ H: :={f÷ S4 ⃓ f (4) = 4‬يو فرعی ګروپ د ‪S4‬‬
‫دی‪ || .‬او )‪ ind(H‬پيدا کړۍ ‪.‬‬
‫‪98‬‬
‫مثال ‪ : 3.6‬د ‪ 1.7‬په مثال کې مووليدل چې }‪Q := {±E , ±I , ±J ,±K‬‬

‫نظرد ضرب د ماتريکس يو ګروپ او ‪ E‬د ھغه عينيت عنصردی‪ .‬په اسانی سره‬
‫ښودالی شو چې }‪ H:= {E,-E,I,-I‬يو فرعی ګروپ د ‪ Q‬دی‪.‬‬
‫‪ H‬يو دورانی ګروپ ھم دی چې د ‪ I‬متريکس دھغه موءلد دی‪ .‬ځکه‬
‫‪I2 = I.I = -E , I3 = I.I.I = = -E.I = -I , I4 = I3 . I = -I.I = E‬‬
‫په نتيجه کې ‪ = H‬او ) ‪ ind(H‬مساوی ‪ 2‬دی‪.‬‬
‫)'(‪45‬‬ ‫»‬
‫)‪45(6‬‬ ‫‪T‬‬
‫= ]>‪[Q: H ] = [Q:<I‬‬ ‫=‬ ‫‪=2‬‬
‫تعريف ‪ (G ,. ) :3.12‬يو ګروپ او ‪ N‬فرعی ګروپ د ‪ G‬دی‪ N .‬ته نورمال‬
‫÷& لپاره وي ‪ .‬مونږ ھغه په ‪ N⊴G‬ښيو ‪.‬‬

‫)‪ (normal‬اويا ‪ invariant‬ويل کيږي‪ ،‬په دي شرط چې ‪ a .N=N .a‬د ھر‬
‫مثال‬
‫دی ‪ .‬ځکه ÷&∀‬

‫) ‪ e ( a‬د )‪ (G,.‬ګروپ عينيت عنصر دی‪ {e} .‬نورمال ‪ Normal‬په ‪G‬‬
‫‪a .{e} a ={e} ⇒ a.{e}= {e} .a‬‬

‫‪-1‬‬
‫)‪ (b‬د تبديلی ) ‪ (commutative‬ګروپ ھر فرعی ګروپ نورمال )‪(normal‬‬

‫دی ‪.‬‬
‫ليما ‪ :3.6‬که )‪ (G ,.‬يو ګروپ او ‪ N‬د ھغه يو فرعی ګروپ وي ‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫‪ ) N⊴G‬يعنې ‪ N‬نورمال په ‪∀&÷; &. 8 &d ⊆ 8 ⇔ ( G‬‬
‫ثبوت ‪" ⇐ " :‬‬
‫&‪8 ⊴ ⇒ ∀&÷; &8 = 8‬‬
‫ = ‪⇒ ∀÷8; &. = . & ⇒ &. . &d‬‬
‫‪⇒ &. . &d ÷8‬‬
‫ثبوت " ⇒ "‬
‫‪∀&÷; &. 8 . & ⊆ 8 ∧ & 8 & ⊆ 8‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪⇒ &8 ⊆ 8& ∧ 8& ⊆ &8‬‬
‫‪⇒ aN = Na ⇒ N⊴G‬‬
‫ځکه ÷& ‪:‬‬

‫له دي ليما څخه نتيجه اخلوچې په خپله ‪ G‬ھم نورمال) ‪ (Normal‬په ‪ G‬کې دی‬
‫& & ÷ & ‪∀÷; &. .‬‬

‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫له بلي خوا ÷ ‪ &. . &d‬ھم دی‪ .‬پس ‪a.G .a-1⊆G‬‬

‫مثال ‪:3. 7‬‬
‫) ‪ ( a‬مونږ په ‪ 3.5‬مثال کې وليدل چې }‪ U3:=<f5> = {id ,f5‬يو فرعی‬
‫‪99‬‬
‫}‪f1∘ U3 = { f1∘ id , f1∘ f5} = { f1, f2‬‬

‫ګروپ په ‪ S3‬کې دی‪ . .‬مگر نورمال نه دی ‪:‬‬
‫}‪U3∘f1={id∘f1 , f5∘f1}= {f1 , f4‬‬

‫څرنګه چې ‪ f1∘U3 ≠ U3 ∘f1‬دی‪ .‬پس ‪ U3‬نورمال )‪ (Normal‬نه دی‪.‬‬
‫} ‪N:= { A ∈ (GL(2, ℝ ), . ) │detA = 1‬‬

‫)‪(b‬‬
‫په ‪ 3.A‬مثال کی مووليدل چې ‪ N‬يو فرعی ګروپ د )‪ GL(2, ℝ‬دی‪ .‬اوس‬

‫غواړو ثبوت کړوچې ‪ N‬نورمال په )‪ GL(2, ℝ‬کی دي ‪.‬‬
‫‪A∈N , B∈ (GL(2, ℝ ), . ) ⟹ detA = 1 , detB≠ 0‬‬
‫‪det(B.A.B-1) = detB . detA . det(B-1) = detB . detA .‬‬
‫‬
‫‪9‬‬
‫‪= detB .‬‬ ‫‪. detA = detA = 1‬‬
‫‬
‫‪9‬‬
‫‪⟹ B . A . B-1 ∈N‬‬
‫په نتيجه کی ‪ N‬د ‪ 3.6‬ليما له مخی نورمال په ) ‪ (GL(2, ℝ ), .‬کی دی‬
‫تمرين ‪ : 3.13‬ايا }‪ U1 := {id , f1, f3‬په ‪ 3.5‬مثال کې يو فرعی نورمال ګروپ‬
‫تعريف ‪ (G , . ) : 3.13‬يو ګروپ او ‪A,B ⊆G‬‬

‫دی ‪.‬‬
‫} ‪A.B:={ a.b │ aϵA , bϵB‬‬

‫‪ A.B‬د ‪ complex product‬په نوم ياديږي ‪.‬‬
‫‪+ : = { & │ &÷+ } ,‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪&. |: = {&}. | ,‬‬ ‫}'{‪+ . ' ∶= +‬‬
‫مثال‪ :‬که مونږ په ‪ Q8‬ګروپ کې د }‪ A:={a,b,d} ، B :={a,f,g,h‬فرعي‬
‫سيتونه په نظرکې ونيسو ‪:‬‬
‫}‪A.B = {a,b,d} . {a,f,g,h‬‬
‫} ‪= { a.a, b.a, d.a, a.f, b.f, d.f, a.g, b.g , d.g,a.h, b.h, d.h‬‬
‫} ‪= { e, b, c, d, f , g, h‬‬
‫تمرين ‪B:= { e, b,f, h },A:={ a, b, c,d } ⊆ D4 :3.14‬‬

‫} ‪A = { a-1, b-1, d-1} = { a, c, f‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪ A.B‬او ‪ B-1‬پيدا کړې‬

‫ليما ‪ (G,.) : 3.7‬يو ګروپ او ‪ . ∅ ≠ U⊆G‬داالندي افادي يوله بل سره‬
‫معادل دي‪:‬‬
‫) ‪U.U ⊆U , U-1⊆U ( 2‬‬

‫) ‪ U ( 1‬فرعی ګروپ د ‪ G‬دی‬
‫) ‪U. U-1⊆U ( 3‬‬
‫)‪:(2) ⇐ (1‬‬
‫‪100‬‬
‫ ‪ ÷$ $ ⇒ ∃ , ÷$ , = .‬‬
‫‪⇒ = . ÷$‬‬
‫‪⇒ $. $ ⊆ $‬‬
‫]ځکه ‪ U‬فرعی گروپ دی [‬
‫‪a÷$ ⇒ ∃ b ÷$ ; a .b = e‬‬
‫‪d‬‬
‫] ځکه ‪⇒ a = b-1 ÷$ [ b ÷$‬‬

‫‪⇒ $ d ⊆ $‬‬
‫)‪:(3) ⇐ (2‬‬
‫ ‪ ÷$ $ ⇒ ∃ ÷$ ∧ ÷ $ ; = .‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪⇒ ÷ $ ⋀ d ÷ $‬‬ ‫] ځکه ‪[ $d ⊆ $‬‬

‫‪⇒ = . d ÷$ . $ ⊆ $ ⇒ $ . $ d ⊆ $‬‬
‫) ‪ : ( 1 ) ⇐ ( 3‬دلته غواړو ثبوت کړو چې ‪ U‬د ‪ 3.1‬قضيې )‪ (2) ، (1‬او )‪(3‬‬
‫‪&, '÷$ ⇒ = ' . ' ÷$. $ ⊆ $‬‬

‫خواص لري‪.‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪∀ '÷$ , ' d = . ' d ÷$. $ d ⊆ $‬‬

‫‪& . ' = &('d )d ÷$ . $ d ⊆ $‬‬
‫ثبوت شو چې ‪ U‬يو فرعی ګروپ د ‪ G‬دی ‪.‬‬
‫) ‪ ( a‬مونږپوھيږو چې )‪ ( ℤ, +‬يو ګروپ دی‪ .‬ثبوت کړۍ چې‬

‫تمرين ‪:3.15‬‬
‫‪3 ℤ + 3 ℤ ⊆ 3 ℤ ⋀ (3 ℤ )-1 ⊆ 3 ℤ‬‬

‫) ‪ ( b‬که مونږ } ‪ J: = { ∈ ℝ │ > 0‬فرعی سيت په )‪ ( ℝ∗ , .‬ګروپ‬
‫کې ولرو ‪ .‬ثبوت کړۍ چې ‪W.W-1 ⊆ W‬‬
‫) ‪ ( c‬په استفاده د ‪ 3.7‬ليما ثبوت کړۍ چې }‪ H={e,b,f,h‬فرعی ګروپ په‬
‫‪ D4‬کې دي‪.‬‬
‫نوټ ‪ (G , .) : 3.1‬يو ګروپ او ‪ V ، U‬دھغه فرعی ګروپونه دي‪ .‬په عمومي‬
‫صورت ‪ Complex product‬د ‪ U‬او ‪ ) V‬يعني ‪ (U.V‬يو فرعی ګروپ د‬
‫‪ G‬د نه جوړوي ‪ .‬ددي ھدف لپاره ‪ 3.5‬مثال يوځل بيا مطالعه کوو‪ U .‬او ‪V‬‬
‫فرعی ګروپونه په الندي ډول تعريف شوی دي‪.‬‬
‫}‪U:= < f2 >={id , f2‬‬
‫}‪V:= < f4 >={id , f4‬‬
‫} ‪U.V = { id , f2 ,f4 , f2οf4‬‬
‫‪⇒ ord(U. V) = 4‬‬

‫} ‪= { id , f2 , f4 , f3‬‬
‫د ‪ Lagrange‬قضيي له مخې ‪ S3‬نه شې کوالی فرعی کروپ ولري چې مرتبه‬

‫)‪ (order‬يې ‪ 4‬وي‪ .‬اويا داچې‪:‬‬
‫‪101‬‬
‫‪f3 ο f3 = f1∉ U.V‬‬

‫ليما ‪ : 3.8‬که )‪ (G , .‬يو ګروپ او ‪ V ، U‬د ھغه فرعی ګروپونه وې ‪ .‬بيا‪:‬‬
‫‪ U.V ⇐ $. : = : . $‬يو فرعی ګروپ )‪ (subgroup‬د ‪ G‬دی ‪.‬‬
‫ثبوت ‪ :‬د ليما ‪ 3.7‬له مخې ‪ V V-1 ⊆ V‬او ‪U U-1 ⊆ U‬‬
‫] ځکه ‪(UV) . (UV)-1 = UV.V-1 U-1 ⊆ U V U-1 [ V V-1 ⊆ V‬‬
‫‪= V U U-1 ⊆ V .U = U .V‬‬
‫] د ‪ 3.7‬ليما مخې [ ) گروپ فرعی( ‪⇒ U . V subgroup‬‬
‫دپورتنی ليما څخه نتيجه اخلو چې ‪ Complex product‬د دوو فرعي‬
‫قضيه ‪ (G1, ∗) ، (G, . ) : 3.15‬دوه ګروپونه چې ÷ ‪ e1÷G1 ,‬دھغوي‬

‫کروپوھغه وخت يوفرعي ګروپ جوړوي چې يو دھغوي نورمال وې ‪.‬‬
‫عينيت عناصراو ‪ ñ:G→G1‬يو ‪ G-Hom‬دی‪ .‬بيا‪:‬‬

‫⇐ ‪ñ-1(V) ={ a÷G │ ñ(a)÷V } ⊴G‬‬
‫]يعنې که ‪ V‬نورمال په ‪ G1‬کې وي ‪ ،‬بيا )‪ ñ (V‬نورمال په ‪ G‬کې دی[‬
‫‪V⊴ G1‬‬ ‫)‪(a‬‬
‫] يعنې ‪ ker ñ‬نورمال په ‪ G‬کې دی [‬ ‫‪ker ñ ⊴ G‬‬

‫‪-1‬‬
‫)‪(b‬‬
‫‪φ(N) ⊴ G1 ⇐ N⊴G‬‬
‫که ‪ φ‬يو ‪ surjective‬ھم وي ‪ ،‬بيا ‪:‬‬ ‫)‪(c‬‬
‫] يعنې که ‪ N‬نورمال په ‪ G‬کې وې ‪ ،‬بيا )‪ ñ(8‬نورمال په ‪ G1‬کې دی [‬

‫)‪ (a‬ثبوت ‪ :‬د ‪ 3.3‬قضيي له مخې )‪ ñ-1(V‬يو فرعی ګروپ د ‪ G‬دی ‪.‬‬
‫‪x÷ ñ-1(V), a ÷ G‬‬
‫‪⇒ ñ(x)÷V , ñ(&) ÷ G1 , ñ(&d ) ÷ G1‬‬
‫] ځکه ‪⇒ ñ(&. . &d ) = ñ(&) ∗ ñ() ∗ ñ(&d )÷: [ V⊴ G1‬‬
‫)‪⇒ &. . &d ÷ ñ d (:‬‬
‫نورمال )‪⇒ ñ-1(V) (normal‬‬ ‫] د ‪ 3.6‬ليما له مخی [‬
‫ = )(‪& ÷ , ÷ ñ ⇒ ñ‬‬

‫ثبوت ) ‪: ( b‬‬
‫) ‪⇒ ñ( a . x . a-1 ) = ñ(&) ∗ ñ() ∗ ñ(&d‬‬

‫) ‪= ñ(&) ∗ ∗ ñ(&d ) = ñ(&. &d‬‬
‫ = )‪= ñ(e‬‬
‫‪⇒ &. . & ÷ ñ‬‬
‫‪d‬‬
‫ ⊴ ‪⇒ ñ‬‬
‫ثبوت )‪ ñ(8) : (c‬د ‪ 3.3‬قضيه له مخې يو فرعی ګروپ په ‪ G1‬کې دی ‪.‬‬
‫] د ‪ 3.6‬ليما له مخې [‬
‫' = )&(‪'÷G ⇒ ∃ aϵG ; ñ‬‬ ‫] ځکه ‪[ surjective ñ‬‬

‫) ‪⇒ ∀÷8 ; ' ∗ ñ() ∗b = ñ(&) ∗ ñ() ∗ ñ(&d‬‬
‫) ‪= ñ( & . . &d‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪102‬‬
‫‪ N‬په ‪ G‬کې ‪ normal‬دی‪ .‬پس ‪ 3.6‬ليما له مخې ‪& . . &d ÷8‬‬

‫)‪a.x.a-1÷8 ⇒ b ∗ ñ(x) ∗ b-1 = ñ( a . x . a-1 ) ÷ñ(8‬‬
‫په نتيجه کې د ‪ 3.6‬ليما له مخې )‪ ñ(8‬په ‪ G1‬کې ‪ Normal‬دی ‪.‬‬
‫ليما ‪ ( , + ) : 3.9‬يو ګروپ ‪ e∈ ،‬عينيت عنصر او ‪ H‬يو فرعي‬
‫ګروپ په ‪ G‬کې دی ‪ . x∈ ،‬بيا } ∈ ‪ d
. . = { d . ℎ. |ℎ‬‬
‫يو فرعي ګروپ په ‪ G‬کی دی ‪.‬‬
‫ ‪e = x .e.x∈ . .‬‬
‫‪d‬‬
‫ ‪a,b∈ d . .‬‬
‫‪-1‬‬
‫ ‪⇒ ∃ ℎ , ∈ ; & = d . ℎ. ∧ ' = d . .‬‬

‫) ‪⇒ a.b = ( d . ℎ. ) ( d . .‬‬
‫‪= d . ℎ . d . . = d . ℎ‬‬
‫ ‪⇒ a.b= d . ℎ ∈ d . .‬‬ ‫[‬ ‫] ځکه ∈ ‪ℎ ,‬‬
‫‪⇒ a-1 = (x-1.(h.x) )-1 = (hx)-1. (x-1)-1 = x-1.h-1.x‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪a = x .h.x‬‬
‫ ځکه ∈ ‪ ℎ‬او; فرعي ګروپ ‪⇒ &d ∈ d . .‬‬

‫په نتيجه کې ‪ d . .‬د ‪ 3.1‬قضيې له مخې يو فرعي ګروپ د ‪ G‬دی ‪.‬‬
‫ليما ‪ (G ,.) : 3.10‬يو ګروپ ‪ e ،‬دھغه عينت عنصراو ∈‪. a‬‬
‫د )‪ CG(a‬سيت په الندي ډول تعريف شوی دی‪:‬‬
‫} & ‪& (a) = {x ∈ | d . &. = & } = { ∈ | &. = x.‬‬

‫)‪ & (a‬يو فرعي ګروپ د ‪ G‬دی او )‪. a∈ & (a‬‬
‫)‪ . & . = & ⇒ e ∈ & (a‬‬

‫ثبوت ‪ -:‬د ثبوت لپاره د ‪ 3.1‬قضيي څخه استفاده کوو ‪.‬‬
‫‪d‬‬
‫& = ‪⇒ , F ∈ & (a) ⇒ d & . = & ∧ F d . &. F‬‬

‫& = ‪⇒(F)d & (F) = F d . d . &. . F = F d & F‬‬
‫] ځکه )&( ‪= y-1. x-1. x. a .y { ∈ #‬‬
‫‪= y-1.e. a .y = a‬‬ ‫] ځکه )&( ‪{ F ∈ #‬‬
‫)‪⇒ xy ∈ & (a‬‬
‫& = ‪x∈ & (a) ⇒ d & .‬‬
‫) ‪a = . d & . . d = . &. . d = ( d )d . & .( d‬‬
‫)‪⇒ d ∈ & (a‬‬
‫ثبوت شو چې )‪ & (a‬يو فرعي ګروپ ‪ G‬کی دی ‪ & (a).‬د ‪ a‬د ‪centralizer‬‬
‫په نوم په ‪ G‬کی ياديږي‬
‫‪103‬‬
‫مثال‪ :‬دلته د ليما ‪ 3.10‬په استفادې سره غواړو ) ‪ <= (c‬فرعی ګروپ پيداکړو‬
‫} = ‪ <= (c) = {x ∈ DT | d . .‬‬
‫‪e-1.c.e = e.c.e = c‬‬ ‫)‪⟹ e∈ <= (c‬‬
‫‪a-1.c.a = c.c.a = b.a = c‬‬ ‫)‪⟹ & ∈ <= (c‬‬
‫‪b-1.c.b = b.c.b = a.b = c‬‬ ‫)‪⟹ ' ∈ <= (c‬‬
‫)‪d-1.c.d = d.c.d = f.d = a ⟹ ∉ <= (c‬‬
‫ھمدارنګه ‪ f,g,h‬په )‪ <= (c‬شامل نه دي‪ .‬يعنې )‪. f,g,h ∉ <= (c‬‬
‫په نتيجه کې } ‪ <= (c) = {e,a,b,c‬‬
‫) ‪ ( 1‬په ‪ 1.6‬مثال کی مووليدل چې )‪ (GL(2, ℝ ),.‬يو ګروپ او عينيت عنصر‬

‫تمرين ‪:3.16‬‬
‫‪1 0‬‬
‫ = ‪ E2‬دی‪.‬‬ ‫يی واحد متريکس ‬
‫‪0 1‬‬
‫& ‪1‬‬
‫ = ‪M:= { A ϵ GL(2, ℝ) │ A‬‬ ‫} ‬
‫‪0 1‬‬
‫په ‪ 3.A‬مثال کی مووليدل چې ‪ H‬او ‪ M‬فرعی ګروپونه په )‪ (GL(2, ℝ ),.‬کی دي‬
‫کوم ددی فرعی ګروپوڅخه نورمال په ) ‪ GL(2, ℝ‬دي‪.‬‬
‫) ‪ ( 2‬په )‪ (D4,.‬ګروپ کې د }‪ H:= {e,h‬فرعی ګروپ لرو او ‪ . & ∈ æT‬د‬
‫‪ 3.9‬ليما څخه استفاده وکړۍ اود } ‪ U:={a-1.H.a‬فرعی ګروپ پيدا کړۍ‪.‬‬
‫) ‪ ( a‬د )‪ <= (h‬فرعی ګروپ پيدا وکړۍ‬

‫تمرين ‪ :3.17‬د ‪ 3.10‬ليما څخه استفاده وکړۍ او بيا‪:‬‬
‫) ‪ ( b‬د ) ‪ 01 ( f3‬فرعی ګروپ پيدا وکړۍ‬

‫) ‪ ( c‬د ) ‪ >( ( g‬فرعی ګروپ پيدا وکړۍ‬
‫تمرين ‪ :3.18‬د )‪ (Q8,.‬په ګروپ کی مونږ الندي سيتونه لرو ‪:‬‬
‫}‪H = { e,a,d,f} , H1 = {e,a‬‬
‫) ‪ ( 1‬ثبوت کړی چې ‪ H‬او ‪ H1‬فرعی ګروپونه په ‪ Q8‬کی دي‬
‫) ‪ ord(a) ( 2‬په ‪ H1‬او )‪ ord(f‬په ‪ H‬کی څودی‬
‫) ‪ ( 3‬ثبوت کړی چې ‪ H‬او ‪ H1‬دورانی دي‬
‫) ‪ind'( (H ) , ind'( (H ) , ind. (H‬‬

‫) ‪ ( 4‬دا الندي ايندکسونه پيدا کړی‪:‬‬
‫تعريف ‪ (G,. ) :3.14‬يو ګروپ او ∈‪ e‬عينيت عنصردی‪.‬‬

‫) ‪ x∈ ( a‬ته ‪ central‬او يا ‪ self-conjugate‬ويل کيږې که چيري‬
‫ ‪ ) . & = &.‬يعنې ‪ ( x = a-1.x.a‬وې‬
‫‪104‬‬
‫) ‪ ( b‬سيت د ټولوعناصرو چې په ‪ G‬کې ‪ central‬وې د ‪ centere‬په نوم‬
‫& ‪Z(G):={x∈ | = & .‬‬ ‫} ∈ & ∀‬

‫ياديږي او ھغه په )‪ Z(G‬ښيوو‪ .‬يعني ‪:‬‬
‫‪d‬‬
‫ ‪={ x∈ | . & = &.‬‬ ‫} ∈ & ∀‬

‫که ‪ G‬يو تبديلي )‪ (commutative‬ګروپ وې‪ .‬بيا ‪ Z(G) = G‬دی‪.‬‬
‫مثال ‪ : 3.8‬په ) ‪ (æT , .‬ګروپ کې }‪ {e,b‬فرعي ګروپ ‪ centre‬د ‪ æT‬دي‬
‫يعني ‪ .Z(æT ) = {, '} :‬ځکه‪:‬‬
‫) ‪∀ ∈ æT ; . = ⇒ ∈ Z(æT‬‬
‫‪d‬‬
‫' = & ‪&d ' . & = . '. & = &.‬‬

‫' = ‪ d ' . = &. '. = .‬‬
‫' = ‪ d ' . = . '. = .‬‬
‫که ھمداډول ادامه ورکړل شي ‪ ،‬بيا ليدل کيږي چې ‪ f,g,h‬لپاره ھم صدق کوي‪.‬‬
‫) ‪∀ ∈ æT ; ' . . ' = ⇒ b ∈ Z(æT‬‬

‫پس‪:‬‬
‫‪d‬‬
‫}' ‪⇒ Z(æT ) = {,‬‬

‫قضيه ‪ : 3.16‬دھرګروپ )‪ (G , .‬مرکز )(‪ Z‬فرعي ګروپ دھغه دی‪.‬‬
‫ثبوت ‪ :‬ثبوت لپاره د ‪ 3.1‬قضيي څخه استفاده کوو ‪.‬‬
‫])&( ‪ #‬درليما ‪⇒ x,y∈ # (&) ∀ & ∈ [3.10‬‬
‫ زيرا )&( ‪ #‬يك گروپ فرعي )&( ‪⇒ . F , d ∈ #‬‬
‫) ∈ & ∀ ( ‪⇒ (x.y)-1 . a . (x.y) = a ∧ ( x-1)-1 .a . x-1 = a‬‬
‫‪⇒ a . (x.y) = (x.y) . a ∧ a . x-1 = ( x-1) . a‬‬ ‫∈ &∀(‬
‫‪⇒ (x.y) . a = a . (x.y) ∧ ( x ) . a = a . x‬‬ ‫) ∈ & ∀ (‬
‫) ∈ & ∀ ( ‪⇒ a . (x.y) . a = (x.y) ∧ a .( x ) . a = x‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬
‫)‪⇒ . F , d ∈ Z(G‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ثبوت شوچې )‪ Z(G‬يو فرعي ګروپ د ‪ G‬دی ‪.‬‬

‫نوت‪ :‬د ھر ګروپ ‪ center‬نورمال ھم دی‬
‫تعريف ‪ : 3.15‬پريوګروپ ) ‪ (G,.‬د ) ‪ Aut(G‬په الندي ډول تعريف شوی دی‪.‬‬
‫} ‪Aut(G): = { f:G→ G | f G − Autom‬‬
‫عينيت عنصريي د ‪ Id‬تابع اومعكوس د ) ‪ f ∈Aut(G‬د

‪ @d‬تابع ده‪ .‬مونږ ھغه‬
‫‪ AutG‬نظرد تابع تركيب )‪ (mapping composition‬يو ګروپ دی چې‬
‫به )‪ (Aut(G ), o‬ښيو ‪.‬‬

‫قضيه ‪ (G ,.) : 3. 17‬يو ګروپ دی‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫) ‪ ( a‬د ‪ G‬او ) ‪ Auto(G‬ترمينځ يو ګروپ ھومورفيزم ‪ φ‬موجود دی‪.‬‬
‫‪105‬‬
.‫ دی‬G ‫ ( د‬center ‫ )يعني‬Z(G) ‫ په عين وخت کې‬ker( ñ ) ( b )

: ‫ تابع الندي تعريفوم‬ñ ‫ لپاره‬g ∈ ‫ د‬: ‫( ثبوت‬a)
φ ∶ ⟶ +()
g ⟼ ñ()
:‫ په الندي ډول تعريف شي‬φ(g) ‫که اوس‬
ñ(): ⟶
a ⟼ . &d
. ‫ دی‬G-Autom ‫( يو‬A) ‫بايد ثبوت شي چې‬
: G-Hom ‫( يو‬A)
&, ' ∈ , ñ()(&') = & ' d = . &d g . bd

= (&d ). ('d )
= (ñ()(&)) . (ñ()('))
⇒ ñ() − £¬
: injective ‫( يو‬A)
a∈ kerPñ()Q ⇒ ñ()(&) = = . &. d
⇒ d . = & ⇒ a = e
‫ يو‬ñ() ‫ قضيي له مخې‬2.3 ‫ پس د‬، ‫ دی‬ker(ñ()) = {e} ‫څرنګه چې‬
. ‫ دی‬injective
: surjective ‫( يو‬A)
y∈ , : = y g
d
ñ()() = ñ()(d F ) = (d F )d = . F. = F

⇒ ñ() W
ñ() ∈ + ‫په نتيجه کې‬
: G-Hom ‫ يو‬
g,h∈ ⇒ ∀ & ∈ ; ñ(ℎ)(&) = (ℎ). & . (ℎ) d
= g(h a ℎd )d

= (gh).a.(h-1 g-1)
= ñ() (hah-1)
= ñ()Pñ(ℎ)(&)Q
= ñ() ∘ ñPℎ(&)Q
⇒ ñ(ℎ) = ñ() ∘ ñ(ℎ)
g∈kerñ ⇔ ñ() = W#

: ‫ ( ثبوت‬b )
106
‫) ∈ ∀ ( = )( ‪⇔ ñ()() = W#‬‬

‫) ∈ ∀ ( = ‪⇔ d‬‬
‫ ∈ ∀ = ⇔‬ ‫)( ∈ ⇔‬
‫‪ G‬کې دی‪) set .‬مجموعه( د ټولو ‪ left-coset‬د ‪ N‬په ‪ G‬کې مونږ په ‪/8‬‬
‫تعريف ‪ (G ,.) :3.16‬يو ګروپ او ‪ N‬يو نورمال )‪ (Normal‬فرعی ګروپ په‬
‫}÷& │ ‪/8 ∶= {&. 8‬‬

‫سره ښيو ‪ .‬يعني‬
‫قضيه ‪(G ,.) : 3.18‬يو ګروپ او ‪ N‬يو نورمال )‪ (Normal‬فرعی ګروپ په ‪G‬‬
‫) ‪ /8 ( a‬نظرالندي دوه ګونی رابطي ته يو ګروپ دی ‪.‬‬

‫کې دی‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫‪∙ ∶ G/N x G/N ⟶ G/N‬‬

‫‪(&8 , '8) ⟼ (&8) . ('8) = &. '8‬‬
‫]‪|G ∕ N| = [G:N‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫‪ñ: ⟶ G/N‬‬
‫) ‪ ( c‬که پر ‪ G‬او )‪ (G/N ,.‬باندي الندې تابع تعريف شۍ ‪:‬‬
‫‪&⟼&8‬‬
‫بيا ‪:‬‬
‫‪ñ = 8‬‬
‫‪ φ‬يوه ‪ G-Hom‬او ‪ surjective‬ده ‪.‬‬ ‫)‪(i‬‬
‫)‪(ii‬‬
‫‪ ،‬پس بيا د ÷ ' ‪ & ,‬لپاره صدق کوی‪:‬‬

‫) ‪ ( a‬ثبوت ‪ -:‬څرنګه چې ‪ N‬يو نورمال )‪ (Normal‬فرعی ګروپ په ‪ G‬کې دی‬
‫'‪&8 = 8& ⋀ '8 = 8‬‬
‫‪⇒ (&8). ('8) = &(8')8 = &('8 )8 = &. ' 88‬‬
‫د ‪ 3.7‬ليما له مخې ‪88 ⊆ 8‬‬

‫‪.÷8 ⇒ . = . . ÷ 88 ⇒ 8 ⊆ 88‬‬
‫‪(& 8) (' 8) = & ' 8 8 = & ' 8 ÷ /8‬‬

‫په نتيجه کې ‪N.N = N‬‬
‫‪N(a N) = a NN = a N‬‬
‫پس )‪ (G∕N ,.‬يو الجبری جوړښت ) ساختمان ( لري‪ .‬له بلي خوا‬
‫⋀‬
‫‪(a-1N)(a N) = (a.a-1)N = e . N = N‬‬
‫‪107‬‬
‫له دي څخه نتيجه اخلو چې ‪ N‬عينيت عنصرد )‪ (G∕N ,.‬او ‪ a-1N‬معکوس د‬
‫ ÷ ‪a,b,c‬‬
‫‪ aN‬دی ‪.‬‬
‫‪(& 8). (' 8 . 8) = (& 8) ('(8). 8‬‬

‫اتحادی خاصيت ھم صدق کوي‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪= (&8)'(8). 8 = (aN)(bc)N.N‬‬

‫‪= (& 8)(' 8) = &(8 ' )8‬‬
‫)‪= &. (' 88‬‬
‫‪= (& ' )8. 8 = & ' 8‬‬
‫‪(&8 . '8). 8 = (&(8')8). 8 = (&'8. 8). 8‬‬

‫‪= (&'8). 8‬‬
‫‪= &'(8). 8 = &'(8). 8‬‬
‫‪= (&') 88 = &'8‬‬
‫ثبوت شو چې )‪ (G∕N ,.‬ګروپ دی چه د فکتوری ګروپ )‪ (factor group‬په‬
‫نوم ياديږي ‪.‬‬
‫) ‪ ( b‬ثبوت ‪ :‬د ]‪ [G:N‬تعريف له مخې صدق کوي‪.‬‬
‫)‪ (Z‬ثبوت‬
‫) ‪ ( c‬ثبوت ‪:‬‬
‫)‪&, ' ÷ ; ñ(&') = & ' 8 = abNN = (&8)('8‬‬

‫¬‪= ñ(&) . ñ (') ⇒ ñ − £‬‬
‫‪ ñ (a) = aN : surjective‬دامعنی لري چې ھر ‪ aN‬چپ کوست‬
‫ثبوت )‪:(WW) (c‬‬

‫) ‪ ( Left-coset‬يوانځور)تصوير ( د ‪ a‬دی ‪.‬‬
‫‪&÷ ñ ⇒ ñ(&) = 8 ⋀ ñ(&) = &. 8‬‬

‫] د ‪ 3.11‬قضيي له مخې [ ‪⇒ 8 = & 8 ⇒ & ÷ 8‬‬
‫‪⇒ ñ ⊆ 8‬‬
‫‪&÷8 ⇒ 8 = & 8 = ñ(&) ⇒ & ÷ ker ñ‬‬

‫‪⇒ 8 ⊆ ñ‬‬
‫په نتيجه کې ‪ ñ = 8‬‬
‫‪ ñ‬د ‪ canonical Epimorphysm‬په نوم ياديږي‪.‬‬
‫مثال ‪ : 3.9‬مونږ وليدل چې }‪ {e,b‬د ‪ D4‬ګروپ ‪ center‬دی ‪ .‬يعني‬

‫}‪ . Z(D4)={e,b‬څرنګه چې )‪ Z(D4‬نورمال ھم دی‪ .‬پس کوالی شو د ‪ D4‬فكتور‬
‫‪108‬‬
.‫ پيدا کړو‬D4/ Z(D4) ‫ د پورته قضيې له مخې‬Z(D4)‫( نظر‬factor group) ‫ګروپ‬

. ‫ نظر کې نيسو‬left-coset ‫ ټول‬Z(D4) ‫په دې معني د‬
E:= Z(D4) ={e,b}
A:= Z(D4) . a = {e,b} .a = {a , ba } = {a , c}
= Z(D4) .c = {a ,c }
B:= Z(D4) . d ={e,b } . d = {d , bd} = {d ,g }
= Z(D4) . g = { g,d}
= Z(D4).h = {h , f }
C:= Z(D4) . f = {e,b} .f = {f , bf } = { f ,h}
‫ پس فكتور ګروپ‬.‫ ته څلوردی‬Z(D4) ‫ شميرنظر‬left-coset ‫ د‬D4

.‫ يي عينيت عنصردی‬E= Z(D4) ‫ او‬D4/ Z(D4)={ E ,A , B , C }
DT
D EZ(D )D = [ DT : Z(DT )] = 4
T
:‫دھغه کيلي جدول الندي شکل لري‬
: ‫په جدول کې د مثال په ډول‬

A.B = Z(DT ). a Z(DT ) . d = (Z(DT )). (Z(DT ))a. d
= Z(DT ) a. d = Z(DT ) . f = C
A.A = Z(DT ). a. Z(DT ) . a =Z(DT ). Z(DT ). a. a
109
‫‪= Z(DT ) . b = Z(DT ) = E‬‬ ‫] د ‪ 3.11‬قصيي له مخې[‬
‫) ‪ ( 1‬په ‪ 1.6‬مثال کی مووليدل چې )‪ ( GL(2, ℝ ) ,.‬يو ګروپ دی‪.‬‬

‫تمرين ‪:3.19‬‬
‫‪& 0‬‬
‫)‪(a‬‬
‫ = ‪S:= { A ∈ r(2, ℝ )│A‬‬ ‫} ‪ ,& ≠ 0‬‬
‫& ‪0‬‬
‫ثبوت کړی چې ‪ S‬يو فرعی ګروپ د )‪ ( GL(2, ℝ ) ,.‬دی‬

‫)‪(b‬‬
‫& ‪1‬‬
‫ = ‪M:= { A ϵ GL(2, ℝ) │ A‬‬ ‫} ‬
‫‪0 1‬‬
‫} ‪N:= { A ∈ (GL(2, ℝ ), . )│ detA = 1‬‬
‫‪& 0‬‬
‫ = ‪S:= { A ∈ r(2, ℝ )│A‬‬ ‫} ‪ ,& ≠ 0‬‬
‫& ‪0‬‬
‫په ‪ 3.A‬مثال کې ثبوت شو چې ‪ M ، H‬او ‪ N‬په ) ‪ GL(2, ℝ‬کی فرعی ګروپونه‬
‫) ‪ GL(2, ℝ‬دی‪.‬‬
‫دي‪ .‬پيدا کړی چې د ‪ S ، N،M ،H‬څخه کوم يو مرکز ) ‪ ( center‬د‬
‫) ‪ ( 2‬مونږ د }‪ N:= {e,a,b,c‬نورمال فرعی ګروپ په )‪ (D4,.‬کې په نظر کې‬

‫نيسو‬
‫) ‪ ( a‬فکتوری ګروپ ) ‪ (D4 ∕N ,.) ( Factor Group‬پيداکړۍ‪.‬‬
‫) ‪ D4∕N ( b‬ګروپ د کيلي جدول ) ‪ (cayley table‬څه شکل لري‪.‬‬
‫تمرين ‪ :3.20‬مونږ د )‪ (Q8,.‬ګروپ په ‪ G‬سره ښيو‬
‫) ‪ ( a‬ثبوت کړۍ چې }‪ Z(G) = {e,a‬دی‬
‫) ‪ ( b‬د ‪ G‬ټول ‪ left-coset‬نظر )‪ Z(G‬ته پيدا کړۍ‬
‫‪G = Z(G) ∪ Z(G).b ∪ Z(G). d ∪ Z(G).g‬‬

‫) ‪ ( c‬ثبوت کړۍ چې‬
‫) ‪ G ∕Z(G) ( d‬پيداکړۍ اوپه کيلی جدول کې وښيۍ‬
‫ليما ‪ : 3.11‬د نورمال فرعی ګروپو تقاطع بياھم يو نورمال فرعی ګروپ دی ‪.‬‬
‫)}‪ Ni(W÷ê, ê = {1,2, … , .‬نورمال فرعی ګررووپونه په ‪ G‬کې دي او‬

‫ثبوت‪ :‬مونږ يو ګروپ ) ‪ (G, .‬د ‪ e‬عينيت عنصرسره لرو‪.‬‬
‫‪N : = ⋂ Y 8Y‬‬

‫دھغوی تقاطع په ‪ N‬ښيو‪ .‬يعنې‬
‫‪110‬‬
‫غواړوثبوت کړوچې ‪ N‬نورمال په ‪ G‬کې دی ‪ .‬د ليما ‪ 3.2‬له مخې ‪ N‬يوفرعی‬

‫ګروپ د ‪ G‬دی‪&÷ .‬‬
‫) ‪ ÷ & 8 ⇒ ∃ ℎ ÷ 8 ; = & . ℎ ⇒ & . ℎ÷ & 8Y ( ∀ W ÷ê‬‬

‫] ځکه ‪ Ni‬نورمال دي [ ) ‪⇒ & . ℎ = ℎ . & ÷ 8Y . & ( ∀ W ÷ê‬‬
‫& ‪⇒ &. 8 ⊆ 8.‬‬
‫به ھمدی ډول کوالی شوثبوت کړوچې ‪ 8 . & ⊆ & 8‬دی‪ .‬په نتيجه کې‬
‫& ‪ &. 8 = 8.‬او ‪ N‬نورمال په ‪ G‬دی ‪.‬‬
‫)‪ (G,.‬او )⋆ ‪ (G1 ,‬دوه ګروپه چې د عينيت عناصريي ∈‪ e1∈ ، e‬او‬

‫قضيه ‪(Theorem of group homomorphism) : 3.19‬‬
‫ → ‪ ñ:‬يو ‪ G-Hom‬دی‪ .‬بيا دالندي تابع يو ‪ G-Isom‬ده‪.‬‬

‫)(‪ñ d ∶ /ñ → ñ‬‬
‫)&(‪a.kerφ → ñ‬‬
‫يعنې فکتوری ګروپ ‪ G/kerñ‬او )(‪ ñ‬ګروپ نظر ‪ ñ d‬ته له يوبل سره‬
‫ايزومورف )‪ (Isomorph‬دي‪ .‬يعني )(‪G/kerñ ≅ ñ‬‬
‫ثبوت ‪ -:‬د ‪ 3.15‬قضيی له مخی ‪ kerñ‬يو نورمال فرعي ګروپ دی‪.‬‬
‫اوھمدارنګه )(‪ ñ‬د ‪ 3.3‬قضيی له مخی يوفرعي ګروپ دی ‪ .‬پس لھذا د ‪ñ d‬‬
‫تعريف درست دی‪a,b∈ G .‬‬
‫ = )&(‪ñ(&) = ñ(') ⇒ ñ(&) = ñ(') ∗ ⇒ ñ(')d ∗ ñ‬‬
‫ = )& ‪⇒ ñ(')d ∗ ñ(&) = ñ(' d .‬‬
‫‪⇒ ' d . & ∈ ker ñ‬‬
‫ د ‪ 3.11‬قضيی له مخی ‪⇒ a. ker ñ = '. ñ‬‬
‫‪⇒ ñ d W.W‬‬
‫‪ ñ d‬د تعريف له مخې )(‪ ñ d (/ñ) = ñ‬دی‪ .‬پس ‪ ñ d‬يو‬
‫‪ surjective‬ھم دی ‪.‬‬
‫‪ Hd‬يو ‪: G-Hom‬‬
‫د ‪ 3.15‬قضيی په اساس مونږ پوھيږو چې ‪ ñ‬يونورمال فرعی ګروپ دی‪.‬‬
‫‪d (&.‬‬
‫‪ñ). (' ñ)Q‬‬
‫پس ليکلی شو‪:‬‬
‫‪ñ P‬‬
‫‪d (&.‬‬
‫‪ñ P‬‬ ‫‪ñ). (' ñ)Q = ñ d P&' (ñ. ñ)Q‬‬
‫)‪= ñ d (&'ñ‬‬
‫‪111‬‬
‫)' ‪= ñ(&.‬‬
‫)‪d (&ñ‬‬ ‫)‪d ('ñ‬‬
‫‪ñ‬‬ ‫‪∗ñ‬‬ ‫)' ‪= ñ(&) ∗ ñ(') = ñ(&.‬‬
‫‪⇒ ñ d G-Hom‬‬
‫په نتيجه کې ‪ ñ d‬يو ‪ G-Isom‬دی‪ .‬يعنې )(‪G∕ ker ñ ≅ ñ‬‬
‫قضيه ‪( theorem of group isomomorphism ) : 3.20‬‬
‫بيا ‪ $/U ∩ N‬او ‪ $8/N‬له يو بل سره ګروپ ايزومورف دي‪ .‬يعنی‪:‬‬

‫)‪ (G ,.‬يو ګروپ ‪ U ،‬يو فرعی ګروپ او ‪ N‬فرعی نورمال ګروپ په ‪ G‬کی دی‪.‬‬
‫‪$8/N ≅ $/U ∩ N‬‬
‫‪ñ: $ → /8‬‬
‫ثبوت ‪ :‬د ‪ 3.18‬قضيی له مخی دا الندي تابع ‪ G-Hom‬ده‪:‬‬
‫‪&↦&8‬‬
‫} ‪ñ($) = { uN |u ∈ U‬‬
‫] د ‪ 3.11‬قضی له مخی [ }‪= { uvN |u ∈ U, v ∈ N‬‬
‫‪= $8/N‬‬ ‫د ‪ ñ‬تعريف له مخی [‬ ‫]‬
‫‪u ∈ kerñ ⟹ u ∈ U ∧ N = ñ() = 8‬‬

‫] د ‪ 3.11‬قضی له مخی[ ‪⟹ u ∈ N‬‬
‫‪⟹ u∈ U ∩ N‬‬
‫‪u∈ U ∩ N ⟹ u ∈ U ∧ u ∈ N ⟹ ñ() = 8 = 8‬‬
‫‪⟹ u ∈ kerñ‬‬
‫په نتيجه کی‪kerñ = U ∩ N :‬‬
‫د ‪ 3.19‬قضی له مخی داالندي تابع ‪ G-Isom‬ده‪:‬‬
‫)(‪ñ ∶ /ñ → ñ‬‬
‫‪d‬‬
‫)&(‪a.kerñ → ñ‬‬
‫‪ U ∩ N‬نو رمال په ‪ U‬کی دی‪ .‬عالوه پردی ‪ ñ($) = $8/N‬او‬

‫په ‪ 3.11‬ليما کی ثبوت شو چه ‪ UN‬فرعی ګروپ په ‪ N ، G‬نورمال په ‪ UN‬او‬
‫‪ kerñ = U ∩ N‬دي‪.‬‬
‫په نتيجه کی د ‪ 3.19‬قضيه پرفرعی ګروپ ‪ U‬باندی ھم صدق کوی‪ .‬يعنی‬
‫)‪ñ ∶ $/U ∩ N → ñ($‬‬

‫داالندي تابع يوه ‪ G-Isom‬ده‬
‫‪d‬‬
‫)&(‪a.kerñ → ñ‬‬
‫څرنګه چه ‪ ñ($) ≅ $/U ∩ N‬او ‪ ñ($) = $8/N‬دي‪ .‬په نتيجه کی‪:‬‬
‫‪112‬‬
‫‪$8/N ≅ $/U ∩ N‬‬

‫نوټ‪ -:‬مونږپوھيږو چې دھر ‪ nϵℕ‬لپاره د }‪ . ℤ = {. . | ÷ ℤ‬يو فرعي‬
‫ګروپ د )‪ (ℤ , +‬دی‪ .‬څرنګه چې )‪ (ℤ , +‬يو تبديلي ) ‪( commutative‬‬
‫ګروپ دی پس ‪ . ℤ‬يو نورمال فرعي ګروپ دی‪.‬‬
‫مثال ‪ :3.B‬مونږ د ) ‪ ( ℝ∗ , .‬ګروپ په نظرکی نيسو‪.‬‬
‫∗‪g: ℝ∗ ⟶ ℝ‬‬
‫‪x ⟼ x2‬‬
‫) ‪ g ( 1‬يو ‪ G-Hom‬دی‬
‫‪a,b∈ ℝ‬‬
‫حل‪:‬‬
‫∗‬
‫‪g(a.b) = (a.b)2 = a2.b2 = g(a).g(b) ⇒ g G-Hom‬‬

‫) ‪ ker(g) ( 2‬يو نورمال فرعی ګروپ په ∗‪ ℝ‬کی دی‬
‫} ‪ker(g) = { x∈ ℝ │ g(x) = 1 } = { x∈ ℝ │ x = 1 } = { 1, -1‬‬

‫حل‪:‬‬
‫∗‬ ‫∗‬ ‫‪2‬‬
‫پدي مثال کی )‪ ker(g‬يو نورمال فرعی ګروپ په ∗‪ ℝ‬کی دی‪.‬‬

‫مونږ په ‪ 3.15‬قضيه کی وليدل چې ‪ kernel‬د يو ‪ G-Hom‬نورمال دی‪ .‬پس‬
‫)‪ : ℝ∗ /ÏJ(A‬فکتور ګروپ په الندي ډول دی‪:‬‬

‫} ∗‪ℝ∗ /ker() = { x. ker(g) │ x∈ ℝ∗ } = { x.{ 1, -1 ) │ x∈ ℝ‬‬
‫) ∗‪: Z(ℝ‬‬
‫د ھغه عينيت عنصر)‪ ker(g‬دی‬
‫څرنګه چې ) ‪ ( ℝ∗ , .‬يو تبديلی ګروپ دی‪ ،‬پس مرکز)‪ (center‬يی ∗‪ ℝ‬دی‪.‬‬

‫∗‪Z(ℝ∗ ) = ℝ‬‬
‫)(‪:g(ℝ ) ≅ ℝ /ker‬‬
‫∗‬ ‫∗‬
‫حل‪ ñ :‬په الندي ډول تعريف شويده‪:‬‬

‫) ‪φ ∶ ℝ /ker(g) ⟶ g(ℝ‬‬
‫∗‬ ‫∗‬
‫)‪a.ker(g) ⟼ g(a‬‬
‫د حل لپاره د دوالندي طريقوڅخه کاراخلو‬
‫ګروپ په ∗‪ ℝ‬کی دی ‪ ،‬پس ‪ φ‬د ‪ 3.19‬قضيی له مخی يو ‪ isomorphism‬دی‪.‬‬

‫لمړی طريقه ‪ :‬څرنګه چې ‪ g‬يو ‪ G-Hom‬دی او)‪ ker(g‬يو نورمال فرعی‬
‫) ‪ℝ /ker() ≅ g(ℝ‬‬
‫∗‬ ‫∗‬
‫دويمه طريقه ‪:‬‬

‫‪:H injective‬‬
‫)‪a,b∈ ℝ , φ(a.ker(g)) = φ(b.ker(g)) ⇒ g(a) = g(b‬‬
‫∗‬
‫‪⇒ a2 = b2‬‬
‫‪113‬‬
‫څرنګه چې ‪ b‬په ∗‪ ℝ‬کی شامل دی‪ ،‬پس ‪ b ≠ 0‬دی‪.‬‬

‫‪⇒ KÕ . a = 1 ⇒ ( . a )2 = 1 ⇒ g( . a) = g(b-1. a) = 1‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‬
‫×‬ ‫×‬
‫⇒‬ ‫‪b-1.‬‬‫] د ‪ 3.11‬قضيی له مخی[ )‪a∈ ker(g) ⇒ a. ker(g) = b. ker(g‬‬
‫‪⇒ φ injective‬‬
‫د ‪ H‬تعريف له مخی ‪ surjective‬ھم دی‪.‬‬
‫‪:H G-Hom‬‬
‫‪a,b∈ ℝ‬‬ ‫∗‬
‫)‪a.ker(g) , b.ker(g)∈ ℝ∗ /ker(g‬‬

‫)‪φ ( (a.ker(g)). (b.ker(g) ) = φ (ab.ker(g)) = g(ab) = g(a).g(b‬‬
‫)‪φ (a.ker(g)) . φ (b.ker(g)) = g(a) . g(b‬‬
‫‪⇒ g G-Hom‬‬
‫په نتيجه کی ‪ φ‬يو ‪ G-isom‬دی‪ .‬يعنې‪g(ℝ∗ ) ≅ ℝ∗ /ker() :‬‬
‫تمرين ‪ H={e,b,d,g } :3.21‬يوفرعی سيت د )‪ (D4,.‬په ګروپ کی دی‬

‫) ‪ ( 1‬ثبوت کړی چې ‪ H‬يو فرعی ګروپ د )‪ (D4,.‬دی‬
‫) ‪ ( 2‬ايا ‪ H‬يو دورانی فرعی ګروپ دی‬
‫) ‪ ( 3‬ايا ‪ H‬يو تبديلی فرعی ګروپ دی‬
‫) ‪ ( 4‬ثبوت کړی چې ‪ H‬يو نورمال فرعی ګروپ دی‬
‫) ‪ ( 5‬ټول ‪ left coset‬د )‪ (D4,.‬ګروپ نظر ‪ H‬ته پيداکړی‬
‫) ‪ ( 6‬د ‪ D4/H‬فکتورګروپ کوم عناصر لري‬
‫) ‪ D4/H ( 7‬ګروپ په کيلی جدول کی وښيی‬
‫تمرين ‪ N={e,a } :3.22‬يوفرعی سيت د )‪ (Q8,.‬په ګروپ کی دی‬
‫) ‪ ( 1‬ثبوت کړی چې ‪ N‬يو فرعی ګروپ د )‪ (Q8,.‬دی‬
‫) ‪ ( 2‬ايا ‪ N‬يو دورانی فرعی ګروپ دی‬
‫) ‪ ( 3‬ثبوت کړی چې ‪ N‬يو نورمال فرعی ګروپ دی‬
‫) ‪ ( 4‬ټول ‪ left coset‬د)‪ (Q8,.‬ګروپ نظر ‪ N‬ته پيداکړی‬
‫) ‪ ( 5‬د ‪ Q8/N‬فکتورګروپ کوم عناصر لري‬
‫) ‪ Ord(Q8/N) ( 6‬پيداکړی‬
‫) ‪ Q8/N ( 7‬ګروپ په کيلی جدول کی وښيی‬
‫) ‪ ( a‬د ‪ 3.18‬قضيی څخه استفاده وکړی او يو‪ ñ‬ګروپ ھمومورفيزم د ‪ Q8‬او‬

‫)‪(8‬‬
‫) ‪ ( b‬ثبوت کړی چې ‪ ñ‬يو ‪ surjective‬ده‪ ،‬مګر ‪ injective‬نه ده‬

‫‪ Q8/N‬ترمينځ پيدا کړی‬
‫تعريف ‪0 ≠ nϵℕ ، &÷ ℤ :3.17‬‬
‫‪114‬‬
‫}‪& + . ℤ ∶= {& + . │ ÷ ℤ‬‬

‫‪ a + n ℤ‬ته باقيمانده کالس )‪ (residue class or congruence class‬د ‪a‬‬
‫نظرمودول)‪ n (modulo‬ويل کيږي ‪.‬که چيري دوه ‪ a,'÷ ℤ‬عدده په عين‬
‫باقيمانده کالس کې يعنې ‪ a+n ℤ = b+n ℤ‬وې‪ ،‬په دې صورت ‪a‬‬
‫‪ congrouent‬د ‪ b‬نظر ‪ n‬مودولو )‪ (modulo‬په نوم ياديږي او‬
‫)‪ a ≡ b (mod n‬په ډول ليکل کيږي‪ .‬په عمومي ډول کوالي شو ووايوچې که‬
‫)‪& ≡ r (mod n‬‬

‫يوعدد ‪ a‬پر ‪ n‬تقسيم او ‪ r‬باقي پاتي شي ‪ ،‬ھغه بيا په الندې ډول ليکل کيږي‪:‬‬
‫د ‪ aϵ ℤ‬باقيمانده )پاتي( کالس )‪(residue class or congruence class‬‬

‫‪0≤r<n‬‬
‫نظر ‪ n‬مودولو )‪ (modulo‬په ‪ &Î‬ښيو‪ .‬يعنې ‪:‬‬

‫} ‪&Î = a+ n ℤ ={ a+n │ kϵ ℤ‬‬
‫)‪8 mod 3 : 8 = 2.3 + 2 ⇒ 8 mod 3 = 2 ⇒ 8 ≡ 2 (mod 3‬‬

‫)‪-8 mod 3 : - 8 = (-3).3 + 1 ⇒ - 8 mod 3 = 1 ⇒ -8 ≡ 1 (mod 3‬‬

‫)‪18 mod 5: 18 = 3.5 + 3 ⇒ 18 mod 5 = 3 ⇒ 18 ≡ 3 (mod 5‬‬
‫‪-18 mod 5: -18 = (-4).5 + 2 ⇒ -18 mod 5 = 2‬‬
‫)‪⇒ -18 ≡ 2 (mod 5‬‬
‫‪14≡ 2 (mod 6) , 12≡ 0 (mod 6) , 13≡ 3 (mod 5) ,‬‬
‫ليما ‪ : 3.12‬د ‪ a,b ∈ ℤ‬او ‪ 0 ≠ nϵℕ‬له پاره الندې افادي يوله بل سره معادل دي‬
‫)‪26≡ 1 (mod 5‬‬
‫)‪& ≡ ' (¬£ .‬‬

‫‪&+.ℤ = '+.ℤ‬‬
‫)‪(1‬‬
‫)‪&−'÷.ℤ (3‬‬
‫)‪(2‬‬
‫‪a = q1.n + r1 ∧ b = q2.n + r2 ⟹ r1 = r2‬‬

‫) ‪ ( 4‬که ‪ a‬او ‪ b‬پر ‪ n‬تقسيم شې مساوي باقيمانده لرې ‪ .‬يعنې‬
‫)
( ⟸ ) ‪ : ( 2‬غواړو ثبوت کړوچې ‪& + . ℤ = ' + . ℤ‬‬
‫‪h ∈ & + . ℤ ⟹ ∃ k ϵ ℤ ; h = a + k.n‬‬
‫‪& ≡ ' (¬£ .) ⟹ ∃ q ϵ ℤ ; a = q.n + b‬‬

‫له بلې خوا‪:‬‬
‫)‪h = a + k.n = q.n + b + k.n = b + (q+k).n ϵ ( + [ℤ‬‬

‫پس‪:‬‬
‫‪⟹ &+.ℤ ⊆ '+.ℤ‬‬

‫‪'+.ℤ ⊆ &+.ℤ‬‬ ‫په ھمدې ډول ثبوت کيدای شې چې‪:‬‬
‫‪115‬‬
‫)‪:( 1) ⟸(¥‬‬
‫‪a + . ℤ = ' + . ℤ ⟹ ∃ > , > ϵ ℤ ; a + q1.n = b + q2.n‬‬
‫‪⟹ a = (q2 – q1).n + b‬‬
‫)‪⟹ & ≡ ' (¬£ .‬‬
‫)‪:(3) ⟸(¥‬‬
‫‪hϵ & + . ℤ = ' + . ℤ‬‬
‫‪⟹ ∃ > , > ϵ ℤ ; h = a + q1.n = b + q2.n‬‬
‫‪⟹ a – b = q2.n - q1.n = (q2 - q1)n ϵ . ℤ‬‬
‫)‪:( 2) ⟸(N‬‬
‫‪h ÷ & + . ℤ ⟹ ∃ q ϵ ℤ ; h = a + q.n‬‬
‫‪a - bO nℤ‬‬
‫‪⟹ ∃ k O ℤ ; a - b = k.n ⟹ a = b + k.n‬‬

‫‪⟹ h = a + q.n = b + k.n + q.n = b + (k+q).n ϵ b + nℤ‬‬
‫‪⟹ a+nℤ ⊆ b+nℤ‬‬
‫په ھمدې ډول ثبوت کيدای شې چې‪ . b + n ℤ ⊆ a + n ℤ :‬پس‬
‫)‪b+nℤ= a+nℤ⟹ ( 2‬‬
‫)
(⟸ )‪:( 4‬‬
‫‪& ≡ ' (¬£ .) ⟹ ∃ > O ℤ ; a = q.n + b‬‬
‫له بلې خوا ‪ b < n‬دی‪ .‬پس ‪ b = 0.n + b‬دی‪ .‬ليدل کيږي چې ‪ a‬او ‪ b‬مساوی‬
‫د ‪ ℤ‬ټولو باقيمانده کالسو )‪ (residue class‬سيت مودلو )‪ n (modulo‬په‬

‫باقيمانده لري‪.‬په ھمدې ډول کوالی شونوري افادي ھم ثبوت کړو‪.‬‬
‫‪ ℤ ∕ [ ℤ‬اويا په ‪ ℤy‬ښودل کيږي‪ .‬يعني ‪:‬‬

‫}‪ℤy = ℤ⁄n ℤ = {& + n ℤ |& ∈ ℤ} = {&Î |& ∈ ℤ‬‬
‫‪ ℤy‬د ‪ n‬په شميرمختلف باقيمانده کالسي )‪ (residue class‬لري‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫‪ℤy ={ 0Î , 1Î, 2Î ,. . . , .‬‬
‫‪ÎÎÎÎÎÎÎ‬‬
‫‪− 1 } , Dℤy D = n‬‬
‫} )‪[a]n = { aϵℤ │ a ≡ b (mod n‬‬

‫په ځينوکتابوکې باقيمانده کالسي )‪ (residue class‬په الندې ډول ليکل شوي دي‪:‬‬
‫} ‪ℤ y = { [0]n , [1]n , [2]n , . . . . , [n-1]n‬‬

‫} )‪[a] = { aϵℤ │ a ≡ b (mod n‬‬
‫} ]‪ℤy = { [0] , [1] , [2] , . . . . , [n-1‬‬
‫د مثال په ډول‪ℤ3 ={ [0]3 ,[1]3 , [2]3 } :‬‬
‫‪116‬‬
‫که د ‪ a‬باقيمانده کالس )‪ (residue class‬په ‪ aÎ‬وښيو‪ .‬په دې صورت د ‪ℤ3‬‬
‫‪Ð‬‬
‫}‪0 = { . . . , -12, -9 , -6 ,-3 ,0 , 3 ,6 , 9 ,12 , . . .‬‬
‫باقيمانده کالسي الندې عناصرلري ‪:‬‬
‫}‪1Ð = { . . . ,-14, -11 , -8 ,-5 ,-2,1 , 4 ,7 , 10 ,13 , . . .‬‬

‫}‪2Ð = { . . . , -13, -10 , -7 ,-4 ,-1 , 5 ,8 , 11 ,14 , 17,. . .‬‬
‫‪12 = 4.3 + 0‬‬ ‫‪⟹ 12÷0Ð‬‬

‫‪-14 = (-5).3 + 1 ⟹ -14÷1Ð‬‬

‫‪-13 = (-5).3 + 2 ⟹ -13÷2Ð‬‬
‫‪14 = 4.3 + 2‬‬ ‫‪⟹ 14÷2Ð‬‬
‫قضيه ‪ ℤ- :3.21‬نظر الندې دوه ګوني رابطي ته يو دورانی ګروپ‬
‫)‪ (cyclic group‬دی ‪.‬‬
‫‪+ ∶ ℤ- x ℤ-‬‬ ‫‪⟶ ℤ-‬‬

‫‪(a+ nZ, b+ nℤ) ⟼ (a+ nℤ)+(b+nℤ ) = (a+b)+ nℤ‬‬
‫‪PaÎ , bÎ Q ⟼ aÎ + bÎ = aÎÎÎÎÎÎÎ‬‬
‫‪+b‬‬ ‫اويا‬
‫د )‪ (3.18‬قضيې له مخې ) ‪ (ℤy , +‬يو ګروپ دی چې دھغه عينيت عنصر‬
‫‪ 0Î = nℤ‬او ‪ –aÎ= -a +nℤ‬معکوس د ‪ aÎ=a+nℤ‬دی‪.‬‬
‫) ‪ (ℤ- , +‬فکتوری ګروپ د باقيمانده کالسوګروپ )‪(residue class group‬‬
‫مودولو ‪ n‬په نوم ياديږي‪ .‬اوس غواړوثبوت کړوچې د ‪ ℤ-‬مولد )‪(generator‬‬
‫عنصر ‪ 1Î = 1 + nℤ ϵℤ-‬دی‪.‬‬
‫) ‪ k‬وارې)دفعه( ( ‪nℤ = nℤ + nℤ + ….+ nℤ = k. nℤ‬‬

‫د ‪ 3.7‬ليما او ‪ 3.18‬قضيی له مخې ليکلی شو‪:‬‬
‫] } ‪ℤy = { k+ nℤ | k ∈ ℤ } = { k+k.nℤ | k ∈ ℤ‬‬

‫} ‪={ k.(1+ nℤ ) | k ∈ ℤ‬‬
‫> ‪= { k. 1Î | k ∈ ℤ } =< 1Î‬‬
‫په نتيجه کې ) ‪ (ℤ- , +‬يودورانی )‪ (cyclic‬ګروپ دی او‬
‫‪. £( < 1Î > ) = |ℤ- | = .‬‬
‫مثال ‪ : 3.10‬مونږد ) ‪ (ℤ¹ , +‬ګروپ په نظرکې نيسو‪ .‬په دې ګروپ کې‬
‫‪ £(ℤ¹ ) = |ℤ¹ | = 6‬او "‪ "+‬دوه ګوني رابطه پر ‪ ℤ¹‬باندي د کيلي په جدول‬
‫) ‪ (cayley Table‬ښيو ‪.‬‬
‫‪117‬‬
‫‪0‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Ð‬‬
‫‪0‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Ð‬‬
‫‪+‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪Ð‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Ð‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ð‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Ð‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Ð‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Ð‬‬
‫‪ 0‬دی‪ .‬د مثال په ډول ‪ -2Î=-2+6 ℤ‬معکوس د‬ ‫دھغه عينيت عنصر ‪Ð = 6ℤ‬‬
‫‪ 2Î= 2+6 ℤ‬دی ‪ .‬ځکه ‪:‬‬
‫‪2‬‬‫‪Ð + P−2‬‬ ‫‪Ð Q = ( 2 + 6ℤ) + (−2 + 6ℤ) = 2 + (−2) +6ℤ + 6ℤ‬‬
‫‪= 0 + 6 ℤ + 6 ℤ = 6 ℤ = 0Î‬‬
‫ليدل کيږي چې )‪ (ℤ¹ , +‬يو تبديلی ګروپ )‪ (commutative‬دی ‪.‬‬
‫نوټ ‪ :‬دمثال په ډول غواړم تشريح کړم چې څرنګه ‪ - 2Î = 4Î‬کيږي‬
‫‪4Î + 2Î = Ð6 = 0Î ⇒ 4Î = 0Î - 2Î = - 2Î‬‬
‫‪Î4 + 5Î = 9Î = 6Î + 3Î = 0Î + 3Î = 3Î‬‬
‫د جدول دزيات تشريح لپاره څوالندي مثالونه ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Ð+5‬‬ ‫‪Ð= 7‬‬ ‫‪Ð =6‬‬ ‫‪Ð+1‬‬ ‫‪Ð= 0‬‬ ‫‪Ð + 1‬‬ ‫‪Ð =1‬‬ ‫‪Ð‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ 1‬دي‪ .‬پس ‪ Ð2‬او ‪Ð‬‬ ‫‪Ð+5‬‬ ‫‪Ð=0‬‬ ‫‪ 2‬او ‪Ð‬‬ ‫‪Ð +4‬‬ ‫‪Ð=0‬‬ ‫څرنګه چې په جدول کې ‪Ð‬‬
‫‪Ð‬‬
‫‪ 5‬معکوس ديوبل دي‪.‬‬ ‫‪1‬او ‪Ð‬‬
‫}‪ H:={ 0Î, 3Î‬يو فرعی ګروپ دی‪ .‬څرنګه چې )‪ (ℤ¹ , +‬يو تبديلی ګروپ دی‪.‬‬
‫معکوس ديوبل اوھمدارنګه‬
‫پس ‪ H‬نورمال ھم دی ‪ .‬اوس غواړو د ) ‪ (ℤ¹‬ټول کوسيت ) ‪ ( coset‬نظر ‪ H‬ته‬
‫}‪U0 = 0 + H = {0, 3‬‬

‫‪Ð‬‬ ‫‪Ð‬‬ ‫‪Ð‬‬
‫مطالعه کړو‪.‬‬
‫‪U1 = 1‬‬ ‫‪Ð + H =1‬‬ ‫‪Ð + {0‬‬ ‫}‪Î , 3Î}= {1Î, 4Î‬‬
‫‪U2 = 2‬‬ ‫‪Ð + H =2‬‬ ‫‪Ð + {Ð‬‬ ‫}‪0, 3Î}= {2Î, 5Î‬‬
‫‪Ð + H =3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪Ð + {Ð‬‬ ‫‪0, 3Î}= {3Î, Ð0}= H = U0‬‬
‫‪Ð + H =4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪Ð + {0‬‬ ‫‪Î , 3Î}= {4Î, 1Î} = 1‬‬ ‫‪Ð +H = U1‬‬
‫‪Ð + H =5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪Ð + {Ð‬‬ ‫‪0, 3Î}= {5Î, 2Î} = 2‬‬ ‫‪Ð +H = U2‬‬
‫ليدل کيږي چې د ‪ ℤ¹‬د کوسيتو )‪ (coset‬شميرنظر ‪ H‬ته ‪ 3‬دي‪ .‬يعنې ھغه ‪U0‬‬
‫‪ ,U1 ,U2‬دي ‪ .‬مونږ )‪ : = ( ℤ¹ , +‬وضع کو‪.‬‬
‫‪ ⁄ = { , 1Î + , 2Î + } = { $4 , $ , $ } ,‬‬
‫‪W.() = 3‬‬
‫‪118‬‬
‫مثال ‪ : 3.11‬الندې جدول ښيې چې ) ‪ ( ℤ∗¼ , .‬يو ګروپ دی اوھغه الندې باقيمانده‬
‫کالسي )‪ (residue class‬لرې‪.‬‬
‫‪Z¼∗ = {[1] , [2], [3], [4], [5], [6]} ⋀ |Z¼∗ | = 6‬‬
‫‪[1] = 1 + 7ℤ‬‬
‫‪[¥] = ¥ + Qℤ‬‬
‫‪.‬‬
‫‪[6] = 6 + 7ℤ‬‬
‫‪.‬‬
‫د‬
‫ليدل کيږي چې عينيت عنصريې ]‪ [1‬دی ‪ .‬تشريح لپاره دجدول څومثالونه‬
‫]‪[4]. [5] = [20] = [2]. [7] + [6] = [2]. [0] + [6] = [6‬‬
‫]‪[3]. [6] = [18] = [2]. [7] + [4] = [4‬‬
‫]‪ [2‬او ]‪ [4‬معكوس ديوبل اود ]‪ [6‬پخپله ]‪ [6‬دي‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫]‪[4]. [2] = [8] = [7] + [1] = [1‬‬
‫]‪[6]. [6] = [36] = [5]. [7] + 1 = [1‬‬
‫} ]‪ H:={[1] , [ 2], [4‬يو فرعی ګروپ د ) ‪ ( ℤ∗¼ ,.‬دی‪ .‬ځکه ‪:‬‬
‫‪[1]. [1] = [1] ∈ , [1]. [2] = [2] ∈ ,‬‬

‫)‪ H (i‬نظر "‪ ".‬دوه ګونې رابطه الجبرې جوړښت )ساختمان ( لرې‪.‬‬
‫‪[1]. [4] = [4] ∈ , [2]. [4] = [8] = [1] ∈ H ,‬‬

‫ ∈ ]‪[4]. [4] = [16] = [2‬‬
‫‪[1] ∈ H‬‬
‫]‪ [4‬او ]‪ [2‬معکوس ديوبل دي‬
‫)‪(ii‬‬
‫پس د ‪ 3.1‬قضيی له مخې ‪ H‬يوفرعې ګروپ په ¼‪ ℤ‬کې دی‪.‬‬

‫)‪(iii‬‬
‫∗‬
‫اوس غواړو د ¼∗‪ ℤ‬ټول کوسيت )‪ (cosets‬نظر ‪ H‬ته پيدا کړو ‪.‬‬
‫} ]‪[3]. H = [3] . { [1], [2], [4] } = { [3], [6], [12‬‬
‫} ]‪= { [3], [6], [5‬‬
‫} ]‪[5]. H = [5] . { [1], [2], [4] } = { [5], [10], [20‬‬
‫} ]‪= { [5], [3], [6‬‬
‫‪119‬‬
[6]. H = [6] . { [1], [2], [4] } = { [6], [12], [24] }

={[6], [5], [3] }
U:= [3]. H = [5]. H = [6]. H

:‫په نتيجه کې‬
ind(H) =2 , ¼∗ ∕H = {H ,U}
ord(H) . ind (H) ⇒ 6 =3 . ind(H)

‫ قضيه تطبيق کړو‬Lagrange ‫که د‬
|¼∗ |=
⇒ ind (H) = = 2
¤
N
‫ يعنې‬. ‫ مرتبه څوده‬6Î ‫ او‬4Î ، 3Î ‫( ګروپ کې د‬Z7* , . ) ‫ په‬: 3.20 ‫تمرين‬

‫ پيدا کړۍ‬ord(6Î) ‫ او‬ord( 4Î) ، ord( 3Î)
‫ باندي‬ℤ- ‫( پر‬binary operation ) ‫ که داالندې دوه ګونې رابطه‬:3.22 ‫قضيه‬
∙ ∶ ℤ. ℤ. ⟶ ℤ.
: ‫تعريف شې‬
(& + .ℤ, ' + .ℤ) ⟼ (& + .ℤ). (' + .ℤ) ≔ &' + .ℤ

‫ په دي شرط چې‬،‫ وليکو‬Ð&. 'Î = &. ÎÎÎÎÎ
' ‫په مختصرډول کوالې شوھغه‬
Î
: ‫ ' ≔ ' وضع شي بيا‬+ .ℤ ‫& او‬Î ≔ & + .ℤ
. ‫ دی‬semigroup ‫( يو‬ℤ. , . ) ( a )
‫ يولمړنۍ ) اوليه ( عدد وي‬n ‫ په دې شرط چې‬،‫ ( يو ګروپ دی‬ℤ∗. , . ) ( b )
( i ) &Î = & ÎÎÎ ∧ 'Î = 'Ð ⇒ ÎÎÎÎÎÎ ÎÎÎ

& ' = &' (&Î, 'Î, &
ÎÎÎ , 'Ð ∈ ℤ. )
: ‫ بايد ثبوت شۍ‬: ‫ثبوت‬
( ii ) ∀&Î, 'Î ∈ ℤ. ⇒ ÎÎÎ

&' ∈ ℤ.
( iii ) &£W&WWF P ‫ اتحادی‬Q
Î ÎÎÎ
aÎ = aÐ ∧ b = b ⇒ a + nℤ = a + nℤ ∧ b + nℤ = b + nℤ
:‫ ( ثبوت‬i )
⇒ a − a ∈ nℤ ∧ b − b ∈ nℤ [ ‫ ليما له مخې‬3.12 ]
⇒ a − a│n ∧ b − b│n
⇒ ∃r, s ∈ ℤ ; a1 − a = nr ∧ b1 − b = ns
⇒ a1 = a + nr ∧ b1 = b + ns
⇒ a1 b1 = (a + nr)(b + ns)
= &' + .(' + & + .)
⇒ ÎÎÎÎÎÎ ÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎ
& ' = &' + .(' + & + .) = &' ÎÎÎ + 0Î = &'
ÎÎÎ
120
‫‪Î‬‬
‫‪&Î = & + .ℤ , ' = ' + .ℤ ∈ ℤ -‬‬
‫) ‪ ( ii‬ثبوت ‪:‬‬
‫}‪⇒ &, ' ∈ {0,1,2, … , . − 1‬‬

‫‪ÎÎÎ‬‬
‫لمړی حالت ‪ :‬که ‪ a.b < n‬وې‪ .‬په دې صورت واضح ده چې ‪&' ∈ ℤ.‬‬
‫دويم حالت ‪:‬که ‪ &. ' ≥ .‬وې‪ .‬په دې صورت‪:‬‬
‫;‪&' ≥ . ⇒ ∃>, ∈ ℕ‬‬
‫]¬‪&' = .> + 0 ≤ < . [WWW£. &R£Wℎ‬‬
‫‪⇒ ÎÎÎ‬‬ ‫‪ÎÎÎÎÎÎÎÎÎ‬‬
‫>‪&' = .‬‬ ‫̅ = ̅ ‪ÎÎÎÎ + ̅ = 0Î +‬‬
‫>‪+ = .‬‬
‫‪⇒ ÎÎÎ‬‬
‫‪&' ∈ ℤ.‬‬ ‫]‪[0 ≤ ≤ .‬‬
‫‪&Î, 'Î, ̅ ∈ ℤ.‬‬

‫)‪ (iii‬ثبوت‪:‬‬
‫' ‪&Î. P'Î. ̅Q = &Î.‬‬ ‫‪ÎÎÎÎÎÎÎ‬‬

‫‪ÎÎÎ = &.‬‬ ‫̅ ‪ÎÎÎ. ̅ = P&Î. 'ÎQ.‬‬
‫'& = ‪'.‬‬
‫‪Ð, 2.‬‬
‫‪ℤ∗- = { 1‬‬ ‫‪Ð3‬‬ ‫‪Ð, … , .‬‬
‫‪ÎÎÎÎÎÎÎÎ‬‬
‫)‪− 1‬‬
‫)‪ (b‬ثبوت ‪ :‬مونږ فرضووچې ‪ n‬يو اوليه عدد دی ‪.‬‬
‫‪&Î ∈ ℤ.‬‬
‫∗‬
‫}‪⇒ & ∈ {1,2, … , . − 1‬‬

‫] ځکه ‪ .‬عدد اوليه[ ‪⇒ gcd(&, .) = 1‬‬
‫] ¬‪⇒ ∃, ∈ ℤ; & + . = 1 [ áRW&. &R£Wℎ‬‬
‫& = ‪⇒ 1Î‬‬ ‫‪ÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎ‬‬
‫& = ‪+ .‬‬ ‫‪ÎÎÎ = ̅ . &Î + 0Î. ̅ = ̅ . &Î‬‬
‫‪ÎÎÎ + .‬‬
‫ليدل کيږې چې ̅ معکوس د ‪ &Î‬دی ‪.‬‬
‫په نتيجه کې ) ‪ (ℤ∗. , .‬يو ګروپي جوړښت )ساختمان( لري که چيرې ‪ n‬يو اوليه‬
‫عدد وې‪ .‬د ‪ ℤ∗-‬عينيت عنصر ‪ 1Î = 1 + .ℤ‬دی ‪.‬‬
‫مثال ‪ (ℤ∗4 , . ) :‬په نظر کې نيسو‪ .‬څرنکه چې ‪ 4‬يو اوليه عدد نه دی ‪ ،‬پس بايد د‬
‫‪ 3.21‬قضيې له مخې ) ‪ (ℤ∗4 , .‬ګروپ نه وی‪ .‬څرنګه چې ‪ 2Î. 2Î = 0Î‬او ‪ 0Î‬په‬
‫) ‪ (ℤ∗4 , .‬کې شامل نه دی اوله بلې خوا ‪ 2Î‬معکوس نه لري‪.‬‬
‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪3Î‬‬

‫‪1Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪3Î‬‬
‫‪.‬‬
‫‪2Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪2Î‬‬

‫‪3Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪1Î‬‬
‫مثال‪ :‬غواړو ‪ ((2Î . 6Î)3) )-1‬د ) ‪ ( ℤQ , .‬په ګروپ کی پيدا کړو‬

‫∗‬
‫حل‪:‬‬
‫‪121‬‬
‫‪ÎÎÎÎ)3 )-1 = ((7Î + 5Î)3) )-1 = ((0Î + 5Î)3) )-1‬‬

‫‪((2Î . 6Î)3 )-1 = ((12‬‬
‫‪= (( 5Î)3 )-1 = (25‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ. 5Î) )-1 = ((3Î. 7Î + 4). 5Î )-1‬‬
‫‪= ((0Î + 4Î ). 5Î )-1‬‬
‫‪=(4Î. 5Î))-1 = ( 20‬‬
‫‪ÎÎÎÎ)-1 = (6Î)-1 = 6Î‬‬
‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬‫‪ÎÎ‬‬‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬

‫‪((2 . 6) ) ) = (12) = (5) = (5) . (5) . (5) = 3 . 3 . 3‬‬ ‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬
‫اويا‬
‫‪ÎÎÎÎ = 21‬‬
‫‪= 27‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ + 6Î = 0Î + 6Î = 6Î‬‬
‫‪3 -1‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬
‫د ‪ 6Î‬او ‪ 5Î‬معکوس په الندي شکل الس ته راغلی دی ‪:‬‬

‫‪6Ð . 6Î = 36‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ = 5Î . 7Î + 1Î = 0Î + 1Î = 1Î ⟹ (6Î)-1 = 6Î‬‬
‫‪5Ð . 3Î = 15‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ = 2Î . 7Î + 1Î = 0Î + 1Î = 1Î ⟹ (5Î)-1 = 3Î‬‬
‫تمرين ‪:3.21‬‬
‫)‪ (ℤ11 , +‬او )‪(ℤ∗6 , . ) , (ℤ∗11 , . ) , (ℤ4 , +‬‬

‫) ‪ ( a‬کوم يو د الندې سيتوڅخه ګروپی جوړښت )ساختمان( نه لرې‬
‫) ‪ ((2Î . 6Î) )-2، ((4Î . 6Î)2) )-1 ( b‬او ‪ ((2Î . 8Î)2) )-2‬په ) ‪( ℤ , .‬‬
‫∗‬
‫ګروپ کی پيدا کړی‬

‫قضيه ‪ : ( Cayley theorem) 3.23‬ھرګروپ دھغه متناظرګروپ‬
‫يعنی‪ :‬که )‪ (G ,.‬يو ګروپ او ) ∘ ‪ ( S(G),‬دھغه متناظرګروپ وي‪ ،‬بيا يو‬

‫)‪ (symmetric group‬ديو فرعی ګروپ ايزومورف ) ‪ ( G-Isom‬دی‪.‬‬
‫يعنی‪ ≅ H :‬‬
‫فرعی ګروپ ‪ H‬په )‪ S(G‬کي موجود دی‪ ،‬چه د ‪ G‬سره ايزومورف دی‪.‬‬
‫ثبوت‪ (G ,.) :‬يوګروپ او ‪ e‬دعينيت عنصر دی ‪ .‬مونږد ∈ ‪ a‬لپاره د ‪ñÒ‬‬
‫ ⟶ ∶ ‪ñÒ‬‬
‫الندي تابع په نظرکي نيسو‪:‬‬
‫ ‪x ⟼ &.‬‬
‫‪ S‬يو ‪bijective‬‬
‫ ∈ ‪x, y‬‬
‫څکه‪:‬‬
‫‪ñÒ () = ñÒ (F) ⇒ &. = &. F ⇒ &d . &. = &d . &. F‬‬
‫‪⇒ . = . F ⇒ = F ⇒ ñÒ W.W‬‬
‫∈‪y‬‬
‫‪ñÒ () = ñÒ (&d . F) = &. &d . F = . F = F ⇒ ñÒ W‬‬

‫‪x := a-1.y‬‬
‫} ‪() ≔ {~: → | ~ 'WW‬‬

‫مونږ پر‪ G‬سيت دټولو پرموتيشن په )‪ S(G‬ښيو‪ .‬يعنی‪:‬‬
‫‪122‬‬
‫مونږپوھيږوچه )‪ S(G‬د تابعو ترکيب له مخي يو ګروپ دی او عينيت عنصر يي‬
‫)∘‪T ∶ (, . ) ⟶ ( S(),‬‬

‫د ‪ id‬تابع ده‪ .‬اوس داالندي تابع په نظرکي نيسو‪:‬‬
‫‪a ⟼ ñÒ‬‬
‫څرنګه چه ‪ ñÒ‬بايجکتيف دی‪ ،‬پس تعريف د ‪ F‬ھم درست دی‪.‬‬
‫د ∈ ‪ , ℎ‬لپاره بايد ثبوت شي چه‪:‬‬

‫‪ F‬يو ‪: G-Hom‬‬
‫)‪T(. ℎ) = T() ∘ T(ℎ‬‬

‫‪T(ℎ) = ñUV‬‬
‫)(‪ñUV () = (ℎ). = . ñV () = ñU PñV ()Q = PñU ∘ ñV Q‬‬
‫¬‪⇒ T(. ℎ) = T() ∘ T(ℎ) ⇒ T W − £‬‬
‫‪T() = T(ℎ) ⇒ ñU = ñV ⇒ ñU () = ñV(¾) ,‬‬ ‫∈ ∀‬
‫ ‪⇒ . = ℎ. , ∀ ∈ ⇒ . . d = ℎ. . d ⇒ . = ℎ.‬‬
‫‪⇒ = ℎ ⇒ T W.W‬‬
‫)( ⊆ )(‪ ≔ T‬‬

‫مونږ ‪) image‬تصوير( د ‪ G‬نظر ‪ F‬ته په ‪ H‬سره ښيو‪ .‬يعنی‪:‬‬
‫نظر ‪ 2.4‬قضيه ته ‪ H‬يو فرعی ګروپ د )‪ S(G‬او ‪ T ∶ ⟶ H‬يو‬

‫‪ G-Isom‬دی‪ .‬په نتيجه کي ‪ G‬ګروپ د )‪ S(G‬يو فرعی ګروپ سره ‪G-Isom‬‬
‫مثال‪ 1.3 ) :‬مثال کي ( يوه دوه ګوني رابطه " ∗„ پر }‪ V={1,2,3,4‬سيت بانه‬
‫دی‪.‬‬
‫دي په کيلي جدول کي په الندي ډول تعريف شويده‪:‬‬
‫∗‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2∗2=3∗3=4∗4=1‬‬
‫په جدول کي ليدل کيږي چه عينيت عنصريي ‪ 1‬دی‪ .‬څرنګه چه‪:‬‬
‫پس دھرعنصر معکوس په خپله دی‪.‬‬
‫‪123‬‬
‫)∗‪ (V,‬دپورتني جدول له مخي يو ګروپ دی او د ‪ Klein four-group‬په نوم‬

‫عنصر يي د ‪ id‬ده‪ .‬چھڅرنګه ‪ |:| = 4‬دی‪ ،‬پس‪:‬‬

‫مونږدھغه متناظر ګروپ ) ‪ ( symmetric group‬په )‪ S(V‬ښيو‪،‬چه عينيت‬
‫‪|(:)| = 4i = 1.2.3.4 = 24‬‬

‫يعنی )‪ S(V‬ګروب ‪ 24‬عناصرلري‪ .‬د ‪ & = 1,2,3,4‬لپاره الندي تابع په‬
‫‪ñÒ ∶ : ⟶ :‬‬
‫نظرکي نيسو‬
‫∗& ⟼‪x‬‬
‫}‪ñ (:) = {1 ∗ 1, 1 ∗ 2, 1 ∗ 3 , 1 ∗ 4} = {1,2,3,4‬‬
‫}‪ñ (:) = {2 ∗ 1, 2 ∗ 2, 2 ∗ 3 , 2 ∗ 4} = {2,1,4,3‬‬
‫}‪ñ (:) = {3 ∗ 1, 3 ∗ 2, 3 ∗ 3 , 3 ∗ 4} = {3,4,1,2‬‬
‫}‪ñT (:) = {4 ∗ 1, 4 ∗ 2, 4 ∗ 3 , 4 ∗ 4} = {4,3,2,1‬‬
‫)∘‪T ∶ (:,∗) ⟶ ( S(:),‬‬

‫اوس الندي تابع په نظرنيسو‪:‬‬
‫‪a ⟼ ñÒ‬‬
‫} )‪T(:) = {ñ (:), ñ (:), ñ (:), ñT (:‬‬ ‫‪∧ |T(:)| = 4‬‬
‫)‪ F(V‬يو فرعی ګروپ د )∘‪ ( S(:),‬دی او )‪ ñ (:‬يي دعينيت عنصردی‪.‬‬
‫)‪(ñ ∘ ñ )(:) = (ñ ∘ ñ )(:) = (ñT ∘ ñT )(:) = ñ (:‬‬
‫پس دھر عنصر معکوس په خپله دی‪.‬‬
‫د کيلی قضيه له مخي ‪ V‬او )‪ F(V‬بوبل سره ايزومورف دي‪ .‬يعنی‪: ≅ F(V) :‬‬
‫مثال‪ :‬د ) ‪(ℤ , +‬ګروپ کيلی جدول الندي شکل لري‪:‬‬
‫‪0Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬

‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬
‫‪+‬‬
‫‪1Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪0Î‬‬

‫‪2Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪1Î‬‬
‫مونږ دھغه متناظر ګروپ ) ‪ ( symmetric group‬په ) ‪ S(ℤ‬ښيو‪،‬چه عينيت‬

‫عنصرد ‪ id‬ده‪ .‬څرنګه چه ‪ |ℤ | = 3‬دی‪ ،‬پس‪:‬‬
‫‪124‬‬
‫‪|(ℤ )| = 3i = 1.2.3 = 6‬‬

‫يعنی د )‪ S(V‬ګروب ‪ 6‬عناصر لري‪ .‬د ‪ & = 0Î, 1Î, 2Î‬لپاره الندي تابع په‬
‫‪ñÒ ∶ ℤ ⟶ ℤ‬‬
‫نظرکي نيسو‪:‬‬
‫‪x⟼ &+‬‬
‫}‪ñ4Ð (ℤ ) = {0Î + 0Î, 0Î + 1Î, 0Î + 2Î } = {0Î, 1Î, 2Î‬‬
‫}‪ñÐ (ℤ ) = {1Î + 0Î, 1Î + 1Î, 1Î + 2Î } = {1Î, 2Î, 0Î‬‬
‫}‪ñÐ (ℤ ) = {2Î + 0Î, 2Î + 1Î, 2Î + 2Î } = {2Î, 0Î, 1Î‬‬
‫)∘‪T ∶ (ℤ , +) ⟶ ( S(ℤ ),‬‬

‫اوس داالندي تابع په نظرکي نيسو‪:‬‬
‫‪a ⟼ ñÒ‬‬
‫‪T(ℤ ) = (ñ4Ð (ℤ ), ñÐ (ℤ ), ñÐ (ℤ ) } ∧ |T(ℤ3 )| = 3‬‬
‫) ‪ F(ℤ‬يوفرعی ګروپ د )∘‪ ( S(ℤ ),‬او ) ‪ ñ4Ð (ℤ‬يي عينيت عنصردی‪.‬‬

‫) ‪ ñÐ (ℤ‬معکوس د ) ‪ ñÐ (ℤ‬دی ‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫} ‪(ñÐ ∘ ñÐ )(ℤ ) = ñÐ {2Î, 0Î, 1Î} = {1Î + 2Î, 1Î + 0Î, 1Î + 1Î‬‬
‫) ‪= { 0Î, 1Î, 2Î} = ñ4Ð (ℤ‬‬
‫د کيلی قضيي له مخي ‪ ℤ‬او ) ‪ F(ℤ‬يوبل سره ايزومورف دي‪.‬‬

‫يعنی‪ℤ ≅ F(ℤ ) :‬‬
‫‪125‬‬
‫څلورم فصل‬
Direct product of groups
‫( دھغوي‬i = 1,2, … , n) Y ϵG Ö ‫( ګروپونه دي چې‬Gi, . ) : 4.1 ‫تعريف‬
G:=G x G x . . … x G-
‫ سيت په الندې ډول تعريف شي‬G ‫ که د‬. ‫عينيت عناصردي‬
= { (a1,a2,...,an) | aY ∈ GY (i = 1,2,3, … , n) }
‫ په نوم‬cartesian product ‫( دګروپونو د‬i= 1,2,3, . . . ,n ) GY ‫ د‬G
. : GxG→
:‫( ته ګروپ دی‬Binary operation ) ‫ياديږي اونظرالندې دوه ګوني رابطي‬
(a,b) ⟼ & . '

a = (a , a , a ,. . . , ay )
b = (b , b , b ,. . . , by )
a . b = (a . b , a . b , … , ay . by )
a = (a , a , a ,. . . , ay ) , b = (b , b , b ,. . . , by ),
: (associativity) ‫اتحادی خاصيت‬
c = (c , c , c ,. . . , cy )
(a . b). c
= [ (a , a ,. . . , ay ). (b , b ,. . . , by )]. (c , c ,. . . , cy )
= (a . b , a . b , . . . , ay . by ). (c , c ,. . . , cy )
= (a b c , a b c , . . . , ay by cy )
= (a , a , . . . , ay ). [ (b , b , . . . , by ) . (c , c , . . . , cy )]
= a . (b. c)
e = (e , e , e ,. . . , ey ) :(identity) ‫عينيت عنصر‬
a =(& , & , … , &y ) ‫ معکوس‬a = (a , a , . . . , ay ) ‫د‬

: (inverse)‫معکوس‬
d d d d
a . a = (a , a , . . . , ay ). (a , a , … , ay )
: ‫ ځکه‬.‫دی‬
d d d d
= (a . ad , a . ad

, . . . , ay . ay )
d
= (e , e , … , ey ) = e
.‫ ګروپ په نوم ياديږي‬External direct product ‫( د‬G,.)
(G , .) ‫ او‬G , .) ‫ پوھيږوچې‬. G = G = { 1 , −1} : 4.1 ‫مثال‬

.‫ دھغه عينيت عنصردی‬1 ‫نظر ضرب ته ګروپې جوړښت )ساختمان( لري چې‬
126
‫}‪G = G x G = { 1, −1}x { 1 , −1‬‬

‫})‪= {(1,1) , (1, −1) , (−1,1 ) , (−1, −1‬‬
‫د )‪ (G,.‬ګروپ کيلی جدول ) ‪ ( cayley table‬په الندې ډول دی ‪.‬‬
‫)‪ (G,.‬ګروپ يو ‪ (ext – dir – prod) external direct product‬د ‪ G1‬او‬

‫‪ G2‬دي چې دھغه عينيت عنصر )‪ e = ( 1,1‬او ‪ ordG = 4‬دی ‪.‬‬
‫په عمومې ډول که مونږ ‪ B , A‬او ‪ C‬دري ګروپونه ولرو چې ‪, ord A= 3‬‬
‫‪ ordB=5‬او ‪ ordC=6‬وې‪ .‬که ‪ G = AxBxC‬وې په دې صورت‬
‫مثال‪ :‬دلته مونږ د )‪ (ℝ, +‬او) ‪ (ℝ∗ ,.‬ګروپونه په نظرکې نيسو‪ .‬که‬
‫‪ ordG = 3.5.6 = 90‬کيږې‪ .‬يعنې د ‪ G‬د عناصروشمير ‪ 90‬دی ‪.‬‬
‫‪ G: = ℝ∗ x ℝ‬وې‪ ،‬بيا ‪ G‬نظرالندې دوه ګوني رابطي له مخې يو‬

‫)‪ (ext – dir – prod‬ګروپ د ‪ ℝ‬او ∗‪ ℝ‬دی چې عينيت عنصريي )‪ (1,0‬دی‪.‬‬
‫‪∗:GxG ⟶ G‬‬
‫‪(a,b ) ⟼ a∗b‬‬
‫) ‪a∗b = (a1,a2) ∗ (b1, b2) = (a1 . b1, a2+ b2‬‬

‫د ‪ a = (a1,a2) , b = (b1, b2)ϵ G‬حاصل په الندې ډول دی‪:‬‬
‫) ‪a-1 = ( , - a2 ) , b-1 = ( , - b2‬‬

‫‬ ‫‬
‫¯‪Ò‬‬ ‫¯‬
‫)‪a∗b = (3, 5) ∗ (2, 4) = (3.2, 5+4) = (6,9‬‬

‫د مثال په ډول )‪b = (2,4), a = (3,5‬‬
‫) ‪a-1= ( , -5 ) , b-1= ( , -4‬‬

‫
‬ ‫
‬
‫‪N‬‬ ‫‪¥‬‬
‫ځکه‪:‬‬
‫)‪& ∗ a-1 = (3,5) ∗ ( , -5 )= (3. ,5 -5 )=(1,0‬‬
‫
‬ ‫
‬
‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬
‫)‪' ∗ b-1 = (2,4) ∗ ( , -4 )= (2. ,4 -4 )=(1,0‬‬
‫
‬ ‫
‬
‫‪¥‬‬ ‫‪¥‬‬
‫تمرين ‪: 4.1‬‬
‫)‪(2,2‬‬ ‫)‪(4‬‬
‫‪ A‬و ‪ D4‬ګروپونه په نظرکې نيسو‪ .‬که‬ ‫) ‪ ( 1‬مونږ د ‪, A‬‬
‫)‪ G:= D4 x A(2,2) x A(4‬وې‬
‫) ‪ ( a‬د ‪ G‬عينيت عنصر )‪ (identity‬کوم دی‬
‫‪127‬‬
‫) ‪ G ( c‬د عناصرو شميرڅو دي‪ .‬يعنې || = ‪ ordG‬پيدا کړۍ‬

‫) ‪ ( b‬په ‪ G‬کې د )‪ (c,b4,a3‬معکوس )‪ (inverse‬پيدا کړۍ‬
‫) ‪ ( d‬په ‪ G‬کې څلورھغه عنصره پيدا کړۍ چې معکوس يې په خپله وې‬

‫) ‪ ( 2‬مونږپوھيږو چې )‪ ( ·N , +‬يو ګروپ دی ‪ .‬که ‪ G:= ·N x ·N‬وې‬
‫) ‪ ( b‬په ‪ G‬کې د )‪ (1Î, 2Î‬معکوس )‪ (inverse‬پيدا کړۍ‬


‫) ‪ ( d‬د )‪ ( G,.‬ګروپ په ‪ Cayley‬جدول کې وښيۍ‬
‫) ‪ ( 3‬مونږ د )‪ ( ·
, +‬او ) ‪ ( ·
, .‬ګروپونه لرو‪.‬‬
‫∗‬
‫· ‪G:= · x‬‬

‫∗‬
‫‪Î‬‬
‫‪̅ = (5, 6Î) , FÎ = (4Î, 9Î) ∈ G‬‬
‫)‪(b‬‬
‫‪ ̅ . FÎ‬پيداکړۍ‬
‫تمرين ‪: 4. 2‬‬
‫‪G = {1, −1 ⊆ ℝ , G = {1, −1, i, −i} ⊆ ℂ , G = G1 X G2‬‬
‫"‪ ".‬ده ‪ .‬د ) ∗ ‪ (G,‬ګروپ ‪ ext- dir – prod‬دھغوې دی‪ .‬د ) ∗ ‪ (G,‬کيلی‬
‫پوھيږوچې ) ‪ G1, .‬او ) ‪ (G1, .‬ګروپونه دي‪ .‬البته دوه ګونې رابطه دلته ضرب‬
‫تمرين ‪ : 4.3‬پوھيږوچې )‪ ( ·¥ , +‬يو ګروپ دی‪ .‬که ‪ G:= ·¥ x ·¥‬وې‪،‬‬

‫) ‪ ( Cayley‬جدول څه ډول دی ‪.‬‬
‫ليما ‪ (G ,. ) :4.1‬يو ګروپ چې ∈‪ e‬يي عينيت عنصراو ‪ H , H‬د‬

‫بيا په ‪ Cayley‬جدول کې وښيې چې ) ‪ (G, .‬يو ګروپ دی‪.‬‬
‫}‪( I ) H ∩ H = {e‬‬
‫الندې خواصوسره د ھغه فرعی ګروپونه دي‪.‬‬
‫‪( ii ) H . H = G‬‬
‫‪( iii ) x .y = y .x‬‬ ‫) ∈‪( ∀ x∈ ⋀ ∀ y‬‬
‫‪φ: H x H ⟶ G‬‬
‫بيا داالندې تابع ‪ G- isom‬ده ‪:‬‬
‫‪(x , y ) ⟼ x . y‬‬
‫‪128‬‬
H X − YZ[:
x = (x , x ) , y = (y , y ) ∈ H x H
φ(x. y) = φP(x , x ). (y , y )Q = φ (x . y , x . y )
= x y . x y
φ(x) = φ (x , x ) = x . x ∧ φ(y) = φ(y , y ) = y . y
φ(x). φ (y) = x x . y y
= x y . x y
= φ(x. y)
[ ‫( له مخې‬iii ) ‫] د‬
⇒ φ G − Hom
H \]JÎ_àbI ∶
g ∈ G ⇒ ∃h ∈ H ⋀ h ∈ H ;
g = h . h [ H . H = G ‫] ځکه‬
⇒ φ(h , h ) = h . h = g
⇒ φ surjective
H a§Î_àbI ∶
(x , y) ∈ ker φ ⇒ φ (x, y) = e = x . y ⇒ x = y d
⇒ x ∈ H ⋀ y d ∈ H y d , y ∈ H ‫ځکه‬
⇒ x,y-1∈ H ∩ H
⇒ x = e ⋀ y d = e H ∩ H = e ‫ ځکه‬
⇒ (x, y) = (e, e)
⇒ φ injective [ ‫ قضيې له مخې‬2.3 ‫] د‬
e ∈ B ‫ او‬e ∈ A ‫ دوه دورانی ګروپونه لرو چې‬B ‫ او‬A ‫ مونږ د‬: 4.2 ‫مثال‬
. ‫ دی‬G- isom ‫ يو‬φ ‫په نتيجه کې ثبوت شوچې‬
< & > = + = {e , a } ⋀ a = e

. ‫دھغوې عينيت عناصردي‬

< ' >= B = {e , b , b } ⋀ b = e

≔ +|
= {( , ), ( , ' ), ( , ' ), (& , e ). (a, b), (a , b )
∙ ∶ ⟶
‫ دی‬B ‫ او‬A ‫ ګروپ د‬ext-dir – prod ‫ نظرالندې دوه ګونې رابطي ته يو‬G
(x,y) ⟼ x.y
‫ لپاره‬y = (y1,y2) , x = (x1,x2) ‫دلته د‬
x.y = ((x1,x2) . (y1,y2) = (x1. y1, x2.y2)
129
‫) ‪ e=(e , e‬ده‪# $‬او ) ‪'() (x d , y d‬س د )‪(x,y‬‬

‫د ‪ .‬د)‪+‬ل ډول غواړو معکوس ) ‪ (a,b‬پيداکړو‬
‫‪a. a = a = e ⇒ ad = a‬‬
‫‪b . ' = b = e ⇒ (b )d . b . b = (b )d . e‬‬
‫‪⇒ e . b = b = (b )d‬‬
‫ليدل کيږې چې ‪ ad‬معکوس د ‪ a‬او ‪ b‬معکوس د ' دی ‪.‬‬
‫}) ‪A´: = {(, e )│ ∈ A} ={(e , e ), (&, e‬‬
‫}) ‪B´ ∶= C(e , )│ ∈ BE = {(e , e ), (e , '), (e , b‬‬
‫په آسانی ښودل کيدې شې چې ´‪ A‬او´‪ B‬فرعی ګروپونه په ‪ G‬کې دي ‪ .‬اوس‬

‫´‪ A‬او ´‪ B‬نورمال فرعی ګروپونه په ‪ G‬کې دي ‪.‬‬
‫غواړو ثبوت کړو چې ´‪ A‬او ´‪ B‬نورمال دي‪.‬‬
‫´‪∀ x =(x , x ) ∈ G; x B´ x ⊆ B‬‬

‫د ‪ 3.6‬ليما له مخې بايد ثبوت شۍ ‪:‬‬
‫‪d‬‬
‫‪y = (y , y ) ∈ x. B´x d‬‬

‫‪⇒ ∃b´ = (b , b ) ∈ B´ ; y = x b´x d‬‬
‫) ‪= (x , x ). (b , b ). (xd , xd‬‬
‫´‪b´ = ( b , b ) ∈ B‬‬
‫] تعريف له مخې [ ´‪⇒ b = e ∈ A ⋀ b ∈ B‬‬
‫) ‪y = (y , y ) = x b´x−1 = (x b xd , x b xd‬‬
‫) ‪= (x e xd , x b xd‬‬
‫) ‪= (e , x b xd‬‬
‫‪X , b ∈ B ⇒ x . b ∈ B‬‬
‫له بلې خوا‬
‫] ځکه ‪ B‬يو فرعی ګروپ دی[ | ∈ ‪⇒ x . b . xd‬‬

‫‪⇒ y = (e , x b xd ) ∈ B´ ⇒ B´ .£¬&R‬‬
‫په ھمدې ډول کوالی ثبوت کړوچې ´‪ A‬ھم نورمال په ‪ G‬کې دی ‪.‬‬
‫تعريف ‪ (G , . ) : 4.2‬يو ګروپ او ‪ e∈ G‬عينيت )‪ (identity‬عنصر دی ‪.‬‬
‫‪ 8y ,. . . , 8 , 8‬نورمال فرعی ګروپونه په ‪ G‬کې دالندي خواصوسره دي‬
‫‪( i ) G = N . N . . . . . Ny‬‬
‫})‪= {(a . . . . . ay )│aÖ ∈ NÖ (i = 1,2, … , n‬‬
‫) ‪( ii ) 8À ∩ (8 . 8 . . . . . 8Àd . 8Àc . . . 8y‬‬
‫)‪= {e} (k = 1,2,3, … , n‬‬
‫‪ G‬ګروپ ته ‪ ( ent-dir-prod ) internal direct product‬د ‪8Y‬‬
‫‪130‬‬
‫) ‪ (i= 1 ,2 ,3 , . . . , n‬ويل کيږې‬

‫که ‪ G‬يو ‪ ent- dir – prod‬د ‪ (i= 1 ,2 ,3 , . . . , n ) 8Y‬وې‪ .‬بيا ھغه په‬
‫‪G = N ⊗ N ⊗ … .⊗ Ny‬‬
‫ال ندې شکل ليکل کيږې‬
‫مثال ‪ : 4.3‬د )⨀ ‪ (+(,) ,‬ګروپ کې الندې فرعي ګروپونه لرې ‪:‬‬
‫} ‪ = {b , b } , = {b , b‬‬
‫څرنګه چې )‪ A(2,2‬يو تبديلی ګروپ دی‪ .‬پس >‪ <b2‬او >‪ <b3‬نورمال دي‬
‫} ‪ . = {b , b }. {b , b‬‬

‫= } ‪= {b , b , b , bT‬‬
‫‪+‬‬‫)‪(,‬‬
‫} ‪ ∩ = {b , b } ∩ {b , b } = {b‬‬
‫په نتيجه کې )‪ +(,‬يو ‪ ent- dir –prod‬د > ‪ < b‬او > ‪ < b‬دی ‪.‬‬
‫يعنې > ‪+(,) = ⊗< b‬‬
‫مثال ‪ : 4.4‬په )‪ (·¹ , +‬ګروپ کې الندې فرعی ګروپونه لرو ‪:‬‬
‫}‪<2 > = {0 , 2Î , 4Î } , < 3Î > = {0Î, 3Î‬‬
‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬
‫څرنګه چې ‪ ·¹‬تبديلی ) ‪ (commutative‬ګروپ دی‪ .‬پس > ‪ <2Î‬او‬
‫> ‪ < 3Î‬نورمال دي‬
‫‪<2Î > + < 3Î > = {0Î , 2Î , 4Î } + {0Î, 3Î} = C0Î, 2Î, 4Î, 3Î, 5Î, 1ÎE = ·¹‬‬
‫}‪<2Î > ∩ < 3Î > = {0Î‬‬
‫پس > ‪ ·¹ =< 2Î > ⊗ < 3Î‬دی‪ .‬يعنې ‪ ·¹‬يو ‪ ent-dir-prod‬د > ‪ <2Î‬او‬
‫> ‪ < 3Î‬دی ‪.‬‬
‫مثال ‪ (·» , . ) : 4.5‬ګروپ کيدی نشې ‪ .‬ځکه ‪ 8‬يولمړنۍ ) اوليه ( عدد نه دی‪ .‬د‬
‫∗‬
‫‪Î4 ∈ ·∗» , 4Î. 4Î = 16‬‬ ‫»∗· ∉ ‪ÎÎÎÎ = 0Î‬‬

‫مثال په ډول‬
‫مونږ د ) ‪ (·∗» , .‬ټول معکوس لرونکې ) پذير( عناصر په ¾»· سره ښيو ‪:‬‬
‫}‪·»¾ = {1Î, 3Î, 5Î, 7Î‬‬
‫) ‪ (·»¾ , .‬يو ګروپ دی اود ھغه کيلی جدول الندي شکل لري‪:‬‬
‫‪131‬‬
‫‪1Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪5Î‬‬ ‫‪7Î‬‬

‫‪1Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪5Î‬‬ ‫‪7Î‬‬
‫‪.‬‬
‫‪3Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪7Î‬‬ ‫‪5Î‬‬

‫‪5Î‬‬ ‫‪5Î‬‬ ‫‪7Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪3Î‬‬
‫‪7Î‬‬ ‫‪7Î‬‬ ‫‪5Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪1Î‬‬
‫> ‪ < 3Î‬او > ‪ < 5Î‬د ) ‪ (·»¾ , .‬فرعی ګروپونه دي ‪.‬اوس به وښيوچې ¾»· يو‬
‫‪ ent-dir-prod‬د > ‪ < 3Î‬او > ‪ < 5Î‬دی‬
‫}‪< 3Î > = {1Î , 3Î} , <5Î > = {1Î, 5Î‬‬

‫»· = > ‪< 3Î > . < 5Î > = { 1Î, 3Î}. C1Î, 5ÎE = {1Î, 3Î, 5Î, 7Î‬‬
‫‪< 3Î > ∩ < 5Î >= 1Î‬‬
‫په نتيجه کې > ‪ ·»¾ =< 3Î > ⨂ < 5Î‬دی‬
‫تمرين ‪ (·»¾ , . ) : 4.5‬ګروپ په نظر کې نيسو‪.‬ثبوت کړۍ چې‬
‫> ‪ ·»¾ = < 5Î > ⨂ < 7Î‬او > ‪ ·»¾ = < 3Î > ⊗< 7Î‬کيږي‬
‫‪ ·4‬ګروپ پيدا کړۍ‬ ‫‬
‫تمرين ‪ :4.6‬د ) ‪ (·¹ , .‬څخه ‪ ·¹‬اود ) ‪ (·4 , .‬د‬
‫تمرين ‪ : 4.7‬د ) ‪ ( Q,.‬ګروپ > ‪ < I‬او > ‪ < k‬فرعې ګروپونه لرې‬
‫) ‪ ( a‬پورتنې فرعی ګروپونه کوم عناصرلرې او د ھغوې مرتبه )‪(order‬‬
‫پيداکړۍ‬
‫) ‪ ( b‬ايا د ‪ Q‬ګروپ يو ‪ ent-dir-prod‬د > ‪ < I‬او > ‪< k‬‬
‫> ‪Q=< ê > ⨂ <ì‬‬

‫دی‪ .‬يعنې‬
‫ليما ‪ :4.2‬مونږ ‪ , , … . , -‬طبعی اعداد چه خالف دصفراوپريوبل باندي‬

‫قابل د تقسم نه دي‪ ،‬لرو‪ .‬يعنی‪:‬‬
‫) ≠ ‪gcdP Y, * Q = 1 (W, = 1,2, … , . ∧ W‬‬
‫بيا د ھر ‪ k ∈ ℕ‬لپاره الندي تابع يو ‪ ) R-Isom‬رينګ ايزومورف( ده‪:‬‬
‫‪e: ℤ5¯ .5Õ ….5f‬‬ ‫‪⟶ ℤ5¯ x ℤ5Õ x … . x ℤ5f‬‬
‫)‪ + . … - ℤ ⟼ ( + ℤ, + ℤ, … . , + - ℤ‬‬
‫‪r ≔ . … -‬‬
‫‪g Z[h]`\Zi]:‬‬
‫‪132‬‬
‫‪ + ℤ , ¬ + ℤ ∈ ℤ5‬‬
‫] د ‪ 3.12‬ليما له مخی[ ‪ + ℤ = ¬ + ℤ ⟺ k − m ∈ ℤ‬‬
‫‪⟺ r | k − m ⟺ rÖ | k − m‬‬ ‫] ‪[ i = 1,2, … , n‬‬
‫‪⟺ + rÖ ℤ = ¬ + rÖ ℤ‬‬ ‫] ‪[ i = 1,2, … , n‬‬
‫)‪⟺ e ( + r ℤ ) = e (¬ + r ℤ‬‬
‫‪⟺ e W.W‬‬
‫‪g _j^h]`\Zi]:‬‬
‫‪Dℤ5 D = r = ∏yÖ | ℤ5k | = éℤ5¯ x ℤ5Õ x … . x ℤ5f é‬‬
‫څرنګه چه دومين )‪ (domain‬اوکودومين )‪ (codomain‬سيتونه متناھی او د‬

‫عناصرو شميريي سره مساوی دی‪ ،‬پس د ‪ 0.1‬قضيي له مخي د ‪ e‬تابع‬
‫سورجيکتيف ده ‪.‬‬
‫له بلي خوا ‪ e‬د تعريف له مخي يو ‪) R-Hom‬د قضيي ‪ 3.18‬د ثبوت په نظرکي‬
‫نيولو سره( ده ‪ .‬په نتيجه کي ‪ e‬يو‪ R-Isom‬دی‪.‬‬
‫‪ = 2 , = 3 , r = . = 2.3 = 6‬‬

‫‪e: ℤ¹‬‬ ‫‪⟶ ℤ x ℤ‬‬

‫)‪ + 6ℤ ⟼ ( + 2ℤ , + 3ℤ‬‬
‫‪ 4.2‬ليماله مخي د ‪ e‬تابع يو ‪ R-Isom‬ده‪ .‬مګربياھم غواړوھغه پدي مثال کي‬
‫‪ + 6ℤ , ¬ + 6ℤ ∈ ℤ¹‬‬
‫ثبوت کړو‬
‫) ‪eP( + 6ℤ) + (¬ + 6ℤ)Q = e( ( + ¬) + 6ℤ‬‬

‫) ‪= ( ( + ¬) + 2ℤ , ( + ¬) + 3ℤ‬‬
‫) )‪= ( ( + 2ℤ) + (¬ + 2ℤ), ( + 3ℤ) + (¬ + 3ℤ‬‬
‫) ‪= ( + 2ℤ , + 3ℤ ) + ( ¬ + 2ℤ , ¬ + 3ℤ‬‬
‫‪= eP( + 6ℤ) + e(¬ + 6ℤ)Q‬‬
‫‪eP( + 6ℤ). (¬ + 6ℤ)Q‬‬

‫) ‪= e( . ¬ + 6ℤ ) = ( km + 2ℤ , km + 3ℤ‬‬
‫) )‪= ( ( k + 2ℤ ) . (m + 2ℤ), ( k + 3ℤ ) . (m + 3ℤ‬‬
‫‪133‬‬
= ( ( k + 2ℤ ) . (k + 3ℤ), ( m + 2ℤ ) . (m + 3ℤ) )
= eP( + 6ℤ) . e(¬ + 6ℤ)Q
.‫ لپاره امتحان کوو‬3Î, 4Ð ϵℤ¹ ‫ د مثال په ډول د‬.‫ دی‬R-Hom ‫ يو‬e ‫په نتيجه کي‬
:‫ دعناصرومشخص کولولپاره مونږھغوی په الندي ډول ښيوو‬ℤ¹ ‫ او‬ℤ ، ℤ ‫د‬
ℤ = { 0Î, 1Î } = {[0] , [1] }
ℤ = { 0Î, 1Î, 2Î } = {[0] , [1] , [2] }
ℤ¹ = C 0Î, 1Î, 2Î, 3Î, 4Î, 5Î E = {[0]¹ , [1]¹ , [2]¹ , [3]¹ , [4]¹ , [5]¹ }
[0]¹ = {0 + 6n | nϵℤ } , [1]¹ = {1 + 6n | nϵℤ } ,
[2]¹ = {2 + 6n | nϵℤ } , [3]¹ = {3 + 6n | nϵℤ } ,
[4]¹ = {4 + 6n | nϵℤ } , [5]¹ = {5 + 6n | nϵℤ }
eP(3 + 6ℤ) + (4 + 6ℤ)Q = e(3Î + 4Î) = e(1Î ) = e( 1 + 6ℤ )

= ( 1 + 2ℤ , 1 + 3ℤ )
e( 3 + 6ℤ ) = ( 3 + 2ℤ , 3 + 3ℤ )
e( 4 + 6ℤ ) = ( 4 + 2ℤ , 4 + 3ℤ )
e( 3 + 6ℤ ) + e( 4 + 6ℤ )
= ( 3 + 2ℤ , 3 + 3ℤ ) + ( 4 + 2ℤ , 4 + 3ℤ )
= ( 7 + 2ℤ , 7 + 3ℤ ) = ( [7] , [7] )
= ([1] , [1] = ( 1 + 2ℤ , 1 + 3ℤ )
= eP(3 + 6ℤ) + (4 + 6ℤ)Q
eP(3 + 6ℤ) . (4 + 6ℤ)Q = e(3Î . 4Î) = e(12ÎÎÎÎ ) = e(0Î )
= e( 0 + 6ℤ )
= ( 0 + 2ℤ , 0 + 3ℤ )
e( 3 + 6ℤ ) . e( 4 + 6ℤ )
= ( 3 + 2ℤ , 3 + 3ℤ ) . ( 4 + 2ℤ , 4 + 3ℤ )
= ( 12 + 2ℤ , 12 + 3ℤ ) = ( [12] , [12] )
= ([0] , [0] = ( 0 + 2ℤ , 0 + 3ℤ )
= eP(3 + 6ℤ) . (4 + 6ℤ)Q
.‫ ده‬R-Hom ‫ لپاره‬3Î, 4Ð ϵℤ¹ ‫ د‬e ‫ثبوت شو چه‬
134
‫ قابل د‬2 ‫ پر‬4 ‫ ځکه‬.‫ ليما صدق نه کوي‬4.2 ‫ = لپاره د‬2, = 4 :‫مثال‬
‫ نه ده‬R-Isom ‫ يو‬e ‫ مونږښيو چه‬.‫تقسيم دی‬
r = . = 2.4 = 8
e: ℤ» → ℤ x ℤT
+ 8ℤ ↦ ( + 2ℤ , + 4ℤ)‫د‬
ℤ = { 0Î, 1Î } = {[0] , [1] }
ℤT = { 0Î, 1Î, 2Î, 3Î } = {[0]T , [1]T , [2]T , [3Î ]}
ℤ» = C 0Î, 1Î, 2Î, 3Î, 4Î, 5Î , 6Î, 7ÎE

= {[0]» , [1]» , [2]» , [3]» , [4]» , [5]» , [6]» , [7]» }
[0]» = {0 + 8n | nϵℤ} , [1]» = {1 + 8n | nϵℤ} ,
[2]» = {2 + 8n | nϵℤ } [3]» = {3 + 8n | nϵℤ },
[4]» = {4 + 8n | nϵℤ } , [5]» = {5 + 8n | nϵℤ}

[6]» = {6 + 8n | nϵℤ } , [7]» = {7 + 8n | nϵℤ }
:‫ ځکه‬.‫ تابع اينجکتيف نه ده‬e ‫د‬
e( 2 + 8ℤ ) = ( 2 + 2ℤ , 2 + 4ℤ ) = ( [2] , [2]T )
= ( [0] , [2]T )
= ( 0 + 2ℤ , 2 + 4ℤ )
e( 6 + 8ℤ ) = ( 6 + 2ℤ , 6 + 4ℤ ) = ( [6] , [6]T )
= ( [0] , [2]T ) = ( 0 + 2ℤ , 2 + 4ℤ )
= e( 2 + 8ℤ )
‫ نه دی‬injective ‫ يو‬e ‫ پس‬.‫ دی‬2 + 8ℤ ≠ 6 + 8ℤ ‫مګر‬
( Chinese remainder theorem ) : 4.1 ‫قضيه‬
: ‫که مونږاعداد دالندي خواصو سره ولرو‬
, , … . , - ∈ ℕ , PY ≠ 0 (W = 1,2, … , . )Q

(i)
∧ ( Y ∤ l ( W, = 1,2, … .) , W ≠ )
( gcdP Y, * Q = 1 (W, = 1,2, … , . ∧ W ≠ ) :‫) يعنی‬
( ii ) &, &, … . , &- ∈ ℤ
∃! ∈ ℤ ; k ≡ aÖ (mod rÖ ) ( i = 1,2, … , n )
:‫بيا‬
135
‫)‪&Y + Y ℤ ∈ ℤ5k ( i = 1,2, … , n‬‬

‫‪(& + ℤ , & + ℤ, … . . , &- + - ℤ ) ∈ ℤ5¯ x ℤ5Õ x … . x ℤ5f‬‬

‫په ‪ 4.2‬ليما کي مووليدل چي داالندي تابع سورجتيکتيف )‪ (surjective‬ده‪:‬‬
‫‪e: ℤ5¯ .5Õ ….5f‬‬ ‫‪⟶ ℤ5¯ x ℤ5Õ x … . x ℤ5f‬‬

‫)‪¬ + . … - ℤ ⟼ (¬ + ℤ, ¬ + ℤ, … . , ¬ + - ℤ‬‬
‫; ‪∃ ∈ ℤ‬‬
‫پس‪:‬‬
‫‪e( + . … - ℤ) = (& + ℤ , & + ℤ, … . . , &- + - ℤ‬‬

‫له بلي خواد ‪ e‬د تعريف له مخي ‪:‬‬
‫)‪e( + . … - ℤ) = ( + ℤ, + ℤ, … . , + - ℤ‬‬
‫)‪ + Y ℤ = &Y + Y ℤ ( i = 1,2, … , n‬‬

‫په نتيجه کی‪:‬‬
‫] د ‪ 3.12‬ليما له مخی [ ) ‪⟹ k ≡ aÖ (mod rÖ ) ( i = 1,2, … , n‬‬

‫له بلي خواڅرنګه چه ‪ e‬اينجکتيف ھم دی‪ ،‬پس فقط يواځي يو ھغه ډول ‪ k‬موجوده‬
‫ده‬
‫‪:solve equations of congruent classes‬‬

‫) باقی کالسو دمعادالتو حل (‬
‫د ‪ congruent classes‬معاودالتود حل لپاره د ‪Chinese remainder‬‬
‫قضيي څخه استفاده کوو‪.‬‬
‫) ‪X ≡ a (mod r ) , X ≡ a (mod r ) , … , X ≡ ay (mod ry‬‬

‫مونږ داالندي معادلي لرو ‪:‬‬
‫) ≠ ‪, , … . , - ∈ ℕ ; gcdP Y, * Q = 1 (W, = 1,2, … , . ∧ W‬‬

‫‪&, &, … . , &- ∈ ℤ‬‬
‫‬
‫پورتني معادلي کوالی شوپه الندي طريقه حل کړو‪:‬‬
‫= ‪ ≔ . . . … . . - , Y :‬‬ ‫) ‪( W = 1,2, … , .‬‬
‫‪Y‬‬
‫اوس ‪ Y ∈ ℤ‬دالندي خواصو سره پيده کوو‪:‬‬
‫) ‪k Ö . sÖ ≡ 1(mod rÖ ) ( i = 1,2, … , n‬‬
‫څرنګه چه ‪ gcdP Y, Y Q = 1‬دی‪ ،‬پس د ‪ euclidean algorithm‬له مخی‬
‫کوالی شو ‪ k Ö‬په الندي ډول پيداکړو ‪:‬‬
‫‪136‬‬
‫)‪∃k Ö , mÖ ∈ ℤ ; k Ö . sÖ + mÖ . rÖ = 1 (i = 1,2, … , n‬‬

‫‪k ≔ k . s . a + k . s . a + … . + k y . sy . ay‬‬
‫دپورتنيومعادالتو حل د ‪ k + rℤ‬سيت دی‪ .‬يعني‪:‬‬
‫} ‪X = {k + r. n|n ∈ ℤ‬‬
‫‪X ≡ 1(mod 2) ,‬‬ ‫)‪X ≡ 2(mod 3‬‬

‫مثال‪ :‬غواړو دالندي معادلوحل پيدا کړو‪:‬‬
‫‪& = 1 , & = 2‬‬

‫دلته‪:‬‬
‫‪ = 2 , = 3‬‬
‫‪: = . = 2.3 = 6‬‬
‫‪ = = = 3 , = = = 2‬‬
‫!‬ ‫‪¹‬‬ ‫!‬ ‫‪¹‬‬
‫¯!‬ ‫‬ ‫‪!Õ‬‬ ‫‬
‫اوس ‪ , ∈ ℤ‬دالندي خواصو سره پيدا کوو‪:‬‬
‫)‪k . s ≡ 1(mod ) ⟹ k . 3 ≡ 1(mod 2‬‬

‫)‪k . s ≡ 2(mod ) ⟹ k . 2 ≡ 2(mod 3‬‬
‫)‪∃k Ö , mÖ ∈ ℤ ; k Ö . sÖ + mÖ . rÖ = 1 (i = 1,2‬‬
‫‪gcd(2,3) = gcd(3,2) = 1‬‬
‫‪3 = 1.2 + 1‬‬

‫‪2 = 1.2 + 0‬‬
‫‪1 = 3 − 1.2‬‬
‫‪k . 3 + m . 2 = 1‬‬
‫‪k = 1‬‬
‫‪k . 2 + m . 3 = 1‬‬
‫‪k = −1=2‬‬ ‫] ځکه ∶ ‪[ 1+2 = 0 ⟹ 2 = −1‬‬
‫‪k = 1 , k = 2‬‬
‫‪k = k . s . a + k . s . a = 1.3.1 + 2.2.2 = 11‬‬

‫‪k + rℤ = 11 + 6ℤ = 1.6 + 5 + 6ℤ = 0 + 5 + 6ℤ‬‬
‫‪137‬‬
‫} ‪ = {5 + 6n | nϵℤ‬‬
‫معادالتودحل سيت په الندي ډول دی‪:‬‬
‫دمثال په ډول د ‪ n = 2‬لپاره يي حل ‪ 5 + 6.2 = 17‬دی‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫)‪17 = 2.8 + 1 = ⟹ 17 ≡ 1(mod 2‬‬
‫)‪17 = 3.5 + 2 = ⟹ 17 ≡ 2(mod 3‬‬
‫‪X ≡ 2(mod 3) ,‬‬ ‫‪X ≡ 3(mod 5) ,‬‬ ‫)‪X ≡ 2(mod 7‬‬

‫مثال‪ :‬غواړو دالندي معادلوحل پيدا کړو‪:‬‬
‫‪& = 2 , & = 3 , & = 2‬‬

‫‪ = 3 , = 5 , = 7‬‬
‫‪: = . . = 3.5.7 = 105‬‬
‫= = ‬ ‫= = ‪= 35 ,‬‬ ‫= = ‪= 21 ,‬‬ ‫‪= 15‬‬
‫!‬ ‫‪4U‬‬ ‫!‬ ‫‪4U‬‬ ‫!‬ ‫‪4U‬‬
‫¯!‬ ‫‬ ‫‪!Õ‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪!1‬‬ ‫¼‬
‫اوس ‪ , , ∈ ℤ‬دالندي خواصو سره پيدا کوو‪:‬‬
‫)‪k . s ≡ 1(mod ) ⟹ k . 35 ≡ 1(mod 3‬‬

‫)‪k . s ≡ 1(mod ) ⟹ k . 21 ≡ 1(mod 5‬‬
‫) ‪k . s ≡ 1(mod ) ⟹ k . 15 ≡ 1(mod 7‬‬
‫)‪∃k Ö , mÖ ∈ ℤ ; k Ö . sÖ + mÖ . rÖ = 1 (i = 1,2, 3‬‬
‫‪k . 35 + m . 3 = 1‬‬
‫‪35 = 11.3 + 2‬‬

‫‪3 = 1.2 + 1‬‬
‫‪2 = 1.2 + 0‬‬
‫‪1 = 3 − 1.2 = 3 − 1. (35 − 11.3) = 12.3 − 1.35‬‬
‫‪k = −1=2‬‬ ‫] ځکه ∶ ‪[ 1+2 = 0 ⟹ 2 = −1‬‬
‫‪k . 21 + m . 5 = 1‬‬
‫‪21 = 4.5 + 1‬‬
‫‪4 = 1.4 + 0‬‬
‫‪138‬‬
‫‪1 = 21 − 4.5 = 1.21 − 4.5 ⟹ k = 1‬‬
‫‪k . 15 + m . 7 = 1‬‬
‫‪15 = 2.7 + 1‬‬
‫‪7 = 1.7 + 0‬‬
‫‪1 = 15 − 2.7 = 1.15 − 2.7 ⟹ k = 1‬‬
‫‪k = 2 , k = 1 , k = 1‬‬
‫‪k = k . s . a + k . s . a + k . s . a‬‬
‫‪= 2.35.2 + 1.21.3 + 1.15.2 = 233‬‬
‫‪k + rℤ = 233 + 105ℤ = 2.105 + 23 + 105ℤ = 23 + 105ℤ‬‬
‫} ‪ = {23 + 105n | nϵℤ‬‬

‫معادالتودحل سيت په الندي ډول دی‪:‬‬
‫دمثال په ډول د ‪ n = 1‬لپاره يي حل ‪ 23 + 105.1 = 128‬دی‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫)‪128 = 42.3 + 2 ⟹ 128 ≡ 2(mod 3‬‬
‫)‪128 = 25.5 + 3 ⟹ 128 ≡ 3(mod 5‬‬
‫)‪128 = 18.7 + 2 ⟹ 128 ≡ 2(mod 7‬‬
‫د ‪ n = −1‬لپاره يي حل ‪ 23 + 105. (−1) = 23 − 105 = −82‬دی‬
‫)‪−82 = (−28). 3 + 2 ⟹ −82 ≡ 2(mod 3‬‬

‫ځکه‪:‬‬
‫)‪−82 = (−17). 5 + 3 ⟹ −82 ≡ 3(mod 5‬‬

‫)‪−82 = (−12). 7 + 2 ⟹ −82 ≡ 2(mod 7‬‬
‫مثال‪ :‬ديوښونځي سرمعلم غواړی د زدکونکی په قطارودروی‪.‬‬

‫که قطار ‪ 3‬کسيزه وي‪ ،‬بيا ‪ 2‬زدکونکي باقی پاتي کيږي‬
‫که قطار‪ 4‬کسيزه وي ‪ ،‬بيا ‪ 1‬شاگرد باقی پاتي کيږي‬
‫که قطار‪ 7‬نفره وي‪ ،‬بيا ھيڅ شاگرد باقی نه پاتی کيږي‬
‫معلوم کړی چه د شاگردانو شمير په ھغه مکتب کي اقآلڅودی‬
‫‪k ≡ 2(mod 3) ,‬‬ ‫‪k ≡ 1(mod 4) ,‬‬ ‫)‪k ≡ 0 (mod 7‬‬

‫حل‪ :‬که ښوونځي دشاګردانوشمير ‪ k‬وی‪ ،‬بيايی معادالتي کالسونه الندي شکل لری‪:‬‬
‫‪139‬‬
& = 2 , & = 1 , & = 0

:‫دلته‬
= 3 , = 4 , = 7
= . . = 3.4.7 = 84
. .
= = = . = 4.7 = 28

. .
= = = . = 3.7 = 21

. .
= = = . = 3.4 = 12

:‫ دالندي خواصو سره پيدا کوو‬, , ∈ ℤ ‫اوس‬
k . s ≡ 1(mod ) ⟹ k . 28 ≡ 1(mod 3)
k . s ≡ 1(mod ) ⟹ k . 21 ≡ 1(mod 4)
k . s ≡ 1(mod ) ⟹ k . 12 ≡ 1(mod 7 )
‫ له مخی‬euclidean algorithm ‫ پس د‬،‫ دی‬gcdP Y, Y Q = 1 ‫څرنګه چه‬
: ‫ په الندي ډول پيداکړو‬k Ö ‫کوالی شو‬
∃k Ö , mÖ ∈ ℤ ; k Ö . sÖ + mÖ . rÖ = 1 (i = 1,2,3 )
k . 28 + m . 3 = 1
28 = 9.3 + 1
3 = 1.3 + 0
1 = 28 − 9.3 ⟹ k = 1
k . 21 + m . 4 = 1
21 = 5.4 + 1
4 = 1.4 + 0
1 = 21 − 5.4 ⟹ k = 1
k . 12 + m . 7 = 1
140
‫‪12 = 1.7 + 5‬‬

‫‪7 = 1.5 + 2‬‬
‫‪5 = 2.2 + 1‬‬
‫‪2 = 1.2 + 0‬‬
‫‪1 = 5 − 2.2‬‬
‫))‪= 5 − 2. ( 7 − 1.5) = 5 − 2. ( 7 − 1. (12 − 1.7‬‬
‫‪= 12 − 1.7 − 2.7 + 2.12 − 2.7 = 3.12 − 5.7‬‬
‫‪⟹ k = 3‬‬
‫‪k = k . s . a + k . s . a + k . s . a‬‬
‫‪= 1.28.2 + 1.21.1 + 3.12.0 = 77‬‬
‫د معادالت يو حل ‪ 77‬دی‪ .‬يعنی ھغه مکتب اقآل ‪ 77‬شاگردان لري ‪ .‬ځکه داالندي‬
‫روابط صدق کوي‪:‬‬
‫‪77 ≡ 2(mod 3) ,‬‬ ‫‪77 ≡ 1(mod 4) ,‬‬ ‫)‪77 ≡ 0 (mod 7‬‬
‫‪k + rℤ = 77 + 84ℤ‬‬
‫دھغومعادالت عمومی حل په الندي دی‪:‬‬
‫} ‪ = {77 + 84n | nϵℤ‬‬

‫د حل سيت يي که په ‪ X‬سره وښيوو‬
‫د امتحان لپاره که ‪ n = 1‬وي‪ ،‬بيا‪:‬‬

‫‪k = 77 + 84.1 = 161‬‬
‫)‪161 = 53.3 + 2 ⟹ 161 ≡ 2(mod 3‬‬

‫ځکه‪:‬‬
‫)‪161 = 40.4 + 1 ⟹ 161 ≡ 1(mod 4‬‬

‫)‪161 = 23.7 + 0 ⟹ 161 ≡ 0 (mod 7‬‬
‫)‪X ≡ 1(mod 2) , X ≡ 2(mod 3) , X ≡ 1(mod 4‬‬

‫تمرين‪ :‬دالندي معادلوحل پيدا کړي‪:‬‬
‫‪141‬‬
‫پنځم فصل‬
‫دورانی ګروپونه )‪(cyclic groups‬‬
‫) ‪ (G , .‬يوګروپ چې ‪ e‬دھغه عينيت عنصردی او ‪ . a ∈G‬د ‪ G‬يو فرعی‬
‫}· ∈ | ‪<a> = {&m‬‬

‫ګروپ چې مولد )‪ (generator‬يې ‪ a‬وې په >‪ <a‬سره ښيو‪ .‬يعنې‬
‫قضيه ‪ (G , .) :5.1‬يو ګروپ چې ‪ e∈ G‬يې عينيت عنصر )‪ (identity‬دی ‪،‬‬

‫‪a∈ G‬‬
‫} ‪( i ) Ord(a) = |< & >| ∧ < & > = { , a , a , … , ayd‬‬

‫) ‪ ( a‬که ‪ ord(a) = n‬معين وې‪ .‬بيا په دی صورت ‪:‬‬
‫) ‪( ii‬‬ ‫ │)&(‪& o = ⟺ £‬‬
‫& ≠ & ⟹ ≠ ‪∀ W, ∈ ℕ , W‬‬

‫) ‪ ( b‬که ∞ = )‪ ord(a‬وی‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫‪Y‬‬ ‫*‬
‫چې = ‪ &-‬شې ‪.‬‬

‫)‪ (a‬ثبوت ‪ :‬څرنګه چې ‪ ord(a) = n‬دی پس ‪ n‬ترټولوکوچنی طبعی عدد دی‬
‫د ‪ H‬سيت داډول تعريف کوو ‪H: = {k ∈ ℤ | aÀ = e} :‬‬

‫‪ H‬د)‪ (ℤ , +‬يو فرعی ګروپ دی ‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫∅ ≠ ‪n∈ H ⟹ H‬‬
‫‪k, m ∈ H ⟹ aÀ = ap = e ⟹ aÀ . adp = aÀdp = e‬‬
‫‪⟹ k + (−m) ∈ H‬‬
‫پس د ‪ 3.2‬قضيې له مخې ‪ H‬يو فرعې ګروپ د )‪ (ℤ , +‬دی‪ .‬د ‪ 3.6‬قضيې له‬
‫مخې بايد ‪ H = nℤ‬وي او ‪ n‬ترټولوکوچنی طبعی عدد دی چې = ‪. &-‬‬
‫د ‪ division algorithm‬په اساس‪:‬‬
‫‪m∈ℤ‬‬
‫‪⟹ ∃q, r ∈ ℤ ; m = q. n + r 0 ≤ r < .‬‬
‫!& = !& = !& ‪⟹ &q = (&- );c! = (&- ); .‬‬
‫] ځکه ‪ r < n‬دی [ } ‪⟹ &q = &! ∈ { e, & , & , . . . , &-d‬‬
‫‪142‬‬
‫ليدل کيږي چې دھر ‪ m∈ ℤ‬لپاره ‪ &q‬په } ‪ { e, & , & , . . . , &-d‬کې واقع‬

‫دی‪ .‬پس‪:‬‬
‫} ‪< & >= {aÀ ⎪ k ∈ ℤ} = { e, a , a , . . . , ayd‬‬
‫څرنګه چې ‪ |< & >| = .‬دی پس |> & <| = )‪ . ord (a‬په نتيجه کې‬
‫) ‪ ( i‬ثبوت شو‪.‬‬
‫)‪ (ii‬ثبوت ‪:‬‬
‫‪ord(a) = n|s ⟹ ∃q ∈ ℕ ; s = q . n‬‬

‫”⟸“‬
‫‪⟹ as = at.y = ( ay )t = ( e )t = e‬‬

‫" ⟹“‬
‫‪& = ⟹ ∈ {k ∈ ℤ | & = } = . . ℤ‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪⟹ ∃z ∈ ℤ; s = n. z ⟹ n|s‬‬
‫)‪ (b‬ثبوت‪ :‬که ھغه ډول نه وې پس بايد ‪ j‬او ‪ i‬موجود وي چې ‪ i ≠ j‬مګر‬
‫* & = ‪ &Y‬شې ‪ .‬البته دلته ‪ i‬او ‪ j‬طبعی اعداد دي ‪ .‬مونږ فرض کوچې ‪i < j‬‬
‫= &⟹ &= &‬

‫صدق کوي ‪:‬‬
‫‪Y‬‬ ‫*‬ ‫*‪Yd‬‬
‫له دې څخه نتيجه اخلوچې يو عدد ‪ k‬پيدا شو چې = ‪ &m‬شې ‪ .‬پس بايد )‪ord(a‬‬
‫معين وې ‪ .‬مگردا دفرضې تضاد سره چې ∞ =)‪ ord(a‬دی ‪ ،‬واقع کيږي‪ .‬پس‬
‫& ≠ & ⟹ ‪∀ i ,j ∈ ℕ , i ≠ j‬‬

‫بايد‪:‬‬
‫‪Y‬‬ ‫*‬
‫ليما ‪ (G, .) : 5.1‬او )∗‪ ( ,‬دوه ګروپه چې ‪ ∈ G‬او ∈ يې عينيت‬

‫عناصردي‪ a ∈ .‬معينه مرتبه )‪ (order‬لري او
‪ φ:G⟶ X‬يو ‪ G-Hom‬دی‪.‬‬
‫)‪(a) ord(φ(a)) |ord (a‬‬

‫بيا‪:‬‬
‫)‪(b) φ injective ⟹ ordPφ(a)Q = ord(a‬‬

‫) ‪ ( a‬ثبوت ‪ :‬څرنګه چې ‪ φ‬يو ‪ G-Hom‬دی پس ليکلی شو ‪:‬‬
‫‪Pñ(&)Q‬‬ ‫‪= Pñ(&)Q ∗ ñ(&) ∗ ….‬‬
‫)‪!"(Ò‬‬
‫] )&(‪ £‬وارې ) دفعه ( [ ) )&(‪∗ ñ‬‬

‫] )&(‪ £‬وارې ) دفعه ( [ ) ‪= ñ ( a . a . ... .a‬‬
‫) )‪= ñ(a !"(Ò‬‬
‫‪= φ (e) = e‬‬ ‫] ‪ 2.1‬قضيې له مخې [‬
‫‪143‬‬
‫)‪⟹ ord(φ(a))| ord(a‬‬ ‫‪ 5.1‬قضيې له مخې ‬ ‫‬

‫ثبوت )‪:(b‬‬
‫‪Pñ(&)Q‬‬
‫‪!"Pu(Ò)Q‬‬
‫‪= Pñ(&)Q ∗ ñ(&) ∗ ….‬‬

‫] ‪ £Pñ(&)Q‬وارې ) دفعه ( [ ) )&(‪∗ ñ‬‬
‫) ‪= ñ ( a . a . ... .a‬‬ ‫] ‪ £Pñ(&)Q‬وارې & [‬
‫) ‪= ñ (& !"Pu(Ò)Q‬‬
‫) ‪⟹ = (ñ(&)) !"(u(Ò)) = ñ (& !"Pu(Ò)Q‬‬
‫&( ‪ñ() = ⟹ ñ‬‬ ‫‪!"Pu(Ò)Q‬‬
‫)(‪) = = ñ‬‬
‫& ⟹‬ ‫‪!"Pu(Ò)Q‬‬
‫] ځکه ‪= [ injective ñ‬‬
‫پس د ‪ 5.1‬قضيې له مخې بايد ‪ ord(a)| ordPφ(a)Q‬اود )‪ (a‬له مخې‬
‫)&(‪ £(ñ(&))| £‬وې‪ .‬په نتيجه کې )‪ord(ñ(a)) = ord(a‬‬
‫ليما ‪ (G ,. ) : 5.2‬يوکروپ او ∈ دھغه عينيت عنصر دی ‪.‬که د ∈ &‬
‫لپاره = ‪ &4 :‬او ‪ P&dY Q: = (&Y )d‬تعريف کړو‪ .‬بيا‪:‬‬
‫} ‪ < & >= C aÖ D i ∈ ℤ‬يو فرعی ګروپ د ‪ G‬دی ‪.‬‬
‫‪W = 0 , & = ∈ < & > ⟹ < & >≠ 0‬‬

‫‪4‬‬
‫‪, F ∈< & > ⟹ ∃ ¬, . ∈ ℤ ; = &q ∧ F = &-‬‬

‫‪⟹ . F d = &q . (&- )d‬‬
‫‪= &q . &d- = &qd-‬‬
‫> & < ∈ ‪⟹ . F d‬‬
‫په نتيجه کې >‪ <a‬د ‪ 3.2‬قضيې له مخې يو فرعی ګروپ د ‪ G‬دی چې په عين‬
‫وخت کې دورانی ګروپ ھم دی ‪.‬‬
‫مثال‪ :‬پدی مثال کی د پورتنی ليما ِڅخه استفاده کوو‬
‫} ‪f = e , f = f , f = e ⟹ <f> = { e, f‬‬
‫) ‪ ( a‬غواړو د >‪ <f‬فرعی ګروپ په ‪ Q6‬پيدا کړو‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪d = d , d = a , d = a.d = f , d4 = f.d = e‬‬

‫) ‪ ( b‬غواړو د >‪ <d‬فرعی ګروپ په ‪ Q8‬کی پيدا کړو‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫} ‪⟹ <d> = { e, a,d,f‬‬
‫) ‪ ( c‬غواړو د >‪ <5Î‬فرعی ګروپ په )‪ (ℤ∗¼ ,.‬کی پيدا کړو‬
‫‪144‬‬
‫‪(5Î )1 = 5Î , (5Î )2 = (25‬‬

‫‪ÎÎÎÎ ) = 4Î , (5Î )4 = 4Î. 5Î = 20‬‬‫‪ÎÎÎÎ = 6Î ,‬‬
‫‪ÎÎÎÎ = 2Î , (5Î )6 = 2Î. 5Î = 10‬‬
‫‪(5Î )5 = 6Î. 5Î = 30‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ = 3Î ,‬‬
‫‪(5Î ) = 3Î. 5Î = 15‬‬
‫‪ÎÎÎÎ = 1Î‬‬
‫¼∗‪⟹ <5Î> = { 1Î, 2Î, 3Î, 4Î, 5Î, 6Î} = ℤ‬‬
‫‪7‬‬
‫تمرين‪ :‬د حل لپاره د ‪ 5.2‬ليما څخه استفاده وکړۍ ‪.‬‬

‫) ‪ ( a‬د >‪ <b‬فرعی ګروپ په ‪ Q6 ، D4‬او ‪ Q8‬کې پيدا کړۍ‬
‫‪ (ℤ‬او )‪,.‬‬ ‫) ‪ ( c‬د >‪ <3Î‬فرعی ګروپ په )‪,.) , (ℤ∗U ,.‬‬
‫) ‪ ( b‬د >‪ <k‬او >‪ <-I‬فرعي ګروپونه په ‪ Q‬کې پيدا کړۍ‬
‫∗‬ ‫∗‬
‫‪ (ℤ‬کې پيدا کړۍ‬
‫قضيه ‪ :5. 2‬ھر فرعی ګروپ د يو دورانی ګروپ )‪ ( cyclic group‬ھم‬
‫ثبوت ‪ :‬که )‪ (G , .‬يو دورانی ګروپ چې = > < او ∈ يی عينيت‬

‫دورانی دی ‪.‬‬
‫عنصر وې‪ .‬مونږ فرضووچې ‪ H‬يو فرعی ګروپ د ‪ G‬دی‪.‬‬
‫دويم حالت ‪Y ≠ {I} :‬‬

‫لمړی حالت ‪ H={e} :‬په دي صورت >‪ H=<e‬دورانی دی ‪.‬‬
‫ ≠ ‪ ≠ {} ⟹ ∃F ∈ , F‬‬
‫ځکه ∈ ‪⟹ ∃¬ > 0 ; F = q F‬‬
‫اوس ترټولوکوچنی ‪ m‬انتخابوو‪،‬چې ∈ ‪ q‬وې‪.‬څرنګه چې ‪ H‬يوفرعې‬
‫ ∈ ‪ ∈ ⟹ , ( ) , ( ) , ….‬‬
‫ګروپ دی پس‪:‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪q‬‬ ‫‪q 2‬‬ ‫‪q 3‬‬
‫ ⊆ > ‪⟹ < q‬‬

‫اوس غواړوثبوت چې > ‪ ⊆ < q‬دی ‪.‬‬
‫‪ℎ ∈ ⟹ ∃ W ∈ ℤ ; ℎ = Y‬‬
‫¬ < ≤ ‪⟹ ∃>, ∈ ℤ ; W = ¬> + , 0‬‬
‫! ‪⟹ Y = q;c! = q; .‬‬
‫ ∈ ;‪⟹ ! = Y . dq‬‬ ‫] ځکه ∈ ‪[ q , Y‬‬
‫څرنګه چې مو ‪ m‬ترټولوکوچنی عدد په ∈ ‪ q‬کی انتخاب کړی وه‪.‬‬
‫مګرګوروچې ‪ r < m‬او ∈ ! دی ‪.‬پس بايد ‪ r = 0‬وې ‪.‬‬
‫> ‪ = 0 ⟹ W = ¬> ⟹ Y = ( q ); ∈< q‬‬
‫> ‪⟹ ⊆ < q‬‬
‫ثبوت شو چې > ‪ =< q‬يو دورانی ګروپ دی ‪.‬‬
‫‪145‬‬
‫مثال ‪ (ℤ∗¼ , . ) : 5.1‬يودورانی )‪ (cyclic‬ګروپ دی اومولد )‪ (generator‬يي‬

‫‪ . < N‬ځکه‪:‬‬ ‫‪ 3Î‬دی‪ .‬يعنې ‪Ð > = ℤ∗Q‬‬
‫}‪£(ℤ∗¼ ) = |ℤ∗Q | = 6 , ℤ∗Q = {1Î, 2Î, 3Î, 4Î, 5Î, 6Î‬‬
‫‪(3Î) = 3Î‬‬
‫‪(3Î) = Ð9 = 7Î + 2Î = 2Î‬‬
‫‪(3Î) = 2Î. 3Î = 6Î‬‬
‫‪(3Î)T = 6Î. 3Î = 18‬‬
‫‪ÎÎÎÎ = 2.7‬‬
‫‪ÎÎÎÎ + 4Î = 4Î‬‬
‫‪ÎÎÎÎ = 7Î + 5Î = 5Î‬‬
‫‪(3Î) = 4Î. 3Î = 12‬‬
‫‪U‬‬
‫‪ÎÎÎÎ = 14‬‬
‫‪(3Î)¹ = 5Î. 3Î = 15‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ + 1Î = 1Î‬‬
‫ثبوت شوچې د ‪ (i= 1,2,3,4,5,6) (3Î)Y‬څخه ټول عناصرد ¼∗‪ ℤ‬الس ته راځي‪.‬‬
‫پس ¼∗‪ < 3Î >= ℤ‬دی ‪.‬‬
‫}‪ = {1Î, 2Î, 4Î‬يو دورانی فرعی ګروپ د ¼∗‪ ℤ‬دی ‪.‬‬
‫‪(4Î) = 4Î‬‬
‫‪ÎÎÎÎ = 14‬‬
‫‪(4Î) = 4Î. 4Î = 16‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ + 2Î = 2Î‬‬
‫‪(4Î) = 2Î. 4Î = 8Î = 7Î + 1Î = 1Î‬‬
‫په نتيجه کې => ‪< 4Î‬‬
‫‪ (ℤ‬ټول فرعی ګروپونه پيدا کړی‬ ‫∗‬
‫تمرين ‪ : 5.1‬د ) ‪, . ) ، (ℤU , +) ، (ℤ∗U , .‬‬
‫او ثبوت يی کړی چې دورانی دي‪.‬‬
‫تمرين ‪ ñ : ( G,.) ⟶ (G1,* ) : 5.2‬يو ‪ G - isom‬او ∈ &‬
‫) دورانی( ‪ ) ⇔ G1 cyclic‬دورانی( ‪G cyclic‬‬

‫معينه مرتبه ) ‪ ( order‬لري‪ .‬بيا‬
‫ليما ‪ (G , . ) = <a> : 5.3‬يو دورانی )‪ (cyclic‬معين ګروپ او ∈ يي‬

‫عينيت عنصر )‪ (identity‬دی ‪ .‬که ‪ ord(G)=n‬او ‪ n‬پر يو ‪ ∈ ℕ‬قابل د‬
‫تقسيم وی ‪ .‬په دې صورت فقط يوازی يو فرعی ګروپ وجود لري چې مرتبه‬
‫)‪ (order‬يي مساوی ‪ d‬وې اوھغه فرعی ګروپ > ‪ < & w‬دی ‪.‬‬
‫‪v‬‬
‫ثبوت ‪ :‬د ‪ 5.2‬قضيي له مخې > ‪ < & w‬يو فرعی ګروپ د >‪ G= <a‬دی ‪.‬‬
‫‪v‬‬
‫‪Ord(a) = |< & >| = n‬‬

‫‪ .‬ترټولوکوچنی طبعی عدد ‪⟹ ay = e‬‬
‫) ‪(& w )x (R = 1,2, … ,‬‬
‫‪v‬‬
‫⟹‬ ‫‪R<.‬‬ ‫ د ≠ ‪ R‬لپاره‬

‫‪-‬‬
‫"‬
‫‪146‬‬
‫ ≠ ‪⟹ & w .x‬‬
‫‪v‬‬
‫] ځکه ‪ n‬ترټولوکوچنی عدد دی چې ‪[ an = e‬‬
‫&‬ ‫‪.x‬‬
‫ = ‪= &-‬‬ ‫] د = ‪ R‬لپاره[‬
‫‪v‬‬
‫‪w‬‬
‫له دي څخه نتيجه اخلوچې ‪ d‬ترټولوکوچنی عدد دی چې = ") &(‬

‫‪v‬‬
‫‪w‬‬
‫‪⟹ = £(& w ) = é< & w >é‬‬

‫‪v‬‬ ‫‪v‬‬
‫اوس غواړو ثبوت کړوچې > ‪ < & w‬يوازنی فرعی ګروپ د ‪ G‬دی چې مرتبه‬
‫‪v‬‬
‫ = || = ‪ £‬کيږي‪ .‬د ‪ 5.2‬قضی له مخې يو ‪ ∈ ℕ‬موجود دی چې‬

‫)‪ (order‬يي ‪ d‬وې ‪.‬که ‪ H‬ھم ھمدارنګه يوفرعې ګروپ وې چې‬
‫> ‪ = < &û‬کيږي‬

‫ = ") ‪⟹ (&û‬‬ ‫ &¬~ قضيه ‬
‫‪⟹ n| t. d‬‬ ‫] ‪ 5.1‬قضيه[‬
‫⟹‬ ‫⟹ |‬
‫‪-‬‬
‫‪≤t‬‬
‫‪-‬‬
‫"‬ ‫"‬
‫> ‪⟹ &û ∈ < & w > ⟹ ⊆< & w‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪v‬‬
‫څرنګه | | = ‪ é< & w >é = d‬دی‪ .‬پس ) ‪ = (& w‬‬

‫‪v‬‬ ‫‪v‬‬
‫مثال ‪ :5.2‬که >‪ G=<a‬يو دورانی ګروپ چې ‪ || = 24‬وې ‪ .‬بيا ټول ھغه‬
‫اعداد چې ‪ 24‬پرې قابل د تقسيم وې اوټول فرعی ګروپونه د ګراف په شکل وښيو‬
‫} = ‪ = {& , & , … , & , &T‬‬
‫ګروپو تعين يوڅه پيچلی دی ‪ .‬د مثال په ډول ‪ |T | = 24‬دی مګرد فرعی ګروپو‬
‫نوټ ‪ :‬که ‪ G‬يومعين ګروپ مګر دورانی نه وي ‪.‬په دی صورت د ټولو فرعی‬
‫شميريي ‪ 30‬دی ‪.‬‬
‫‪147‬‬
‫ليما ‪ (G , .) : 5.4‬يو دورانی ګروپ چې ‪ e‬عينيت عنصردی ‪ .‬بيا‪:‬‬

‫) ‪ ( a‬که ‪ G‬يو معين )‪ (finite‬ګروپ وې چې مرتبه )‪ (order‬يی ‪ n‬ده‪ .‬بيا‬
‫د ‪ G‬او )‪ (ℤ- , +‬ترمينځ يو ‪ G-Isom‬موجود دی‪ .‬يعنې ‪ ≅ ℤ-‬‬
‫) ‪ ( b‬که مرتبه )‪ (order‬د ‪ G‬غير معين )‪ (infinite‬وې‪ .‬په دي صورت د‬
‫‪ G‬او )‪ (ℤ, +‬ترمينځ ‪ G-Isom‬موجود دی ‪ .‬يعنې ‪ ≅ ℤ‬‬
‫ثبوت ‪ :‬څرنګه چې ‪ G‬يو دورانی )‪ (cyclic‬ګروپ دی ‪ ،‬پس يو ∈ & موجود‬
‫دی چې >‪ G=<a‬شې ‪.‬‬
‫) ‪ñ: (ℤ, +) ⟶ (, .‬‬
‫‪ ⟼ &m‬‬
‫]‪: _j^h]`\Zi‬‬
‫څرنګه چې ‪ G‬يو دورانی ګروپ دی پس يوه ‪ a∈ G‬موجوده ده چې ‪<a> = G‬‬
‫)(‪ ∈ ⟹ ∃ ∈ ℤ ; = & = ñ‬‬

‫شې‬
‫‪m‬‬
‫‪⟹ ñ W‬‬
‫[‪: H X − YZ‬‬
‫& = ) ‪, ∈ ℤ , ñ( +‬‬ ‫!‪mc‬‬
‫)(‪= & . & = ñ(). ñ‬‬
‫! ‪m‬‬
‫‪ Ker ñ‬د ‪ 2.4‬قضيې له مخې يو فرعی ګروپ د )‪ (ℤ, +‬دی ‪.‬د ‪ 3.6‬قضيې په‬
‫اساس ‪ kerñ‬کوالې شی د ‪ ℤ‬د فرعې ګروپ په حيث فقط يوازې‬
‫}‪ ñ = {0‬او يا ‪ ( . ∈ ℕ ) ñ = .ℤ‬شکل ولرې‬
‫‪ord(G) = n ∧ <a> = G‬‬

‫) ‪ ( a‬ثبوت ‪:‬‬
‫]د ‪ 5.1‬قضيی په اساس [ )‪⟹ ñ(.) = an = e = a2n = ñ(2.‬‬

‫‪⟹ n,2n∈ kerñ‬‬
‫‪⟹ ker ñ ≠ {0} ⟹ ker ñ = .ℤ‬‬
‫‪⟹ ker ñ = .ℤ‬‬
‫‪ℤE‬‬
‫د ‪ 3.19‬قضيي ) ھمو مورفيزم ( له مخې يو ‪ G-Isom‬د )‪ ñ(ℤ‬او ‪ñ‬‬
‫)‪ℤ- = ℤE.ℤ = ℤEñ ≅ ñ(ℤ‬‬

‫تر مينځ موجود دی ‪ .‬يعنې‬
‫څرنګه چې ‪ ñ‬يو ‪ surjective‬دی پس بايد = )‪ ñ(ℤ‬شې ‪ .‬په نتيجه کې‬

‫ ≅ ‪ℤE = ℤ‬‬
‫‪nℤ‬‬ ‫‪-‬‬
‫ثبوت ) ‪( b‬‬
‫‪148‬‬
‫}‪ord(G) = ∞ ⟹ Kerñ = {0‬‬

‫] د ‪ 2.3‬قضيی په اساس [ ‪⟹ ñ injective‬‬
‫] نظر )‪[ (a‬‬
‫په نتيجه کی ‪ ñ‬يو ‪ G-Isom‬دی‪ .‬يعنې ‪ ≅ ℤ‬‬

‫قضيه ‪ a , a , … , ay ∈ ℤ∗ : 5.3‬او که ) ‪ = gcd(a , a , … , ay‬وې بيا ‪:‬‬
‫‪( a ) < & , & , … , &- > = ℤ‬‬
‫‪∧ ∃ r , r , … , ry ∈ ℤ ; = r a + r a + ⋯ + ry ay‬‬
‫| ⟹ )‪( b ) | aÖ (W = 1,2, … , .‬‬
‫ثبوت )‪ : (a‬د ‪ 3.2‬ليما په اساس ھر ‪ aÖ‬مولد )‪ (generator‬د ‪ &Ö ℤ‬دی ‪ .‬پس‬
‫‪< a , a ,‬‬ ‫‪… , ay > = a ℤ + a ℤ + ⋯ + ay ℤ‬‬

‫لھذا کوالی شووليکو ‪:‬‬
‫} ‪= { ∑-Y sÖ aÖ │ sÖ ∈ ℤ‬‬
‫څرنګه چې > ‪ < & , a , … , ay‬يو فرعی ګروپ د )‪ (ℤ, +‬دی پس يو ‪ ∈ ℤ‬‬
‫> <= ‪< & , a , … , ay > = ℤ‬‬

‫موجود دی چې ‪:‬‬
‫‪aÖ ∈ < a , a , … , ay > = ℤ‬‬

‫)‪⟹ ∃sÖ ∈ ℤ ; aÖ = sÖ k (i = 1,2, … , n‬‬
‫) ‪⟹ = (a , a , … , ay‬‬
‫يعنې يو مشترک قاسم د ‪ ( a , a , … , ay‬دی‪.‬څرنګه چې ‪ ∈ ℤ‬دی ‪ .‬پس ‪:‬‬
‫‪ ∈ ℤ = & ℤ + a ℤ + ⋯ + ay ℤ‬‬

‫‪⟹ ∃r , r , … , ry ∈ ℤ ; = r a + r a + ⋯ + ry ay‬‬
‫) ‪ ( b‬ثبوت ‪ :‬که ‪ m‬ھم يو مشترک قاسم د ‪ a , a , … , ay‬وې ‪ .‬يعنې‬
‫) ‪ ¬ = (a , a , … , ay‬پس ‪:‬‬
‫)‪¬ | aÖ (W = 1,2, … , .) ⟹ ¬|rÖ aÖ (i = 1,2, … , n‬‬
‫‪⟹ ¬|r a + r a + ⋯ + ry ay = k‬‬
‫) ‪⟹ = gcd(a , a , … , ay‬‬
‫څرنګه چه ‪ a , a , … , ay‬فقط يواځی يو لوی مشترک قاسم )‪ (gcd‬ولری‪ ،‬پس‬
‫‪ = gcd(a , a , … , ay ) = k‬‬

‫مثال‪ :‬څرنګه ‪ gcd(9,12) = 3‬دی‪ .‬پس د ‪ 5.3‬قضيی په اساس ليکی شو‬
‫‪149‬‬
‫‪< 9,12 > = 9ℤ + 12ℤ = 3ℤ‬‬

‫اوس غواړو پورتنی رابطه ثبوت کړو‬
‫)‪h∈9ℤ + 12ℤ ⟹ ∃a,b ∈ ℤ ; h = 9a + 12b = 3(3a+4b‬‬

‫‪⟹ h∈3ℤ ⟹ 9ℤ + 12ℤ ⊆ 3ℤ‬‬
‫‪h∈3ℤ ⟹ ∃c ∈ ℤ ; h = 3c‬‬
‫] ‪⟹ ∃s,r ∈ ℤ ; 3 = r.9 + s.12 [ division algorithm‬‬

‫‪gcd(9,12) = 3‬‬
‫‪⟹ h = 3.c = ( r.9 + s.12 ).c = r.c.9 + s.c.12‬‬

‫‪⟹ h∈9ℤ + 12ℤ ⟹ 3ℤ ⊆ 9ℤ +12ℤ‬‬
‫تمرين ‪ : 5.3‬يو فرعی ګروپ ‪ dℤ‬په )‪ (ℤ ,+‬ګروپ کې پيدا کړۍ چې‬
‫) ‪ < 40, 24 ,16 > = dℤ ( a‬وې‪.‬‬
‫تعريف ‪ ( i=1,2,…,n) 0 ≠ aÖ ∈ ℤ : 5.1‬اعداد د ‪relatively prime‬‬

‫) ‪ < 45,12 > = dℤ ( b‬وې‪.‬‬
‫‪ (a , a , … , ay ) = 1‬وٻې‪ .‬د ‪ 3.7‬قضيی له مخې بيا ‪rÖ ∈ ℤ‬‬

‫)نسبي لمړنی اعداد ( په نوم ياديږي ‪ ،‬که چيري‬
‫‪r a + r a + ⋯ + ry ay = 1‬‬
‫)‪ (i=1,2,…,n‬اعداد د الندي خواصو سره موجود دي ‪:‬‬
‫مثال ‪ 5 :‬او ‪ 9‬له يوبل سره ‪ (rel -prim) relatively prime‬دي‪ .‬ځکه ‪:‬‬
‫‪9 = 1* 5 + 4‬‬ ‫‪1=5-1*4‬‬

‫‪5 =1* 4 + 1‬‬ ‫)‪= 5 - 1 * (9 – 1 * 5‬‬
‫‪4 = 4 * 1+0‬‬ ‫‪=2 * 5 -1 *9‬‬
‫ليدل کيږي چې ‪ gcd(9,5)=1‬دی‪ .‬پس ‪ 5‬او ‪ 9‬له يوبل سره ‪ relat-prime‬دي‬
‫‪ r = 2 ،‬او ‪ s = -1‬دي‪.‬‬
‫ليما ‪ (G , .) :5.6‬يو ګروپ ‪ ∈ ،‬عينيت عنصر او ∈ & معينه مرتبه‬
‫لري ‪ .‬يعنې ‪ . ord(a) = n‬بيا‪:‬‬
‫)‪m‬‬
‫= &(‪∀ ∈ ℤ ; ord‬‬
‫‪-‬‬
‫)‪z{ (-,m‬‬
‫ثبوت ‪ :‬که ) ‪ ≔ £(&m‬او ) ‪ ≔ gcd (.,‬وي‪ .‬په دې صورت‪:‬‬
‫‪&mû‬‬ ‫ | ‪= (&m )û = ⟹ .‬‬ ‫ د ‪ 5.1‬قضيی ‬
‫⟹‬ ‫ ‪| .‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪m‬‬
‫‬
‫‪150‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪m‬‬
‫له يوبل سره ‪) relative prime‬نسبی لمړني اعداد( دي‪ .‬ځکه که‬ ‫او‬
‫‬ ‫‬
‫داسی نه وې‪ .‬بيا بايد يو ‪ m∈ ℕ‬موجود وې چې‪:‬‬
‫|¬ ⟹ ‪)=m≠ 1‬‬ ‫∧‬ ‫|¬‬
‫‪m‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪-‬‬
‫‬
‫‪⟹ m.d | ∧ m.d |n‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‬
‫(‪gcd‬‬ ‫‪,‬‬
‫څرنګه چې ‪ m.d > d‬دی‪ .‬پس )‪ d = gcd(k,n‬امکان نه لري‪ .‬مګردا د ‪d‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪m‬‬
‫له يو بل سره ‪ relative prime‬وې‬ ‫او‬ ‫د انتخاب خالف دی‪ .‬پس بايد‬
‫‬ ‫‬
‫څرنګه چې ‪ gcd( , ) = 1‬او ‪| .‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪-‬‬
‫دی‪ .‬پس د ‪ 3.3‬ليما له مخی‬
‫بايد | صدق وکړې‪ .‬له دي څخه نتيجه اخلوچې ≤ دی‬
‫‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫‬ ‫‬
‫له بلی خوا ‪:‬‬
‫ = )( = ) ‪(&m ) = (&-‬‬
‫‪v‬‬ ‫}‬ ‫}‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫څرنګه چې ) ‪ = £(&m‬ترټولوکوچنی عدد په ‪ ℕ‬کې دی چې = ‪(&m )û‬‬

‫≤ دی ‪.‬‬
‫‪-‬‬
‫کيږي‪ .‬پس‬
‫‬
‫په نتيجه کې‪:‬‬
‫= = = ) ‪£(&m‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫‬ ‫)‪z{ (-,m‬‬
‫ګروپ په نظرکې نيسو‪.‬‬ ‫مثال ‪ :5.4‬مونږ د } = ‪ = {& , & , … , &T‬‬
‫ ∈ &‬
‫} = ‪< & > = { & , &¹ , &º , & , &U , &» , & , &T‬‬
‫د > & < فرعی ګروپ مرتبه ‪ 8‬ده ‪ .‬يعنې ‪ £(< & >) = 8‬اوھمدارنګه‬
‫‪ . £(& ) = 8‬ځکه ‪:‬‬
‫) &( = ‪& , & . & = &¹‬‬ ‫) &( = ‪, &¹ . & = &º‬‬
‫‪&º . & = & = (& )T‬‬ ‫‪, & . & = &U = (& )U‬‬
‫‪&U . & = &» = (& )¹‬‬ ‫¼) &( = & = & ‪, &» .‬‬
‫») &( = = ‪& . & = &T‬‬
‫& = ) &(‬
‫که مونږ ‪ k = 6‬ولرو ‪:‬‬
‫‬ ‫‪¹‬‬ ‫»‬
‫& = & ‪&.» = &» . &» = &¹ = &T . & = .‬‬

‫‪&.» = & . &» = &4 = &T . &¹ = &¹‬‬
‫ = ‪&T.» = &.» . &» = &¹ . &» = &T‬‬
‫‪151‬‬
‫ليدل کيږي چې ‪ £(& )¹ = 4‬کيږي ‪ .‬که پورتنی ليما تطبيق کړو‪ .‬بيا ھم‬
‫عين نتيجه السته راځې ‪:‬‬
‫= ) ‪£((& )¹‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪=4‬‬

‫) ‪!"(Ò1‬‬ ‫»‬ ‫»‬
‫( {‪z‬‬ ‫)‪!"(Ò1 ),¹‬‬ ‫)‪z{ (»,¹‬‬ ‫‬
‫ليما ‪ :5.7‬که ) ‪ < & > = ( , .‬يو دورانی )‪ (cyclic‬ګروپ وي چې ‪ n‬متناھی‬

‫مرتبه )‪ (finite order‬ولري ‪ .‬په دې صورت بيا دھر ‪ ∈ ℤ‬لپاره داالندي‬
‫‪ =< & > ⟺ gcd(., ) = 1‬‬

‫افاده صدق کوې ‪:‬‬
‫‪m‬‬
‫ثبوت " ⟹ "‬

‫‪< & > = = < & > ⟹ £ (& ) = .‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫په ‪ 5.6‬ليما کې مو وليدل چې ‪:‬‬

‫= ) &( ‪£‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪-‬‬
‫)‪z{(-,m‬‬
‫=‪⟹.‬‬ ‫= ) ‪⟹ gcd(.,‬‬ ‫‪=1‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫)‪z{(-,m‬‬ ‫‪-‬‬
‫"⟸"‬
‫= ) ‪ £ (&m‬اودفرضی له مخې‬
‫‪-‬‬
‫په ‪ 5.6‬ليما کې وليدل شول چې‬
‫)‪z{(-,m‬‬
‫&(‪ £‬اوپه نتيجه‬ ‫)‪m‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪ gcd(. , ) = 1‬دی‪ .‬پس ‪= n‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫)‪z{(-,m‬‬ ‫‬
‫کې = > ‪< &m‬‬
‫نوټ ‪ :‬د ‪ 5.7‬ليما له مخې کواليی شوټول مولد )‪ (generating‬عناصرد‬
‫)‪ (ℤ- , +‬ګروپ پيدا کړو‪ .‬مثال په ډول )‪ (ℤ , +‬دورانی ګروپ دی چې‬
‫> ‪ ℤ =< 5Î‬او ‪ ord(ℤ ) = 12‬دي‪.‬‬
‫}‪{ ∈ ℕ| 1 ≤ ≤ 12 ∧ gcd(12, ) = 1} = { 1,5,7,11‬‬
‫څرنګه چې په دې مثال کې ‪ a = 5Î‬دی‪ .‬مونږ غواړو د ‪ 5.7‬ليما د ‪ k = 7‬لپاره‬
‫‪(5Î) = 5Î + 5Î + 5Î + 5Î + 5Î + 5Î + 5Î= 35‬‬

‫‪ÎÎÎÎ = 11‬‬
‫‪ÎÎÎÎ ⟹ <11‬‬
‫‪ÎÎÎÎ > = ℤ‬‬
‫تطبيق کړو‬
‫‪7‬‬
‫ھمدارنګه > ‪ ℤ =< 1Î > = < 7Î‬صدق کوې‬
‫مثال‪ :‬غواړو } ‪ M:={&Î ∈ (ℤ∗U , . ) ⎮ < &Î > = ℤ∗U‬پيدا کړو‪.‬‬

‫به اسانی سره ثبوت کوالې چې ‪ ℤ∗U‬يو دورانی ګروپ او‬
‫‪ < 3Î > = ℤ∗U‬دی ‪.‬‬
‫‪152‬‬
‫څرنګه چې ‪ ord( ℤ∗U ) = 4‬دی‪ .‬پس‪:‬‬

‫} ‪{ ∈ ℕ | 1 ≤ ≤ 4 ∧ gcd(4, ) = 1} = { 1,3‬‬
‫څرنګه چې په دې مثال ‪ a = 3Î‬ده‪ .‬مونږ غواړو د ‪ 5.7‬ليما د ‪ k = 3‬لپاره‬
‫‪(3Î) = 3Î . 3Î . 3Ð = 27‬‬
‫‪ÎÎÎÎ = 2Î‬‬
‫تطبيق کړو‬
‫پس ‪ < 2Î > = < 3Î > = ℤ∗U‬او } ‪M = { 2Î, 3Î‬‬

‫‪3‬‬
‫‪Ð‬‬
‫‪ M:={aÎ ∈ (ℤ , . ) ⎮ < aÎ > = ℤ‬پيدا کړې‬
‫تمرين ‪: 5.4‬‬
‫∗‬ ‫∗‬
‫) ‪Ð :={aÎ ∈ (ℤT , + ) ⎮ < aÎ > = ℤT } ( b‬‬
‫)‪} (a‬‬
‫‪ N‬پيدا کړې‬
‫ليما ‪ :5.8‬دورانی )‪ (cyclic groups‬ګروپونه تبديلی ګروپونه دي ‪.‬‬
‫ثبوت ‪ :‬که ) ‪ ( , .‬يو دورانی ګروپ وې ‪ .‬پس بايد يو ∈ & وجود ولری چې‬
‫ => & < شې‬
‫& = ‪, F ∈< & > ⟹ ∃ ¬, . ∈ ℕ ; = & ∧ F‬‬ ‫‪q‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪⟹ . F = &q . &- = &qc- = &-cq‬‬

‫ ‪= &- . &q = F.‬‬
‫‪⟹ £¬¬&W‬‬
‫تعريف ‪ :5.2‬د ‪ . ∈ ℕ‬لپاره الندي تابع ‪ Euler – function‬په نوم ياديږي‬
‫‪φ∶ℕ ⟶ℕ‬‬
‫|}‪. ⟼ ñ(.) = |{ ∈ ℕ | 1 ≤ ≤ . ∧ gcd(., ) = 1‬‬
‫يعنې )‪ ñ(.‬مساوی دھغو ټول ‪ k‬شميردی چې ‪ 1 ≤ ≤ .‬او‬
‫‪ gcd(., ) = 1‬وې ‪ .‬د مثال په ډول‬
‫|}‪ñ(1) = |{ ∈ ℕ | 1 ≤ ≤ 1 ∧ gcd(1, ) = 1‬‬

‫‪n =1‬‬
‫‪= |{1}| = 1‬‬
‫|}‪φ(2) = |{k ∈ ℕ | 1 ≤ k ≤ 2 ∧ gcd(2, k) = 1‬‬

‫‪n =2‬‬
‫‪= |{1}| = 1‬‬
‫|}‪φ(3) = |{k ∈ ℕ | 1 ≤ k ≤ 3 ∧ gcd(3, k) = 1‬‬

‫‪n =3‬‬
‫‪= |{1,2}| = 2‬‬
‫|}‪φ(4) = |{k ∈ ℕ | 1 ≤ k ≤ 4 ∧ gcd(4, k) = 1‬‬

‫‪n =4‬‬
‫‪= |{1,3}| = 2‬‬

‫‪n =5‬‬
‫‪153‬‬
‫|}‪φ(5) = |{k ∈ ℕ | 1 ≤ k ≤ 5 ∧ gcd(5, k) = 1‬‬

‫‪= |{1,2,3,4}| = 4‬‬
‫‪n= 6‬‬
‫‪φ(6) = |{k ∈ ℕ | 1 ≤ k ≤ 6 ∧ gcd(6, k) = 1}| = |{1,5}| = 2‬‬
‫‪n =7‬‬
‫|}‪φ(7) = |{k ∈ ℕ | 1 ≤ k ≤ 7 ∧ gcd(7, k) = 1‬‬
‫‪= |{1,2,3,4,5,6}| = 6‬‬
‫‪n= 8‬‬
‫|}‪φ(8) = |{k ∈ ℕ | 1 ≤ k ≤ 8 ∧ gcd(8, k) = 1‬‬
‫‪= |{1,3,5,7}| = 4‬‬
‫‪ñ(=) = |{ ∈ ℕ | 1 ≤ ≤ = − 1 }| = = − 1‬‬

‫ليدل کيږي ‪ ،‬که ‪ p‬يولمړنی )اوليه( عدد وی‪ .‬بيا‪:‬‬
‫ځکه د ټولو ‪ 1 ≤ ≤ = − 1‬لپاره ‪ gcd(k,p) = 1‬رابطه صدق کوې‬

‫ليما ‪ : 5.9‬که مرتبه )‪ (order‬ديو ‪ G‬دورانی ګروپ ‪ n‬وې‪ .‬بيا دھغو عناصرو‬
‫شميرچې مولد )‪ (generator‬د ‪ G‬دي ‪ ،‬مساوې )‪ ñ(.‬دی ‪.‬‬
‫ثبوت ‪ :‬ثبوت د ‪ 5.7‬ليما اود )‪ (Euler function) ñ(.‬تعريف څخه السته‬
‫د مثال په ډول په )‪ (ℤ4 , +‬دورانی ګروپ کې د مولد )‪(generator‬‬

‫راځی ‪.‬‬
‫عناصرو شمير ‪ 4‬دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫|}‪φ(10) = |{k ∈ ℕ | 1 ≤ k ≤ 10 ∧ gcd(8, k) = 1‬‬

‫‪n= 10‬‬
‫‪= |{1,3, 7,9}| = 4‬‬
‫)‪ (ℤ: , +‬کې ‪ ñ(=) = = − 1‬دی ‪.‬د مثال په ډول مونږ د )‪ (ℤU , +‬ګروپ په‬
‫که ‪ p‬يولمړنی )اوليه ( عدد وې‪ .‬بيا د مولدو )‪ (generator‬عناصروشميرپه‬
‫نظرکې نيسو‪ 5 .‬يو لمړنی عدد دی‪ .‬پس بايد ‪ ñ(5) = 5 -1 = 4‬وې‬
‫‪ñ(5) = |{1,2,3,4}| = 4‬‬
‫> ‪ℤ U =< 1Î > = < 2Î > = < 3Î > =< 4Î‬‬
‫نوټ‪ :‬د ) ‪ (ℤ∗U , .‬ګروپ مرتبه مساوی ‪ 4‬او ‪ ñ‬يوه ‪ Euler function‬ده‬
‫‪ñ(4) = |{1,3 }| = 2‬‬
‫‪< 2 > =< 3Î ≥ = (ℤ∗U , . ) , < 1Î > ≠ ℤ∗U‬‬

‫‪Î‬‬
‫ليما ‪ 5.9‬يوازي شمير د مولدوعناصرو معلومه وي‪ .‬په پورتتی مثال کې‪:‬‬
‫تمرين ‪ :5.5‬د ‪ Euler function‬څخه استفاده وکړۍ او داالندي ‪ m‬او‪ n‬اعداد‬

‫پيداکړۍ‬
‫‪154‬‬
m:= | {&Î ∈ (ℤ¹ , + ) | < & Î > = ℤ¹ } |

n:= | {&Î ∈ (ℤ∗¼ , . ) | < &
Î > = ℤ∗¼ } |
(a)
(b)
≔ {&Î ∈ ℤ- | &Ð : W.W'R (‫}) معکوس قبلونکۍ‬

: 5.3 ‫تعريف‬
ℤ-
‫ په نوم ياديږي‬prime residue class group ‫(يو ګروپ دی او د‬ℤ- , . )
: ‫ بيا‬. ‫ ده‬Euler function ‫ يوه‬φ ‫ او‬. ∈ ℕ :5.10 ‫ليما‬
(~ ) ℤ- = CÐ ∈ ℤ- | gcd(., ) = 1E

(b ) |ℤ- | = ñ(.)
Î ∈ ℤ- ⟹ ∃̅ ∈ ℤ- ; 1Î = Î . ̅ = ÎÎÎÎ .
: (a) ‫ثبوت‬

⟹ 1 − ∈ .ℤ
⟹ ∃ ∈ ℤ ; 1 − kr = sn
[‫ ليما له مخې‬5.12 ‫] د‬
⟹ 1 = + . ⟹ gcd(., ) = 1
⟹ ℤ- ⊆ {Î ∈ ℤ- | gcd(., ) = 1}
∈ ℤ ; gcd(n, k) = 1
:‫له بلې خوا‬
⟹ ∃ , ∈ ℤ ; r. k + s. n = 1
⟹ 1Î = .ÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎ
+ . . = ̅ . Î + ̅ . .Î
= ̅ . Î + ̅ . 0Î = ̅ . Î
⟹ Î W.W'R ⟹ Î ∈ ℤ-
ℤ- = {Î ∈ ℤ- | gcd(., ) = 1} : ‫په نتيجه کې‬
. ‫ څخه ال سته راځې‬ñ áR ~.W£. ‫( ثبوت د‬b) ‫د‬
prime residue class group ‫ ليما له مخې الندۍ ګروپونه‬5.10 ‫ د‬:‫مثال‬
ℤ = {Î ∈ ℤ | gcd(1, ) = 1} = {1Î }

:‫دي‬

ℤ = {Î ∈ ℤ | gcd(2, ) = 1} = {1Î }

ℤ = {Î ∈ ℤ | gcd(3, ) = 1} = { 1Î , 2Î }
ℤT = {Î ∈ ℤT | gcd(4, ) = 1} = { 1Î , 3Î }
ℤU = {Î ∈ ℤU | gcd(5, ) = 1} = { 1Î , 2Î , 3Î}
‫ ګروپونه پيدا‬prime residue class ‫ ليما له مخې الندي‬5.10 ‫ د‬:5.6 ‫تمرين‬
:‫کړۍ‬
(ℤ¹

, . ) , (ℤ4 , . ) ‫( او‬ℤ¹ , . )
155
‫شپږم فصل‬
‫حلقه )‪(Ring‬‬
‫تعريف ‪ : 6.1‬يو الجبری جوړښت )⨀ ‪ (, ⨁ ,‬د الندي خواصو سره د حلقی‬
‫) ‪ (, ⨁) ( 1‬يو تبديلی ګروپ )‪ (commutative group‬دی‪.‬‬

‫)‪ (Ring‬په نوم ياديږي‪.‬‬
‫) ‪ ( 2‬اتحادی )‪ (associative‬نظر "⨀“ ‪ :‬يعنې‬
‫)⨀'(⨀& = ⨀)'⨀&(‬ ‫) ∈ ‪(∀&, ',‬‬

‫) ‪ ( 3‬توزيعی )‪ (distributive‬نظر ⨀‪ : ⨁-‬يعنې‬
‫ ∈ ‪∀&, ',‬‬
‫)⨀&(⨁)'⨀&( = )⨁'(⨀&‬
‫∧‬
‫)&⨀(⨁)&⨀'( = &⨀)⨁'(‬
‫که يو رينګ نظر "⨀“ ته عينيت )‪ (identity‬عنصرولرې د‬
‫& = ‪∃ê ∈ ; &⨀ê‬‬ ‫) ∈ &∀ (‬

‫‪ Ring with identity‬په نوم ياديږي‪ .‬يعنې‬
‫عينيت عنصر نظر "⨀“ د واحد )‪ (unity‬په نوم ياديږي‬

‫که ‪ R‬نظر "⨀“ ته تبديلی وی‪ .‬ورته تبديلی رينګ )‪ (commutative‬ويل‬
‫&⨀' = '⨀&‬ ‫) ∈ ' ‪( ∀&,‬‬

‫کيږي‪ .‬يعنې که‪:‬‬
‫مثال‪ (ℝ, +, . ), (ℚ, +, . ), (ℤ, +, . ) :‬تبديلی رينګونه دي چې دھغوي واحد‬

‫)‪ (unity‬عنصر يو “‪ “1‬دی‪ .‬ھمدارنګه ) ‪ ( ℤ- , +, .‬يو تبديلی رينګ چې‬
‫واحد عنصريی ‪ 1Î‬دی‪.‬‬
‫نوټ‪ :‬مونږبه پس له دي د )⨀ ‪ (, ⨁ ,‬پرځای )‪ (R,+,.‬ليکو‪ .‬په دي شرط‬
‫چې غلط فھمی ونشې‪ .‬نظر “ ⨁ “ ته د عينيت عنصرپه ”‪ “0‬او معکوس د ‪ a‬په‬
‫‪ -a‬سره ښيو‪ .‬نظر "⨀" ته واحد عنصر په ”‪ “1‬اومعکوس د ‪ a‬په ‪ a-1‬سره‬
‫مثال ‪ ℤ¹ = {0Î, 1Î, 2Î, 3Î, 4Î, 5Î} : 6.1‬نظر الندي دوه ګوني رابطي‬
‫ښيو‪.‬‬
‫)‪ (Binary operation‬ته چې په جدول کې ښودل شوې ده يو ‪Ring‬‬

‫)حلقه ( دی ‪.‬‬
‫‪156‬‬
‫‪. 0Î 1Î 2Î 3Î 4Î 5Î‬‬
‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬
‫‪1Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪5Î‬‬
‫‪2Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪4Î‬‬
‫‪3Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪3Î‬‬
‫‪4Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪2Î‬‬
‫‪5Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪5Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪1Î‬‬
‫مثال ‪R=(0,1,2) : 6.2‬‬

‫پر ‪ R‬باندې دا الندي دوه ګونې رابطه )‪ (binary operation‬تعريف شوې ده‬
‫په آساني سره کوالی شو ثبوت کړوچې ) ‪ (R ,+ , .‬يوه ‪) Ring‬حلقه ( ده ‪.‬‬
‫' &‬
‫مګر واحد عنصر نه لری‬
‫ = ‪M:= { + ∈ r(22, ℝ)│+‬‬ ‫تمرين ‪ } :6.1‬‬
‫ ‬
‫ثبوت کړۍ چې )‪ (M,+,.‬يوه حلقه )‪ (Ring‬ده‪ .‬البته دلته دوه ګوني رابطي د‬
‫متريکسو جمع او ضرب دي ‪.‬‬
‫‪157‬‬
‫تمرين ‪:6.2‬‬
‫} ‪S:= {2 + 1│ ∈ ℤ } , R:= { 2x │ ∈ ℤ‬‬
‫ايا )‪ (R,+,.‬او )‪ (S,+,.‬رينګونه دي‬
‫ليما ‪ (R,+,.) : 6.1‬يو رينګ دی‪ .‬د ∈ & لپاره دا الندي تابع يوه‬
‫‪ G- End‬ده‪.‬‬
‫)‪Ò : (, +) ⟶ (, +‬‬
‫ ‪ ⟼ &.‬‬
‫‪, F ∈ , Ò ( + F) = &. ( + F) = a.x + a.y‬‬

‫)‪= Ò () + Ò (F‬‬

‫قضيه ‪ (R,+,.) : 6.1‬يو رينګ او صفر )”‪ (“0‬يی د عينيت عنصر نظر ”‪ “+‬ته‬
‫دی‪ .‬د ‪ a, b, c ∈ R‬لپاره داالندي افادي صدق کوې‪.‬‬
‫) ‪0 = 0.a = a. 0 ( 1‬‬
‫)‪a.(-b) = (-a).b = -(a.b‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫‪(-a).(-b) = a.b‬‬ ‫)‪(3‬‬
‫) ‪a.(b-c) = (a.b) - (a.c‬‬ ‫)‪(4‬‬
‫) ‪ ( 1‬ثبوت ‪:‬‬
‫)‪(a . 0) + 0 = a.0 = a.(0+0‬‬ ‫] توزيعی خاصيت [‬
‫‪⟹ &. 0 = 0‬‬

‫)‪= (a.0) + (a.0‬‬
‫] د ‪ 1.2‬قضيی له مخې [‬
‫په ھمدې ډول ثبوت کيدای شې چې ‪ 0.a = 0‬کيږي‪.‬‬
‫ثبوت )‪: (2‬‬
‫‪0 = 0.b = (a +(-a)).b =a.b + (-a).b‬‬
‫پس لھذا ‪ (-a ).b‬معکوس )‪ (inverse‬د )‪ (a.b‬دی‪ .‬يعنې ‪a. b = (-a ).b‬‬
‫ثبوت ) ‪ : (3‬د ثبوت لپاره د ‪ Ò‬تابع ) ليما ‪ ( 6.1‬څخه استفاده کو ‪:‬‬
‫‪(-a).(-b) = ρdÔ (−b) = −PρdÔ (b)Q‬‬
‫‪= −( −a . b) = a. b‬‬
‫ثبوت )‪ : (4‬دلته ھم د ‪ S‬څخه استفاده کو‪:‬‬
‫‪158‬‬
‫)‪Ò : (, +) ⟶ (, +‬‬

‫) ‪' − ⟼ &. (' −‬‬
‫) ‪a.(b –c ) = Ò (' −‬‬
‫] ځکه ‪ ρÔ‬نظر ”‪ “+‬يو ‪= Ò ' − Ò [G-Hom‬‬
‫) ‪= (&. ') − (&.‬‬
‫تعريف ‪ (R,+,.) : 6.2‬رينګ د واحد )‪ (unity‬عنصرسره دی‪ .‬يو ‪ a ∈ R‬ته‬
‫‪ unit‬او يا ‪ invertible‬ويل کيږی‪ ،‬که چيري په ‪ R‬کې ‪ d,c‬د الندي خواصو‬
‫‪c.a=1 ∧ a.d=1‬‬
‫سره موجود وي‪:‬‬
‫يعنې ‪ a‬نظر ”‪ “.‬ته چپ او ښې معکوس پذير وي‪.‬‬
‫) ‪ ( a‬د ) ‪ (ℤ, +, .‬په رينګ کې يوازې ‪ -1‬او ‪ 1‬معکوس پذير) ‪( invertible‬‬

‫مثال‬
‫) ‪ (ℚ, +, . ) ( b‬په رينګ کې غيرله صفر څخه نورټول عناصريی ‪Unit‬‬

‫دي ‪.‬‬
‫) ‪ ( c‬د ) ‪ (2ℤ, +, .‬رينګ ھيچ معکوس پذير) ‪ ( invertible‬نه لري‪.‬‬

‫يعنې معکوس پذير دي‪.‬‬
‫) ‪ ( d‬په ) ‪ (ℤ¹ , + , .‬رينګ کې معكوس پذير )‪ 1Î (invertible‬او ‪ Ð5‬دي‪.‬‬

‫ځکه واحد )‪ (unity‬عنصر نه لري‪.‬‬
‫مګر په ) ‪ (ℤU , + , .‬معكوس پذير ‪ 3Î ،2Î ، 1Î‬او ‪ 4‬دي‬
‫قضيه ‪ (R,+,.) : 6.2‬يو رينګ د واحد )‪ (unity‬عنصرسره دی‪ .‬که ‪ Ru‬په ‪R‬‬
‫)‪S ∈ , ' ∈ , ( '. & = 1 ∨ &. ' = 1) ⇒ ' ∈ (1‬‬

‫کې سيت د ټولو معکوس پذير )‪ ( invertible‬عناصروې‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫)‪ (Ru , .) (2‬يو ګروپ دی‪.‬‬

‫ثبوت )‪: (1‬‬
‫فرض کوچې ‪b.a = 1‬‬ ‫‪& ∈ ⇒ ∃ ∈ ; &. = 1‬‬
‫ = ‪' = '. 1 = '. (&. ) = ('. &). = 1.‬‬

‫صدق کوې‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫‪⇒ a.b = a.c‬‬

‫ ∈ ' ⇒ ' ‪⇒ '. & = 1 = &. = &.‬‬
‫دوه ګونې رابطه ‪ :‬بايد ثبوت شې چې د ‪ a, a′ ∈ R‬لپاره بايد ‪ a. a′ ∈ R‬وی‪.‬‬

‫ثبوت) ‪: (2‬‬
‫‪159‬‬
‫ ∈ ‪a, &′‬‬

‫‪⇒ ∃', ' ′ , , ′ ∈ ; '. & = &. = 1 ∧ ' ′ . &′ = &′ . ′ = 1‬‬
‫‪(a.a’).( c’. c) = a.(a’.c’).c = a.1.c=a.c =1‬‬
‫‪(b’.b).(a.a’) = b’.(b.a).a’ = b’.1.a’=b’.a’=1‬‬
‫ ∈ ‪⇒ &. &′‬‬
‫ ∈ ‪1.1 = 1 ⇒ 1‬‬
‫] د )‪ (1‬له مخې [ ∈ ' ⇒ ‪∀& ∈ , ∃' ∈ ; &. ' = 1‬‬
‫تعريف ‪ (R,+,.) : 6.3‬يو رينګ او ⊆ ‪ Î . ³ ≠ Î‬د فرعی رينګ‬

‫په دې معنی چې ‪ b‬نظر ”‪ “.‬ته معکوس د ‪ a‬دی‪.‬‬
‫)‪ (subring‬په نوم ياديږې‪ ،‬که چيرې ) ‪ (Î , +, .‬يو رينګ وي‪.‬‬
‫ليما ‪ (R,+,.) : 6.2‬يو رينګ‪ .³ ≠ ⊆ ،‬بيا داالندي افادی ديوبل سره‬
‫معادل دي‪:‬‬
‫) ‪ ( a‬يو فرعی رينګ )‪ (Subring‬د ‪ R‬دی‪.‬‬
‫) ‪ ( b‬د ھر ∈ ‪ , F‬لپاره لرو‪:‬‬
‫)‪−F ∈S (i‬‬
‫) ‪. F ∈ S ( ii‬‬
‫ثبوت )‪ : () ⇐ (S‬څرنګه چې ھر فرعی رينګ په خپله رينگ ھم دی‪.‬‬
‫پس ) ‪ (, +, .‬ھم يو رينګ دی‪ .‬پس )‪ (, +‬يو فرعی ګروپ د )‪ (R,+‬دی‪.‬‬
‫د ‪ 3.2‬قضيی له مخې )( صدق کوې‪ (ZZ) .‬ھم صدق کوې‪ .‬ځکه د فرعی‬
‫ثبوت )( ⇐ )‪ : (S‬د )‪ (i‬څخه نتيجه اخلو چې )‪ (, +‬د ‪ 3.2‬قضيی په اساس يو‬
‫رينګ په حيث دا خواص لري ‪.‬‬
‫د )‪ (Z‬څخه نتيجه اخلو چې ”‪“.‬عمليه پر قابل د تطبيق ده‪.‬څرنګه چې اتحادی‬

‫فرعي ګروپ د )‪ (R,+‬دی ‪.‬‬
‫په کې ھم صدق کوې‪ .‬په نتيجه کې ) ‪ (, +, .‬يو فرعی رينګ د ‪ R‬دی‪.‬‬
‫)‪ (Associative‬او توزيعی )‪ (Distributive‬خواص په ‪ R‬کې صدق کوې‪ ،‬پس‬
‫فرعی رينګونه د ) ‪ (ℝ, +, .‬دي‪.‬‬ ‫‪(ℚ,‬‬ ‫‪),‬‬

‫)‪+, . (ℤ, +, . ) (a‬‬
‫)‪ (¥ℤ, +, . ) (b‬يو فرعی رينګ د ) ‪ (ℤ, +, .‬دی ‪ .‬بدون د واحد‬
‫)‪ (c‬که ) ‪ (, +, .‬يو رينګ وې‪ ،‬په خپله ‪ R‬او }‪ {0‬فرعی رينګونه د ھغه دي‬
‫عنصر „ ‪“ 1‬‬
‫‪160‬‬
‫)‪ M(nxn, ℤ ) (d‬يو فرعی رينګ د ) ‪ M(nxn, ℝ‬دی‪.‬‬

‫مثال ‪: 6 .3‬‬
‫) ‪ ( a‬د سيت په الندي ډول تعريف شوی دی‪:‬‬
‫ { =‪S:‬‬ ‫} }‪ │ & ∈ ℝ‬‬
‫&‬ ‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪ S‬يو فرعی رينګ د ) ‪ M(2x2, ℝ‬دی ‪ ،‬چې واحد عنصريی داالندي متريکس دی‬
‫‪1 0‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪0 0‬‬
‫د ‪ S‬واحد عنصرخالف د ) ‪ M(2x2, ℝ‬د واحد عنصر دی ‪ .‬يعنې‬
‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‬ ‫‪ ≠ 1 0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0 1‬‬
‫&‬ ‫'‬
‫)‪(b‬‬
‫ = ‪M:= {+ ∈ r(22, ℝ) }, S:= {+ ∈ r(22, ℝ)│+‬‬ ‫}‬
‫'‪−‬‬ ‫&‬
‫‪ S‬يو ‪ subring‬په )‪ (M,+,.‬کې دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫' &‬ ‫ ‬
‫=‪+‬‬ ‫ = ‪,B‬‬ ‫‪∈ S‬‬
‫& '‪−‬‬ ‫ ‪−‬‬
‫' &‬ ‫ ‬ ‫‪&−‬‬ ‫‪'−‬‬
‫=‪A–B‬‬ ‫ ‪−‬‬ ‫ =‬ ‫∈‬
‫& '‪−‬‬ ‫ ‪−‬‬ ‫ ‪−' +‬‬ ‫‪&−‬‬
‫&‬ ‫'‬ ‫‬ ‫‬ ‫' ‪& −‬‬ ‫' ‪& +‬‬
‫ = ‪A.B‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ =‬ ‫‪∈S‬‬
‫'‪−‬‬ ‫&‬ ‫‪−‬‬ ‫‬ ‫& ‪−' −‬‬ ‫& ‪−' +‬‬
‫تعريف ‪ (, +, . ) : 6.4‬يو رينګ دی او ‪ I‬يو فرعي ګروپ د )‪ (R,+‬دی‪.‬‬

‫د ‪ 6.2‬ليما له مخې ‪ S‬يو ‪ subring‬په )‪ (M,+,.‬کې دی‪.‬‬
‫د ‪ left-ideal‬په نوم ياديږي ‪ ،‬که چيري ‪:‬‬

‫‪∀ ∈ , ∀& ∈ ê ⇒ . & ∈ ê‬‬ ‫(‬ ‫) يعنې ‪ê. ⊆ ê‬‬
‫‪ ê‬د ‪ right-ideal‬په نوم ياديږي‪ ،‬که ‪:‬‬
‫‪∀ ∈ , ∀& ∈ ê ⇒ &. ∈ ê‬‬ ‫) يعنې ‪( ê. ⊆ ê‬‬
‫‪ I‬ته ‪ ideal‬ويل کيږي كه ‪ ê‬يو ‪ left-ideal‬او ‪ right-ideal‬وی ‪.‬‬
‫مثال ‪ : 6. 4‬مونږپوھيږو چې )‪ R:=M(2x2, ℚ‬نظر ضرب اوجمع د متريکس‬
‫يو رينګ دی‪ .‬يعنې ‪:‬‬
‫‪161‬‬
‫ ∈ | ‪∀+, | ∈ ⇒ +.‬‬
‫)‪ (R,+‬يو تبديلی ګروپ ) ‪ ( commutative‬دی ‪.‬‬ ‫)‪(a‬‬
‫)‪(b‬‬
‫) ‪ ( c‬د رينګ نورخواص ھم صدق کوي ‪.‬‬
‫د متريکس عينت صفرمتريکس او واحد عنصر يی واحد متريکس دی‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫= ‪0‬‬ ‫‪,‬‬ ‫ = ‪E2‬‬ ‫‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫اوس د سيت په الندي شکل تعريفو ‪:‬‬
‫‪L:= { Ë‬‬ ‫}‬

‫= ‪0‬‬
‫‪Ì | =, > ∈ ℚ‬‬
‫> ‪0‬‬
‫‪ L‬يو ‪ Left ideal‬د ) ‪ R=M(2x2) , ℚ‬دی ‪ .‬ځکه ‪:‬‬
‫‪0 0‬‬
‫‬ ‫∈‬
‫‪0 0‬‬
‫& ‪0‬‬ ‫ ‪0‬‬
‫=‪A‬‬ ‫=‪ ,B‬‬ ‫∈ ‬
‫' ‪0‬‬ ‫ ‪0‬‬
‫‪0 &+‬‬
‫=‪⇒ A+B‬‬ ‫∈‬
‫‪0 '+‬‬
‫&‪0 −‬‬
‫ = ‪-A‬‬ ‫∈ ‬
‫'‪0 −‬‬
‫پس )‪ (L,+‬د ‪ 3.1‬قضيی له مخې يو فرعی ګروپ د )‪ (R,+‬دی‪.‬‬
‫عالوه پرھغه ‪:‬‬
‫‪ F‬‬
‫=‪D‬‬ ‫‪ ∈ rP22, ℚQ‬‬
‫ ‬
‫‪ F‬‬ ‫& ‪0‬‬ ‫‪0 = + F‬‬
‫=‪D.A‬‬ ‫‪ .‬‬ ‫‪=Ë‬‬ ‫∈‪Ì‬‬
‫ ‬ ‫' ‪0‬‬ ‫> ‪0 = +‬‬
‫پس ‪ L‬يو ‪ Left ideal‬په )‪ M(2x2, ℚ‬کې دی ‪.‬‬
‫تمرين ‪ : 6.3‬د ⊆ ‪ R ) S‬د ‪ 6.4‬مثال رينګ دی ( سيت په الندي ډول‬
‫ { =‪S:‬‬ ‫} ‪ ⎮ , F, ∈ ℚ‬‬
‫‪ F‬‬
‫تعريف شوی ده‪:‬‬
‫ ‪0‬‬
‫ثبوت کړۍ چې ‪ S‬يو ‪ ) Subring‬فرعی رينګ ( د ‪ R‬دی‪.‬‬
‫‪162‬‬
‫' &‬
‫تمرين ‪:6.4‬‬
‫ = ‪M:= { + ∈ r(22, ℝ)│+‬‬ ‫} ‪ , & + ' ≠ 0‬‬
‫& '‪−‬‬
‫ايا )‪ (M,+,.‬نظرجمع “‪ „+‬او ضرب “‪ „.‬متريکس ته رينګ دی‬
‫قضيه ‪ (, +, . ) : 6.3‬يو رينګ د واحد „ ‪ “1‬عنصرسره او ⊆ ‪ .‬بيا‪:‬‬
‫‪(1) ê ≠ ³‬‬
‫‪(2) &, ' ∈ ê ⇒ & + ' ∈ ê‬‬
‫‪(3) ∈ , & ∈ ê ⇒ . & ∈ ê‬‬ ‫‪ ê‬يک ايديال‬
‫ثبوت‪ " ⇐ " :‬د ايديال تعريف له مخې واضح ده‪.‬‬

‫ثبوت" ⇒ "‪ :‬که }‪ = {0‬وې‪ .‬بيا واضح ده چې يو ايديال دی‪.‬‬
‫که }‪ ≠ {0‬وې‪ .‬بيا‪:‬‬
‫‪ê ≠ ϕ ∧ ê ≠ {0} ⟹ ∃& ∈ ê , a ≠ 0‬‬
‫‪0 ∈ , & ∈ ê ⇒ 0. & = 0 ∈ ê‬‬ ‫] د )‪[ (3‬‬
‫& ‪& ∈ ê ⇒ −& = −(1. &) = −1.‬‬
‫ ∈ ‪⇒ −S‬‬
‫‪∀ a, b ∈ ê ⇒ & + ' ∈ ê‬‬
‫قضيه ‪ ) [ 3.1‬فرعي گروپ( ‪⇒ (ê , +) is Subgroup‬‬
‫] )‪[ (2‬‬
‫‪⇒ I is a ideal‬‬
‫]‬
‫)‪[ (3‬‬ ‫]‬
‫) ‪ ( b‬په ) ‪ (ℤ, +, .‬رينګ کې د )‪ ([ℤ, +‬فرعی ګروپ يوايديال دی‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫) ‪ (R,+,.) ( a‬يو رينګ دی‪ (Zero-ideal) {0} .‬او ‪ R‬خپله ايديال دی‪.‬‬
‫‪∀ ∈ ℤ, . ∈ .ℤ ⇒ .. = .(. ) ∈ .ℤ‬‬

‫)‪ (ℤ, +, . ) (c‬يو فرعی رينګ د ) ‪ (ℚ, +, .‬دی‪ ،‬مګر ايديال نه دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪∈ ℚ, 1 ∈ ℤ, . 1 = ∉ ℤ‬‬
‫‬ ‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‬ ‫‬
‫) ‪ (Ii) ( 1‬ايديال په ‪ R‬کې دي‪ . J: = {1, … , n} ،‬که ‪ I: =∩ iϵJ Ii‬وي‪ ،‬بيا ‪I‬‬
‫ليما ‪ (R,+,.) :6.3‬يو رينګ دي‬
‫ھم يو ايديال دی‬
‫) ‪ I ( 2‬يو اديال او ‪ S‬يو فرعی رينګ په ‪ R‬کی دی‪ .‬بيا‪:‬‬
‫‪163‬‬
‫) ‪ ( a‬داالندي سيت يو فرعی رينګ په ‪ R‬کی دی‬

‫} ‪S + I = { x+y │ ∈ S , y ∈ I‬‬
‫) ‪ S ∩ I ( b‬يو اديال په ‪ S‬کی دی‬
‫ثبوت‪ I :‬د ‪ 3.11‬ليما له مخې يو فرعی ګروپ په )‪ (R,+‬کې دی‪.‬‬
‫)‪&ϵI , rϵR ⇒ a ϵIÖ ( ∀ iϵJ‬‬
‫)‪⇒ . a ÷êY (∀ i÷ë‬‬ ‫] ځکه ‪ IÖ‬ايديال دي [‬
‫‪⇒ . a ÷ê‬‬
‫په نتيجه کې ‪ ê‬ھم يو ايديال دی ‪.‬‬
‫ثبوت)‪:(2‬‬
‫‪u, w∈ S+I‬‬
‫)‪(a‬‬
‫‪⇒ ∃ u1,w1∈ S ∧ ∃ u2,w2∈ I ; u = u1+u2 , w = w1+w2‬‬

‫‪⇒ u – w = (u1 - w1) + (u2 - w2) ∈ S+I‬‬
‫)‪u.w = (u1 + u2) . (w1 + w2‬‬
‫‪u1 . w1∈ S‬‬

‫)‪= u1 . w1 + (u2 . w1+ u1 . w2 + u2 . w2‬‬
‫] ځکه ‪ I‬اديال [ ‪u2 . w1+ u1 . w2 + u2 . w2∈ I‬‬

‫] ځکه ‪ S‬فرعی رينګ[‬
‫په نتيجه کی ‪ u. w∈ S+I‬او ‪ S+I‬د ‪ 6.2‬ليما له مخې فرعی رينګ است‬
‫‪w∈ S ∩ I ⇒ ∃ a∈ S ∧ ∃ b∈ I ; w = a , w = b‬‬
‫ثبوت)‪:(b‬‬
‫‪⇒ w.x = a.x = b.x‬‬

‫‪⇒ w.x = a.x∈ S ∧ w.x = b.x∈ I‬‬
‫) ‪(∀ x∈ S‬‬
‫‪⇒ w.x ∈S ∩ I‬‬

‫په نتجه کي ‪ S ∩ I‬يو اديال د ‪ S‬دی‪.‬‬
‫تعريف ‪ (R,+,.) : 6.5‬او )‪ (S,+,.‬دوه رينګه دي ‪ ñ: → .‬د‬
‫ھر ‪ a, b ∈ R‬لپاره الندي افادي صدق وکړي‬

‫‪ ( R- Hom) Ring homomorphism‬په نوم ياديږي‪ .‬په دې شرط چې د‬
‫)‪ñ(& + b) = ñ (a) + ñ(b‬‬

‫∧‬
‫)'(‪ñ(&. ') = ñ(&). ñ‬‬
‫نوت‪ :‬په ځينو کتابوکی د رينګ ھومومورفيزم په تعريف کی الندي شرط ھم عالوه‬
‫کوی‬
‫‪164‬‬
(
) =
\
‫مګرمونږ دلته دپورتنی شرط څخه صرف نظر کوو‬
Ring Monomorphism ‫ د‬،‫ وي‬injective ‫ يو‬R-Hom ‫که‬
Ring Epimorphism ‫ وي د‬surjective ‫ که‬،‫( په نوم‬R-Monom)
‫( په‬R-Isom) Ring Isomorphism ‫ وي د‬bijective ‫( اوکه‬R-Epim)
. ‫نوم ياديږي‬
‫( په نوم ياديږي که‬R-Endo) Ring Endomorphism ‫ د‬R-Hom ‫يو‬
‫ د‬، ‫ وي‬bijective ‫ چې په عين وخت کی‬R-Endo ‫ يو‬. ‫ وي‬S = R ‫چيري‬
:‫ بيا‬،‫ وي‬É\ ‫ و‬0R ‫ رينګو عينت عناصر‬S‫ او‬R ‫که د‬

.‫( په نوم ياديږي‬G-Auto) Ring Automorphism
ñ(0 ) = 0s
ñ(0 ) = ñ(0 + 0 ) = ñ(0 ) + ñ(0 ) ⟹ ñ(0 ) = 0s

:‫ځکه‬
‫ اوس ښيوچې داالندي تابع يو‬.‫( يو رينګ دی‬ö, +, . ) ‫ پوھيږوچې‬: 6.5 ‫مثال‬
‫ ده‬R-Hom
ñ: (ö, +, . ) → (ö, +, . )
= ( + Z) ↦ zÐ = ( − Z)
= + WF , = + WF ∈ ö
:‫حل‬
‫ يعنې‬.‫ دی‬G-Hom ‫“ ته يو‬+” ‫ نظر‬ñ ‫ مثال کې مووليدل چې‬2.1

ñ( + ) = ñ() + ñ( )
:‫له بلې خوا‬
ñ( . ) = ñP( + WF). ( + WF )Q
= ñ( + WF + WF − FF )

= ñ( − FF + (F + F )W)
= − FF ) − (F + F )W
ñ(). ñ( ) = ( − WF). ( − WF )
= − WF − WF − FF
= ( − FF ) − (F + F )W
165
‫په نتيجه کې ) (‪ñ( . ) = ñ(). ñ‬‬

‫مثال ‪ : 6.6‬پر ) ‪ (ℤ¥ ,+, .‬رينګ بانه دي دا الندي تابع تعريف شويده‪:‬‬
‫‪ : ℤ2 ⟶ ℤ2‬‬
‫ ⟼ ̅‬ ‫‪Î . ̅ = (̅ )2‬‬
‫ يو‪ R-Hom‬دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪xÎ, FÎ ∈ ℤ2‬‬
‫‪ñ ( ̅ + FÎ ) = ( ̅ + FÎ ) = ( ̅ )2 + ̅ . FÎ + ̅ . FÎ + (FÎ)2‬‬
‫د ‪ ̅ . FÎ‬لپاره دوه الندي حالتونه امکان لري‬
‫لمړۍ حالت ‪̅ . FÎ = 0Î :‬‬
‫)‪ñ ( ̅ + FÎ ) = ( ̅ )2 + (FÎ)2 = ̅ . ̅ + FÎ. FÎ = ñ(̅ ) + ñ(FÎ‬‬
‫‪̅ . FÎ = 1Î‬‬ ‫دويم حالت ‪:‬‬
‫‪̅ . FÎ = 1Î ⇒ ̅ = 1Î ∧ FÎ = 1Î‬‬
‫‪ñ ( ̅ + FÎ ) = ( ̅ )2 + ̅ . FÎ + ̅ . FÎ + (FÎ)2‬‬
‫‪= (1Î)2 + 1Î. 1Î + 1Î. 1Î + (1Î)2 = 4Î = 0Î‬‬
‫)‪ñ ( ̅ ) + ñ ( FÎ‬‬ ‫‪= ( ̅ )2 + ( FÎ)2‬‬
‫‪= 1Î. 1Î + 1Î. 1Î = 1Î+ 1Î = 2Î = 0Î‬‬
‫)‪ñ ( ̅ + FÎ ) = 0Î = ñ ( ̅ ) + ñ ( FÎ‬‬
‫په نتيجه کې‬
‫‪ñ ( ̅ . FÎ) = ( ̅ . FÎ)2 = ( ÐF )2 . ( ̅ )2‬‬

‫‪= ( ̅ )2 . ( ÐF )2‬‬ ‫‪ ℤ‬تبديلی دی [‬ ‫] ځکها‬
‫)‪= ( ̅ ) . ñ (FÎ‬‬
‫په نتيجه کي يو ‪ R-Hom‬دی‪.‬‬
‫‪ : ℤ ⟶ ℤ‬‬
‫تمرين ‪ : 6. 5‬په ) ‪ (ℤ ,+, .‬رينګ باندې الندي تابع تعريف شوې ده‪:‬‬
‫‪ ⟼ 2‬‬
‫ايا يو ‪ R-Hom‬دی‬
‫‪166‬‬
‫تمرين ‪ : 6.6‬ايا پر ) ‪ (ℤN ,+, .‬رينګ باندي دا الندي توابع ‪ R-Hom‬دي ‪:‬‬
‫‪ : ℤN‬‬ ‫‪⟶ ℤN‬‬

‫‪xÎ ⟼ x̅ . xÎ = (xÎ)2‬‬
‫)‪(a‬‬
‫‪ : ℤ ⟶ ℤ‬‬
‫‪xÎ ⟼ x̅ . xÎ . xÎ = (xÎ)3‬‬
‫)‪(b‬‬
‫تمرين ‪: 6.7‬‬
‫) ‪ ( a‬ثبوت کړۍ چې دا الندي تابع يوه ‪ R-Aut‬ده‬
‫) ‪ñ: (ö, +, . ) → (ö, +, .‬‬
‫)‪ = ( + Z) ↦ ( − Z‬‬
‫' &‬
‫) ‪ ( b‬ثبوت کړۍ چې داالندي تابع يوه ‪ R-Isom‬ده‬
‫ = ‪R: = {+ ∈ r(22, ℝ)│+‬‬ ‫}‬
‫& '‪−‬‬
‫‪ñ: (ö, +, . ) ⟶ R‬‬
‫' &‬
‫ ⟼ ‪z= a+ib‬‬ ‫‬
‫& '‪−‬‬
‫تمرين ‪ (R,+,.) : 6.8‬يو رينګ ‪ "1" ،‬يي واحد )‪ (unity‬عنصر او ∈‪a‬‬

‫يومعكوس پذير )‪ (invertible‬عنصردی‪ .‬ثبوت کړۍ چې داالندي تابع يوه‬
‫ ⟶ ‪La : R‬‬
‫‪ R-Aut‬ده ‪.‬‬
‫‪x⟼ & &d‬‬

‫تعريف ‪ (R,+,.) : 6.6‬يو رينګ دی‪ .‬يو ايديال د ‪ Prime Ideal‬په نوم‬
‫≠‪(i) ê‬‬
‫ياديږي که چيرې‪:‬‬
‫‪( ii ) ∀, F ∈ , . F ∈ ê ⇒ ∈ ê ∨ F ∈ ê‬‬
‫) ‪ ( a‬په )‪ (ℤ ,+,.‬رينګ کی د ‪ pℤ‬سيت يو ‪ Prime Ideal‬دی‪ ،‬پدی شرط چه‬

‫‪ P‬يولمړنی عدد وي‬

‫حل‪ pℤ ≠ ℤ :‬دی‪ .‬ځکه دمثال په ډول ‪ p=3‬لپاره ‪ 4‬په ‪ pℤ‬شامل ندی ‪.‬‬
‫له بلی خوا‪:‬‬
‫‪a, b ∈ ℤ , a. b ∈ p ℤ ⇒ p│a. b ⇒ p│a ∨ p│b‬‬
‫‪⇒ a ∈ p ℤ ∨ b ∈p ℤ‬‬
‫په نتيجه کی ‪ pℤ‬يو ‪ prime ideal‬دی‬
‫‪167‬‬
‫په )‪ (ℤ ,+,.‬رينګ کی د ‪ p2ℤ‬سيت يو ‪ Prime Ideal‬دی‪ .‬په )‪(2ℤ ,+,.‬‬

‫رينګ کي د ‪ 4ℤ‬اديال يوپرايم اديال نه دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪2 ∈ 2ℤ ⇒ 2.2 = 4 ∈ 4ℤ‬‬
‫مګر ‪2 ∉ 4ℤ‬‬
‫قضيه ‪ : 6.4‬که )‪ (R,+,.‬او )‪ (S,+,.‬دوه رينګه او → ‪ ñ:‬يو ‪R-Hom‬‬
‫وې ‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫) ‪ ker ñ ( a‬يو ايديال په ‪ R‬کې دی ‪.‬‬
‫) ‪ ñ() ( b‬يو ‪) subring‬فرعﯽ رينګ( په ‪ S‬کې دی ‪.‬‬
‫) ‪ ( c‬که ‪ ñ‬يو ‪ surjective‬او ‪ I‬يو ايديال په ‪ R‬کې وې‪ .‬په دي صورت )‪ñ(ê‬‬
‫يو ايديال په ‪ S‬کې دی ‪.‬‬
‫ثبوت )‪ : (a‬د ‪ 2.4‬قضيی له مخې ‪ kerñ‬يو فرعی ګروپ په ‪ R‬کې نظر “‪„+‬‬
‫ته دی‬
‫‪r∈ , ∈ kerñ ⇒ ñ(. ) = ñ(). ñ(x) = ñ(). 0 = 0‬‬
‫‪⇒ . ∈ kerñ‬‬
‫په نتيجه کې ‪ kerñ‬يو اديال دی‬
‫ثبوت )‪ : (b‬د ‪ 2.4‬قضيی له مخې )(‪ Im(ñ) = ñ‬يو فرعی ګروپ په ‪ S‬کې‬
‫نظر "‪ "+‬دی‪.‬‬
‫ = ) ( ‪ , ∈ ñ() ⇒ ∃ , ∈ ; ñ( ) = ∧ ñ‬‬
‫ ‪ñ( . ) = ñ( ). ñ( ) = .‬‬
‫)(‪⇒ . ∈ ñ‬‬
‫وليدل شوچې د "‪ ".‬دوه ګونه رابطه )‪ (Binary operation‬پر )(‪ ñ‬قابل د‬
‫تطبيق ده ‪ .‬پس په نتيجه کې )(‪ ñ‬يوه فرعی حلقه ) ‪ (Subring‬د ‪ S‬دی ‪.‬‬
‫ثبوت )‪ : (c‬څرنګه چې ‪ I‬يو ايديال دی ‪ ,‬پس د ايديال د تعريف له مخې يو فرعی‬
‫ګروپ په )‪ (R,+‬ھم دی او)‪ ñ(ê‬د ‪ 3.3‬قضيی په اساس يوفرعی ګروپ د ‪S‬‬
‫دی ‪.‬‬
‫ ∈ ‪' ∈ ñ(ê),‬‬
‫; ∈ ∧ ‪⇒ ∃a ∈ ê‬‬
‫] ځکه ‪ ñ‬يو ‪ Surjective‬دی [ = )(‪ñ(&) = ' , ñ‬‬
‫‪r.a∈ ê‬‬ ‫ځکه ‪ ê‬يو ايديال دی[‬ ‫]‬
‫‪168‬‬
‫)‪⇒ . ' = ñ(). ñ(&) = ñ(&) ∈ ñ(ê‬‬

‫)‪'. = ñ(&). ñ() = ñ(&) ∈ ñ(ê‬‬
‫نتيجه کې )‪ ñ(ê‬يو ايديال په ‪ S‬دی ‪.‬‬
‫قضيه ‪ (R,+,.) : 6.5‬او )‪ (S,+,.‬دوه رينګونه ‪ ê ⊆ ،‬او → ‪ ñ:‬يو‬
‫‪ R-hom‬دی‪ .‬بيا‪:‬‬
‫‪d‬‬
‫⟸ )‪ ñ (ê‬يو ايديال په ‪ R‬کې دی‪.‬‬ ‫ يو ايديال په ‪ S‬کې‬
‫‪d‬‬
‫‪r1,r2 ∈ φ (ê) ⇒ φ( ), ñ( ) ∈ ê‬‬
‫‪⇒ ( ) + ñ( ) = ñ( + ) ∈ ê‬‬
‫)‪⇒ + ∈ ñ d (ê‬‬
‫)‪r ∈ , ∈ ñ d (ê‬‬
‫‪⇒ ñ() ∈ ⋀ ñ( ) ∈ ê‬‬
‫‪⇒ ñ(). ñ( ) ∈ ê‬‬
‫‪⇒ ñ(. ) = ñ(). ñ( ) ∈ ê‬‬
‫] ځکه ‪ I‬اديال دی [‬
‫)‪⇒ . ∈ ñ d (ê‬‬
‫په نتيجه کې ) ‪ ñ d (ê‬يو ايديال په ‪ R‬کې دی‪.‬‬
‫تعريف ‪ (R,+,.) :6.7‬يو رينګ او ‪ I‬يو اديال په ‪ R‬کل دي‪ .‬مونږ ‪) set‬مجموعه(‬
‫‪ I‬دټولو ‪ left-coset‬په ‪ R‬کي په ‪ /ê‬سره ښيو‪ .‬يعنی‪:‬‬
‫} ÷& │ ‪/ê ∶= { a + I‬‬
‫نظر په تعريف د رينګ )‪ (R,+‬يو تبديلی ګروپ )‪ (ablean group‬دی او اديال‬

‫‪ I‬يوفرعی نورمال ګروپ په ‪ R‬کي دی‪ (/ê, +) .‬د ‪ 3.18‬قضيي له مخي نظر‬
‫الندي دوه ګونه رابطوته يو فکتور ګروپ )‪ (factor group‬دی‪:‬‬
‫‪+ ∶ /ê /ê‬‬ ‫‪⟶ /ê‬‬

‫‪(& + ê , ' + ê ) ⟼ (& + ê ) + (& + ê ) = (& + ') + ê‬‬
‫اوس “‪ „.‬دوه ګونه رابطه پر ‪ /ê‬باندي الندي ډول تعريف کوو‪:‬‬
‫‪. ∶ /ê /ê‬‬ ‫‪⟶ /ê‬‬

‫‪(& + ê , ' + ê ) ⟼ (& + ê ). (& + ê ) = (&. ') + ê‬‬
‫‪169‬‬
‫په نتيجه کي ) ‪ (/ê, +, .‬يو رينګ دی اود فکتوررينګ )‪ (factor ring‬په نوم‬
‫مثال‪ :‬مونږد ) ‪ (ℤ¹ , +, .‬رينګ په نظرکي نيسو‪ ،‬چه په ھغه کي د ‪ I‬سيت په الندي‬
‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬

‫}‪I:= {0, 2, 4‬‬
‫ډول تعريف شويدي‪:‬‬
‫‪ I‬يو اديال په ‪ ℤ¹‬کي دی‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫لمړی‪ I :‬يوفرعی ګروپ په ) ‪ (ℤ¹ , +‬دی ‪.‬‬
‫‪∀ &Î ∈ ê ∧ ∀ 'Î ∈ ℤ¹ ⟹ &Î. 'Î ∈ ê‬‬

‫دوم‪ :‬دا الندي رابطه ھم صدق کوي‪:‬‬
‫پس فکتوررينګ ) ‪ (ℤ¹ /ê, +, .‬الندي شکل لري‪:‬‬

‫} }‪ℤ¹ /ê = {&Î + I | &Î÷ℤ¹ } = { I, {1Î, 3Î, 5Î‬‬
‫که مونږ }‪ H ≔ {1Î, 3Î, 5Î‬وليکو‪ ،‬پدي صورت ‪:‬‬
‫} ‪ℤ¹ /ê = { I, H‬‬
‫د “‪ „+‬دوه ګوني رابطي له مخي عينيت عنصريي ‪ I‬او معکوس د ‪ H‬په خپله دي‪.‬‬
‫ځکه‪:‬‬
‫‪I + H = {{0Î, 2Î, 4Î} + C1Î, 3Î, 5ÎE = { 0Î + 1Î, 0Î + 3Î, 0Î + 5Î, 2Î + 1Î,‬‬
‫} ‪2Î + 3Î, 2Î + 5Î , 4Î + 1Î , 4Î + 3Î ,4Î + 5Î‬‬
‫‪= {1Î, 3Î, 5Î, 3Î, 5Î, 1Î, 5Î , 2Î , 3Î} = C1Î, 3Î, 5ÎE = H‬‬
‫‪H + H = {C1Î, 3Î, 5ÎE + C1Î, 3Î, 5ÎE‬‬
‫‪= { 1Î + 1Î, 1Î + 3Î, 1Î + 5Î, 3Î + 1Î, 3Î + 3Î, 3Î + 5Î ,‬‬
‫} ‪5Î + 1Î , 5Î + 3Î , 5Î + 5Î‬‬
‫‪= {2Î, 4Î, 0Î, 4Î, 0Î, 2Î, 0Î , 2Î } = { 0Î, 2, 4Î} = I‬‬
‫د گروپ نور خواص ھم صدق کوي‪ .‬په نتيجه کي )‪ (ℤ¹ /ê , +‬يوتبديلی گروپ‬
‫دی‪ .‬پر ‪ ℤ¹ /ê‬باندي “‪ „.‬دوه ګوني رابطه د ‪ &Î, 'Î ∈ ℤ¹‬لپاره په الندي ډول‬
‫‪(&Î + ê ). P'Î + ê Q = P&Î. 'ÎQ + ê‬‬

‫تعريف شويده ‪:‬‬
‫‪ ℤ¹ /ê‬د “‪ „.‬دوه ګوني رابطي له مخي الجبری جوړښت لري‪ .‬دمثال په ډول‪:‬‬
‫}‪&Î = 3Ð , 'Î = 5Î ⟹ &Î. 'Î + ê = 3Î. 5Î + { 0Î, 2Î, 4Î} = 3Î + { 0Î, 2Î, 4Î‬‬
‫) ‪= { Ð3, 5Î,1Î } = ∈ (ℤ¹ /ê , .‬‬
‫دا دوه ګوني رابطه پر نورو عناصرھم صدق کوي‪ .‬پس ) ‪ (ℤ¹ /ê , +, .‬فکتور‬
‫رينګ دی‬
‫‪170‬‬
‫قضيه ‪: ( theorem of ring homomorphism ) 6.5-A‬‬

‫که )‪ (S,+,.) ، (R,+,.‬دوه رينګه او → ‪ ñ:‬يو ‪ R-Hom‬وي‪ ،‬پدي صورت‬
‫بيا د ‪ /Ker ñ‬او ‪ S‬ترمينځ يو ‪ R-Hom‬موجود دی چه ‪ /Ker ñ‬او )(‪ñ‬‬
‫سره ايزومورف دي‪ .‬يعنی‪ñ() ≅ /Ker ñ :‬‬
‫د ‪ 4.6‬قضيي له مخي ‪ Ker ñ‬يو اديال دی او ھغه په ‪ I‬ښيوو‪ .‬پس ‪ /I‬د ‪6.6-A‬‬
‫تعريف له مخي يو فکتوررينګ دی‬
‫‪e ∶ /I ⟶ S‬‬

‫اوس دا الندي تابع په نظرکي نيسو‪:‬‬
‫)&(‪a+ê ⟼ ñ‬‬
‫] د ‪ 3.18‬قضيي له مخي [ ‪eP(& + ê) + (' + ê)Q = eP(& + ') + êQ‬‬
‫)' ‪= ñ(& +‬‬
‫] ‪ ñ‬يو ‪= ñ(&) + ñ(') [ R-Hom‬‬
‫)‪= ψ(a + I) + ψ(b + I‬‬
‫] د “‪ „..‬تعريف له مخي[ ‪eP(& + ê). (' + ê)Q = eP(&. ') + êQ‬‬
‫)'(‪= ñ(&. ') = ñ(&). ñ‬‬
‫)‪= ψ(a + I). ψ(b + I‬‬
‫‪: Z[h]`\Zi] g‬‬

‫په نتيجه کي ‪ ψ‬يو ‪ R-Hom‬دی‪.‬‬
‫)‪e(& + ê) = e(' + ê‬‬

‫‪⟹ ñ(&) = ñ(') ⟹ ñ(&) − ñ(') = 0o‬‬
‫] ځکه ‪⟹ ñ(& − ' ) = 0o ⟹ & − ' ∈ ê [ I = ker ñ‬‬
‫‪⟹ a+I=b+I‬‬ ‫] د ‪ 3.11‬قضيي له مخي [‬
‫‪⟹ e injective‬‬
‫له بلي خوا‪:‬‬

‫ ⊆ )(‪F ∈ ñ‬‬
‫‪⟹ ∃ ∈ ; ñ() = F ⟹ e( + ê) = ñ() = F‬‬
‫‪⟹ e ∶ /I ⟶ ñ() surjective‬‬
‫په نتيجه کي‪ñ() ≅ /N :‬‬
‫قضيه ‪: (theorem of ring isomorphism ) 6.5-B‬‬
‫) ‪ /S ∩ I ( 1‬او ‪ ( + ê)/I‬فکتوررينګونه )‪ (factors-ring‬دي‬

‫که ‪ S‬فرعی رينګ او ‪ I‬اديال په )‪ (R,+,.‬رينګ کي وي ‪ ،‬بيا‪:‬‬
‫‪171‬‬
‫) ‪( + ê)/I ≅ /S ∩ I ( 2‬‬

‫) يعنی ‪ /S ∩ I‬او ‪ ( + ê)/I‬يوبل سره رينګ ايزومورف دي (‬
‫‪ + ê‬يو فرعی رينګ په ‪ S ∩ I ، R‬اديال په او ‪ I‬اديال په ‪ + ê‬کي دي‪.‬‬

‫ثبوت ) ‪:( 1‬د ‪ 6.3‬ليما له مخي پوھيږو‪:‬‬
‫پس ‪ /S ∩ I‬او ‪ ( + ê)/I‬فکتوررينګ ) ‪ (ring-factors‬دي‬
‫‪ñ: ⟶ /ê‬‬
‫ثبوت ) ‪ :( 2‬د ‪ 6.5-A‬قضيي له مخي الندي تابع ‪ R-Hom‬ده‪:‬‬
‫‪& ⟼&+ê‬‬
‫} ‪ñ() = { s + I |s ∈ S‬‬
‫] نظر به قضيه ‪= { (s + v) + I |s ∈ S, v ∈ I} [3.11‬‬
‫‪= ( + ê)/I‬‬ ‫] نظر به تعريف ‪[ñ‬‬
‫)(‪ñ ∶ /ñ ⟶ ñ‬‬

‫د ‪ 6.5-A‬قضيي له مخي الندي تابع ‪ R-Isom‬ده‪:‬‬
‫‪d‬‬
‫)&(‪a.kerñ ⟼ ñ‬‬
‫په )‪ (1‬کي مووليدل چه ‪ S ∩ I‬اديال په ‪ S‬کي دی‪ .‬پس د ‪ 3.19‬قضيه پر فرعی‬
‫رينګ ‪ S‬ھم صدق کوي‪ .‬يعنی داالندي تابع ‪ R -Isom‬ده‬
‫)(‪ñ d ∶ /S ∩ I → ñ‬‬

‫)&(‪a.kerñ → ñ‬‬
‫څرنګه چه ‪ ñ() ≅ /S ∩ I‬او ‪ ñ() = ( + ê)/I‬دي‪ ،‬پس په نتيجه کي‪:‬‬
‫‪( + ê)/I ≅ /S ∩ I‬‬
‫تعريف ‪ : 6.8‬يوايديال په ‪ R‬رينګ کې د ‪ Principle Ideal‬په نوم ياديږي‪،‬‬
‫که يوازی يوعنصرولرې‪.‬‬
‫تعريف ‪ ( R ,+,.) : 6.9‬يو رينګ دی‪ S ∈ .‬او ‪.S ≠ É‬‬
‫ياديږي‪ .‬که چيرې يو ∈ ‪ ≠ É ،‬موجود وې چې ‪ a.b=0‬شې ‪.‬‬

‫‪ a‬د ‪) (l.z.divisor) Left-zero-divisor‬د چپ قاسم صفر ( په نوم‬
‫که ‪ . b.a=0‬په دې صورت ‪ a‬ته يو ‪(r.z.divisor) Right-zero-divisor‬‬

‫) د ښې قاسم صفر ( ويل کيږې‪ .‬که ‪ l.z.divisor a‬او ھم ‪ r.z.divisor‬وي‪ .‬بيا‬
‫ھغه د ‪) zero divisor‬قاسم صفر( په نوم ياديږې‪.‬‬
‫تعريف ‪ : 6.10‬يو )‪ (R,+,.‬رينګ د ‪ Ring without zero divisor‬په نوم‬
‫‪ , ∈ , . = 0 ⇒ = 0 ∨ = 0‬‬
‫ياديږی که چيري‪:‬‬
‫يعنې بی له صفرڅخه بل ھيڅ ‪ zero-divisor‬نشته ‪.‬‬
‫‪172‬‬
‫قضيه ‪ (R,+,.) : 6.6‬و )‪ (S,+,.‬دوه رينګه د واحد )‪ (unity‬سره دي ‪ .‬که‬

‫ → ‪ :‬يو ‪ R-Hom‬او سورجکتيف )‪ (surjective‬وې‪ .‬بيا داالندي افادي د‬
‫) ‪ S ( 1‬بی له ‪) zero-divisor‬صفر قاسم( او

≠ ‪É‬‬
‫يوبل سره معادل دي‪:‬‬
‫) ‪ ìñ ( 2‬يو ‪ Prime ideal‬دی‪.‬‬

‫ثبوت ")
( ⇐ )‪: "(¥‬‬
‫‪, F ∈ , . F ∈ ìφ‬‬
‫‪⇒ φ(. F) = 0‬‬
‫‪⇒ φ(). ñ(F) = ñ(. F) = 0‬‬
‫] ځکه ‪ S‬بدون قاسم صفر [ ‪⇒ φ() = 0 ∨ ñ(F) = 0‬‬
‫] ځکه ‪ ñ‬يک ‪⇒ ∈ ì ñ ∨ F ∈ ì ñ [ prime Ideal‬‬
‫] ځکه ‪ ñ‬يو سوريکتيف [ ‪1 ∈ ⇒ ∃ ∈ , ñ() = 1‬‬
‫‪⇒ ∉ ìñ‬‬ ‫] ځکه ‪[ 0 ≠ 1‬‬
‫ ≠ ‪⇒ ìñ‬‬
‫د ‪ 6.4‬قضيی له مخې ‪ ìñ‬يو ايديال دی‪ .‬پس ثبوت شو چې ‪ ìñ‬يو‬
‫‪ Prime ideal‬دی‪.‬‬
‫ثبوت ")‪ : "(
) ⇐ (¥‬لمړۍ ښيو چې ‪ S‬بې له ‪ zero-divisor‬دی‪.‬‬
‫‪ , ∈ , . = 0‬‬
‫; ∈ ‪⇒ ∃, F‬‬
‫] ‪ ñ‬سورجکتيف [ )‪ = ñ() ∧ = ñ(F‬‬
‫)‪⇒ 0 = . = ñ(). ñ(F) = ñ(. F‬‬
‫‪⇒ . F ∈ ì ñ‬‬
‫‪⇒ ∈ ì ñ ∨ F ∈ ì ñ‬‬
‫] ‪ ìñ‬يو ‪⇒ ñ() = 0 ∨ ñ(F) = 0 [ prime ideal‬‬
‫‪⇒ = 0‬‬ ‫∨‬ ‫‪ = 0‬‬
‫اوس بايد ثبوت شې چې په ‪ S‬کې

≠ ‪ É‬صدق کوې‪.‬‬
‫پس ‪ S‬بی له ‪) zero-divisor‬قاسم صفر( دی‪.‬‬
‫‪1 = ñ(1) = 0 ⇒ 1 ∈ ì ñ‬‬

‫که ‪ 0 =1‬وې ‪ .‬په دې صورت‪:‬‬
‫‪⇒ . 1 = ⊆ ìñ‬‬ ‫] ځکه ‪ ìñ‬يو ايديال [‬
‫‪173‬‬
‫له بلې خوا ⊆ ‪ ì ñ‬دی ‪ .‬پس په نتيجه کې = ‪ ì ñ‬کيږي‪ .‬مګردا د‬
‫‪ Prime ideal‬تعريف سره تضاد دی‪ .‬پس بايد ‪ 0 ≠ 1‬وې‪.‬‬
‫
≠ ‪ É‬او ‪ no-zero-divisor‬وې د ‪ Integral domain‬په نامه يادوي‪ .‬يعنې‬
‫تعريف ‪ : 6.11‬يو تبديلي ‪ (R,+,.) ring‬چې واحد )‪ (unity‬عنصريی “‪، “1‬‬
‫‪ , ∈ , . = 0 ⇒ = 0 ∨ = 0‬‬
‫‪ , ∈ , ≠ 0 ⋀ ≠ 0 ⇒ . ≠ 0‬‬
‫اويا‬
‫د مثال په ډول ‪ Pℝ, +, . Q , (ℚ, +, . ) , Pℤ, +, . Q‬او ‪ Pℂ, +, . Q‬اينتګرال دومين‬

‫) ‪ ( integral domain‬دي‪.‬‬
‫په ‪ 6.1‬مثال کې مووليدل چې ) ‪ (ℤ¹ , +, .‬رينګ دی مګر ‪integral domain‬‬
‫ندې ‪.‬ځکه ‪ 2Î. 3Î = 6Î = 0Î‬مګر ‪ 2Î‬او ‪ 3Î‬خالف د ‪ 0Î‬ادي ‪.‬‬
‫تعريف‪ :‬الندې سيت د ‪ Gaussian integers‬په نوم ياديږي‬
‫‪ℤ[i] = { a + ib │ a,b∈ ℤ } ⊂ ℂ‬‬
‫مثال‪ ℤ[i] :‬يو فرعی رينګ د ‪ Pℂ, +, . Q‬او ‪ integral domain‬ھم دی‬
‫حل‪:‬‬
‫]‪a + ib,c+id∈ ℤ[i‬‬
‫)‪a + ib – (c+id) = (a-c) + i(b-d‬‬
‫]‪a – c , b-d ∈ ℤ ⟹ (a + ib) –(c+id)∈ ℤ[i‬‬
‫)‪(a + ib).(c+id) = ac + ibc + iad –bd = (ac – bd) + i(bc + ad‬‬
‫]‪(ac – bd) , (bc + ad) ∈ ℤ ⟹ (a + ib).(c+id) ∈ ℤ[i‬‬
‫په نتيجه کې ]‪ ℤ[i‬د ‪ 6.2‬ليما له مخي يوفرعی رينګ د ‪ Pℂ, +, . Q‬دی‪.‬‬
‫څرنګه چې ‪ Pℂ, +, . Q‬يو اينتګرال دومين دی‪ ،‬پس ]‪ ℤ[i‬ھم دی‪.‬‬
‫مثال‪ ℤU = {0Î, 1Î, 2Î, 3Î, 4Î} : 6.7‬نظر "‪ "+‬او "‪ ".‬ته چې په الندي جدول‬
‫کې تشريح شوې دي‪ ،‬يو رينګ دی ‪.‬‬
‫‪+ 0Î 1Î 2Î 3Î 4Î‬‬
‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪4Î‬‬
‫‪1Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪0Î‬‬
‫‪2Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪1Î‬‬
‫‪3Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬
‫‪4Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪3Î‬‬
‫‪174‬‬
‫‪0Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪4Î‬‬

‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪0Î‬‬
‫‪.‬‬
‫‪1Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪4Î‬‬

‫‪2Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪3Î‬‬
‫‪3Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪2Î‬‬
‫‪4Î‬‬ ‫‪0Î‬‬ ‫‪4Î‬‬ ‫‪3Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫‪1Î‬‬
‫) ‪ (ℤU , +, .‬يو تبديلي رينګ چې واحد )‪ (unity‬عنصريی "‪ "1Î‬دی ‪.‬‬

‫‪ ℤU‬يو ‪ Integral domain‬ھم دی ‪ .‬ځکه ) ‪ (ℤ∗. , .‬د ‪ 3.22‬قضيی په‬
‫‪'Î, &Î ∈ ℤ , &Î ≠ 0Î ∧ &Î . 'Î = 0Î‬‬

‫اساس يو ګروپ دی‪ ،‬په دي شرط چې ‪ n‬يو اوليه عدد وې‪.‬‬
‫‪U‬‬
‫‪⇒ 'Î = 1Î. 'Î = ( &Ð )d .&Î . 'Î = ( &Ð ) d . 0Î = 0Î‬‬
‫‪⇒ ℤU‬‬ ‫‪Integ-domain‬‬
‫مثال‪ . R:= M(2x2, ℝ ):‬پوھيږوچې )‪ (R,+,.‬يورينګ دی‪.‬مګر اينتګرال دومين‬
‫)‪ ( integral domain‬نه دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪1 0‬‬ ‫‪0 0‬‬
‫=‪A‬‬ ‫=‪,B‬‬ ‫‪ ∈R‬‬
‫‪0 0‬‬ ‫‪1 0‬‬
‫‪1 0 0 0‬‬ ‫‪0 0‬‬
‫ = ‪A.B‬‬ ‫ ‪.‬‬ ‫=‬ ‫‬
‫‪0 0 1 0‬‬ ‫‪0 0‬‬
‫ليدل کيږي چې حاصل ضرب د ‪ A‬او ‪ B‬مساوی صفردی‪ .‬مګر‪ A‬او ‪ B‬صفرنه‬
‫دي‪ R.‬تبديلی رينگ نه دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪0 0 1 0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫ = ‪B.A‬‬ ‫ ‪.‬‬ ‫=‬ ‫‪ ≠ A.B‬‬
‫‪1 0 0 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪ 0S ∈ S ، 0D ∈ D‬او واحد )‪ (unity‬عناصريی ‪ 1S ، 1D‬دي‪ .‬پر‬

‫مثال‪ (D,+,.) :‬او )‪ integral domain (S,+,.‬چې عينيت عناصر يی‬
‫‪ R:= DxS‬باندې دا الندې دوه ګوني رابطي تعريف شوي دي‬
‫‪175‬‬
‫⟶ ×∶‪+‬‬
‫' ‪(&, ') ⟼ & +‬‬
‫⟶ ×∶∙‬
‫' ∙ & ⟼ )' ‪(&,‬‬
‫يعنې که )‪ a = (d1, s1‬او )‪ b = ( d2,s2‬وې‪.‬بيا ‪:‬‬
‫)‪a + b = ( d1,s1) + (d2,s2) = (d1+d2,s1+s2‬‬
‫)‪a . b = ( d1,s1) . (d2,s2) = (d1.d2,s1.s2‬‬
‫)‪ (R,+,.‬يو تبديلﯽ رينګ )‪ (commutative ring‬دی چې عينيت عنصريﯽ‬
‫)‪ (0D,0S‬او واحد عنصريﯽ )‪ (1D,1S‬دی‪ .‬مګر ‪ integral domain‬نه دی‪.‬‬
‫ځکه‪:‬‬
‫)‪(1D,0S) . (0D,1S) = (1D . 0D,0S . 1S ) = (0D,0S‬‬
‫يعنې ليدل کيږي چې )‪ (1D,0S‬او )‪ (0D,1S‬خالف د صفردي‪ .‬مګرحاصل ضرب‬
‫يی مساوی صفردی‪.‬‬
‫تعريف‪ (, +, . ) :‬يو‪ integral domain‬دی‪.‬که يوه ‪ φ: ⟶ ℕ4‬تابع دالندي‬
‫خواصوسره موجوده وي‪:‬‬
‫)‪( i ) φ(a) ≤ φ(a. b‬‬ ‫)}‪(∀ a, b ∈ R ∖ {0‬‬
‫‪( ii ) ∀ a, b ∈ R ∖ {0} , ∃>, ∈ R ; a = bq + r‬‬
‫دلته د ‪ r ≠ 0‬لپاره بايد )‪ φ(r) ≤ φ( b‬وې‬
‫‪ R‬د ‪ φ‬سره يوځای د ‪ Euclidean Domain‬په نامه ياديږي‪ .‬مونږھغه په‬
‫)‪ (R, ñ‬سره ښيو‪.‬‬
‫مثال‪ :‬مونږپوھيږوچې ‪ Pℤ, +, . Q‬يو اينتګرال دومين دی‪ .‬غواړو ثبوت کړو‪ ،‬چې‬
‫‪ ℤ‬نظرالندي تابع ته يو ‪ Euclidean Domain‬دی‪:‬‬
‫‪φ: ℤ ∖ {0} ⟶ ℕ4‬‬
‫|‪a ⟼ |a‬‬
‫‪0 ≠ a,b ∈ ℤ‬‬
‫‪176‬‬
‫)‪φ(a) = |a| ≤ |a|. |b| = |ab| = φ(ab) ⟹ (i‬‬

‫اوس غواړو )‪ (ii‬ثبوت کړو ‪ .‬د ‪ division algorithm‬له مخې‪:‬‬
‫‪∃>, ∈ ℤ ; a = bq + r‬‬ ‫)‪(0≤r<b‬‬
‫)‪r = 0 ⟹ φ(0) = |0| < |b| = φ(b‬‬ ‫] ځکه ‪[ b≠ 0‬‬
‫)‪r ≠ 0 ⟹ φ(r) = |r| < |b| = φ(b‬‬ ‫] ځکه ‪[ 0 ≤ r‬‬
‫په نتيجه کې )‪ (ℤ, ñ‬يو ‪ Euclidean Domain‬دی‪.‬‬
‫تعريف ‪ (R, +, . ) : 6.12‬يو رينګ چې "‪ "1‬يی واحد )‪ (unity‬عنصر دی‪.‬‬
‫‪ R‬معين مشخصات )‪ (finite characteristic‬لرې‪ ،‬که چيرې يو ‪ n∈ ℕ‬د‬
‫الندي خاصيت سره موجود وي‪.‬‬
‫‪0=1+1+1+…+1‬‬ ‫)) ‪ n‬وار )دفعه ( ( ‪( n terms‬‬

‫يعني ‪ n.1 =0‬وي‬
‫ترټولوکوچنۍ ھغه ډول ‪ n‬ته د ‪ R‬مشخصه )‪ (charactiristic‬ويل کيږي‪ .‬يعنې ‪:‬‬
‫}‪char(R): = min{n ∈ ℕ │ n.1=0‬‬
‫که ھغه ډول يو ‪ n‬موجود نه وې‪ .‬په ھغه صورت بيا ‪ R‬غير معين مشخصه‬
‫) ‪ ( infinite characteristic‬لري اوورته ‪ zero characteristic‬ھم واې‪.‬‬
‫يعنې ‪char(R)=0‬‬
‫مثال ‪ :‬د ‪ ℤ‬رينګ غيرمعينه مشخصه )‪ (infinite characteristic‬لرې ‪ .‬ځکه‬
‫ھيڅ ‪ n> 0‬نه پيداکيږي چې ‪ n .1=0‬شې ‪.‬‬
‫‪1 , 1+1 , 1+1+1 , 1+1+1+1, . . . = 1,2,3,4, . . .‬‬
‫ليدل کيږي چې ھيڅ تكرار صورت نه نسې‪ .‬پس ‪char(ℤ)= 0‬‬
‫که د ‪ ℤ-‬رينګ په نظرکې ونيسو‬
‫‪1Î , 1Î + 1Î , 1Î + 1Î + 1Î, 1Î + 1Î + 1Î + 1Î, . . .‬‬

‫دلته پس د ‪ n‬وارې )دفعه( تكرار صورت نيسې‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫‪ÎÎÎÎÎÎÎÎ‬‬
‫‪0Î , 1Î, 2Î, 3Î, . . . . , (n‬‬ ‫‪ÎÎÎÎÎÎÎÎ‬‬
‫‪− 1) , 0Î, 1Î, 2Î, 3Î, . . . . , (n‬‬ ‫‪− 1), 0Î‬‬
‫‪177‬‬
‫يعني ‪ . ( n . 1Î ) = 0Î‬پس ‪ ℤ-‬رينګ ‪) finite characteristic‬معينه‬

‫مشخصه ( لري ‪ .‬يعني ‪char(ℤ- ) = n‬‬
‫قضيه ‪ ( R,+,. ) : 6.7‬يو رينګ دی چې واحد )‪ (unity‬عنصر او معينه‬
‫ ∈ &∀‬
‫مشخصه ) ‪ ( characteristic‬لري‪ .‬يعنې ‪ . char ( R ) = p≠ 0‬بيا‪:‬‬
‫= يو لمړنۍ عدد ‪( b ) R integral domain ⇒ = ∈ t‬‬

‫‪(a) p.a=0‬‬
‫‪& ∈ ⇒ =. & = =. (1. &) = (=. 1). & = 0. & = 0‬‬

‫ثبوت )‪(a‬‬
‫ ‪∃, ∈ ℕ ; = = .‬‬
‫ثبوت )‪(b‬‬
‫)‪⇒ 0 = =. 1 = (. 1). (. 1‬‬

‫ ځکه يو ¬‪ W. − £‬دی ‪⇒ . 1 = 0 ∨ . 1 = 0‬‬
‫څرنګه چې = ≤ ‪ .‬دی پس بايد ‪ r = p‬اويا ‪ s = p‬وي‪ .‬په نتيجه کې ‪p‬‬

‫له ھغه څخه نتيجه اخلو چې ‪ r‬اويا ‪ s‬ھم د ‪ R‬مشخصه ) ‪ ( charact‬ده ‪.‬‬
‫يولمړنۍ )اوليه( عدد دی ‪.‬‬
‫ ‪a,b,c ∈ æ , ≠ 0 &. = '.‬‬ ‫'=&⇒‬

‫ليما ‪ (D,+,.) : 6.4‬يو ‪ integral Domain‬دی‪.‬بيا ‪:‬‬
‫يعنې ‪ integral domain‬نظر "‪ ".‬ته اختصار پذير دی ‪.‬‬
‫‪a.c = b.c ⇒ a.c - b.c = 0‬‬

‫‪0 = a.c - b.c = (a - b) .c‬‬

‫‪⇒&−' =0 ∨ =0‬‬ ‫]ځکه ‪ D‬يو ‪[ integral domain‬‬
‫‪⇒&−' =0‬‬ ‫] ځکه ‪[c≠ 0‬‬
‫'=&⇒‬
‫نوټ‪ 6.4 :‬ليما د رينګ لپاره صدق نه کوی‪ .‬يعنې رينګ اختصارپذيرنه دی‪ .‬دمثال‬
‫په ډول په ) ‪ (ℤ¤ ,+, .‬رينګ کې‪:‬‬
‫‪2Ð . 3Î = 6Î = 0Î = 12‬‬
‫‪ÎÎÎÎ = 3Î . 4Î‬‬
‫مګر ‪ 2Ð ≠ 4Î‬دی‬
‫او }‪ . ê ≠ {0‬که ‪ I‬يو معکوس پذير )‪ (invertible‬عنصر ولري‪ .‬په ھغه‬

‫ليما ‪ (R,+,.) : 6.5‬يو رينګ د ‪) unity‬واحد ( سره ‪ I ,‬په ‪ R‬کې يو اديال‬
‫ = ‪∃& ∈ ê ∧ ' ∈ ; &. ' = 1 ⇒ ê‬‬

‫صورت بيا ‪ I=R‬دی‪ .‬يعنې ‪:‬‬
‫‪178‬‬
‫‪& ∈ ê ∧ & W.W'R ⇒ ∃' ∈ ; '& = 1‬‬

‫)& ‪ ∈ ⇒ = . 1 = . ('.‬‬
‫] ځکه ‪ ê‬يو ايديال دی [ ‪= ('). & ∈ ê‬‬
‫‪⇒⊆ê‬‬
‫له بلې خوا پوھيږو چې ⊆ ‪ ê‬دی‪ .‬پس ‪R = I‬‬
‫مثال‪ ( D,+,.) :‬يو ‪ integ-dom‬دی‪a,b ∈ æ .‬‬

‫) ‪ ( a‬که )‪ ℎ&(æ‬غيرمعين وی‪ .‬دمثال په ډول ‪ ℝ‬حقيقي اعداد ‪ .‬بيا د‬
‫‪ Binomial‬فورمول په اساس‪:‬‬
‫' ‪(& + ') = & + 2. &' +‬‬

‫' ‪(& + ') = & + 3. & ' + 3&' +‬‬
‫) ‪ ( b‬که ‪ ℎ&(æ) = 2‬وې‪ .‬بيا‪:‬‬
‫' ‪(& + ') = & + 2. &' + ' = & + 0 + ' = & +‬‬
‫ځکه ‪ ℎ&(æ) = 2‬دی‪ .‬پس د ‪ 6.7‬قضی له مخی بايد ‪ 2&' = 0‬وې‬
‫) ‪ ( c‬که ‪ ℎ&(æ) = 3‬وې‪ .‬بيا‪:‬‬
‫' ‪(& + ') = & + 3. & ' + 3&' +‬‬

‫' ‪= & + 0 + 0 + ' = & +‬‬
‫ځکه ‪ ℎ&(æ) = 3‬دی‪ .‬پس د ‪ 6.7‬قضی له مخی بايد ‪3. & ' = 0‬‬
‫او ‪ 3&'2 = 0‬وې‬
‫ليدل کيږي چې په الجبر کې د ‪ Binomial‬فورمول تابع د ‪integral domain‬‬
‫) اويا ‪ ( Field‬د مشخصه ) ‪ ( characteristic‬دی‪ .‬اوس غواړودا حالت په‬
‫ليما ‪ (D,+,.) :6.6‬يو ‪ integ-dom‬او ‪ ℎ&() = = ≠ 0‬دی‪ .‬بيا ‪:‬‬

‫عمومي ډول مطالعه کړو‪.‬‬
‫‪( a ) (& + '): = &: + ' :‬‬ ‫) ‪(∀a,b ∈ D‬‬

‫‪( b ) ñ: æ → æ‬‬
‫‪ → :‬‬
‫‪ φ‬يو ¬‪ ) æ − ¬£.£‬يعني ¬‪ æ − £‬او ‪ ( W.W‬دی‪ φ .‬د‬
‫‪ frobenius function‬په نوم ياديږي ‪.‬‬
‫ثبوت )‪ : (a‬څرنګه چې ‪ D‬تبديلی دی‪ .‬پس‪:‬‬
‫‪∀&, ' ∈ D , (&. '): = ' : . &: = &: . ' :‬‬
‫‪179‬‬
‫د ‪ binomial formel‬له مخې ليکی شو‪:‬‬

‫ ‪=. (= − 1) :d‬‬
‫‪(& + '): = &: + =&:d . ' +‬‬ ‫&‬ ‫'‪.‬‬
‫!‪2‬‬
‫ ‪=. (= − 1). (= − 2) :d‬‬
‫‪+‬‬ ‫&‬ ‫'‪.‬‬
‫!‪3‬‬
‫‪+ ⋯ + =&' :d + ' :‬‬
‫که په پورتني معادله کې د ‪ &:‬او ‪ ' :‬څخه صرف نظروشې‪ .‬بيا نور ھريو په‬
‫عمومې ډول الندي شکل لري‪:‬‬
‫! ' ‪&:d! .‬‬

‫)‪:.(:d).(:d)…..(d5c‬‬
‫!‪..….‬‬
‫البته دلته ‪ 1≤ r ≤ p-1‬فرض شوی دی‬
‫= ‪k:‬‬ ‫‪, s:= 1.2.3....r‬‬

‫)‪(:d).(:d)…..(d5c‬‬
‫!‪..….‬‬
‫د ‪ binomial formel‬په اساس ‪ p.k‬يومثبت تام عدد دی‪ .‬پس بايد ‪ p.k‬پر ‪s‬‬
‫قابل د تقسيم وې‪ .‬څرنګه چې ‪ p>r‬او د ‪ 6.7‬قضی له مخې يو اوليه عدد دی‪ .‬پس‬
‫بايد ‪ k‬پر ‪ s‬باندې قابل د تقسيم وې‪ .‬يعني‪:‬‬
‫= ‪ k‬يوطبعې عدد دی‪ .‬پس د ‪ 6.7‬قضيی له مخې‪:‬‬

‫)‪(:d).(:d)…..(d5c‬‬
‫!‪..….‬‬
‫= ! ' ‪&:d! .‬‬ ‫‪&:d! . ' ! = 0‬‬

‫‪:.m‬‬ ‫)‪:.(:d).(:d)…..(d5c‬‬
‫‪o‬‬ ‫!‪..….‬‬
‫‪(& + '): = &: + 0 + 0 + ⋯ + 0 + ' : = &: + ' :‬‬

‫ثبوت ) ‪: (b‬‬
‫ ‪, F ∈ æ ; ñ( + F) = ( + F): = : + F :‬‬ ‫ د )&(‬
‫)‪= ñ() + ñ(F‬‬
‫] ځکه ‪ æ‬تبديلی [ ‪ñ(. F) = (. F): = F : . : = : . F :‬‬
‫‪⟹ ñ R-Hom‬‬
‫‪180‬‬
‫]‪: Z[h]`\Zi‬‬
‫ = )(‪ ∈ ñ ⇒ ñ() = 0 ∧ ñ‬‬ ‫‪:‬‬
‫]= د‪⇒ 0 = t = . . … . [(,‬‬
‫‪⇒=0‬‬ ‫ ‪ æ‬يو ¬‪W. − £‬‬
‫}‪⇒ ker ñ = {0‬‬
‫له دي څخه د ‪ 2.3‬قضيی له مخې نتيجه اخلوچې ‪ ñ‬يو ‪ injective‬دی ‪.‬‬

‫په نتيجه کې ‪ ñ‬يو ‪ R-monom‬دی‬
‫مثال ‪ :‬غواړو ‪ (2Î)º‬په ‪ ℤN‬کې پيدا کړو‪ .‬څرنګه چې ‪ ℤN‬يو ‪Integ-Domain‬‬
‫او ‪ Char(ℤ ) = 3‬دی ‪ .‬پس کوالی شو د حل لپاره ‪ 6.6‬ليما څخه استفاده وکړو‬
‫‪(2Î)º = ( (2Î) )3 = ( (1Ð + 1Ð ) )3‬‬
‫) ‪= ( (1Ð ) + (1Ð ) )3 = (1Ð ) + (1Ð‬‬ ‫‪= 2Ð‬‬
‫) ‪ (2Î)Tº ( a‬په )‪ (ℤQ ,+,.‬کې پيدا کړۍ‬

‫تمرين ‪ :6.9‬د حل لپاره د ‪ 6.6‬ليما څخه استفاده وکړۍ‬
‫»)‪ (2Î‬په )‪ (ℤ¥ ,+,.‬کې پيدا کړۍ‬

‫) ‪ (3Î)U ( c‬په )‪ (ℤ ,+,.‬کې پيدا کړۍ‬
‫)‪(b‬‬
‫) ‪ (D,+,.) ( d‬يو ‪ integ-dom‬او ‪ ℎ&(æ) = 11‬ده‪a,b∈D .‬‬

‫‪ (a+b)121‬پيدا کړۍ‬
‫مثال‪ :‬اوس غواړودا الندې خطی معادالت په ‪ ℤU‬کې حل کړو‬
‫‪x + Ð3F = 2Î‬‬
‫‪Ð3x + Ð2F = 2Î‬‬
‫‪Ð3X + Ð3. Ð3F = 3Î . 2Î = 6Î = 1Î‬‬

‫‪---------------------------‬‬
‫‪Ð3X + Ð2F‬‬ ‫‪= 2Î‬‬
‫‪Ð3x + Ð4. F = 1Î‬‬

‫‪-------------------------------‬‬
‫‪Ð3x + Ð2F = 2Î‬‬
‫‪Ð3x + Ð4. F = 1Î‬‬

‫‪-------------------------------‬‬
‫‪- Ð3x - 2Î F = - 2Î‬‬
‫‪181‬‬
Ð2 F = - 1Î = 4Î ⇒ Ð3. Ð2 F = Ð3 . 4Î ⇒ y = 2Î
Ð3x + Ð2 . Ð2 = 2Î
⇒ Ð3x = Ð2 - Ð4 = - 2Î = Ð3 [2Î + Ð3 = Ð0 ⇒ - 2Î = Ð3
⇒ 2Î. 3Îx = 2Î . 3Î ⇒ x = 1Î
‫]ځکه‬
Ð3x + Ð2. F = 0Î
:‫مثال‬
Ð2x + Ð1F = 4Î
‫ اول لمړی‬.‫ ( په رينګ کی حل کړو‬ℤ¼ , +, . ) ‫لمړی غواړوپورتنی معادلي د‬
‫ ضربو‬Ð3 ‫ کی ضربو اودويمه معادله په‬Ð2 ‫معادله په‬
Ð6x + Ð4. F = 0Î
12= Ð5
Ð6x + Ð3F = 4Î. Ð3 = ÎÎÎÎ
Ð6x + Ð4. F = 0Î
12= − Ð5
− Ð6x − Ð3F = 4Î. Ð3 = ÎÎÎÎ
F = - Ð5 = Ð2 [ Ð5+ Ð2 = Ð0 ⇒ Ð2 = Ð2 - Ð5 ‫] ځکه‬
Ð3x + Ð2. F = 0Î
⇒ Ð3x = - Ð2. F = - 2. Ð 2.
Ð = -4.
Ð = Ð3
Ð5 . 3Î.x = Ð5 . Ð3 ⇒ x = Ð1
‫ لمړی‬. ‫ ( په رينګ کی حل کړو‬ℤU , +, . ) ‫اوس غواړوپورتنی معادلي د‬
‫ سره ضربو‬Ð3 ‫ اودويمه معادله‬Ð2 ‫معادله د‬
Ð6x + Ð4. F = 0Î ⇒ 1Îx + Ð4. F = 0Î
Ð6x + Ð3F = 4Î. Ð3 = ÎÎÎÎ
12 ⇒ 1Îx + Ð3F = Ð2
1Îx + Ð4. F = 0Î
-1Îx - Ð3F = - Ð2
⇒ y = - Ð2 = Ð3 ∧ x = - Ð4. F = - ( Ð4 . Ð3 ) = - Ð2 = Ð3
:‫نوټ‬
:‫ پس‬، ‫ نه دی‬integ-Domain ‫ ( رينګ يو‬ℤ¹ , +, . ) ‫ ( څرنګه چې د‬a )
4Îx = 0Î ⇒ x = 0Î ∨ x = 3Î
182
‫) ‪ ( b‬څرنګه چې د ) ‪ ( ℤU , +, .‬رينګ يو ‪ integ-Domain‬دی ‪ ،‬پس‪:‬‬

‫‪4Îx = 0Î ⇒ x = 0Î‬‬
‫مثال‪ :‬داالندي خطی معادلي په ) ‪ ( ℤ¼ , +, .‬کی د متريکس له لياری حل کوو‬
‫‪ − Ð2F + Ð2 = 3Î‬‬
‫‪Ð3 − F + Ð2 = 4Î‬‬
‫‪Ð2 + F − = 1Î‬‬
‫د ضرايبو متريکس يي الندي شکل لري‬
‫‪1Î − Ð2 Ð2‬‬ ‫‪Ð3‬‬

‫‪A = Ð3‬‬ ‫‪1Î‬‬ ‫‪Ð2 ,‬‬ ‫‪' = Ð4‬‬
‫‪Ð2‬‬ ‫‪1Î −1Î‬‬ ‫‪Ð1‬‬
‫‪Ð1 − Ð2 Ð2‬‬ ‫‪Ð3‬‬

‫‪(+, ') = Ð3 1Î‬‬ ‫‪2Î‬‬ ‫ ‪4Î‬‬
‫‪Ð2 1Î‬‬ ‫‪−1Î‬‬ ‫‪1Î‬‬
‫اول لمړی کرښه په ‪ - Ð3‬کی ضربواود دويمی کرښی سره جمع کوو ‪ .‬بيا لمړی‬
‫کرښه په منفی ‪ - Ð2‬کی ضربواود دريمی کرښی سره جمع کوو‬
‫‪Ð1 − Ð2 Ð2‬‬ ‫‪Ð3‬‬

‫‪ Ð0 0Î‬‬ ‫‪−4Î − Ð5‬‬
‫‪Ð0 5Î‬‬ ‫‪−5Î −5Î‬‬
‫‪- Ð4z = Ð3z = −5Î = 2Î ⟹ Ð3.( Ð3)-1.z = Ð2.( Ð3)-1‬‬

‫‪⟹ z = Ð2. Ð5‬‬ ‫] ځکه ‪[ Ð3 . Ð5 = Ð1 ⇒ ( Ð3)-1 = Ð5‬‬
‫‪⟹ z =10‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ = Ð3‬‬
‫‪5Îy = Ð5 − Ð5‬‬
‫پورتنی معادله په ‪ ( Ð5)-1‬کی ضربو‬
‫‪5Î . ( Ð5)d F = Ð5. ( Ð5)d − Ð5. ( Ð5)d‬‬
‫‪⟹ y = z - Ð1 = Ð3 - Ð1 = Ð2‬‬
‫‪x = Ð3 + Ð2y - Ð2z = Ð3 + Ð4 − Ð2 . Ð3 = Ð7 − Ð6 = Ð1‬‬
‫‪183‬‬
‫تمرين ‪:6.10‬‬
‫) ‪ ( a‬دا الندي معادلي په ) ‪ ( ℤ¼ , +, .‬کی حل کړی‬
‫‪Ð3 + Ð6F = 6Î‬‬
‫‪Ð4x + Ð5F = 4Î‬‬
‫) ‪ ( b‬دا الندي معادلي په) ‪ ( ℤU , +, .‬کی حل کړی‬
‫‪Ð3 + Ð1F = 2Î‬‬
‫‪Ð2x - Ð3F = 1Î‬‬
‫) ‪ ( c‬دا الندي خطی معادلي ذيل په ) ‪ ( ℤ¼ , +, .‬کی د متريکس له لياری حل کړی‬
‫‪Ð2 + F + Ð3 = 5Î‬‬
‫‪ − F + = 4Î‬‬
‫‪ + Ð3F + = 5Î‬‬
‫تعريف ‪ ( R,+,. ) : 6.13‬يو رينګ چې واحد ) ‪ „1“ ( unity‬لري‪.‬‬
‫} ∈ ‪R[x]: = { t() = ∑Y∈ℕ &Y Y │ &Y‬‬
‫]‪ R[x‬نظر „ ‪ “+‬او “‪ „.‬يو تبديلی رينګ ) ‪ (Commutative Ring‬دی چې‬

‫واحد ) ‪( unity‬عنصريی ‪ P(x) = 1‬دی‬
‫]‪ =() ∈ R[x‬د ‪ ) Polynomial‬پولينوم ( نظر ‪ R‬رينګ ته ياديږي ‪.‬‬

‫)‪ ( R[x],+,.‬ته ‪ Polynomial Ring‬ويل کيږي‬
‫مثال‪ ( ℤ [x],+,.) :‬يو ‪ Polynomial Ring‬نظر ‪) ℤ‬تام اعداد( ‪,‬‬

‫)‪ ( ℚ [x],+,.‬نظر ‪) ℚ‬ناطق اعداد ( ‪ ( ℝ [x],+,.) ,‬نظر ‪) ℝ‬حقيقی اعداد(‬
‫او )‪ ℤ¼ ( [x],+,.‬نظر ¼‪ ℤ‬ته دی‪ .‬دمثال په ډول‪:‬‬
‫]‪f1(x) = 5 + 2x + 3x2 ∈ ℤ[x‬‬
‫]‪f2(y) = 2 + y + y3 ∈ ℚ[y‬‬
‫
‬
‫‪¥‬‬
‫]‪f3(z) = 2 + √2 z2 + √3z5 ∈ ℝ [z‬‬

‫
‬
‫‪¥‬‬
‫]`[ ‪f4(t) = 3Î + 2Î t2 + 4Ît3 ∈ ℤQ‬‬
‫‪184‬‬
‫تعريف ‪ ( R,+,. ) : 6.14‬يو رينګ چې واحد ) ‪( unity‬عنصر يی “‪ „1‬او‬

‫)‪ ( R[x],+,.‬د ھغه ‪ Polynomial Ring‬دی‬
‫]‪t() = &Y Y ∈ R[x‬‬

‫‪Y∈ℕ‬‬
‫درجه ) ‪ ( degree‬د )(‪ t‬په الندي ډول تعريف شوی ده‪:‬‬

‫که ‪ t() ≠ 0‬وې‬
‫} ‪deg (p(x)) = max{ W ∈ ℕ4 │&Y ≠ 0‬‬
‫که ‪ t() = 0‬وې ‪.‬بيا ∞ ‪ deg (p(x)) = -‬تعريف شوې ده‬
‫پولينوم چې درجه يی صفروی د ‪ ) Constant Polynomail‬ثابت پولينوم (‬
‫که مونږ دوه پولينومه ]‪ Q(x) , P(x) ∈ R[x‬ولرو چې درجه د )‪ P(x‬مساوی‬

‫په نوم ياديږي‪ .‬د مثال په ډول ‪( c∈ R ) p(x) = c‬‬
‫)‪deg(P(x).Q(x)) ≤ m + n ∧ deg( P(x) + Q(x) ) ≤ max(m,n‬‬

‫‪ m‬او د )‪ Q(x‬مساوی ‪ n‬وې‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫مثال ‪ :‬د )‪ ( ℤ¤ [x],+,.‬په رينګ دوه الندي پولينومی راکړل شوي دي‬
‫‪P(x) = 2Î x2 + 1Î , q(x) = 3Î x + 1Î‬‬
‫‪P(x).q(x) = 2Î x2 . 3Î x + 1Î. 3Î x + 1Î . 2Î x2 + 1Î. 1Î‬‬

‫‪deg(p(x)) = 2 , deg(q(x)) = 1‬‬
‫‪= 6Î. X3 + 2Î x + 3Î x + 1Î‬‬

‫‪= 2Î x + 3Î x + 1Î‬‬
‫))‪deg(p(x).q(x)) < deg(p(x)) + deg (q(x‬‬ ‫ليدل کيږي چې‬
‫‪integ-Domain (D,+,.) ⇒ ( D[x],+,.) integ-Domain‬‬

‫قضيه ‪: 6.8‬‬
‫ثبوت ‪ :‬مونږ پوھيږو چې ]‪ D[x‬يو تبديلی رينګ د واحد عنصرسره دی‪ .‬اوس‬
‫‪g(x), f(x) ∈ D[x] , f(x) ≠ 0 ∧ g(x) ≠ 0 ⇒ f(x) . g(x) ≠ 0‬‬

‫ثبوت کو‪:‬‬
‫‪f(x): = a0 + a1x + a2x2 + - - - - - + am-1xm-1‬‬
‫‪185‬‬
+ am xm (am ≠ 0 )
g(x): = b0 + b1x + b2x2 + - - - - - + bn-1xn-1
+ bn xn (bn ≠ 0 )
am ≠ 0 ∧ bn ≠ 0
⇒ am . bn ≠ 0 [ ‫ دی‬integ-domain ‫ يو‬D ‫] ځکه‬
am . bn ≠ 0 ⇒ am . bn . xm+n ≠ 0
⇒ f(x) . g(x) ≠ 0
⇒ D[x] is integ-Domain
. Q(x) , P(x) ∈ D[x]

deg(P(x).Q(x)) = deg(P(x)) + deg(Q(x))
:‫نوټ‬
am ≠ 0 ∧ bn ≠ 0
:‫خکه‬
⇒ am . bn ≠ 0 ⇒ am . bn . xm+n ≠ 0
⇒ deg(P(x).Q(x)) = m + n = deg(P(x)) + deg(Q(x))
deg(P(x).Q(x)) = deg(P(x)) + deg(Q(x))
‫ کې پيداکړو‬ℤQ ‫ غواړو حل د الندي پولينوم په‬:‫مثال‬

P(x) ∈ ℤ¼ [x]
P(x) = x2 + x + 2Î = ( x - 3Î )2
( x - 3Î )2 = x2 – 2Î. 3Î + 3Î. 3Î

:‫ځکه‬
= x2 - 6Î + 9Î
= x2 - 6Î + 2Î
= x2 + 1Îx + 2Î
x + x + 2Î = ( x - 3Î )2 = Ð0 ⇒ x = 3Î
:‫پس حل يی‬
‫ تشريح کړم‬- 6Î = 1Î ‫ غواړم‬: ‫نوټ‬

2
6Î + 1Î = 0Î ⇒ 1Î = 0Î - 6Î = - 6Î
: ‫دحل امتحان‬
186
‫‪x2 + x + 2Î = 3Ð . 3Ð + 3Ð + 2Ð = 9Ð + 3Ð + 2Ð‬‬
‫‪= 2Ð + 3Ð + 2Ð = 7Ð = 0Ð‬‬
‫]‪ P(x) = x2 + x + 2 ∈ ℝ [x‬وي‪.‬‬ ‫که‬
‫= ‪x1,2‬‬ ‫=‬ ‫=‬

‫‪d±√Õ dTÒ‬‬ ‫‪d±√Õ dT..‬‬ ‫¼ ‪d±√d‬‬
‫‪Ò‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‬
‫ليدل کيږي چې )‪ P(x‬په حقيقی اعدادو کې حل نه لري‬

‫‪2 Î‬‬
‫) ‪ ( a‬غواړود ]‪ P(x) = x - 1 ∈ ℤ» [x‬پولينوم حل په )‪ ( ℤ» ,+,.‬رينګ کی‬
‫‪x - 1Î = 0Î ⟹ x = 1Î‬‬
‫پيدا کړو ‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪(1Î)2 = 1Î , (3Î)2 = 9Î = 1Î , (5Î)2 = 25‬‬

‫‪ÎÎÎÎ = 1Î , (7Î)2 = 49‬‬
‫‪ÎÎÎÎ = 1Î‬‬
‫ليدل کيږي چې )‪ P(x‬په »‪ ℤ‬رينګ کی څلور حله لری‬
‫) ‪ ( b‬اوس غواړود ]‪ P(x) = x2 - 1Î ∈ ℤ¼ [x‬پولينوم حل په )‪( ℤ¼, ,+,.‬‬
‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬
‫‪x -1=0 ⟹ x =1‬‬ ‫‪Î‬‬
‫انتګرال دومين کی پيداکړو‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪(1Î)2 = 1Î , (6Î)2 = 36‬‬

‫‪ÎÎÎÎ = 1Î‬‬
‫)‪ P(x‬په ¼‪ ℤ‬رينګ کی فقط دوه حله لري‬

‫نوټ‪ :‬په عمومی صورت کوالی شو ووايو چې ديوی ‪ n‬درجه يی پولينوم حل شمير‬
‫د ‪ n‬څخه کوچنی اويا د ‪ n‬سره مساوی دی‬
‫تمرين ‪:6.11‬‬
‫) ‪ ( a‬د الندي پولينوم حل په ¼‪ ℤ‬رينګ کی پيدا ګړی ‪.‬‬
‫‪P(x) ∈ ℤ¼ [x] , P(x) = x2 + 2Î x + 4Î‬‬
‫]‪Q(x),P(x) ∈ ℤ¹ [x‬‬
‫)‪(b‬‬
‫‪P(x) = 2Îx2 + 1Î , Q(x) = 3Îx2 + 1Î‬‬

‫)‪ P(x).Q(x‬را دريافت نمايد‬
‫‪187‬‬
‫قضيه ‪ ( D[x],+,.) : (Division Algorithm) 6.9‬يو ‪integ-Domain‬‬
‫‪a(x),,b(x) ∈ D[x] , b(x) ≠ 0‬‬

‫دی‪ .‬بيا ‪:‬‬
‫)‪⟹ ∃ q(x),r(x) ∈ D[x] ; a(x) = b(x).q(x) + r(x‬‬

‫دلته ‪ r(x) = 0‬اويا ))‪ deg(r(x)) < deg(b(x‬ده‬
‫مونږداالندي پولينومونه په نظرکی نيسو ‪:‬‬
‫) ‪a(x): = a0 + a1x + a2x2 + - - - + am-1xm-1 + am xm (am ≠ 0‬‬
‫‪b(x): = b0 + b1x + b2x2 + - - - + bn-1xn-1 + bn xn‬‬ ‫) ‪(bn ≠ 0‬‬
‫غواړو دا قضيه د ‪ complete induction‬له لياری نظر پولينوم درجه ته ثبوت‬

‫کړو‪.‬‬
‫په ‪ complete induction‬ثبوت کی دا دري الندي حالتونه موجود دي‬
‫لمړی ‪ :‬بايد د ‪ deg(a(x)) = 0‬لپاره صدق وکړی‬
‫دويم ‪ :‬مونږ فرض کوو دټولو پولينومو لپاره چې درجه يی ‪ m - 1‬وی ‪،‬‬
‫صدق کوی‬
‫دريم ‪ :‬بايد ثبوت شی چې د )‪ a(x‬لپاره ھم صدق کوی‬
‫لمړی حالت‪:‬‬
‫‪deg(a(x)) = 0 ⟹ a(x) = a0‬‬
‫پدی حالت کی د )‪ b(x‬لپاره دوه الندي امکانات موجود دي‪:‬‬
‫)‪( a ) deg(a(x)) = deg(b(x‬‬
‫= ‪⟹ b(x) = b0 ⟹ a(x) = q.b(x) , q‬‬

‫‪Ô‬‬
‫×‬
‫دلته ‪ b0 ≠ 0‬دی‪ .‬ځکه ‪ b(x) ≠ 0‬فرض شويده‬

‫))‪( b ) deg(a(x)) < deg(b(x‬‬
‫)‪⟹ a(x) = 0.b(x) + r(x) , q(x) = 0, r(x) = a(x‬‬
‫پس لمړی حالت صدق کوي‪ .‬اوس فرض کوو دټولو پولينومو لپاره چې درجه يی‬
‫‪ m - 1‬وی ‪ ،‬صدق کوي‬
‫اوس غواړو ثبوت کړو چې د ‪ deg(a(x)) = m‬لپاره ھم صدق کوی‪ .‬پورته مو د‬
‫‪ deg(a(x)) = 0‬حالت ثبوت کړ ‪ .‬اوس د ‪ deg(a(x)) > 0‬حالت په نظر کي‬
‫‪188‬‬
‫ لپاره صدق‬deg(a(x)) < deg(b(x)) ‫ پورته مو وليدل چې قضيه د‬. ‫نيسو‬

‫ مونږ داالندي‬.‫ حالت ثبوت کړو‬deg(b(x)) < deg(a(x)) ‫ اوس بايد د‬.‫کوی‬
:‫تابع په نظرکی نيسو‬
f(x) = a(x) - x . b(x)
Ô m-n
×f
= a0 + a1x + a2x2 + - - - + am-1xm-1 + am xm
- (b0 + b1x + b2x2 + - - - + bn-1xn-1 + bn xn). xm-n
Ô
×f
= a0 + a1x + a2x2 + - - - + am-1xm-1 + am xm
- (b0 + b1x + - - - + bn-1xn-1 ) - bn xn). xm-n

Ô Ô
×f ×f
= a0 + a1x + a2x2 + - - - + am-1xm-1 + am xm
- (b0 + b1x + b2x2 + - - - + bn-1xn-1 ) – am xm

Ô
×f
= a0 + a1x + a2x2 + - - - + am-1xm-1
- (b0 + b1x + b2x2 + - - - + bn-1xn-1 )

Ô
×f
⟹ deg(f(x)) = m -1
⟹ ∃ p(x),r(x) ∈ D[x] ;
f(x) = b(x).p(x) + r(x) [‫] د فرضی حالت له مخی‬
‫ ده‬deg(r(x)) < deg(b(x))) ‫ اويا‬r(x) = 0 ‫دلته‬

b(x).p(x) + r(x) = f(x) = a(x) - xm-n . b(x)
Ô
×f
⟹ a(x) = b(x).p(x) + r(x) + xm-n . b(x)
Ô
×f
= b(x)(p(x) + xm-n ) + r(x)
Ô
×f
Ô m-n
×f
‫ بيا‬.‫وضع کړو‬ q(x) = p(x) + x ‫که مونږ‬
a(x) = b(x).q(x) + r(x)
:‫مثال‬
a(x) = x3 + 4x2 + 5x + 7 , b(x) = x + 1∈ ℤ[x]
189
x3 + 4x2 + 5x + 7 : x + 1 = x2 + 3x + 2 -(x3 + x2 )
3x2 + 5x
- ( 3x2 + 3x )
-----------------
2x + 7
- ( 2x + 2 )
---------------
5
:‫ يعنې‬.‫ الس ته راځی‬r(x) = 5 ‫ او‬q(x) = x2 + 3x + 2 ‫دلته‬
a(x) = q(x).b(x) + r(x)
:( the Remainder Theorem) 6.10 ‫قضيه‬
: ‫ بيا‬. c ∈ D ‫ او‬f(x) ∈ D[x] ، integ-Domain ‫ ( يو‬D[x],+,.)
( 1 ) ∃ q(x) ∈ D[x] ; f(x) = (x-c) . q(x) + f( c )
( 2 ) (x – c)| f(x) ⟺ f( c ) = 0
: ( 1 ) ‫ثبوت‬
∃ q(x), () ∈ D[x] ;
f(x) = (x-c) . q(x) + r( x ) [ ‫ قضيی له مخی‬Division Algorithm ‫] د‬
: ‫ لپاره دوه الندي حالتونه امکان لري‬r(x) ‫د‬
r(x) = 0 ⟹ f(c) = (c - c) . q(x) + 0 = 0
r(x) ≠ 0 ⟹ deg(r(x)) < deg(x – c) = 1 ⟹ deg(r(x)) = 0

⟹ r(x) = r0
f( c ) = (c - c) . q(x) + r0 = r0
f(x) = (x-c) . q(x) + r( x ) = (x-c) . q(x) + r0
190
‫) ‪= (x-c) . q(x) + f( c‬‬
‫" ⟹„ د ) ‪ ( 1‬له مخی ليکلی شو ‪:‬‬

‫ثبوت ) ‪: ( 2‬‬
‫) ‪∃ q(x) ∈ D[x] ; f(x) = (x-c) . q(x) + f( c‬‬
‫" ⟸„‬
‫څرنګه چې )‪ f(x‬پر )‪ (x-c‬باندی قابل دتقسيم دی‪ .‬پس بايد ‪ f(c) = 0‬وی‬
‫] د ) ‪ ( 1‬له مخی [ ) ‪f(x) = (x-c) . q(x) + f( c‬‬

‫‪= (x-c) . q(x) + 0‬‬
‫)‪⟹ (x – c)| f(x‬‬
‫‪f(x) = 2x5 + x4 + 7 x3 + 2x + 10‬‬

‫‪f(-1) = 2(-1)5 + (-1)4 + 7(-1)3 + 2.(-1) + 10 = -2 + 1 – 7 -2 +‬‬

‫‪10 = 0‬‬
‫)‪⟹ x + 1 | f(x‬‬
‫‪f(x),g(x) ∈ D[x], g(x)≠ 0 ,‬‬

‫تعريف ‪ ( D[x],+,.) : 6.15‬يو ‪integ-Domain‬‬
‫) ‪ f(x) ( a‬پر )‪ g(x‬د تقسيم وړده‪ ،‬په دی شرط چې يوه تابع ]‪ h(x) ∈ D[x‬د‬
‫الندي خواصو سره موجوده وی‪:‬‬
‫)‪f(x) = h(x).g(x‬‬
‫) ‪ d(x) ∈ D[x] ( b‬د )‪ (x‬او )‪ g(x‬د ‪) common divisor‬مشترک قاسم( په‬

‫ياديږی ‪ ،‬پدی شرط چې )‪ f(x‬او )‪ g(x‬پر )‪ d(x‬تقسيم وړ وی‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫)‪d(x)│f(x) ⋀ d(x)│g(x‬‬
‫) ‪ d(x) ( c‬د )‪) greatest common divisor (gcd‬ترټولو لوی مشترک‬

‫قاسم ( په نامه يادوې ‪ ،‬په دې شرط چې الندي افاده صدق وکړی‪:‬‬
‫‪h(x) ∈ D[x] , h(x)│f(x) ⋀ h(x)│g(x) ⟹ h(x)│d(x‬‬
‫= )‪p1(x‬‬ ‫‪2x3 +10x2‬‬ ‫= )‪+ 2x +10 , p2(x‬‬ ‫‪x3 -‬‬ ‫‪2x2‬‬ ‫]‪+ x – 2∈ ℚ [x‬‬
‫غواړو ]‪ f(x),g(x) ∈ ℚ [x‬پيدا کړو چې ‪:‬‬
‫)‪gcd(p1(x), p2(x)) = f(x). p1(x) + g(x). p2(x‬‬
‫‪191‬‬
2x3 + 10x2 + 2x + 10 = 2(x3 - 2x2 + x – 2) + (14x2 + 14)
x3 - 2x2 + x – 2 = ( − ). (14x2 + 14)

T ¼
⟹ gcd(p1(x), p2(x)) = 14x2 + 14
14x2 + 14 = 1.(2x3 + 10x2 + 2x + 10) – 2( x3 - 2x2 + x – 2)
⟹ f(x) = 1 , g(x) = -2
⟹ gcd(p1(x), p2(x)) =14x2 + 14 = f(x). p1(x) + g(x). p2(x)
p1(x) = x4 + x3 + x + 1 , p2(x) = + x + 1∈ ℚ [x]

x2
:‫مثال‬
: ‫ پيدا کړو چې‬f(x),g(x) ∈ ℚ [x] ‫غواړو‬
gcd(p1(x), p2(x)) = f(x). p1(x) + g(x). p2(x)
x4 + x3 + x + 1 = (x2- 1).( x2 + x + 1) + (2x + 2)
x2 + x + 1= . (2x + 2) + 1
¾

(2x + 2) = (2x + 2).1
⟹ gcd(p1(x), p2(x)) = 1
1 = (x2 + x + 1) - . (2x + 2)

= (x2 + x + 1) - ( ( x4 + x3 + x + 1) - (x2- 1).( x2 + x + 1) )

= (x2 + x + 1) + ( - ). ( x2 + x + 1)

- ( x4 + x3 + x + 1)

=( - + 1). (x2 + x + 1) - ( x4 + x3 + x + 1)

⟹ g(x) = - + 1 , f(x) = -

gcd(p1(x), p2(x)) = 1 = f(x). p1(x) + g(x). p2(x)
192
p1(x) = x3 + 5x2
+7x + 2 , p2(x) = + x3 2x2 +-2x
- 1∈ ℚ [x]
6.12 ‫تمرين‬
: ‫ پيدا کړی چې‬f(x),g(x) ∈ ℚ [x]

gcd(p1(x), p1(x)) = f(x). p1(x) + g(x). p2(x)
193
‫فصل ھفتم‬
‫ساحه )‪(Field‬‬
‫تعريف ‪ : 7.1‬که )‪ (F,+,.‬يوه تبديلی حلقه ) ‪ (commutative Ring‬چې الندي‬
‫خواص ولرې د ‪ ) Field‬ساحه ( په نوم ياديږي ‪.‬‬
‫) ‪ ( ii‬ھر }‪ & ∈ T − {0‬معکوس پذير) ‪ ( Invertible‬ويې ‪ .‬يعنې ‪:‬‬

‫) ‪ (F,+,.) ( i‬واحد ) ‪ ( unity‬عنصر ولرې ‪.‬‬
‫‪∀ & ∈ T − {0}, ∃ ' ∈ T; &. ' = 1‬‬
‫مثال ‪ (ℝ , + ,. ) , (Q,+, . ) :‬او ) ‪ (ℂ , + , .‬ساحي ) ‪ ( fields‬دي ‪ .‬مګر‬

‫) ‪ (ℤ, +, .‬ساحه کيداې نشې ‪ .‬ځکه مثال په ډول د ‪ 2 ∈ ℤ‬لپاره نظر ضرب "‪".‬‬
‫ته په ‪ ℤ‬کې معکوس نشته ‪.‬‬
‫مثال ‪ (ℤU , + , . ) :‬يوه ساحه ده ‪ .‬مګر ) ‪ (ℤ¹ , + , .‬ساحه ) ‪ ( Field‬نده ځکه د‬
‫‪ 2Î ∈ ℤ¹‬لپاره په ‪ ℤ¹‬کې نظر ضرب ته معکوس موجود نه دی ‪.‬‬
‫' &‬
‫تمرين ‪:7.1‬‬
‫ = ‪M:= {+ ∈ r(22, ℝ)│+‬‬ ‫} ‪ , & + ' ≠ 0‬‬
‫& '‪−‬‬
‫ثبوت کړۍ چې ولی )‪ (M,+,.‬د متريکسو جمع “‪ „+‬او ضرب “‪ „.‬له مخی يوه‬
‫ساحه )‪ (Field‬نه ده‪.‬‬
‫تعريف ‪ (F ,+, . ) :7.2‬يوه ساحه ) ‪ ( field‬ده ‪ ،‬چې "‪ "0‬د ھغه عينيت عنصر‬
‫نظر "‪ "+‬او "‪ "1‬يې واحد عنصرنظر "‪ ".‬دی ‪. ∅ ≠ ⊆ T .‬‬
‫‪ H‬د ‪ ) subfield‬ساحه فرعی ( په نوم ياديږي که چيري ) ‪ (H , + , .‬په خپله‬
‫يو ساحه وې‪ .‬اويا ‪ H‬يوه ‪ Subfield‬د ‪ F‬ده په دې شرط چې ‪:‬‬
‫ ∈ ' ‪( i ) ∀ &, ' ∈ ⟹ & +‬‬

‫)‪(1‬‬
‫ ∈ &‪( ii ) ∀& ∈ ⇒ −‬‬
‫ ∈ ' ‪( i ) ∀ &, ' ∈ ⟹ & +‬‬

‫)‪(2‬‬
‫ ∈ ‪( ii ) 1‬‬
‫ ∈ ‪( iii ) ∀& ∈ & ≠ 0 ⇒ &d‬‬
‫‪194‬‬
‫مثال ‪:7.1‬‬
‫) ‪ ≔ {& + '√2│&, ' ∈ } ( a‬يو ‪ subfield‬په ) ‪ (ℝ, +, .‬کې دی‪.‬‬
‫حل ‪:‬‬
‫‪, F ∈ ⇒ ∃ &, ', , ∈ ∶ = & + '√2 , F = + √2‬‬
‫‪ + F = P& + '√2Q + P + √2Q = (& + ) + (' + )√2‬‬
‫∈ ‪⇒ +F‬‬ ‫ ∈ ‪[ & +' , +‬‬ ‫ځکه‬ ‫]‬
‫)‪⇒ (1) (i‬‬
‫)‪ = & + '√2 ⇒ − = −& + (−')√2 ⇒ − ∈ ⇒ (1)(WW‬‬
‫‪. F = P& + '√2Q. P + √2Q = (& + 2') + (& + ')√2‬‬
‫)‪& + 2' , & + ' ∈ ⇒ . F ∈ ⇒ (2)(W‬‬
‫‪0 ≠ ∈ ⇒ ∃&, ' ∈ ; = & + '√2 ≠ 0‬‬
‫‪⇒ & − '√2 ≠ 0‬‬
‫ځکه غيرله ھغه که ‪ & − '√2 = 0‬وې ‪ .‬په دې صورت ‪ & = ' = 0‬کيږي‬
‫‪.‬مګردا د ‪ & + '√2 ≠ 0‬سره په تضاد کې واقع کيږي‪.‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪& − '√2‬‬

‫‪P& + '√2Q‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪& + '√2‬‬ ‫‪P& + '√2QP& − '√2Q‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬

‫√‪Òd‬‬ ‫‪Ò‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫‪ÒÕ dÕ‬‬ ‫‪ÒÕ dÕ‬‬ ‫‪ÒÕ dÕ‬‬
‫‪√2‬‬
‫‪d‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪∈ ⇒ P& + '√2Q‬‬ ‫)‪∈ ⇒ (2)(iii‬‬
‫‪Ò‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫‪ÒÕ d‬‬ ‫‪Õ‬‬ ‫‪ÒÕ dÕ‬‬
‫)‪1 = P1 + 0. √2Q ∈ ⇒ (2)(WW‬‬
‫په نتيجه کی ‪ H‬يوه فرعی ساحه ) ‪ ( subfield‬ده‬
‫‪195‬‬
‫) ‪ ( b‬د }‪ ≔ {& + '√2│&, ' ∈ ℤ‬سيت يو ‪ integral domain‬دی‪ ،‬مګر‬
‫‪) subfield‬فرعی ساحه( د ) ‪ (ℝ, +, .‬نه دی ‪.‬‬
‫په اسانی سره ثبوت کيدای شی چې ‪ H‬يو تبديلی فرعی رينګ په ‪ ℝ‬کی دی اوواحد‬
‫حل ‪:‬‬
‫عنصرھم لري‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫ ∈ ‪1 = P1 + 0. √2Q‬‬
‫پس انتګرال دومين ھم دی‪ .‬مګرد )‪ (2)(iii‬خاصيت صدق نه کوی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪0 ≠ ∈ ⇒ ∃&, ' ∈ ℤ ; = & + '√2 ≠ 0‬‬
‫‪⇒ & − '√2 ≠ 0‬‬
‫ځکه که ‪ & − '√2 = 0‬وی ‪ ،‬په دی صورت بايد ‪ & = ' = 0‬وی ‪ .‬مګر دا د‬
‫‪ & + '√2 ≠ 0‬سره په تضاد کی واقع کيږی ‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪& − '√2‬‬ ‫‪& − '√2‬‬

‫= ‪(& + '√2)d‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫)‪& + '√2 (& + '√2)(& − '√2‬‬ ‫ '‪& − 2‬‬
‫&‬ ‫)'‪(−‬‬
‫ =‬ ‫‪+‬‬ ‫‪√2‬‬
‫ '‪& − 2' & − 2‬‬
‫‪d‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪∉ ℤ ⇒ P& + '√2Q‬‬ ‫∉‬
‫‪Ò‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫‪ÒÕ dÕ‬‬ ‫‪ÒÕ dÕ‬‬
‫ځکه دمثال په ډول که ‪ a = 3‬او‪ b = 1‬وی‪ ،‬بيا‪:‬‬
‫‪(3 + 1√2) ∈ H ⋀ (3 + 1√2) ≠ 0‬‬

‫&‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪∉ℤ‬‬
‫‪& − 2' 3 − 2‬‬ ‫‪9−2 7‬‬
‫)'‪(−‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪−1‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪∉ℤ‬‬
‫‪& − 2' 3 − 2‬‬ ‫‪7‬‬
‫وموليدل چې د )‪ (3 + 1√2‬لپاره په ‪ H‬کی معکوس وجود نه لري ‪ .‬پس فرعی‬

‫ساحه نشی کيدای‬
‫‪196‬‬
‫مثال ‪ :7.2‬پر }‪ F:={0,1,a,b‬سيت باندی دوه دوه دوګونی رابطی په الندي جدول‬
‫کی تعريف شوي دي‪:‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪a‬‬
‫)‪ F(+,.‬يو ساحه )‪ (Field‬ده چې عينت عنصريی “‪ ، „0‬واحد عنصريی “‪ „1‬او‬
‫‪2.1 = 1 + 1 = 0 ⟹ char(F) = 2‬‬

‫‪) characteristic‬مشخصه( يی مساوی ‪ 2‬ده‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫د }‪ S:={0,1‬فرعی سيت يوه فرعی ساحه )‪ (subfield‬د ‪ F‬ده‬

‫مونږ د ‪ p(x) = x2 + x + 1‬پولينوم په نظرکی نيسو‬
‫که ]‪ p(x)∈F[x‬وی‪ ،‬بيا کوالی شودا پولينوم په دوالندي فکتوروتجزيه کړو ‪:‬‬
‫)‪p(x) = x2 + x + 1 = x2 + ( a + b )x + ab = ( x + a ).(x + b‬‬

‫ځکه د جدول مخی ‪ a + b = 1‬او ‪ a.b = 1‬کيږي‪ .‬پولينوم الندي حل لري ‪:‬‬
‫‪p(x) = x2 + x + 1 = ( x + a ).(x + b) = 0‬‬

‫] دجدول له مخی [ ‪⟹ x1 = - a = a ∧ x2 = -b = b‬‬
‫‪p(a) = a2 + a + 1 = b + a +1 = 1+ 1 = 2 = 0‬‬
‫امتحان‪:‬‬
‫‪p(b) = b2 + b + 1 = a + b +1 = 1+ 1 = 2 = 0‬‬
‫مګر )‪ p(x‬په ]‪ S[x‬حل نه لری‬
‫‪197‬‬
‫‪ G ={1,a,b} ⊂F‬نظر “‪ „.‬يو دورانی ګروپ دی‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫‪a2‬‬ ‫‪= b , = b.a = 1 ⟹ <a> = G ∧ ordG = 3‬‬
‫‪a3‬‬
‫‪b = a , b3 = a.b = 1 ⟹ = G ∧ ordG = 3‬‬
‫‪2‬‬
‫ليما ‪ : 7.1‬ھر ‪ integeral Domain‬چې معين وې يو ساحه )‪ (field‬ده ‪.‬‬

‫ثبوت ‪ :‬که )‪ (D , + ,.‬يو معين ‪ integ-Dom‬د واحد "‪ "1‬عنصرسره وې‪.‬‬
‫‪∀ ∈ æ , ≠ 0 ⇒ ∃ ∈ æ; . = 1‬‬
‫بايد ثبوت شې ‪:‬‬
‫ثبوت لپاره د ‪ 0 ≠ r∈ æ‬لپاره الندي تابع په نظرکې نيسو‪:‬‬

‫يعنې ھر عنصر د ‪ D‬چې خالف د صفر وې بايد نظر "‪ ".‬ته معکوس ولرې‪ .‬د‬
‫‪φ5 ∶ æ → æ‬‬
‫ → ‬
‫‪∶ φ5 W.W‬‬
‫)‪, F ∈ æ , φr () = φr (F‬‬

‫ ځکه ¬‪ W. − æ£‬اختصارپذيردی ‪⇒ . = . F ⇒ = F‬‬
‫څرنګه چې ‪ D‬يومعين ست دی‪ .‬پس د ‪ 0.1‬قضيی له مخې ‪ φ5‬يو ‪ surjective‬ھم‬
‫دی‪ .‬پس ‪:‬‬
‫‪1 ∈ æ ⇒ ∃ ∈ æ; φr () = . = 1‬‬
‫معکوس پذير ‪⇒ = d ⇒ W.W'R‬‬
‫‪Q‬ساحه‪⇒ æ W & ~WR P‬‬
‫ليما ‪ (F,+,.) : 7.2‬يو ‪ Field‬او ‪ I‬يو اديال په ‪ F‬کې دی ‪ .‬بيا }‪ I = {0‬اويا‬
‫ثبوت ‪ :‬مونږ فرضووچې }‪ ê ≠ {0‬دی‪.‬‬

‫‪ I = F‬دی ‪.‬‬
‫‪ê ≠ 0 ⇒ & ∈ ê ;& ≠ 0‬‬

‫] ځکه ‪ F‬يوه ساحه ده [ ‪⇒ ∃' ∈ T ; &. ' = 1‬‬
‫‪⇒ a invertible‬‬
‫‪⇒ê=T‬‬ ‫] د ‪ 6.5‬ليما له مخې [‬
‫قضيه ‪ :7.1‬د ) ‪ ( ℤ: , +, .‬په رينګ کې الندي افاده صدق کوې ‪:‬‬
‫‪ ) ⟺ ℤ: W ~WR‬لمړنۍ عدد ( ¬‪= W =W‬‬
‫‪198‬‬
‫ثبوت "⇒" مونږ پوھيږو چې ) ‪ (ℤ: , +, .‬يو تبديلی رينګ دی او "‪ " 1Î‬يی‬
‫واحدعنصر دی‪ .‬پس کفايت کوې ثبوت شې چې د ھر خالف د صفرعنصررلپاره په‬
‫‪ ℤ:‬کې معکوس ) ‪ (inverse‬موجود دی ‪.‬‬
‫= ‪ℤ: = { 0Î, 1Î, 2Î, … ,‬‬

‫‪ÎÎÎÎÎÎÎ‬‬
‫}‪−1‬‬
‫‪&Î ∈ ℤ: ∗ ⇒ & ∈ {1,2, … , = − 1} ⇒ gcd(&, =) = 1‬‬
‫] ¬‪⇒ ∃ , F ∈ ℤ: &. + =. F = 1 [ áRW&. &R£Wℎ‬‬
‫‪⇒ 1Î = &.‬‬
‫‪ÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎÎ‬‬
‫‪ + =. F = ÎÎÎ‬‬
‫‪& + =F‬‬
‫‪ÎÎÎÎ = &Î . ̅ + =̅. FÎ‬‬
‫̅ ‪= &Î . ̅ + 0Î. FÎ = &Ð .‬‬
‫وليدل شوچې ̅ معکوس )‪ (inverse‬د ‪ &Î‬دی ‪ .‬په نتيجه کې ‪ ℤ:‬يوه ساحه ده ‪.‬‬
‫اويا د ‪ 3.22‬قضيی له مخې څرنګه چې ‪ p‬يو اوليه عدد دی‪ .‬پس )‪ ( ℤ ∗ ,.‬يو‬
‫ګروپ دی‪ .‬يعنې د ھر خالف د صفر عنصر ته په ‪ ℤ:‬کې معکوس )‪( inverse‬‬
‫"⇐" که ‪ p‬لمړنۍ عدد نه وې‪ .‬پس بايد ‪:‬‬

‫موجود دی‪.‬‬
‫‪∃ ¬, . ∈ ℕ ; 1 < ¬ , . < = , = = ¬. .‬‬
‫¬( ⇒‬
‫‪Ð. .Î = ¬.‬‬ ‫¬( ∧ )‪. = =̅ = 0Î‬‬
‫‪ÎÎÎÎÎÎ‬‬ ‫)‪Ð ≠ 0Î ∧ .Î ≠ 0Î‬‬
‫‪⇒ ℤ: W .£ W.&R æ£¬&.‬‬
‫) ساحه نه ده( ‪⇒ ℤ: W .£ ~WR‬‬

‫مګر دا خالف د فرضيی دی‪ .‬پس ‪ p‬يو اوليه عدد دی ‪.‬‬
‫قضيه ‪ : 7.2‬ھره ساحه ) ‪ ( Field‬يو ‪ Integral Domain‬دی‪.‬‬

‫ثبوت ‪ :‬که )‪ (F,+,.‬يوه ساحه وې‪ .‬پس ‪ F‬يو تبديلی رينګ د „ ‪ „ 1‬واحد‬
‫عنصرسره ھم دی‪ .‬فقط بايد ثبوت شې چې داالندي افاده صدق کوې‬
‫‪a,b∈ F, a ≠ 0 ∧ a.b = 0‬‬ ‫‪⇒ b≠ 0‬‬
‫‪a,b∈ F, a ≠ 0 ∧ a.b = 0 ⇒ ∃ &d ∈ F ; &d .a = 1‬‬
‫‪199‬‬
‫‪b = 1.b = (&d .a).b = &d . ( a .b) = &d . 0 = 0‬‬

‫په ھمدي ترتيب کوالی ثبوت کړو چې که ‪ b ≠ 0‬وې‪ .‬بيا ‪ a = 0‬الس ته‬
‫راځي‪ .‬په نتيجه کې ‪ F‬يو ‪ Integral Domain‬دی‪.‬‬
‫ليما ‪ (R,+,.) :7.3‬يو رينګ چې عينت عنصر “‪ (F,+,.) ،„0‬يوه ساحه )‪(field‬‬
‫چې واحدعنصر ”‪ “1‬او ⟶ ‪ ñ: F‬يو ‪ R-Hom‬دی‪ .‬بيا‪:‬‬
‫) ‪ ñ ( 1‬سورجيکتيف ⟸ )‪ ñ(1‬واحد )‪ (unity‬عنصر د ‪ R‬دی‬
‫) ‪ ñ ( 2‬بايجکتيف ⟸ ‪ R‬يوه ساحه )‪ (field‬ده‬
‫)‪ (1‬ثبوت‪:‬‬
‫)‪s∈ R ⟹ ∃ a ∈ T ; s = ñ(a‬‬ ‫] ځکه ‪ ñ‬يو ‪[ surjective‬‬
‫‪⟹ s = ñ(a) = ñ(1.a) = ñ(1). ñ(a) = ñ(1).s‬‬
‫په نتيجه کی )‪ ñ(1‬واحد عنصر د ‪ R‬دی‬
‫) ‪ ( 2‬ثبوت‪ :‬په ) ‪ ( 1‬کی مووليدل چې )‪ ñ(1‬واحد عنصر د ‪ R‬دی‬
‫‪ :ñ(1) ≠ 0‬که داسی نه وی بيا ‪:‬‬
‫‪ñ(1) = 0 = ñ(0) ⟹ 1 = 0‬‬ ‫] ځکه ‪ ñ‬يو ‪[ injective‬‬
‫دا امکان نه لری‪ .‬ځکه په يوه ساحه کی عينيت عنصر او واحد مساوی کيدای نشي‬
‫د ‪ R‬د ساحه توب لپاره بايد ثبوت شی‪:‬‬
‫) ‪ R ( a‬نظر “‪ „.‬تبديلی خاصيت لري‬
‫) ‪ ( b‬ھرعنصر)‪ (element‬خالف د صفرپه ‪ R‬کی بايد معکوس ولری ‪ .‬يعنې‪:‬‬
‫)‪x∈ R , x≠ 0 ⟹ ∃ y ∈ ; x.y = ñ(1‬‬
‫‪x,y ∈ R‬‬
‫)‪ (a‬ثبوت‪:‬‬
‫] ځکه ‪ ñ‬يو ‪⟹ ∃ a, b ∈ F ; x = ñ(a) ⋀ y = ñ(b) [ surjective‬‬

‫] ځکه ‪T‬تبديلی خاصيت لري [ )‪⟹ x.y = ñ(a). ñ(b) = ñ(a.b)= ñ('.a‬‬
‫‪= ñ(b). ñ(a) = y.x‬‬
‫په نتيجه کی ‪ R‬تبديلی خاصيت لری‬
‫‪200‬‬
‫)‪ (b‬ثبوت‪ :‬په )‪ (1‬کی مووليدل چې )‪ ñ(1‬واحد عنصراوخالف د صفردی‬

‫] ځکه ‪ ñ‬يو ‪x∈ R , x≠ 0 ⟹ ∃ a ∈ T , x = ñ(a) [ surjective‬‬
‫)&(‪ñ(0) = 0 ≠ x = ñ‬‬ ‫] ځکه ‪ ñ‬يو ‪[ R-Hom‬‬
‫‪⟹a≠0‬‬ ‫] ځکه ‪ ñ‬يو ‪[ injective‬‬
‫‪⟹ ∃ ad ∈ T ; a.a-1 = 1‬‬ ‫] ځکه ‪ F‬يو ‪[ field‬‬
‫] ځکه ‪ F‬تبديلی خاصيت لري [ ‪x. ñ(ad ) = ñ(ad ).‬‬
‫)‪= ñ(ad ). ñ(a ) = ñ(ad . a) = ñ(1‬‬
‫په )‪ (1‬کی مووليدل چې )‪ ñ(1‬واحد عنصرد ‪ R‬دی‪ .‬پس ) ‪ ñ(ad‬معکوسد ‪x‬‬

‫دی‪ .‬په نتيجه کی ثبوت شوچې ‪ R‬يوه ساحه ده‬
‫' &‬
‫تمرين ‪:7.2‬‬
‫ = ‪R: = {+ ∈ r(22, ℝ)│+‬‬ ‫}‬
‫& '‪−‬‬
‫په ‪ 6.3‬مثال کی مووليدل چې )‪ ( R ,+,.‬يو رينګ دی‪ .‬مونږداالندي تابع لرو‬
‫)‪ñ: (ö, +, . ) ⟶ ( R ,+,.‬‬
‫' &‬
‫ ⟼ ‪z= a+ib‬‬ ‫‬
‫& '‪−‬‬
‫تمرين ‪F:= {0,1} ⊂ ℤ :7.3‬‬

‫ثبوت کړی چې ) ‪ (R,+, .‬يوه ساحه ده‬
‫⨁‬ ‫‪0 1‬‬ ‫⨀‬ ‫‪0 1‬‬

‫‪0 0 1‬‬ ‫‪0 0 0‬‬
‫‪1 1 0‬‬ ‫‪1 0 1‬‬
‫نظر پورتنی جدول ته يوه ساحه ده‬ ‫ثبوت کړی چې ) ⨀ ‪(F, ⨁ ,‬‬
‫‪201‬‬
‫اتم فصل‬
‫‪Field Extensions‬‬
‫)ساحه يی توسعه(‬
‫‪ K‬يوه ساحه او ‪ F ⊆ K‬يو فرعی ساحه ) ‪ (subfield‬د ‪ K‬ده‪ K .‬د ‪ F‬د‬
‫تعريف ‪) Field extensions :8.1‬ساحه يی توسعه(‬
‫‪) extension field‬توسعه يا تمديده ساحه( په نوم ياديږی‪ .‬مونږ ھغه په ‪K/F‬‬
‫سره ښيو‪ K/F .‬ته ‪) field extension‬ساحه يی توسعه( واي‬
‫مونږد ‪ extension field‬پرځاي ‪ e-field‬اود ‪ field extension‬پرځاي‬
‫‪ f-extens‬ھم ليکو‪.‬‬
‫مثال ‪ :8.1‬مونږ د ناطقو اعدادو سيت په ‪ ، ℚ‬دحقيقی اعدادو په ‪ ℝ‬اود موھومی‬
‫اعدادو ) يا مختلط ( په ‪ ℂ‬ښودلی دی‪ .‬ھمدارنګه پوھيږو چه ) ‪، (ℚ, +, .‬‬
‫) ‪ (ℝ, +, .‬او ) ‪ (ℂ, +, .‬ساحی دي ‪.‬‬
‫) ‪ (a‬ھمدارنګه ‪ ℂ‬يو ‪) extension‬توسعه( د ‪ ℝ‬او ‪ ℝ‬يو توسعه د ‪ ℚ‬دی‬
‫او ‪ ℝ /ℚ ،ℂ /ℝ‬ساحه يی توسعه )‪ (field extension‬دي‬
‫) ‪ ( b‬د )‪ ℚ (√2‬او ) ‪ ℚ (√2‬سيتونه په الندي ډول تعريف شوی دي‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ℚ (√2):= { a+b√2° | a,b ∈ ℚ } ,‬‬
‫} ‪ℚ (√2 ):= { a+b√2 + °c √4 D a,b,c ∈ ℚ‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫په اسانی سره ثبوت کوالی شو چه ) ) ‪ ℚ (√2‬او ) ‪ ℚ (√2‬نظر جمع اوضرب‬

‫‪1‬‬
‫ته ساحي )‪ (fields‬دي‪ .‬څرنګه چه )‪ ℚ ⊆ ℚ (√2‬و )‪ ℚ ⊆ ℚ (√2‬دي ‪ ،‬پس‬

‫‪1‬‬
‫)‪ ℚ (√2‬او ) ‪) extension ℚ (√2‬توسعه( د ‪ ℚ‬دي او ‪, ℚ(√2)∕ ℚ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ ℚ(√2)∕ ℚ‬فيلد اکستينژن )‪ ( field extension‬جوړوي‬

‫‪1‬‬
‫) ‪ ( c‬د )‪ ℚ (√2, √3‬سيت په الندي ډول تعريف شوی دی‪:‬‬

‫} )‪ℚ (√2, √3):= { x+y√3 ° | x,y ∈ ℚ(√2‬‬
‫څرنګه چه ‪ x‬او ‪ y‬شامل )‪ ℚ(√2‬دي ‪ ،‬پس د )‪ ℚ(√2‬تعريف له مخي ليکلی شو‪:‬‬
‫‪x∈ ℚ(√2) ⟹ ∃ &, ' ∈ ℚ ; = & + '√2‬‬

‫‪y∈ ℚ(√2) ⟹ ∃ , ∈ ℚ ; F = + √2‬‬
‫‪202‬‬
‫}) )‪ℚ (√2, √3)= { x+y√3 ° | x,y ∈ ℚ(√2‬‬

‫} ‪= { a+b√2 +( c+d√2 ). √3° | a, b, c, d ∈ ℚ‬‬
‫}) ‪= { a+b√2°+c√3 + d√6 D a,b,c,d ∈ ℚ‬‬
‫)‪ ℚ (√2, √3‬نظر جمع اوضرب ته ھم يوه ساحه )‪ (field‬ده‪.‬‬
‫څرنګه چه )‪ ، ℚ ⊆ ℚ (√2, √3‬پس ‪ (√2, √3)∕ ℚ‬يو فيلد اکستينژن‬
‫)‪s∈ℚ(d‬‬
‫)‪ ( field extension‬دي‬
‫) √( ‪ℚ (√, −√) = ℚ‬‬
‫‪°‬‬
‫}) ‪ℚ (√ , −√) = { a+b√ − c√ + d√. D a,b,c,d ∈ ℚ‬‬
‫حل‪:‬‬
‫}) ‪= { a+b√ ° − c√ + d. D a,b,c,d ∈ ℚ‬‬

‫}) ‪= { (a+d.s)+(b−)√ ° | a,b,c,d ∈ ℚ‬‬
‫) √( ‪= ℚ‬‬
‫) ‪ ( e‬د )‪ ℚ (√3 , W‬سيت په الندي ډول تعريف شوی دی ‪:‬‬
‫}) )‪ℚ (√3 , W):= { x+yW ° | x,y ∈ ℚ(√3‬‬
‫څرنګه چه ‪ x‬او ‪ y‬په )‪ ℚ(√3‬شامل دي ‪ ،‬پس د )‪ ℚ(√3‬تعريف له مخي ليکلی‬
‫شو‪:‬‬
‫‪x∈ ℚ(√3) ⟹ ∃ &, ' ∈ ℚ ; = & + '√3‬‬
‫‪y∈ ℚ(√3) ⟹ ∃ , ∈ ℚ ; F = + √3‬‬
‫‪°‬‬
‫}) )‪ℚ (√3 , W) = { x+yW | x,y ∈ ℚ(√3‬‬
‫} ‪= { a+b√3 +( c+d√3 ). W° | a, b, c, d ∈ ℚ‬‬
‫}) ‪= { a+b√3°+cW + d√3 WD a,b,c,d ∈ ℚ‬‬
‫)‪ ℚ (√3 , W‬نظر جمع اوضرب ته ھم يوه ساحه )‪ (field‬ده‪ .‬د ‪ i‬معکوس د تعريف‬
‫له مخي ‪ –i‬دی‪ .‬ځکه‪i.(-i) =-i2 = - (-1) = 1 :‬‬
‫څرنګه چه )‪ ℚ ⊆ ℚ (√3 , W‬صدق کوي‪ ،‬پس )‪ ℚ (√3 , W‬توسعه فيلد‬

‫) ‪ ( extension field‬د ‪ ℚ‬دی‪ .‬يعنی‪ℚ(√3 , i)∕ ℚ :‬‬
‫) ‪ ( f‬د )‪ ℚ ( W‬سيت په الندي شکل تعريف شويدی‪:‬‬
‫} ‪ℚ ( W):= { x+yW ° | x,y ∈ ℚ‬‬
‫‪203‬‬
‫څرنګه چه )‪ ، ℚ ⊆ ℚ ( W‬پس )‪ ℚ ( W‬توسعه فيلد )‪ ( extension field‬د ‪ℚ‬‬

‫دی‪ .‬يعنی‪ℚ( i )∕ ℚ :‬‬
‫تبصره ‪ :8.1‬که مونږيو ‪) field extension‬ساحه يی توسعه( ‪ K/F‬ولرو‪ ،‬بيا‬

‫‪ K‬يو وکتوری فضای نظر ‪ F‬ته ده‪.‬ځکه الندي دوه ګوني رابطي صدق کوي‪:‬‬
‫‪+∶ ì × ì ⟶ ì‬‬
‫ ‪(, ) ⟼ +‬‬
‫‪∙∶ T×ì ⟶ì‬‬
‫‪(ï, ) ⟼ ï‬‬
‫او ‪ K‬نظر دی دو رابطوته الندي خاصيتونه لري ‪:‬‬
‫) ( )‪ (ì, +‬يو تبادلوی ) ‪ ( Commutative‬ګروپ دی ‪ .‬عينيت عنصريي‬
‫صفر ‪ ،‬چه مونږ ھغه په “ ‪ “0‬سره ښيو او‪ −‬معکوس )‪ (inverse‬د دی‬
‫) ( ‪ :‬د ‪ , , ∈ ì‬او ‪ ï , ï , ï ∈ T‬لپاره الندي افادي صدق کوی‪:‬‬
‫‪(ï + ï ) = ï + ï .I‬‬
‫‪ï( + ) = ï + ï .II‬‬
‫‪ï (ï ) = (ï ï ) .III‬‬
‫‪1. = . IV‬‬
‫په نتيجه کي ‪ K‬يوه وکتوری فضای نظر ‪ F‬ته ده او مونږھغه په )‪ (K,F‬سره ښيو‬
‫تعريف ‪degree of field extension : 8.2‬‬

‫مونږ ‪ K∕F‬لرو‪ .‬دھغه وکتوری فضای په )‪ (K,F‬ښيو‪ .‬د )‪ (K,F‬بعد‬
‫)‪ ( Dimension‬د ‪) degree of field extension‬ساحه يی توسعي درجه(‬
‫]‪dim(K,F) = [K:F‬‬
‫په نوم ياديږي اومونږھغه په ]‪ [K:F‬سره ښيو‪ .‬يعنی‪:‬‬
‫که ]‪ [K:F‬متناھی وي ‪ ،‬بيا ‪ K‬د ‪ finite field extension‬نظر‪ F‬په نوم يادوي‬
‫) ‪ ( a‬مونږد ‪ ℂ/ℝ‬په نظرکی نيسو‪ {1,i} .‬د ) ‪ (ℂ, ℝ‬وکتوری فضا قاعده ده‪.‬‬
‫مثال ‪:8.2‬‬
‫‪ℂ = ℝ + ℝW‬‬
‫ځکه‪:‬‬
‫يعنی د ‪ ℂ‬ھروکتورکوالی شود ‪ 1‬او ‪ i‬د خطی ترکيب بشکل وليکو ‪.‬عالوه پرھغه‬
‫دوي خطی مستقل ھم دي‪.‬‬
‫‪204‬‬
‫په نتيجه کی }‪ {1,i‬يوه قاعده د ) ‪ (ℂ, ℝ‬ده‪ .‬پس درجه د ‪ ℂ/ℝ‬مساوی به ‪ 2‬ده‪.‬‬
‫يعنی‪[ℂ: ℝ] = 2 :‬‬
‫) ‪ ( b‬د ‪ (ℚ(√2 )∕ ℚ‬درجه )‪ (degree‬مساوی په ‪ 2‬ده‪.‬‬
‫حل‪ :‬په پورته مثال کی مووليدل چه ) ‪ ℚ(√2‬دساحه يي توسعه‬

‫)‪ ( field extension‬د ‪ ℚ‬دی‪ .‬پس )‪ ( ℚ(√2), ℚ‬يوه وکتوری فضا ھم ده‪.‬‬
‫څرنګه چه ‪ ℚ(√2) = ℚ + ℚ√2‬تعريف شويدی‪ ،‬پس کوالی شو ھروکتور د‬
‫)‪ ℚ(√2‬د ‪ √2 ، 1‬د خطی ترکيب په بشکل وليکو‪ .‬عالوه پرھغه ‪ √2 ، 1‬خطی‬
‫مستقل ھم دي‪ .‬پس } ‪ {1, √2‬يوه قاعده د )‪ ( ℚ(√2), ℚ‬ده‪.‬‬
‫‪dim((ℚ(√2),ℚ) ) = 2 ⟹ [ℚ(√2):ℚ] = 2‬‬
‫) ‪ ( c‬د ‪ ℚ (√2, √3)∕ ℚ‬درجه )‪ 4 (degree‬ده‪.‬‬

‫حل‪ :‬د )‪ ℚ (√2, √3‬سيت په الندي شکل تعريف شويدی‪:‬‬
‫}) ‪ℚ (√2, √3)= { a+b√2°+c√3 + d√6 D a,b,c,d ∈ ℚ‬‬
‫په پورتني مثال کی مووليدل چه )‪ ℚ (√2, √3‬ساحه يی توسعه )‪ ( f- extens‬د‬

‫‪ ℚ‬دی‪ .‬پس )‪ ( ℚ (√2, √3 ) , ℚ‬يووکتوری فضا ھم ده‪.‬‬
‫د )‪ ℚ (√2, √3‬ھروکتورد } ‪ {1, √2, √3, √6‬خطی ترکيب په شکل ليکل‬
‫کيدای شي‪ .‬عالوه پرھغه خطی مستقل ھم دي‪ .‬پس } ‪ {1, √2, √3, √6‬يوه قاعده‬
‫د )‪ (ℚ (√2, √3), ℚ‬ده‪ .‬په نتيجه کی‪:‬‬
‫‪dim(ℚ (√2, √3),ℚ) ) = 4 ⟹ [ℚ (√2, √3):ℚ] = 4‬‬
‫) ‪ ( d‬د ‪ ℚ(√3 , W)/ℚ‬درجه )‪ 4 (degree‬ده‪.‬‬

‫حل‪ :‬د )‪ ℚ(√3 , W‬سيت په الندي شکل تعريف شويدی‪:‬‬
‫}) ‪ℚ (√3 , W):= = { a+b√3°+cW + d√3 WD a,b,c,d ∈ ℚ‬‬
‫په پورتني مثال کی مووليدل چه )‪ ℚ(√3 , W‬يو ‪ field extension‬د ‪ ℚ‬دی‪ .‬پس‬
‫)‪ ( ℚ(√3 , W)), ℚ‬يو فضای وکتور ھم دی‪.‬‬
‫د )‪ ℚ (√3 , W‬ھروکتورد } ‪ {1, √3, W, √3W‬خطی ترکيب په شکل ليکلی شو‪.‬‬
‫عالوه په ھغه خطی مستقل ھم دي‪ .‬پس } ‪ {1, √3, W, W√3‬يوه قاعده د‬
‫)‪ (ℚP√3 , W Q, ℚ‬ده‪ .‬په نتيجه کي‪:‬‬
‫‪205‬‬
‫‪dim(ℚ(√3, W),ℚ) ) = 4 ⟹ [ℚ(√3, W):ℚ] = 4‬‬
‫) ‪ ( e‬د ‪ (ℚ(√2) ∕/ℚ‬درجه )‪ 3 (degree‬ده‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫حل‪ :‬د )‪ ℚ(√2‬سيت په الندي شکل ذيل تعريف شويدی‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫} ‪ℚ (√2 ):= { a+b√2°+ √4D a,b,c ∈ ℚ‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫پورتني مثال کی مووليدل چه )‪ ℚ(√2‬يوساحه يي توسعه )‪ ( field extension‬د‬

‫‪1‬‬
‫‪ ℚ‬دی‪ .‬پس )‪ ( ℚ(√2), ℚ‬يو وکتوری فضا ھم ده‪ .‬د تعريف له مخی ھروکتورد‬
‫‪1‬‬
‫)‪ ℚ (√2‬د‪ C1, √2, √4 E‬د خطی ترکيب په شکل ليکلی شو‪ .‬عالوه پرھغه‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫خطی مستقل ھم دی‪ .‬پس } ‪ { 1, √2, √4‬يوه قاعده )‪ (ℚP√2 Q, ℚ‬ده‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫په نتيجه کی ‪:‬‬

‫‪dim(ℚ(√2),ℚ) ) = 3 ⟹ [ℚ(√2):ℚ] = 3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪ ( f‬مونږ توسعه فيلد ‪ ℚ(i )∕ ℚ‬په نظرکی نيسو‪ .‬د )‪ (ℚ(i ), ℚ‬وکتوری فضا‬
‫قاعده }‪ {1,i‬ده‪.‬ځکه ھروکتور د ) ‪ ℚ(i‬يو خطی ترکيب د ‪ i ، 1‬وکتورو دی‪.‬‬
‫وښودل شوچه }‪ {1,i‬يوه قاعده د )‪ (ℚ(i ), ℚ‬ده‪ .‬پس د ‪ ℚ(i )/ℚ‬درجه ‪2‬‬
‫عالوه پرھغه خطی مستقل ھم دی‪.‬‬
‫ده‪ .‬يعنی‪[ℚ(i ): ℚ] = 2 :‬‬
‫‪°‬‬
‫‪ℚ (√6):= { a+b√6 | a,b ∈ ℚ } ⟹ [ℚ(√6):ℚ] = 2‬‬
‫مثال‪: 8.3‬‬
‫) پدی شرط چه > يو اوليه عدد وي ( ‪[ℚ( v>):ℚ] = n‬‬
‫تمرين ‪:8.1‬‬
‫) ‪ ( 1‬ثبوت کړی چه ) ‪ (ℚ(√5 ), +, .‬يوه ساحه ) ‪ (field‬ده‪.‬‬
‫) ‪ ( 2‬ثبوت کړی چه ‪ ℚ‬فرعی سيت ) ‪ ( subset‬د ) ‪ ℚ(√5‬دی‪.‬‬
‫يعنی‪ℚ ⊆ ℚ(√5 ) :‬‬
‫) ‪ ( 3‬د )‪ (ℚ(√5 ),ℚ‬وکتوری فضا قاعده )‪ (basis‬پيداکړی‪.‬‬
‫) ‪ ( 4‬د ‪ ℚ(√5 )∕ ℚ‬وکتوری فضا درجه )‪ (degree‬څوده‬
‫تمرين ‪:8.2‬‬
‫) ‪ ( 1‬ثبوت کړی چه ) ‪ (ℚ(√3 , √5 ), +, .‬يوه ساحه ) ‪ (field‬ده‪.‬‬
‫) ‪ ( 2‬ثبوت کړی چه ‪ (ℚ(√3 , √5 )/ℚ‬يو )‪ ( field extension‬دی‬
‫) ‪ ( 3‬د )‪ (ℚ(√3 , √5 ),ℚ‬وکتوری فضا يوه قاعده )‪ (basis‬پيداکړی‪.‬‬
‫) ‪ ( 4‬د ‪ (ℚ(√3 , √5 ))∕ ℚ‬درجه )‪ (degree‬څوده‬
‫‪206‬‬
‫تعريف‪ K/F : 8.3‬يو ‪) field extension‬ساحه يي توسعه( دی‪ .‬يو ‪ ∈ ì‬د‬
‫][‪ p(x) ∈ T‬خالف دصفرموجوده وي ‪ ،‬چه ‪ p() = 0‬شی‪ .‬که چيری‬

‫الجبری نظر ‪ (algebraic over F) F‬په نوم ياديږی‪ ،‬پدی شرط چه يوه پولينوم‬
‫داحالت موجود نه وی‪ ،‬بيا د ‪) transcendental‬تخيلی( په نوم ياديږی‪ .‬يعنی‬

‫‪ p() = 0‬فقط ھغه وخت صدق کوی‪ ،‬چه ‪ p‬صفری پولينوم وي‪ .‬مونږد ‪K‬‬
‫الجبری عناصرو سيت به سره ښيو‪ .‬د مثال په ډول‪:‬‬
‫}‪ : = { ∈ ì | ∃ p(x) ∈ T[]; = ≠ 0 ⋀ p() = 0‬‬
‫}‪Ð : = { ∈ ℂ | ∃ p(x) ∈ ℚ[]; = ≠ 0 ⋀ p() = 0‬‬
‫‪ℚ‬‬
‫‪ E‬الجبری خاصيت نظر ‪ ℚ‬ته‪= C ∈ ℂ D‬‬
‫البته د ][‪ T‬سيت چه په ‪ 6.12‬تعريف کی تشريح شوی وه ‪،‬يورينګ ) ‪( ring‬‬
‫ھم دی‪.‬‬
‫‪∀ ∈ T, ∃ p() = − ∈ T[] ; p() = 0‬‬

‫تبصره ‪ :‬ديوی ساحي ‪ F‬ھرعنصر نظر خپله ‪ F‬ته الجبري دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫مثال ‪ : 8.4‬مونږد ‪ ℂ/ℝ‬ساحه يي توسعه په نظرکی نيسو ‪.‬‬

‫‪:= 2+3i∈ ℂ‬‬
‫))‪(x – ) . (x – Î ) =(x - (2+3i)).(x - ( 2 - 3i‬‬
‫)‪= (x -2-3i).(x - 2 + 3i‬‬
‫)‪= x2 – 2.2x + (22 + 32‬‬
‫]‪= x – 4x + 13 ∈ ℝ[x‬‬
‫‪p(x): = x2 – 4x + 13‬‬
‫‪p(() = - 4 + 13 = (2+3i).(2+3i) – 4(2+3i) + 13‬‬
‫پس يو پولينوم )‪ p(x‬په ]‪ ℝ[x‬کی پيدا شوچه ‪ p() = 0‬دی او په نتيجه کی‬
‫‪= 4+6i +6i – 9 – 8 – 12i + 13 = 0‬‬
‫‪ = 2+3i‬يو الجبری )‪ (algebraic‬عنصرنظر ‪ ℝ‬ته دی‪.‬‬

‫مثال ‪ : 8.5‬مونږد ‪ ℝ/ℚ‬ساحه يي توسعه په نظرکی نيسو‬
‫) ‪ ( a‬حقيقی عدد ‪ √2‬نظر ‪ ℚ‬ته الجبری دی‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪P(x) = x3 - 2∈ ℚ[] ⋀ p(√2) =(√2)3 – 2 = 2 – 2 = 0‬‬

‫‪1‬‬
‫د ‪ √2‬لپاره يو پولينوم )‪ P(x‬پيداشوه چه ‪ √2‬دھغه جذردی‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪ ( b‬حقيقی عدد ‪ √2‬نظر ‪ ℚ‬ته الجبری دی‪ .‬ځکه ‪:‬‬
‫‪p(x): x2 -2∈ ℚ[] ⋀ p(√2) =(√2)2 – 2 = 0‬‬
‫‪ π = 3.14159....‬او ‪ e= 2.71828....‬عدودنه په ‪ ℝ/ℚ‬کی‬

‫‪ transcendental‬دي‪ .‬ځکه نشوکوالی يوپولينوم ]‪ =() ∈ ℚ[x‬پيدا کړو چه‬
‫‪207‬‬
‫‪ =() = 0‬شی‪ .‬مګر ‪ ℂ/ℝ‬دا اعداد الجبری )‪ (algebraic‬نظر ‪ ℝ‬ته دي‪.‬‬

‫ځکه‪:‬‬
‫]‪P1(x): = x - e ∈ ℝ[x] , P2(x): = x - π ∈ ℝ[x‬‬
‫‪P1(e): = e– e = 0 , P2(π): = π – π = 0‬‬
‫تعريف ‪:8.4‬‬
‫چه ھر ‪ ∈ ì‬الجبری نظر ‪ (algebraic over F) F‬ته وی او ‪ K‬په نوم د‬

‫)‪ (a‬يو ساحه يي توسعه ‪ K/F‬د ‪) algebraic‬الجبری( په نوم ياديږی‪ ،‬پدي شرط‬
‫‪∀ ∈ K ⟹ ∃ p ∈ T[] ; p ≠ 0 ⋀ p(() = 0‬‬

‫‪ algebraic extension‬د ‪ F‬ياديږی ‪ .‬يعنی ‪:‬‬
‫په غيردھغه ‪ K/F‬د ‪ transcendental‬په نوم ياديږی‬
‫‪∀ p(x) ∈ F[X] , deg(p(x)) > 0 ⟹ ∃ a ∈ T ; =(&) = 0‬‬

‫)‪ (b‬يو فيلد ‪ F‬ته ‪ algebraic closure‬ويل کيږی‪ ،‬که چيری‪:‬‬
‫) يعنی ھرپولينوم په ]‪ F[X‬کی چه درجه يی صفر نه وی‪ ،‬په ‪ F‬کی اقآل يو جذر‬
‫مثال ‪ : 8.6‬ساحه يي توسعه ‪ ℂ/ℝ‬الجبری )‪ (algebraic‬دی‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫لری (‬
‫‪: a+ib∈ ℂ‬‬

‫))‪(x – ) . (x – Î ) = (x - (a+ib)).(x - ( a - ib‬‬
‫][‪= x2 – 2ax + (a2 + b2) ∈ ℝ‬‬
‫)‪p(x): = x2 – 2ax + (a2 + b2‬‬
‫‪p(() = - 2a + a2 + b2 = ( a + ib )2 – 2a( a + ib) + a2 + b2‬‬
‫‪= a2 + 2aib – b2 - 2a2 – 2aib + a2 + b2 = 0‬‬
‫وليدل شوچه دھر ‪ ∈ ℂ‬لپاره يو پولينوم )‪ p(x‬په ][‪ ℝ‬کی پيدا شوچه‬
‫‪ p() = 0‬دی‪ .‬پس ‪ ℂ/ℝ‬الجبری )‪ (algebraic‬دی‬
‫‪) ⟹ K/F algebraic‬متناھی ( ‪K/F finite‬‬

‫ليما ‪ K :8.1‬او ‪ F‬ساحی دي‪.‬‬
‫ثبوت‪ :‬څرنګه چه ‪ K/F‬متناھی دی‪ ،‬پس مونږ فرض کوچه‪:‬‬

‫)‪n:= [K:F]= dim(K,F‬‬
‫يعنی د ‪ K‬فضای وکتورد قاعدی )‪ (basis‬دوکتوروشمير ‪ n‬دی‪ .‬داپدي معنی چه‬
‫زيات کيدای نشی‪ .‬پس د يو ‪ ∈ K‬لپاره } ‪ { 1, , , , ... , -‬وابسته‬

‫دخطی مستقل )‪ (linearly independet‬وکتورو شميرپه ‪ K‬کی له ‪ n‬څخه‬
‫)‪1, , , , ... , (lin-dep‬‬

‫خطی ) ‪ (lin-dep‬دي‬
‫‬ ‫‬ ‫‪-‬‬
‫;)‪⟹ ∃ a0,a1,a2,…,an ∈ F (not all zero‬‬

‫‪a0 + a1 + a2 + …+ an - = 0‬‬
‫‪208‬‬
⟹ algebraic
⟹ K/F algebraic
( theorem of Lagrange for fields) :8.1 ‫قضيه‬

(finite field extensions ) ‫ دوه متناھی ساحه يي توسعه‬T/F ‫ او‬K/T ‫که‬
[K:F] = [K:T] . [T:F]

:‫ بيا‬، ‫وي‬
n ‫ ته په‬F ‫ نظر‬T ‫ اود‬m ‫ ته په‬T ‫ وکتوری فضای بعد نظر‬K ‫ مونږد‬:‫ثبوت‬
dim(K,T) = m ⋀ dim(T,F) = n
:‫ يعنی‬.‫ښيو‬
[K:T] = m ⋀ [T:F] = n
:‫اويا داچه‬
‫{ يوه‬vn, ..., v3, v2,v1} ‫ او‬K ‫( د‬basis) ‫{ يوه قاعده‬um, ..., u3, u2,u1} ‫که‬
u ∈ K ⟹ ∃ a1, a2 ,… , am ∈ T ;
:‫بيا‬،‫ وي‬T ‫( د‬basis) ‫قاعده‬
u = a1u1 + a2 u2 + …+ amum
= ∑q Y ai . ui
ai∈ T ⟹ ∃ bi1, bi2,…, bin ∈ F ;
ai = bi1v1 + bi2 v2 + …+ binvn (i=1,2,...,m )
= ∑-* bij vj
u = (b11v1 + b12 v2 + …+ b1nvn).u1
+ (b21v1 + b22 v2 + …+ b2nvn).u2
+ .... …….. +
+ (bm1v1 + bm2 v2 + …+ bmnvn).um
= (b11v1.u1 + b12 v2 .u1 + …+ b1nvn .u1 )
+ (b21v1.u2 + b22 v2 .u2 + …+ b2nvn .u2 )
+ ............. +
+ (bm1t1.km + bm2 t2 .k2 + …+ bmntn .km )
= ∑q Y ai . ui = ∑Y( ∑* bij vj ) . ui
q -
‫ وکتوری فضا‬K ‫ د‬،‫ ته رسيږی‬m.n ‫وښودل شو چه الندي وکتورونه چه شمير يی‬

‫ جوړوی‬span ‫يو‬
C(uÖ . vl ) D i = 1,1, … , m ⋀ = 1,2, … , .E
∑Y( ∑* bij vj ) . ui = 0

.‫اوس بايد ثبوت شی چه پس وکتورونه خطی مستقل ھم دي‬
q -
209
‫] ځکه چه ‪ ui‬قاعده ده [ ‪⟹ ∑-* bij vj= 0‬‬

‫] ځکه ‪ vj‬قاعده [ )‪⟹ bij = 0 (i = 1,1, … , m ⋀ = 1,2, … , .‬‬
‫ثبوت شوچه ‪ C(uÖ . vl ) D i = 1,1, … , m ⋀ = 1,2, … , .E‬يوه قاعده د ‪K‬‬
‫‪dim( (K,F) ) = m.n‬‬

‫وکتوری فضا نظر ‪ F‬ته ده‪ .‬پس‪:‬‬
‫]‪[K:F]= m.n = [K:T] . [T:F‬‬
‫تبصره ‪:8.2‬‬
‫وي او ‪ . F⊆ ¡ ⊆K‬بيا‪:‬‬
‫) ‪ ( 1‬که مونږيوه ساحه ‪ K‬ولرو چي ‪ T‬او ‪ F‬د ھغه فرعی ساحي )‪(subfield‬‬
‫‪r:= [K:F] , m:= [K:T] , n:= [T:F] ⟹ m│r ⋀ n│r‬‬

‫)‪(a‬‬
‫يعنی ‪ r‬پر ‪ m‬او ‪ n‬باندي قابل دتقسيم دی‪.‬‬
‫) ‪ ( b‬که ]‪ [K:F‬يواوليه عدد وي‪ ،‬پدي نصورت بيا ‪ T‬ساحه د ‪ K‬سره مساوی اويا‬
‫‪ F‬سره مساوی ده‪ .‬يعنی د ‪ K‬او ‪ F‬ترمينځ دکومی بلي ساحی موجوديت امکان‬
‫نشته‬
‫)‪F1⊆ F2⊆ .... ⊆Fn ⋀ Fi+1/Fi (i = 1,2,...,n-1‬‬

‫)‪(2‬‬
‫)متناھی توسعه فيلد ( ‪finite field extension‬‬

‫‪⟹ [Fn:F1] = ∏-d‬‬ ‫] ‪Y [ TYc : TY‬‬
‫تعريف ‪: 8.5‬‬
‫)‪ ( a‬دا الندي پولينوم د ‪ monic plynomial‬په نوم ياديږی‪ ،‬پدي شرط چه‬
‫‪p(x) = anx + an-1x + ….. + a2x + a1x + a0‬‬

‫‪ an = 1‬وی‬
‫‪n‬‬ ‫‪n-1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪p(x) = x + 5x + 4x + 3x + 6‬‬
‫مثال په ډول دا الندي پولينوم ‪ monic‬ده‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫) ‪ F ( b‬يوه ساحه )‪ (field‬ده‪ .‬يو پولينوم ][‪ p(x) ∈ T‬د قابل دتجزيه‬
‫) ‪ p(x) ( i‬غيرثابته )‪ (not constant‬وي‪ .‬يعنی‪deg(p(x)) ≠ 0 :‬‬

‫) ‪ ( reducible polynomial‬په نوم ياديږي‪ ،‬پدی شرط چه‪:‬‬
‫) ‪ ( ii‬دوه پولينومی )‪ f(x),g(x‬په ][‪ T‬دالندي خواصو سره موجودي وي‪:‬‬

‫)‪deg(f(x)) ≠ 0 ⋀ deg(g(x)) ≠ 0 ⋀ p(x) = f(x).g(x‬‬
‫که ھغسی نه وی‪ ،‬بياد ‪ ) irreducible polynomial‬غيرقابل تجزيه ( په نوم‬
‫ياديږی‪ .‬يعنی که يوپولينوم په غيرثابت فکتورو قابل دتجزيه وی ‪ ،‬د‬
‫‪210‬‬
irreducible polynomial ‫ په نوم اوغيرله ھغه د‬reducible polynomial

‫)غيرقابل تجزيه( په نوم ياديږي‬
P1(x) = x + 4x + 4∈ ℤ[] ⊆ ℚ[] ⊆ ℝ[] ⊆ ℂ[]

:8.7 ‫مثال‬
2
P2(x) = x2 - 4∈ ℤ[] ⊆ ℚ[] ⊆ ℝ[] ⊆ ℂ[]

P3(x) = x2 - 2∈ ℤ[] ⊆ ℚ[] ⊆ ℝ[] ⊆ ℂ[]
P4(x) = x2 + 1∈ ℤ[] ⊆ ℚ[] ⊆ ℝ[] ⊆ ℂ[]
P5(x) = x2 - ∈ ℚ[] ⊆ ℝ[] ⊆ ℂ[]
T
º
P1(x) = x + 4x + 4 = (x + 2).(x + 2 )
:‫پورتني پولينومي کوالی شوپه الندي ډول وليکو‬
2
P2(x) = x2 – 4 = (x + 2).(x - 2 )
P3(x) = x2 – 2 = ( x + √2 ). ( x - √2 )
P4(x) = x2 + 1 = (x + i).(x - i )
P5(x) = x2 - = ( x + ). ( x - )
T
º
p6(x) = x2 + 1Î ∈ ℤ []
. ‫ )قابل دتجزيي ( پولينومي‬reducible ‫ کی‬ℤ ‫ په‬p2(x),p1(x)
.‫ پولينومي دي‬irreducible ‫ کي‬ℤ ‫ په‬p5(x),p4(x), p3(x) ‫مګر‬
‫ کي‬ℚ ‫ په‬p4(x),p3(x) ‫ مګر‬.‫ پولينوم ده‬reducible ‫ کی‬ℚ ‫ په‬P5(x)
irreducible ‫ کي‬ℝ ‫ په‬p4(x) ‫ مګر‬، ‫ پولينوم‬reducible ‫ کي‬ℝ ‫ په‬P3(x)

‫ پولينومي دي‬irreducible
: ‫ ځکه‬.‫ )قابل دتجزيه( ده‬reducible ‫ فيلد کی‬ℤ ‫ په‬p6(x)

‫پولينوم ده‬
p(x) = x + 1 = ( x + 1Î). ( x + 1Î )
2 Î
‫ ھغه وخت قابل‬F ‫ په‬p(x) .‫ لرو‬p(x)= x2 + 1∈F[X] ‫ او‬F ‫ مونږيوه ساحه‬:‫مثال‬
‫ الندي جدول‬.‫ صدق وکړی‬λ2 = −1 ‫ موجود وي چه‬F ‫ په‬λ ‫ چه يو‬، ‫دتجزيه ده‬
.‫ قابل دتجزيه ده‬p(x)= x2 + 1 ‫ښيي چه په کومه ساحه کی‬
ℂ Û = W , p(i) = W + 1 = −1 + 1 = 0
Field p(x)
ℤ Û = 1Î , p(1Î) = (1Î ) + 1Î = 1Î + 1Î = 0Î
reducible
reducible
ℤ
ℤU Û = 2Î , p(2Î) = (2Î ) + 1Î = 4Î + 1Î = 0Î
irreducible
reducible
211
‫تبصره ‪ K/F :8.3‬يو ‪) field extension‬ساحه يي توسعه( او ‪ ∈ ì‬يو‬
‫}‪ê¢ := { ∈ T[] | g() = 0‬‬

‫الجبری عنصرنظر ‪ F‬ته دی‬
‫د ‪ ê¢‬سيت يو ‪ Ideal‬په ]‪ F[x‬رينګ کی دی ‪ .‬ځکه‪:‬‬

‫‪f,g∈ ê¢ ⟹ f() = 0 ⋀ g() = 0 ⟹ (f+g)() = 0‬‬
‫‪⟹ f+g∈ ê¢‬‬
‫‪f∈ ê¢ , ∈ T[] ⟹ f() = 0 ⟹ f(). g() = 0. g() = 0‬‬
‫‪⟹ f.g∈ ê¢‬‬
‫په نتيجه کي ‪ ê¢‬يو ايديال په ][‪ T‬دی‪.‬‬
‫ھغه پولينوم چه په ‪ ê¢‬کي ټيټه درجه ولري او ‪ monic‬وي‪ ،‬د ‬
‫‪ minimal plynomial‬په نوم نظر ‪ F‬ته ياديږي او مونږھغه په ‪ ¬¢‬سره‬
‫ښيو‪ ¬¢ .‬پولينوم الندي خواص لري‪:‬‬
‫) ‪ê¢ =<¬¢ > ( i‬‬
‫) يعنی ‪ ¬¢‬مولد د ‪ ê¢‬اديال (‬
‫‪g∈ ê¢ ⟹ ∃ f∈ ê¢ ; g = f. ¬¢‬‬
‫) ‪( ii‬‬
‫) يعنی د ‪ ê¢‬ھرپولينوم پر ‪ ¬¢‬قابل د تقسيم ده (‬
‫) ‪ ( a‬په ‪ K/F‬ساحه يي توسعه کي ھر ‪ ∈ ì‬الندي منيمال پولينوم لری‪:‬‬

‫مثال ‪: 8.8‬‬
‫ – ‪¬¢ (x) = x‬‬

‫) ‪ ( b‬په ‪ ℂ/ℝ‬ساحه يي توسعه کی منيمال پولينوم ) ‪( minimal plynomial‬‬
‫نظر ‪ W ∈ ℂ‬ته الندي شکل ذيل لري‪:‬‬
‫][‪mi(x) = x + 1∈ ℝ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪mi(i) = i + 1 = -1 + 1 = 0‬‬
‫ځکه‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫نور خواص ھم صدق کوي‬

‫) ‪ ( c‬مونږ ‪ ℝ/ℚ‬ساحه يي توسعه په نظرکي نيسو‪ √2 .‬او ‪ √2‬حقيقی اعداد‬
‫‪1‬‬
‫نظر ‪ ℚ‬ته الجبری دي‪ .‬منيمال پولينوم يي ) ‪ ( minimal plynomial‬الندي‬

‫شکل لری ‪:‬‬
‫][‪ ≔ √2 ¬¢ () = x2 – 2∈ ℚ‬‬
‫][‪ = √2 ¬¢ () = x3 – 2∈ ℚ‬‬
‫‪1‬‬
‫يعنی ‪ x2 – 2‬منيمال پولينوم د ‪ √2‬نظر ‪ ℝ‬ته او ‪ x3 – 2‬منيمال پولينوم د ‪√2‬‬

‫‪1‬‬
‫نظر ‪ ℝ‬ده‪.‬‬
‫تعريف ‪ L/F :8.6‬يو ساحه يي توسعه ده‪.‬‬
‫‪212‬‬
‫) ‪S⊆ L :(field adjunction) ( a‬‬

‫مونږ ترټولو کوچني فرعی ساحه )‪ (subfield‬چه ‪ S‬او ‪ F‬په کي شامل وی‪ ،‬په‬
‫)‪ F(S‬سره ښيو‪ .‬ويل کيږی چه د )‪ F(S‬ساحه له ‪ F‬څخه د ‪adjunction‬‬
‫)داتحاد په معنی ( په واسطه د ‪ S‬سيت څخه السته راغلی‪.‬‬
‫که }‪ S = {a1,a2,...,an‬وي‪ ،‬بيا مونږ )‪ F(a1,a2,...,an‬د )‪ F(S‬پرځای او که‬
‫}‪ S = {a‬وی‪ ،‬بيا )‪ F(a‬ليکو‪.‬‬
‫مثال‪ :‬په ‪ ℝ/ℚ‬کي د ‪ ℚP√2Q‬فيلد له ‪ ℚ‬څخه د ‪ √2‬عدد د ‪adjunction‬‬
‫پواسطه الس ته راځی‪ .‬ځکه ‪:‬‬
‫‪ ⊆ ℝ ∧ ℚ ⊆ ℚP√2Q = ℚ() ⊆ ℝ‬‬

‫} ‪S:= {√2‬‬
‫ھمدارنګه په ‪ ℂ/ℚ‬کي د ‪ ℚP√2, WQ‬فيلد له ‪ ℚ‬څخه د ‪ i ، √2‬اعدادو‬

‫‪ adjunction‬په واسطه الس ته راغلی‪ .‬ځکه د } }‪ S:= {√2, W‬لپاره‪:‬‬
‫‪ ⊆ ℂ ∧ ℚ ⊆ ℚP√2, WQ = ℚ() ⊆ ℂ‬‬
‫) ‪ L/F:( Simple extention ) ( b‬ساحه يي توسعه د ‪Simple extention‬‬
‫په نوم ياديږي ‪ ،‬که يو ‪ & ∈L‬موجودوي‪ ،‬چه ‪ F(a) = L‬شی‪.‬‬
‫مثال ‪ ℂ/ℝ :‬يو ‪ Simple extention‬دی‪ .‬ځکه د ‪ W ∈ ℂ‬لپاره‪:‬‬
‫‪ℝ(W) = {& + 'W ° | &, ' ∈ ℝ } = ℂ‬‬
‫ھمدارنګه ‪ ℚP√2Q/ℚ‬يو ‪ Simple extention‬دی‪.‬ځکه‪:‬‬
‫‪√2 ∈ ℚP√2Q‬‬
‫} ‪ℚP√2Q = {& + '√2 ° | &, ' ∈ ℚ‬‬
‫) ‪=() ∈ T[] :(Splitting field ) ( c‬‬
‫) ‪ p(x) ( i‬په ‪ L‬کی په خطی فکتوروتجزيه شی‪ .‬يعنی‪:‬‬

‫د ‪ L‬ساحه د )‪ p(x‬د ‪ Splitting field‬نظر ‪ F‬په نوم ياديږي‪ ،‬که چيري‪:‬‬
‫ ∈‪P(x) = c(x-a1). (x-a2).... (x-an) , c∈ T , a1, a2,…., an‬‬
‫)‪L = F(a1, a2,…., an‬‬

‫) ‪( ii‬‬
‫تبصره ‪ F :8.4‬يو فيلد دی‪ .‬که ]‪ =() ∈F[X‬په ‪ F‬کی په خطی فکتوو تجزيه‬
‫شی‪ ،‬پدی حالت کي ‪ F‬خپله ‪ Splitting field‬د )‪ P(x‬دی‪.‬‬
‫مثال ‪: 8.9‬‬
‫][‪p1(x) = X – 3, p2(x) = x – 4 = (x + 2)( x - 2) ∈ ℚ‬‬

‫)‪(a‬‬
‫څرنګه چه )‪ p1(x‬او )‪ p2(x‬په ‪ ℚ‬کی په خطی فکتورو قابل د تجزی دي او عالوه‬

‫‪2‬‬
‫پرھغه‪:‬‬
‫‪213‬‬
‫‪ℚ(3) = {& + 3'° | &, ' ∈ ℚ } = ℚ‬‬

‫] نظر په مثال )‪ℚ(2, −2) = ℚ(2) [ 8.1. (d‬‬
‫‪ℚ(2) = {& + 2'° | &, ' ∈ ℚ } = ℚ‬‬
‫ليدل کيږي چه ‪ ℚ‬نظر )‪ P1(x‬او )‪ p2(x‬ته يوه ‪ splitting‬ساحه ده‪.‬‬
‫) ‪ ( b‬مونږ ‪ ℝ/ℚ‬ساحه يي توسعه په نظرکی نيسو‬
‫) ‪p(x) = x – 2 ∈ ℚ[] ⟹ p(x) = x2 – 2 = (x + √2).(x - √2‬‬
‫‪2‬‬
‫څرنګه چه ‪ √2 , − √2 ∈ ℝ‬دي‪ ،‬پس ‪ splitting‬ساحه د ‪ ℝ‬نظر )‪ p(x‬ته الندي‬

‫شکل لري‪:‬‬
‫] دمثال )‪ 8.1. (d‬له مخي [ ‪ℚP√2, −√2Q = ℚP√2Q‬‬
‫) ‪ ( c‬مونږ ‪ ℂ/ℝ‬ساحه يي توسعه په نظرکی نيسو‬
‫) ‪p(x) = x + 1 ∈ ℝ[] ⟹ p(x) = ( x + i ). ( x - i‬‬
‫څرنګه چه ‪ W, −W ∈ ℂ‬دي‪ ،‬پس ‪ splitting‬ساحه د ‪ ℂ‬نظر )‪ p(x‬ته الندي شکل‬
‫‪2‬‬
‫‪ℝ(i, −i) = ℝ(i) = ℂ‬‬

‫لري‪:‬‬
‫][‪p(x) = (x – 2).( (x + 1) ∈ ℚ‬‬

‫)‪(d‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪p(x) = (x2 – 2).( (x2 + 1) = ( x - √2). ( + √2) (x+i)(x-i‬‬

‫څرنګه چه ‪ W, √2 ∈ ℂ‬دي‪ ،‬پس ‪ ℚP√2, WQ‬يوه ‪ splitting‬ساحه د ‪ ℂ‬نظر )‪p(x‬‬
‫ته ده‬
‫د موھومی اعدادو ساحه ‪ ℂ‬يوه ‪) algebraic closure‬الجبری تړلي ( ساحه ده‪.‬‬

‫قضيه ‪( fundamental theorem of algebra ) :8.2‬‬
‫يعنی ھره غيرثابته تابع ]‪ p(x) ∈ ℂ[X‬په ‪ ℂ‬کي په خطی فکتوروقابل د تجزيي ده‬
‫‪p(x) = anx + an-1x + … + a1x + a0‬‬

‫د مثال په ډول که يوه پولينوم )‪ p(x‬الندي شکل ولري‪:‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n-1‬‬
‫بيا اعداد ‪ z1, z2,…., zn∈ ℂ‬موجود دي چه‪:‬‬

‫)‪p(x) = an(x-z1). (x-z2).... (x-zn‬‬
‫دلته ‪ z1, z2,…., zn‬د پولينوم جذرونه دي‪.‬‬
‫لپاره ثبوت کړيده‪ .‬يعنی ھرپولينوم ]‪ p(x) ∈ ℝ[X‬په خطی او مربعی فکتورو‬
‫دا د الجبراساسی قضيه د ‪ Gauss‬په نوم ھم ياديږي‪ .‬البته ګوس دا د حقيقی اعدادو‬
‫تجزيه کيدالشی‪.‬‬
‫ثبوت‪ :‬له ثبوت څخه يي صرف نظر کوو‪.‬‬
‫تعريف ‪ : ( quotient field) :8.7‬مونږ ‪) Integral domain‬انتګرال دومين(‬
‫‪ D‬لرو‪ .‬يوه ساحه ‪ Q‬د ‪ D‬د ‪ quotient field‬په نامه ياديږي‪ ،‬که چيری ‪:‬‬
‫) ‪ D ( i‬يو فرعی رينگ )‪ (subring‬د ‪ Q‬وي‬
‫‪214‬‬
‫‪∀ & ∈ Q ∃ , ∈ D ; a = rs‬‬ ‫)‪( s ∈ Q‬‬

‫) ‪( ii‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫مثال ‪ :8.10‬د ) ‪ (ℚ, +, .‬ساحه يو ‪ quotient field‬د ) ‪ (ℤ, +, .‬دی‪ .‬يعنی‪:‬‬

‫مونږھغه په )‪ Q = quot(D‬سره ښيو‬
‫)‪ℚ = >£(ℤ‬‬
‫حل‪ :‬مونږپوھيږو چه ‪ ℤ‬يوانتګرال دومين او فرعی رينګ د ‪ ℚ‬دی‪ ∈ ℚ .‬‬
‫د ‪ = 0‬دپاره واضح ده‬
‫= ; ‪ ≠ 0 ⟹ ∃&, ' ∈ ℤ , ' ≠ 0‬‬ ‫] نظر‪ ℚ‬تعريف [‬
‫‪Ò‬‬
‫‬
‫] ځکه ‪ ℚ‬يوه ساحه ده [ ‪⟹ ' ∈ ℚ ⟹ ∃' d ∈ ℚ‬‬
‫)‪⟹ α = = abd ⟹ (ii‬‬
‫‪Ô‬‬
‫×‬
‫په نتيجه کي‪ℚ = >£(ℤ) :‬‬
‫نوت‪ :‬ھره ساحه په خپله ‪ quotient field‬دی‬
‫تعريف ‪( Eisenstein’s Irreducibility criterion ) :8.8‬‬
‫‪ Eisenstein‬يو المانی رياضی عالم )‪ ( 1823 – 1852‬پيداکړ چه څه وخت يوه‬
‫پولينوم ‪) irreducible‬غير قابل د تجزيی( ده‪ D .‬يوانتګرال دومين او ‪ Q‬يوه‬
‫‪f(x) = anxn + an-1xn-1 + … + a1x + a0∈ D[X] , an≠ 0 , n > 1‬‬

‫‪ quotient‬ساحه دھغه ده‪.‬يعنی‪ . Q=quot(D) :‬مونږالندي پولينوم لرو ‪:‬‬
‫‪ Eisenstein‬واي‪:‬‬
‫عنصر )‪ = ∈ Q (primelement‬دالندي خواصوسره موجود وي‪:‬‬

‫د )‪ f(x‬پولينوم ھغه وخت ‪ ) irreducible‬دتجزيي وړنه ( ده ‪ ،‬که چيري يو لمړنی‬
‫) يعنی ‪ an‬پر ‪ p‬بانه دي قابل د تقسيم نه وي ( ‪( i ) = ∤ an‬‬

‫) ‪( ii ) p│ai ( i = 0,1,2,..., n-1‬‬
‫) يعنی ‪ a0‬پر ‪ p2‬بانه دي قابل د تقسيم نه وي ( ‪( iii ) = ∤ a0‬‬
‫نوت‪:‬دثبوت څخه يی فعآل صرف نظرکوو‪.‬‬
‫) ‪ ( a‬مونږوليدل چه )‪ ℚ = >£(ℤ‬دی‬
‫مثال ‪:8.11‬‬
‫][‪f(x) = x3 + 9x2 + 6x -3∈ ℤ‬‬
‫‪a = 1, a = 9, a = 6, a4 = −3‬‬
‫پدي مثال کي‬
‫‪ p = 3‬يو اوليه عنصر ) ‪ ( primelement‬په ‪ ℚ‬کي دالندي خواصو سره‪:‬‬

‫‪( i ) P = 3∤ a3 = 1‬‬
‫‪( ii ) p= 3│a2 =9 , p= 3│a1 =6‬‬
‫‪215‬‬
‫‪( iii ) p2 = 9∤ a0 = -3‬‬

‫څرنګه چه پر )‪ f(x‬پولينوم باندي د ‪ Eisenstein‬شرطونه صدق کوي ‪ ،‬پس په ‪ℤ‬‬
‫کي ‪ irreducible‬ده‪.‬‬
‫تبصره‪ :‬که د ايزين شتاين )‪ ( Eisenstein’s criterion‬شرطونه پريوي‬
‫پولينوم قابل د تطبيق نه وي‪ ،‬بيا ھم په عمومي ډول نه شوويلی چه پولينوم‬
‫][‪f(x) = x3 + 3x + 18∈ ℤ‬‬

‫‪ ) reducible‬تجزيي وړ ( ده‪ .‬دمثال په ډول‪:‬‬
‫د ‪ 3‬اوليه عدد لپاره )‪ (i‬او )‪ (ii‬شرطونه صدق کوي‪ ،‬مګر )‪ (iii‬صدق نه کوی‪.‬‬
‫ځکه‪:‬‬
‫‪32 = 9│a0 = 18‬‬
‫مګربيا ھم )‪ f(x‬قابل دتجزيي نه ده‪.‬‬
‫]‪p(x) = anxn + an-1xn-1 + … + a1x + a0∈ F[X‬‬

‫تعريف ‪ F :8.9‬يوه ساحه )‪ (field‬ده او مونږداالندي پولينوم لرو‪:‬‬
‫د اناليزڅخه پوھيږوچه ھره پولينوم په يوه ساحه کي مشتق )‪(differentiable‬‬
‫‪p´(x) = n.anxn-1 + (n-1).an-1xn-2 + … + 2.a2x + a1‬‬

‫لري‪ .‬دا الندي پولينوم د )‪ p(x‬د مشتق) ‪ (differential‬په نوم ياديږي‪:‬‬
‫ھغه قوانين چه په اناليزکي د مشتق لپاره دي‪ ،‬دلته ھم صدق کوي‪ .‬يعنی د ‪ a∈ F‬او‬
‫]‪ p(x), q(x) ∈ F[X‬ليکلی شو‪:‬‬
‫)‪(p(x) + q(x))´ = p´(x) + q´(x) , (a.p(x))´ = a. p´(x‬‬
‫)‪(p(x).q(x))´ = p´(x).q(x) + p(x). q´(x‬‬
‫او ‪ a ∈ L‬دی‪.‬‬
‫تعريف ‪ F :8.10‬يوه ساحه )‪ L ، (field‬يو توسعه فيلد )‪ (extension field‬د ‪F‬‬
‫]‪P(x) ∈ F[X‬‬
‫‪ a‬د )‪ p(x‬د ‪ r‬مرتبه يي ‪) multiple root‬مضاعف جذر ( په نوم ياديږي‪ ،‬پدي‬
‫‪( ∃r ∈ ℕ, r > 1) ; p(x) = (x − a) . q(x),‬‬ ‫]‪q(x) ∈ F[X‬‬

‫شرط چه ‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫يا په بل عبارت ‪:‬‬

‫)‪(x – a)r│p(x) ∧ (x – a)r+1∤p(x‬‬
‫) يعنی )‪ p(x‬پر ‪ (x-a)r‬قابل دتقسيم او پر ‪ (x-a)r+1‬قابل دتقسيم نه وي (‬
‫که ‪ r = 1‬وي‪ ،‬بيا ‪ a‬ته ساده جذرواي‪.‬‬
‫][‪p(x) = x3 – 3x + 2∈ ℚ‬‬
‫مثال‬
‫)‪p(x) = x3 – 3x + 2 = (x – 1)2 . (x + 2‬‬

‫دلته ‪ 1‬مضاعف جذرچه مرتبه يي ‪ 2‬او ‪ -2‬ساده جذردی‪.‬‬
‫‪216‬‬
‫]‪ p(x) ∈ F[X‬دی‪ .‬بيا‪:‬‬

‫ليما ‪ F :8.2‬يوه ساحه )‪ (field‬او ‪ L‬سپليتينګ فيلد )‪ (splitting field‬د‬
‫)‪a∈L (1‬‬
‫⟺‬
‫‪ a‬يو ‪) multiple root‬مضاعف جذر (‬
‫)‪p(a) = 0 = p´(a‬‬
‫)‪(2‬‬
‫)‪ p(x‬په ‪ L‬کي مضاعف جذر ) ‪ (multiple root‬لري‬
‫يوه غيرثابته ‪ q(x) ∈ F[X‬تابع موجوده ده ‪،‬چه )‪ p(x‬او )‪ p´(x‬پرھغي باندي‬

‫قابل دتقسيم دي‬
‫يعنی‪:‬‬
‫)‪∃ q(x) ∈ F[X] , deg (>() > 0 ; >()│p(x) ∧ q(x)│p´(x‬‬
‫حل ) ‪:( 1‬‬
‫" ⟸ " ‪ multiple root‬دتعريف له مخي‪:‬‬
‫‪( ∃r ∈ ℕ ∧ r > 1) ; p(x) = (x − a)5 . q(x),‬‬ ‫]‪q(x) ∈ F[X‬‬
‫)‪⟹ p´(x) = r. (x – a)r-1. q(x) + (x – a)r . q´(x‬‬
‫‪⟹ p´(a) = r. (a – a)r-1. q(x) + (a – a)r . q´(x) = 0+0 = 0‬‬

‫" ⟹ " څرنګه چه د ‪ L‬ساحه سپليتينگ )‪ (splitting field‬ده ‪ ،‬پس د ھغه د‬
‫تعريف له مخی بايد يوه پولينوم )‪ p(x‬موجوده وي ‪ ،‬چه په خطی فکتورو قابل د‬
‫تجزيه وي‪ .‬مونږ فرض کوو ‪،‬چه ‪ a‬يي يوجذردی‪.‬‬
‫)‪∃ q(x) ∈ F[X] , q(a) ≠ 0 ⋀ p(x) = (x − a). q(x‬‬

‫که ‪ a‬يو ‪) multiple root‬مضاعف جذر( د )‪ p(x‬نه وي ‪ ،‬يعنی‪:‬‬
‫)‪p´(x) = q(x) + (x – a )q´(x) ⟹ p´(a) = q(a) + (a – a )q´(a‬‬

‫‪⟹ p´(a) = q(a) ≠ 0‬‬
‫مګردا خالف دفرضيي ده‪ .‬پس بايد ‪ a‬يو ‪) multiple root‬مضاعف جذر( د )‪p(x‬‬
‫وي‬
‫حل )‪:( 2‬‬
‫" ⟸ " د فرضيي له مخي بايد يو ‪) multiple root‬جذرمضاعف( ‪ a ∈ L‬په‬
‫)‪ p(x‬کي موجود وي‪ .‬پدي صورت بيا بايدد )‪ (1‬له مخي )‪p(a) = 0 = p´(a‬‬
‫صدق وکړي‪.‬‬
‫‪217‬‬
‫مونږغواړھغه غيرمستقيم ثبوت کړو‪ .‬يعني فرض کووچه ھغه ډول يوه تابع وجود نه‬
‫لري‪ .‬يعنی‪:‬‬
‫)‪∄ q(x) ∈ F[X] , deg (>() > 0 ; >()│p(x) ∧ q(x)│p´(x‬‬

‫‪⟹ gcd( p(x),p´(x) ) = 1‬‬
‫‪⟹ ∃ r(x) , s(x) ∈ F[X] , r(x). p(x) + s(x). p´(x) = 1‬‬
‫‪⟹ r(a). p(a) + s(a). p´(a) = 1‬‬
‫‪⟹ r(a). 0 + s(a). p´(a) = s(a). p´(a) = 1‬‬
‫‪⟹ p´(a) ≠ 0‬‬
‫مګردا خالف دفرضيي ده‪ .‬پس بايد‪:‬‬
‫)‪∃ q(x) ∈ F[X] , deg (>() > 0 ; >()│p(x) ∧ q(x)│p´(x‬‬
‫" ⟹ " د فرضيي له مخي ليکلی شو‪:‬‬
‫)‪∃ q(x) ∈ F[X] , deg (>() > 0 ; >()│p(x) ∧ q(x)│p´(x‬‬
‫)‪⟹ ∃ r(x), s(x) ∈ F[X] ; p(x) = q(x).r(x) , P´(x) = q(x).s(x‬‬
‫څرنګه چه ‪ L‬يو سپليتينګ فيلد)‪ (splitting field‬د )‪ p(x‬او ‪deg (>() > 0‬‬
‫ده‪ .‬پس يو ‪ a ∈ L‬موجود دی ‪ ،‬چه ‪ q(a)=0‬شی‪ .‬يعني‪:‬‬
‫)‪p´(a) = q(a).s(a) = 0.s(a) = 0 = p(a‬‬
‫تبصره‪ :‬ورپورتني ليما څخه نتيجه اخلو ‪ ،‬چه که ‪ p(a)=0‬او ‪ p´(a) ≠ 0‬باشد ‪،‬‬
‫په نتيجه کي )‪ p(x‬نظر )‪ (1‬ته په ‪ L‬کي يومضاعف جذرلري‪.‬‬
‫پدي صورت بيا ‪ a‬د )‪ p(x‬ساده جذر دی‪.‬‬
‫][‪p(x) = x – 2x + x ∈ ℚ‬‬
‫مثال ‪:8.12‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 0‬او ‪ 1‬د )‪ p(x‬دوه جذرونه دي‪ 1 .‬مضاعف جذر ) ‪ ( multiple root‬دی چه‬
‫مرتبه يی ‪ 2‬ده‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪p´(x) = 3x2 – 4x + 1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪p(x) = (x – 1) . x‬‬
‫پورتنی ليما د )‪ (1‬له مخي بايد )‪ p(1) = 0 = p´(1‬او )‪p(0) = 0 ≠ p´(0‬‬
‫‪P(1) = 1 – 2.1 + 1 = 1 – 2 + 1 = 0‬‬

‫وي‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪p´(1) = 3.12 – 4.1 + 1 = 3 – 4 + 1 = 0‬‬
‫‪p(0) = 03 – 2.02 + 0 = 0‬‬

‫‪p´(0) = 3.02 – 4.0 + 1 = 1 ≠ 0‬‬
‫پورتنی ليما د )‪ (2‬له مخي بايد‪:‬‬
‫‪218‬‬
∃ q(x) ∈ F[X] , deg (>() > 0 ; >()│p(x) ∧ q(x)│p´(x)

:‫اوياداچه‬
∃ q(x) ∈ F[X] , deg (>() > 0 ; gcdP=(), =´()Q = >( )
‫ پيداکړو‬gcdP=(), =´()Q ‫مونږغواړو‬
x3 – 2x2 + x = x . (3x2 – 4x + 1) + − +

3x2 – 4x + 1 = − . (− + ) + (−x + 1)
º

− +

= − . (−x + 1) + 0

:‫پس‬
gcdP=(), =´()Q = − + 1 = >( )
‫ فيلد په نظرکي نيسو‬ℤU ‫ مونږد‬: 8.13 ‫مثال‬
Î Î
p(x) = x + 3x + 4 ∈ ℤU [x]

p(3Î) = 3Î + 3Î. 3Î + 4Î = ( 5Î. 5Î + 2Î) + 3Î. 3Î + 4Î

= 0Î + 2Î + 9Î + 4Î
= 2Î + 4Î + 4Î = 10ÎÎÎÎ = 2Î . 5Î = 2Î . 0Î = 0Î
.‫ ده‬p(x) ‫ يو جذر د‬3Î ‫وليدل شوچه‬

P ´ (x) = 3Î. x + 3Î
P ´ (3Î ) = 3Î. 3Î + 3Î = 3Î . 9Î + 3Î = P 5Î. 5Î + 2ÎQ + 3Î
= 2Î + 3Î = 0Î
P(3Î) = 0Î = P Î
´ (3 )
:‫په نتيجه کي‬
.‫ دی‬ℤU ‫ په‬p(x) ‫ )مضاعف جذر( د‬multiple root ‫ يو‬3Î ‫پورتنی ليما له مخي‬
p(x) = x + 3Îx + 4Î = (x − 3Î ) . ( x + 1Î )
:‫يعنی‬

219
‫نھم فصل‬
‫‪Vieta`s Formulas, Diophantine linaer equation‬‬
‫) ويتا فورمول ‪ ،‬ډيوفينتني خطي معادلي (‬

‫تعريف‪) Vieta`s Formulas :‬ويتا فورمول(‬
‫ويتا )‪ (Vieta‬يوفرانسوی عالم )‪ (1540-1604‬وه چه په پولينوم کي دجذرواو‬
‫ضريبوترمينځ رابطي پيداکړي اود ‪ Vieta`s Formulas‬په نوم ياديږي‪.‬‬
‫که مونږيوه پولينوم ]‪ p(x) ∈ ℂ[X‬په الندي شکل ولرو ‪:‬‬

‫قضيه ‪polynomias und Vieta`s Formulas‬‬
‫‪P(x) = anxn + an-1xn-1 + … + a1x + a0‬‬
‫‪ x1, x2,…., xn∈ ℂ‬موجودي چي‪:‬‬

‫د ‪ 8.2‬قضيي له مخي )‪ p(x‬پولينوم په خطی فکتوروقابل د تجزيي ده‪ .‬يعنی‬
‫)‪p(x) = an(x-x1). (x-x2).... (x-xn‬‬

‫دلته ‪ x1, x2,…., xn‬د پولينوم جذرونه دي‪.‬‬
‫د ‪ Vieta‬فورمول له مخي ديوي پولينومي دجذرو اوضرايبوترمينځ الندي رابطي‬
‫موجودي دي‪:‬‬
‫‪x1 + x2 + x3 + ….. + xn = −‬‬
‫¯‪Òv¤‬‬
‫‪Òv‬‬
‫= ‪x1 x2 + x1x3 + …..+ x1xn + … +xn-1xn‬‬
‫‪Òv¤Õ‬‬
‫‪Òv‬‬
‫‪x1x2x3 + x1x2 x4 + …..+ xn-2xn-1 xn = −‬‬
‫‪Òv¤1‬‬
‫‪Òv‬‬
‫‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫‪x1 x2 …xk + x1x2… xk-1xk+1 + …..+ xn-k+1xn-k+2 …xn = (−1)m .‬‬
‫}‪Ò‬‬
‫‪Òv‬‬
‫‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫‪x1 x2 …xn = (−1)- .‬‬

‫‪Ò‬‬
‫‪.‬‬
‫‪Òv‬‬
‫البته عالمات ورسته دمساوات څخه په منفی )‪ (-‬شروع کيږی اوپه متناوب ډول‬
‫مثال‪ : 8.14‬مونږالندي ]‪ p(x) ∈ ℂ[X‬پولينوم لرو‪:‬‬

‫مثبت )‪ (+‬او منفی )‪ (-‬کيږي‪ .‬او اخيری عالمه ‪ (-1)n‬وي‪.‬‬
‫‪p(x) = x + x – 6‬‬
‫‪2‬‬
‫‪220‬‬
‫= )‪p(x‬‬ ‫‪a2x2‬‬ ‫‪+ a1x + a0‬‬

‫عمومی شکل يي‪:‬‬
‫‪n = 2 , a2 = 1 , a1 = 1 , a0 = -6‬‬
‫په ورتني پولينوم کي ‪:‬‬
‫) ‪ ( a‬جذرونه د ‪ Vieta‬له لياري پيداکوو‬

‫که ‪ x1‬او ‪ x2‬يي جذرونه وي‪ ،‬بيا ‪ Vieta‬د فورمل له مخي ليکلی شو‪:‬‬
‫‪x1 + x2 = − ¯ = − = −1‬‬
‫‪Ò‬‬ ‫‬
‫‪ÒÕ‬‬ ‫‬
‫= ‪x1 . x2‬‬ ‫ )‪(−1‬‬ ‫‪= 1.‬‬ ‫‪= −6‬‬
‫‪Ò‬‬ ‫‪d¹‬‬
‫‪ÒÕ‬‬ ‫‬
‫جذرونو دپيداکولولپاره بايد اعداد پيد اشی چي دپورتنيي معادلي صدق وکړی‪ .‬ھغه‬
‫‪x1 + x2 = 2 – 3 = -1‬‬
‫اعداد ‪ x1=2‬او ‪ x2=-3‬دي‪ .‬ځکه‪:‬‬
‫‪x1 . x2 = 2. (-3) = -6‬‬
‫‪p(2) = 2 + 2 – 6 = 6 – 6 = 0‬‬
‫‪2‬‬
‫‪p(-3) = (-3)2 + (-3) – 6 = 9 – 9 = 0‬‬

‫له دي څخه نتيجه اخلوچه د نوروطريقو ترڅنګ ديوي دويمي درجي پولينومي جذرد‬
‫‪ Vieta‬فورمل له مخه ھم پيدا کوالی شو‬
‫پولينوم په )‪ g(x‬ښيوو‪ .‬البته دلته ‪ x1‬او ‪ x2‬دپورتنی )‪ p(x‬پولينوم جذرونه دي‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫) ‪ ( b‬دويمه درجه پولينوم پيداکوو چي )‪ (x1‬او )‪ (x2‬يي جذرونه وي‪ .‬مونږھغه‬
‫‪g(x) = x2 +b1x + b0‬‬

‫په ) ‪ ( a‬کي مووليدل چي‪:‬‬
‫‪x1 + x2 = -1‬‬
‫‪x1 . x2 = -6‬‬
‫‪(x1)2 + (x2)2 = (x1 + x2)2 – 2. x1. x2‬‬
‫‪= (-1)2 – 2.(-6) = 1+12 = 13 = − ¯ = -b1‬‬
‫×‬
‫‬
‫×‬
‫‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪(x1) . (x2) = (x1. x2 ) = (-6) = 36‬‬ ‫‪= b0‬‬
‫‪b1 = -13 , b0 = 36‬‬
‫= )‪g(x‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫= ‪+b1x + b0‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪-13x + 36‬‬

‫په نتيجه کي )‪ g(x‬الندي شکل لري‪:‬‬
‫‪(x1)2‬‬‫=‬ ‫‪(2)2‬‬
‫‪=4 ,‬‬ ‫=‬ ‫‪(x2)2‬‬
‫‪=9‬‬ ‫‪(-3)2‬‬
‫‪g(4) = 4 -13.4 + 36 = 16 – 52 + 36 = 0‬‬

‫‪2‬‬
‫‪g(9) = (9)2 -13.9 + 36 = 81 – 117 + 36 = 0‬‬
‫‪221‬‬
‫مثال ‪ :‬مونږداالندي د ]‪ p(x) ∈ ℂ[X‬پولينوم لرو‪:‬‬

‫وموليدل چه ‪ 4‬او‪ 9‬د )‪ g(x‬دي‬
‫‪p(x) = 3x2 – 2x – 1‬‬
‫= )‪p(x‬‬ ‫‪a2x2‬‬ ‫‪+ a1x + a0‬‬

‫‪n = 2 , a2 = 3 , a1 = -2 , a0 = -1‬‬
‫مونږپه )‪ p(x‬کي لرو‪:‬‬
‫که ‪ x1‬او ‪ x2‬يي جذرونه ) حل ( وي‪ ،‬بيا ‪ Vieta‬د فورمل له مخي ليکلی شو‪:‬‬
‫‪x1 + x2 = − ¯ = −‬‬ ‫=‬ ‫)‪(I‬‬
‫‪Ò‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‬
‫‪ÒÕ‬‬ ‫‬ ‫‬
‫ )‪x1 . x2 = (−1‬‬ ‫‪= −‬‬
‫‪Ò‬‬ ‫‬
‫‪ÒÕ‬‬ ‫‬
‫= )‪p(1‬‬ ‫‪3.12‬‬ ‫‪– 2.1 – 1 = 0‬‬

‫‪ x1 = 1‬يو جذردھغي معادلي دی‪.‬ځکه‪:‬‬
‫اوس )‪ (I‬معادله څخه دويم جذرپيداکوو‬
‫= ‪x1 + x2‬‬ ‫= ‪⟹ x2‬‬ ‫‪- x1 = − 1 = −‬‬

‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬
‫‪p( ) = 3.‬‬ ‫) (‬ ‫= ‪− 2. − 1‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−1= 0‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬
‫مثال ‪ :‬مونږالندي ]‪ p(x) ∈ ℂ[X‬پولينوم لرو‪:‬‬

‫‪p(x) = x4 – 5x3 + 5x2 + 5x – 6‬‬
‫‪p(x) = a4 x + a3 x + a2 x + a1 x + a0‬‬
‫عمومﯽ شکل يي‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪n = 4 , a4 = 1 , a3 = -5 , a2 = 5 , a1 = -5 , a0 = -6‬‬
‫که ‪ x3 ، x2 ، x1‬او ‪ x4‬يي جذرونه وي‪ ،‬بيا ‪ Vieta‬د فورمل له مخي‪:‬‬

‫‪x1 + x2 + x3 + x4 = − 1 = −‬‬ ‫‪= 5‬‬
‫‪Ò‬‬ ‫‪dU‬‬
‫=‪Ò‬‬ ‫‬
‫‪x1 . x2 + x1 . x3 + x1 . x4 + x2 . x3 + x2 . x4‬‬
‫‪+ x3 . x4 = Õ = = 5‬‬
‫‪Ò‬‬ ‫‪U‬‬
‫=‪Ò‬‬ ‫‬
‫‪x1 . x2 . x3 + x1 . x2 . x4 + x2 . x3 . x4 = −‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫‪= −5‬‬
‫¯‪Ò‬‬ ‫‪U‬‬
‫=‪Ò‬‬ ‫‬
‫‪222‬‬
‫‪x1 . x2 . x3 . x4 = (−1)T .‬‬ ‫‪= 1.‬‬ ‫‪= −6‬‬

‫‪Ò‬‬ ‫‪d¹‬‬
‫=‪Ò‬‬ ‫‬
‫‪x1 + x2 + x3 + x4 = 1 -1 + 2 + x4 = 5 ⟹ x4 = 5 – 2 = 3‬‬
‫که ‪ 2,-1,1‬يي جذرونه وي‪.‬بيا غواړوپنځم جذريي پيدا کړو‬
‫‪p(1) = p(-1) = p(2) = p(3) = 0‬‬


‫‪p(x) = 2x3 – x2 + 2x – 1‬‬
‫‪p(x) = a3 x + a2 x + a1 x + a0‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪n = 3 , a3 = 2 , a2 = -1 , a1 = 2 , a0 = -1‬‬
‫که ‪ x2 ، x1‬او ‪ x3‬يي جذرونه وي‪ ،‬بيا ‪ Vieta‬د فورمل له مخي‪:‬‬

‫‪x1 + x2 + x3 = − Õ = −‬‬ ‫=‬
‫‪Ò‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‬
‫‪Ò1‬‬ ‫‬ ‫‬
‫= ‪x1 . x2 + x1 . x3 + x2 . x3‬‬ ‫=‬ ‫‪=1‬‬
‫¯‪Ò‬‬ ‫‬
‫‪Ò1‬‬ ‫‬
‫‪x1 . x2 . x3 = (−1) .‬‬ ‫‪= −1.‬‬ ‫=‬
‫‪Ò‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‬
‫‪Ò1‬‬ ‫‬ ‫‬
‫که ‪ i‬او ‪ -i‬يي وي‪ .‬غواړودريم جذرپيداکړو‬
‫= ‪x1 + x2 + x3 = i -i + x3‬‬ ‫= ‪⟹ x3‬‬
‫‬ ‫‬
‫‬ ‫‬
‫‪p(x) = x3 – 2x2 + x – 2‬‬
‫‪p(x) = a3 x3 + a2 x2 + a1 x + a0‬‬
‫‪n = 3 , a3 = 1 , a2 = -2 , a1 = 1 , a0 = -2‬‬
‫که ‪ x2 ، x1‬او ‪ x3‬يي جذرونه وي‪ ،‬بيا ‪ Vieta‬د فورمل له مخي‪:‬‬

‫‪x1 + x2 + x3 = − Õ = −‬‬ ‫‪=2‬‬
‫‪Ò‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪Ò1‬‬ ‫‬
‫= ‪x1 . x2 + x1 . x3 + x2 . x3‬‬ ‫=‬ ‫‪=1‬‬
‫¯‪Ò‬‬ ‫‬
‫‪Ò1‬‬ ‫‬
‫‪x1 . x2 . x3 = (−1) .‬‬ ‫‪= −1.‬‬ ‫‪=2‬‬
‫‪Ò‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪Ò1‬‬ ‫‬
‫ليدل کيږی چی ‪ i‬او ‪ 2‬يي جذرونه دي‪ .‬غواړو دريم جذريي پيداکوو‬
‫‪x1 + x2 + x3 = i + 2 + x3 = 2‬‬ ‫‪⟹ x3 = 2 – 2 – i = -i‬‬

‫تمرين ‪ :‬مونږالندي ]‪ p(x) ∈ ℂ[X‬پولينوم لرو‪:‬‬
‫‪223‬‬
‫‪p(x) = 2x4 - x3 + 5x2 - 6x + 2‬‬

‫که دري جذرونه يي الندي اعداد وی‪:‬‬
‫‪x1 = 1 , x2 = i√2 , x3 = -i√2‬‬
‫څلورم جذريي څودی‬
‫تعريف‪) Diophantine linear equation:‬ديوفنتينی خطی معادلي (‬
‫دا الندي خطی معادله ديو يونانی عالم ‪ Diophantine‬په نوم ياديږي‪:‬‬
‫‪a x + a x + … + ay xy = c‬‬ ‫)‪(, aÖ ∈ ℤ , i = 1,2, … , n‬‬
‫ديوفنتينی )‪ (Diophantine‬پيداکړچه څه وخت دپورتني معادلي حل تام اعداد وي‪.‬‬
‫‪a. x + b. y = c‬‬ ‫) ‪( a, b, c ∈ ℤ‬‬

‫مګرمونږدلته فقط دوه مجھوله خطی معادلي مطالعه کوو‬
‫لري‪ ،‬پدي شرط چه ‪ c‬پر )‪ gcd (a, b‬باندي قابل دتقسيم وي‪ .‬البته داډول معادلي‬
‫ديوفنتينی )‪ ( Diophantine‬پيدا کړچه پورتنی معادله ھغه وخت دتام اعدادو حل‬
‫څوحله لري‪ .‬مونږفرض کووچه ‪ gcd(a, b) = g‬دی‪ .‬د حل لپاره يي مونږ ددو‬
‫الندي طريقوڅخه استفاده کوو‪:‬‬
‫لمړی‪ :‬د ‪ Euclidean Algorithm‬طريقه‪ :‬د ‪ Euclidean Algorithm‬له‬
‫‪g = gcd(a, b) = a. r + b. s‬‬

‫مخي کوالی شو ‪ r‬او ‪ s‬اعداد دالندي خواص سره پيدا کړو‪:‬‬
‫که ‪ d ≔ c/g‬وي‪،‬بيا‪:‬‬
‫)‪g. d = a. (d. r) + b. (d. s‬‬
‫)‪c = a. (d. r) + b. (d. s‬‬
‫‪x4 ≔ d. r , y4 ≔ d. s‬‬
‫د معادلي يوحل ‪:‬‬
‫د معادلي ھوموګين )‪ (homogene‬حل په الندي ډول پيدا کوالی شو‪:‬‬
‫‪gcd(a, b) = g ⟹ ∃ a , a ∈ ℤ ; a = g. a , b = g. b‬‬
‫‪ax + by = 0‬‬
‫‪g. a . x + g. b . y = 0 ⟹ a . x = −b . y‬‬
‫‪x = b t , y = −a t‬‬ ‫)‪( t∈ℤ‬‬

‫پورتني معادله داالندي پاراميتري حل لري‪:‬‬
‫‪a . x = a . b . t , −b . y = −b . (−a ). t = b . a . t‬‬

‫ځکه‪:‬‬
‫‪⟹ a . x = −b . y‬‬
‫‪224‬‬
‫) ‪(x, y) = (x , y ) + (x4 , y4 ) = (b t, −a t) + (x4 , y4‬‬

‫عمومی حل يي‪:‬‬
‫}) ‪= {(b t + x4 , −(a t + y4 ) ) ( t ∈ ℤ‬‬
‫دويم‪ Fermat-Euler :‬له لياري‪:‬‬
‫)‪gcd(a, b) = 1 ⟹ aφ(×) ≡ 1(mod b‬‬

‫)‪ φ(b‬اويلرفنکشن )‪ (Euler-Function‬ده چه په تيروفصلومطالعه شوۍ اوپه‬
‫|}‪φ(b) = |{ ∈ ℕ | 1 ≤ ≤ ' ∧ (', ) = 1‬‬

‫الندي شکل ده‪:‬‬
‫د ‪ a. x + b. y = c‬معادله د ‪ Fermat-Euler‬له لياري الندي حل لري‪:‬‬
‫)‪x ≡ c. aφ(×)d (mod b‬‬

‫يعنی‪:‬‬
‫‪x = c. a‬‬ ‫) ‪+ tb ( t ∈ ℤ‬‬
‫‪φ(×)d‬‬
‫‪1−a‬‬‫)×(‪¥‬‬
‫‪y = c.‬‬ ‫) ‪− ta ( t ∈ ℤ‬‬
‫‪b‬‬
‫‪6x + 10y = 100‬‬

‫دلته‪a = 6 , b = 10 , c = 100 :‬‬

‫‪10 = 1.6 + 4‬‬
‫‪6 = 1.4 + 2‬‬
‫‪4 = 2.2 + 0‬‬
‫‪gcd (10,6) = 2‬‬

‫پس‪:‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪100‬‬
‫=‬ ‫‪= 50‬‬
‫)‪gcd(a, b‬‬ ‫‪2‬‬
‫څرنګه چه د ديوفنتينی )‪ ( Diophantine‬شرط صدق کوي‪ ،‬پس معادله دتامو‬
‫اعدادو حل لري ‪.‬‬
‫حل د ‪ Euclidean Algorithm‬له لياري‪:‬‬
‫‪gcd(a, b) = a. r + b. s‬‬
‫د حل لپاره بايد ‪ r‬او ‪ s‬اعداد پيداکړو چه داالندي معادله صدق کړي‪:‬‬
‫‪225‬‬
‫‪2 = 6 − 1.4 = 6 − 1(10 − 1.6) = 2.6 − 1.10‬‬

‫پيدا موکړچه ‪ r = 2 , s = −1‬او يو حل يي‪:‬‬
‫‪x4 = r. d = 2.50 = 100 ,‬‬ ‫‪y4 ≔ s. d = −1.50 = −50‬‬
‫‪6x + 10y = 0‬‬

‫اوس د ھغي معادلي ھوموګين )‪ (homogene‬حل پيدا کوو‬
‫‪2.3. x + 2.5. y = 0 ⟹ 3. x + 5. y = 0 ⟹ 3. x = −5. y‬‬
‫‪x = 5t , y = −3t‬‬ ‫)‪( t∈ℤ‬‬

‫پورتني معادله فوق الندي حل لري‪:‬‬
‫عمومی حل يی‪:‬‬
‫)‪(x, y) = (x , y ) + (x4 , y4 ) = (5t, −3t) + (100, −50‬‬
‫}) ‪= {(5t + 100, −(3t + 50) ) ( t ∈ ℤ‬‬

‫پس دحل سيت يي‪:‬‬
‫} ) ‪{(x, y)| x = 100 + 5t, y = −50 − 3. t ( t ∈ ℤ‬‬

‫امتحان‪ :‬که ‪ t = 2‬وي‪:‬‬
‫))‪(x, y) = (5t + 100, −(3t + 50) = (2.5 + 100, −(2.3 + 50‬‬
‫)‪= (110, −56‬‬
‫اوس )‪ (x, y) = (110, −56‬په راکړل شوي معادله کي وضع کوو‬
‫‪6.110 + 10. (−56) = 660 − 560 = 100‬‬
‫پس )‪ (x, y) = (110, −56‬د معادلي يو حل اوتام اعداد دي‪.‬‬
‫‪6x + 10y = 100 , gcd(6,10) = 2‬‬

‫حل د ‪ Fermat-Euler‬له الري‪:‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬

‫=‪x+ y‬‬ ‫‪⟹ 3x + 5y = 50‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫په پورتني معادله کي ‪a = 3 , b = 5 , c = 50‬‬
‫څرنګه چه ‪ gcd(3,5) = 1‬دی‪ ،‬پس د ‪ Fermat-Euler‬طريقه قابل د تطبيق ده‬
‫‪φ(b) = φ(5) = |{ ∈ ℕ | 1 ≤ ≤ 5 ∧ (5, ) = 1}| = 4‬‬
‫) ‪x = c. a¥(×)d + tb ( t ∈ ℤ‬‬
‫) ‪= 50. 3Td + 5t ( t ∈ ℤ ) = 50. 3Td + 5t ( t ∈ ℤ‬‬
‫‪226‬‬
‫) ‪= 50. 3 + 5t ( t ∈ ℤ ) = 1350 + 5t ( t ∈ ℤ‬‬
‫)×(‪1 − a¥‬‬ ‫‪1 − 3T‬‬

‫‪y = c.‬‬ ‫‪− ta ( t ∈ ℤ ) = 50.‬‬ ‫) ‪− 3. t ( t ∈ ℤ‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪= 50.‬‬ ‫) ‪− 3. t ( t ∈ ℤ ) = −800 − 3. t ( t ∈ ℤ‬‬

‫‪d»4‬‬
‫‪U‬‬
‫} ) ‪{(x, y)| x = 1350 + 5t, y = −800 − 3. t ( t ∈ ℤ‬‬

‫)‪(x, y) = (1350, −800‬‬

‫امتحان‪ :‬که ‪ t = 0‬وي‬
‫‪6x + 10y = 100‬‬

‫اوس )‪ (x, y) = (1350, −800‬په پورتني معادله کي وضع کوو‬
‫‪6.1350 + 10. (−800) = 8100 − 8000 = 100‬‬
‫پس )‪ (x, y) = (1350, −800‬د معادلي يو حل اوتام اعداد دي‪.‬‬
‫‪168x + 238y = 126‬‬

‫دلته ‪a = 168 , b = 238 , c = 126‬‬

‫‪238 = 1.168 + 70‬‬
‫‪168 = 2.70 + 28‬‬
‫‪70 = 2.28 + 14‬‬
‫‪28 = 2.14 + 0‬‬
‫‪gcd (238,168) = 14‬‬

‫پس‪:‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪126‬‬
‫=‬ ‫‪=9‬‬
‫)‪gcd(a, b‬‬ ‫‪14‬‬
‫څرنګه چه د ديوفنتينی )‪ ( Diophantine‬شرط صدق کوي‪ ،‬پس معادله دتامو‬
‫اعدادو حل لري ‪.‬‬
‫حل د ‪ Euclidean Algorithm‬له لياري‪:‬‬
‫‪gcd(a, b) = a. r + b. s‬‬
‫د حل لپاره بايد ‪ r‬او ‪ s‬اعداد پيداکړو چه داالندي معادله صدق کړي‪:‬‬
‫‪14 = 70 − 2.28‬‬
‫)‪= 70 − 2(168 − 2.70‬‬
‫))‪= 238 − 168 − 2(168 − 2(238 − 168‬‬
‫‪227‬‬
‫)‪= 238 − 168 − 2(168 − 2.238 + 2.168‬‬

‫‪= 238 − 168 − 2.168 + 4.238 − 4.168‬‬
‫‪= 5.238 − 7.168‬‬
‫پيداموکړچه ‪ r = −7 , s = 5‬اويو حل يي‪:‬‬
‫‪x4 = r. d = −7.9 = −63 ,‬‬ ‫‪y4 ≔ s. d = 5.9 = 45‬‬
‫‪168x + 238y = 0‬‬

‫اوس د ھغي معادلي ھوموګين )‪ (homogene‬حل پيدا کوو‬
‫‪14.12. x + 14.17. y = 0 ⟹ 12x + 17. y = 0‬‬

‫‪⟹ 12x = −17. y‬‬
‫‪x = 17t , y = −12t‬‬ ‫)‪( t∈ℤ‬‬

‫پورتني معادله الندي حل لري‪:‬‬
‫)‪(x, y) = (x , y ) + (x4 , y4 ) = (17t, −12t) + (−63,45‬‬

‫عمومی حل يي‪:‬‬
‫) ‪= (17t − 63, −12t + 45) ( t ∈ ℤ‬‬
‫} ) ‪{(x, y)| x = −63 + 17t, y = 45 − 12. t ( t ∈ ℤ‬‬
‫‪4x + 6y = 16‬‬
‫تمرين‪ :‬مونږ الندي معادله لرو‪:‬‬
‫) ‪ ( a‬ثبوت کړی چه د ديوفنتينی )‪ ( Diophantine‬شرط په پورتني معادله کي‬

‫صدق کوي‬
‫) ‪ ( b‬معادله د ‪ Euclidean Algorithm‬او ‪ Fermat-Euler‬له لياري حل‬
‫کړی‬
‫تمرين‪ :‬احمد غواړي يوکتاب په ‪ 23‬افغانی راونيسي‪ .‬احمد يوازي ‪ 2‬افغانيګي له‬
‫ځان سره لري او دکاندارفقط ‪ 5‬افغانيګی پيسي په دکان کي لري‪ .‬معلوم کړي چه‬
‫احمد د کتاب رانيولولپاره بايد څو دوه افغانيګی دکاندارته او دکاندار څو ‪ 5‬فغانيګی‬
‫احمد ته ورکړي‬
‫) ‪ ( a‬عمومی حل يي د ديوفنتينی )‪ ( Diophantine‬معادلياري پيداکړي‬
‫) ‪ ( b‬د عمومی حل له مخي پيدا کړي چه ‪ 14‬دوه افغانيګی او يو ‪ 5‬افغانيګی ھم‬

‫حل دی‬
‫‪228‬‬
‫لسم فصل‬
‫‪ )Cryptography‬رمز ليکنه (‬
‫د کرايپتوګرافی بواسطه کوالی شوديوپيغام متن په يورمزي پيغام‬
‫)‪ (encryption message‬تبديل کړوچي ھرڅوک ھغه ونشي لوستلی ‪ .‬فقط‬
‫يوازي ھغه کسان چه اجازه دلوستلوولري ‪ ،‬کوالي شي پيغام بيرته په اصلی شکل‬
‫)‪ (decryption message‬راولي‪ .‬په اوسني ‪) Cryptography‬رمزليکنه(‬
‫کي دمعاصرالجبردفکتوري ګروپو )‪ (factor groups‬څخه زياته استفاده کيږي‪.‬‬
‫ددي کارلپاره دنوروترڅنګ د ‪) ASCII-Code‬اويا ‪ ( ISO-Code‬استعمالوي‪.‬‬
‫په ‪ ASCII-Code‬کي دحرفونو اواعدادو ترمينځ رابطه موجوده ده ‪ .‬يعني په‬
‫جدول کي دھرحرف لپاره يوعدد تعين شويدی )ھمدارنګه دسمبولولپاره(‪.‬‬
‫کمپيوتري پروګرامونه موجود دي‪ ،‬چي د ھغوي پواسطه په ‪ ASCII‬جدول کي د‬
‫حرف )يا سيمبول( مربوطه عدد اوعدد ته ترتيب شوی حرف )يا سمبول( په اسانه‬
‫پيداکولی شي‪ .‬پيغام استونکی )‪ (sender‬او پيغام اخيستونکی )‪ (receiver‬يو بل‬
‫سره د يوډول جدل داستعمال لپاره موافقه کوي‪ .‬مګرمونږ دلته دمثالولپاره خپل‬
‫الندي جدول استعمالو‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪02‬‬ ‫‪03‬‬ ‫‪04‬‬ ‫‪05‬‬ ‫‪06‬‬ ‫‪07‬‬ ‫‪08‬‬ ‫‪09‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫?‬ ‫=‬ ‫‪%‬‬ ‫‪#‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪30‬‬
‫مونږ دحرف )يا سيمبول( اوعدد ترمينځ رابطه په " ↝ " سره ښيو‬
‫د رمزليکني لپاره مختلفي طريقي لکه ‪ Polig-Hellan, ElGamal‬او‬
‫‪ RSA-Method‬موجود دي‪.‬‬
‫پيغام استوونکی )‪ (Sender‬په ‪ S‬او پيغام اخيستوونکی )‪ (Receiver‬په ‪ R‬ښيو‪.‬‬
‫) ‪Pohlig-Hellman Cryptsystem ( 1‬‬
‫پدي سيستم کي پيغام استوونکی) ‪ ( S‬او پيغام اخيستوونکی)‪ ( R‬پريولوي اوليه عدد‬
‫) ‪ p ( prime number‬موافقه کوي‬
‫د ‪ S‬وظيفه‪:‬‬
‫‪ ∈ {2, … , = − 2} ∧ (, = − 1) = 1‬‬

‫)‪ ( a‬يو عدد ‪ e‬د الندي خواصوسره انتخابوي او ‪ R‬ته خبرورکوي‪:‬‬
‫) ‪ (ℤ∗ : , .‬عنصرپه شکل ليکي‪ .‬يعني که ‪ m‬ديوحرف مربوطه عدد وي‪ ،‬بيا ھغه د‬
‫) ‪ ( b‬په جدول کي د پيغام د متن لپاره مربوطه اعداد پيدا کوي اوبيا ھغه د‬
‫‪229‬‬
‫¬ په شکل ليکي‬ ‫) ‪Ð ∈ (ℤ∗ : , .‬‬

‫) ‪ ( c‬اصلي پيغام په رمزي پيغام )‪ (encryption message‬په الندي ډول‬
‫¬ ( = ‪̅:‬‬‫)‪Ð‬‬
‫بدلوي‪:‬‬
‫‬
‫) ‪ ( d‬رمزي پيغام ̅ پيغام اخيستونکي ته ليږي‬

‫د ‪ R‬وظيفه‪:‬‬
‫)‪ ∈ {2, … , = − 2} ∧ e. d ≡ 1 (mod p − 1‬‬

‫) ‪ ( a‬يو عدد ‪ d‬دالندي خواصوسره انتخابوي‪:‬‬
‫) ‪ ( b‬رمزي پيغام ̅ بيرته په اصلي پيغام )‪ (decryption message‬په‬
‫¬‬‫) ̅ ( = ‪Ð‬‬
‫الندي ډول بدلوي‪:‬‬
‫‬
‫دواړه پريو اوليه اعداد ‪ = = 11‬موافقه کوي‪ .‬دي کارلپاره د ) ‪ (ℤ∗ , .‬ګروپ‬
‫مثال ‪ S :‬غواړي يو پيغام دمثال په ډول د ‪ AFG‬پيغام اخيستونکي ته ليږي‪.‬‬
‫څخه استفاده کوي‪.‬‬

‫د ‪ S‬وظيفه‪:‬‬
‫‪ = 3 ∈ {2, … , = − 2} ∧ (3,10) = 1‬‬

‫) ‪ ( a‬يو عدد ‪ e‬د الندي خواصوسره انتخابوي او ‪ R‬ته خبرورکوي‪:‬‬
‫‪+ ↝ 1 ,F ↝ 6 ,G ↝ 7‬‬
‫) ‪ ( b‬د جدول له مخي د پيغام مربوطه اعداد دادي‪:‬‬
‫‪m ≔1 , m‬‬ ‫¬ ( = ̅ ‪ÎÎÎ ≔ 1Î ∈ (ℤ , . ) ,‬‬ ‫‪Ð ) = ( 1Î )3 = 1Î‬‬

‫اوھغه په عددي رمزی پيغام په الندي ډول تبديلوي‪:‬‬
‫∗‬
‫‪m ≔6 , m‬‬ ‫) ‪ÎÎÎ ≔ 6Î ∈ (ℤ∗ , .‬‬

‫¬ ( = ̅‬ ‫‪Ð ) = ( 6Î )3 = 36‬‬‫‪ÎÎÎÎ . 6Î = 3Î. 6Î = 7Î‬‬
‫‪m ≔7 , m‬‬ ‫) ‪ÎÎÎ ≔ 7Î ∈ (ℤ∗ , .‬‬
‫¬ ( = ̅‬ ‫‪Ð ) = ( 7Î )3 = 49‬‬‫‪ÎÎÎÎ . 7Î = 5Î. 7Î = 2Î‬‬
‫}‪E ≔ {1Î, 7Î, 2Î‬‬
‫) ‪ ( c‬رمزی عددي پيغام }‪ á ≔ {1Î, 7Î, 2Î‬پيغام اخيستونکي ‪ R‬ته ليږي‬
‫د ‪ R‬وظيفه‪:‬‬
‫) ‪ ( a‬يو عدد ‪ d‬د الندي خواصوسره انتخابوي‪:‬‬
‫)‪ = 7 ∈ {2, … , = − 2} ∧ e. d = 3.7 = 21 ≡ 1 (mod 10‬‬

‫) ‪ ( b‬رمزی عددی پيغام }‪ E ≔ {1Î, 7Î, 2Î‬اخلي‪ .‬مربوطه حروف يي‪:‬‬
‫‪1 ↝ A ,7 ↝ G ,2 ↝ B‬‬
‫يعني راليګل شوي پيغام ‪ AGB‬دی‬
‫‪230‬‬
‫¬ ‪̅: = 1Î ,‬‬ ‫‪Ð = ( ̅ ) = ( 1Î )7 = 1Î .‬‬

‫) ‪ ( c‬بيا دا رمزی عددي پيغام په اصلي عددي پيغام په الندي ډول بدلوي‪:‬‬
‫‪̅: = 7Î‬‬
‫‪Ð = ( ̅ ) = ( 7Î )7 = (7Î)2 . (7Î)2 . (7Î)2 . 7Î = 5Î . 5Ð . 5Î. 7Î = 25‬‬
‫¬‬ ‫‪ÎÎÎÎ . 35‬‬
‫‪ÎÎÎÎ‬‬
‫‪= 3Î . 2Î = 6Î‬‬
‫‪̅: = 2Î‬‬
‫‪Ð = ( ̅ ) = ( 2Î )7 = (2Î)4 . (2Î)3 = 16‬‬
‫¬‬ ‫‪ÎÎÎÎ . 8Î = 5Î . 8Î = 40‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ = 7Î‬‬
‫عددي اصلي پيغام }‪ D ≔ {1Î, 6Î, 7Î‬دی‬
‫‪1 ↝ A ,6 ↝ F ,7 ↝ G‬‬
‫جدول له مخي ‪:‬‬
‫معلوم شوچه اصلي پيغام ‪ AFG‬دی‬
‫) ‪RSA-Cryptsystem ( 2‬‬
‫د ‪ RSA‬رمزليکني طريقه ددری رياضي عالمانو ‪Shamir, Adleman‬‬
‫او ‪ Rivest‬په ‪ 1978‬کال کي کشف شوه‪ .‬د ‪ RSA‬طرزالعمل په الندي ډول دي‪:‬‬
‫) ‪ :public key ( 1‬پيغام استوونکی )‪ ( sender‬اوپيغام اخيستونکي‬
‫)‪ (receiver‬په خپل مينځ کي په يوي ‪ ) public key‬عمومي کيلي ( سره تفاھم‬
‫کوي‪.‬‬
‫) ‪ : private key ( 2‬دا کيلي فقط يوازي پيغام اخيستونکي ته معلومه ده‬
‫مونږ پيغام استوونکی کس په ‪ S‬اوپيغام اخيستونکي په ‪ R‬سره ښيو‪.‬‬
‫د ‪ RSA‬طرزالعمل الندي مرحلي لري‪:‬‬
‫د ‪ ) R‬وظيفه(‪:‬‬
‫اوبيا ‪ n ≔ p. q‬وضع کوي‬

‫) ‪ R ( i‬دوه لوي مختلف اوليه اعداد ) ‪ q ، p ( prime number‬اينتخابوي‬
‫) ‪ ( ii‬د ‪ Euler-Function‬له مخي د )‪ ñ(.‬قيمت پيدا کوي‪ .‬يعنی‪:‬‬
‫‪ñ∶ℕ ⟶ℕ‬‬
‫|}‪. ⟼ ñ(.) = |{ ∈ ℕ | 1 ≤ ≤ . ∧ (., ) = 1‬‬
‫)‪ñ(.) = (p − 1). (q − 1‬‬

‫يا‬
‫) ‪ ( iii‬يوظبيعی عدد ‪ e‬د الندي خواصوسره انتخابوي اوبيا يي د )‪ ℤu(-‬عنصرپه‬

‫ځکه ‪ p‬او ‪ q‬اوليه اعداد دي‬
‫شکل ليکي‬
‫‪ ∈ {2, … , ñ(.)} ∧ P, ñ(.)Q = 1‬‬
‫)‪̅ ∈ ℤu(-‬‬
‫‪231‬‬
‫) ‪ ( iv‬يو طبيعی عدد ‪ d‬الندي خواصوسره پيدا کوي‪:‬‬

‫‪ ∈ ℕ ∧ d. e ≡ 1Pmod ñ(.)Q‬‬
‫يعنی ̅ معکوس د ̅ په )‪ ℤu(-‬رينګ کي دی‬
‫دلته )‪ (, .‬عمومی کيلی )‪ (public key‬او )‪ (d, .‬خصوصی کيلي‬
‫)‪ ( private key‬د ‪) R‬پيغام اخيستونکي( دي‪ .‬يوازي ‪ R‬ھغه پيژني‬
‫) ‪ ( i‬عمومی کيلي )‪ (, .‬د ‪ R‬څخه السته راوړي‬

‫پيغام استوونکی) ‪ ( S‬وظيفه ‪:‬‬
‫) ‪ ( ii‬په جدول کي د پيغام د متن لپاره مربوطه اعداد پيدا کوي اوبيا ھغه د ‪ℤ-‬‬
‫¬‬
‫عنصرپه شکل ليکي‪ .‬يعني که ‪ m‬ديوحرف مربوطه عدد وي‪ ،‬بيا ھغه ‪Ð ∈ ℤ-‬‬
‫¬ په کومک ̅ رمزی پيغام په ‪ ℤ-‬کي په الندي ډول السته‬ ‫) ‪ ( iii‬د ‪ e‬او ‪Ð‬‬
‫انتخابوي‬
‫¬( ≔ ̅‬‫)‪Ð‬‬
‫راوړي‪:‬‬
‫‬
‫) ‪ ̅ ( iv‬عددي رمزی پيغام ‪) R‬پيغام اخستونکي( ته ھستوي‬

‫¬ اصلی پيغام په الندي ډول بدلوي‪:‬‬
‫اوس ‪ R‬ھغه ̅ رمزی پيغام په ‪Ð‬‬
‫¬( = ) ̅(‬
‫¬ = ) ‪Ð‬‬ ‫‪Ð‬‬
‫مثال‪ :‬فاطمه غواړي يوپيغام دمثال په ډول ’‪ ’4‬مينا ته وليږي‬
‫)‪ (a‬فاطمه بايد الندي عمليات ترسره کړي ‪:‬‬
‫) ‪ ( 1‬دوه لمړني اعداد ) ‪ p ( prime number‬او ‪ q‬انتخابوي اوبيادھغوي‬
‫‪p = 3 , q = 11 , n = p. q = 3.11 = 33‬‬

‫څخه ‪ n‬السته راوړي‪.‬يعني‪:‬‬
‫‪ñ(33) = |{ ∈ ℕ | 1 ≤ ≤ 33 ∧ (33, ) = 1}| = 20‬‬
‫)‪ñ(.) = (p − 1). (q − 1‬‬

‫يا‪:‬‬
‫‪ñ(33) = (3 − 1). (11 − 1) = 20‬‬

‫ځکه ‪ p‬او ‪ q‬اوليه اعداد دي‬
‫) ‪ ( 2‬د ‪ e‬طبعی عدد دالندي خواصوسره انتخاب شي ‪:‬‬
‫‪ ∈ {2, … , ñ(.) − 1} ∧ P, ñ(.)Q = 1‬‬

‫‪: = 7‬‬
‫‪ = 7 ∈ {2, … ,19} ∧ gcd(7,20) = 1‬‬
‫‪7Ð ∈ ℤ4‬‬
‫) ‪ ( 3‬يو طبعی عدد ‪ d‬دالندي خواصوسره پيداکوي‪:‬‬
‫‪232‬‬
‫‪ ∈ ℕ ∧ d. e ≡ 1Pmod ñ(.)Q‬‬
‫يعنی ̅ بايد معکوس د ̅ په ‪ ℤ4‬رينګ کي وي‬

‫د ‪ euclidean algorithm‬له مخي تام اعداد ‪ d‬او ‪ k‬دالندي خواصوسره موجود‬
‫دي‪:‬‬
‫‪d. e + k. ñ(.) = 1 = P, ñ(.)Q‬‬
‫)‪d. 7 + k. 20 = 1 = (7,20‬‬
‫‪20 = 2.7 + 6‬‬

‫‪7 = 1.6 + 1‬‬
‫‪6 = 6.1 + 0‬‬
‫‪1 = 7 − 1.6‬‬
‫)‪= 7 − 1. (20 − 2.7‬‬
‫‪= 3.7 − 1.20‬‬
‫‪= 3.7 − 1.20 ⟹ 1Î = 3Î. 7Î − 1Î. 20‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ = 3Î. 7Î − 1Î. 0Î = 3Î. 7Î‬‬
‫په نتيجه کي ‪ 3Î‬معکوس د ‪ 7Î‬په ‪ ℤ4‬رينګ او ‪ = 3‬دی‪.‬‬
‫)‪public key: (e, n) = (7,33) ∧ private key: (d, n) = (3,33‬‬

‫) ‪ ( 4‬الندي عمومي او خصوصي کيلي ترتيبوي‪:‬‬
‫) ‪ ( 5‬فاطمه استونکي پيغام ’‪ ’4‬د ‪ ℤ‬دعنصرپه شکل ليکي اوبياي په رمزی پيغام بدلوي‬
‫‪Ð ≔ 4Î ∈ ℤ‬‬
‫¬‬
‫¬ ( = ̅‬ ‫‪Ð ) = ( 4Î )7 = P 4‬‬ ‫‪Ð QT . P 4‬‬ ‫‪256 . 64‬‬
‫‪Ð Q = ÎÎÎÎÎÎ‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ‬‬
‫‪= P 7. 33‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ Q. ( 33‬‬
‫‪ÎÎÎÎ + 25‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ + 31‬‬‫)‪ÎÎÎÎ‬‬
‫‪= P 0Î + 25‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ Q. ( 0Î + 31‬‬
‫‪ÎÎÎÎ) = 775‬‬‫‪ÎÎÎÎÎ = 23. 33‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ + 16‬‬‫‪ÎÎÎÎ = 16‬‬‫‪ÎÎÎÎ‬‬
‫‪ ̅ = 16‬دی‬ ‫رمزی پيغام ‪ÎÎÎÎ‬‬
‫‪ ̅ = 16‬مينا ته ليږي‬ ‫) ‪ ( 6‬رمزی پيغام ‪ÎÎÎÎ‬‬
‫) ‪ ( 1‬دفاطمي څخه د عمومی کيلي )‪ ( public key‬اورمزي پيغام اخلي‪ .‬يعني‪:‬‬

‫)‪ (b‬مينا بايد الندي عمليات اجراکړي‪:‬‬
‫‪̅ = 16‬‬‫)‪ÎÎÎÎ ∈ ℤ , public key: (e, n) = (7,33‬‬
‫‪ÎÎÎÎ) = 4096‬‬ ‫‪ÎÎÎÎÎÎÎ = 124‬‬ ‫‪ÎÎÎÎÎ . 33‬‬‫‪ÎÎÎÎ + 4Î = 4Î‬‬

‫) ‪ ( 2‬مينا بيا ھغه رمزی بيغام په په اصلي بدلوي‪:‬‬
‫‪( ̅ ) = (16‬‬
‫"‬ ‫‬
‫په نتيجه کي معلوم شوچه اصلی پيغام ‪ 4‬وه‬

‫مثال‪ :‬پدي مثال کي احمد غواړي يوپيغام د “‪ „BALKH‬په نامه قادر ته وليږي‪.‬‬
‫دپورتني مثال انتخاب کوي‪ q .‬او ‪p‬قادردلته‬
‫‪233‬‬
p = 3 , q = 11 , n: = p. q = 3.11 = 33
public key: (e, n) = (7,33) ∧ private key: (d, n) = (3,33)
B ↝ 2 , A ↝ 1 , L ↝ 12 , K ↝ 11 , H ↝ 8
:‫د جدول له مخي‬
:‫( پيغام بدلوي‬encryption)‫احمد اصلی پيغام په الندي ډول په عددي رمزی‬
Ð = 2Î ∈ ℤ , ¬
¬ Ð = 1Î ∈ ℤ , ¬ ÎÎÎÎ ∈ ℤ
Ð = 12
¬ ÎÎÎÎ ∈ ℤ , ¬
Ð T = 11 Ð U = 8Ð ∈ ℤ
(¬
ÎÎÎ1 )§ = P 2 128 = 3
Ð Q¼ = ÎÎÎÎÎÎ Ð . 33
ÎÎÎÎ + 29
ÎÎÎÎ = 29
ÎÎÎÎ =
ÎÎÎ
1
Ð )§ = ( 1Î )¼ = 1Î = Ð
( ¬
ÎÎÎÎ )7 = ( Î12
¬ ) = ( 12
( ÎÎÎÎ ÎÎÎ )3 . ( Î12
ÎÎÎ )3 . 12
ÎÎÎÎ = 1728
ÎÎÎÎÎÎÎ. 1728
ÎÎÎÎÎÎÎ. 12
ÎÎÎÎ
ÎÎÎÎ. 33
= P52 ÎÎÎÎ + 12 ÎÎÎÎ. 33
ÎÎÎÎQ. P52 ÎÎÎÎ + 12 ÎÎÎÎ
ÎÎÎÎQ 12
= ( 0Î + 12
ÎÎÎÎ ). ( 0Î + 12
ÎÎÎÎ ). 12
ÎÎÎÎ
= 1728 ÎÎÎÎ. 33
ÎÎÎÎÎÎÎ = 52 ÎÎÎÎ + 12
ÎÎÎÎ = 12
ÎÎÎÎ = Ð
(¬ ÎÎÎÎ )7 = ( 11
Ð T ) = ( 11 ÎÎÎÎ )3 . ( 11
ÎÎÎÎ )3 . 11
ÎÎÎÎ = 1331
ÎÎÎÎÎÎÎ. 1331
ÎÎÎÎÎÎÎ. 11
ÎÎÎÎ
ÎÎÎÎ. 33
= (40 ÎÎÎÎ + 11
ÎÎÎÎ). ( 40
ÎÎÎÎ. 33
ÎÎÎÎ + 11
ÎÎÎÎ) 11
ÎÎÎÎ
= ( 0Î + 11
ÎÎÎÎ ). ( 0Î + 11
ÎÎÎÎ ). 11
ÎÎÎÎ
ÎÎÎÎÎÎÎÎÎ = 40
= 11331 ÎÎÎÎ. 33
ÎÎÎÎ + 11
ÎÎÎÎ = 11
ÎÎÎÎ = ÐT
ÎÎÎÎÎ. 512
¬U ) = ( 8Î )7 = ( 8Î )3 . ( 8Î )3 . 8Î = 512
( ÎÎÎÎ ÎÎÎÎÎ. 8Î
ÎÎÎÎ. 33
= P15 ÎÎÎÎ + 17 ÎÎÎÎÎ. 33
ÎÎÎÎQ. P135 ÎÎÎÎ + 17
ÎÎÎÎQ . 8Î
= ( 0Î + 17
ÎÎÎÎ ). ( 0Î + 17
ÎÎÎÎ ). 8Î
ÎÎÎÎÎÎÎ = 70
= 2312 ÎÎÎÎ. 33
ÎÎÎÎ + 2Î = 2Î = ÐU
234
‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬
‫‪E ≔ {Ð , Ð , Ð , ÐT , ÐU } = {29 , 1, 12Î , 11‬‬
‫‪Î‬‬‫‪ÎÎ‬‬‫‪Î‬‬ ‫‪ÎÎ‬‬ ‫}‪ÎÎÎÎ , 2Î‬‬
‫احمد الندي عددي رمز محمود ته ليږي‪:‬‬
‫‪ E ≔ {29‬اخلي‪ .‬مربوطه حروف يي‪:‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ , 1Î, 12‬‬

‫‪ÎÎÎÎ , 11‬‬
‫قادر رمزی عددی پيغام }‪ÎÎÎÎ , 2Î‬‬
‫‪29 ↝ % , 1 ↝ A , 12 ↝ L, 11 ↝ K, 2 ↝ B‬‬
‫‪ E = {29‬اخلي اوپه اصلی پيغام‬ ‫‪ÎÎÎÎ , 1Î, 12‬‬

‫‪ÎÎÎÎ , 11‬‬
‫قادر ھغه رمزی عددی پيغام }‪ÎÎÎÎ , 2Î‬‬
‫يعني راليګل شوي رمزي پيغام ‪ %ALKB‬دی‬
‫)‪ (decryption‬يي په الندي ډول بدلوي ‪:‬‬
‫‪¬ )§ )" = ((2Î)¼ ) = ( 29‬‬

‫‪( Ð )" = (( ÎÎÎÎ‬‬ ‫) ‪ÎÎÎÎ‬‬
‫‪ÎÎÎÎÎÎÎÎÎ = 739. 33‬‬
‫‪= 24389‬‬ ‫¬ = ‪ÎÎÎÎ + 2Î = 2Î‬‬
‫"‬ ‫‪Î‬‬
‫¬ = ‪( Ð ) = (1) = 1‬‬
‫‬ ‫‪Î‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ‬‬
‫"‬ ‫‪ÎÎÎÎ) = 12‬‬
‫‪( Ð ) = (12‬‬ ‫‬ ‫¬ = ‪ÎÎÎÎ‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ‬‬
‫"‬ ‫‪ÎÎÎÎ) = 11‬‬
‫‪( ÐT ) = (11‬‬ ‫‬ ‫¬ = ‪ÎÎÎÎ‬‬ ‫‪ÎÎÎÎT‬‬
‫"‬ ‫‪Î‬‬ ‫‬ ‫‪Î‬‬
‫¬ = ‪( ÐU ) = (2) = 8‬‬ ‫‪ÎÎÎÎU‬‬
‫‪m = 2 , m = 1 , m = 12 , mT = 11 , mU = 8‬‬
‫‪2 ↝ B , 1 ↝ A , 12 ↝ L, 11 ↝ K , 8 ↝ H‬‬
‫اوس قادرپورتني اعداد د جدول له مخي په صلی پيغام بدلوي‪ .‬يعنی‪:‬‬
‫په نتيجه کي قادرپوھيږي چه ليږل شوي پيغام “‪ „BALKH‬وه‪.‬‬

‫) ‪Elgamal-Cryptsystem ( 3‬‬
‫طاھرا لجمل يو مصري عالم دی‪ .‬ھغه په ‪ (1985) Cryptography‬کي يوه نوي‬
‫طريقه پيدا کړه چه د ‪ Elgamal-Cryptsystem‬په نوم ياديږي‪.‬‬
‫‪G =< > , £(G) = n‬‬

‫الجمل د ‪ Cryptsystem‬لپاره ديو دوراني ګروپ ‪ G‬څخه استفاده کوي ‪:‬‬
‫مونږ پيغام استوونکی کس په ‪ S‬اوپيغام اخيستونکي په ‪ R‬سره ښيو‪.‬‬
‫يو }‪ a ∈ {2,3, … , n − 1‬انتخابوي او ‪ A: = g‬وضع کوي‬

‫‪ R‬کيلي ګاني په الندي شکل جوړوي‪:‬‬
‫‪Ô‬‬
‫) ‪(G =< >, +):public key ( 2‬‬

‫) ‪a : private key ( 1‬‬
‫بيا ‪ R‬ددي ‪ ) public key‬عمومي کيلي ( په باره ‪ S‬ته معلومات ورکوي‬
‫يو عنصر ‪ m ∈ G‬د پيغام په حيث او يو عدد }‪ b ∈ {2,3, … , n − 1‬انتخابوي‪.‬‬

‫د ‪ S‬پيغام استوونکی وظيفه‪:‬‬
‫بيا ‪ B: = g × ، C ≔ A× . m‬وضع کوي او )‪ (B, C‬پيغام اخيستونکي ‪ R‬ته‬

‫ليږي‪.‬‬
‫‪235‬‬
‫اوس ‪ R‬ھغه رمزی پيغام په ‪ m‬اصلی پيغام په الندي ډول بدلوي‪:‬‬

‫‪B .C = g‬‬
‫‪dÔ‬‬ ‫×‪dÔ‬‬
‫‪A× . m = (g dÔ )× . A× . m = Ad× . A× . m = m‬‬
‫کارلپاره مونږد ) ‪ (ℤ∗ ¼ , .‬دوراني ګروپ استعمالو‪.‬‬

‫مثال‪ S :‬غواړي يو پيغام دمثال په ډول د ‪ 4‬عدد پيغام اخيستونکي ته وليږي‪ .‬لدي‬
‫‪G ≔ (ℤ∗ ¼ , . ) , G =< > = < 3Î > , £(G) = 6‬‬
‫}‪private key : a = 2 ∈ {2,3, 4,5‬‬

‫پيغام اخيستونکی‪:‬‬
‫‪A: = g Ô = (3Î) = 9Î = 7Î + 2Î = 2Î‬‬

‫)‪public key: (G =< >, +) = (3Î, 2Î‬‬
‫‪ 4‬د ) ‪ (ℤ∗ ¼ , .‬د عنصر په شکل ليکي اوبيايي په رمزی پيغام بدلوي ‪:‬‬
‫پيغام استوونکی‪:‬‬
‫}‪m = 4Î ∈ G , b = 3 ∈ {2,3, 4,5‬‬

‫‪B = g × = (3Î) = 27‬‬ ‫‪ÎÎÎÎ = 21‬‬
‫‪ÎÎÎÎ + 6Î = 6Î‬‬
‫‪C = A× . m = (2Î) . 4Î = Ð8. 4Î = 1Î. 4Î=4Î‬‬
‫)‪(B, C) = (6Î, 4Î‬‬
‫اوس )‪ (B, C) = (6Î, 4Î‬پيغام اخيستونکي ته ليږي‬
‫‪Î‬‬
‫)‪(B, C) = (6, 4‬‬ ‫‪Î‬‬
‫پيغام اخيستونکي‪:‬‬
‫‪B . C = (6Î) . 4Î = ÎÎÎÎ . 4Î = Ð . 4Î = 4Î‬‬

‫‪ R‬اصلي پيغام په الندي ډول السته راوړي‪:‬‬
‫‪dÔ‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‬ ‫‬
‫‪¹‬‬ ‫‬
‫په نتيجه کي پوه شو چي اصلي پيغام ‪ 4‬دی‬
‫پدي مثال کي د ) ‪ (ℤ∗ , .‬دوراني ګروپ څخه استفاده کو‬

‫مثال‪ :‬پدي مثال کي احمد غواړي يوپيغام د “‪ „DE‬په نامه قادر ته وليږي‪.‬‬
‫‪G ≔ (ℤ∗ , . ) , G =< > = < 2Î > , £(G) = 10‬‬
‫} ‪private key : a = 3 ∈ {2,3, 4,5,6,7,8,9‬‬

‫پيغام اخيستونکی‪:‬‬
‫‪A: = g Ô = (2Î) = 8Î‬‬

‫)‪public key: (G =< >, +) = (2Î, 8Î‬‬
‫پيغام استونکی‪:‬‬
‫د جدول له مخي الندي رابطي پيداکوي‪:‬‬
‫‪æ ↝ 4 ,E ↝ 5‬‬
‫‪236‬‬
‫پورتني اعداد د ) ‪ (ℤ∗ , .‬عنصرپه شکل ليکي اوبياھغه په عددي رمزی پيغام په‬
‫} ‪b = 2 ∈ {2,3, 4,5,6,7,8,9‬‬
‫الندي ډول بدلوي‪:‬‬
‫‪B = g × = (2Î) = 4Î‬‬

‫‪m=4‬‬
‫) ‪Ð = 4Î ∈ (ℤ∗ , .‬‬
‫¬‬
‫¬ ‪c = A× .‬‬ ‫‪Ð = (8Î) . 4Î =ÎÎÎÎ‬‬
‫‪64. 4Î = 9Î. 4Î=3Î‬‬
‫‪m=5‬‬
‫) ‪Ð = 5Î ∈ (ℤ∗ , .‬‬
‫¬‬
‫¬ ‪c = A× .‬‬‫‪Ð = (8Î) . 5Î =ÎÎÎÎ‬‬
‫‪64. 5Î = 9Î. 5Î=1Î‬‬
‫} ‪C ≔ {c , c } = {3Ð , 1Î‬‬
‫اوس )‪ (B, C‬پيغام اخيستونکي ته ليږي‬
‫پيغام اخيستونکي‪:‬‬
‫عددي اصلي پيغام په الندي ډول السته راوړي‪:‬‬
‫‪B dÔ . c = (4Î)d . 3Î = ÎÎÎÎ . 3Î = Î . 3Î = Ð = (3Î)d = 4Î‬‬

‫‬ ‫‬ ‫‬
‫‪¹T‬‬ ‫‪º‬‬ ‫‬
‫‪B . c = (4) . 1 = . 1 = . 1 = = (9Î)d = 5Î‬‬
‫‪Î‬‬ ‫‪d Î‬‬ ‫‪Î‬‬ ‫‪Î‬‬
‫‪dÔ‬‬ ‫‬ ‫‬ ‫‬
‫‪¹T‬‬ ‫‪ºÎ‬‬ ‫‪ºÎ‬‬
‫دجدول له مخي‪:‬‬
‫∗‪(ℤ‬‬ ‫تبصره‪ :‬دلته په مثالونو کي د محاسبي داساني لپاره ‪ q ، p‬او ) ‪- , .‬‬

‫په نتيجه کي قادر پيداکړ‪،‬چي راليږل شوی پيغام ‪ DE‬دي‬
‫کوچني‬
‫انتخاب شويدي دي‪ .‬څرنګه چه پيغامونه په عمومی صورت اوږده دي ‪ ،‬پس اعداد‬
‫لوي انتخابيږي اومحاسبه يي د کمپيوتری پروگرامونو په واسطه په اسانی اجرا‬
‫کيدای شي‬
‫تمرين‪ :‬په ‪ AFGHAN‬پيغام باندي ھغه دري کريپت سيستيم‬

‫)‪ (Cryptsystem‬تطبيق کړي‬
‫‪237‬‬
‫سمبولونه )‪(Symbols‬‬
‫≔‪S‬‬
‫⇒‪S‬‬
‫‪ a‬د ‪ b‬څخه تعريف شوی دی‬
‫⇔ ‪S‬‬
‫د ‪ a‬افاده د ‪ b‬څخه الس ته راځې‬
‫∅=©‬
‫د ‪ a‬افادې څخه ‪ b‬اود ‪ b‬څخه ‪ a‬الس ته راځې‬
‫∅≠©‬
‫‪ A‬خالی سيت دی‬
‫©∈‪S‬‬
‫‪ A‬خالی سيت دی نه دی‬
‫©∉‪S‬‬
‫‪ a‬يو عنصر په ‪ A‬سيت کې دی‬
‫© ∈ ‪∀S‬‬
‫‪ a‬په ‪ A‬سيت کې شامل نه دی‬
‫∧‬
‫ھر ‪ a‬په ‪ A‬کې‬
‫مثال ∧ ‪ a : S‬او ‪ b‬افادي صدق کوي‬

‫‪ ) (conjuction)logical and‬او (‬
‫∨‬
‫مثال ∨ ‪ : S‬د ‪ a‬يا د ‪ b‬افاده صدق کوي‬
‫‪ ) (disjunction)logical or‬يا (‬
‫‪ ) ( negation ) not‬متناقض (‬ ‫¬‬

‫د سيتونو اتحاد )‪(union‬‬ ‫⋃‬
‫⋂‬
‫‪©⊂ª‬‬
‫د سيتونو تقاطع )‪(intersection‬‬
‫‪A⊆B‬‬
‫‪ A‬فرعی سيت )‪ (sub set‬د ‪ B‬دی‬
‫‪ A‬فرعی ست )‪ (sub set‬د ‪ B‬اويا مساوی د ‪ B‬سره دی‬
‫} ‪{ a∈ A │ a∉ B‬‬ ‫‪A∖B‬‬
‫© ∈ ∃‬
‫© ∈ ∄‬
‫يو‪ b‬عنصر د ‪ A‬په سيت کی موجود دی‬
‫© ∈ !∃‬
‫يو‪ b‬عنصر د ‪ A‬په سيت کی جود نه لری‬
‫فقط يواځی يو ‪ b‬د ‪ A‬په سيت کی موجود دی‬
‫‪ N‬نورمال په ‪ G‬کې‬ ‫‪N⊴ X‬‬
‫‪238‬‬
‫اختصارات او تشريحات‬
‫‪ ℕ‬د طبيعی اعدادو سيت‬
‫=‪ℕ4 :‬‬ ‫}‪ℕ ⋃ {0‬‬
‫}‪ℤ ∗ : = ℤ \ {0‬‬ ‫‪ ℤ‬دپوره )تام( اعدادو سيت‬
‫∗‬
‫}‪ℚ ≔ ℚ \ {0‬‬ ‫‪ ℚ‬د ناطق اعدادو سيت‬
‫∗‬
‫}‪ℝ := ℝ \ {0‬‬ ‫‪ ℝ‬د حقيقی اعدادو سيت‬
‫∗‬
‫}‪ℝc := ℝc \ {0‬‬ ‫‪ ℝc‬د مثبت حقيقی اعدادو سيت‬
‫‪ ℝ4c‬د مثبت حقيقی اعدادو سيت د صفرسره‬
‫∗‬
‫}‪ℝd := ℝd \ {0‬‬ ‫‪ ℝd‬د منفی حقيقی اعدادو سيت‬
‫‪ ℝ4d‬د منفی حقيقی اعدادو سيت د صفر سره‬
‫∗‬
‫}‪ℂ : = ℂ \ {0‬‬ ‫‪ ℂ‬د موھومي اوياد مختلط اعدادو سيت‬
‫يونانی ‪Greek‬‬
‫) ‪homomorphism (Greek : homo same , morph form‬‬
‫) ‪epimorphism (Greek: epi upon‬‬
‫) ) يوازی ( ‪monomorphism (Greek: mono alone‬‬
‫‪isomorphism (Greek: iso equal‬‬
‫ګروپ ھمومورفيزم )‪(Group Homomorphism‬‬ ‫‪G-Hom‬‬
‫‪ G-Monom‬ګروپ مونومورفيزم )‪(Group Homomorphism‬‬
‫ګروپ ايپومورفيزم )‪(Group Epimorphism‬‬ ‫‪G-Epim‬‬
‫ګروپ اندومورفيزم )‪(Group Endomorphism‬‬ ‫‪G-End‬‬
‫‪ G-Isom‬ګروپ ايزومورفيزم )‪Group Isomorphism‬‬
‫ګروپ اوتومورفيزم )‪(Group Automorphism‬‬ ‫‪G-Aut‬‬
‫‪ R-Hom‬رينګ ھمومورفيزم )‪(Ring Homomorphism‬‬
‫رينګ اندومورفيزم )‪(Ring Endomorphism‬‬ ‫‪R-End‬‬
‫)‪(Ring Automorphism‬‬ ‫رينګ اوتومورفيزم‬ ‫‪R-Aut‬‬
‫‪ R-Isom‬رينګ ايزومورفيزم )‪(Ring Isomorphism‬‬
‫‪239‬‬
Greek Letters
[
]
Uppercase lowercase
(‫لوی حرفونه‬ ) (‫) کوچنۍ حرفونه‬
----------------------------------------------
Α alpha α
Β beta β
Γ gamma γ
∆ delta ¬
Ε epsilon ϵ epsilon variant
Ζ zeta ®
Η eta ¯
Θ theta ° ± theta variant
Ι iota ²
³
Û
Κ kappsa
Ü
Λ lambda
Μ mu
Ν nu ν
Ξ xi ´
Ο onmicron µ
¶
ñ
Π pi
Ρ rho · rho vaiant
¸ ¹ sigma variant
ï
Σ sigma
Τ tau
º
ñ ³ phi variant
Υ upsilon
Φ phi
Χ chi ¼
Ψ psi e
Ω omega ¿
240
Bibliography
Prof.Dr. Meyberg Algebra(gruppen,ringen,korper)2008
Van der waerden Algebra 1 1993
G.Ficher Lehrbuch der algebra 2008
D.A.R Wallace Groups, Rings und fields 2001
Chr.Nelius Grundlage der algebra
Vorlesung 2005
S. Busch Algebra 1999
M. Junker Gruppentheorie vorlesung 2002
M. Ziegler Einfürung in die Algebra
Vorlesung 1999/ 2000
Chr.nelius Grundlage der Algebra
Vorlesung 2005
Prof. Dr. A. Werner Algebra I Vorlesung WS 2004/2005
Prof. Dr. H. Brenner Einführung in die Algebra
Vorlesung SS 2009
Prof. Zink Algebra I WS 2005/20046
241
‫دليکوال ځان پيژندنه‬
‫ځه د بلخ ولسوالی د مھمندانوپه کلې زيږيدلی يم‪ .‬د مھمندانود لمړی ښونځی د‬
‫فارغيدو وروسته د کابل دابن سينا په منځنی ښونځی کی شامل شوم‪.‬‬
‫د دارالمعليمين دفارغيدومی وروسته څوکاله مي دښونکی ډنډه درلوده‪ .‬کابل د‬
‫ساينس پوھنځی د فارغيدووروسته ھلته د رياضی په ديپارتمنت کی په علمی‬
‫کادرکی وګمارل شوم‪ .‬په ھغه وخت کی د کابل پوھنتون د ساينس پوھنځی او د‬
‫المان فدرالی دولت د ‪Rheinischen Friedrich Wilhelms Univesity‬‬
‫ترمينځ تواميت موجود وه‪ .‬په ھمدي اساس ماته بورس راکړل شواوځه درياضې په‬
‫څانګه کې د لوړوزدکولپاره المان ته والړم‪ .‬ھلته می لمړی ديپلوم اووروسته مې‬
‫ډاکترې درياضی په څانګه کې د ‪ Bonn‬ښار په پورتنی پوھنتون کی السته راوړه‪.‬‬
‫د ‪ 2009‬کاله راھيسی دھرات اوننګرھارپه پوھنتونوکی مې څوسميستره دخطې‬
‫اومعاصر الجبر تدريس کړيدی‪ .‬ديادشوي مضمونوپه برخه کي مي په پشتواودري‬
‫ژبوليکني ھم کړيدي‬
‫‪242‬‬
Contents
Algebraic closure 216
Algebraic extension 210
Algebraic Structur 32
Binary Operator 31
Binomial coefficient 27
Binomial formel 182
Boolean Operator 27
Cayley Table 41
Class
congruence class 115
class residue 115
Complete induction 189
Coset
left Coset 90
right Coset 90
Cryptography 229
Pohlig-Hellman-Cryptsystem 229
RSA- Cryptsystem 231
Elgamal- Cryptsystem 235
De Morgen`s Laws 29
De Morgen`s Laws for Sets 29
Degree of Polynomial 187
Degree of Field Extension 206
Diophantine linear equation 224
Direct product
direct product of Sets 22
direct product of Groups (cartesian product) 127
external direct product 127
enternal direct product 131
Division algorithm for Integers 78
Division algorithm for Polynomial Ring 192
Eisenstein’s Irreducibility criterion 217
Element
inverse Element 32
identity Element 32
unity Element 158
243
Equivalence class 26
Euclidean Algorithm 81
Euclidean Domain 178
Euler Function 152
Euler Number 21
Factorial 27
Field 196
algebraic closure field extension
field extension 204
finite field extension 206
simple extention 115
subfield 196
splitting Field 215
quotient Field 216
Generator 73
Greatest commen divisor ( gcd ) in integers 81
Greatest commen divisor ( gcd ) in Polynomial Ring 190
Group 37
Klein four-group 44
semigroup 37
subgroup 68
normal Subgroup 99
invariant subgroup 99
permutation Group 78
symmetric Group 78
cyclic Group 74
center of a Group 105
commutative Group 37
ablean Group 37
factorgroup 110
ℤ- Group 112
residue class group 117
prime residue class group 156

Homomorphism
group homomorphism ( G-Hom ) 56
group endomorphism ( G-Endo ) 56
group isomorphism ( G-Isom ) 56
group automorphism ( G-Auto ) 56
group monomorphism 56
244
group epimorphism 56
kernel of Group homomorphism 59
ring homomorphism ( R-Hom ) 166
ring endomorphism ( R-Endo ) 167
ring isomorphism ( R-Isom ) 167
ring automorphism ( R-Auto ) 167
ring monomorphism 167
ring epimorphism 167
Ideal 163
right Ideal 163
left Ideal 153
prime Ideal 169
principle Ideal 174
Index 94
Integral domain 176
Invertible 47
Least Commen Multiple (Lcm ) 86
Mapping 12
domain 12
codomain 12
range 12
injective 13
surjective 13
bijective 13
combination 15
Monoid 37
Multiple root 218
Order
order of a Group 87
order of Element 88
Polynomial
constant Polynomail 186
minimal Polynomial 214
monic polynomial 211
irreducible polynomial 211
reducible polynomial 211
reflexive relation 24
Relation 24
symmetric relation 24
transitive relation 24
245
equivalence relation 24
Relative Prime 1151
Ring 157
commutative Ring 157
subring 162
gaussian Ring 176
charactiristic of Ring 179
Polynomial Ring 186
RSA-Cryptsystem 232
Set 6
cardinality of Set 6
subset 6
proper subset 6
finite Set 7 , 17
infinite Set 7 , 17
countible Set 17
uncountible Set 17
power Set 9
union of Sets 8
intersection of Sets 8
complement of Sets 9
Solve equations of congruent classes 137
Transcendental element 209
Theorem
Homomorphism composition 59
theorem division algorithm 78
euclidean Algorithm theorem 81
theorem of fermat 88
the fundamental theorem of algebra 216
theorem of Lagrange 95
theorem of group Homomorphism 111
theorem of group isomorphism 112
theorem of ring homomorphism 172
theorem of ring isomorphism 172
the Remainder Theorem 191
theorem of Lagrange for fields 210
theorem Cayley 122
chinese remainder theorem 133
Vieta`s Formulas 220
246
Publishing Textbooks
Honorable lecturers and dear students!
The lack of quality textbooks in the universities of Afghanistan is a serious
issue, which is repeatedly challenging students and teachers alike. To tackle
this issue, we have initiated the process of providing textbooks to the students
of medicine. For this reason, we have published Nearly 300 different textbooks
of Medicine, Engineering, Science, Economics, Journalism and Agriculture (96
medical textbooks funded by German Academic Exchange Service, 170
medical and non-medical textbooks funded by German Aid for Afghan
Children, 7 textbooks funded by German-Afghan University Society, 2
textbooks funded by Consulate General of the Federal Republic of Germany,
Mazar-e Sharif, 3 textbooks funded by Afghanistan-Schulen, 2 textbooks
funded by SlovakAid, 1 textbook funded by SAFI Foundation and 8 textbooks
funded by Konrad Adenauer Stiftung) from Nangarhar, Khost, Kandahar,
Herat, Balkh, Al-Beroni, Kabul, Kabul Polytechnic and Kabul Medical
universities. The book you are holding in your hands is a sample of a printed
textbook. It should be mentioned that all these books have been distributed
among all Afghan universities and many other institutions and organizations
for free. All the published textbooks can be downloaded from www.ecampus-
afghanistan.org.
The Afghan National Higher Education Strategy (2010-2014) states:
“Funds will be made available to encourage the writing and publication of
textbooks in Dari and Pashto. Especially in priority areas, to improve the quality
of teaching and learning and give students access to state–of–the–art
information. In the meantime, translation of English language textbooks and
journals into Dari and Pashto is a major challenge for curriculum reform.
Without this facility it would not be possible for university students and faculty
to access modern developments as knowledge in all disciplines accumulates
at a rapid and exponential pace, in particular this is a huge obstacle for
establishing a research culture. The Ministry of Higher Education together with
the universities will examine strategies to overcome this deficit ”.
We would like to continue this project and to end the method of manual
notes and papers. Based on the request of higher education institutions, there
is the need to publish about 100 different textbooks each year.
I would like to ask all the lecturers to write new textbooks, translate or
revise their lecture notes or written books and share them with us to be
published. We will ensure quality composition, printing and distribution
to Afghan universities free of charge. I would like the students to
encourage and assist their lecturers in this regard. We welcome any
recommendations and suggestions for improvement.
It is worth mentioning that the authors and publishers tried to prepare the
books according to the international standards, but if there is any problem in
the book, we kindly request the readers to send their comments to us or the
authors in order to be corrected for future revised editions.
This Publication was funded by Inasys GmbH in Germany.
I am especially grateful to GIZ (German Society for International Cooperation)
and CIM (Centre for International Migration & Development) for providing
working opportunities for me from 2010 to 2016 in Afghanistan.
In our ministry, I would like to cordially thank to Deputy minister of Academic
Affaires & Acting Minister of Higher Education Prof Abdul Tawab Balakarzai,
Administrative & Financial Deputy Minister Prof Dr. Ahmad Seyer Mahjoor
(PhD), Administrative & Financial Director Ahmad Tariq Sediqi, Advisor at
Ministry of Higher Education Dr. Gul Rahim Safi, Chancellor of Universities,
Deans of faculties, and lecturers for their continuous cooperation and support
for this project .
I am also thankful to all those lecturers who encouraged us and gave us all
these books to be published and distributed all over Afghanistan. Finally I
would like to express my appreciation for the efforts of my colleagues
Hekmatullah Aziz and Fahim Habibi in the office for publishing books.
Dr Yahya Wardak
Advisor at the Ministry of Higher Education
Kabul, Afghanistan, November, 2019
Office: 0756014640, 0706320944
Email: textbooks@afghanic.de
Message from the Ministry of Higher Education
In history, books have played a very important role

in gaining, keeping and spreading knowledge and
science, and they are the fundamental units of
educational curriculum which can also play an effective role in
improving the quality of higher education. Therefore, keeping in mind
the needs of the society and today’s requirements and based on
educational standards, new learning materials and textbooks should
be provided and published for the students.
I appreciate the efforts of the lecturers and authors, and I am very
thankful to those who have worked for many years and have written or
translated textbooks in their fields. They have offered their national
duty, and they have motivated the motor of improvement.
I also warmly welcome more lecturers to prepare and publish
textbooks in their respective fields so that, after publication, they
should be distributed among the students to take full advantage of
them. This will be a good step in the improvement of the quality of
higher education and educational process.
The Ministry of Higher Education has the responsibility to make
available new and standard learning materials in different fields in
order to better educate our students.
Finally I am very grateful to our colleague Dr. Yahya Wardak that have
provided opportunities for publishing this book.
I am hopeful that this project should be continued and increased in
order to have at least one standard textbook for each subject, in the
near future.
Sincerely,
Prof Abdul Tawab Balakarzai
Deputy Minister of Academic Affairs &
Acting Minister of Higher Education
Kabul, 2019
Book Name Algebra (in Pashto)
Author Dr Abdullah Mohmand
Publisher Shaikh Zayed University, Science Faculty
Website www.szu.edu.af
Published 2019, First Edition
Copies 1000
Serial No 293
Download www.ecampus-afghanistan.org
This Publication was funded by inasys GmbH in Germany and

Administrative and technical support by Afghanic.
The contents and textual structure of this book have been developed by
concerning author and relevant faculty and being responsible for it. Funding
and supporting agencies are not holding any responsibilities.
If you want to publish your textbooks, please contact us:

Dr. Yahya Wardak, Ministry of Higher Education, Kabul
Office 0756014640, 0706320844
Email textbooks@afghanic.de
All rights reserved with the author.
Printed in Afghanistan 2019
Sahar Printing Press
ISBN 978-9936-620-67-4

معاصر الجبر

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

معاصر الجبر

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Science Faculty

Algebra (in Pashto)

‫داکتر عبداهلل مهمند‬

‫لومړی چاپ‪۲۰۱۹ ،‬‬

‫د تدرييس کتابونو د چاپولو لپاره له موږ رسه اړيکه ونيسئ‪:‬‬

‫د چاپ ټول حقوق له مؤلف رسه خوندي دي‪.‬‬

‫پوهنمل دیپلوم انجنیر عبدالتواب باالکرزی‬

‫د لوړو زده کړو علمي معین او رسپرست وزیر‬

‫څرنګه چې په افغانستان کې دمعاصرالجبرپه برخه کې په پښتواودری ډيرلږاويا ھيڅ ليکني نه‬

‫داكتر عبد‪ L‬مھمند‬

(residue class) ‫پاتي) باقيماده( کالسي‬

‫دلته  ‪ Objects . . . . .  ,  ,‬دي چې د ‪ X‬د سيت د عناصرو‬

‫تعريف ‪:0. 2‬‬

‫) ⊆ ( ويل کيږی‪ ،‬په دې شرط چې ‪:‬‬

‫يوفرعی سيت ‪ X‬ته )‪ (proper subset‬د ‪ Y‬ويل کيږي )‪ ، (X ⊂ Y‬په دي‬

‫‪ X‬يو ‪ proper subset‬د ‪ Y‬دی‪ .‬ځکه ‪&, ' ∉ X‬‬

‫) ‪ ( b‬دمتناھی سيت ) ‪ (finite set‬لپاره ډول ډول تعريفونه موجود دي ‪.‬‬

‫|| = |‪∄ A ⊂ X ; |+‬‬

‫|| < |‪∀ A ⊂ X ; |+‬‬

‫مونږ معين سيت په } ‪  = { ,  , … , -‬سره ښيو‪ .‬دلته د ‪ X‬دعناصرو شمير‬

‫مساوی ‪ n‬دی‪ .‬يعنې ‪|| = .‬‬

‫} … ‪ℕ4 = { 0, 1,2,3 ,3,4,‬‬

‫} ‪J : = {L ∈ ℤ |−15 ≤ L ≤ 16‬‬

‫} ‪J : = {. ∈ ℕ | n < 0 } , W4: = { ∈ ℤ | x = 3‬‬

‫او ‪| J | = |JT | = | JU | = 0‬‬

‫تعريف ‪ : 0.3‬که چيری ‪  ,  , … , -‬سيتونه وی‪ ،‬بيا ‪:‬‬

‫≔ ‪ ∪  ∪ … ∪ -‬‬ ‫{‬ ‫|‬ ‫∈ ‪∃W‬‬ ‫‪{1,2,3,‬‬ ‫} ‪. . , .};  ∈ Y‬‬

‫تقاطع )[‪: (Z[\]^_]`\Za‬‬

‫يعنې ‪ ℝc ∪ ℝd = ℝ‬او }‪ℝc ∩ ℝd = {0‬‬

‫} ‪A = {a,b,c,d} , B = {d,e,f}, C = {a,b‬‬

‫}‪A ∪ B = {a,b,c,d,e,f} , A ∩ B = {d‬‬

‫څرنګه چې ‪ C ⊆A‬دی ‪ .‬سيت ‪ A ∖ C‬ته ‪ complement‬د ‪ C‬په ‪ A‬کې او‬

‫}‪J ≔ { ∈ ℝ | x < 0 ∨  > 0‬‬

‫‪ W1‬سيت له ھغوحقيقی اعدادو چې له صفرڅخه لوی يا ) ∨ ( له صفرڅخه‬

‫∗‪W1 = ℝ ∖ {0} = ℝ‬‬

‫‪ W2‬سيت له ھغوحقيقی اعدادو چې له صفرڅخه لوی اود ) ∧ ( صفرڅخه‬

‫‪ W2‬خالی ده يعنې‪W2 = ∅ :‬‬

‫تمرين ‪ : 0.1‬دالندي سيتونو عناصر )‪ (elements‬پيدا کړۍ‪:‬‬

‫})‪ ≔ {x ∈ ℤ │ (−1 ≤  ≤ 6‬‬

‫‪ A3={a,b}, A2={b},‬او ∅ دي‪ .‬يعنې‪:‬‬

‫‪=() = {∅, A , A , A } ∧ |p(X)| = 4‬‬

‫)(‪ ⊆  ⟺ =() ⊆ t‬‬

‫)(‪=( ∩ ) = =() ∩ t‬‬

‫) ∪ (= ⊆ )(= ∪ )(=‬

‫)‪+ ∊ p(X) ⟹ + ⊆  ⟹ + ⊆  ⟹ + ∊ p(Y‬‬

‫)(= ∈ }{ ⟹  ⊆ }{ ⟹  ∈ ‬

‫)(‪⟹ + ∈ =() ∧ + ∈ =() ⟹ + ∈ =() ∩ t‬‬

‫ ⊆ ‪+ ∈ =() ∪ =() ⟹ + ⊆  ∨ +‬‬

‫) ∪ (= ∈ ‪⟹ + ⊆ ( ∪ ) ⟹ +‬‬

‫)(= ∪ )(= ⊆ ) ∪ (=‬

‫}‪ ≔ {1,2},  = {2,3‬‬

‫} ‪=() = {∅, {1}, {2}, {1,2},‬‬

‫په ‪ complete induction‬ثبوت کی دا دري الندي حالتونه موجود دي‬

‫وی ‪ ،‬صدق کوی‬

‫ايندکشن ثبوت‪ :‬مونږ ‪ Ay‬او ‪ Ayc‬په الندي شکل تعريفوو‪:‬‬

‫‪p(Ayc ) = p(Ay ) ∪ {ayc } = { s(1), s(2), … , s(2y ),‬‬

‫) ‪ ( a‬که }‪ X = {a, b, c‬وي‪ p(X) .‬او |)‪ |p(X‬پيداکړی‬

‫| موجود وی چې د ‪ a‬د تصوير اويا انځور)‪ (map‬په نوم ياديږي‬

‫‪∀ a ∊ A, ∃! b ∊ B ; f(a) = b‬‬

‫' = )&(~ ⟼ &‬

‫)‪ f (a‬د ‪ mapping‬يا ‪) image‬تصوير يا انځور ( د ‪ a‬نظر ‪ f‬په نوم ‪ A ,‬د‬

‫& = )&(‪& ⟼ W‬‬

‫مګرداالندي تعريف د ‪ f‬لپاره درست دی‬

‫‪~: + → | , f(a) = 0 , f(b) = 1 , f(c) = 1‬‬

‫دلته ‪ Objects . . . . . , ,‬دي چې د ‪ X‬د سيت د عناصرو‬

‫) ⊆ ( ويل کيږی‪ ،‬په دې شرط چې ‪:‬‬

‫|| = |‪∄ A ⊂ X ; |+‬‬

‫|| < |‪∀ A ⊂ X ; |+‬‬

‫مونږ معين سيت په } ‪ = { , , … , -‬سره ښيو‪ .‬دلته د ‪ X‬دعناصرو شمير‬

‫مساوی ‪ n‬دی‪ .‬يعنې ‪|| = .‬‬

‫} ‪J : = {L ∈ ℤ |−15 ≤ L ≤ 16‬‬

‫} ‪J : = {. ∈ ℕ | n < 0 } , W4: = { ∈ ℤ | x = 3‬‬

‫او ‪| J | = |JT | = | JU | = 0‬‬

‫تعريف ‪ : 0.3‬که چيری ‪ , , … , -‬سيتونه وی‪ ،‬بيا ‪:‬‬

‫≔ ‪ ∪ ∪ … ∪ -‬‬ ‫{‬ ‫|‬ ‫∈ ‪∃W‬‬ ‫‪{1,2,3,‬‬ ‫} ‪. . , .}; ∈ Y‬‬

‫}‪J ≔ { ∈ ℝ | x < 0 ∨ > 0‬‬

‫})‪ ≔ {x ∈ ℤ │ (−1 ≤ ≤ 6‬‬

‫‪=() = {∅, A , A , A } ∧ |p(X)| = 4‬‬

‫)(‪ ⊆ ⟺ =() ⊆ t‬‬

‫)(‪=( ∩ ) = =() ∩ t‬‬

‫) ∪ (= ⊆ )(= ∪ )(=‬

‫)‪+ ∊ p(X) ⟹ + ⊆ ⟹ + ⊆ ⟹ + ∊ p(Y‬‬

‫)(= ∈ }{ ⟹ ⊆ }{ ⟹ ∈ ‬

‫)(‪⟹ + ∈ =() ∧ + ∈ =() ⟹ + ∈ =() ∩ t‬‬

‫ ⊆ ‪+ ∈ =() ∪ =() ⟹ + ⊆ ∨ +‬‬

‫) ∪ (= ∈ ‪⟹ + ⊆ ( ∪ ) ⟹ +‬‬

‫)(= ∪ )(= ⊆ ) ∪ (=‬

‫}‪ ≔ {1,2}, = {2,3‬‬

‫} ‪=() = {∅, {1}, {2}, {1,2},‬‬

‫ايندکشن ثبوت‪ :‬مونږ ‪ Ay‬او ‪ Ayc‬په الندي شکل تعريفوو‪:‬‬

‫‪p(Ayc ) = p(Ay ) ∪ {ayc } = { s(1), s(2), … , s(2y ),‬‬

‫& = )&(‪& ⟼ W‬‬

‫‪: + → | , g(a) = 1 , g(b) = 1 , g(c) = 1‬‬

‫) د مثال په ډول ‪ ( A‬او د ھر ‪ a ∊ A‬لپاره بايد )&( = )&(~ صدق وکړۍ‪.‬‬

‫مثال ‪ :‬پدی مثال کښی غواړو ~ ∘ پيداکړو‬

‫‪: ℤ ⟶ ℝ‬‬ ‫‪~: ℕ ⟶ ℤ‬‬

‫‪: ℕ ⟶ ℝ‬‬ ‫‪~: ℕ ⟶ ℕ‬‬

‫‪: ℕ ⟶ ℚ‬‬ ‫‪~: ℕ ⟶ ℕ‬‬

‫‪( a ) ~ W.W ∧ W.W ⟹ ∘ ~ W.W‬‬

‫‪( b ) ~ W ∧ W ⟹ ∘ ~ W‬‬

‫‪( c ) ∘ ~ W.W ⟹ ~ W.W‬‬

‫‪( d ) ∘ ~ W ⟹ W‬‬

‫)‪ (a‬ت‪ :‬د ∈ ' ‪ &,‬ر ∘ = )&(~ ∘ ‬

‫ = )(~ ∘ ; ∈ ∃ ‪∀ ∈ ,‬‬

‫‪~ ⟹ ∀F ∈ ∃ ∈ ; ~() = F‬‬

‫)'( ‪' ⟼ &: = ~ d‬‬

‫} ‪+ = { & , & , … , &-‬‬

‫) ‪~ .£ W ⟹ ~(+) ≠ + ⟹ ∃& ∈ + ; & ∉ ~(+‬‬

‫)'(~ = )&(~ ∧ ' ≠ & ; ‪~ .£ W.W ⟹ ∃&, ' ∈ +‬‬

‫)‪d (d©d c‬‬

‫}‪∶= {(& , & , . . . . , &- )│&Y ∈ +Y , W = 1,2, … , .‬‬