Εισαγωγή

στην Ελληνική Επιγραφική

(Π)

ΜΑΘΗΜΑ 1ο – 2ο

Εαρινό εξάμηνο 2014

Διδάσκων:
Δημήτρης Μποσνάκης
Βιβλιογραφία/ Literature

M. Guarducci, Epigrafia Greca, Ι-IV (1978).

M. Guarducci, L’ epigrafia greca dalle origini al tardo
impero (1987)
[Η Ελληνική Επιγραφική, από τις απαρχές ως την
ύστερη ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο (2008)].
G. Klaffenbach, Griechische Epigraphik (1966)
[Εγχειρίδιο Ελληνικής Επιγραφικής (2003)]
A. G.: Woodhead, The Study of Greek Inscriptions
(1959, 1925). [ H μελέτη των ελληνικών επιγραφών]
J. Bodel (επιμ.), Epigraphic Evidence. Ancient history
from inscriptions (2001).
• Άμεσες πηγές της αρχαιογνωσίας:
Αρχαιολογία, Επιγραφική, Παπυρολογία,
Νομισματική, Σιγιλογραφία (Σφραγιστική).

•
 1. Ορισμός της επιγραφικής
• Αντικείμενο
• Χώρος
• χρόνος
2. Επιγραφική και κλασικές σπουδές
• Σημαντική η αξία της επιγραφικής στην
αρχαιογνωσία:
• Στην ιστορία της γλώσσας
• Στην πολιτική ιστορία
• Στους Νόμους, τους πολιτικούς θεσμούς,
• Στην Οικονομική, Κοινωνική, Θρησκευτική
ζωή και στην ιστορία των ιδεών

• Περιορισμοί της επιγραφικής μαρτυρίας

 3. Ελληνική γραφή
(προέλευση και εξέλιξη του ελληνικού
αλφαβήτου)

• Δημιουργία ελληνικού αλφαβήτου

• Αρχαϊκά αλφάβητα και Εξέλιξη του αλφαβήτου
(γενικές τάσεις, εξέλιξη αττικού αλφαβήτου έως
το 403 π.Χ., εξέλιξη μορφής των γραμμάτων
από τον 4ο αι. π.Χ. έως τους αυτοκρατορικούς
χρόνους)
• Τρόπος γραφής (βουστροφηδόν και στοιχηδόν),
στίξη, βραχυγραφίες, συμπιλήματα
 4. Επιγραφική έρευνα
(επιγραφικές εκδόσεις- Corpora-
Supplementa)

• Δημιουργία του corpus των επιγραφών,

• Συμπλήρωση, επέκταση
• Προσωπογραφία
• Ονομαστική
 5. Το έργο του επιγραφικού
(σημεία και σύμβολα)
• Προεργασία
• Αντιγραφή, ανάγνωση, αποκατάσταση
(χωρισμός λέξεων, συμπλήρωση,
διόρθωση)
• Χρονολόγηση
• Ερμηνεία
• Δημοσίευση (λήμμα, μεταγραφή,
επιγραφικά σύμβολα, κριτικό υπόμνημα,
σχολιασμός γλώσσας + περιεχομένου)
 5Α. Έκτυπα και φωτογραφίες
• Καρβουνόνερο
• απόγραφα
 5Β. Η συμπλήρωση των
επιγραφών
• - «αρχιτεκτονική επιγραφική»: οι λίθοι είναι τρισδιάστατα
αρχιτεκτονικά μνημεία και εξ αυτού με αυστηρούς
περιορισμούς στο μέγεθος και τον χαρακτήρα τους.
Επομένως δεν μπορούν να συμπληρώνονται ad libitum
κατά το δοκούν.
• - βοήθεια της στοιχηδόν γραφής
• - στερεότυπες εκφράσεις
• - ηθική και ασφάλεια των συμπληρώσεων
• Προσοχή και ακρίβεια
 6. Η κατάταξη των ελληνικών επιγραφών
(ειδολογικές κατηγορίες – τυπολογία)

• Επιγραφές δημόσιου, ιδιωτικού και

θρησκευτικού χαρακτήρα
 7. Η χρονολόγηση των επιγραφών
• Προέλευση της επιγραφής
• Ο χαρακτήρας του μνημείου
• Το περιεχόμενο των επιγραφών:
• Σχέση με γνωστό ιστορικό ζήτημα ή γεγονός,
σχέση με γνωστό ιστορικό πρόσωπο και τη
δράση του, άλλες προσωπογραφικές ενδείξεις,
χρονολόγηση με το ημερολόγιο, έτος βασιλείας
βασιλέως ή αυτοκράτορος.
• Τύπος επιγραφών και στερεότυπη φρασεολογία
• Χαρακτήρας της γραφής και η μορφή των
γραμμάτων
 8. Αττικές επιγραφές
(Varia)
• Αριθμητικά (ακροφωνικό, αλφαβητικό)
• Χρονολόγηση
• Αττικό ημερολόγιο
• Κατάλογος επωνύμων αρχόντων του
• 5ου – 3ου αι. π.Χ.
• Αθηναϊκές φυλές -Δήμοι Αττικής
• Μέτρα και σταθμά
 1. Ορισμός της επιγραφικής
• Στις ΑΜΕΣΕΣ και ΠΟΛΥ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ πηγές
της γνώσης του αρχαίου κόσμου κατατάσσονται
οι: Επιγραφική, Παπυρολογία, Νομισματική,
Σιγιλογραφία (Σφραγιστική).
• Ανήκει στις κλασικές – ανθρωπιστικές σπουδές,
μαζί με τη φιλολογία και την αρχαιολογία, με
κοινό σκοπό την προσέγγιση (ιστορική,
φιλοσοφική, αισθητική) του αρχαίου κόσμου.
 L. Robert
• «Δεν υπάρχει επιγραφική σε όλες τις
γλώσσες και σε όλες τις περιοχές»
Louis Robert
(1904-1985)

Inscription de
Didymes estampée
par L. Robert.
 Encyclopédie de la Pléiade
• ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΤΗΣ
• Διεύθυνση Charles Samaran
• Τόμος Β’, τεύχος 2, 17-66
• Μεθοδική αναζήτηση των μαρτυριών
• (μετάφραση Ελένης
• ΜΙΕΤ 1981
 L. Robert
• Η ελληνική επιγραφική υπερέχει [της
λατινικής] ως προς την ποικιλία, την
αφθονία εκτεταμένων γραπτών αλλά και
ως προς τη διάρκεια (8ος π.Χ. ως τον 4ο αι.
μ.Χ.).
 Αντικείμενο της επιγραφικής
• Επιγραφική = μελέτη των επιγραφών (> επιγράφειν), όλων των κειμένων με
ελληνικά γράμματα + ελληνική γλώσσα που αποτυπώνονται με οιοδήποτε
τρόπο (λάξευση, χάραξη, ανάγλυφο, εμπίεση, στίξη, χρώμα, πάνω σε
σκληρό υλικό αλλά και λίθο ή μάρμαρο και μέταλλο, ψημένο πηλό, πολύτιμο
λίθο.
• Μορφές + τύποι του φορέα =φυσικός βράχος, μνημείο, αρχιτεκτονικό μέλος
(τοίχος, παραστάδα, κίων, επιστύλιο, ψηφιδωτό δάπεδο), βάθρο αγάλματος,
το ίδιο το άγαλμα, σήμα τάφου, αγγεία και όστρακα, ειδώλια, κέραμοι,
λύχνοι, σταθμά, δακτυλίδια, νομίσματα, σφραγίδες και σφραγίσματα.
• Ο φορέας μπορεί να έχει κατασκευαστεί ειδικά για την επιγραφή (στήλη ή
πλάκα).

• Δεν περιλαμβάνονται στον χώρο έρευνας της επιγραφικής:

• -Τα νομίσματα – νομισματική
• - Σφραγίσματα αμφορέων
• - Οι πάπυροι, οι γραπτές επιγραφές στις μούμιες, τα γραμμένα όστρακα με
μελάνι, οι επιγραφές σε γυαλί, όστρεα, ξύλα από την Αίγυπτο =
Παπυρολογία
•
 Ο ρόλος των επιγραφών στην
αρχαία ζωή
• Οι επιγραφές είναι τα αρχεία της
αρχαιότητας;
• - Τα αρχειακά έγγραφα ήταν γραμμένα σε
παπύρους και περγαμηνές. Τα κείμενα
στον λίθο μπορεί να είναι αντίγραφα
αρχείων αλλά όχι το πρωτότυπο.
• Τα αντίγραφα αυτά είναι άλλοτε ακριβή κι
άλλοτε δοσμένα σε περίληψη
 Ο ρόλος των επιγραφών στην
αρχαία ζωή
• Είναι οι αρχαίες επιγραφές οι δικές μας
τοιχοκολλήσεις;
• - οι αρχαίοι γνωστοποιούσαν έγγραφα για
ορισμένο χρόνο, για να τα βλέπει όποιος
θέλει, κατά μήκος μιας στοάς ή στον τοίχο
ενός κτηρίου λ.χ. νόμους, κανονισμούς,
λογαριασμούς, απογραφές, γραμμένα σε
πήλινες ή ξύλινες πινακίδες, βαμμένες
άσπρες, τα λευκώματα (album).
 Ο ρόλος των επιγραφών στην
αρχαία ζωή
• Η χάραξη της επιγραφής σε λίθο υπηρετεί
άλλο σκοπό. Είναι μια δημοσίευση που
αφορά όλους αλλά αντέχει στον χρόνο:
• Διεθνείς συνθήκες, απογραφές και
λογαριασμοί πανελλήνιων ιερών, νόμοι και
ιεροί κανονισμοί, κυρίως όμως τιμητικά
ψηφίσματα σε πολίτες, ξένους ή ξένες
πόλεις
• Επιτύμβια μνημεία
 Οριοθέτηση
της ελληνικής επιγραφικής
στον χώρο και τον χρόνο

• Γεωγραφικά η επιγραφική καλύπτει την

περιοχή που κατοικήθηκε ή επισκέφθηκαν
Έλληνες και άφησαν γραπτά μνημεία.
• Χρονικά καλύπτει πάνω από μια χιλιετία,
από την εμφάνιση των πρώτων
σωζόμενων δειγμάτων τον 8ο αι. π.Χ. έως
το τέλος του 4ου αι. μ.Χ.
 Η σημασία της επιγραφικής στις
κλασικές σπουδές
• Αυθεντικότητα και μοναδικότητα των
κειμένων
• Αμεσότητα και γνησιότητα της μαρτυρίας
• Πλήθος και ποικιλία πληροφοριών
• Η αξία των επιγραφικών κειμένων έγκειται στην:

• Αυθεντικότητα και μοναδικότητα του κειμένου.

• Πρωτογενές κείμενο χωρίς μεσολάβηση αντιγραφέων,
ακόμη κι όταν υπάρχουν περισσότερα αντίγραφα.
«Συγκλονιστική εντύπωση άμεσης μετάδοσης διαμέσου
των αιώνων». Ο σημερινός θεατής παρατηρεί τον ίδιο
λίθινο όγκο, τον επεξεργασμένο με την τεχνική και τους
γραφικούς χαρακτήρες κατά τον συρμό της εποχής, με
το σύστημα γραφής που μαρτυρεί άμεσα την κατάσταση
της γλώσσας και τις γνώσεις του γραφέα ή της
διορθώσεις του χαράκτη.
 Αμεσότητα και γνησιότητα της
μαρτυρίας
• Άμεση έκφραση του αρχαίου κόσμου, σύγχρονη της εποχής. Δεν
υπάρχει το προσωπικό ύφος π.χ. του συγγραφέα, αλλά το γλωσσικό ιδίωμα και η
αντίληψη για τη ζωή, τα πράγματα, τους θεσμούς μιας συγκεκριμένης εποχής και
μιας συγκεκριμένης κοινότητας.
Αμεσότητα επαφής με τα γεγονότα και τους ανθρώπους = γοητεία των επιγραφών!
• Τα ίδια τα λόγια με τα οποία καταγράφηκε μια απόφαση, εκφράστηκε ένα ιστορικό
πρόσωπο, το όνομα μιας άγνωστης πόλης ή της θεότητας στην οποία ανήκει το ιερό
που ανασκάπτουμε.
• Μέσα από τις λέξεις μιλάει ο σύγχρονος άνθρωπος με την τοπική του λαλιά και με τις
λέξεις που χρησιμοποιούσε για τα πράγματα. «Στις επιγραφές αποτυπώνεται η πεζή
γλώσσα της διοίκησης ή της βιωμένης άμεσης πραγματικότητας είτε πρόκειται για
απολογισμό των έργων του Αυγούστου είτε για την προσευχή ενός βοσκού είτε για
την κραυγή απελπισίας ενός μονομάχου».
• Η επιγραφική επιτυγχάνει την προσέγγιση της ιστορίας μέσα από το συγκεκριμένο, το
καθημερινό, σε ατομικό ή κοινωνικό πλαίσιο, σε τοπικό ή διεθνές επίπεδο, είναι ο
άμεσος αντίκτυπος της βίωσης ενός ιστορικού γεγονότος.

• ΟΙ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΑΞΙΝΟΜΟΥΝΤΑΙ ΚΑΤΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΓΓΡΑΦΩΝ ΚΙ ΟΧΙ ΚΑΤΑ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ.
 Η αυθεντικότητα της
πληροφόρησης
• Το μνημείο μιλάει την αντικειμενική γλώσσα των προσώπων ή των
γεγονότων. Ανεξαρτήτως του περιεχομένου (ιδιωτικό ή δημόσιο) είναι
πάντοτε δημόσια έγγραφα με την έννοια της δημοσιότητας και του
δημόσιου ελέγχου στον οποίον υπόκεινται. Η επιγραφή αναφέρεται σε
σύγχρονα γεγονότα και δηλώνει με την απόφαση δημοσίευσης της
οποίας αποτελεί απόδειξη την πραγματική – επίσημη στάση σε ένα
γεγονός ή την πρόθεση απέναντι σε αυτό. Η ίδια η καταγραφή κι ο
τρόπος που γίνεται, οι παραλείψεις ή οι εκ των υστέρων διορθώσεις
συνιστούν ιστορικά στοιχεία.
• Η ανάπτυξη της επιγραφικής συνήθειας και των κατηγοριών των
επιγραφών στην Αθήνα συμβαδίζει με την πορεία της δημοκρατίας και
την ανάγκη διαφάνειας της λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος
που συνεπάγεται άμεση και τακτική ενημέρωση των πολιτών. Η
σύγκριση με το επιγραφικό έθος της Σπάρτης, των ελληνιστικών
βασιλείων και της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας είναι ενδεικτική καθώς
αναδεικνύει τη σημασία της επιγραφής για την ιστορική πράξη και
ιδεολογία καθώς και για τις τοπικές πρακτικές και ιδιομορφίες.
Κως, 1ος αι. π.Χ.
 Πλήθος και ποικιλία
πληροφοριών
• Η επιγραφική αποτελεί εγγύηση για το μέλλον της
έρευνας στις κλασικές σπουδές καθώς εμπλουτίζεται
καθημερινά με ανασκαφές που δίνουν νέες πληροφορίες
και συμπληρώνουν ή ανατρέπουν τις γνώσεις μας (π.χ.
ΚΩΣ< Εστία Φαμία + κοινωνική θέση των γυναικών +
εκρωμαϊσμός + νέα ιδιωτικά ήθη.
• Φωτίζουν όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δράσης από
την επίσημη (διοίκηση της πόλης και των ιερών, διεθνές
σχέσεις, οριοθέτηση, σήμανση τάφων) έως την ιδιωτική
(κατάδεσμοι, αρές).
• Χαρακτηριστικά του ελληνικού τρόπου ζωής και σκέψης:
έντονη πολιτική συνείδηση, ανάγκη διαφάνειας της
άμεσης δημοκρατία, καθαρότητα και ακρίβεια στην
έκφραση.
 L. Robert
• «Η επιγραφική δίνει στην αρχαία ιστορία
μια διαρκώς ανανεούμενη δροσιά… είναι
το νεαρόν ύδωρ των μελετών μας, κρατά
πάντα διάπλατα ανοικτό το πεδίο της
ανακάλυψης και της χαράς»
Η αναθηματική επιγραφή της Εστίας
Φαμίας από την Κω
«Υπόμνημα φιλοδοξίας» (Munus gladiatorium), 1ος αι. μ.Χ.
 2. Επιγραφική
και κλασικές σπουδές
 ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ
ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ
• Η σημασία της επιγραφικής για την
αρχαιολογία είναι μεγάλη:
• - στην τοπογραφία (όροι, ταύτιση μνημείων
διοικητικών + θρησκευτικών),
• Στην αγγειογραφία (σχήματα, ερμηνεία
παραστάσεων, υπογραφές καλλιτεχνών,
εμπόριο, σχόλια για τον κάτοχο)
• Στην πλαστική (υπογραφές καλλιτεχνών, λόγοι
ανάθεσης, προσωπογραφία αναθετών).
 Επιγραφές και Κεραμική
• Το περιεχόμενο των επιγραφών στα αγγεία καλύπτει ένα
τεράστιο εύρος: με τις επιγραφές (γραπτές ή εγχάρακτες) π.χ.
ταυτίζονται τα πρόσωπα της παράστασης ή σχολιάζεται το
περιεχόμενο, δηλώνεται ο ζωγράφος ή ο κεραμέας, οι
εμπορικές δραστηριότητες, ο ιδιοκτήτης, εκθειάζονται
σύγχρονα πρόσωπα κλπ.
• Στα αρχαϊκά χρόνια μιλούσαν στην Ελλάδα διαφορετικές
διαλέκτους και χρησιμοποιούσαν σε κάθε περιοχή διαφορετικά
αλφάβητα, δηλαδή διαφορετικούς τύπους γραμμάτων. Από τις
επιγραφές μπορεί να διαπιστωθεί η προέλευση των αγγείων.

• ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΧΡΗΣΗ
• Όστρακα – οστρακισμός: κεραμική σε β’ χρήση.
Graffiti
Dipinti
Κύπελλο από την Ολυμπία
«Φειδία ειμι», 430 περ. π.Χ.
Κορινθιακός
αρύβαλλος, α΄τε. 6ου
αι. π.Χ. Κοντά στο ναό
του Απόλλωνος στην
Κόρινθο. Γραπτή
επιγραφή επί τα λαιά
σε τοπικό αλφάβητο.
Κάνθαρος του Νεάρχου, γύρω στο 560
π.Χ.
ΛΕΑΓΡΟΣ ΚΑΛΟΣ
ΚΛΕΟΜΕΛΟΣ ΚΑΛΟΣ
Λήκυθος ζ. του Αχιλλέα (κατά τον Beazley)
(βρέθηκε στη Gela της Σικελίας). Γύρω στο
440 π.Χ.

Αλκιμεδες
καλος
Αισχυλιδο
Τεφροδόχος από την Αλεξάνδρια, τύπου 'Hadra‘ με βιογραφικό του νεκρού.
Χρονολογείται στο έτος 9 της βασιλείας του Πτολεμαίου Φιλοπάτορος.
«Σωτιων Κλεωνος Δελφος θεωρος τα Σωτηρια επανγελλων δια Θεοδοτου
αγοραστου»
 Εμπορικές επιγραφές
• Οι μαρτυρίες για τις τιμές πώλησης είναι λιγοστές
και προέρχονται από εγχάρακτες επιγραφές πάνω
στα ίδια τα αγγεία (graffiti).
• ένας καλός κωδωνόσχημος κρατήρας
ερυθρόμορφου ρυθμού, του τέλους του 5ου αι.,
ύψους 31,5 εκ. κόστιζε 4 οβολούς (1 δραχμή = 6
οβολοί),
• μια ερυθρόμορφη πελίκη της ιδίας εποχής και
ποιότητας, ύψους 37 εκ., κόστιζε 7 οβολούς.
• Τα ποσά είναι υπολογίσιμα, αν λάβει κανείς υπόψη
ότι το μεροκάματο ενός μαρμαροτεχνίτη στην
Ακρόπολη ήταν 1 δραχμή.
Αττική ερυθρόμορφη πελίκη, του ζ. του Νικία:Στάμνοι 3, τιμή 3
δραχμές και 3 οβολοί. Οξίδες 11, ½ οβολός. Ληκύθια μικρά 50, 3
οβολοί. Λήκυθες κανονικές 6, τιμή 3 οβολοί. Οξύβαφα 13, 1 οβολός
Αττικός ερυθρόμορφος κρατήρας του ζ.του Κάδμου:Κρατήρες 6, τιμή
4 δραχμές, Βαθέα 20, τιμή 1 δρχ και 1 οβολός, Οξίδες 12, τιμή;
 Τα ενεπίγραφα θραύσματα αγγείων (όστρακα) χρησιμοποιούνταν για τον
οστρακισμό, μέτρο που είχε σκοπό να απομακρύνουν από την πόλη όσους
πολιτικούς θεωρούνταν επικίνδυνοι για την εγκαθίδρυση τυραννίας. Μόνον ο
Περικλής ανάμεσα στον Αριστείδη, τον Θεμιστοκλή και τον Κίμωνα δεν
οστρακίστηκε.

Όστρακα εναντίον του Θεμιστοκλέους

Όστρακα για τους στρατηγούς Αλκιβιάδη και του Νικία,
υποψήφιους για εξοστρακισμό το 417-415 π.Χ.
• ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΚΑΙ ΓΛΥΠΤΙΚΗ
• Οι επιγραφές στα έργα της γλυπτικής
• - ταυτίζουν το έργο
• - αποτελούν υπογραφές καλλιτεχνών
• - δηλώνουν τον αναθέτη, την θεότητα
• και τον λόγο της ανάθεσης
• Στις περιπτώσεις των επιτυμβίων
μνημείων, συνήθως σε επιγραμματική
μορφή, μνημονεύουν τον νεκρό, τη δράση
του, τους ιδρυτές του μνημείου
 Αναθηματικές επιγραφές

Τα αισθήματα και οι ιδέες

"Μ' ανέθεσε σ‘ αυτήν που τοξεύει μακριά τα βέλη η

Νικάνδρη, η εξαιρετική κόρη του Νάξιου Δεινοδίκη, η
αδελφή του Δεινομένη και τώρα (;) σύζυγος του
Φράξου.
 Do ut des
«ο Μάντικλος
με αφιέρωσε ως
δεκάτη στο θεό
με το αργυρό
τόξο που
χτυπάει μακριά.
Εσύ Φοίβε
δώσε του κάτι
για αντάλλαγμα
για να τον
ικανοποιήσεις».

64
Ο «κολοσσός» της Νάξου, από το
ιερό του Απόλλωνος στη Δήλο, το
συνολικό ύψος υπολογίζεται στα
9,00 μ. Γύρω στο 600 π.Χ. 30
τόνους ζύγιζε ο ανδριάς και 36 η
βάση!
66
A (sog. Kleobis)
I –––––– ––
→
II – – – – – –ς II– –?– –
→
B (sog. Biton)
I vacat εα[.]α[.]ον · τοιδυιοι · vacat?
←
II [?Πολυ]μέδες ἐποίεε ἀργεῖος.

FΑΝΑΚΩΝ = Διόσκουροι;

Ἀργεῖοι δέ σφεων εἰκόνας ποιησάμενοι

ἀνέθεσαν ἐς Δελφοὺς ὡς ἀνδρῶν
ἀρίστων γενομένων.

Ηρόδοτος 1,31

67
Καθιστές ανδρικές μορφές από την ιερά οδό στα
Δίδυμα.
1. ύψος 1,59 μ. 600/580 ή 590/580, 570-545 π.Χ.
2. Ύψος 1,48 μ. 570/550 π.Χ.
2
68
Χάρης εἰμὶ ὁ Κλε(ί)σιος Τειχιο(ύ)σ(σ)ης ἀρχὸς .
Στη βάση ενός αρχαϊκού λιονταριού (Βρετανικό Μουσείο)

1. Τὰ ἀγάλματα τάδε ἀνέθεσαν οἱ Ὠρ-

ίωνος παῖδες το(ῦ) ἀρχηγο(ῦ), Θαλῆς
καὶ Πασικλῆς καὶ Ἡγήσανδρος κ[α]ὶ Εὔ-
βιος καὶ Ἀναξίλεως, δε[κά]την τῷ Ἀ-
5. πόλ(λ)ωνι.

"The sons of Orion, the governor, Thales, Pasicles, Hegesander, Eubios and
Anaxileos dedicated these statues as a tithe to Apollo."—Sacred Way, Branchidae.
Η «Ήρα» του Χηραμύη από το Ηραίον της Σάμου, ύψος 1,92 μ. Από σαμιακό
μάρμαρο. 580/70 ή 560 π.Χ. Λούβρο.

71
72
73
Σύμφωνα με την προτεινόμενη συμπλήρωση της επιγραφής ο Άρχερμος φέρεται
ως γλύπτης, ο Μικκιάδης ως αναθέτης και ο Μέλας, πιθανώς ως πρόγονος ή
οικιστής ήρωας της Χίου. Η επιγραφή είναι γραμμένη σε παριανό αλφάβητο.
Ο Πλίνιος αναφέρει έναν Χίο γλύπτη ονόματι Άρχερμο που προερχόταν από
οικογένεια γλυπτών, με πατέρα τον Μικκιάδη, παππού τον Μέλανα, και με γιους
τον Βούπαλο και τον Άθηνι. Ο Άρχερμος μαρτυρείται ότι εργάστηκε στη Χίο και
τη Λέσβο, ενώ από άλλες πηγές μαρτυρείται ότι πρώτος κατασκεύασε μια Νίκη
με πτερά.
74
Πρόκειται για την τελευταία από τις
μνημειώδεις αττικές κόρες.

75
76
77
Στῆθι καὶ οἴκτιρον Κροῖσον παρὰ σῆμα
θανόντος, ὅν ποτ' ἐνὶ προμάχοις ὤλεσε
θοῦρος Ἄρης

(μτφρ.: Στάσου και θρήνησε δίπλα στον

τάφο του νεκρού Κροίσου. Ο ορμητικός
Άρης τον θανάτωσε, ενώ πολεμούσε στην
πρώτη γραμμή).
78
Κούρος του ιατρού Σομβροτίδα, από τα Μέγαρα 79
Υβλαία. Συρακούσες, 550 π.Χ.
Sikelia — Megara Hyblaia — sinistr. — ca. 550 BC — SEG 14.599 —
LSAG² 270; 276, 25; IGDS 22 — cf. IGASMG I² Add., p. 99, 3
See also: SEG 14:599

Σο̄μροτίδα ∶ το̑ ℎιατρο̑ ∶ το̑ Μανδροκλέος ∶

80
Χάλκινο αγαλμάτιο λατρευτή, ανάθημα του
Σμίκου, Μουσείο Σάμου, ύψος 28 εκ. γ’ τε. 6ου
αι.

81
82
’Ανάσχε[τ]ός μ’ ἀ[ν]έθηκε <δ>εκάταν
τὀπόλōνι.
Διονυσέρμο ἐμὶ τὠντήνορος
Ανάθημα του μοσχοφόρου από μάρμαρο υμηττού, από την
Ακρόπολη, ύψος 1,65 μ. […]ΟΜΒΟΣ/ ΑΝΕΘΕΚΕ Ο ΠΑΛΟ.
570 ή 560 π.Χ.
86
 Επιγραφική και αρχιτεκτονική
• Δημόσια κτήρια και ιερά
• Αναθέτες
• Ευεργεσίες
• Απελευθερωτικές επιγραφές
• Και γενικά χώροι ανακοινώσεων με
ποικίλο περιεχόμενο
VARIA
Eτρουσκικό
κράνος
ανάθημα του
Ιέρωνος των
Συρακουσών
μετά τη νίκη του
στην Κύμη
(474 π.Χ.)
 Μια από τις χάλκινες ασπίδες (διαμέτρου
σχεδόν 1 μέτρου) που είχαν πάρει ως λάφυρα
οι Αθηναίοι από τους Σπαρτιάτες στην Πύλο
το 425/4 π.Χ. Μερικές από αυτές είχαν
αναρτηθεί ως τρόπαια στην Ποικίλη Στοά,
όπου τις είδε ο Παυσανίας.
«Αθηναίοι από Λακεδαιμονίων εκ Πύλου»
Χάλκινες ψήφοι που χρησιμοποιήθηκαν στα αθηναϊκά
δικαστήρια, όπως δείχνει η εγχάρακτη επιγραφή «ψήφος
δεμοσία». Οι δικαστές κρατούσαν τον άξονα ανάμεσα
στον δείκτη και τον αντίχειρα για να διασφαλίζεται η
μυστικότητα της ετυμηγορίας. Η ψήφος με τον κοίλο
άξονα ήταν καταδικαστική, με τον συμπαγή αθωωτική
Χάλκινο δικαστικό πινάκιο του 4ου αι. π.Χ. Φέρει το
όνομα του υποψήφιου δικαστή Δημοφάνη από τον
δήμο της Κηφισιάς
Μολύβδινο ενεπίγραφο πινακίδιο από τα αρχεία του ιππικού (4ος
αι. π.Χ.), στο οποίο έχει καταγραφεί ένας ίππος που ανήκε στον
Κόνωνο. Αναφέρεται το χρώμα (πυρρός), το σημάδι (κένταυρος)
και η αξία (700 δραχμές) του αλόγου. Με βάση τα πινακίδια αυτά
γινόταν κάθε χρόνο η αποτίμηση του ιππικού.
Σειρά επίσημων χάλκινων σταθμών, 500 π.Χ. Φέρουν εμβλήματα
(χελώνα, ασπίδα, αστράγαλο) και επιγραφές ενδεικτικές της
μονάδας βάρους που αντιπροσωπεύουν: στατήρας (795 γρ.),
τέταρτη (190 γρ.), και έκτη (126 γρ.). Φέρουν επίσης την επιγραφή
«ΔΕΜΟΣΙΟΝ ΑΘΕΝΑΙΟΝ». Σειρές από τέτοια φυλάσσονταν στη
Θόλο, ίσως και στη Νότια Στοά Ι, και χρησιμοποιούνταν για τον
έλεγχο των σταθμών που κυκλοφορούσαν στην αγορά.
Πήλινο πρότυπο μέτρο για υγρά ή στερεά προϊόντα.
Διασφάλιζε την ομαλή διεξαγωγή των εμπορικών
δραστηριοτήτων της Αγοράς. Η επιγραφή Δεμόσιον
πιστοποιεί τον επίσημο χαρακτήρα και η σφραγίδα του
κράτους εγγυάται τη χωρητικότητά του.
Χάλκινο πρότυπο μέτρο του 5ου αι. π.Χ. που βρέθηκε σε πηγάδι
νότια του Νομισματοκοπείου. Φέρει τη στικτή επιγραφή ΔΕΜΟΣΙΟΝ
και έχει χωρητικότητα 126 κυβικά εκατοστά
 Πήλινα σύμβολα του 4ου αι. π.Χ. που ανήκαν σε ένα συνοριακό στρατιωτικό
διοικητή (περιπολάρχης). Χρησίμευαν ως διαπιστευτήρια για τα σύνορα και για
ανταλλαγή μηνυμάτων από και προς τα εκεί στρατόπεδα

Η στρατιωτική θητεία των εφήβων διαρκούσε 2 έτη. Περνούσαν από

τακτική εκπαίδευση και αναλάμβαναν τη φρούρηση φυλακίων
Επιγραφική και κλασικές σπουδές
• Σημαντική η αξία της επιγραφικής στην
αρχαιογνωσία:
• Στην ιστορία της γλώσσας
• Στην πολιτική ιστορία
• Στους Νόμους, τους πολιτικούς θεσμούς,
• Στην Οικονομική, Κοινωνική, Θρησκευτική
ζωή και στην ιστορία των ιδεών

• Περιορισμοί της επιγραφικής μαρτυρίας

 Επιγραφική και Ιστορία της Ελληνικής
Γλώσσας

• Επιγραφή γραμμένη στη γλώσσα που συντάχθηκε = σημαντικό

στοιχείο για τη γνώση της γλώσσας στη συγκεκριμένη ιστορική
στιγμή. Παρέχεται γνώση της γλώσσας και των διαλέκτων της σε μια
εποχή που τα λογοτεχνικά έργα είναι σε τεχνητά ιδιώματα (8ος- 6ος
αι. π.Χ.). Στην πρώιμη ιστορία χάρη στις επιγραφές μελετάται η
διάδοση των διαλέκτων και η μεταξύ τους σχέσεις και εξ αυτού η
εθνολογική σύνθεση του ελληνικού χώρου. Η διάδοση του
αλφαβήτου και οι σχέσεις ανάμεσα στα αλφάβητα είναι η μοναδική
μαρτυρία για τις πρώιμες σχέσεις με την ανατολή και μεταξύ των
πόλεων. Το ίδιο ισχύει για την εξάπλωση του ελληνισμού στην
ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή και για την παράλληλη εξέλιξη της
γλώσσας.
Επιγραφική και Πολιτική Ιστορία

• Οι επιγραφές είναι τα μοναδικά κείμενα

ιστορίας για τις περιοχές που δεν έχουν
επίσημη γραπτή ιστοριογραφία. Αλλά και
συμπληρώνουν τη γνώση που αποσιωπούν οι
συγγραφείς π.χ. της Αθήνας, όπως ο
Θουκυδίδης την αύξηση του συμμαχικού
φόρου το 425 π.Χ. ή τη δημιουργία της 2ης
Αθηναϊκής Συμμαχίας.
• Ιστορικές περίοδοι, όπως ο 3ο αι. π.Χ., η
ιστορία της αυτοκρατορικής Ελλάδας
αποκαθίστανται κυρίως από τις επιγραφές.
 L. Robert
• [σημαντική] η συμβολή της επιγραφικής
τόσο στον πλούτο της τεκμηρίωσης για
την ιστορία όσο και στη βελτίωση των
μεθόδων της.
 Επιγραφική + Νόμοι, Θεσμοί,
Κοινωνική Ιστορία
• Αν εξαιρέσουμε την Αττική για τις άλλες πόλεις
οι γνώσεις μας προέρχονται αποκλειστικά από
τις επιγραφές.
• Όψεις της παρακμής των πόλεων: της
ανάπτυξης του ευεργετισμού, της πατρωνείας,
των ενώσεων των ιδιωτικών συμφερόντων
(θιάσων και συντεχνιών), επεμβάσεις, ταραχές
και συμφιλιώσεις, την ουσιαστική κατάλυση της
τοπικής δικαιοσύνης με προσφυγή στους
ξενοδίκες – διαιτησίες και αργότερα στον
αυτοκράτορα.
Επιγραφική και Οικονομική Ιστορία
• Ολόκληρες σειρές τόσο για τον υπολογισμό των
κρατικών οικονομικών (καταλόγους συμμαχικού
φόρου, πληροφορίες για την οικονομική δύναμη
των πόλεων με βάση τον κατάλογο των
βραβείων στις τοπικές εορτές) όσο και για τις
αμοιβές εργασίας (λογαριασμοί Ερεχθείου,
Ασκληπιείου Επιδαύρου) ή τις τιμές των αγαθών
(λογαριασμοί Δήλου, αγορανομικές επιγραφές ή
της Διοκλητιανείου Ηδίκτου με τη διατίμηση
αγαθών και υπηρεσιών).
Επιγραφική + Θρησκευτική ζωή
• Οι θρησκειολογικές αντιλήψεις εμπλουτίζονται
επίσης από τις αναθηματικές επιγραφές (ύμνοι
και ιάματα του Ασκληπιού), εορτολόγια,
επιγραφές για την εισαγωγή νέων λατρειών ή τις
κατά τόπους ιδιότητες των ολυμπίων θεών.
• Οι εορτές, οι αγώνες, το φαινόμενο του
αφηρωισμού και της αυτοκρατορικής λατρείας,
τα ταφικά έθιμα, γενικά οι αντιλήψεις για το
θάνατο οφείλεται στις επιγραφές.
ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗΣ

• Οι επιγραφές δεν καλύπτουν όλο το εύρος των αποφάσεων της

κοινότητας γιατί ο συνήθης τρόπος δημοσίευσης είναι τα
λευκώματα, η καταγραφή σε σανίδες. Η απόφαση για χάραξη σε
στήλη και η ίδρυση αποτελεί επιλογή της κοινότητας ή του
προσώπου ή της ομάδας
• καθώς αναφέρονται σε συγκεκριμένο πρόσωπο ή πράγμα έχουν
αποσπασματικό χαρακτήρα = θραύσματα ενός καθρέπτη που
αποδίδουν με μεγάλη ακρίβεια αποσπάσματα του αρχαίου κόσμου,
το φως πέφτει όμως πάντοτε σε μια συγκεκριμένη λεπτομέρεια του
αρχαίου βίου.
• Για να γίνουν πραγματικά κατανοητές χρειάζονται τα ιστορικά
συμφραζόμενα (πρβ. ψήφισμα Λακεδαιμονίων για την ασυλία του
Ασκληπιείου της Κω)!
 L. Robert
• «…η πέτρα συνήθως δεν μας δίνει ένα
ιστορικό μάθημα με συνέχεια…»
Ψηφίσματα πόλεων της Πελοποννήσου για
την αναγνώριση της ασυλίας του
Ασκληπιείου (IG XII 4, 215.): Λακεδαίμων,
Μεσσήνη, Θέλφουσα, Ήλις, Αιγείρα.
242 π.Χ.
• Στο ψήφισμα των Λακεδαιμονίων με πολύ λακωνικό, συνοπτικό
τρόπο δηλώνεται η αποδοχή από τη Σπάρτη όλων των αιτημάτων
των Κώων, εκεχειρία κατά την περίοδο την αγώνων και ασυλία για
το ιερό.
• Όταν έφτασαν οι κώοι θεωροί στη Σπάρτη, επικρατούσε στην πόλη
αναβρασμός από την αναχρονιστική ιδεολογία που προωθούσε ο
πρόσφατα ανακηρυγμένος βασιλεύς Άγις ο Δ´. Ο εμφύλιος πόλεμος
δεν είχε ακόμη ξεσπάσει, αλλά ο αντιτιθέμενος βασιλεύς Λεωνίδας,
μαζί με την κόρη του, είχαν καταφύγει στο άσυλο του ιερού της
Αθηνάς Χαλκιοίκου. Η πολιτική του Άγιδος Δ´. ὀδυρομένου τὰ
παρόντα πράγματα καὶ τὸ παλαιὸν ἀξίωμα τῆς Σπάρτης
ἐπιποθοῦντος (Πλούταρχος, Ἆγις 6, 2) προσέβλεπε στην
επανασύνδεση με τις παραδοσιακές αξίες που δημιούργησαν το
κλέος της πόλης, τη νομοθεσία του Λυκούργου και την προγονική
δίαιτα.
• Στην επιγραφή αναφέρεται το όνομα του εφόρου Ευξένου και όχι
του περισσότερου γνωστού για τις ανατρεπτικές μεταρρυθμίσεις
Λυσάνδρου. Δεδομένης της πολιτικής κατάστασης, είναι φανερό ότι
τόσο το αρχαιότροπο ύφος του ψηφίσματος (δεξώμεσα τὰν
ἐκεχηρίαν τὰν τῶ Αἰγλαπιῶ ἀή, τὰν τοὶ Κῶιοι ἐφενέποντι), όσο και το
αίτημα του ασύλου (δῶμες τοῖς Κώιοις ἃ αἰτίοντι, ἄσυλον τὸ ἱερὸν τοῦ
Ἀγλαπιῶ τῶ ἐν Κωοῖ) αγγίζουν ευαίσθητα θέματα της συγκεκριμένης
στιγμής.
 ΓΕΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ

• Απαραίτητη η συγκέντρωση επιγραφών σε corpora με βάση γεωγραφική, χρονική,

θεματική.
• Μια γενική θεματική ταξινόμηση (ανάλογα με εκείνον από τον οποίο προέρχεται η
πρωτοβουλία)

• Επιγραφές Δημόσιου χαρακτήρα:

• Ι. 1. Ψηφίσματα της Βουλής και του Δήμου, νόμοι και επίσημες επιστολές (Βασιλικές
επιστολές, Διατάγματα)
• Ι. 2. Δημόσια αναθήματα και δημόσια ταφικά σήματα
• Ι.3. Διοικητικά έγγραφα: ετήσια ή πενταετής απόδοση λογαριασμών, κατάλογοι
αρχόντων, οικοδομικές επιγραφές (συγγραφές και δημοπρατήσεις δημοσίων έργων),
μισθώσεις δημοσίων κτημάτων, δημόσιοι όροι
• Ι. 4. Έγγραφα που αναφέρονται στις διακρατικές ή διεθνείς σχέσεις,
• Συνθήκες, Συμμαχίες, Διαιτησίες
• Ι.5. Instrumentum publicum: δικαστικοί ψήφοι, μέτρα και σταθμά, επιγραφές σε
όστρακα, νομίσματα ή βλήματα
• Ι.6. Ψηφίσματα και επιγραφές υποδιαιρέσεων της πολιτείας (δήμων ή κωμών,
τριττύων, φρατριών).
•
 ΓΕΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ

• ΙΙ. Επιγραφές ιδιωτικού χαρακτήρα

• ΙΙ. 1. Αναθηματικές, τιμητικές και επιτύμβιες επιγραφές,
προσκυνήματα, tituli memorials.
• II. 2. Έγγραφα ιδιωτικού δικαίου – δικαιοπρακτικού χαρακτήρα:
ιδρύματα, συμβόλαια πωλήσεων (Ωνές -Venditiones), μισθώσεων,
προικοδοτήσεων, δωρεές, διαθήκες, Απελευθερωτικές
(Manumissiones), όροι υποθηκών ή προικώων.
• ΙΙ. 3. Επιστολές
• ΙΙ. 4. Instrumentum domesticum: επιγραφές οικιακού χαρακτήρα ή
πάνω σε οικιακά αντικείμενα
• ΙΙ. 5. Διάφορα ιδιωτικού χαρακτήρα (επιγραφές αθλητών, εφήβων,
ερωτικές επιγραφές, Σταθμά και μέτρα), Όστρακα (Fictilia),
 ΓΕΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ

• ΙΙΙ. Επιγραφές Ιερού – Θρησκευτικού

χαρακτήρα
• ΙΙΙ. 1. Επίσημες επιγραφές ιερών: ιεροί νόμοι –
διαγραφαί, όροι ιερών, μαντείες, αρεταλογίες,
Ιάσεις (Sanationes),
• ΙΙΙ. 2. Επιγραφές αναφερόμενες στο προσωπικό
του ιερού: κατάλογοι ιερέων, αναθήματα ιερέων
• ΙΙΙ. 3. Instrumentum sacrum: Αρές – κατάδεσμοι
(Defixiones), ορφικά και βακχικά ελάσματα,
φυλαχτά.
• Εργογραφία

• Villes d'Asie Mineure, 1935 (deuxième édition avec une importante

postface, 1962)
• Collection Froehner, Inscriptions grecques, 1936.
• Études Anatoliennes, Sur des inscriptions de l'Asie Mineure, 1937.
• Études épigraphiques et philologiques, 1938.
• Les gladiateurs dans l'Orient grec, 1940.
• Hellenica, Recueil d'épigraphie de numismatique et d'antiquités
grecques (13 volumes), 1940-1965.
• Le sanctuaire du dieu Sinuri près de Mylasa, 1945.
• Études de numismatique grecque, 1951.
• La Carie, II, Le plateau de Tabai, 1954
• Lettres d'un évêque de Synnada, 1962.
• Noms indigènes dans l'Asie Mineure gréco romaine, 1963.
• La déesse de Hiérapolis Castabala, 1964.
• Stèles funéraires de Byzance gréco-romaine, 1964.
• Nouvelles inscriptions de Sardes, 1964.
• Documents de l'Asie Mineure méridionale, 1966.
• Monnaies antiques en Troade, 1966
• Monnaies grecques, 1967.
• Épigrammes satiriques de Lucillius, 1967.
• Inscriptions de Laodicée du Lycos, 1969.
• À travers l'Asie Mineure, Poètes et prosateurs, monnaies grecques,
voyageurs et géographie, 1980.
• Fouilles d'Amyzon en Carie, 1983.
• Opera minora selecta, 7 volumes, 1969–1990 (recueil de ses articles)

• Publications posthumes

• Documents d’Asie Mineure, 1987.

• Claros tome 1: Décrets hellénistiques, 1989.
• G. W. Bowersock et C. P. Jones (éd.), Le Martyre de Pionios, prêtre de
Smyrne, 1994.
• Denis Rousset (éd.): Choix d’écrits, Les Belles Lettres, Paris, 2007