खांडेकर रजत- मृती पु प

अजून येतो वास फु लांना

िव. स. खांडेकर

संपादक
डॉ. सुनीलकु मार लवटे

मेहता पि ल शंग हाऊस

All rights reserved along with e-books & layout. No part of this publication may be reproduced, stored
in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of
the Publisher and the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House, 1941, Madiwale
Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030.

+91 020-24476924 / 24460313

Email : info@mehtapublishinghouse.com

production@mehtapublishinghouse.com

sales@mehtapublishinghouse.com
Website :www.mehtapublishinghouse.com

या पु तकातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही या लेखकाची असून या याशी काशक सहमत असतीलच
असे नाही.

AJUN YETO VAS FULANA

by V. S. KHANDEKAR
अजून येतो वास फु लांना / लघुिनबंध
िव. स. खांडक
े र
संपादक डॉ. सुनीलकु मार लवटे ‘िनशांकुर’, राजीव गांधी रं ग र ता, सुवनगर जवळ,
को हापूर ४१६ ००७

© सुरि त
पु तकाची आतील मांडणी कायम व पी ह मेहता पि ल शंग हाऊसकडे
काशक : सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस, १९४१, सदािशव पेठ,
माडीवाले कॉलनी, पुणे – ४११०३०.
 माणूसपणाचा शोध
लहानपणी शाळे त असताना पु तकात फु लं, पानं, पीसं ठे वायचा नाद कु णाला नाही
असत? बालपणीचं असं एखादं जुनंपुराणं अडगळीतलं पु तक अचानक हाती यावं िन ते
सहज चाळत, िपसत असताना फार वषापूव ठे वले या, कालौघात िचमट या,
चुरगाळ या गेले या शु क फु लास हळू वार पश करताना मागे पडले या सुवण मृती पु हा
एकदा अलगद जा या होतात अन् ल ात येतं क हेच ते जा वंदीचं फू ल, हाच तो
फु लपाखराचा पंख िम ाची आठवण हणून ठे वलेला! आप या झटापटीत आपसुख हाती
आलेला! (उरलेलं ते एकपंखी पाख कसं फडफडत अदृ य झालं होतं ना!), िम ा या
मामानी दलेलं, खरं तर ह क न िमळवलेलं हेच ते पीस! आकाशात उडणार्या
शेवरी या हातार्या, साबणाचे फु गे, पाको या, लोलक, काचा-कव ा, शंख- शंपले
गोळा करता करता आपण हातारे के हा झालो ल ातच येत नाही! याची जाणीव होते
ती नातवंडांचे हे सारे खेळ डोळे भरभ न पाहताना... अन् भूतकाल पु हा एकदा
बालपणी या, गतकाला या आठवण शी ं जी घालू लागतो. वतमानास ल त येते ती
मागे टाकले या, पडले या काळाने बहाल के ले या ौढ वामुळे... चंतनशीलतेमुळे; तक,
िवनोद, स दय, संगीतामुळे... िव. स. खांडक े रांचे ‘अजून येतो वास फु लांना’ या सं हातील
हे िनबंध तु हास अशाच काहीशा मन:ि थतीची िन मती अस याचा सा ा कार देतील.
कधी अगदी साधे, सहज िवषय, कधी व रं जन, तर कधी दैव, जीवनाचं त व ान,
सं कृ ती िन माणूस, महा यां या जीवनाचं पाथेय, बालमना या ा, पु तकांची जादू,
भाव, जीवनातील मू यांचा मिहमा; संत, महंत, महाकव ची िच ,ं पा ं िन यांची
च र ं; आप या जागी दुसर्यास पाह याचा-परकाया वेश, जीवनाचं अचंिबत गूढ,
माणसाचं पूण व, आ मशोध असे कतीतरी िवषय खांडक े र या िनबंधांतून आप या पुढे
कळत न कळत सादर करत राहतात िन वाचताना ल ात येत;ं खांडक े र आप या या
लघुिनबंधां ारे समु कनार्याला मासे पकडत फाटले या, तुटले या जीवन जा याला
नवी िवण घालत बसले या को या माणे ते जाळं पूववत कर याची कलाकु सर
त लीनतेनं करताहेत! खांडक े रांचे लघुिनबंध हा जीवनाचा पुनश ध जसा असतो तशी ती
िव कटले या जीवनाची पुनमाडणीसु ा असते. लािल याबरोबर मा मकता घेऊन येणारी
ही फु लं जुनी, पुराणी खरीच; पण यांचा गंध, खुमारी मा के वळ अवीट!
तसं पािहलं तर सा ािहक वैनतेय (सावंतवाडी) या २२ फे ुवारी १९२७ या अंकात
कािशत ‘िनकाल ा’ (How’s that) लघुलेखाने िव. स. खांडक े रां या लघुिनबंध
लेखनाचा ारं भ झाला. यांचा शेवटचा लघुिनबंध ‘श द आिण श द’, ‘अ ं धती’त
(दीपावली, १९७६) कािशत झाला. लघुिनबंध लेखना या ४९ वषा या कालखंडात
खांडके रांनी एकू ण २७७ लघुिनबंध िलिहले. पैक २१३ ‘वायुलहरी’ (१९३६) ते
‘िझमिझम’ (१९६१)पयत या दहा लघुिनबंध सं हात संकिलत आहेत. उव रत असंकिलत
६४ लघुिनबंध खांडक े रांनी १९२७ ते १९७६ या काळात िलिहले. ते ामु याने िविवध
िनयतकािलकात व दीपावली अंकात कािशत होत रािहले. खांडक े रांनी ‘वैनतेय’,
‘ यो ा’, ‘अखंड भारत’, ‘ वरा य’ सार या िनयतकािलकातून सदर चालव यासारखे
मश: व िनयिमत लघुिनबंध लेखन के ले. सन १९२७ ते १९६१ या कालावधीत
िलिहले या परं तु आजवर असंकिलत रािहले या लघुिनबंधांचा एक गु छ ‘रानफु ले’
यापूव च संपा दत क न वाचकां या हाती दला आहे. ‘अजून येतो वास फु लांना’ हा
१९६४ ते १९७३ काळातील (‘ वरा य’म ये कािशत लघुिनबंध सोडू न) लघुिनबंधांचा
सं ह.
िव. स. खांडके रां या लेखनात मौन कालखंड आढळतात. कादंबरी लेखनात चवध
(१९४२) ते अ ू (१९५४) या काळात तपभराचा मौन कालखंड आढळतो. याचे
प ीकरण खांडक े रांनी ‘सांजवात’ (१९४८) कथासं हा या ‘दोन श द’ तावनेत
िव ताराने के ले आहे. या मौन, त ध कालखंडाची संभावना अनेकांनी आपाप या
मगदुरा माणे के ली होती. खांडक े र युग संपले, ितभा आटली इ. असा त धतेचा
कालखंड लघुिनबंध लेखनातही आढळतो. सन १९५८ला यां या प ी सौ. उषाताइचं
दु:खद िनधन झालं. यानंतर १९६३-६४पयत ते अपवादाने िलिहत. ा याने, वासही
आव यक तेवढेच करत. ी. वसंतराव आगाशना १५ नो हबर १९५८ रोजी िलिहले या
एका प ातून यां या या त ध, िन:श द मन:ि थतीचा उलगडा होतो. ते िलिहतात, ‘सौ.
उषे या िचरिवयोगाने जणू जीवनाचीच फाळणी झाली. आता उरले या एका भागाने
मुलांसाठी जगायचे, सािह यासाठी धडपडायचे.’ अधतपा या उपरो तध
कालखंडानंतरचे परं तु दृ ी हरिव यापूव (१९७३) िलिहले या या सं हातील िनबंधांमागे
िवमन क अशी लेखका या मनाची पा भूमी आहे. ि गत जीवनातील कटु ता, आघात
पचवत के लेलं हे लेखन; पण यातील लेखकाची आ मशोधक वृ ीच अिधक भावते,
भािवत करत रहाते. हे ब पी लघुिनबंध िवषय वैिच याबरोबर यातील गंभीर
त व चंतनामुळे आपणास जवळू न साद घालतात, अंतमुख करतात.
िव. स. खांडक े रां या लघुिनबंधात सु वातीसच वाचकांना आपलंसं कर याची
िवल ण श आहे. िनबंधाचा िवषय कतीही साधा असो यातून गिहरं जीवनमू य ते
समजावतात. ‘रा ी चंगी हनली’ सारखाच लघुिनबंध या ना! घराशेजारी असले या
सावजिनक नळावरील एक संवाद लेखका या कानी येतो काय िन ‘ चंगी’ या नावािनशी
लेखका या मनातील क पनेची मुंगी आकाशी उडते काय? हा सारा ितभेचाच चम कार
हणायचा! माणूस ज माला आला क नावािनशी याचं वतं अि त व, ि व िनमाण
होतं... नावं कशी ठे वली जातात, या या कसो ा, क पना, आशय कालपर वे कशा
बदलतात... ‘The old order changeth yielding place to new one’ या टेिनसन या
का ओळ ना उजाळा देणारा, नवा संदभ देणारा खांडक े रांचा हा लघुिनबंध सुताव न
वगारोहण कर याची अनोखी करामत करणारा ठरावा. नावे, समाजबदलाची ित बंबे
असतात हे ल ात आणून देणारा हा अनोखा लघुिनबंध. ‘ व े’ म ये खांडक े र आपणास
व रं जनामागील जीवनाधार समजािवतात. वतमान प ासारखं साधं साधनही दशांतर
करणारी जीवनदृ ी देऊ शकतं परं तु तुम याकडे यासाठी एक िवचारश हवी. याला
व ं असतात यासच भिव य असतं असं हटलं जातं. मा टन युथर कं ग नेहमी
हणायचा, ‘I have a dream’. व ं कशीही असोत ती तु हास न ा जगात घेऊन
जातात. मुंगीचं महाभारत, ितची जग दि णा घडते ती व वृ ीतूनच!
जीवनात रोज घडणार्या सा या, संवाद, उ ारातून महान जीवनभा य करणे
खांडके रच क जाणे! अथात, यामागे असते अनुभवसंप ता, तकदृ ी, चंतन, मनन
सवकाही. ‘हा काय याय झाला?’ सारखा उ ार आपण रोज या वहारात ऐकतो िन
सोडू न देतो. ‘नळी फुं कली सोनारे , इकडू न ितकडे गेले वारे ’ असं आपणा सवाचं असतं.
कलाकार कवी ‘जे न देखे रवी’ कु ळातला. याला साधे-साधे संवाद, उ ार अ व थ
करतात... के ट या मािलके त सतत हारणारा गॅरी सोबस हताशपणे हा उ ार काढतो...
लेखक अंतमुख होतो... या या ल ात येतं क िनयती ू र असते, कधी सुदव ै ी तर कधी
दुदवी! देवाधीन दैववादी माणसं हातपाय गाळू न हताश होतात... पु षाथ यावर मांड
ठोकतात. ‘ याय’ लघुिनबंध आपणास वळणं घेत िनसग, याय, नीतीचं च समजािवतो
ते हा उमजतं, गभगिळत होऊन चालणार नाही– ‘कायदा पाळा गितचा, थांबला तो
संपला’. खांडक े रां यातील लघुिनबंधकार िम , मागदशक, मदतनीस असतो तसाच तो
असतो एक ांतदश कवीही!
जीवन हा चै पालवी ते पानगळीपयतचा एक आरसपानी वास असतो. यातली
पानगळ दु:खद, लेशकारक खरी. हणून तर लेखकाचा िम वृ वाची संभावना
‘कु तरपण’ हणून करतो. पण लेखकास तसं नाही वाटत... वाध य या या लेखी ‘उदा
त वकथा’ असते. ‘अहा ते सुंदर दन हरपले, मधु भावाचे वेड जयांनी िजवाला लािवले’
हणणार्या कविय ीवत याला वाध यही बालपणाइतकं च मोहक वाटत राहतं... ‘ या
फु लां या गंधकोषी...’ वाध य सुखद क न सोड याची जादुई कमया असते. ‘अजून येतो
वास फु लांना’ हा लघुिनबंध खांडक े रां या ि गत िवचारांचा, मानिसक ताना-बाना...
यात हातारपणी येणारी पा हािळकता असली तरी िव तारामागचं वा तव आपणास
न ा धुमार्यांचं दशन देतं.
‘एक चुटका’ हा सं हातील चटकदार (खरं तर चटका देणारा) लघुिनबंध. नाव साथ
करणारा! ‘देश तशी माणसं’ हे या िनबंधाचं िवचारसू . देशाचा फु का अिभमान
बाळगणारे चंतोपंत आर. के . (ल मणां) या ल मणरे षेतून साकारणारे सामा यजनांचे
ितिनधीच– खरं तर ते, ‘ ाितिनिधक भारतीय’. वाचले या चुट यात भारत नाही
हणून चंतोपंतांचा कोण चडफडाट! लेखकाने या चुट याची के लेली भारतीय सोडवणूक
मा मनाला चटका लावते- लघुिनबंध वाचणार्या येकाची ि थती ‘धरलं तर चावतं’
अशीच होऊन जाते. खांडक े रांचं ं य मोठं मा मक असतं. हा िनबंध याचं व छेदक
उदाहरण! ‘अध भांडं पाणी’ महा मा गांध चा काटकसरीचा धडा समजािवणारा
लघुिनबंध. महा यांचे संदश े सुगंधासारखे असतात. ते कागदात नाही साठवता येत. ते
साठवायचे असतात दयात. जीवनात यांचं ित बंब काळाची मागणी असते. सा या
उदाहरणातील गिहरा जीवनबोध हणजे अ रा या इव याशा कु पीत साठवलेला आसमंत
दरवळू शके ल असा सुगंध! खांडक े र हटले क भाषेची आतषबाजी, श दांची उधळण,
अलंकारांची रे लचेल. यमकांची शृंखला– वाघ, बाग, नाग, आग अशी यमकाची पेरणी
करत रचले या बालकथा कशी अ भूतता िनमाण करतात यांचा सुंदर व तुपाठ
खांडक े रांनी ‘एक होता वाघ’ म ये दलाय. बालपण एका अथानं ायुगच असतं. ा
माणसाला िन:शंक करते. इसाप, िव णुशमा यांनी को ावर के लेला अ याय आप या
ल ातच येत नाही तो या िन:शंक करणार्या काळामुळंच. बालमनाची उलगड या
िनबंधात या तर्हेने झालीय यातून खांडक े र मनोिव ेषक अस याची खा ी पटते.
जीवन घडणी या काळात पु तके पालकांइतक च आपली जडण-घडण करत असतात.
खांडके रांनी आप या ि य पु तकात ‘इसापनीती’ व ‘रामायण’ ची के लेली िनवड हेच प
करते. पु तके अ भूत असतात तशी अनुभवसमृ ही. क पना िन वा तवाचा मेळ हणजे
जीवन. वा तवाचेही आपले पदर असतात. का पिनक वा तव, दाहक वा तव. इसापनीती,
अलीबाबाची कथा िन रामायण यातील सीमारे षा, अंतर हा जीवनाचाच भेद. ज म, ेम,
मृ युसार या घटना र यता, मधुरता िन का य िनमाण करतात, हणून जीवनात रं गत.
जीवन उतरणीस लाग यावर लेखकाला दो ही पु तके आवडत असली तरी रामायण
अिधक भावतं. कारण ते अिधक जीवन पश असतं. ‘दोन पु तके ’ लघुिनबंध जीवन ं
उलगडू न दाखवतो. ‘सनातन य ’ िवचारा मक लघुिनबंध- मू यमिहमा प
करणारा. माणूस हणून जग याची िज िनमाण करणारा, ेरणा देणारा तो
माणूसपणाचा शोधच असतो. ‘ताटी उघडा ाने रा’ रे िडओवर ित दन ऐकू येणार्या
भि संगीतातील एक गीत. आपणही ऐकतो िन लेखकही. लेखकास मा यात
प रवतनाची बीजे पेरणारा ाने र दसतो. सामा यां या मयादा समजािवणारा हा
लघुिनबंध वाचकांना िनि तच अंतमुख करील.
खांडके रांचं लेखन हणजे उपेि तांचे अंतरं ग गट करणारं आ मकथनच असतं.
मांडवी, ुितक त सारखी उपेि त च र ं यां या लघुिनबंधात याय िमळिवतात िन
मा यताही. उपेि तांना म य वाहात आण याचं काय खांडक े रांची लेखणी सतत करत
आली आहे. ‘अजून येतो वास फु लांना’ सं हातील कती तरी पा ,ं च र ं, उपेि त
फु लांचा दरवळ ल ात आणून देतात. ‘न ना ा या नाियका’ याचंच उदाहरण होय.
बदलता काळ चम कृ तीचा रहाणार नाही, तो असेल कृ ती, कत , काय वणतेचा.
िनबंधातील खांडक े रांचं भा य हणजे मा मक भिव यवेधच! यांना कु णाला जीवनात
परकाया वेश क न ा जीवनापे ा आगळं , वेगळं जीवन जगायचंय– जीवन
साथ याचं समाधान पदरी पाडू न यायचंय, यांनी ‘दीडशे प डाचा चेक’ एकदा तरी
वाचून वठवायलाच हवा. ‘जीवना ’ अशाच कारचा लघुिनबंध. जीवन रह याचा
धांडोळा घेणारा. ‘१/८=१!’ असं आगळं शीषक प रधान के लेला लघुिनबंध माणसा या
पूण वाचा शोध-बोध होय. दसतं तसं नसतं... दसणार्या िहमनगा न मूळ िहमनग
याराच ना? माणसाचंही तसंच असतं.
‘ ू स क सूळ?’ हा या सं हातील अंितम िनबंध. ‘I have to bear my cross!’ चं
त व ान िन जीवनाची सांगड घालत ा. सह बु यां या मा यमातून माणसा-
माणसातील जगणं समजािवतो. रडतखडत जगणार्याची कु रकु र िन महा मा गांधी,
अ बट ाइ झर, बाबा आमटे, महा मा बु यांचं जगणं– न सांधणारी दरी खरी पण ती
नवी जीवनदृ ी लेवून साधता येते असा आशावाद हा िनबंध जागवतो.
‘अजून येतो वास फु लांना’ मधील या िनबंधांचं जसं सािहि यक मू य आहे तसं
सामािजकही! या कु णाला लघुिनबंधकार खांडक े रांची लेखन शैली, आशय, िवषय समजून
 यायचे असतील यांना हा लघुिनबंध सं ह हणजे पवणी ठरावा. यात खांडक े रां या
लेखन िवकासा या कतीतरी पाऊलखुणा सापडतात. अनुभव वैिव य, क पना िवलास,
गूढ िन गहरं चंतन, चम कृ ती, नमिवनोद, उ कट का , भिव यल यी जीवनदृ ी या
सार्यांचा अनोखा िमलाफ या लघुिनबंध सं हात आढळतो.
िव. स. खांडक
े रांचं सम असंकिलत सािह य संपा दत, सं िहत करताना मा या
सहा यक जय ी िनपाणीकर यांची मोलाची िन सात यपूण साथ लाभली. सौ. वाती
क णक यांनी अनेक संदभ जुळवून दले. िशवाजी िव ापीठा या मराठी िवभागाचे मुख
ा. डॉ. िव नाथ शंदे यांनी मराठीतील माझं अ ान वेळोवेळी दूर क न ‘िश यात्
इ छेत् पराजय:’ का पं साथ के ली. सवाचे मन:पूवक आभार.

डॉ. सुनीलकु मार लवटे

अनु म

रा ी चंगी हनली!

व े

याय

अजून येतो वास फु लांना

एक चुटका

अध भांडं पाणी

एक होता वाघ

दोन पु तके

सनातन य

ताटी उघडा ाने रा

न-ना ा या नाियका

दीडशे प डांचा चेक

जीवनना

१/८ = १!

ू स क सूळ?
 रा ी चंगी हनली!

माणसाचे मन कती िविच आहे! याने एखा ा गो ीचा यास घेतला क येक
व तूत याला ितचाच भास होऊ लागतो! उवशी या िवयोगाने वे ा झाले या पु र ाने
वनात या चराचरांत आपली ि यतमा लपून बसली आहे, अशी समजूत क न घेतली. हंस,
ह ी, ह रण या सवाशीच ‘माझी ि या मला परत दे!’ हणून तो िवतंडवाद घालू लागला!
कं साचेही असेच झाले. गोकु ळात वाढणार्या बाळकृ णाला तो िवस न गेला असता, तर
िनदान रा ी याला सुखाने झोप तरी आली असती. पण तो कृ णाला िवस शकला नाही.
उलट जळी, थळी, का ी, पाषाणी याला कृ णच दसू लागला! ीती आिण भीती यांचे
माग कतीही िभ असले तरी शेवटी यांची फल ुती सारखीच!
महाकव या िच णाचे िवषय झाले या या ब ा लोकांची गो सोडू न ा.
मा यासार या सामा य माणसाचे मनसु ा के हा के हा वारा या यासारखे वागू लागते.
ता ा वासरा माणे वेडव े ाकडे नाचू बागडू लागते. मग काही के या याचे दावे पकडता
येत नाही! आता हेच पाहा ना! मी आपला सारखा एका बाईचा िवचार करीत बसलो
आहे! ती चार वषाची िचमुरडी परकरी पोर आहे, क चार पोरे झालेली नऊवारी लुगडे
नेसणारी ौढ ी आहे, याची मला िबलकु ल क पना नाही. कदािचत ती रं भेसारखी सुंदर
असेल; कदािचत् कु जेइतक कु पही असेल! मला ित या पािवषयी कु तूहल नाही. पण
ते जुजबी आहे, जाताजाता कोपर्यावर या पो टरकडे आपण एखादा कटा टाकतो ना,
तसे!
मा सकाळपासून– खरं सांगायचं तर रा ीपासूनच– माझे मन ित याभोवती
घुटमळत आहे.
ते झाले असे–
मी िलहावाचायला बसतो ती खोली हमर यावर आहे. मा या खोली या भंतीला
लागूनच बाहेर सावजिनक नळ आहे. लेखकाचे डोके दररोज काहीना काही कारणांनी
गरम होत असते– कधी लेख साभार परत आ यामुळे, कधी घरमालक भाडे
माग याक रता द हणून उभा रािह यामुळे; कधी घरात या पोरांनी सभोवताली सकस
उभार यामुळे! असे गरम झालेले डोके याला चटकन थंड करता यावे हणून सावजिनक
नळाची ही योजना सािह य ेमी नगरपािलके ने के ली आहे असे मा कृ पा क न कोणी
समजू नये! काल रा ी अ मा दकांची वारी या खोलीत एक सुंदर ेमकथा वाचीत पडली
होती. बाहेर या नळावर ग लीत या बायका पाणी भरीत हो या. आिण तार वरांत
गुजगो ी करीत हो या! म येच मा या कानांवर श द पडले– ‘रा ी चंगी हनली!’
कु णातरी रं गी या त डू न िनघालेले ते श द ऐकताच हातात या ेमकथे या नाियके वरले
माझे ल पार उडू न गेले. ते या चंगीभोवती पंगा घालू लागले!
 ‘ चंगी’ या नावात ‘रं भा’ या नावासारखाच एक गोड अनु वार आहे! या नावातला
‘च’ हा ाकरणा या दृ ीने कठोर वण असला, तरी ‘चहा’ तला ‘च’ अस यामुळे तोही
गोड आहे! पण ढीमुळे चंगी हे नाव मधुर अथवा कलामय मानायला आपले मन काही
के या तयार होत नाही!
असे असूनही ते कानांवर पडताच मला आनंद झाला. खूप दवसांनी एखा ा
जु यापुरा या वा तूचे दशन हावे िन तोही दवा लागले या ि थतीत! तसे काहीतरी
वाटले मला!
मा या लहानपणी चंगी काय, कं वा रं गी, ठक , यमी, मथी इ यादी पोरी काय, िवपुल
माणात भोवताली वावरत हो या. याकाळी देवांची नावे पु षांना आिण देव ची अथवा
न ांची नावे बायकांना ठे वणे, हे मो ा उ अिभ चीचे ल ण मानले जात असे.
पु षांना नद कं वा धबधबे यांची नावे का दली जात नाहीत, हे कोडे सोडिव याचा
मा या बालबु ीने कै क वेळा य के ला होता. तशी प त असती, तर मा या िम ांत
एखादा शोण, एखादा िगरसा पा सहज िमळाला असता. जगात न ा पु कळ आहेत; नद
या मानाने थोडे. हणून पु षांनी फ देवांचीच नावे आपापसात वाटू न घे याचे ठरिवले
असावे. आज यासारखे सं याशा ाचे बंड जु या काळी असते तर एखा ा अ यासकाने
‘ हंद ु पु षांपैक िन यापे ा अिधक माणसांची नावे सं ये या चोवीस नावात
सापडतात’, अशा अथाचा पाचशे प ास पानांचा बंध िल न या यावर पीएच्. डी.
िमळिवली असती!
पण आम या िपढीबरोबरच िव णुशंकरादी देवा दकांचे आिण गंगा-यमुनादी न ांचे
माहा य संपु ात आले. मा या मामेभावंडापैक बरीचशी नावे वामन, शंकर, नारायण,
आिण दुगा, वेणू, ठकू अशीच होती. मा मा या न लहान असले या काही भावंडांना
वसंत, व सला अशा न ा नावांचा लाभ होऊ लागला होता.
गे या प ास वषात आपले खाणेिपणे, कपडल े, दागदािगने, आवडी-िनवडी इ यादी
बाबतीत िवल ण प रवतन झाले आहे. या ांतीचे ित बंब माणसा या नावातही पडले
आहे. यामुळे ‘ चंगी’ हे इसवी सनापूव चे नाव असावे, असे आज या त ण िपढीला वाटले
तर यात काही नवल नाही. वाड् .मय समाजात ांती घडवून आणते कं वा नाही,
यािवषयी पंिडतांचे कतीही मतभेद असोत, एक गो स य आहे. ते िनदान या
समाजांत या माणसां या नावात ांती करते. हणजे वाड् .मयाचा, नावापुरता का
होईना, ांतीशी संबंध आहे, हे क र कलावा ांनाही कबूल करावे लागेल!
हात या कांकणाला आरसा कशाला हवा? आज िवशी पंचिवशी या पुढे व
ितशीचाळीशी या आत असले या त णत ण ची नावे पाहावीत, यात अ े-फड यां या
नाटके -कादंबर्यांतले अनेक नायक नाियका िनि त आढळतील, ‘ चारी’ िच पट
पड ावर आ यानंतर या या घरी मी जाई ितथे ितथे पाळ यात एक ‘मीना ी’ हटकू न
आढळे ! ‘उ का’ या मा या मानसक येचे नाव कु णी आप या मुलीला ठे वील हे मा या
व ांतही आले न हते! कारण अथा या दृ ीने ते नाव तसे शुभ नाही; कानां या दृ ीने तसे
गोड नाही! आिण आपण तर अजून अ ही या पूव सहा मिहने आिण ती होऊन गे यावर
सहा मिहने ितची काय काय फळे भोगावी लागतील, याब ल भयभीत मनाने िवचार
करीत असतो! असे असूनही ‘उ का’ या नावा या मुली मला अिलकडे भेटू लाग या आहेत.
ब धा या मुल या विडलांनी सं कृ तऐवजी च कं वा अशीच दुसरी कु ठली तरी भाषा
घेऊन मॅ कचा महासागर पार के ला असावा. यामुळे नाव ठे व यात अशी गफलत होत
असेल!
गुजरां या कथा कादंबर्यातून गोडगोड बंगाली नावे थमत: आम या प रचयाची
झाली. लगेच समाजाने िव णु, शंकर, हनुमंत इ यादी बला देवांची उचलबांगडी के ली.
यां या जागी अ ण, वसंत, मधुकर वगैरे सं कृ त का ातली लोकि य मंडळी आ ढ
झाली! पु षां या नावात ही ांती होताच, ठकू , ठमी, चंगी, रं गी यांची हळदीकुं कवा या
समारं भातून हाकलप ी होऊन थम कमल, िवमल वगैरे मंडळ नी व नंतर िनरिनरा या
नाटकात या आिण िच पटात या नट न कं वा नाियकांनी यांची जागा घेतली!
नावात या नािव याचे हे वेड आता पराकोटीला जाऊन पोचले आहे. परवा एका
गृह थाने आप या मुलाचे ‘कमलनयन’ असे नाव ठे वले. या या शेजार या गृह थाची
बायको गरोदर होतीच! ितलाही मुलगा झाला. लगेच या गृह थांनी या मुलाचे नाव
‘भुजगशयन’ असे ठे व याचा िवचार के ला होता, असे मी ऐकले. या भी म ित ेपासून
यांना परावृ कर याक रता यां या नातेवाडकांना फार म पडले असावेत!
मला या ‘भुजगशयना’ ची तशी भीती वाटत नाही. मा या या बायकोब ल
काळजी वाटते! ल ात उखाणा यायची पाळी आली, तर िबचारीची काय ि थती होईल!
आज या ीपु षांची वेषभूषा आिण के षभूषा फु ले आगरकरां या तर सोडाच, पण
ह रभाऊ, गडकर्यां या तरी व ांत आली असेल का? नावाचेही तसेच आहे. टेिनसन
सांगूनच गेला आहे– ‘The old order changeth yielding place to new one. God
fulfils himself in many ways!’

आज काल या सारे पुढे! हणून न ा नावाब ल माझी काही त ार नाही. मा

‘भुजगशयना’ सारखे उमेदवार जर या िनवडणूक ला उभे रािहले, तर मी यांना मत
देणार नाही! असले नाव के वळ शाळे या हजेरीपटांत िन खरे दीिव या कागदप ांत
नमूद होऊन राहील, हे उघड आहे.
मला नवी नावे आवडत असली तरी जुनी चांगली नावेही चारात राहावीत, असे
फारफार वाटते. ‘सर वती’ सारखे आप या सं कृ तीशी िनकटचा संबंध असलेले नाव चालू
जमा यात कु णी आप या मुलीला ठे वील काय, याब ल मी साशंक आहे. एखा ाने ठवलेच
तर ती मुलगी शाळे त ‘स ! स ’ या संबोधनाने सं त होईल आिण आप या मैि णीची
नाजुकसाजुक नावे पा न ‘बी’ कवी या ‘माझी क या’ या किवतेत या ी माणे रडत
घरी येईल! मग ित या विडलांना ती सासरी जा या या आधी अनेक वष ितचे नाव
बदलावं लागेल!
‘ चंगी’ या नावाभोवती रा ीपासूनच माझे मन फरत रािहले आहे, याचे कारण हेच
आहे. हे नाव काही दवसांनी नामशेष होईल तसे झाले हणून काही िबघडणार नाही. पण
न ा नावां या लाटात सारीच जुनी नावे अशी वा न जाणार असतील तर? वड वथ या
‘The child is the father of man’ या उ चा आपण वारं वार उ ार करतो; पण
भिव या या वृ ाची पाळे मुळे भूतकाळात जलेली असतात, हे स य मा दैनं दन
वहारात आपण सोयी करपणे िवसरतो. रा ी चंगी काय हणाली कं वा ती जे काही
हणाली ते रा ीच का हणाली यािवषयी फारशी िज ासा िनमथाण झाली नाही.
मा यातला सु मा तर ‘ हनली’ हे यापद शु करायला अ त या वर क न
सरसावला नाही! माझे मन घुटमळत रािहले ते ‘ चंगी’ या नावाभोवती. पेशवाई याच
काय पण या याही पूव या काळाशी माझे जे नाते आहे ते सांगणार्या या नावाभोवती!
ते नाव जर उ ा समाजातून न झाले तर एकिवसा ा शतकातला एखादा संशोधक
दवाकरां या ना छटेतील ‘ चंगी’ ही िचनी मुलगी असून बांडुगं प रषदेनंतर ही
ना छटा िलिहली गेली असावी, असे लोकांना सांगू लागेल!
मा नवन ा नावां या ल ापुढे या जु यापुरा या चंगीचा िनभाव कसा लागायचा
हा आहे. िजथे ‘बाबा’चा ‘पपा’ िन ‘आई’ची ‘म मी’ झाली आहे, ितथे ‘ चंगी’चे काय
होईल याचे भिव य कु णी सांगावे? भारतीय सं कृ ती या संर कांनी कृ पा क न या
बाबतीत ल घालावे, एवढे मी न तेने सुचिवतो आिण ही न पािहलेली चंगी शतायुषी
होवो, असे मन:पूवक इि छतो!

आलमगीर ( दवाळी, १९६४)

 व े

उका ाचा िवसर पडावा हणून नुकताच आलेला दैिनकाचा अंक मी हाती घेतला.
अधाशीपणानं तो उघडला. पिह या पानावर या राजक य बात या नाक मुरडीत
कशाबशा मी वाच या. चावून चोथा झाले या गो ी हो या या! काहीतरी िविच ,
अ भुत, भयानक सनसनाटी वाचायला िमळावं अशी माझी इ छा होती. दैिनका या
दुसर्या-ितसर्या पानावर तरी ती तृ होईल या आशेनं मी पिहले पान उलटले. माझी मंद
दृ ी इकडे-ितकडे फरवली. पण या पानांवर श द कु ठे च आढळे नात! िजथे श दांचाच
प ा न हता ितथे रोमांचकारक बात या कु ठू न िमळणार? मी पु हा पान उलटले. पुढील
पानरवरही िजकडे ितकडे आकडेच आकडे पसरले होते!
मी मनात गडबडू न गेलो. कालपयत श द कसेबसे दसत होते. आप याला क ाने का
होईना, ते वाचता येत होते, आज तेही दसेनासे झाले क काय, या क पनेने माझे धाबे
दणाणले. दृ ी अगदी अंधुक झा यामुळे समोरचे श द आप याला बारीक आक ासारखे
भासत आहेत, असे मनात येऊन मी भयभीत झालो. णभर डो यापुढे काळोख पसरला.
दहा वषापूव मोती बंदम ू ुळे दृ ी मंद मंद होऊ लागली, ते हापासून अंध वाचा आपण
हसतमुखाने वीकार के ला पािहजे असे मी मा या मनाला पढवीत होतो. धृतरा , िम टन,
सूरदास, िभडेशा ी वगैरची याला वारं वार आठवण क न देत होतो. पण हे सारे उसने
बळ समोरची बारीक बारीक टंबे पा न कु ठे बेप ा झाले कु णाला ठाऊक! आपण लवकरच
ठार आंधळे होणार या शंकेने माझा सारा धीर खचला.
मा काही णातच मी समाधानाचा सु कारा सोडला. आज एस्. एस्. सी. चा िनकाल
होता हे आठवताच माझा जीव भां ात पडला. समोर या पानावरले आकडे हे यश वी
िव ा याचे अनु मांक असावेत, या िवचाराने मा या जीवात जीव आला.
पण या आक ात वाचायचे काय? घटकाभर वत:चा िवसर पडेल असे काही तरी
खमंग, चुरचुरीत मला वाचायला हवे होते. पण आक ां या या महापुरात सार्या
बात या पार वा न गे या हो या!
काही तरी चाळा हवा हणून या आक ाव न मी नजर फरवू लागलो. समोर
मुं यां या रांगाच रांगा पसर या आहेत असा भास मला झाला. वृ प अगदी
डो याजवळ आणले ते हा कु ठे मला ते आकडे प दसू लागले– ३४०८८, ६४२७३,
७१६९७– एस्. एस्. सीला दीड लाखावर िव ाथ बसले होते. यात या बाव
ट यांनी पो न पैलतीर गाठला होता. मग पाने या पाने मुं यासार या दसणार्या या
आक ां या रांगांनी भ न गेली असली तर यात नवल कसले?
या आक ांकडे पाहता पाहता मढकरांची ओळ मला आठवली– ‘ही एक मुंगी, ती
एक मुंगी!’ एरवी या मुं या अशा रांगानी जातात, ते हा याना काहीतरी घबाड
सापडलेले असते! साखरे ची गोणी, तांदळाचे पोते, िनदान लाडवांचा डबा! पण या मानवी
मुं याना यौवना या उं बर ावर उ या असले या या मुलामुल ना, आपले िचमणे पंख
हलवीत आकाशाशी गुजगो ी करायला िनघाले या या पाखरांना– काय िमळणार आहे?
आजची भयानक महागाई, वाढती बेकारी, िवशी पंचिवशीत येणारे िविच वैफ य सारे
सारे णाधात डो यापुढं उभं रािहले! समोर या पानावर पसरले या या मोठमो ा
आक ासाठी मन र लागले. यां याकडे मला पाहवेना. मी हातातले वृ प दूर
फे कू न िख मनाने िवचार क लागलो.
िवचारां या तं ीत कालच उलटे फ लागले. हां हां हणता पंचाव पावसाळे मागे
पडले. मी मॅ क या वगातला िव ाथ झालो. बेळगाव क ाला परी ेला बसलो होतो
मी. पेपर बरे गेले होते. परी े या िनकालापयत शहापूरला मा या एका मामां याकडे मी
रािहलो होतो. सं याकाळी मी फरायला बाहेर पडे. शहापूर न बेळगावकडे जा या या
र यावर किपले राचे देऊळ लागते. या लहान वयातसु ा देवळात या दगडी देवावर
माझा फारसा िव ास न हता! पण माझी पावले नकळत या देवळाकडे वळत. मी देवाला
दि णा घालीत असे. हात जोडू न याला नम कारही करी. मा त डाने या याकडे
काही मागत नसे. मी मनात हणे, ‘देवाला तर सारे सारे कळते. मग आप या मनात काय
आहे हे याला सांगायला कशाला हवे?’
िनकालापूव चे ते अकारण अ व थ दवस मा या डो यापुढं उभे रािहले. िनकाल
जवळ आला हणून एखादेवेळी छातीत अकारण धडधड होई. मा दुसर्याच णी अनेक
व फु लपाखरांसारखी मनात िभरिभ लागत. कदािचत् आपला नंबर खूप वर येईल,
आप याला एखादी िश यवृ ी िमळे ल. ती िमळाली तर कॉलेजात जायची संधीही!
पुढे आपण सं कृ तचे नाही तर इं जीचे ोफे सर होऊ, जाडजूड पु तके िल , िव ापूण
ा याने ठोकू ही. हे व िवरले हणजे वाटे, आपला नंबर वर आला नाही तर? लगेच
दुसर्या व ाचा िच पट सु होई. आप याला कॉलेजात जायला िमळाले नाही हणून
असे काय मोठे िबघडणार आहे? जगात सार्यांनाच काही टांगे ब या कं वा मेणे बसायला
िमळत नाहीत? पायी चालणारे च पु कळ असतात. यातले आपण एक! आपण खा ीने
पास होऊ. नातेवाइकांनी आप याला पो टात िचकटवून ायचे ठरिवलेच आहे.
पो टातली नोकरी वाईट असते असे थोडेच आहे? गतवष कागलला दुसर्या मामां याकडे
असताना यां याजागी बसून काड-पा कटे आपण िवकलीच आहेत क ! आपण
ोफे सराऐवजी पो टमा तर झालो, तरी आज ना उ ा आपण नाटके िलिहणार हे िनि त
आहे. देवल-खािडलकरां या सांगलीत आपला ज म झाला आहे. ते हा साधारण बरी
नाटके आपण खास िल शकू . पो टाची नोकरी पािह या पिह यांदा लहान गावी असते.
ितथे आप याला िलहायला पु कळ वेळ िमळे ल. ब स! ठरलं! उ ा अिन ाची ेमकथाच
आपण थम हाती यायची, या नाटकाचे नावसु ा आपण ठरवून ठे वले आहे– ‘ व -
संगम’.
पंचाव वषापूव या मा या या व ातले एक अ रही खरे झाले नाही! मी इं जीचा
कं वा सं कृ तचा ा यापक झालो नाही. नाटककारही झालो नाही! पण या व ांनी
यावेळी मला के वढा धीर दला होता. भावी जीवनािवषयी मा या मनात के वढा उ साह
िनमाण के ला होता.
दूर फे कू न दलेला दैिनकाचा अंक हळु वार हाताने मी उचलला. यात या िव ा या या
अनु मांकाव न मी आपुलक ने दृ ी फरवू लागलो.
छे! मुं यासारखे दसणारे ते आकडे आता आकडे रािहले न हते! शू यांतून सृ ी िनमाण
हावी या माणे या आक ांतून त ण मुलामुल चे कतीतरी चेहरे – काळे -गोरे , सु प-
कु प, हसरे -गंभीर गट होऊ लागले, मुकेपणाने मा याशी बोलू लागले.
५७४०३-७५२३१-३८७५९-१४१५२-
छे! यांना आकडे कोण हणेल? िहर ागार पानाआडू न डोकावून पाहणार्या या
अध फु ट क या हो या ा. िव ेची, वैभवाची, देशभ ची, समाजसेवेची कौटुंिबक
कत ांची आिण अशाच कारची कतीतरी सोनेरी व ं उराशी बाळगून अ ात
भिव याचा शोध यायला िनघालेले हे सारे छोटे कोलंबस होते.
२३१५२! हा काय पाच आक ांचा अनु मांक आहे? अंह!ं या आक ामागून एक
उं च, कृ श, म यमगौर मुलीचा हसरा चेहरा मा याकडे टक लावून पाहात आहे. ितचे ते
काळे भोर मोठे डोळे ! या डो यांनी जगातले सारे स दय, सारा आनंद िपऊन टाकायला ती
कती आतुर झाली आहे! हे डोळे मला हणताहेत ‘मी किवता करते हे तु हाला ठाऊक
आहे का? मा माझं हे गुिपत इत यात कु णाला सांगायचं नाही हं! मा या ग याची शपथ
तु हाला. मी मो ी किविय ी होणार आहे. इं दरा संतां या नही मोठी!’
हा दुसर्या क ातला एक अनु मांक- कती आहे बरे तो! छे नीट दसत नाही! न
दसेना. या आक ाशी आप याला काय करायचंय?् धुके िवरळ झाले हणजे पिलकडचे
सुंदर दृ य प दसू लागते. या आक ांमागून हळू हळू साकार होत जाणारी ही मूत – हा
तर एक मुलगा आहे– काळा सावळा– चेहराही थोडा िनबर– पण या या मु व े रले हे
ि मत का या ढगातून पुन:पु हा चमकणार्या िवजेसारखे! हे पहा याचे ओठ हलू लागले.
मा या कानावर श द पडू लागले, ‘आईनं मोलमजुरी क न मला िशकवलं. मी स र ट े
गुण िमळवून पास झालो. आईनं हे ऐकलं ते हा ती भाकरी खात होती. आनंदानं ित या
त डातला घास घशाखाली उतरे ना! आता मी खूप खूप िशकणार. चांगली नोकरी िमळवून
हातारपणी आईला सुखात ठे वणार!’
हा हा हणता अनेक आकडे पुढे सरसावले. आप या अंतरीचे िहतगुज मला सांगू
लागले. अनंत इ छा, असं य आशा, अगिणत व े यांचे के वढे िवशाल आिण सुंदर संमेलन
होते ते. ‘I have a dream’ असे हणणार्या मानवतावादी मा टन यूथर कं ग माणे
येक आक ामागे उ या असले या त ण मनाने एके क व कती नाजुकपणे उराशी
धरले होते! सुवािसनीने पदराखाली सांजवातीचे िनरांजन यावे तसे! मा टन युथर
कं गसारखे महा मे िव ापी िवशाल व े पाहतात. यां या व ांना ग डाचे पंख
असतात. आक ामागून िभरिभरणार्या डो यांनी भिव याकडे पाहणार्या या िचम या
जीवांची व े यामानाने फार लहान असतील. पण या व ांची आिण या व ांची
जातकु ळी एकच आहे. या िचमुक या व ांना फु लपाखरांचे पंख असतात. या पंखाचे रं ग
कती नाजुक, कती सुंदर, कती िविवध! सं यारं गानी भरले या पि मे या या यात
इं धनु याचा कुं चला बुडवून न ांचा जरतारी शालू नेसलेली रजनीच जणू हे पंख
रं गवीत असते.
व े लहान असोत वा मोठी असोत ती वा तवा या ु , कु प आिण नीरस जगातून
आप याला एका भ आत, रमणीय जगात णभर का होईना, घेऊन जातात. व ांचे
मोठे पण यां या ा द श त आहे. उषेने व ात अिन ाला पािहले. ती या या
ेमात पडली. याचा ितने यास घेतला. ह र ं ाने व ात िव ािम ाला रा य दानाचे
वचन दले. ते खरे कर याक रता जागेपणी अठरािव े दा र ा वीकारले. पिहली एक
नाजुक णयकथा तर दुसरी एक उदा क ण कथा, पण दो ही कथा अमर आहेत. कारण
दो हीही खर्याखुर्या व कथा आहेत.
समोर या पानात या आक ांनी अशा व कथा मला ऐकव या. दैिनकाचा तो अंक
मी थम हाती घेतला ते हा या आक ां या रांगा पा न चटकदार बात या वाचायला
चटावले या मा या मनाने तो दूर फे कला होता! ते कृ य कती अरिसकपणाचे होते! ते
आकडे मुं यां या रांगासारखे दसत होते हे खरे ; पण या मानवी मुं या हो या– अशा मुं या
क यांना सुंदर व े पडतात आिण या या व ावरच जगतात. या िवराट िव ा या
अफाट पसार्यात मनु य ाणी मुंगीसारखा आहे हे कोण अमा य करील? पण या मुंगीचे
मोठे पण एकाच गो ीत आहे– िव ाला गवसणी घालणारी व े ती पा शकते, इतके च
न हे तर यातली अनेक साकार क शकते!

आलमगीर ( दवाळी, १९६८)

 याय

तो वाचून मी चमकलो. वृ प ातला ठळक अ राचा मथळा होता तो– ‘हा काय
याय झाला?’
तसे काही िवशेष न हते या श दात. यातून गट झालेली आत अगितकता मानवा या
ज मकाळापासून याची सह वािसनी झाली आहे. आिण कु णी सांगावे, मानवजाती या
अंतापयत ती मनु याची नको असलेली मै ीण हणून या जगात राहील! ‘जगा तुझी सारी
तर्हा सदा उफराटी’ अशा धारदार श दांनी कवी मंडळी ही भावना करतात.
आप यासार या सामा यांना असे चपखल श द चटकन् सुचत नाहीत. तरीसु ा ‘जगात
याय नाही हेच खरं !’ ‘हा काय याय झाला?’ अशा अथा या उ ारांनी सामा य माणूस
आपले दु:ख नेहमी वेशीवर टांगत असतो.
परं तु मी वाचलेले श द कु णा सामा या या त डू न िनघाले न हते. रडगाणे दुब यां या
त डी शोभते. पण हा करणारा मनु य परा मी होता. या जगात याय नाही असे
लुं यासुं यांनी, दुब या-पांग यांनी, िव हीनांनी आिण शि शू यांनी हटले तर यात
अ वाभािवक असे काही वाटत नाही. क लखा याकडे नेली जाणारी मढरे मधूनमधून बँ बँ
असे क ण ची कार करीत असतात. यातलाच हा कार आहे अशी आपण समजूत क न
घेतो. पण वनराज हणून सवप रिचत असले या संहा या मुखातून कं काळी ऐक याची
आप या मनाची तयारी नसते.
या ामक समजुतीमुळेच ठळक अ रात या या मथ याने माझे मन वेधून घेतले. तो
उ ार होता एका जग िस चा– गॅरी सोबसचा. इितहासात लोकिवल ण परा म
गाजिवणार्या पु षांची नावे जनते या िजभेवर जशी नाचत असतात, तशीच कला,
डा, सािह य इ यादी े ांत अपूव बहादुरी दाखिवणार्या नाही ित या
मनीमानसी मानाचे थान िमळते. के टचे मैदान हे तर दुसरे रण-मैदानच असते, आिण
यु ा या कथा– मग ते यु नवराबायकोचे असो, अथवा दोन रा ांतले असो– सवानाच
आकृ करतात. देशात या पंिडतांची नावे ठाऊक नसले या मनु यालाही ॅडमन, नायडू ,
सोबस ही मंडळी अगदी जवळची वाटतात, याचे कारण हेच आहे. हणूनच सोबस या
त डू न िनघालेला तो अगितक उ ार वाचून मी णभर अ व थ झालो. िनदय िनयती
मोठमो ा स ाटांनाही आप यापुढे म तक वाकवायला लावते असा िवचार मनात येऊन
मोठा िवषाद वाटला. कॉलेजात वाचलेली एका इं जी कवीची ‘‘Death the leveller’’
ही किवता आठवली. ‘‘मृ यू या रा यात सारे सारखेच’’ हे या किवतेचे पालुपद आहे.
मृ यूचीच गो कशाला हवी? या जगात पराभवही या ना या पाने येका या
वा ाला येतोच येतो. हा मोठा, हा लहान असा भेद पराभवापाशी नाही! ीकृ णा या
िनवाणानंतर यादव ि यांना घेऊन हि तनापुराला चालले या अ जं य अजुनाला रानटी
टो यांनी सळो का पळो क न सोडले, असा एक संग महाभारतात आहे. मूळ कथे या
दृ ीने तो अगदी दु यम आहे. पण मानवी जीवनाचे मम जाण याची दृ ी ौपदी-व हरण
कं वा भारतीय यु यां यापे ा या संगा या अंगी अिधक आहे.
यंदा सोबसचाही असाच अजुन झाला! याचा वे टइं िडज संघ इं लंड या दौर्यावर
गेला होता. तो तीन कसोटी सामने लढला. यातला एकही सोबस जंकू शकला नाही.
ितसर्या साम यात जवळजवळ कडेपयत सोबस या संघाचा वरच मा होता. आपण
सामना सहज जंकू असे वे ट इं िडजला वाट याजोगी ि थती होती. महावीर सोबस अजून
खेळायला यायचा होता. पण या दवशी िनयतीला याचा िवजय मंजूर न हता. पाच-
प ास धावा हा या या तळहाताचा मळ असा सोबस शू यावर बाद झाला! सारे पारडे
फरले. तो सामना आिण कसोटी मािलका इं लंडने जंकली. या पराभवा या णी
‘एकसु ा सामना आ ही जंकू नये, हा काय याय झाला?’ असे उ ार सोबस या त डू न
िनघाले.
दैव आिण मनु य यांचा हा संघष सनातन आहे. पुराणात, इितहासात, तुम या-
आम या लहान-मो ा जीवनात या ना पूण सं ामाचे अि त व पावलोपावली जाणवत
राहते. कण मो ा अिभमानाने हणून गेला, ‘सार या या घरी मी ज माला आलो हा
माझा दैवयोग. पण परा म दैवावर अवलंबून नसतो, तो माणसा या अि मतेचा िवलास
आहे. माझा परा म मी रणांगणावर अजुनाला दाखवीन.’ ही के वळ बढाई न हती. कण
या काळातला एक अ ग य धनुधर होता. अजुनाने मनात यावे, ीकृ णाने वत:चीच
काळजी करावी, असे याचे शौय होते. पण दैव एखा ा पार या माणे याचा पाठलाग
करीत यु भूमीवर आले. ऐन मो या या णी या या रथाचे चाक दलदलीत तून बसले
आिण ते वर काढीत असताना याचा वध हावा, याला दुदवािशवाय दुसरे कोणते नाव
देता येईल?
दैव व पु षाथ याची ही लढत कधी काळी िनकालात िनघेल हे संभवत नाही. कारण
दैव, मग याचे व प सुदव ै ाचे असो वा दुदवाचे असो; मानवी जीवनात
पाऊलापाऊलाला नवे प धारण क न येत.े आईबाप, भाऊबहीण, बायकामुल,े ेही,
सोबती एव ा आप याशी य संबंध येणार्या माणसांपुरतेच पा या. ती कोण या
वभावाची असावीत, कोण या गुणांनी यु असावीत, हे काही सृ ीच ाचा िनयंता– तसा
कु णी असला तर– आप याला िवचा न ठरवीत नाही. दा ा बापा या पोटी ज म
घेणार्या मुलाने कोणता अपराध के लेला असतो? पण या बापा या सनाने कु टुंबाला
आले या दुदशेची कटू फळे या अ ाप पोराला चाखावीच लागतात! व छते या
बाबतीत मनु य गांधीज या इतका द असला तरी गावात सु झाले या साथीचा तो
बळी होणार नाही. याचा काय नेम आहे? र याने आपण आपली गाडी कतीही वि थत
चालवीत असलो तरी समो न िपसाळले या कु या माणे येणारा क आप यावर
आदळणार नाही याची वाही कु णी ावी?
याचा अथ दैव हणून आपण जी अ ात श मानतो, तीच या जगातील बलव र
श आहे, असे मुळीच नाही. आप या देशात या अदृ य श पुढे लोटांगणे घाल याची
परं परा दीघकाळ चालत आली आहे. पण दैवाचे अि तव मा य क नही या जगात
माणसा या परा माला पु कळ अवसर िश लक राहतो. चं िवजयाला िनघालेली माणसे
पंचांगातला मु त पा न न हे तर या अ भुतर य वासाला आव यक असलेली सव
कारची ान-िव ानाची, उपकरणांची आिण साहसी वृ ीची पूवतयारी क नच
घराबाहेर पडली होती. ही तप या यांना जमत नाही, तेच दैवा या नावाची जपमाळ
ओढीत बसतात.
मा अशा तप येलाही जीवनात अनेकदा पराभूत हावे लागते, हे खरे आहे. अशा
पराजया या णी मानवी मन दुबळे बनते. मग ‘हा काय याय झाला?’ असे उ ार
मनु या या त डू न िनघतात. पण अशा वेळी एक गो आपण नेमक िवसरतो– पराभव ही
िवजया या ना याची दुसरी बाजू आहे. तो मानवी जीवनाचाच एक अंगभूत भाग आहे.
नाटकात खलपु ष नसला तर नायक-नाियकांचे मीलन हे थमदशनी, अगदी पिह या
वेशातच होऊन जाईल. या नाटकात झगडा, संघष, धडपड असे काही उरणारच नाही.
नाटक रं गायला हवे तर यात सगळीच माणसे स न असून चालत नाही. कै कयीने वर
मािगतले नसते तर एवढे मोठे रामायण घडलेच नसते! दुदव हा मानवी जीवनाचा
हणूनच एक आव यक घटक आहे. याय-अ याय हे श द या या कोशात नसतात.
जीवनना रं गले क या किलपु षाचे काम संपले. नायक-नाियकांना याय िमळतो क
नाही, या याशी याला काही कत नसते.
हे सारे कळत अस यामुळेच ू र, आंध या िनयतीपुढे मान वाकवायला मन वी माणसे
तयार होत नाहीत. मा जो याय यांना दैव देत नाही तो ायला माणूस नेहमीच एका
पायावर तयार असतो. का ातला याय (Poetic Justice) जग िस च आहे. ‘तत् वम्
अिस’ या त व ानाचा उगम मानवी मना या यायि यतेतच आहे. कं ब ना सारे मानवी
नीितशा च िनसगा या आिण िनयती या अंध, िन ू र डेला आळा घाल याक रता
ज माला आले आहे. यंदा सोबसने इं लंडम ये एकही कसोटी सामना जंकला नसेल,
तरीसु ा के ट या अिनिभिष स ाटां या पं तले याचे थान सदैव कायमच
राहील. याचा पराभव करणारे चमूसु ा या बाबतीत एक श दानेही खळखळ करणार
नाही.

आलमगीर ( दवाळी, १९६९)

 अजून येतो वास फु लांना

दारावरली घंटा वाजली. मी बाहेर आलो.

अलीकडे मला दसतं फार कमी, हे वैगु य लपवावं आिण जाताजाता गृह थधम
पाळावा हणून कु णी घंटा वाजवली क मी दार उघडतो. ‘या बसा’ हणून याचं वागत
करतो. कु णाही चोरानं या गो ीचा अ ापी फायदा उठिवलेला नाही, हे माझं नशीब. चालू
युग हे ब धा किलयुग नसावं.
बाहेरले वृ गृह थ आत येऊन खुच त बसले. मी डोळे ताणून यां याकडे पािहलं. पण
ओळख पटेना. या अडचणीतून यानीच माझी सुटका के ली. ते हणाले, ‘ओळख िवसरलास
वाटतं भाऊ माझी?’
आवाज ओळखीचा वाटला. पण ही ओळख पूवज मीची क या ज मीची हे ल ात
येईना! मी हणालो, ‘नीट दसत नाही ह ली मला.’
एक दीघ सु कारा सोडीत ते उ ारले, ‘खरं आहे बाबा, हातारपण हणजे कु तरपण!’
यांनी ही हण कु ठू न शोधून काढली होती कु णाला ठाऊक! पण या उ ारात जगात या
सार्या कर कर्या हातार्यांचा कडवटपणाचा अक उतरला आहे, असं मला वाटलं. यांचे
ते श द ऐकू न मा या डो यापुढं िच उभं रािहलं ते ग लीत या बेवारशी हातार्या
कु याचं– उ हा या वेळी कु णा यातरी घरा या सावलीचा आसरा शोधणारं ,
म या हकाळी कु ठ यातरी दारात शेपटी हलवीत उभं राहणारं , उडाणट पू पोरांनी
मारले या दगडांनी ाकू ळ होऊन के काटत जाणारं !
समोर या हातार्याचं दु:ख काय असावं याचा मला तक करता येईना. इत यात
मा या मृतीचं आतापयत बंद असलेलं एक दार खाडकन् उघडलं. आतून ित वनी
आला– ‘सदािशव सोनट े ’. १९१५-१६ साली कॉलेजात असताना आ ही दोघांनी
बरोबरीनं कतीतरी नाटकं पािहली होती. गडकर्यांचा हा मोठा भ . ‘पु य भावा’तलं
याचं ते पेटंट वा य– ‘गजा तल मी या राजवैभवात िमरवणूक काढ यासाठी आणले या
ह ी या म ावर हि तदंती सामानाचं दुकान काढ याचा संग आला तर यात समाधान
कोण मानील?’
सोनट े पदवीधर होऊन अ के त गेला. ितथं यानं खोर्यानं पैसा ओढला. परत येऊन
कलक यात ब तान बसवलं, असं काहीतरी मधे मी ऐकलं होतं. पण तो असा अचानक द
हणून मा यापुढं उभा राहील, हे मा या यानीमनीही न हतं. जु या आठवणीनं सुगंिधत
झाले या वरानं मी हणालो, ‘सदािशव, कती कती वषानी भेटतोय् रे आपण!’ हे श द
ऐकताच याचे डोळे पा यानं डबडबले. खुच पुढं सरकावीत आपला थरथरता हात मा या
खां ावर ठे वीत तो हणाला, ‘अरे बाबा, या जगात हातार्याइतकं पोरकं दुसरं कु णी
नाही. मुलगा, सून, जग, कु णी कु णी याला धूप घालीत नाही! एके कदा मनात येत,ं
असलं हे मरतुकडं िजणं जग यापे ा जीव दलेला काय वाईट?’
या गृह थाला काय झालंय् ते मला कळे ना. आ के त िमळिवलेली गडगंज संप ी
कु ठ या स ािब ात यानं घालिवली नाही ना? पैसा हा जसा हरणा या चालीनं येतो,
तसा वार्या या पाऊलांनी िनघूनही जातो. याला नेहमीच बारा वाटा मोक या
असतात.
‘ ीराम ीराम’ असं पुटपुटत सदािशवानं पु हा सु कारा सोडला. एक आवंढा िगळू न
तो बोलू लागला, गडकरी मा तरांचं ते वा य अगदी खरं आहे बाबा! ‘‘जग यासारखं
काही जवळ आहे तोपयत मर यात मौज आहे.’’ तुलासु ा असंच वाटत असेल, नाही! दृ ी
नाही हणजे सृ ी नाही. मी मघाशी हटलं तेच खरं . हातारपण हणजे कु तरपण! तुला
ती माटेकराची िमसळ आठवते का रे ? तीनतीन बशा चापायचो मी. आजसु ा तसली
िमसळ खावीशी वाटते. पण खा ली क पोट िबघडतं. मग सूनबाई या िश ा खा ा
लागतात! सं याकाळी चहा यावासा वाटतो. पण तो घेतला क रा ी झोप येत नाही. छे!
कशातही गोडी रािहली नाही आता!
मी हळू हळू या या मध या आयु याची हक गत या याकडू न काढू न घेतली. तो
कलक याला रहात होता. बंगला, जमीनजुमला, पैसाअडका, सारं सारं काही यथाि थत
होतं. पण दहा वषापूव याची बायको एका अपघातात मृ यू पावली. थोर या मुलीनं
या या इ छेिव परजातीत ल के लं. मुलगा आप या बायको या अगदी मुठीत आहे.
सूनबाई लहानपणी घो ावर बसायला िशक या हो या हणे! आता संसारातही या
नेहमी घो ावर असतात! या या धाक ा जावयांची पणजीला नोकरी आहे. मुलगा
आजारी अस याची यांची तार आ यामुळं हा ितकडे जायला िनघाला. मी को हापुरास
असतो याची यास मधेच आठवण झाली, वगैरे वगैरे.
तो पुढं जाणार अस यामुळं मी लगबगीनं या या चहा-पा याची व था के ली.
चहा घेता घेता कॉलेजमध या दवसां या गोड आठवण ची उजळणी क लागलो.
परं तु याचं रडगाणं थांबेना! या गा याचं पालुपद एकच होतं– ‘ हातारपण हणजे
कु तरपण! फार फार वाईट दवस आलेत आता. हे जग त णांचं आहे, हातार्यांचं नाही.
जग यासारखं काही काही रािहलं नाही या जगात!’
घटकाभरानं सदािशव माझा िनरोप घेऊन िनघून गेला. पण या या बोल यामुळं
मा या मनाला लागलेली बोचणी काही के या कमी होईना. कॉलेजातले दवस
डो यासमोर उभे रािहले. ते हा हा सदािशव येक गो ीत रमणारा, मनसो रस
घेणारा, ऊस अगदी मुळासकट खाणारा रं गेल गडी होता. खाणावळीत भजी खा याचा
यानं के लेला िव म, भर पावसात के ट सामना खेळ याची यानं काढलेली टू म, या
दवशी डांगणावर आ ही घातलेली लोटांगणं, अगदी िभकार नाटक– नांदीपासून
भरतवा यापयत– पाह याची याची हौस, कॉलेजमाग या टेक ांवर चालणारी
चांद यातली मंती, ‘चल ये वेड!े का घेतीस आढेवेढे!’ अस या नाजुक ओळी भसा ा
सुरात हणून िवनोद िनमाण कर याची याची यु , एक ना दोन अनेक आठवणी मा या
मनात पंगा घालू लाग या.
 या सदािशवाला काय कमी आहे हणून याला जीवनाचा असा उबग आला आहे?
आयु या या जमाखचात खचापे ा जमे या बाजूचे याचे आकडे कतीतरी मोठे होते. पण
जे सुदव ै ानं दलं याचा आनंद न मानता जे दुदवानं िहरावून नेलं या यासाठी ऊर
िपट यानं याला कसलं समाधान िमळतंय? जु या काळा या अवघड बे ा पायात वागवून
माणसाला वतमानाची वाटचाल करता येत नाही, भिव या या भेटीला हसतमुखानं
सामोरं जाता येत नाही!
सं याकाळ अंगणात उतरली. मी शतपाऊलीसाठी बाहेर आलो. पूवकडे त ड क न एक
फे री टाकली. वळलो– आिण जाग याजागी मं मु ध होऊन िखळू न गेलो! पि मेकड या
आकाशात उडणारी रं गीबेरंगी कारं जी पा न माझं भान हरपलं. बाळपण परतलं. मनात
आलं, गंधव नगरीतली गोिजरवाणी बाळं एके का रं गीत ढगाचा पतंग क न तो आकाशात
उडवीत असावीत! यािशवाय असं भ , र य दृ य दुसरीकडे कु ठं पहायला िमळणार?
कती कती रं गांचा संगम झाला होता मावळतीकडे! के शरी, भगवा, गुलाबी, िपवळा,
सोनेरी, अंिजरी, आकाशी आिण– आिण यांची नावंही सांगता येणार नाहीत असे अनेक,
अनेक रं ग!
सृ ी या या अनुपम स दया या चंतनात मी सदािशवाला पार िवस न गेलो. जेवून
शांतपणे झोपलो. मा म यरा ी मला अचानक जाग आली. कसलंतरी व ं पडत होतं.
सदािशव मोठमो ानं हसून मला काहीतरी सांगत होता. कॉलेजातला कसलातरी मजेदार
क सा!
झोपमोड झा यामुळं मी णभर िचडलो. बरं वाटावं हणून चूळ भरली. घटाघटा
पाणी यालो. मग खोलीत चोहोकडे पािहलं. पि मेकड या िखडक तून पांढर्याशु
चांद याचा एक छोटासा झराच मा या खोलीत वा लागला होता. मी िखडक पाशी
जाऊन उभा रािहलो. दुधावर सायीचा पिहला पातळ पापु ा यावा या माणं बाहेर या
चराचर सृ ीवर चांदणं पसरलं होतं! वृ ालासु ा आईबापां या मायेची आठवण क न
देणारं – शांत आिण शीतल! मी चं ाकडे पा लागलो. आता तो माझा चांदोमामा रािहला
न हता हे खरं . िव ानानं आम या पृ वी माणं यालाही दगड-ध डे आिण दर्या-ड गर
बहाल के ले होते. या दगड-ध ांचं आयु य साडेतीनशे कोटी वषाचं आहे, असं नुकतंच
कु ठं तरी मी वाचलं होतं, ते आठवलं. हणजे दगड-ध डेसु ा हातारे असले पािहजेत. पण
या हातार्यां या सहवासात अ ौ हर राहणारा चं मा याकडे पा न एखा ा िजवलग
िम ा माणं हसत होता. आप या जादूनं घरोघर झोपले या बालकांची आिण त ण-
त ण ची व ं फु लवीत होता.
मी परत वळलो. शांतपणे झोपी गेलो.
मला जाग आली ते हा बाहेर उजाडू लागलं होतं. सारं जग उमल या कमला माणं
भासत होतं. मी लगबगीनं अंगण गाठलं. नुकताच कु ठं अ णोदय होत होता. अधपुसट
काशात दूरचं काहीही प दसत न हतं. समोर एक नवं घर बांधलं जात होतं. याचे
तंभ मला समु तीरावर या सु या झाडांसारखे वाटले. या झाडांपलीकडे काशाचा
सागर पसरला होता. यातून ि मतमुखी उषा हळू हळू बाहेर येत होती. समु मंथना या
वेळ या ल मीसारखी. मा या उज ा हाताकडे असले या कुं डीत या अध फु ट गुलाब-
किलके सारखी.
घरातून चहाची हाक ऐकू आली. चहा मोठा फ ड झाला होता. याचा एके क घोट मी
मो ा चवीनं घेऊ लागलो. सकाळ या थंड वेळी गरम चहानं फार फार बरं वाटतं.
गांध चा मी मोठा चाहता; पण असहका रते या ारं भी चहा सोड याची जी लाट आली
होती, ित यात मी कधीच वाहवून गेलो नाही. इं ज गेल.े इं जीही आज ना उ ा मागं
पडेल. आम या गुलामिगरी या नावािनशा या हळू हळू नाहीशा होतील. पण इं जांनी
आ हाला यायला िशकवलेला चहा या देशातून कधीही नाहीसा होणार नाही, यािवषयी
मी िन:शंक आहे.
मी फरायला बाहेर पडलो. गाव मागं टाकलं. दो ही बाजूंना िहर ागार गािल यांनी
आ छा दलेले िव तीण माळ पा न डोळे सुखावले. कं िचत् पोपटी, कं िचत् काळसर असा
तो िहरवागार रं ग डो यांनी कतीही यालो तरी तृ ी होईना. ऊन तापू लागलं, ते हा
मंती थांबवून मी परत फरलो. मी मा याच तं ीत होतो; पण वाटेवर या एका
झोपडीपाशी माझं पाऊल थबकलं. सैगल या या आत मधुर सुरां या जा यात मी
अडकलो– ‘सुख के दन का एक सपना था’ या ददभर्या ओळीनं ब आचा ‘देवदास’
मा यापुढं मूत मंत उभा के ला. कला का यालाही कती सुखदायक क शकते या
जािणवेनं मन ि तिमत झालं.
घरी आलो तो माझे दोघे नातू तावातावानं भांडत होते. अथात् मला यायाधीश होणं
ा च होतं. भांडणाचं मूळ होतं एक चांदणी. काल सं याकाळी एकाच वेळी ती पािहली
होती हणे या दोघांनी. येकाचं हणणं ती माझी आहे. हा दावा िनकालात
काढ याक रता मी हटलं, ‘आधी चांदणी कु ठं आहे ती दाखवा मला. मग ती कु णाची आहे
हे मी ठरवीन.’ या दोघांनी वाय ेकड या आकाशा या कोपर्याकडे बोट दाखवलं. पण
ितथं काहीच न हतं! मी हसू लागलो. ते िहरमुसले झाले. यांचं समाधान कर यासाठी मी
हणालो, ‘चांदणी गेलीय् झोपायला. सं याकाळ झा यावर ती आभाळात खेळायला
येईल. ते हा आपण ितलाच िवचा , तू कु णाची आहेस हणून!’ हे ऐकताच दोघांनी दोन
बाजूंनी मला घ िम ा मार या. या उ कट, िनरागस िम ांनी मा या मनाचा
पा रजात नखिशखांत बह न गेला. दोघेही एकदम ओरडले, ‘नाही, नाही तसं िवचारायचं
नाही’ मी हसत हणालो, ‘ठीक आहे. ती आभाळात आली हणजे आपण िशडी आणू. ती
आकाशाला लावू. िशडीव न चांदणी खाली उतरे ल. मग सुरीनं आपण ितचे दोन सारखे
तुकडे क . सफरचंदाचे करतो तसे. हणजे दोघांनाही ती िमळे ल.’ दोघेही रडतरडत
ओरडले, ‘नाही, नाही. तसं करायचं नाही!’
सकाळचं सगळं आि हक उरक यावर ऑथर िमलरचं नवं नाटक मी वाचायला घेतलं.
पु तक अगदी डो यांजवळ ध न एके क श द वाचताना ास होत होता. एके क पान मी
क ानं उलटीत होतो. डो यां या िशरा सार या ताण या जात हो या. पण हळू हळू
वाचनात मी इतका रं गून गेलो क या सार्या ासाचा हा हा हणता मला िवसर पडला.
माझी ही वाचनाची समाधी मोडली ती बाहेर खणखणणार्या घंटेन–ं कु णीतरी क ड
लेखक मला भेटायला आले आहेत या वद नं. या घंटानादानं मला सदािशवाची आठवण
झाली. तो गे यापासूनचे माझे अठरावीस तास मो ा मजेत गेले होते. वृ ा या
जीवनपंथा या दो ही बाजूंना काम िपणी सृ ी या िविवध सािह यकलां या आिण
क णर य मानवी भावनां या के व ातरी गारगार आंबराया पसरले या असतात.
सदािशवाला या उपल ध नाहीत असं थोडंच आहे! असं असून यानं दु:खी-क ी का
राहावं? कु ढत का बसावं? हातारपण हे कु तरपण असं वैतागानं का हणावं?
वाध यात असं मुलखावेगळं काय आहे? मनु य हा सृ ीचाच एक घटक आहे. मग ज म,
बा य, ता य, ौढ व, वाध य, मृ यू या जीवनात या ऋतुच ाब ल यानं त ार का
करावी? सहा ऋतूंपैक ज मभर वसंताचा फु लोराच मा या वा ाला यावा कं वा मी
सदैव शरदात या चांद यात ना न िनघावं, या ह ाला वेडगळपणाखेरीज दुसरं कोणतं
नाव देता येईल? चै पालवीचा वास एकदा सु झाला क तो माघात या पानगळीपयत
चालू राहावा, हा िनसगाचा िनयमच आहे. सृ ीचे अशा कारचे कायदे मोड याचं साम य
महापु षां या अंगीही नसतं.
आिण मनु य काय के वळ शरीरानं जगतो? नदीत पो न दम यावर ओ या अंगानं
काठावर बसून बालगोपालां या जल डा, त ण-त ण ची ानं आिण हसतखेळत
अ ाता या भेटीला जाणारा समोरचा स रतेचा वाह हे सारं सारं पाह यात काय कमी
आनंद आहे? सदािशव पु हा भेटला क हे सगळं याला समजावून सांगायला हवं. ‘रा य-
उपभोग हणजे राजसं यास’ हे गडकर्यांचं वा य अजून या या मरणात असेल! पण
स ाटा माणं सामा य मनु या या बाबतीतही ते स य आहे, हा िवचार वत:ची िशळी
दु:खं उगाळीत बसणार्या या या मनाला कधीच िशवला नसेल! याला हे कळायला हवं
क , ‘बालपण ही र य परीकथा आहे, यौवन ही सुंदर ेमकथा आहे व वाध य ही उदा
त वकथा आहे!’

रिववार सकाळ, दवाळी अंक, ९/११/१९६९

 एक चुटका

पंतांनी तावातावानेच मा या खोलीत वेश के ला.

यांचा हा अवतार मा या चांग या ओळखीचा झाला आहे. कु ठं काही वत:ला न
आवडणारे वाचले क , पंत कमालीचे अ व थ होतात! यांचे ओठ फु रफु लागतात! पण
वाचनालयात यांना ोता कु ठू न िमळणार? मग तो नावडता मजकू र ते नकलून घेतात
आिण तडक मा यावर वारी करतात! मी तसा खमंग ोता आहे! यामुळे पंताना या
नावड या मजकु रावर मनसो त डसुख घेता येते.
आजचा रं ग तसाच दसत होता. पण जणू काही ते सहज आले आहेत असे भासवीत मी
हणालो, ‘या पंत! बसा!!’
‘बसा, अरे गृह था! िजथं ितथं आ हा भारतीयांचा असा अपमान होत असताना तू
बसा हणून मला सांगतोस? ही काय बस याची वेळ आहे?’ आपले हे राणा भीमदेवी
थाटाचे भाषण पंतानी उ या उ याच के ले. ‘उठा! जागे हा! देशाला आग लागली आहे!’
वगैरे ते काही बोलले नाहीत हे माझे भा य!
मी म खपणाने हणालो, ‘पंत, इं ज तर इथनं कधीच गेला! आता आमचा अपमान
कोण करणार?’
‘तु हा घरक ब ाना इं ज गेला असं वाटतं. पण तो गेला, तरी इं जी भाषेत छापून
येणारी वतमानप ं काही इथनं गेली नाहीत! हे पहा, हे पहा, जरा डोळे उघडू न!’
पंतानी आप या िखशातून एक कागदाचा तुकडा बाहेर काढला. या यावर पेि सलीने
पाठपोट यांनी काही टपले होते. मी तो कागद हातात घेतला. वर एका इं जी वृ प ाचे
नाव होते. याची िस ीची तारीख होती. पंतांनी भाषांतर क न आणलेला मजकू र मी
मो ा कु तूहलाने वाचू लागलो –
‘समु ात एक जहाज फु टते. एका ओसाड बेटावर या जहाजावरली तीन माणसे– दोन
पु ष आिण एक ी कशीबशी जीव बचावून येतात. एक िवल ण ि कोण िनमाण होतो.
या ितघांचे संबंध कोण या कारचे राहतील? या ाचे उ र देणे सोपे नाही. पण
देह वभावा माणे देश वभावही असतो. हणून या ाचे उ र या कोण या
देशात या आहेत, यावर अवलंबून राहील.
ही मंडळी च असतील तर यांना हा सोडवायला पाच िमिनटेसु ा लागणार
नाहीत! ती ी दोघांचीही होईल! एकाला ती आपला नवरा मानील. दुसर्याला ि यकर
समजेल! मा हे ि कू ट पेनमधून आलं असलं तर या ाचं उ र अगदी िनराळं येईल! ते
दोघे पु ष एकमेकाला ं यु ाचे आ हान देतील! यातला एक म न पड यािशवाय या
करणाचा िनकाल लागणार नाही!!
ही मंडळी इं ि लश असतील तर ते दोघे पु ष ही ी कु णाला िमळावी हे नाणे उडवून
िनि त करतील! ‘दैवानं तु या बाजूनं कौल दला आहे. तुझा मधुचं सव सुखांनी प रपूण
होवो’ अशी शुभे छा करतील. हरलेला पु ष समु ात उडी टाक ल! ही इं ज मंडळी
अमे रकन असली तर बेटावर आणखी कु णी पु ष आहेत क काय, याचा ते कसून शोध
करतील! कु णी चांगलं िगर्हाईक िमळालं तर ते याला ती ी िवकू न टाकतील! मा हे
ि कू ट रिशयन असलं तर ितघेही एका रांगेत कमाची वाट पाहात उभे राहतील! ‘लेिनन,
टॅिलन, ु े ह कं वा असाच कु णीतरी येऊन जो कू म देईल तो आ ही पाळू ’ असे ही
मंडळी सांगतील.
कामगार रा या या क पनेतून वातं याची गळचेपी करणारी जी समाजप ती
रिशयात िनमाण झाली आहे ितला िचमटा घेणारा हा एक वा ट चुटका आहे, हे उघड
दसत होते. िनरिनरा या रा ात या लोकां या वभावावर यात के लेली उपहासगभ
टीका मला मौजेची वाटली. साहिजकच हा मजकू र वाचून संपिवताच मला हसू आलं. मी
हसत आहे हे पाहताच पंत भडकले! ते रागारागाने हणाले ‘भारतीयांचा असा उघड
अपमान होत असूनही तु हाला हसू येते?’
यां या बोल याचा अथच मला कळे ना! या िवनोदी चुट यात भारताचा कु ठे च उ लेख
न हता. मी पंताना हणालो, ‘अहो, यात भारताचं नाव आहे कु ठं ?’
पंत गरजले, ‘तेच-तेच हणतोय मी! च, पॅिनश, इं ि लश, अमे रकन, रिशयन अशी
सारी माणसं आहेत यात. पण भारतीय मनु य मा कु ठं नाही. आ हाला अनु लेखाने
मारताहेत हे लोक!’
मी हसत हटले, बोलून चालून ही एका ओसाड बेटावर जाऊन पडले या ी-पु षांची
भानगड आहे. ित याशी तुमचा आमचा काही संबंध नाही.’
पंत चौकात या व यासारखे हातवारे करीत हणाले, ‘असं कसं होईल? या बाबतीत
भारत जगा या गु थानी आहे. ‘य नाय तु पू य ते’ हे तु ही िवसरलात काय?
भारताइतका पिव देश जगात दुसरा कु ठलाही नाही. आम या ा पािव याचा हे उमट
पा ा य लोक हेवा करतात! हणून या चुट याचा शेवट मी हणतो तसा हायला हवा
होता.’
‘कसा?’ मा यात या कथाकाराचे कु तुहल जागृत होऊन यानं िवचारले.
चंतोपंत गंभीरपणानं बोलू लागले, ‘ही तीन माणसे भारतीय असती तर ते दोघे पु ष
या ीकडं ढु ंकूनसु ा न पाहता आपाप या कामाला िनघून गेले असते! एकानं सं यास
घेऊन अ या मसाधना के ली असती! दुसर्यानं देशा या वातं यसं ामात उडी घेतली
असती!’
वातं यासाठी यु कु णाशी करायचे? हा गहन होता. पण पंताना या याशी
काही कत न हते. ते नेहमी माणे आप या खर्याखो ा सं कृ तीचा अिभमान उराशी
घ ध न पोटितडक ने बोलत होते. यांना थोडे िडवचावे हणून मी हणालो, ‘पंत, ही
तीन माणसं भारतीय असती तर यांनी काय के लं असतं यािवषयीचं माझं मत थोडं
िनराळं आहे. यातला एक पु ष भगवी कफनी घालून बुवा झाला असता! मग दुसरा
याचा िश य बनला असता! बाई िश या होऊन बुवां या आ मात रािहली असती! या
आ मािवषयी बेटावर या तुरळक रानटी लोकात कु जबुज सु झाली असती! गु मं
देताना गु चे ओठ िश ये या कानापे ा गालाजवळच अिधक असतात आिण आप या
दयातला परमे र दाखिव यासाठी िश य िश येला अपरा ी एकांतात घेऊन जातो, या
गो ी या अडाणी लोकांनासु ा खटक या अस या पण–’
माझा रोख पंतां या ल ात आला. ते घु् शातच खोलीबाहेर गेल.े मा जाता जाता
देव, धम, सं कृ ती काही काही नाही तु हाला! असा टोमणा मला मारायला यांनी कमी
के ले नाही.
पंत िनघून गे यावर समोर पडले या या कागदाकडे पाहात मी िवचार क लागलो.
भारतीय सं कृ तीत या ी आिण पु ष यां या संबंधां या पािव यािवषयी पंता माणेच
आपणा सवाची समजूत असते. याग, ा, भ , संयम इ. गुणांचे वरदान परमे राने
भारताला दलेले आहे, अशा थाटात व े बोलत असतात, लेखक िलिहत असतात!
सामा य माणसे हे सारे खरे मानतात; पण आप या या पािव या या ौढीत खरोखर
कतपत स य आहे?
अनेक पुराणकथा मा या डो यांपुढे उ या रािह या. या सव कथात रं भेकडे ढु ंकूनसु ा
न पाहणारा एखादाच शुकमुिन आढळतो! बाक ची मंडळी एरवी फार बडी! पण बाई
दसली क लागली पाघळायला! साठ हजार वष लोहिप भ ण क न तप या
करणार्या िव ािम ाला लाव यावती अ सरा काय कं वा पणकु टके या दारातली िशला
काय दोघीही सार याच वाटायला ह ा हो या. पण तसे घडत नाही. कॉलेज राणी या
दशनाने एखा ा कॉलेज कु माराचा किलजा जसा खलास होतो, तसा िव ािम मेनका
दसताच मधली साठ हजार वष िवसरतो! गाय ी मं िवस न ‘ ण एक पुरे ेमाचा’ हा
मं हणू लागतो!
ही कथा या कं वा िह यासार या इतर अनेक पौरािणक कथा या. या खर्या
असतील असे मला हणायचे नाही. पण यात या काळातलं सामािजक मन ित बंिबत
झालं आहे हे कबूल के लंच पािहजे. ी ही पु षा या मो ा या मागातली ध ड आहे अशी
क पना फार ाचीन काळापासून आम या मनात दृढमूल होऊन बसली आहे हेच खरं !
पुराणे या, इितहास वाचा कं वा परवा परवापयतचे आपले सामािजक जीवन पहा, यात
त ण ी-पु ष मोकळे पणाने वावरत आहेत, िमसळत आहेत, कामुकतेचा पश होऊ न
देता कामे करीत आहेत, शु िम -मैि णी या ना याने एक नांदत आहेत, अशी
उदारहणे फार थोडी. आजकालचे अनेक लेखक ेम या साळसूद नावाखाली कामचे ानी
भरलेली झणझणीत िमसळ तयार करतात आिण क पवृ ा या फळांचा मुरंबा हणून ती
बाजारात िवकली जाते! या मुरं याचा मागणीइतका पुरवठा होऊ शकत नाही, इतका तो
लोकि य आहे! हे सारे उघड उघड दसत असूनही पंतांसारखी माणसे भारतीय ी-
पु षसंबंधा या पािव याचा डांगोरा उठ यासुठ या िपटू लागतात ते हा हसू
आ यािशवाय राहात नाही.
इं जी िव ा आली. िव ानाचा िव तार झाला. अंध- ा धरणीकं पात जमीनदो त
होणार्या मं दरा माणे ढासळू न पडू लाग या. साहिजकच, या कृ ि म पािव याचे
देवपणही लोप पावले. आजचा भारतीय समाज या दृ ीने पाह यासारखा आहे. ी-
पु षांचे नाना िनिम ानी होणारे संघटन याला टाळता येत नाही! पण ी-पु ष शु
मै ी या पातळीवर अगदी जवळ येऊ शकतील यावरही यांचा अजून िव ास बसत
नाही. दाखवायचे दात िनराळे आिण खायचे दात िनराळे अशी यांची ि थती झाली आहे!
या कं वा अशा अनेक बाबतीत आज या इतका दांिभकपणा भारतीय समाजाने पूव
कधीच दाखवला नसेल!
हे सारे उघड-उघड दसत असूनही पंत आिण मंडळी भारतात ग लोग ली रामासारखे
एकिन पु ष आिण सीतेसार या पित ता बायका वावरत आहेत, अशी वत:ची समजूत
क न घेतात! एखा ा िवनोदी चुट यात आप या सं कृ ती या या तथाकिथत पािव याचे
दशन झाले नाही हणून िचडतात! पण मला वाटते, ओसाड बेटा या या चुट यात
भारताचा उ लेख नाही, ही समाधानाची गो ी आहे. तो चुटका रचणार्याने, ही मंडळी
भारतीय आहेत अशी क पना के ली असती तर याला या ितरं गी साम याचे वणन पुढे
द या माणे करावे लागले असते–
हे दोन पु ष या ीकडे पुन:पु हा वळू न पाहतात– बसमधे एखादी देखणी बाई
दसली क , ित याकडे आजुबाजुची मंडळी पाहतात तसे! मा या बाईला संशय येऊ नये
हणून पिहला सार्या बेटाला ऐकू जाईल अशा आवाजात वगत उ ारतो, ‘अहाहा!
आकाशाची ही दुपारची शोभा कती सुंदर आहे!’ दुसरा तेव ाच उं च आवाजात वत:शी
हणतो, ‘बा नं तुला कवटाळू न पोहत पोहत हा समु ओलांड याची मा या अंगी श
आहे. मा या बा पाशात तुला संकोच वाट याचे कारण नाही. कारण ‘ ीची िविवध पं’
या बंधाब ल मला डॉ टरे ट िमळाली आहे! माता, भिगनी आिण क या हीच ीची खरी
तीन पे आहेत. णियनी, प ी वगैरे ितची नाती दु यम आहेत असे या बंधातले माझे
ितपादन आहे! ते सव मा यता पावलं आहे!’
या पैलवान पंिडताला आचाय पुढं बोलू देत नाहीत, या दोघांची मारामारी सु होते.
मा कु ठलाही सामना अिन मणत ठे व या या भारतीय परं परे ला अनुस न ते दोघे लढत
राहतात! इत यात या बेटावरला एक रानटी मनु य लपत छपत येतो आिण या ीला
अलगद उचलून घेऊन िनघून जातो! आचाय आिण पंिडत यांची मारामारी सु च असते!

उटकू र, दवाळी अंक, १९६९

 अध भांडं पाणी

काल सं याकाळी दहा-बारा वषाचा एक मुलगा माझी वा री घे याक रता आला.

मोठा गोड आिण चुणचुणीत दसत होता तो, टपोर्या गुलाबांसारखा. वा री
मागणार्या मुलांचा एरवी मी छळ करतो; माझं अ र फार वाईट आहे, ही स यकथा
यांना सुनावतो. माणसानं वत: स ाजीराव झालं पािहजे. इतरां या स ा गोळा क न
काही फायदा नाही, असला फु कटचा उपदेश करतो. पण या मुला या बाबतीत माझा हा
पेटंट योग कर याची इ छा मला होईना. स दय मन जंकून घेतं हेच खरं .
या या सुंदर वा री-पुि तके त मी सही के ली. यानं लगेच ह धरला, ‘संदश े ा.’
आम या सार यां या संदश े ांपे ा बंगाली संदश
े फार चांगले असतात, असं मी नेहमीच
हणतो. पण काल मला थोडा िनराळा खेळ खेळायची इ छा झाली. मी याला हणालो,
‘हे गांधी-ज मशता दीचं वष आहे. तू गांधीज चं एक चांगलं वा य मला सांग. संदश े हा
वादळी समु ात या दीप तंभासारखा हवा. गांधीज सार या महापु षांची वचनंच संदश े
हणून शोभतात. ते हा तू तुला आवडणारं गांधीज चं एक वा य मला सांग. हणजे माझं
काम सोपं होईल आिण तुला चांगला संदश े िमळे ल.’
हे ऐकू न वारी गडबडली. गुलाब कोमेजला. आपण या िनरागस मनाची ू र थ ा के ली
क काय, असं मा या मनात आलं. याची पाठ थोपटीत मी हटलं, ‘असा रडवेला होऊ
नकोस; पण गांधीज चं एक तरी चांगलं वा य तुला ठाऊक असायला नको का? जरा बैस
इथं. मी तुला गांध ची एक गो सांगतो. या गो ीतून कोणता संदश े िमळतो तो मला एका
वा यात सांग. मी ते वा य तुला िल न देईन.’
गो हट यावर याचा चेहरा पु हा फु लला. तो उ सुकतेनं ऐकू लागला. मी सांगू
लागलो. “फार फार जुनी गो आहे. गांधी िजतके साधे होते िततक च साधी गो आहे,
गांध या आ मातली. एके दवशी गांधीजी काही िलहीत बसले होते. यांना लागली
तहान. यांनी कु णाला तरी हाक मारली. ‘ यायला पाणी आण,’ असं सांिगतलं. या
माणसानं फु लपा भ न पाणी आणलं. गांधीजी यातलं िन मं पाणी याले. िन मं पाणी
यांनी तसंच ठे वलं. ते पु हा िल लागले. या माणसाला वाटलं, गांधीज ना हवं होतं तेवढं
पाणी ते याले. आता भांडं िवसळायला काही हरकत नाही. यानं ते भांडं उचललं. पाणी
िखडक तून बाहेर फे कू न दलं. गांधीज चं ल या याकडं गेलं. ते एकदम हणाले, ‘अरे , हे
काय के लंस?’ तो चपापला. आपली काय चूक झाली हे याला कळे ना. तो न पणानं
हणाला, ‘तुमचं पाणी िपऊन झालं असं मला वाटलं हणून हे उरलेलं पाणी मी फे कू न
दलं.’ गांधीजी हसत उ रले, ‘अरे , उरलेलं पाणी मला यायला नको होतं. पण तू ते फे कू न
फु कट का घालवलंस? मा या डो यावर या कप ा या घडीवर ते घालता आलं नसतं
का?’’’
 मी थांबलो; या मुलाला हटलं, ‘सांग आता तुझा संदश े !’ यानं दोन-तीनदा
पुटपुट यासाखं काही के लं. या सा यासु या संगाचं ता पय याला कळलं होतं, हे
या या चेहर्याव न उघड दसत होतं. पण ते सुंदर श दांनी कसं सांगावं हे याला कळत
न हतं. मी खनपटीला बसणार असं वाटताच ‘मी उ ा संदश े तयार क न आणतो, तो
तु ही मला िल न ाल ना?’ असं हणत यानं माझा िनरोप घेतला.
मी मानेनं ‘हो’ हटलं. मुलगा िनघून गेला. पण ते अध भांडं पाणी मा या मनात
उचंबळत रािहलं. एका बाजूनं ते मा या कोर ा मनाला ओलावा देत होतं; दुसर्या
बाजूनं ते तापले या वाळवंटात ओसरले या चुळकाभर पा यासारखं वाटत होतं. या
भां ात या एव ाशा पा याची उधळप ी गांधीज ना सहन झाली नाही आिण यांचा
वारसा सांगणारे आ ही? श द, वेळ, श , पैसा, सार्या सार्या गो ची वारे माप
उधळप ी करीत आहोत. ‘दोन तास फु कट गेले! माझे दोन िहरे हरवले.’ असा आ ोश
करणारा पंिडत आम या समाजात िनमाण होत नाही. िव ाथ या, बायका या, वृ
माणसं या, दवसाकाठी िनरथक बडबड कर यात आपला कती वेळ खच होतो याची
यांना दाद आहे का? ‘वेळ हणजे पैसा’ हे पा ा यांचं मुख सू . पण या द र ी देशात
भारी कमतीची घ ाळं मनगटांवर बांधली जातात ती के वळ शोभेसाठी. हॉटेल,
िसनेमागृहं ही सारी सदैव तुडुब
ं भरलेली असतात. हॉटेलांत वेळीअवेळी जाणारी माणसं
खरोखरीच भुकेलेली असतात का? िभकार िच पटांची वारी करणार्या मंडळ ना कला
कशाशी खातात याची क पना तरी आहे का?
मा या मनात आलं, महापु ष सा या श दांतून, सा या संगांतून कती कती गो ी
जगाला िशकवीत असतात. पण शेवटी हे सारं यांचं अर य दन होतं. या भां ात या
िश लक रािहले या पा याचा संदश े आपला देश िशकला असता, तर कती बरं झालं
असतं! तो संदश े मोज या श दांत कर याचा मी य क लागलो. पण मला ते
जमेना. माझी ि थती या मुलासारखीच झाली. गांधीज सार या महा यांचे संदश े
सुगंधासारखे असतात. तो सुगंध श दां या कागदी फु लांत साठवता येत नाही. तो
अनुभवायचा असतो; दयात साठवायचा असतो; आयु याची वाटचाल या या
सहवासात सुखी क न यायची असते.

कु मार, दवाळी, १९६९

 एक होता वाघ

आताआताशी सं याकाळ झाली क , माझी ि थती अ यास न करता शाळे ला जाणार्या

पोरासारखी होते. मा तरांनी िवचारले या ाचं उ र ‘ठोकू न देतो ऐसाजे’ या प तीनं
ावं क त डाला कु लूप घालून ग प बसावं, या िवचारानं िचमणी पोरं िचमणीएवढी त डं
क न बसतात ना? मीही तसाच िववंचनेत पडतो. दोघं नातू होतात मा तर! यांचा एकच
धोशा सु होतो ‘गो सांगा, नवी गो सांगा, अगदी न वी, न वी, कोरी करकरीत गो
सांगा.’
माझं हे कथाकथनाचं काम पिह या पिह यांदा ठीक चाललं. इसापनीती, पंचतं ,
िहतोपदेश, रामायण, महाभारत, इ या दकांवर छापे घालून मी यथे छ लूट आणीत होतो.
यामुळं माझा गो ी सांग याचा धंदा अनेक दवस मो ा तेजीत चालला. आपले आजोबा
गो या खाण चे मालक आहेत अशी घरात या या दोघा बालगोपालांची समजूत होऊन
बसली.
पण हळू हळू माझं बड बाहेर फु टू लागलं. सार्या जु या कथा संपु ात आ या. तो राम
िन ते िशवधनु य, तो रावण िन ते सीताहरण, तो कांचनमृग आिण ती सो याची लंका,
मा तीची पाच-दहा कलोमीटर लांब असलेली शेपटी हे सारं सारं पोरांना त डपाठ होऊन
गेलं. मा तीनं लावले या आगीचं वणन यांनी थम मा या त डू न ऐकलं ते हा दोघेही
पोट धरध न हसले होते. हसता हसता जोरजोराने टा या िपट या हो या. पण आता या
अि लयातला रस यां या दृ ीने पार आटू न गेला होता. अगदी नवीन क धी, क धी न
ऐकलेली गो दररोज यांना सांगणं ा होतं.
उठ यासुठ या नवीन गो आणायची कु ठू न? दवसा या ापातापात यांना आवडेल
अशी नवी गो शोधायला मला सवड िमळत नाही. या िचमुर ांना जुनी गो चालत
नाही. लगेच ‘ऊं- शी- िशळी-उ ी’ हणून ते नाकं मुरडू लागतात. रा झाली, जेवण
होऊन वार नी अंथ ण गाठली क , मा यावर पकड वारं ट िनघतं. ितकडं दुल के लं तर
मोचा, घेराव इ या दकात आपण दोघेही तरबेज आहोत हे दोघं िस क न दाखवतात.
काल रा ी असंच झालं. मी मुका ानं यां या अंथ णावर जाऊन बसलो.
िबनित कटानं वास करणार्या उता या मन:ि थतीचा अनुभव घेत! न ा गो ीसाठी
िग ला सु झाला. माझं डोकं अगदी रकामं होतं. वृ ांचं जग आिण बालकांचं जग ही
फार िभ जगं आहेत. यामुळं िलिह या या दृ ीनं मा या मनात घोळत असेलली
कोणतीही कथा मी यांना सांगू शकत न हतो. थोडा वेळ खाक न खोक न घसा साफ
कर याचं स ग मी के लं. इत यात ‘गो -गो ’ असा हलक लोळ झाला. भाकरीचा तुकडा
कु ठं तरी मोडायलाच हवा हे उघड होतं. मी सांगू लागलो, ‘एक होता राजा–’
राजा हा आता तसा फार जुना ाणी झाला आहे! लहान मुलांना सांगाय या
गो ीतसु ा तो कमी आढळतो, हे मनात येताच मी वत:शीच हसलो. पण पोरांनी या
हस याचा भलताच अथ के ला. आ ापयत मी यांना छ पन राजां या गो ी सांिगत या
हो या. यातलीच कु ठली तरी जुनीपुराणी चीज मी पोतडीतून बाहेर काढीत आहे असं
वाटू न दोघेही ओरडले, ‘आ हाला नको तो राजा, याची ती आवडती राणी नको िन
नावडती राणीही नको.’
आगगाडीला ळ बदलणं ा होतं. मी सांगू लागलो, ‘एक होता को हा– ’
पोरटी कसली व ताद! यांनी मला पुढं बोलूच दलं नाही. दोघांचंही व ृक व एकदम
सु झालं. ‘तो करको याला फसवणारा को हा, तो शेपूट तुटलेला को हा, तो िनळी या
भां ात पडलेला को हा, तो संहाचं कातडं पांघ न हंडणारा को हा सारे सारे को हे
आ हाला ठाऊक आहेत. को हा फार लु ा असतो. याची गो नको आ हांला.’
चो न चॉकलेटं फ त करणार्या गृहरा यात या या खासदारांना आलेला हा
ामािणकपणाचा पुळका पा न मला णभर बरं वाटलं. मा या बरोबरच आयु यात
कधीही न पािहले या को ािवषयी मन थमच सहानुभूतीनं िवचार क लागलं. इसाप
आिण िव णुशमा हे ितभावान कथाकार खरे . पण नकळत यांनी को ावर मोठा
अ याय के ला आहे. उ या इसापनीतीत एकही स न को हा आढळू नये ही कती िविच
गो आहे. वा तवा या चिलत क पनांना कं वा आधुिनक मानसशा ाला हे मा य होईल
काय? एखा ाला बदनाम करायचं ते तरी कती? इितहास पुराणत या ची जुनी
काळी िच ं पांढरी शु कर या या या काळात िबचार्या को ावर तेवढा लु ेपणाचा
कायमचा छाप का राहावा. कु णी तरी तो पुसून टाकला पािहजे. स ा को ाची गो
तयार क न मुलांना च कत क न सोडावं असा िवचार मा या मनात आला. पण एवढा
धीर यांना होता कु ठं ? ‘नवी गो , नवी गो ’ हणून यांचा आरडाओरडा सु झाला.
वीर ीयु पिव ा घेत यािशवाय आता गतीच न हती. मी बोलून गेलो, ‘एक होता
वाघ–’
वाघ हा श द ऐकताच दो ही मुलं एकटक मा याकडं पा लागली. भीित आिण कु तुहल
यां या िम णानं यांचे डोळे चमकू लागले. मी मा मो ा पंचायतीत पडलो. लहानपणी
पु कळ वाघ पािहले होते मी. काही मोहरममधले, काही सकशीतले. पण यानंतर वाघ
आडनावा या माणसाशीसु ा माझा कधी संबंध आला न हता. एखादी िशकारकथा यांना
सांगावी हटलं तर तशी कु ठलीही कथा आठवेना. माणसाची मरणश ही मोठी
तालेवार आिण िमजासखोर बाई आहे. आप या आवडी या सव गो ी ती जवळ जपून
ठे वते आिण जे ितला पसंत पडत नाही याला ती त काळ बाहेरचा र ता दाखिवते. पण
पोरांना हे ान सांगून काय उपयोग?
मी बोलायचा थांबलो असं दसताच दोघंही अधीरपणे उ ारले, ‘पुढं सांगा, पुढं
सांगा.’
सांगणार काय माझं कपाळ. पण न सांगून जाणार कु ठं ? त ड वार्यावर देऊन मी
बडबडू लागलो– ‘एक होता वाघ– तो राहात होता या जंगलाला वणवा लागला.
वाघा या शेपटीला लागली आग– तो लागला पळायला. याला दसली एक भली मोठी
बाग– ितथं राहात होता एक भयंकर नाग–’
पोरं चूप बसली. त लीन होऊन ऐकू लागली. मलाही अवसान चढलं. जंगलात वणवा
कसा लागतो, तो कती झपा ानं पसरतो, आमचा कथानायक वाघ या वण ात कसा
सापडतो, बागेत याला के वढा मोठा नाग भेटतो, तो या वाघाला पाताळात कसा नेतो,
ितथं शेषा या राणी या म तकावर या म यानं वाघाची जळलेली शेपटी पिह यासारखी
कशी होते? इ या द संगां या अिभनययु वणनात मी रं गून गेलो. रामायण-
महाभारतात वाचले या पाताळ वणनाला खूप ितखट मीठ लावून मी ो यांना खूष क न
सोडलं.
गो संपली ते हा दोघेही पगुळले होते. वाघा या िशकारीपे ा अवघड असं वाघाची
नवी गो सांगायचं काम हातून पार पाडलं हणून देवाचे आभार मानीत मी सुटके चा
सु कारा सोडला.
हां हां हणता मुलं झोपी गेली. पण मला झोप येईना! सांिगतले या गो ीतली
असंभा ता मनाला बेचैन क लागली. छे! छे! ही गो क गो ीचं स ग. मुलं िच क सक
नसतात हणून वडील माणसांची अ ू सुरि त राहते! मा या ो यात एखादा ौढ मनु य
असता तर यानं हजार शंका काढ या अस या. वाघाची फ शेपटीच कशी जळली?
नागा या मागून वाघ कसा गेला? याला जाता येईल एवढं लांब- ं द भुयार कु णी आधीच
खणून ठे वलं होतं का? ते के हा? कशासाठी? याला आपण पाताळ लोक हणतो तो आहे
तरी कु ठं ?
हे द हणून समोर उभे राह याइतक असंबं गो आपण कशी सांिगतली याचं
माझं मलाच नवल वाटू लागलं. मनात आलं, ा मनु याला िन:शंक करते यात संशय
नाही. हणून तर लहान पोरांना आकाशातला देव खरा वाटतो. मा या गो ीतलं पाताळ
खरं वाटतं. बालमनाला अ भुत आिण वा तव यातली गगनचुंबी भंत कधीच अडवीत
नाही. ते भुरकन इकडू न ितकडं आिण ितकडू न इकडं उडू शकतं. पण आता िव ाना या
वाढ या भावापुढं बालमनाची ही श यापुढं टकू न राहील का? का आजचा मनु य
जसा जीवनिवषयक च
े े सारे आधार तुट यामुळं अ व थ होऊन वत: या मना या
पोकळीत गुदम न जात आहे, तशी पुढ या िपढीत या िचम या िजवांची ि थती होणार
आहे?
ाचं उ र मला सापडेना. नकळत मन नुक याच सांिगतले या वाघा या गो ीकडं
वळलं. एकच मनास सतावू लागला. इतक िविच गो मा या त डातून बाहेर पडली
तरी कशी? उ र आलं, ‘अरे बाबा, ही सारी यमकांची कमया! वाघ, आग, बाग आिण
नाग हे श द एक आणले ते यमकानं. शू यातून एक िवसंगत अ भुत जग यानं िनमाण
के लं.’
पण मी तर िव ाथ दशेत िनयमक किवतेचा पुर कता होतो. यावेळी मोरोपंतां या
किवतेत या ‘आतेला’ आिण ‘आ ेला’ अस या ओढू न ताणून जुळिवले या यमकावर न ा
किवतेचे कै वारी तुटून पडत होते. यांची री ओढीत, मा यातला अधाक ा कवी हणत
असे, किवतेचा यमकाशी काय संबंध आहे? खरं का असतं उ ुंग क पने या आिण उ कट
भावने या िवलासात.
 यौवन नेहमीच आदशा या शोधात असतं. आदश हा जीवनात अनुभवायला येणारा
अपवाद आहे, िनयम न हे, हे काळे के स पांढरे झा यािशवाय माणसाला कळू च शकत
नाही. कला असो वा जीवन असो, ीती असो वा भ असो येक नाणं बावनकशी
असायला हवं आिण ते खणखणीत वाजायला हवं असा ता याचा आ ह असतो.
या ह ा या पोटीच यमकां या कृ ि मतेवर पूववयात मी झालो होतो. पण आज
नातवांना गो सांगताना मध या प ास-साठ पावसा यात या िचखलानं माझे पाय
बरबटले होते, जगात या संवेदन-शू यते या गार ानं आ मा कु डकु डत होता.
पूववयात या असं य रं गीबेरंगी व ांचे फु टके तुकडे िखशात घालून मी आयु याची
उतरण उतरत होतो. यामुळेच यमकाची कृ ि मता मला बोचली नसावी.
कृ ि मता हाच दैनं दन मानवी जीवनाचा धम आहे तसं पािहलं तर या जगात
कु णाचंही कु णाशी पूणपणे पटणं श य नाही. पण येकाला अनेक शी आिण
अगिणत गो शी जुळवून यावंच लागतं. ही तडजोड मा य नसेल तर दोनच माग
िश लक उतरतात. पिहला वे ां या इि पतळाचा आिण दुसरा िहमालयात या गुहच े ा.
आई-बाप, भाऊ-बिहणी, पती-प ी, सगे-सोयरे , इ िम , ेही-सोबती नातं कोणतंही
असो, ते कतीही िनकटचं असो, तुझं पीठ आिण माझं मीठ या अिलिखत करारावरच
दुिनया िप ान्िप ा चालत आली आहे. आप या मनासारखं माणूस उ या जगात एकही
नसतं. राम आिण सीता यांची भांडणं वाि मक नं वणन के ली नाहीत हे खरं , हणून काय
ती कधीच झालीच नसतील? छे! मला नाही हे खरं वाटत. तुम या आम यापे ा यां या
क ीची ग ी लवकर होत असेल एवढंच.
का रचनेशी काडीचाही संबंध नसून आपण सारे सतत यमकं जुळिव या या नादात
असतो, असाच नाही का याचा अथ होत. भांडणानंतर होणारा नवरा-बायकोचा समझोता
आिण महायु ा या अंती रा ारा ात होणारा तह ही दो ही माणसा या यमकि यतेचीच
ठळक उदाहरणे आहेत. यमकं जुळिव या या या कृ ि म धडपडीत एखादं सहजसुंदर यमक
जमून जातं, ते मन स क न सोडतं. तेव ापुरतं आपलं आयु य सफल झालं असं
माणसाला वाटतं. पण जीवनातली पु कळशी यमकं ओढू न-ताणूनच जुळिवलेली असतात.
यातली बनवाबनवी आप याला टोचत राहते. पण या कृ ि म जुळणीिशवाय माणूस
जगूच शकत नाही. याला कोण काय करणार? िवल ण िवसंगतीनी भरले या या
िव ा या पसार्याला माणूस धड उराशी कवटाळू न ध शकत नाही कं वा या याकडे
पाठ फरवून दूरही जाऊ शकत नाही. या पसार्याशी कसेबसे जुळवून घेणे एवढाच माग
याला मोकळा असतो. मग तु हीच सांगा, अ यंत िवसंगत अशा गो ीशी कसं जुळवून
यावं हे िशकवायला यमकाइतका े गु या जगात दुसरा कोण आहे?

रिववार सकाळ ( दवाळी, १७ ऑ टोबर, १९६९)

 दोन पु तके

नातवाचे आजोबास प हणजे एका बाजूने ेमप आिण दुसर्या बाजूने आ ाप .

हंदी देशात राहणार्या मा या नातवानं मला िलिहलं होतं, ‘छान छान गो ीची पु तकं
पाठवून ा मला.’
माझा नातू आठ नऊ वषाचा. अिलकड या बालवा याशी माझा तसा प रचय नाही.
असणार तरी कसा? गीतारह य वाच या या काळात कु णी रह यकथा वाचत बसत नाही!
मी सरळ उठू न गावात गेलो. ओळखी या पु तक िव े या या दुकानात िशरलो आिण
अिलकडची चांग या चांग या गो ची सात-आठ पु तके ायला यांना सांिगतले. ते
पु तक काढू लागले न लागले तोच मा या त डू न श द गेल,े ‘अरबी भाषेतील सुरस आिण
चम का रक गो चे भागही ा!’
दुकानदारानी मा याकडे आ यथानं पािहले. हातारपण हणजे दुसरं बालपण ही
उ खरी अस याची खा ी पटली असावी यांना!
मी पुढे हणालो, ‘रामायणात या गो चं चांगलंसं पु तकही घाला यात. ही दो ही
नावे मा या त डू न नकळत िनघून गेली. मग मा या ल ात आलं, बालपणापासून वृ पण
फार दूर असले तरी लहानपणी िज यावर ीती जडलेली असते ती गो माणसा या
अंतमनात सदैव लपून बसलेली असते. समु ा या अंतरं गात व छंदपणे वावरणारा मासा
उसळी घेऊन वर यावा, या माणं अशा आवडी या गो ी एकदम मना या पृ भागावर
येतात. मग या गो ी पेढे-बफ सारखे खा पदाथ असोत कं वा मी मािगतले या दोन
पु तकांसारखी गो ची पु तके असोत!’
या पु तकात मी ‘अ ल दनचा दवा’ शोधू लागलो. पण याचा शोध मला
लाग यापूव च हंटले पामसची खुसखुशीत िबि कटे मा या डो यापुढं नाचू लागली.
िजभेला पाणी सुटतेय क काय असे वाटले. ‘अ ला दनचा दवा’ ही गो मी पिह यांदा
वाचली तो दवस आठवला. तो दवस होता आषाढी एकादशी. शाळे ला सु ी हणजे
अ यासाला बु ी! माझा दो त ब या आम या शेजारी राहात होता. या या घरी नेहमी
काही तरी नवे वाचायला िमळायचे मला. मी ब या या घराकडे मोचा वळवला. अरबी
भाषेत या सुरस गो चे भलेमोठे पु तक जाजमावर पडले होते. मी ते उचलले आिण
अधाशीपणाने वाचू लागलो. या पु तकात मी इतका रं गून गेलो क अवतीभवती काय
चाललंय याची शु मला रािहली नाही.
ब या मोठा िमि कल, गमतीदार, खो ा कर यात पटाईत. माझी वाचन समाधी
लागलेली पा न याने एक बशी मा याजवळ आणून ठे वली. माझा हात सहज या बशीला
लागला. ित यात काही तरी खा व तू आहे हे या हाताला जाणवले. याने एके क छोटे
िबि कट उचलून त डात टाकायला सु वात के ली. मी वाचीत असले या गो ीइतक ती
िबि कटेही चिव होती. नकळत सारी बशी मी फ त के ली. मग ब या मा याजवळ आला
आिण मला हलवून हणाला, ‘अहो राज ी, के वढं मोठं पाप घडलं आज तुम या हातून!
आज आषाढी एकादशी, िन तू िबि कटावर चांगला ताव मारलास! ती िबि कटं तरी
कसली शु परदेशी!’
ब याचे श द कानी पडताच माझे िवमान पृ वीवर कोसळले. या काळात भुतेखेत,े
देवदेवता, उपासतापास, तवैक ये यां यािवषयी अनेक भो याखु या क पना मा या
मनात हो या. आपण उपास मोडला, िच गु पापाची न द आप या वहीत करणार. या
पापाब ल मरणानंतर आप याला जबर िश ा भोगावी लागणार या क पनेनं माझे मन
दवसभर बेचैन झाले.
यावेळचा धमभोळे पणा पुढे उघ ावर ठे वले या कापरासारखा आपोआप उडू न गेला.
पण ही आठवण मा अ ला दन या द ाला िचकटू न रािहली.
पु तकातली गो मला सापडली होती. मी ती वाचू लागलो पण बाळपणीसारखे माझे
मन आता ित यात रमेना. बाळ मै ी पु कळ वषानी आप याला भेटावी आिण ितचा
त डवळाही आप याला ओळखता येऊ नये तशी माझी ि थती झाली. या आषाढी
एकादशीनंतर ती गो मी अनेकदा वाचली होती. इं जी शाळे तही ितची माझी गाठभेट
झाली होती. पण हे सारं घड यानंतर साठा न अिधक पावसाळे उलटू न गेले होते. यानी
या गो ीचा गुलाबी रं ग साफ धुवून काढला होता.
मी पु तक बाजूला ठे वले. ही गो या काळात मला अितशय आवडत होती. या
बालवयात मा या मनाचं पाख भुरकन उडू न गेलं. यावेळी कतीदा तरी मा या मनात
आलं होतं, अ ला दन या द ासारखा एखादा जादूचा दवा आप याला सापडावा!
हातातला दवा थोडासा घासला क , समोर हरका या रा स हात जोडू न उभा! याला
कु ठलीही कामिगरी सांगा. मा ती माणं ड गर उचलून आणायची आ ा करा अथवा एका
रा ीत ताजमहाल उभार याचा कू म सोडा– ‘जी जूर’ हणून ते काम पार पाडायला
वारी एका पायावर तयार!
भुताखेतांना िभ याचे वय होते ते माझं. तरीही हा रा स मला हवाहवासा वाटला. तो
आप यापुढं द हणून उभा रािहला तर याला कोणकोणती कामे सांगायची, याची एक
यादी मी मनात या मनात क न ठे वली होती. पिहले काम होते– एका मा तरांची
उचलबांगडी. फार मारकु टे होते ते. पण तसेच कमालीचे िभ .े इ पे टर कं वा कु णी
अिधकारी वगात आले क , यां या कपाळावर घामाचे टपोरे थब उभे राहात. अशावेळी
पु तक उचलताना यांचा हात थरथर कापू लागे. मी मा या रा साला कू म फमावणार
होतो– म यरा ी मा तरां या घरी जा, यांचा िबछाना अलगद उचल, तो मशानात
नेऊन ठे व. मा या या क पनेवर मी बेह खूष होतो– सकाळी जाग आ यावर आपण कु ठे
आहोत याची क पना येताच मा तरांची बोबडी वळे ल! ही गंमत पाहायला आपण ितथे
अव य हजर असायला पािहजे, पण मशान कु णीकड या बाजूला आहे हे ठाऊक असेल
तरी ितथे जायचे मलाही भय वाटत होते. हणून रा साला ाय या कू मात मी थोडी
दु ती के ली– ‘झोपले या मा तरांना िबछा यासकट उचलून कृ णे या घाटावर नेऊन
ठे व.’
 पण हे सारे मनोरा य मनात या मनातच रािहले. अ ला दनचा दवा मला कधी
िमळालाच नाही.
मी रामायणात या गो ीचे पु तक उचलले. मा या मनात आले. बालपणी िजवाचा
कान क न ऐकले या गो ीही आता अ ला दन या द ासार या खो ा वाटू लागणार
क काय? रामायणात काय कमी अ भुतपणा आहे? राम आिण सीता ही दोघेही काही
तुम या-आम यासारखी सा या, सरळ रीतीने ज माला आलेली नाहीत. य देवतेने साद
हणून दले या पायसातून राम ज माला आला. सीता तर शेत नांगरताना सापडलेली
ध र ीची क या. रामायणात रा स तरी काय थोडे आहेत? िजथे पहावे ितथे िच िविच
रा सांचा सुकाळ– य यागात, दंडकार यात आिण खु लंकेतही कु णाला धड आहे तर
डोके नाही, कु णी चुटक सरशी कांचनमृगाचे प धारण करतो तर कु णी खुशाल आप या
रथाचे घोडे आकाशमागाने दौडत नेतो– एक ना दोन, अ भुतांची भाऊगद रामायणातही
आहे.
असे असूनही कोण याही िनिम ाने रामायणाची ही कथा मनात घोळू लागली क
आजही िवल ण आनंदाचे काही ण मला लाभतात. असे का हावे, याचा मी िवचार क
लागलो.
रामकथेचे बा प अ भुताने नटले असेल तरी ितचा आ मा वा तव आहे, हेच खरे .
रामायणात सुंदर, त ण प ीवर लु ध असणारा वृ पती आहे, सवती या मुलाकडे
जाणारा संहासनाचा अिधकार आप या मुलाला िमळावा हणून ह धरणारी आई, ि य
पतीबरोबर हसतमुखाने चौदा वषाचा वनवास वीकारणारी प ी आहे. राग, लोभ, ेम,
षे , सेवा, सूड इ या द मानवी वभावात या भावभावनांची व िवकार िवचारांची
किव ितभेनं रं गिवलेली अमर िच े येथे आहेत. सारे कु प-सु प मानवी जीवन
अ भुताची भरजरी व े लेवून या कथेत गट झाले आहे. आबालवृ ांना ती मोह घालू
शकते याचे कारण हे असावे.
अ भुता या अगदी िभ अशा दोन जाती असतात. पिहली जात असते के वळ
कि पताची ‘अिलबाबाची गो ’ हा ितचा उ म नमुना. याची दुसरी जात असते
क पनार यते या क दणातून गट होणार्या दाहक वा तवाची.
रामकथा हे या दुसर्या कार या अ भुताचे उ कृ उदाहरण. या कं वा
समाजा या बा याव थेत पिह या कारची अ भुताची मोिहनी जबरद त असते. चेटूक,
जादूटोणा, मं तं , भुतेखेते वगैरे गो ी जशा लहान मुलाला खर्या वाटतात, तशच या
मानवी जाती या बा याव थेत ौढां याही च
े ा िवषय बनतात. जसजशी
ानिव ानाची गती होऊ लागते, तसतसे पिह या कारचे अ भुत ौढांना खोटे वाटू
लागते. दुसर्या कारा या अ भुताची गो मा िनराळी आहे. ते वा तव जीवनाला सव
बाजूंनी वेढून उभे असते. ज म, ेम आिण मृ यू या मानवी जीवनात या िजत या अ भुत
ितत याच वा तव अशा तीन मुख घटना. पिहलीतली र यता, दुसरीतले माधुय आिण
ितसरीतले का य या या प रचयाचे नाही असा मनु य उभी पृ वी धुंडाळू नही
सापडणार नाही. अ भुताचे हे वलयच कु प वा तवाशी माणसाला सदैव बांधून ठे वीत
असते.
 ‘रामायण’ व ‘अरबी भाषेत या गो ी’ ही दो ही पु तके मी बालवयात जवळजवळ
एकाच वेळी वाचली. यावेळी ती दो ही मला फार फार आवडली. यांची मी पारायणे
के ली. पण आता मागे वळू न पािहले क , ती दो ही मला सारखीच आवडत होती याचे
आ य वाटते. आजही मला सम रामायण वाच याची लहर येत.े मा अरबी भाषेत या
गो ीत माझे मन पूववत् रमू शकत नाही. याचे कारण एकच असावे. याकाळी मी आयु य
जगलो न हतो. जगाची आिण जीवनाची मला काही क पना न हती. वा तवांचे चटके
यावेळी बसत न हते असं नाही, पण या यापासून दूर पळू न जा याखेरीज मला दुसरे
काही करता येत न हते. अ ला दनला जादूचा दवा िमळावा, याने तो घासताच याचा
बंदा गुलाम असलेला रा स या यापुढं हात जोडू न उभा राहावा आिण याने
अ ला दनची येक इ छा णाधात पूण करावी, हे सारे जणू मा या बालमनाचेच
ित बंब होते. अ र ओळख नसले या बालकाने त व ाना या ंथाव न नजर फरिवली
तरी याला याचा काही अथबोध होत नाही. माझीही तशी ि थती होती. व रं जन हा
दाहक वा तवापासून दूर पळू न जा याचा एकमेव माग! तो तेवढा यावेळी मला मोकळा
होता. चम कारानी भरले या अरबी भाषेत या गो ीत माझं मन या काळी रमलं ते
यामुळे.
पण ज मभर कु णीही व रं जनात म गुल होऊन रा शकत नाही. जीवनाचा ंथ
कतीही दुब ध आिण अवघड असला तरी येकाला आपाप या परीने याचा अथ
लाव याचा य करावाच लागतो. हा अथ लावता लावता उ , कठोर आिण दाहक
वा तवाकडे िनरखून पाह याचे व याला सामोरे जा याचे साम य या या अंगी येत.े
रामकथा ज मभर माझी सोबत करीत आली याचे कारण ित या अंतरं गात असलेली दाहक
वा तवाची जाणीव क न दे याची श हेच होय. बालपणी ित यातील अ भुताने
मा या मनावर पगडा बसवला हे खरे . पण ठे चाळत ठे चाळत आयु याची वाट चालताना
ितने मला अनेकदा धीरही दला आहे. रामायणातील अनेक पा े वेष बदलून
िनरिनरा या पाने आप या भोवतीच वावरत आहेत असा भास ौढ वयात जे हा
सामा य माणसाला होतो, ते हाच ितचे मोठे पण या या ययाला येत.े अ ला दनचा
दवा हा शेवटी जादूचा दवा राहतो, पण रामकथा मा आयु या या उ राधथात
दीप तंभ बनते. आभाळ काजळू न गेलेलं असो, समु ावर तुफानाने थैमान मांडलेले असो,
अ ाळ-िव ाळ भासणार्या खडकांनी नौके ची वाट अडिवलेली असो, दीप तंभ कशाचीही
कदर न करता या नौके ला काश दाखिव याचे काय शांतवृ ीने करीत राहतो. रामकथा
मला आजही अितशय आवडते. ितचे चंतन करताना जीवनाचा खोलखोल अथ न ाने
उमगू लागतो. आयु य हे मंगल-अमंगला या अखंड संघषाचे एक डांगण आहे याची
जाणीव होऊ लागते. मग सव कारची दु:खे आिण संकटे सोस याचे बळ अंगी येत.े

रिववार सकाळ ( दवाळी अंक), ५ नो हबर, १९७२

 सनातन य

कथा आहे तशी अगदी अिलकडची, दहा-पंधरा वषापूव घडलेली. हणजे

किलयुगातलीच! मा ित यात या एका पा ाचं वतन थोडसं स ययुगाला शोभणारं आहे.
आज या जमा यात ते काह ना खरं ही वाटणार नाही. पण या ला मी ओळखतो.
ित या वभावाशी माझा चांगला प रचय आहे. आ म ौढीक रता ितनं पुढं दलेली
हक कत सांिगतलेली नाही अशी माझी खा ी आहे.
कथा तशी साधी आहे. ित यात पा अवघी दोन. पो टमा तर असलेली एक
आिण ापारी उलाढाली करणारा एक इसम. ापार्याला काही जमीन तातडीनं खरे दी
करायची असते. वहार पुरा करायची तारीख ठरलेली. तारीख मु तासारखी अगदी
जवळ येऊन ठे पलेली; पण खरे दी प होऊन कायदेशीर न दणी हायला एक गो आडवी
येते. एकं दर रकमेत तीन हजार पयां या सहा मनीऑडस ापार्याने मागिवले या
असतात. पण या थािनक पो टात येऊन दाखल झाले या नसतात. ते तीन हजार पये
आज ना उ ा िनि त येणार आहेत, याची खा ी जिमनी या मालकाला आिण न दणी
अिधकार्याला पटवून देणं ज रीचं असतं. ते झालं नाही तर, सौदा फसकटणार व
भिव यकाळा या दृ ीनं सो याचा तुकडा असलेली ती जमीन आप या हातून िनसटू न
जाणार या क पनेनं ापारी गडबडतो. तो पो टमा तरकडे येतो. आपली सारी हक कत
सांगतो. पो टमा तर एक यु सुचवतो– िजथून या मनीऑडरी याय या असतात,
ितथ या पो टात ंककॉल क न ापार्या या नावे या सहाही मनीऑडस झा या आहेत
कं वा नाही याची चौकशी करायची. मनीऑडस झा या आहेत आिण या एक-दोन
दवसांत िमळतील असे कळते. जिमनीचा मालक आिण न दणी-अिधकारी ांना आप या
जबाबदारीवर पो टमा तर ती गो सांगतो.
पो टमा तर या ा संगावधानामुळं सौदा मोडत नाही. यथाकाल मनीऑडस येतात.
खरे दीखत होते. आपले फार मोठे काम पो टमा तरने के ले हणून ापारी याला काही
र म देऊ लागतो; पण नाकासमोर जाणारा तो मनु य ती वीकारीत नाही. ा
ामािणकपणामुळे ापार्याला या याब ल अिधकच कृ त ता वाटू लागते. याचा
िनरोप घेताना तो हणतो, ‘मा तर, तुमची एक गो मा मी ऐकणार नाही. आम या
घरी सुगीला आंबेमोहोर तांदळ ू पु कळ येतो. यातलं एक पोतं मी तु हाला पाठवून देईन.
ते तु ही घेतलंच पािहजे. नाही हणून चालायचं नाही. अहो, िम िम ा या घरी
जेवायला जात नाही का? यातलाच हा कार आहे असं समजा. पण ते पोतं तु हाला
यावंच लागेल. तु ही घेतलं नाहीत तर मी तुम या दारात बसून स या ह करीन.’
ा गो ीनंतर दहा-पंधरा पावसाळे आले आिण गेले. आंबेमोहोर तांदळ
ू ही ितवष
िपकला. पण या ापार्याकडू न आंबेमोहोराचं पोतं तर सोडाच, पण पायली दोन
पायली तांदळ ू ही पो टमा तरांकडे आले नाहीत. बदली होऊन तो गावी गेला. या
ापार्याची आिण याची पु हा कधी गाठभेट झाली नाही; ब धा तो ापारी हे सारं
पूणपणे िवस न गेला असावा.
ही कथा मी ऐकली ते हा या ापार्याला मी मनात या मनात हसलो. तुम यापैक
ब तेकांनाही असंच णभर हसू येईल. पण मला वाटतं, आपण सारी, लहान-मोठी संसारी
माणसंपण या ापार्यासारखीच असतो. हरघडी आपण या यासारखेच वागतो.
कु ठ यातरी भावने या उमा यानं आपण णभर बेहोष होतो. वत:भोवतालची
वहाराची सारी सारी काटेरी कुं पणं आपण ओलांडतो; पण तो ण िनघून गेला, हणजे
आकाशातलं इं धनु य दसतं न दसतं तोच लोपून जावं या माणं या भावनेला आपण
पारखे होतो. गडकर्यांनी आप या ‘अनािमका या अभंगात’ माणसाचं खरं व प उघड
के लं आहे. ते हणतात, ‘पांडुरंगा आ ही युगाचे दुजन। णाचे स न प ा ापे।।’
या ापार्याची कृ त ता िणक होती. पो टमा तरने आपले मोठे काम के ले असे
वाटताच या णी तो याला ब ीस हणून चांगली घसघशीत र म ायला िनघाला.
यानं ती घेतली नाही व कु ठलीही अपे ा के ली नाही. तरीदेखील ापार्यानं
आंबेमोहोराचं पोतं या या मा यावर लाद याची जाहीर ित ा के ली. हा सारा खेळ
िमिनटा-दोन िमिनटांत आटोपला असेल. समु ात भरती या वेळी ड गराएवढी मोठी लाट
उठावी आिण बघता बघता फु टू न ती समु ा या पा यात नाहीशी हावी, तशी या
कृ त तेची ि थती झाली. पु हा या दोघांची मुंबई या र यात गाठ पडली असती, तर
ापार्याने पो टमा तरला ओळखलं असतं क नसतं देव जाणे!
येक ौढ नं मागं वळू न आपलं गत आयु य तट थपणानं पाहावं! चालून
आले या आयु या या मागावर अशा िणक कृ त तेचे नानािवध, रं गीबेरंगी तुकडे याला
दस यािशवाय राहणार नाहीत. बालपणी आईबाप हेच बालका या संर क क याचे
बु ज असतात. यां या पलीकडं लहान मुला या लेखी फारसं जग आि त वात नसतं. पण
या आईबापांनी आप यासाठी खा ले या ख ता, के ले या काळ या आिण सोसले या
हालअपे ा मोठे पणी कतीशा माणसांना उ कटतेनं आठवतात? थम वाध याकडं व नंतर
मृ यूकडं अगितकपणे वाहात जाणारं यांचं जीवन सहानुभूतीनं पाहावं, यांचे वभाव-
दोष पोटात घालावेत आिण यां या मनामधे िश न ितथला अनािमक काळोख घटका-
दोन घटका उजळवून टाकावा असं कतीशा त ण-त ण या मनात येतं? ऐन उ हा यात
भर उ हातून माळ तुडवीत जा याची पाळी आपणावर यावी, गरम वार्यांनी सारं शरीर
तापून जावं, घशाला कोरड पडावी आिण मग मधेच आढळणार्या एखा ा झाडा या
सावलीत आपण िवसावा यावा, पण या झाडाची आठवण मु ामाला पोहोच यावर
होऊ नये, तसंच आप या कृ त ते या िणक लहरी या बाबतीत ब धा घडत असतं. आई-
बाप, बिहण-भाऊ, आ -इ , ेही आिण सु द, वसाया या िनिम ानं आिण िनयती या
व छंद डेनं आप याशी िनकटचा संबंध असलेले नाना कारचे लोक आिण अगिणत
अनािमक ा सवाचं आपण थोडं ना थोडं ऋण लागत असतो. ते ऋण या वेळी
आपण घेतो यावेळी याची आप याला चांगली जाणीव असते. पण हां हां हणता
जािणवेचे ते मंतरलेले ण हरवून जातात; आिण आपण बिधर मनानं, जीवना या
चाकोरीतून पुढे चालू लागतो.
जी गो कृ त तेची, तीच स य, याय, क णा, समता इ यादी मनु याला पशू न अलग
करणार्या आिण उ तरावर नेणार्या अनेक स ावनांची. या सार्या भावना
संगपर वे आप या मनाला पश करतात. कु ठलातरी अनािमक सुगंध आप या
अंत:करणाला मोिहत करतो. पण हे सारं णभंगूर असतं. कोणतीही उ कट स ावना
य कुं डात या अ ी माणं सतत सांभाळू न ठे व याचं साम य सामा य मनु या या अंगी
नसतं हेच खरं .
िजथं महाभारतात या धमराजावर ‘नरो वा कुं जरो वा’ असे उ ार काढू न आप या
गु ला फसव याची पाळी आली, ितथं सूया नही खर असले या संपूण स याची
उपासना, अंध वाथानं लडबडले या संसारी माणसा या हातून कशी होणार? लहानपणी
आईबापाचा कं वा शाळे त या िश कांचा मार चुकिव याक रता, त णपणी पंच
नावाची जी अजब सकस आहे ितची व था पाह याक रता आिण हातारपणी आंध या
अहंकाराचं समाधान कर याक रता, माणसं कती खोटं बोलत असतात याची गणतीच
करता येणार नाही. खरोखर, परलोकात एखादा िच गु असेल आिण माणसां या पाप-
पु याचे िहशोब तो अगदी बारकाईनं न दवून ठे वत असेल, तर स याचा जयजयकार करीत
मनु य ाणी अस याचा जो पावलोपावली आ य करीत असतो याची टपणं करणारा
या या हाताखालचा कारकु नांचा तांडा दवसा दवसाला वेड लागून िनकामी होत असला
पािहजे. खरं बोल याची इ छा माणसा या मनात अधुनमधून वर डोकं काढते, नाही असं
नाही. पण, आपली इ छा आिण आपली जीभ यांची गो ं सहसा जुळत नाहीत हेच खरं !
र यानं जाताना एखा ा झाडाखाली बसलेला महारोगी आपण पाहतो. संिम
भावनांचे का र आप या मनामधे दाटू न येत.ं यात क णाही असते. आपण िखशात हात
घालतो. या या अंगाव न जाता जाता एखादं लहानसं नाणं या या पु ात या कळकट
थाळीत फे कतो. मा आपण णभरही ितथं थांबत नाही. याची िवचारपूस करत नाही.
कं ब ना झपझप पावलं टाकू न पुढं गे यावर आपण याला िवस न जा याचा य
करतो. तो महारोगी आिण आपण यां यामधे एक अतूट नातं आहे. देवाची अवकृ पा झाली
असती, तर या यासार या ािध त आिण प र य ि थतीत आपणालाही दवस
कं ठावे लागले असते, या िवचाराचं मूळ आपण आप या मनात जू देत नाही.
उं बरासारखी काही काही झाडं घराजवळ वाढू दली जात नाहीत. यांची पाळं मुळं
हळू हळू पसरतात आिण घरा या सुरि तपणाला धोका आणतात असं हणतात.
सवसामा य माणूसही याच प तीनं वागतो. स ावने या पशानंतर मनामधे िवचारांचं
जे वादळ सु हो याचा संभव असतो, याला संवेदनेची िखड या-दारं बंद क न तो
बाहेर या बाहेर थोपवून धरतो.
असले अनेक अनुभव ल ात घेतले हणजे मनात येत,ं माणसाचं मोठे पण जसं या या
िणक स नतेत आहे, तशीच याची सारी दु:खं, ही ‘स नता णभंगुर असते’, या
कटु स या या पोटीच दडलेली आहेत. माणूस ही काय व ली आहे, याचा शोध ाचीन
काळापासून घे याचा य शतकानुशतकं चाललेला आहे; पण तो घेणार्यां या पदरात
आतापयत काय पडलं आहे? ासासार या असामा य ावंताला, ‘धमाचं पालन करा,
धम तुम या सव कामना पूण करील असं मी सवा या कानीकपाळी ओरडत आहे, पण
माझा हा आ ोश शु अर या दन ठरत आहे’ असे उ ार अ यंत िथत मनानं काढावे
लागले. सॉ े टससार या त व चंतकाला परखड स या या पुर कारासाठी िवषाचा
याला यावा लागला. ा जु या काळ या गो ी णभर बाजूला ठे वूया. मानवी
सं कृ तीनं गे या शतकात ग डा या पंखांनी गतीचा माग आ िमला असा दावा आपण
करतो. या शतकातले महा मा गांधी आिण ब ाड रसेल हे दोन थोर पु ष. दोघंही वतं
बु ीचे चंतक. दोघंही मानवाला सुख आिण शांती यांचा लाभ कसा होईल याची
रा ं दवस िववंचना करणारे . दोघांनीही आपाप या योगशाळे त मनु य ाणी ही काय
चीज आहे याची िच क सा क न पािहली. गांधीज नी िन कष काढला– माणसात एक
द ठणगी असते. ‘ ठणगीचा सा ा कार जर मला झाला नसता, तर जीवन िनरथक
आहे असं मी हटलं असतं’– अशा अथाचे यांचे उ ार िस आहेत. रसेल-साहेबांचा
िन कष सव वी िभ आहे. यांनी एके ठकाणी िलिहलं आहे– मानवाचं बिहरं ग खरवडू न
काढा, हणजे आत लपलेला पशू तुम या दृ ीला पडेल.
गांधीजी व रसेल यां या िन कषातलं अंतर दोन ुवांइतकं मोठं आहे. दोघेही खरे
आहेत. पण दोघांचीही स यं दुदवानं अधस यं आहेत. गांधीजी या अनुभूतीला द
ठणगी हणतात ती सहज ा होणारी दैवी देणगी असो अथवा सं कृ तीनं िनमाण के लेलं
प रमाण असो, ितचं आि त व कु णालाही नाकारता येणार नाही. पण ती द ठणगी
ब धा राखे या चंड ढगार्याखाली दडपून गेलेली असते. महा मे, साधुसंत आिण उदा
कृ तीची माणसं ित यावरली राख दूर सा न ती फु लावी हणून ाणपणानं आयु यभर
ितला फुं कर घालत राहतात. पण सवसामा य संसारी ला ही साधना सहसा जमत
नाही, नकळत या यातली ही ठणगी राखे या ढगार्यात हळू हळू िवझून जाते. ु
वाथ, आंधळा अहंकार आिण िविवध शरीरसुखांची अनावर लालसा यां याभोवती
दि णा घालत बसणार्या या या मनाला ा ठणगी या आि त वाचं भानच राहात
नाही. मन हलवून सोडणार्या भीषण, उ , भ कं वा उदा घटनेचा झंझावात
एखा ावेळी सुटतो. या ठणगीवरची राख णाधात उडू न जाते. ठणगी चमकते. पण ती
चमक अ पजीवी ठरते. पु हा नवी राख ित यावर साचू लागते.
माणसाचं हे व प पा नच महा मा गांध ना सावजिनक सभेत एका वृ सा यवादी
कामगारानं के ला होता– ‘तु ही ेमा या बळावर माणसाला सुधा इि छता; पण
दोन हजार वषापूव ि तानं हाच माग चोखाळू न पािहला होता. ा दोन हजार वषात
माणूस कतीसा बदललाय?’ गांधीज नी ि मतपूवक याला उ र दलं होतं– ‘माणसा या
अंतरं गात बदल हायला दोन हजार वष हा काळ फार अपुरा आहे.’
गांधीज चं हे हणणं एका दृ ीनं खरं आहे. पण हजारो कं वा लाखो वषानी
मानव ाणी णाचा स न न राहता सदाचा स न होईल हे गृिहत धरलं तरी, या
वत:ला कधीही न दसणार्या सो या या दवसावर दृ ी ि थर क न मानवाला
सुधार याची कामिगरी करीत राह याचा उ साह कतीशा लोकां या अंगी असणार? अशा
वेळी शॉसार या बुि वादी नाटककारानं ‘सट जोन’ ा नाटका या शेवटी नाियके या
त डी जे आत‚ उ ार घातले आहेत, तेच आप याला गांधीज या आशावादापे ा अिधक
जवळचे वाटतात. ती उ ारते– ‘परमे रा! ही तुझी पृ वी स नांनी आिण पु यवंतांनी
शांतपणानं राह याला यो य अशी के हा होणार आहे?’
म य युगातील सट जोनचा हा क ण च इितहासा या पानापानांतून िननादत आहे.
ि तापासून मा टन युथर कं ग या आिण भगवान बु ापासून महा मा गांधीपयत या
महामानवा या जीवनगाथांतून यांचे ित वनी णा णाला उमटत आहेत. पण याचं
उ र परमे राकडू न आतापयत िमळालेलं नाही. पुढंही िमळणार नाही. ते उ र ायचं
आहे मानव जातीनं– ‘मी माणूस आहे’– या गो ीचा रा त अिभमान बाळगणार्या येक
सामा य मनु यानं!

धरती, दवाळी, १९७२

 ताटी उघडा ाने रा

सकाळी जाग येताच मला आठवण होते ती दोन गो ची– पिहली, ात:काल या मंद,
शीतल वायुलहरी; दुसरी, चहाचे गरम गरम घोट! मग तो चहा िबनसाखरे चा का असेना!
या दोन गो ी पदरात पड यािशवाय, लिलत लेखकां या भाषेत बोलायचं हणजे,
‘माझा मूड लागत नाही.’ झोपेत पांघ णा माणं माणसाचं मनही िव कटू न जात असावं!
या दोन उ ेजक पदाथािशवाय मा या अ ता त झाले या मनाची घडी नीट बसत
नाही. समु ात छातीएव ा पा यात उभं रा न भरती या लाटांचा सुखद पश अंगभर
अनुभवावा, तसा मी सकाळ या सौ य, सुगंिधत झुळुकांचा अनुभव घेतो. िव ानातलं
मला फारसं कळत नाही. परं तु या हवेत ाणवायू भरपूर भरलेला असावा, असं
लहानपणापासून मला वाटत आलेलं आहे. अशा हवेचा दोन घटका आ वाद घेऊन मग
गरम चहाचा पेला त डाला लाव यात जो आनंद आहे, याचं वणन श दांनी करता येणार
नाही. या पे यावर अ प पणे तरं गणार्या वाफे नं, सार्या दवसा या काय मांचं
इं िजनच जणू सु होतं.
याच सुमाराला शेजारपाजारचे रे िडओ सु होतात. आकाशवाणी या क ाव न
भि गीतं ऐकू येऊ लागतात. माझा पंड भािवकाचा नाही. यातच या भि गीतांतली
अनेक आधुिनक गीतं क चड मो यासारखी आहेत, हे ती ऐकताऐकता जाणवू लागतं. अशा
गीतातले पु कळसे श द संतां या ितभे या पशानं पावन झालेले असले तरी, यां यातून
िजवंत े या झुळझुळणार्या झर्याचा ओलावा मला लाभत नाही. ही भि गीतं
िलिहणारी पु कळशी मंडळी कमे कू म किवता िलिहणार्यां या गो ातीलच असतात.
िव संसार चालिवणार्या िवराट, अ ेय श या जािणवेतून ही आधुिनक गीतं फु रली
आहेत, असा भास सहसा होत नाही. ही वेलीवर उमललेली फु लं नसतात; या असतात
कागदी, रं गीबेरंगी क या. साहिजकच मी शीतल वायुलहरी आिण चहाचे गरम घोट यांनी
उ ेिजत के ले या मना या वैर मंतीत वत:ला हरवून बसतो.
पण मधेच रे िडओवर एखादं जाितवंत भि गीत सु होतं :
‘धाव, पाव सावळे िवठाई। कां म नं ध रली अढी।
अनाथ मी अपराधी देवा, उतरा पैलथडी।’
या ओळ तली आतता अंगणात फे र्या घालणार्या मा या पायांना जाग या जागी
िखळवून टाकते. परलोक, वग, नरक इ यादी क पनांवर माझा िव ास नाही. पण जगात
सगुण, साकार देव नसला तरी तो असायला हवा होता, असं मला नेहमीच वाटत आलं
आहे. अशा देवा या अि त वािवषयी िन:शंक असले या, आिण मानवी श या
मयादांची जाणीव झाले या, मनु या या सनातन आ ोशाचा ित वनीच या ओळीत
मला ऐकू येतो. ‘कां म नं ध रली अढी’ यातला नाजुकपणा तर मनाला वेडावून सोडतो.
लहान मुलानं आपण न दले या पा यासारखा! माझं मन हेलावून टाकणारी अशी दुसरी
काही भि गीतं आहेत.
‘पिततपावन नाम ऐकु नी आलो मी दारा।
पिततपावन न होिस हणुनी जातो माघारा।’
या दोन चरणांतला परखडपणा हे या िच िविच जगात, आप याला एकाक
सोडणार्या परमे राला मानवानं दलेलं युतर वाटतं. सावता माळी हा जु या व न ा
का िनकषां या दृ ीनं ितभासंप कवी नसेल. पण ‘कांदा, मुळा, भाजी। अवघी
िवठाबाई माझी।’ या या या ओळी, दा र ातून आिण दुदशेतून बाहेर पडू इि छणार्या
धमभो या भारतानं दयावर को न ठे व या पािहजेत अशाच आहेत.
पण रे िडओव न ऐकू येणार्या भि गीतांत अशा ताकदीची गीतं फार थोडी.
यां यापैक ‘ताटी उघडा ाने रा’ हे एक. मु ाबाइ या या ताटी या अभंगातला
एखादा अभंग जे हा िचत आकाशवाणीव न आळवला जातो ते हा, माझं बाळपण
नकळत मा याकडं परत येतं.
‘ताटी उघडा ाने रा’ हे पालुपद असलेले अभंग नेमके के हा मा या कानांवर पडले
हे आता आठवत नाही. ब धा कु ठ या तरी क तनकारा या त डू न मी ते ऐकले असावेत. या
ताटी या अभंगांत जो काही अ याि मक अथ असेल याचं आकलन करायला मी आजही
अपा आहे. लहानपणी तर यात या अनेक श दांचा अथसु ा मला समजला नसेल! पण
आजकाल हा अभंग कानावर पडला क , पाच तपांपूव या अभंगांचं पालुपद ऐकताना जे
िच डो यापुढं उभं राहत असे तेच आज मा या मनः ूंपुढं पु हा अवतरतं :
ाने र सून, रागावून कु ठं तरी कु डा या झोपडीत जाऊन बसला आहे. या झोपडीचं
काम ाचं आिण पालापाचो याचं झडप यानं आतून लावून घेतलं आहे, बाहेर दाराशी
मु ाई उभी आहे; ‘दादा, दार उघड’ हणून कतीही िवनवणी के ली तरी रागावले या
ाने राचा पारा खाली उतरत नाही, हे पा न ती अितशय अ व थ झाली आहे.
पुन:पु हा मु ाई हाका मारीत असते; पण ाने र घुमेपणानं तसाच बसून राहातो. काही
के या तो दार उघडायला उठत नाही. या या मायेत सदैव आकं ठ िभजलेली मु ाई या
वेळी कोरडी कोरडी होते. सार्या जगाला शहाणपण िशकवणारा आपला हा भाऊ आज
अशी डो यात राख घालून का बसला आहे, हे ितला कळत नाही.
हे सारं िच या वेळी मला अगदी जवळचं वाटलं. िन या या अनुभवातलं. लहानपणी
फार ह ी होतो मी. कु ठ याही लहानसहान गो ीसाठी ह करावा, सून बसावं, मग
आईनं मा यावर रागवावं आिण विडलांनी कं वा मोलकरणीनं या रागापासून माझं
संर ण कर याचा य करावा, असं वारं वार घडे. मी इं जी शाळे त गेलो या वष या
मा या एका ह ाची आठवण अजून कायम आहे. एके दवशी सकाळी मी आईला
बटा ाची भाजी करायला सांिगतली. ितनं ती के ली नाही. मी पानावर बसलो. ताटात
बटा ाची भाजी नाही हे पाहताच मा या तळपायाची आग म तकाला गेली. मी तरातरा
उठलो; उपाशीपोटी द र घेतलं, आिण एकदासु ा मागं वळू न न पाहाता धाडधाड िजना
उत न र यावर आलो. जणू राजवाडा सोडू न जाणारा बाल ुवच मा या अंगात
संचारला होता. या घरात बटा ाची भाजी िमळत नाही, या यात पु हा पाऊल
ठे वायचं नाही; ुव जसा तप यक रता दूर दूर िनघून गेला, ‘बाळा, मागं फर, मागं फर’
अशा िवनव या बाप करीत असतानासु ा यानं जसं मागं ढु ंकून पािहलं नाही, तसं काही
तरी मी करणार होतो! आईला चांगली अ ल घडिवणार होतो. परं तु मा यातला ुवाचा
संचार, शाळा गाठे पयतसु ा धड टकला नाही. पिह या तासानंतर मी मेटाकु टीला आलो.
पोटात काव यांचा कलकलाट सु झाला. मराठीचा तास माझा अ यंत आवडता. पण
वगात िशकिव या जाणार्या किवतेकडं माझं ल लागेना. सुदव ै ानं, या दवशी मी अगदी
उपाशी शाळे ला गेलो आहे असं घर या नोकरानं विडलांना यां या कचेरीत जाऊन
सांिगतलं. मध या सु ीत मला यांनी बोलावून घेतलं; ते हा माझी तीन तासांची अखंड
तप या उ म रीतीनं फळाला आली! ाणांितक उपोषण वगैरे श द या वेळ या
वातावरणात घुमत न हते. नाही तर, घरातून रागारागानं बाहेर पडताना मी ती ित ा
आईला ऐकवली असती आिण ितचं धाबं दणाणून सोडलं असतं. माझं ते तीन तासांचं
ाणांितक उपोषण विडलां या मायेमुळं फराळा या दुकानातून आणले या ीखंड-पुरीनं
सुटलं! ही गो आठवली हणजे आजही मला मा या ह ाचं हसू आ यािशवाय राहात
नाही.
‘ताटी उघडा ाने रा’ हा चरण ऐकताना बालपणी ाने राचं जे िच मा या
डो यापुढं उभं रािहलं, ते मा या ह ी मनाचं ित बंबच होतं, हे आज मला कळतं. या
वेळी या िच ातला ाने र मला माझा अगदी दो त वाटला. वगात मा या शेजारी
बाकावर बसणारा. सं याकाळी शाळा सुट यावर मा याबरोबर के ट खेळायला येणारा.
तो सािह यसोिनया या फार मो ा खाण चा मालक आहे, याची ते हा मला गंधवाताही
न हती. तो आप यासारखाच सतो, रागावतो, एखा ा खोलीत वत:ला क डू न घेतो,
कु णी कतीही हाका मार या तरी ं क चूं करीत नाही, याचंच मला मोठं अ ूप वाटलं.
आपलं आिण या ाने राचं काहीतरी जवळचं नातं आहे, ही जाणीव मा या बालमनात
जून गेली.
‘ताटी उघडा ाने रा’ हा आत चरण आज ऐकताना या वेळ या बािलश क पनांची
कोिळ कं मनातून िनघून गेली आहेत हे खरं . पण आजही मला वाटतं क , माझंच काय,
पण येक सामा य मनु याचं या सणार्या, रागावणार्या ाने राशी काही तरी नातं
आहे. तो ािनयांचा राजा आहे. मा यासारखी माणसं या बाबतीत ब धा रं कच असतात.
ाने र ि थत वृ ीनं आप या समािध थाना या पायर्या सहज उतरला असेल, उलट
आ ही सामा य माणसं वत: या मृ यू या क पनािच ानेसु ा भयभीत होतो आिण
या याकडे पाठ फरवून दूर सुसाट पळत सुटतो.
हे सारं खरं असलं तरी एक गो आजही मला ती तेने जाणवते. पृ वीचं पवताशी जे
नातं असतं ते या या पाय यामुळं; िशखरामुळं न हे! अलौ ककाशी लौ कक जोडलं जातं
ते लाखात एखा ा याच वा ाला येणार्या अपूव ेमुळं कं वा ितभेमुळं न हे; तर
असामा य ना, अलौ कक ितभावंतांना आिण सव कार या े िवभूत ना दुपारी
भूक लागते, रा ी झोप येते, ही माणसं सतात, िचडतात, रागावतात, डो यात राख
घालतात यामुळंच! असामा य आिण सामा य यां यात जो मु य दुवा आहे, तो शरीरा या
मूलभूत गरजा आिण मनोिवकारांचे नानािवध आिव कार यांचा!
मा हे कटु स य वीकार याचं आिण या या नजरे ला नजर िभडिव याचं साम य
आप या सं कृ तीनं कधीच संपादन के लं नाही. वासनेचा य के ला पािहजे, तृ णेचा समूळ
उ छेद हायला हवा, आशा ही मनु या या पायातली बेडी आहे, ती या या पायात आहे
तो धावतो आिण िज यातून जो मु झाला आहे तो जाग या जागी शांत राहातो, अशा
अथाचा उपदेश आपण शतकानुशतकं मुका ानं ऐकत आलो. लहानपणी मी एकनाथा या
च र ावरलं एक नाटक वाच याचं आठवतं. तो गोदेवर ान करायला जात असताना
कु णीतरी मूख मनु य या या अंगावर पु हापु हा थुंकतो; आिण तो शांतपणानं पु हापु हा
ान क न परत येतो, अशा आशयाचा एक वेश यात होता. मला या मूख मनु यापे ा
एकनाथाचाच अिधक राग आला. आप या अंगावर अकारण वारं वार थुंकणार्या या
माणसा या थोबाडीत यानं का लगावली नाही, हा द हणून मा यापुढं उभा
रािहला! आज या एकनाथाचा राग मला येत नसला तरी सव वासनांवर आिण
मनोिवकारांवर संपूण िवजय िमळवणं, हेच मानवी जीवनाचं सा य आहे असं जे ता पय
या संगातून िनघतं, ते मला आजही पटत नाही. मनु याचा ज मच मुळी वासने या पोटी
होतो. या वासनेला खुशाल िचखल हणा. पण कमळाचा ज म जसा िचखलात होतो तशी
मानवी सं कृ तीची गगनचुंबी तीकं असले या सार्या िवभूती यां या मातािपतरांना
वाटले या पर परां या आकषणातून िनमाण झाले या असतात, हे नाकार यात काय अथ
आहे?यािवषयी मी जे हा िवचार क लागतो ते हा रामायणातला एक संग मला हटकू न
आठवतो. तो मूळ या वाि मक रामायणात आहे क नाही, हे मला सांगता येणार नाही.
तो ब धा ि असावा. पण याचा उ लेख आज घटके लासु ा एक आदश मू यिवचार
हणून के ला जातो. रावण सीतेला पळवून आकाशमागानं नेत असताना ितनं रडतारडता
आपले काही दािगने खाली टाकले. ते सु ीव, मा ती वगैरे या पवतावर बसले होते ितथं
पडले. राम-ल मण सीतेचा शोध करीत करीत या पवतापाशी आले. ते हा,
‘आकाशमागानं एक ी आ ोश करीत जात होती. आिण ितनं हे अलंकार खाली टाकले
आहेत’ असं कळताच ते सीतेचेच आहेत क काय, हे पाह यािवषयी ल मणाला िवनंती
कर यात आली. यावेळी ल मण उ रला, ‘वैन ची कण-भूषणे कं वा बा भूषणं मा या
ओळखीची नाहीत. फ यां या पायातले पजण तेवढे मा या प रचयाचे आहेत.’
ही कथा काय कं वा एकनाथाची कथा काय, के वळ हरदासी असू शकतील. मुळात
यांना फारसा आधर नसेल. पण या रचणारे कथाकार मानवी वासना आिण मनोिवकार
यां या बाबतीत या भारतीय त व ाना या दडपणाखाली पूणपणे दबून गेले होते, हे
उघड आहे. वनवासाला िनघताना राम, सीता आिण ल मण व कले नेसून अयो येबाहेर
पडले हे ल ात घेतलं हणजे अर यात सीता नखिशखांत अलंकारांनी नटली न हती,
ित या अंगावर नुपूर, कणफु लं, बा भूषणं, वगैरे दािगने अस याचा संभव न हता, हे उघड
आहे. पण या कथा रचणार्यांना संभा कं वा असंभा या याशी काही कत न हतं. ते
िनघाले होते आदश मू यांचा शोध करायला– यांना ो यां या आिण वाचकां या मनावर
एवढंच ठसवायचं होतं क – एकनाथ हा शांितसागर होता. या सागरावर ोधाचं
लहानसं वादळसु ा कधी उठू शकत न हतं; ल मण हा िववािहत चार्याचा े तम
आदश होता. सीता ही याची वडील भावजय. हणून राजवा ात आिण अर यात तो
ित याबरोबर दीघकाळ रा ला असला तरी, यानं कधी मान वर क न सीतेकडं पािहलं
न हतं. याची दृ ी सदैव ित या पायावर िखळलेली असे!
जीवनात आदश आव यक असतात हे खरं . पण आदशा या ह ासापायी दैनं दन आिण
िचरं तन अनुभवाशी सव वी िवसंगत अशा आदशाचं पीक या समाजात िप ानिप ा
फोफावत जातं, यांचे आदश शेवटी शु का पिनक आिण िचत हा या पदही ठरतात.
या सोसापायीच, काम ोधादी मनोिवकार माणसाचे षि पु आहेत, असं मान याचा घात
आप याकडं पडला. शरीर आिण आ मा या जु या भावंडांची कायमची ताटातूट कर यात
आली. वा तव इहलोक आिण का पिनक परलोक यांतला पिहला गुलाम आिण दुसरा
मालक अशा कार या क पना समाजपु षा या र ात िप ानिप ा िभनत गे या. पण
समाजपु षा या हाडीमासी िखळलेलं हे त व ान सामा य मनु या या अनुभवा या
कसाला उत शकत नाही.
काम, ोध, लोभ इ यादी मनोिवकार हे जसे आपले िम तसेच श ूही आहेत.
बा सृ ीत जशी पंचमहाभूत,ं तसे हे अंत:सृ ीतले सहा मनोिवकार. पंचमहाभूतांतला
वायू उ हा यात आप या सुखद लहर नी मनु याला आनं दत क शकतो, पण तोच
पावसा यात एखा ा वेळी झंझावाताचं रौ प धारण क न गट होतो; आिण शेकडो
वृ वेल ना उ मळवून टाक त सुटतो. पृ वी आप या पाठीवर ाणीमा ाला ममतेनं धारण
करते. याची ुधा भागिव याक रता ती जशी अ पूणा होते, तशी याची तृषा शांत
कर यासाठी ितची क णा लोकमाते या पानं वा लागते. पण एखादेवेळी ती ुध
होऊन थरथर कापू लागली हणजे, मानवानं ित या आधारानं उभे के लेले सुंदर राजवाडेच
काय, पण भ िवजय तंभसु ा धुळीला िमळतात. यांना ती आई या मायेनं अ देते
यां याच ह येला ती कारणीभूत होते. मानवी मनोिवकारही असेच आहेत– एका बाजूनं
िवधायक; दुसर्या बाजूनं िव वंसक.
मनु या या जीवनाचं व प मूलत:च असं ं ा मक आहे, याचा साधुसंतांना आिण
आदश शोधकांनासु ा के हाही िवसर पडता कामा नये हेच खरं ! या ं ा मक व पाची
जाणीव आज या यं युगा या मोहक पसार्यानं नटले या जीवनात, सामा य मनु या या
मनात सतत जागती रािहली पािहजे, हे कोण नाकबूल करील? भौितक मू यं आिण नैितक
मू यं ही जीवनरथाची दोन च ं आहेत. यातलं कु ठलंही चाक मोडकं तोडकं असलं तरी हा
रथ पुढं जाऊ शकत नाही. यासाठी आज कु ठ याही बा ांतीइतकं च सामा य
मनु या या मनातही प रवतन घडू न येणं आव यक आहे. या प रवतनाची बीजं पेरणारे
िनरिनरा या े ांतले ाने र आज दु मळ आहेत. कदािचत, नकळत आ मघाता या
दशेनं वेगानं दौडत चालले या मानवावर रागावून ते वत:मधे वत:ला क डू न घेऊन
बसले असावेत! सामा य मनु या या हातात अशा वेळी एकच गो उरते– मु ाई माणं
‘ताटी उघडा ाने रा’ हणून यांची आळवणी करीत राहणं– ही!

मौज, दवाळी, १९७२

 न-ना ा या नाियका

मी एकदम जागा झालो. रा ीचे कती वाजले असावेत हे कळे ना. द ाचं बटन लावून
हातातलं घ ाळ पाहावं असा पुसट िवचार मनात येऊन गेला. पण ते मनच अजून िन ा
आिण जागृती ां या संिध काशात चाचपडत होतं. णभरानं दवा लावून घ ाळ
पाह या या मा या िवचाराचं मलाच हसू आलं. श या अयश वी होऊन माझं
काशाचं जग काळोखात बुडा याला तीन साडेतीन मिहने होऊन गेले होते. उशालगत या
द ाचं बटन दाबून मी खोली काशांत उजळवू शके न, पण या काशात मनगटावर या
घ ाळाचे काटे काही मला दसणार नाहीत, हे या तं ीत मी िवस न गेलो होतो.
मा अशी अचानक जाग का आली हे काही के या ल ात येईना. मला एखादं भयंकर
व पडलं न हतं. बाहेरची नीरव शांतता कस या तरी मो ा आवाजानं भंग
पाव याचंही आठवत न हतं.
मी पु हा डोळे िमटले. झोप याचा य के ला. पण पाप या िमटू न घेत या हणून,
िन ादेवी थोडीच स होणार?
अंधारात एखादा तारा खळकन् तुटून पडताना पहावा तसं काहीतरी झालं. आिण मला
दोन श द आठवले– ‘इयं ुतक त:’
मी पु हा को ात पडलो. सं कृ त भाषेवर माझं लहानपणापासून ेम आहे. मला ती
फार आवडते. बरीचशी कळते. पण संभाषणात कं वा सभा संमेलनात सं कृ त
बोल याइतकं या भाषेवर माझं भु व नाही. सं कृ त सौभ ा या एका योगा या वेळी
दोन-तीन अंक झा यावर े कांसमोर व कर याची पाळी मा यावर आली होती.
के वळ अजुन, सुभ ा, कृ ण, बलराम ही मंडळीच न हेत तर, सौभ ातला व तुंड भटजी
आिण दास दासीसु ा या े ागृहात सं कृ तात बोलत होती. मला बोलायचं होतं चार दोन
िमिनटं. वाटलं सं कृ तमधे बोलावे. पण धीर झाला नाही. आईपे ा आजीला नातवाचं
कौतुक अिधक वाटतं असं हणतात. पण तो अनुभव या रा ी मला काही आला नाही.
कािलदासा या देववाणीपे ा तुकारामा या सा यासु या मानवी वाणीचाच मी आ य
घेतला.
या संगाचं मरण झालं आिण ‘इयं ुतक त:’ हे श द एकदम मा यासमोर का उभे
राहावेत याची मी आठवण क लागलो. पण आठवण ही ब धा माणसा या हाती न
लागणारी याची सावली असते. जो जो ितला पकडायला जावे तो तो ती हातातून िनसटू न
जाते.
आठव याचा नाद मी सोडू न दला आिण चार दोन िमिनटांतच मा या ल ात आलं–
झोप यापूव फार दु न मला भेटायला आले या एका सािह य ेमी रिसकाशी बोल यात
मी अगदी रं गून गेलो होतो. गो ी सु झा या. या मला ा झाले या अंध वाव न.
िनयती कती कठोर असते आिण सशाचा पाठलाग करणार्या िशकारी कु या माणं ती
माणसावर सहज कशी मात करते यािवषयी बोलणं सु झालं. मी मा या आवड या
उ ररामच र ात या सीतेचं उदाहरण देऊन कतीतरी वेळ बोलत रािहलो.
या ‘इयं ुतक त:’ ा श दांनी मला अचानक जाग आणली होती ते
उ ररामच र ा या पिह या अंकातले होते.
या अंकात िच दशनाचा मोठा मनो आिण क पकतापूण संग भवभूतीनं योजलेला
आहे. रा यािभषेक झालेली राम आिण सीता आपलं सारं गतआयु य िच ां या ारे
अनुभवतात आिण बालपणापासून या मृितशेष झाले या सुख-दु:खात रमून जातात असा
हा संग आहे. या िच मािलके तलं एक िच आहे. राम ल मणा द चारी भावां या िववाह
समारं भाचं, ते िच पाहात असताना यात या उ मलेकडं बोट दाखवून सीता ख ाळपणे
ल मणाला िवचारते– ‘भावोजी ही हो कोण?’ अगदी आजकाल या तुम या आम या
घरात वैनीनं धाक ा दीराची जशी थ ा करावी तसा हा सीतेचा आहे. उ मलेनंतर
ती भरता या प ीकडं बोट दाखिवते आिण हणते ‘इयं मांडवी’ ही मांडवी. मग येतो
श ु ा या बायकोचा मांक. सीता उ ारते– ‘इयं ुतक त:’ ही ुतक त.
पण ुतक त हे श ु ा या बायकोचं नाव आहे हे रामायणाशी प रचय असणार्या
लोकांपैक ब तेकांना ठाऊक नसतं. कसं असावं? वाि मक, ास, कािलदास, भवभूित,
तुलसीदास आिण भारतीय भाषांत या इतर अनेक ितभासंप कव नी रामायण
जनमना या तळापयत नेऊन पोचिवलं आहे. पण या सवाचा भर आहे तो राम आिण सीता
यांचं गुणगान कर यावर– आप या ितभे या इं धनु यांनी या दंपतीचे िच ण अलंकृत
कर यावर. ल मण, भरत, इ या दकां या वभाव िवशेषांचं रे खाटन काही कव नी
उ कटतेनं के लं आहे, परवा परवापयत िबचार्या उ मलेला कु णी कै वारी िमळाला न हता.
पण शेवटी रव नाथ ठाकु रांसारखा महाकवी वक ल हणून ितला लाभला हे ितचं के वढं
भा य! पण भरताची बायको मांडवी व श ु ाची बायको ुतक त ां या नावांखेरीज
यां यािवषयी आप याला अिधक काही कधीच कळत नाही. एखा ा नाटकात णभर
येऊन चतुथ ेणी या पा ासार या या भासतात. जणु काय िनज व बा याच!
या दोघी सीते या अगदी जवळ या ना यात या. सीते या बरोबरच ल होऊन
अयो ये या राजवा ात आले या. पण यांचं अि त व उ या रामायणात कु ठं ही जाणवत
नाही. यांची सुखदु:खं, यां या भाव-भावना यांचा थांगप ा आप याला लागत नाही.
तसं पािहलं तर भरत रामानं अयो येला परत यावं हणून याला बोलवायला गेला.
या या पादुका घेऊन परत आला. या पादुका संहासनावर थापून सं य त वृ ीनं
रामाचा ितिनधी हणून तो रा य करीत रािहला. ही चौदा वष मांडवीनं कशी काढली
असतील? ित या मनात कोणकोणते िवचार तरं ग उठले असतील? काही काही आप याला
कळत नाही. ुतक त ही तर भरताइतकं ही रामायणात थान नसले या श ु ाची
बायको. सीता वनात जायला िनघाली ते हा, ितनं काय आसवं ढाळली नसतील?
वनवासातून सीते या कु शलाची वाता दीघकाल न आ यामुळे ितकडं एखादा दूत
पाठवावा असं टु मणं ितनं काय आप या पती या मागं लावलं नसेल? राम-सीता नसले या
राजवा ात वावरताना सीतेची आठवण ितला काय पावलोपावली बोचत रािहली
नसेल? या आिण अशा अनेक गो ी घड या असतील. पण आपण रामायण वाचतो कं वा
रामायणात या कथे या आधारे िलिहले या का नाटकांचा आ वाद घेतो ते हा ा
ुतक तची आठवणच आप याला होत नाही.
असं का हावं? मनात आलं, मांजरानं पकडले या उं दराशी खेळावं या माणं िनयतीनं
सीते या जीवनाशी ू र लीला के या हे खरं , पण िनयती या या भयानक डेमुळंच सीता
एका अजरामर महाका ाची नाियका झाली. शतकानुशतके को ावधी ी-पु षां या
दयात ितला थान िमळालं. वनवास, अपहरण, अि द , लोक नंदा आिण शेवटी
पतीने के लेला याग हे भयंकर भोग ित या वा ाला आले नसते तर ितची ि थती मांडवी
आिण ुतक त यां यासारखीच झाली नसती का?
णभर आपण िनरा या रामायणाची क पना क या. रामायणात वृ पतीला कै चीत
पकडू न कै कयी वर मागत नाही. दशरथ सृि मा माणे िनधन पावतो. राम संहासनावर
बसतो. साहिजकच सीता महाराणी होते. पुढं रा सांनी चालवले या दंडकार यात या
ऋिष मुन या आिण इतरां या छळा या वाता येऊ लागतात. राम मोठं सै य घेऊन
जातो. आिण दीघ काळानं रावणाचा वध क न परत येतो. अशी काही कथा रामायणात
असती तर राम ब धा आज या इतकाच पू य रािहला असता. पण सीतेचं नाव मा के वळ
याची प ी हणून न दलं गेलं असतं एवढंच. ित यािवषयी आप याला अिधक काही कळू
शकलं नसतं. भारतीय जनते या दयावर ती सीता अिधरा यही गाजवू शकली नसती.
ाचा अथ उघड आहे. सोनं बावनकशी आहे क नाही, हे नुसतं पा न कं वा हातात
घेऊन कळत नाही. अि द ातून जे तावून सुलाखून बाहेर पडतं तेच बावनकशी सोनं
ठरतं. माणसावर जे हा नाना कारची संकटं कोसळतात ते हा यांना तो कसं त ड देतो,
िनयती या स वपरी ेत तो कसा उ ीण होतो, यावरच याचं मोठे पण अवलंबून असतं.
आप या मनात सीतेिवषयी जी भ वसत असते, ती मुळात असते मानवा या
सामा यते या मयादा ओलांडणार्या या या आ मश ची पूजा! ‘चणे खावे लोखंडाचे
ते हा देव पदी नाचे’ हे तुकोबाचे उ ार अशावेळी आठव यावाचून राहात नाहीत. आिण
मग मनात येत–ं िनयतीला आपण ू र, कठोर, िनदय, िनघृण अशी जी िवशेषणं नेहमी
लावत असतो ती कतपत बरोबर आहेत? जीवन हा बोलून चालून एक जुगार आहे.
जुगारात हार-जीत पाठिशवणीचा खेळ खेळत असतात. अशा ि थतीत एखा ा खेळीत
फासे उलटे पडले हणून याचं खापर िनयती या मा यावर फोडणं हा जीवनाचा
अ वयाथ लाव याचा उथळ कार नाही का?
मांडवी आिण ुतक त या एका दृ ीनं सुदव ै ी, पण दुसर्या दृ ीनं दुदवी ठर या.
यांना वनवास घडला नाही. अि द करावं लागलं नाही. िनयतीनं यां या आयु य
मागावर काटे पसरले नाहीत पण याचमुळे यां या जीवनांना संकटांशी ट र यावी
लागली नाही. अंतरीचं व व कट कर याची संधीच यांना िमळाली नाही. सार्या कवी
महाकव नी यां यािवषयी मौन धारण के लं ाचं कारण दुसरं काय असणार?
हे सारं खरं असलं तरी, मांडवी आिण ुतक त यांना नावापिलकडं आप या मनात
काही थान असू नये याची ख ख मनाला लागून रािहली. वाटलं, िनयतीनं सीतेचा छळ
के ला असं हण यापे ा मांडवी आिण ुतक त यांची ससेहोलपट ितनं के ली हेच खरं .
ितनं यांना वाढू दलं नाही, मोठं होऊ दलं नाही. मांडवी आिण ुतक त रामाची प ी
झाली असती तर सीतेनं या या संकटांना त ड दलं यांचं यांनीही हसतमुखानं वागत
के लं असतं. नाही असं कसं हणावं? कोण या आधारावर? पण ती संधी यांना िमळाली
नाही!
माझं मन हळहळत होतं ते याच कारणामुळं; पण आता माझं िवचारच िनरा याच
दशेनं फ लागलं. माझं हे हळहळणारं मन १९२०-३० या आदश-पूजे या काळात या
िवचारांवर पोसलं होतं. पण तो काळ आता फार मागं पडला आहे. या मध या चाळीस
वषात मानवा या बा जीवनात जेवढी ांती घडली असेल, ित या नही मोठी ांती
या या मनोिव ात झाली आहे. देव, धम, देश वगैरे एके काळ या पूजा थानांचं महा य
पूववत रािहलेलं नाही. पूव आदश-पूजे या घंटानादात वा तवाचं आ ं दन सािहि यकाला
सहसा ऐकू जात नसे. पण आता वा तवाचे नगारे एव ा जोराने बडवले जात आहेत क ,
िचत कु णाकडू न उठवला जाणारा आदशाचा आवाज यां यापुढं टमक सारखा
वाटायला लागला आहे.
हे प रवतन यो य का अयो य याचा िनणय भिव यकाळ देईल. पण एक गो खरी, या
ि थ यंतरामुळं मांडवी आिण ुतक त यांची जनमानसाकडू न जी उपे ा होत आली
ित याब ल हळहळ याचे दवस उरलेले नाहीत. बा आिण आंत रक संघषा या
िच णावर जु या का , नाटकांचा भर असे. अशा अनेक संघषामुळेच सीता रामायणाची
नाियका बनली. अमर झाली. पण आता जे वा तव िचि त के लं जात आहे, यांचा आ मा
आहे, जीवनातील िनरसता, िन फळता, िन यता आिण िनरथकता. ‘व टग फॉर गोदो’
हे बेकेटचं जग िस नाटक याचंच यंतर आहे. दवस दवस अिधकािधक यांि क होत
जाणार्या मानवी जीवनात अशा न-ना ाला यापुढे भरती येणार हे उघड आहे. या न-
ना ाला उ ा एखादा ितभावान शे सपीयर िमळाला तर, दैनं दन जीवन
मा ित र िज या आयु यात काहीच घडत नाही अशी एखादी मांडवी कं वा ुतक त
या या कलाकृ तीची नाियका बनणार नाही कशाव न? यात काहीच घडत नाही असं
चाकोरीतील आयु य कं ठणार्या मांडवीची अथवा ुतक तची ि रे खा न-ना ाचा तो
कं ठमणी अशा भावीपणे रे खाटील क , या िच णापुढं जु या जमा यात जमा झालेली
सीतेची मूत लोक िवस न जातील.

नवाकाळ, दवाळी, १९७२

 दीडशे प डांचा चेक

मी इतका कं टाळू न गेलो होतो क , सांगता सोय नाही. मन अगदी आंबून गेलं होतं.
सतत चार दवस ताप होता अंगात. अंथ णावर पडू न राह याचं फमान डॉ टरांनी सोडलं
होतं. पण झोप येत नसताना अंथ णावर पडू न या कु शीव न या कु शीवर हो याचा
चाळा माणूस कती वेळ करीत बसणार! अशावेळी िमिनट तासासारखं वाटू लागतं!
मन कशात तरी गुंतवावं हणून रे िडओ सु के ला. इं लंड आिण भारत यां यातला
कानपूरचा चौथा सामना सु होता. आजचा शेवटचा दवस पण पिह या दवसापासून
खेळ असा िपटीिपटी चालला होता क , तो ऐकताना हातार्या घो ा या खेडवळ
टां यातून चाल याचा वारं वार भास होत होता.
चार दवस असेच मागे पडले होते. माझा ताप काही के या नॉमलवर येईना आिण
कानपूरचा सामना काही के या रं गेना. आजही थो ाशा नाखुषीनंच मी रे िडओ लावला.
गद चे आवाजसु ा संगी मन गुंतवायला माणसाला पुरे होतात. यातलाच कार होता
हा. तसं माझं ल काही सपक साम या या या वणनाकडं न हतं, पण मधेच आमचे
भारतीय वीर पटापट धारातीथ पडू लागले, ते हा साम याला काही तरी सनसनाटी
वळण लागणार असं वाटलं. पण ते फार थोडा वेळ! ाचीन काळी कौरवां या सभेत
व हरणा या संगी ौपदी या ल ार णासाठी जसा ीकृ ण धावून आला तसा
आम या फलंदाजीची लाज राख याक रता तो कु णा ना कु णा तरी फलंदाजा या
हातापायात उभा राहतो. ‘आज हे काम िव नाथ, सोलकर व अबीदअ ली ही यी क
लागली. साहिजकच खेळातला एकसुरीपणा पु हा वाढला. माझं ल खेळाव न उडालं.
मधेच काही श द कानावर पडले. मी चमकलो. कान टवका न ऐकू लागलो. ँ क
वॉरे लचे नाव मा या कानावर पडलं होतं. वॉरे ल हा के टची अनेक मैदानं गाजवून
गेलेला एक जागितक क त चा खेळाडू . के टमध या अितरथी महारथीत याची गणना
हावी असा. पूव अनेकदा हातातलं मह वाचं काम सोडू न मी वॉरे लचा खेळ त मयतेनं
ऐकला होता. या या डानैपु याची एखादी आठवण रे िडओवर सांिगतली जात असेल
असं मला णभर वाटलं. पण दुसर्याच णी मी त मयतेनं रे िडओवरला श द न् श द ऐकू
लागलो. िवशेष त हणून अधुनमधून टीका- ट पणी करणारे द ू फडकर बोलत होते.
फडकर हे एक माजी भारतीय कसोटी वीर. ते ँ क वॉरे ल यांची वैयि क आठवण सांगत
होते. यावेळी फडकर इं लंडम ये एका क टीत खेळत होते. फडकरांना युमोिनयानं
अचानक गाठलं. ते इि पतळात दाखल झाले. काही काळ आप या क टीतफ साम यात
खेळणं यांना अगदी अश य होतं. बदली कु णी तरी यायचा कं वा येक साम याब ल
प ास प ड परत करायचे हे दोनच माग यांना मोकळे होते. पण काय करायचे ते
फडकरांनी ठरिव यापूव च वॉरे ल फडकरां या समाचाराला गेले. ‘काही काळजी क
नका. तुम याब ल ज र या साम यात मी खेळतो.’ असं यांनी फडकरांना आपण न
आ ासन दलं. या माणं पुढं ते तीन सामने खेळले. ते सामने संप यावर वॉरे ल पु हा
इि पतळात फडकरांना भेटायला गेले. ही भेट यांनी र ह ताने घेतली नाही.
फडकरां या हाती यांनी दीडशे प डांचा चेक ठे वला. ‘तीन सामने मा याब ल तु ही
खेळला, याचे हे मानधन आहे. या पैशावर तुमचा ह आहे.’ असं फडकरांनी यांना
आवजून सांिगतले. पण वॉरे ल यांनी तो चेक फडकरांनी घेतलाच पािहजे असा आ ह
धरला. शेवटी ते एकच वा य बोलले. ‘मा या जागी तु ही असता तर काय के लं असतं?’
मलूल आ ा छा दत आकाशात एकदम वीज चमकू न जावी तसा वॉरे ल यांचा हा
उ ार ऐकू न मला वाटलं. माझा कं टाळा णाधात पार उडू न गेला. मी अंथ णावर उठू न
बसलो. फडकरांनी सांिगतलेली आठवण मोगर्या या सौ य सुगंधासारखी मनात दरवळत
होती. चार दोन श द नीट ऐकू न आ यामुळे मी ऐकले या आठवणी या तपशीलात लहान
सहान चूक असेल पण वॉरे ल यांचे शेवटचं वा य– ‘मा या जागी तु ही असता तर काय
के लं असतं?’ ते मी व छ ऐकलं होतं. या एका वा यानं मा या मनात भावनांचा आिण
िवचारांचा के वढातरी क लोळ उडवून दला होता.
हे वा य पूव कु ठं तरी ऐकलं आहे असं मला वाटलं. दुसर्याच णी माझी मृती जागी
झाली. ‘िपलि स ो ेस’ हे अमर पु तक िलिहणार्या ब यॅनची आठवण झाली मला. एक
गु हेगार वध तंभाकडे नेला जात होता. एखादी िमरवणूक पहायला लोकांनी गद करावी
तशी जनता या दुदवी मनु याला पाह याक रता र या या दुतफा दाटीवाटीनं उभी
होती. ब यॅननं हे दृ य पािहलं पण इतर ब यांपे ा याची ित या अगदी िनराळी
झाली. तो वत:शीच पुटपुटला ‘के वळ देवाची कृ पा हणून या अभागी मनु या या जागी
मी नाही. ती कृ पा नसती तर– But for the grace of God there go I’

ब यॅन आिण वॉरे ल. पिहला त व चंतक, धम पदेशक. दुसरा तुम या आम यासारखा

संसारी गृह थ; पण आप या के टमध या नैपु यानं सार्या जगाला आकृ क न घेणारा.
हे नैपु य िनयतीनं याला बहाल के लं नसतं तर वॉरे लचं नाव तुम या आम या कानी
कधीच पडलं नसतं. पण ब यॅन या धमिन अंत:करणातून जो आत उ ार बाहेर पडला
या याशी ‘तु ही मा या जागी असता तर काय के लं असतं.’ या वॉरे ल या उ ारांचं
िवल ण सा य आहे. आप या जागी दुसरा आिण दुसर्या या जागी आपण अशी
दवसातून पाच िमिनटं माणसाला क पना करता आली तर? तर यां या अंधार्या
मनाची कतीतरी कवाडं पटापट उघडतील. वाथा या कोिळ कांनी बुजबुले या मना या
खो यात िनमळ सूय काशाची करणं पोचतील. सार्या धम ंथांचं, सार्या त व ानांचं,
सव साधुसंतां या उपदेशांचं आिण मानव जाती या आतापयत या अनुभवांचं सार एकच
आहे. िथत, दु:िखत, पीिडत या जागी आपण आहो अशी णभर तरी क पना
करता येण.ं
ँ क वॉरे ल यांनी के ट या डांगणावर कती शतकं काढली. कती बळी घेतले हे
सारं मी कधीच िवस न गेलो आहे. मा या नातवंडांना वॉरे लची मािहती ायची झाली
तर मला ती के टची जुनी पु तके चाळू नच ावी लागेल. मी ती देऊ शकलो तरी मा या
मरणात राहणार नाही. मा वॉरे लची आठवण सदैव मा या मनात जागी राहील. ती
याने फडकरांना िवचारले या ानं– ‘मा या जागी तु ही असता तर काय के लं असतं?’

नालंदा, माच, १९७३

 जीवनना

आम या ग पा रं गात आ या हो या, आम या हणजे मी आिण माझे िम गणपतराव

यां या. दर सोमवारी आमची गाठभेट होते. पर परां या कृ तीची िवचारपूस,
महागाई या व हवापा या या गो ी, कोण या तरी कारणानं चालना िमळाले या
कौटुंिबक आठवणी असं काही ना काही आ ही घटका दोन घटका बोलत असतो. अगदी
मोक या मनांनी.
हो! पण एक गो मी िवसरलोच! गणपतराव दर सोमवारी मा याकडे िनयिमतपणे
का येतात हे आधी सांगायला हवं होतं. आम या दोघांचा तीस-ब ीस वषाचा अखंड ेह
आहे. यांचा धंदा आहे कारागीराचा. मीही एक कारचा कारागीरच आहे. माणसांचे चेहरे
सुंदर बनवणं हे यांचं काम. जग आिण जीवन सुंदर कसं होईल याची चंता वाहणं हा
माझा पेशा. कदािचत् आ ही दोघेही स दयाचे उपासक अस यामुळे मनानं इतके जवळ
आलेलो असू. कदािचत् आ हा दोघां या अनेक आवडी-िनवडी िमळ या-जुळ या असतील.
ते काहीही असो ीती माणे मै ीही योगायोगानंच सु होते. आिण ीती माणंच ती
जशी कधी कधी अकाली संपु ात येते, तशी ती कधी कधी माणसाची ज मभर सोबतही
करीत रहाते. गणपतरावांची आिण माझी मै ी या दुसर्या कारची आहे.
गणपतराव येतात माझी दाढी करायला. आप या वसायात ते मोठे कु शल आहेत.
को हापूर या राजाराम छ पत ची दाढी कर याची सुवणसंधी आप याला कशी िमळालं
याचं सा संगीत वणन यां या त डू नच ऐकायला हवं. ते मी अनेकदा ऐकलं असलं तरी
यां याइत या रसाळपणानं मला करता येणार नाही. छ पत या नोकरीमुळं मा यापे ा
यांचा वाससु ा अिधक झाला आहे. यांनी इं जी अमदानीतलं कलक ा पािहलं आहे.
धाव या आगगाडीत ब ा-ब ा लोकांची दाढी यां या के सालाही ध ा न लावता क न
श ती िमळिवली आहे.
मा आम या या दाढीिमशां या गो ी नेहमीच चालतात असं नाही. इतर अनेक
गंभीर िवषयही आम या संभाषणात येऊन जातात. ते स रीकडं झुकलेले. मी ती
ओलांडलेली. हातार्या लोकांचे संभाषणाचे आवडते तीन-चारच िवषय असतात. पिहला
आजार व औषधं, दुसरा अ या म, वेदांत वगैरे वगैरे; ितसरा त ण िपढी फार िबघडली
आहे, आम या वेळचं जगच िनराळं होतं इ.
आज असाच एक िवषय िनघाला. गणपतरावांना खोक याची उबळ आली. एके काळी
यांनी पिहलवानी के ली होती. असं असूनही खोकला आता यांची पाठ सोडीत नाही.
‘ हातारपणी काही ना काही रोग मागं लागायचे!’ अशा अथाचं काहीतरी ते बोलून गेले.
‘पुर सर गदासवे झगडता तनु भागली’ हा मोरोपंतां या के कावलीतला चरण यां या
कानी कधीही पडला नसेल. मा आप याला होणार्या खोक या या ासािवषयी ते या
आततेनं बोलत होते, ती या पंिडत कवी या सं कृ त चुर चरणाइतक च दयाला जाऊन
िभडणारी होती. मा या मनात आलं, सामा य माणसाला कु णी किव हणत नसलं तरी तो
िज हा यानं आप या सुख-दु:खांचे अनुभव सांगू लागला हणजे नकळत तो अ सल
कवीइतकाच जीवना या अंतरं गात वेश करतो.
बोलता बोलता गणपतरावांनी कु णीतरी हातारबुवा एक दोन दवसापूव
दयिवकारानं हां-हां हणता कसे गेले याचं वणन के लं; यावर भा य करताना ते उ ारले,
असलं मरण फार चांगलं! सारं कसं झटपट िनकालात िनघतं. तास-दोन तासात खेळ
खलास! द याची उबळ नाही, खोक याची ढास नाही, तापाची फणफण नाही!
मरणाचा िवचार करताना ब धा सव वृ ां या मनात असलेच िवचार येत असावेत.
आयु य उतरणीला लागलं क , नाही नाही ते रोग बळावतात. माणूस प ये आिण औषधे
यां या च ूहात सापडतो आिण कधी खर्या तर कधी का पिनक वेदनांनी याला जीव
नकोसा होतो! अशावेळी दयिवकार हाच आपला मुि दाता आहे असं याला वाटणं
वाभािवक आहे.
के वळ माणसात या िचम या काव यांना आिण राघू मैनांनाच असं वाटत राहातं असं
नाही. वृ आिण ािध त ग डा या मनालाही हा िवचार पश के यावाचून राहात
नाही. ऐन ता यात बेदरकारपणे समु ात उडी टाकताना आिण पुढे अंदमानात
पावलोपावली मृ यू या भयानक साव या रा ं दवस पाहात असताना णभरही न
डगमगलेले; वातं यवीर सावरकरसु ा खासगी बैठ कं त एकदा बोलून गेले होते
‘माणसाला मरण यावं ते दयिवकारानं. इतर ाधी याचे हाल हाल करतात.’ उं दरा या
जीवाशी चालणार्या मांजरा या काळपु षाची खेळासारखी ही डा कु णालाही
ू रपणाची वाटली तर यात आ य कसलं!
गणपतरावांचं बोलणं ऐकत असताना मा या मनात आलं, वृ ां या जीवनाशी असा
िनदय खेळ खेळ याची परवानगी परमे र यमराजाला कशासाठी देतो? मानवजात तर
‘क णाघन’ ‘दयासागर’ अशा संबोधनांनी सदैव आळवीत आली आहे. माणसाला मृ यू
अटळ आहे हे उघड आहे. पण या भेटीची वेळ आगाऊ ठरवून येणार्या साहेबा माणं
प तशीर रीतीनं येऊ लागला तर अिधक बरं नाही का होणार?
मृ यू हणजे तरी काय? अप रिचत िव ा या घरात या या पुढ या दारवाजाने
आपण वेश करतो; याला सारे ज म हणतात. मृ यू हा या घराचा दरवाजा यातूनच
येकाला शेवटी बाहेर पडावं लागतं मग आम या ज माला जशी नऊ मिह यांची िनि त
मुदत परमे रानं आखून दली आहे तशी मृ यूलाही का देऊ नये? ती मुदत कती असावी
हा अलािहदा! पण सवा या बाबतीत एकच कालमयादा असावी हे यायाचे होणार
नाही का? बाईला दवस गेले हणजे ितला काही िनि त काळात बाळ होणार हे जसं
कळतं, तशी सव ी-पु षांना मृ यूपूव काही मिहने या या आगमनाची सूचना िमळाली
तर मग वृ ांना या बाबतीत कु रकू र कर याचं काही कारण उरणार नाही. आगगा ांचं
िनि त वेळाप क असतं ना? तसं येका या आयु याचंही वेळाप क ठ न जाईल. अनेक
हातार्या कोतार्यांना कचकट दुख या या वेदना सोशीत दीघकाळ कु चंबावं लागतं! ती
आप ी या वेळाप ाकामुळं खास दूर होईल.
 ही क पना सुचताच आपण सवाई कोलंबस अस याचा सा ा कार मला झाला!
जगातलं एक फार मोठं दु:ख नाहीसं कर याचा अ भुत शोध मी लावला होता! साहािजक
सारा दवस या क पनेभोवती माझं मन पंगा घालीत रािहलं. या िवचारच ा या धुंदीत
मला वाटू लागलं, परमे रानं वृ ां याच गार्हा यांची का दाद यावी? के वळ यांची
दु:खं सुस हावीत हणून आप या िनयमात बदल का करावेत? त णांना आिण
बालकांनाही परमे री दायाचा असाच लाभ झाला पािहजे.
त ण मंडळ ची सवात मोठी त ार कोणती याचा मी िवचार क लागलो. ती त ार
िनि त करायला कािलदास मा या मदतीला धावून आला. दु यंत-शकुं तले या
मीलनािवषयी बोलताना ‘फार फार दवसांनी हे अनु प आिण तु यगुण जोडपं देवानं
िनमाण के लं. या द पती या बाबतीत तरी िश ाशाप याला खावे लागणार नाहीत’ अशा
अथाचे शाकुं तलातले उ ार आठवले. काही समवय क िम ांचे संसार मा या डो यापुढं
उभे रािहले. त ण िपढीतली अनेक जोडपी झरकन दृ ीपुढे तरळू लागली. मनात आले
‘कािलदासा या या उ ारात के वढं कटु स य भरलं आहे! वडील माणसांनी जमिवले या
ल ाची गो दूरच रा ा; ेमिववाह हणून आ ही याचा उदो उदो करतो असे िववाह
तरी कतपत यश वी होतात? िववाहपूव प रचयात येक ेिमक आप या ेयसीकडं
आिण येक ेिमका आप या ि यकराकडं अशा मं मु ध दृ ीनं पाहात असतात क ,
यांना पर परात कोणतंच वैगु य दसत नाही. पण या उ कट ेमाचे िमटलेले डोळे
लाजाहोमा या पिह या चट याबरोबरच उघडू लागतात. हळू हळू आप या सहचराचं
वा तव व प येकाला दसू लागतं. पंचाचं जू दोघां याही मानेवर बसलं, संसार
शकटाचं ओझं वाहता वाहता दोघांचेही पाय थकू लागले हणजे कु रबूर सु होते.
ीती या क पनार य िच ाचे गुलाबी रं ग ‘हे आणा ते आणा’ हे बायकोचे कू म आिण
‘रांधा वाढा उ ी काढा’ ही नवर्याची फमाइश या दो ही या मार्यानं झपा ानं फके
होऊ लागतात. मग कडू औषध घेत या माणं त ड क न दोघंही दैनं दन जीवनाचं गाडं
चालवीत राहतात. या गा ाची दो ही चाकं लडबडत असतात, पावलोपावली कु रकू रत
असतात.
हे दु:खं दूर करणं परमे राला काय कठीण आहे? यानं मुळातच सव दृ नी यो य
अशी जोडपी िनि त क न टाकावीत, िववाह हा आयु यात या सव सुखाचा आधार!
याला हे जुगाराचं व प देणार्या परमे रािव त ण-त ण नी बंडच के लं पािहजे.
मोचा, घेराव, स या ह वगैरे असंतोष कर याचे सव आधुिनक कार या बाबतीत
श य अस यास यांनी वाप न पाहायला हरकत नाही.
त णां या सम ये या पाठोपाठ लहान मुलांचा द हणून मा यापुढं उभा
रािहला. आता या न ा तथा-किथत, संत िपढीतील अनेक मुलं मुली ‘मातृदव े ो भव’
वगैरे परं परागत पोपटपंची बाजूला ठे वतात आिण ‘तुमची झाली घटकाभराची मजा पण
आ हाला िमळाली ज माची सजा’ असे आईबापांना ठणकावून सांगतात हणे! एका दृ ीनं
यांचं हणणं बरोबरच आहे. ‘आ हाला या आईबापां या पोटी ज माला घाल’ असा
िवनंती अज घेऊन ती काही परमे रा या दारात उभी रािहलेली नसतात. तस हटलं तर
यां यावर या िविश ज माची ही स च झालेली असते. यांना इहलोकात यायचं नसतं
असं नाही; पण यांना जो ज म हवा असतो तो ीमंत कु टुंबात, परा या गा ावर
लोळणार्या आिण अ रांचे दवे जाळणार्या आईबापां या पोटी.
हे दु:खी जग कसं सुधारावं या िवषयीची माझी क पना एखा ा दोरी तुटले या
पतंगा माणं हवेत फडफडत होती. णभर मला वाटलं जगातली तीन फार मोठी दु:खं
कमी कर याचे नामी उपाय आप याला सुचले. ज म, ीित आिण मृ यू ही मानवी
जीवनाची सवात मह वाची अशी तीन अंग.े या ित ह या बाबतीत येक मनु या या
आयु यात परमे र जुगार का खेळतो? या ित ही बाबी वि थतपणे िनयंि त झा या तर
जग खास अिधक सुखी होईल.
मी एकदम थांबलो. मा या पतंगानं िनराळीच दशा घेतली. हातारी माणसं आधीच
िचडखोर झालेली असतात. लहान सहान गो ीबाबतसु ा अ ौ हर पोरकट त ारी करीत
राहतात. अशा लोकांना आजपासून नऊ मिह यांनी कं वा नऊ दवसांनी तु हाला मृ यू
येणार आहे असे िनि तपणे सांिगतलं गेलं तर भुता या हाती कोलीत द यासारखं होईल.
ही माणसं रा ं दवस मरणाचाच िवचार करीत राहतील आिण मुलांना, सुनांना,
नातवंडांना जीव नकोसा क न टाकतील, नऊ मिह यांनी ीखंड खायला िमळणार नाही
हणून आज घरात के ले या ीखंडावर आडवा उभा हात मारतील, मग रा ी पोट फु गून
दुखू लागलं हणून सारं घर डो यावर घेतील. ऐन म यरा ी यां या मुलांना कं वा
नातवांना डॉ टरांचे पाय धरायची पाळी येईल. ता पय काय क , येक वृ ाची मृ यूची
तारीख एकदा िनि त झाली हणजे मधले सात-आठ मिहने तो नुसता आपलाच जीव
खाणार नाही तर इतरांनाही जीव नकोसा क न टाक ल. मृ यू दयिवकारानं
तडकाफडक येवो अथवा अधागासार या ाधीनं कणाकणानं येवो तो के हा येणार? हे
शेवट या घटके पयत कु णालाही न कळणं जगा या वा या या दृ ीनं अिधक बरं !
जी ि थती वृ ां या बाबतीत परमे राला कराय या सूचनेची, तीच त णां या आिण
लहान मुलां या बाबतीत या मा या क पनांची. िजकडं-ितकडं अनु प जोडपी िनमाण
झाली तरी पती-प ी ही पर परांची सावली बनून राहतील ‘ ेमकलह’ हा श द योगच
भाषेतून नाहीसा होईल. दोघांचं सहजीवन अगदी अळणी होऊन जाईल, नाटक-कादंबर्या
िलिहणार्यांची तर दाणादाण उडेल. नवरा-बायकोची भांडणं, यांचे दैनं दन संघष
नाना कारचे िभचार आिण घट फोट यां यासारखे खमंग िवषय उ ा जगातून ह पार
झाले तर लिलत लेखकांना आप या धं ाला लागणारा मालमसाला दु मळ होऊन जाईल.
सारी लहान मुलं जर उ ा ीमंत आई-बापां या पोटी ज माला येऊ लागली तर वांझबाई
हणजे अठरािव े दा र असं समीकरण ठ न जाईल. या को ावधी बालकांना
गभ ीमंती हवी ती या िबचार्या परमे रानं आणायची कु ठू न? ‘कु बेर तुझा भांडारी’ असं
पो या पुराणं याला उ ेशून हणत असली तरी ती असं य बालसेना कु बेराचंसु ा
घटकाभरात दवाळं काढू शके ल.
आभाळाशी गो ी करायला िनघाले या मा या क पनेचा पतंग फाटू न लोळागोळा
होऊन खाल या धुळीत पडला.
परमे रानं िनमाण के लेलं जग अिधक सुखी हावं हणून धडपड करणार्या मा या
मनाचं मलाच हसू येऊ लागलं. माणूस कती व ाळू , कती सुखलोलुप आिण कती
आशाळभूत असतो! दु:खा या क पनेनंही तो भयभीत होतो! तसं पािहलं तर मानवी
जीवन ही िनयती आिण मनु य यां यामधे चाललेली एक अना द-अनंत डा आहे. रह य
कथाकारांची राणी शोभेल अशा िव श नं या खेळांना रं ग यावा हणून अनेक रह यं
आप यापाशी लपवून ठे वली आहेत. या सार्या रह यावरला पडदा ितनं दूर के ला तर या
खेळातलं वार यच नाहीसं होईल. येकाचं जीवन एक रं गतदार ना असतं. मग ते
जीवन रावाचं असो, गुणवंताचं असो वा गु हेगारांचं असो. यात या ना ाची रं गत
कायम रहावी यातच खरी मौज आहे. े कांना शेवट या वा यापयत रं गभूमीवर या
जगाशी समरस हायला लाव यातच कोण याही नाटककराचं कौश य असतं. असं
असताना ज म, ीित, मृ यू यां यासार या मानवी जीवनात या अ यंत ना पूण
संगावर आधीच पूण काश पडावा, जे घडणार आहे याची माणसाला आगाऊ क पना
यावी; याचं मन अकारण ताणलेलं आिण सारखं टांगलेलं रा नये हणून का पिनक चाळे
कर यात मी गुंग झालो होतो.
िनयतीचा आिण माणसाचा लपंडाव सनातन आहे. एक ि , ितचं कु टुंब, या
कु टुंबाभोवतालचा समाज, या समाजा या पाठीमागं उभा असलेला देश आिण या एका
देशाचे जगात या इतर देशांशी असलेले संबंध हे सारे एका महान ना ातले नाजूक, सुंदर
रे शमी धागेदोरे आहेत. ते शोधून काढ या या फं दात माणूस पडला तर याची िज िस
होईल. आ हानं वीकारणारं याचं मनोबळ इतरांना जाणवेल. पण हे सारे धागेदोरे
या या हाती कधीही लागणार नाहीत. मानव िनमाण झा यापासून याची सं कृ तीची
वाटचाल सु आहे. ती अखंड चालूच राहणार आहे. मा ं ितचं िशखर याला कधीच
पादा ांत करता येणार नाही. कारण ते सूयमंडळ भेदन ू पिलकडे गेलेले असते. जगातले
सारे साधु-संत, स न, धम वतक माणसाला सुधार याची धडपड करीत आले आहेत. तो
थोडासा सुधारला आहे; अिधक सुधार याची आशा आहे; मा तो कतीही सुधारला तरी
शेवटी अपूणच राहणार आहे. कारण अपूणतेतच मानवी जीवनाचं रह य सामावलेलं आहे.

धरती, दवाळी, १९७३

 १/८ = १!

ती का पिनक पुराणकथा वाचतावाचता मला हसू आलं. मनु य वभाव कधी बदलत
नाही हेच खरं ! ‘कु याला गोळी घालायची असली हणजे ते िपसाळले आहे असं हणावं’
अशा अथाची एक इं जी हण आहे. आजकाल या सावजिनक जीवनात एक प दुसर्या
प ावर, एक दुसर्या वर, कं वा एक जात दुसर्या जातीवर जे आरोप करते
या या मुळाशी हेच त व ान असतं. कु याला गोळी घालायची हे ठरलेलं असतं. मग
यासाठी ते िपसाळलेलं आहे असं गृहीत धरलंच पािहजे! या किलयुगात सारं असंच
घडायचं, हे णभर मा य के लं तरी पूव या स य, ेता आिण ापर या अिधक स न
युगांतसु ा मनु य वभाव असाच असावा याचं मला नवल वाटलं.
या पुराणकथेत लेखकानं दुवास हे एक पा योजलं होतं. कशासाठी तरी कु णातरी
राजा या ासादात म यरा ी जाऊन, या या शयनागारात िशरायला ितबंध करणार्या
दासीला शाप दे यासाठी. ती दासी असते खरी राणी. पण राजाचं मन दासीवर
जड यामुळं या वेळी दासी शयनगृहात असते. आिण राणी दारावर पहारा करीत उभी
राहते. ही कथा तशी कृ ि म आिण सामा य होती. मी ती चटकन िवस न गेलो असतो.
पण रा न रा न मा या मनात येऊ लागलं. दासी या पानं महालावर पहारा करणार्या
राणीला शाप दे यासाठी लेखकानं दुवासाचीच का योजना करावी? या कि पत कथेत
यानं एखादा का पिनक ऋिषमुनी का िनमाण के ला नाही?
मा या डो यापुढं िनरिनरा या पुराणकथांत या दुवासाची मूत उभी रािहली. या
वारीची िन माझी पिहली गाठभेट झाली ती नवनीतात या अंबरीषा या आ यानात. तो
अंबरीष राजाची स वपरी ा यायला येतो. या दवशी असते ादशी. अंबरीषाला
एकादशीचं पारणं वेळेवर सोडायचं असतं. पण हे ऋषीमहाराज आप या चंड
िश यगणासह (मरा ां या फौजेत बाजारबुणगे असत या माणं दुवासाबरोबर िश यांचं
भलंमोठं लटांबर अशा कथांत ब धा असतंच! रकामटेक ा बैरा यांचा वग या देशात
शतकानुशतकं फोफावत गेला. यांचा मूळ पु ष दुवासा या या िश यांपैक च कु णीतरी
असावा, असं संशोधन मी उ ा लोकांपुढं मांडलं तर एखादे वेळी पीएच.डी. िमळ याचा
संभव आहे!) ान करायला नदीवर गेले. ते वेळेवर परत आले असते तर राजानं
यां याबरोबरच ादशीचं पारणं सोडलं असतं. पण हा दुवास असतो खरखरमुं ांचा
पुढारी. राजाला कै चीत पकड याकरता हे सै य नदीव न उिशरा परत येतं. मग “मा या
आधी तीथ घेऊन तू एकादशी का सोडलीस?” असा क न दुवास अंबरीषाला
छळ याचा उ ोग सु करतो. अथात सव पुराणकथाकारां या मते कु णीतरी देव
स नांचा पाठीराखा असतोच असतो. तो शेवटी यां या मदतीला धावून येतो. या कथेत
हे काम ीरसागरात चातुमास झोप घेणार्या िव णूकडं सोपिव यात आलं आहे. याचं
सुदशनच दुवासा या मागं लागतं; आिण िबचारा अंबरीष दुवासानं आप या जटेतून
िनमाण के ले या कृ ये या तावडीतून सहीसलामत सुटतो. श ूचं अठरा अ ौिहणी सै य
पुरवलं, पण घरी अितथी हणून येणारा दुवासासारखा ऋषी नको, असं यावेळी भािवक
अंबरीषा या मनात खास आलं असेल!
दुवासातला आ यावेताळ एव ातेव ानं जागा होऊन शापवाणी कसा उ ारतो
आिण िन पापांचा कसा छळ करतो हे दशिवणार्या अनेक पौरािणक कथा सवा या
प रचया या आहेत. कुं ती या आयु यातली अ यंत दु:खद घटना घडली ती दुवासा या
शापामुळं न हे हे खरं . ित या सेवेनं स होऊन यानं वर हणून पु ा ीचे काही मं
ितला दले. यौवनात पदापण करीत असले या या कु मा रके चं कु तूहल या अ भूत मं ांनी
जागं के लं. आिण िववाहापूव च मातृपद ा होऊन कणा या यागा या पानं ितनं सतत
ओली राहणारी एक खोल जखम ज मभर उरात सांभाळली. जे घडलं यात दुवासाचा
काही अपराध न हता, कबूल के लं पािहजे. पण याचा वरसु ा शापाइतकाच दु:ख द
ठरतो अशा महा यापासून चार हात दूर राहणंच सामा यां या दृ ीनं ेय कर असतं. ही
कथा वाचताना असं वाटतं क , कु ठ याही राजवा ात वाटेल या वेळी जाऊन
इ छाभोजन मागणारा कं वा हवे िततके दवस ितथं रा न राजक येकडू न सेवेची अपे ा
करणारा हा लहरी कोिप ऋषी कुं ती या आयु यात आला नसता तर फार बरं झालं
असतं, एवढंच न हे तर भारतीय यु सु ा टळू शकलं असतं!
या कथेखरीज इतर जो दुवास आप याला भेटतो तो एव ा-तेव ानं डो यात राख
घालणारा एक भयंकर ऋषी हणून. याचा तो नाकावर बसलेला राग सवसामा य संसारी
मनु यालासु ा शोभणार नाही! पांडव वनवासात असताना ौपदीचं स व पाह याक रता
ही वारी िश यां या चंड लढारासह पांडवां या पणकु टके पाशी ा झाली.
व हरणा माणं याही संगी ीकृ ण ौपदी या मदतीला धावला हणून ितची अ ू
बचावली, नाहीतर सभेत अनेक परखड िवचा न भी म- ोणांना कुं ठत करणार्या या
ौपदीला इत या लोकां या पानांत काय वाढायचं, यािवषयी या िवचारानं वेड लागलं
असतं!
भू रामचं ा या आयु या या शेवट या काळात हे दुवासमहाराज असेच एके दवशी
या या राजवा ात द हणून उभे राहतात. राम दुसर्याच एका मुिनवयाशी (तो हणे
सा ात कालपु षाचा अवतार होता) एकांतात बोलत बसला होता. या एकांताचा भंग
होऊ नये हणून, कु णालाही आत सोडायचं नाही अशी आ ा देऊन ल मणाला यानं
दारावर उभं के लेलं असतं. पण हे दुवासऋषी ना ूपण रीतीनं ितथं गट होतात; आिण
नाईलाजानं रामाची आ ा मोडू न आत गे याब ल ल मणाला िशर छेदाची िश ा
दे याची पाळी मयादा-पु षो मावर येते.
एक ना दोन, अशा दुवासा या कती गो ी सांगा ात! कािलदास क पकतेचा
क पवृ . याची ितभा िजतक भ ितत याच र य क पनांनी लगडलेली. पण
दु यंताला िव मरणाचा शाप द यािशवाय शाकुं तला या ना कथेचं गाडं पुढं जाऊ
शकणार नाही हे ल ात येताच यालासु ा या दुवासाचेच पाय धरावे लागले!
लहानपणी या गो ी वाचताना मला मोठी मौज वाटे. दुवास हा कु णीतरी खा , नत
हातारा असावा अशी माझी या वेळी समजूत होती. मा वाढ या वयाबरोबर या सार्या
कथा मला थो ाफार िविच आिण कं िचत उथळ वाटू लाग या. वेळी-अवेळी
संतापणारा आिण त डाला येईल तो शाप देणारा हा ऋषी पुराणकथाकारांनी आप या
सोयीसाठी कि पलेली एक आहे, हे मला हळू हळू जाणवू लागलं. या दुवासा या
अंगी कोणताही स गुण, कं ब ना दुसरा कु ठलाही अवगुणसु ा दाखिव याची तसदी
एकाही कथाकारानं घेतली नाही. कालांतराने दुवासािवषयी मा या मनात जो राग दबा
ध न बसला होता तो ओसरला. या यािवषयी मला क णा वाटू लागली. मोठमो ा
ितभावंतांनी नकळत या यावर अ याय के ला आहे, ही जाणीव मा या मनात िनमाण
झाली.
आिण आज तर हा अ याय घड याचं कारण अंधुकपणे मला कळू लागलं आहे. आपलं
जीवन काय कं वा सािह य काय, दो ह तही चाकोरी ही फार े देवता आहे. मढरामागून
मढ जातं या माणं िप ान्िप ा आपण ठरािवक क पनांचा, भावनांचा आिण
िवचारांचा पाठपुरावा करीत आलो. आिण समाज या दोह चंही जीवन हा एक
सतत बदलता असा नदीचा वाह आहे, याची दखल आपण गे या हजार-दोन हजार
वषात फारशी घेतलेली नाही. सं कृ त नाटकातली थमदशनीच ेमात पडणारी नायक-
नाियका पाहावीत, शतकानुशतके चालत आले या आप या धा मक ढ ची िच क सा
करावी. धमापासून कलेपयत आिण रावापासून रं कापयत सवाचे साचे आपण एकदा तयार
क न ठे वले ते ठे वले. यातला कु ठलाही साचा मोड याचं धैय आप याला इं जी अंमल या
देशात येईपयत झालं नाही. भोवतालचं जीवन बदलत असताना या याशी िमळतं जुळतं
घे यासाठी जो वैचा रक लविचकपणा लागतो याचा आप यात अजूनही अभाव आहे.
िबचारा दुवास! तो आम या या साचेबंदपणाला बळी पडला! आप या कथानकासाठी
याचा ज र तेवढा उपयोग क न घेणार्या एकाही कथाकारानं या याकडं माणूस हणून
पािहलं नाही. या यािवषयी या सार्या चिलत कथा एकाच दुवासा या असतील असं
मला हणायचं नाही. दुवास हे चं नाव नसून कु लनाम असू शके ल. या सार्या कथा
कि पतही असू शकतील. पण कि पताची कं मत वाढते ती याला वा तवाचा पश होतो
ते हाच! अगदी अवा तव असं कि पत बालपणाची सीमा ओलांडली क माणसा या
मनाला रझवू शकत नाही. या या बु ीला चालना देऊ शकत नाही. दुवास हे माणसाचं
नाव नसून आडनाव होतं असं मानलं, तरी या एकाच घरा यात रागीटपणाचा उ ांक
गाठणारे पु ष का िनमाण हावेत? आनुवंिशक गुणदोषांनाही काही मयादा आहेत क
नाही? ‘बाप तसा बेटा’ ही हणसु ा वहारात अपवादानंच येत;े मग आजोबा तसा नातू
आिण खापरपंजोबा तसा खापरपणतू असं एखा ानं हटलं तर या यावर कोण िव ास
ठे वील?
दुवास एवढा कोिप अस याचं काही सबळ कारण कथाकारानं ायला नको का? शाप
दे याचं साम य अंगी असले या ऋषीला रागाचा भर ओस न गे यावर प ा ाप
हायला नको का? शाप द यानं ऋषीमुन चं तपोबल कमी होतं, असा पुराणकथांचा
संकेत आहे. मग इतके शाप देऊनही दुवासा या तप:साम याला कु ठं ही ओहोटी लागलेली
दसत नाही. जणू काही यानं के लेलं तप हा कधीही न हटणारा एक महासागरच होता.
अनेकदा मा या मनात येत,ं ‘गुड बाय िम टर िच स’ या कधीही न कोमेजणार्या
िह टन या कथेत वृ िच स गु जी जसे शाळे जवळ या एका घरा या अंगणात
आरामखुच त पडू न गतजीवनातील नानािवध संग पाहतात, तसं काही दुवासा या
बाबतीत एखा ा ितभावान लेखकानं के लं तर काय बहार येईल? वाध यामुळं का
होईना, आप या शापां या सव संगांकडं तो थो ाफार अिल पणानं पाहील आिण मग
या या डो यांत शकुं तलेवर आपण के वढा अ याय के ला या जािणवेनं अ ू उभे राहतील;
तो मनोमन ौपदी, अंबरीष इ या दकांची मा मागेल.
असंच आणखी एक दुवासाचं िच मा या क पनाच ूंपुढे के हा के हा उभं राहतं. ते
आहे या या संसारी जीवनाचं. पूव चे ऋषीमुनी तप वी असले तरी सारे च चारी
राहत असत असं नाही. यांतले पु कळ गृह थधमाचा आनंदानं वीकार करीत. ापंिचक
जीवना या जबाबदार्या मन:पूवक वीकारीत. भू रामचं ासारखा पा णा आ मात
आला हणजे ते या या आगत वागतात काही यून पडू देत नसत. यांचं आप या
सहचा रणीवर ेम असे. यांना मुलबाळं होत. मुली या ल ाची काळजी, आज या माणं
या काळ या ऋष नाही वाटे. ती वाटत अस यािशवाय क वानं “मुलगी ही दुसर्याची
ठे व आहे. ती याची याला पोचती क न माझं मन आज व थ झालं आहे’’ अशा अथाचे
उ ार काढले असते काय? मुलंबाळं झालेला दुवास पुराणकथांत िचि त के ला जातो तसा
कोिप रािहला असता का? नदी या वाहात सतत रािह यामुळं ित यात या
दगडगो ांनासु ा गुळगुळीतपणा येतो, मग संसारा या स रतेत सदासवदा उ या
असले या माणसाची काय कथा! तापट दुवासाचे पिह यापिह यांदा बायकोशी खटके
झाले असतील, हे मी मा य करतो. ितनं माहेरी जा याची धमक दे याचे संगही
दुवासा या जीवनात ओढवले असतील. पण या संगाबरोबरच ितनं या या कपाळावर
हात ठे वून, “अगं बाई, कती तापलंय तुमचं डोकं ! इत या कडक उ हातून दुवा आिण
सिमधा गोळा करायला वत:च जायला हवं होतं का? मी वेडी उगीच रागावले
तुम यावर! आत या खोलीत या मृगािजनावर घटकाभर पडावं. मी थोडा रस देते तो
यावा. दोन घटका डोळा लागला हणजे चांगलं बरं वाटेल आप याला–’’ असे उ ार
काढले नसते काय? आिण मग पेटू लागलेला वणवा मुसळधार वृ ीनं शांत हावा तसा
पितप चा कलह हां हां हणता शांत झाला असता. लहानमो ा आिण मंद व
तैलबु ी या िश यांना िशकिवताना, जवळ लिडवाळपणानं येऊन गळा खाजवावा हणून
उ या रािहले या हरीणपाडसाला ग जारताना, सायंसं ये या समयी सूया त पाहता
पाहता मानवी जीवना या न रतेची जाण येऊन अंतमुख वृ ीनं ‘ॐ त सिवतुर्’ हा मं
हणताना, एखा ा नवीन मं ाचं फु रण मनासारखं श द प धारण करीत नाही हणून
म यरा ी अ व थपणे पणकु टीबाहेर येऊन न खिचत गगनमंडलाकडे पाहताना मूळचा
अितरागीट दुवास काय तसाच रािहला असता.
मा या हातून कधीही िल न होणार नाही अशी या दुवासाची एक कथा मनात के हा
के हा डोकावते– दुवास चारी रािहला आहे. यामुळे याचा तापटपणा वाढला आहे.
अशा ि थतीत क वा माणं यालाही एक अनाथ अभक सापडतं. व य जातीतील एका
दुदवी त णीचं अप य. पण ते बालक जाग या जागी सोडू न पुढं जा याचा िन ु रपणा तो
दाखवू शकत नाही. याचे पाय या िचम या जीवापाशीच घुटमळतात. या यातला
िव ान ऋषी आिण कोिप समंध हे दोघेही णभर पड ाआड जातात. उरतो तो फ
िनखळ माणूस– दुसर्या या दु:खाकडं पा न क णेनं ओला चंब होणारा माणूस. हा माणूस
या अभकाला घेऊन आ मात येतो. याचं संगोपन क लागतो, आिण या लहान या
बालकाला वाढिवता वाढिवता या या सहवासात काही वेळा वत:च लहान होतो.
हळू हळू बदलू लागतो. वालामुखीचा िहमालय हो याची या सु होते.
पण दुवासाला असा याय दे याची क पना ितभावंत पुराणकथाकारांना सुचली
नाही याचं कारण एकच. एखा ा मनु याला कु ठ या तरी स गुणाचा कं वा दुगुणाचा
पुतळा के ला आिण या वभाविवशेषा या आधारावर आपली कथा गुंफली क ब स, अशी
आपली परं परागत धारणा. पण माणसाला असं तुक ातुक ानं पाहणं कती चुक चं
आहे! यात या वर अ याय होतो, एवढंच न हे तर आपण वत:ला वा तवापासून
दूर नेतो आिण माणसाला िनमाण करणार्या परमश शी िव ोह करतो. साचे आिण
चाकोर्या यां या भाऊगद त या स याची जाणीव आप याला सहसा झाली नाही. आजही
दुदवानं आपण तीच चूक करीत आहो. माणसा या जीवनात या कु ठ यातरी एखा ा
वृ ीवर– मग ती कामवासना असो, धनलोभ असो अथवा वैफ यभावना असो– आपण
भलताच जोर देत आहो. आिण माणूस हणजे ही िविश वृ ी असा खोटा भास िनमाण
करीत आहो! माणसात जशी उ ाम कामुकता आहे तशी वासने या खूपखूप पलीकडं
जाऊन िनरपे ेम कर याची श ही आहे. नानािवध अमंगल मागानी लाखोपती
हो याची धडपड आप याभोवती चालू असली तरी पैशाकडं पूणपणे पाठ फरवून
मानवतेची िन काम सेवा करणारी माणसं आप याला भेटत नाहीत असं नाही.
वैफ याइतकाच आशावाद हाही मानवी वृ ीचा एक अमर घटक आहे.
मनु य हा िविवध वासनांनी, अनेक भावनांनी िस के लेलं आिण ु , हीन, वाथ
िवचारांपासून भ , उदा व िव कु टुंबी िवचारांपयत अनेक घटकांनी बनिवलेलं एक
अजब रसायन आहे. येक त या रसायनातील िविवध ं कमीअिधक माणात
असतात. क येकां या जडणीघडणीत काही ं अिजबात नसतात. हे सव खरं असलं तरी
येक माणूस हे एक कोडं आहे, गूढ आहे, अ भुत िव आहे याचा िवसर पडू देणं हणजे
के वळ एका वर न हे तर सार्या मानवजातीवर आग पाखड यासारखं आहे.
अनेकदा मा या मनात एक क पना येते– येक त एक नायक अथवा नाियका,
एक खलपु ष अथवा एक खल ी आिण एक िवदूषक एवढीच असतात असं नाही;
नाटकाला आव यक असणारी इतर सटरफटर पा ेही ित या अंतरं गात वास करीत
असतात. या या वा ाला जे जीवन येतं याला अनुस न या सव पा ांपैक
कु ठलंतरी पा आपलं डोकं वर काढतं. मग इतर पा ं मागं पडतात; आिण या एका
पा ा या हालचालीव न या ची संपूण ओळख झाली असं मानून आपण चालतो.
के वढा मोठा म आहे हा! एक माणूस दुसर्या माणसाला पूणपणे कळणं कधीही श य
नाही. िहमनगा माणं याचा पा यावरला छोटा भाग इतरांना दसतो. पण पा याखाली
असलेला याचा फार मोठा भाग? कधीच कु णाला दसत नाही!

मौज, दवाळी, १९७९

 ू स क सूळ?

‘I Have to bear my cross! that’s all’ एवढं बोलून ा. सह बु े उठले. अ छा हणून

चालू लागले.
इं जी या ा यापकांनी बोलता बोलता मधेच एखादं वा य इं जीत बोलावं यात
अ वाभािवक असं काहीच नाही. माझे अनेक सुिशि त िम बोलताना, िलिहताना असं
करतात. पण सह बु े िनघून गे यावर मी वत:शीच हसलो, तो यां या बोल या या
पालुपदानं. मनात आलं, गा या माणं रडगा यालाही धृपद असतं हेच खरं ! ‘I Have to
bear my cross!’ (माझा ू स मलाच वा न नेला पािहजे) हे यांचं नेहमीचं पालुपद.
वारी कु ठे ही भेटो, र यात सहज दसो अथवा ग पा मार यासाठी घरी येवो, आगगाडीनं
चटकन ळ बदलावेत तसं नेहमी यांचं बोलणं वत:वर येई. मग सु ती एखादी
रडकथा! शे सिपअर या शोकांितका उ म रीतीने िशकिवणार्या या गृह थाला िन याची
छोटी दु:खं इतक भयंकर का वाटतात हा मला नेहमीच अ व थ करी. ‘पुराणतली
वांगी पुराणत’ या हणीनं वत:चे समाधान क न घेऊन मी या ा या टोचणीतून मु
होई.
आज असंच झालं. ा यापक महाशय ग पा मारायला हणून आले. मी नुक याच
वाचले या एडवड आ बी या ‘Who is afraid of virgina Wolfe’ या नाटकािवषयी
मा या शंका मी यांना िवचा लागलो. पण यांचे िनरसन कर याऐवजी सह बु े
खानदेशात एका खे ात राहणार्या आप या वृ विडलां या दुख यािवषयी बोलू
लागले– ‘विडलांना मी इकडं आणलं होतं, पण यांना इथं करमत नाही. मा या गावातच
मी मरणार हा यांचा ह ! वृ ापकाळी यांची सेवा करावी असं मला फार फार वाटतं.
पण उं टाव न शे या कशा हाकाय या? एक मी तरी नोकरी सोडू न खे ात रहायला
हवं– मग काय पोटात काटे भरणार? यांनी इथं राहावं हणून मी खूप आजवं के ली पण–
आता मी काय करावं हे तु हीच सांगा? खे ातले लोक हणत असतील, मुलगा आता
बापाला िवचारीत नाही. I have to bear my cross!’

अशावेळी मी यांची समजूत घाल याचा य क लागतो. ‘तुमचंही बरोबर आहे

आिण तुम या विडलांचंही बरोबर आहे’ असं मी हटलं क रागानं हणतात, ‘ता यासाहेब
के ळकर िन वामनराव जोशी यां यासारखेच तु हीही दुट पी बोलता. हणे हेही खरं आिण
तेही खरं . असं कसं होईल. एक खरं असलं तर दुसरं खोटं असलंच पािहजे!’
हे ऐकू नसु ा मी यांना हणतो, ‘तुम या विडलांचं सारं आयु य या खे ात गेलं ते
सोडणं यां या जीवावर येत असेल. मनु य वभावाला हे ध न नाही का? अहो, माणूस
हा सवयीचा गुलाम आहे. सकाळी चहाला उशीर होऊ दे कं वा रोजची टपालाची वेळ चुकू
दे, लगेच आपण अ व थ होतो. मग या मातीशी िन या माणसाशी ज मभर मनाचे धागे
गुंफले गेले आहेत ती माती िन ती माणसे सोडू न पर ठकाणी रहायला हातारी माणसं
तयार नसतात यात नवल नाही. आप या कौटुंिबक जीवनात भराभर बदल होऊ लागले
आहेत. यामुळे अशी लहानसहान दु:खं िनमाण होत राहणारच. आपण सवानी
प रि थतीशी जुळवून यायला िशकलं पािहजे.’
माझं हे पांिड य यांना नेहमीच उथळ वाटतं. ‘I have to bear my cross!’ असं
अ यंत गंभीरपणानं उ ा न ते माझा िनरोप घेतात. यांचं कु ठलंही दु:खं मोठं कं वा
उ कट असतं असं नाही. स या या घरटंचाई या काळात एका बंग यात चांगला लॉक
यांना िमळाला आहे. पण तो बंगला सखल भागात आहे. गे या आठव ात खूप पाऊस
पडला. बंग याभोवती दलदल झाली. यानंतर आमची गाठ पडली ते हा ते कपाळाला
आ ा घालीत हणाले, ‘या पावसानं अगदी भंडावून सोडलं बुवा. परवा सं याकाळी
कॉलेज सुट यावर घरी पोहत जायची पाळी आली मा यावर.’ यंदा पाऊस चांगला
पडला. गतवष या अवषणानं सुकून गेले या ध र ी या मुखावर िहरवळीची हा यरे खा
चमकू लागली. या गो ची जणू काही यांना दादच न हती! आपली सुरेख पँट
गुड यापयत वर क न िचखलातून जावं लागलं हे यांचं दु:ख! शाळे त यां या धाक ा
मुलाची दुसर्या मुलाशी थोडी मारामारी झाली क , एखा ा शहरात जातीय दंगल हावी
तसे ते अ व थ होतात. बायको यूने आजारी पडली क दुदव मा या मागं हात धुवून
लागलं आहे! असं हणत कपाळाला हात लावतात.
आमचा प रचय झाला ते हा यां या त ारी मी थो ा गंभीरपणानं ऐकत असे.
हळू हळू मा या ल ात आलं, जगात सदैव कु रकु रणार्या माणसांची एक फार मोठी जमात
आहे, ित यात सह बु यां या ज म झाला आहे. यां या येक लहानसहान त ार चे
पालुपद असतं. ‘I have to bear my cross!’ ि तानं मनु य जाती या तारणाक रता जो
ू स खां ाव न वा न नेला आिण याला टांगून, िखळे ठोकू न याला िजवे मार यात आलं
तो ू स कु ठं व सह बु यां या भाषणात उठ यासुट या येणारा ॉस कु ठं ? कु ठं इं ाचा
ऐरावत िन कु ठं शामभ ाची त ाणी! एखा ा फु स या फटा यानं मुलुखमैदानची बरोबरी
करायला जावं अशातलाच हा कार!
या ा यापक महोदयासारखेच दुसरे एक गृह थ आहेत. मा यापे ा वयानं मोठे ,
वाध यामुळं घराबाहेर पडू न शकणारे . पण वातं य ल ात मो ा िज ीनं पडलेले,
लढलेले, गांधीज बरोबर आपण दांडीया ेत होतो ही गो नेहमी अिभमानाने सांगणारे .
तु ं गात या हालअपे ा आिण ितथून बाहेर पड यावर लोकांनी काढले या िमरवणुका या
दो ह चेही चिव पणानं वणन करणारे . मी सं याकाळी फरायला जातो तो यां या
घराव न. एखादवेळी वारी दारात उभी असते. मला हाक मारते. तसा आमचा िवशेष
ेहसंबंध नाही. पण यांनी हाक मारली हणजे यांचा मान ठे व याक रता मी आत जातो.
ते थोर या नाही तर धाक ा सुनेला आिण या दोघीही घरात नस या तर शाळकरी
नातीला चहा टाक याचा कू म सोडतात. ‘सं याकाळी चहा घेतला हणजे मला मला
झोप येत नाही,’ अशी थाप मा न मी लवकर सुट याचा य करतो. पण तो यश वी
होत नाही.
यांचे आ मपुराण सु होतं. पुराण कु ठ याही संगाचं असलं तरी याचा शेवट एकाच
ता पयानं होतो– ‘आताशी मा याकडं कु णी फरकत नाहीत. पूव मुं यासारखी माणसांची
रीघ लागायची. कु णी ा यानाला बोलवायचा, कु णी अ य करायचा, कु णी घर या
ल ाला हजर रा न आशीवाद ावेत हणून मनधरणी करायचा. वतमानप ात माझं
भाषण कं वा फोटो आला नाही असा आठवडा जायचा नाही; पण आता काय, लोक मला
िवसरले. फार फार दु:ख होतं याचं. या हजारो लोकां या या सभा, ग यात पडणारे ते
हार, मा या नावाचा सभेत होणारा तो जयजयकार हे सारं आठवत राहतं. वाटतं जग
कृ त आहे.
यांचं व या ट यापयत आलं हणजे मला बोल यािशवाय राहवत नाही. मी
गोडीगुलाबी या वरात हणतो, ‘हे पहा काकाजी, काळ सारखा पुढं धावत असतो. काल
देवाला वािहलेली फु लं आज कोमेजून जातात. िनमा य हणून आपण ती तुळशीवृंदावनात
टाकतो. या फु लांनी जगा या कृ त पणािवषयी कधी त ार के ली आहे का? अहो, सव
गुणी माणसां या बाबतीत नेहमी असंच घडतं. दहा वषापूव आबालवृ ांना वेड
लावणारी नटी आज कु ठं तरी कोपर्यात जीवन कं ठत असते. जग नेहमीच पुढं धावत
असतं– शयती या घो ासारखं–! याला मागे वळू न पहायला वेळ नसतो.’
याच सुरात मी बोलत राहतो, पण या स गृह थाचं मी समाधान क शकत नाही. पुढं
आलेला चहा मी झटकन् घशाखाली लोटतो आिण यांचा िनरोप घेऊन बाहेर पडतो.
याच माळे त या एका त ण मुलीिवषयी मला नेहमी हाच अनुभव येतो. ती मा या
दवंगत े ाची मुलगी. आई या इ छेिव ल के लं ितनं, ितला िशकवायला येणार्या
एका मा तराशी. यात काही गैर झालं नाही. पण िश क पेशात या माणसाशी ल
के यामुळं ितला नोकरी करावी लागत आहे. सुदव ै ानं कारकु नी कर याइतकं िश ण ितला
िमळालंय्. पण ती जे हा जे हा मा याकडं येते ते हा ते हा ितचा दीर िन जाऊ यां या
कथा सु करते. ल झा यावर आपण न वतं िबर्हाड के लेले असतं. दीर एक लोकि य
डॉ टर, मो ा गोड वभावाचा, यामुळं घरी राबताही मोठा. बाहेर गावा न येणारे
अनेक बडे पा णे, यां याच घरी उतरतात. िहचं ल झालं ते हा जाऊ आजारी होती.
घरात नोकर-चाकर असले तरी गृिहणी हणून िजला वावरावं लागतं ित यावर अनेक
कामांचा ताण पडतोच. तो ताण या राजाराण ना अस झाला. िहनं वतं िबर्हाड
कर याचा बूट काढला. दरानं तो नाखुषीनं मा य के ला. या गो ीला आता चार-पाच वष
होऊन गेली. ही मुलगी मा याकडं आली क , ‘जाऊबाइची काय चैन चाललीय.
माजघरातून अंगणात यायचं असलं तरी गाडी िमळते यांना. नोकरचाकरांना काही कमी
नाही. आमचे मा हाल चाललेत. बस चुकली क , ऑ फसला रखडत जावं लागतं. घरी
छो ाला सांभाळायला बाई ठे वली आहे. तीच माझा िन मा पगार खाऊन जाते. भाऊजी
डॉ टर झाले ते घर या शेती या उ प ावर. ती शेती गेली, पण भाऊज चे उ प कायम
झालं. आ ही मा ज मभर रखडत राहणार!’
ितचं तेच ते बोलणं ऐक याचा मला कं टाळा येतो. एखादवेळी मी सूचकपणानं हणतो,
‘तु या दरानं काही तुला िनराळं िबर्हाड करायला सांिगतलं न हतं. तू थोडी कळ
सोसायला हवी होतीस. तुझी जाऊ आजारी होती. ती बरी झा यावर तु यावरचा ताण
कमी झाला असता. या वेलीची फु लं हवी असतात ितला आपण पाणी घालायला नको
का? संसारही तसाच आहे. ेम ावं िन–’
ती कु यातच उठते, ‘येत’े हणून तरातरा चालू लागते.
अशी अनेक माणसं येकाला भेटत असतील. ही सारी माणसं सह बु यां माणं
उठ यासुट या ु साची भाषा बोलत नसतील, पण यापैक या या या या बोल याचा
रोख एकच असतो– ‘देवानं हणा, दैवानं हणा, जगानं हणा, समाजानं हणा कं वा कु णी
काकामामानं हणा आप यावर फार मोठा अ याय के ला आहे. आयु या या परी ेत
पिह या वगात ये याइतक आपली लायक ; पण या छु या श ुंपैक कोणीतरी आप याला
नापास क न टाकलंय!’
अशा कु रकु रणार्या माणसां या जातीत माझाही समावेश करता येईल. घरची माणसं
काय कं वा बाहेरची काय त डावर तसं बोलून दाखवीत नाहीत. फरक असलाच तर
एवढाच क , सह बु यांसारखा वत: या त ार चा पाढा जो भेटेल या यापुढं मी
वाचीत नसेन, पण मा या अंतमनात डोकाव याचा धीर मला अनेकदा होत नाही. ितथं
अशीच काही चडफड नाही तर तडफड सु असते. वै -डॉ टरां या सार्या आ ा एखा ा
सैिनका माणं मी काटेकोरपणाने पाळीत आलो, तरीही उ या ज मात कृ तीनं आपली
मेहरे नजर मा याकडं वळवली नाही! मा आरो यशा ात पाठ के लेले सव िनयम
पायाखाली तुडवून जगणारी अनेक माणसं मा यापे ा ध ीक ी रािहली आहेत. असं का
हावं! या को ाचं उ र शोध यासाठी देव, दैव, ा न, िनयती इ यादी मंडळ पैक मी
कु णाचाही आ य करीत नाही. अंकगिणतात सम आिण त ैरािशकांचे िनयम
असतात. मानवी जीवनात ते नाहीत. इथं ैरािशक सम आहे क त आहे हे
उ राव नच ताडावं लागतं. कु ठ याही अ ात कं वा का पिनक गो ीवर आप याला
भोगा ा लागणार्या दु:खांचे खापर फोडणं मला पटत नाही.
नवलाची गो ही क , सदैव कर कर-कु रकू र करणार्या माणसात सुि थत आिण
सुिशि त च अिधक माणात आढळतात. सटवीनं िलिहलेला ललाट लेख कु णालाही
पुसून टाकता येत नाही, या भो याभाब ा न
े ं न िशकलेली माणसे ओठ दाबून
दु:खा या वेदना सहन करीत राहतात. ‘मना वािच रे पूव संिचत के ले! तयासा रखे भोगणे
ा झाले!’ या ओळी पांिड याशी काडीचाही संबंध नसलेली ही मंडळी गुणगुणत असतील
असं नाही. पण ती वागतात मा स य पचनी पड या माणं. या याशी तुलना के ली
हणजे सुिशि तांचा त ारखोर वभाव अिधकच के िवलवाणा वाटू लागतो. सह बु े
आिण मंडळी धड दैववादी नसतात, धड य वादी नसतात, धड ाशील नसतात, धड
िववेकिन नसतात. पूव संिचतासार या परं परागत क पनांवर यांचा िव ास नसणे
वाभािवक आहे. पण जु या ांकडे पाठ फरिव यानंतर बुि वादा या मागून तो नेईल
तेथे जा याची यांची तयारी नसते. ि शंकुसारखी ही माणसं एका भाविनक पोकळीत
सदैव फडफडत राहतात.
बुि वादी दृ ीने जर या मंडळ नी जीवनाचा िवचार के ला तर आप या कु रकु री आिण
त ारी कती बािलश असतात हे यांचं यांना सहज कळू न ये याजोगं आहे. िव ा या
रं गभूमीवर चालले या महाना ात आपण एक नग य नट आहोत ही जाणीव या या
मनात जागी राहते तो वत: या आयु यात या लहानमो ा दु:खांकडं घटकाभर का
होईना अिल पणानं पा शकतो. पण पायापिलकडे न पाहणारी ही माणसं आपण एखा ा
गोडगोड णयकथेचे कं वा भावपूण सुखांितके चे नायक आहोत या क पनेला कवटाळू न
बसतात; जग आिण जीवन यां यापासून भलभल या अपे ा करीत राहतात. अशावेळी
बु देवा या च र ातली एक साधीसुधी कथा यांना सुनाव याचा मोह मला अनावर
होतो. मुला या मृ यूमुळे शोकम झाले या आिण या या ाणांची िभ ा मागणार्या
कसा गौतमीला बु ानं एवढंच सांिगतलं, ‘िजथं कधीच मृ यू घडलेला नाही अशा घरातून
मुठभर मोहर्या घेऊन येशील तर तु या मुलाला मी िजवंत क शके न.’ कसा घरोघर
हंडली. ित या पायांची चाळण झाली. पण ितला असं घर कु ठही आढळलं नाही. या
मंतीनं ितचा मुलगा ितला परत िमळाला नाही. पण ज माला आले या येक माणसाला
जीवनाचा जो खेळ खेळावा लागतो याचे िनयम ितला कळले.
कसा गौतमीला उमजलेलं स य जीवनावर पूण काश टाकू शकतं. मरण हा
जीवनाचाच एक भाग आहे हे अशा काशात माणसाला प दसतं. बुि वा ाला तर हा
काश इतरां या आधी दसला पािहजे. माणूस ज माला येतो तो िविश वभाव घेऊन,
िविश प रि थतीत. नं कु ठ या देशात आिण कोण या कु टुंबात ज म यावा हे काही
ित या इ छेवर अवलंबून नसतं. प रि थती या वभावात या गुणदोषां या आिण
सभोवताल या बर्या वाईट माणसां या शृंखला पायात घालून घेऊन येकाचं
जीवननृ य सु होते. कधी कधी सो या या सुंदर साख या असतात. कधी कधी या
लोखंडी बे ा ठरतात. पण मु नृ याला या दो ह चाही सारखाच काच होतो, अडथळा
येतो. ज मजात शृंखलाचा हा जाच-काच ला कु णातरी खां ावर लादले या
सुळासारखा वाटणं वाभािवक आहे. पण उठ यासुट या हा सूळ हणजे ू स आहे असे
मानून आप या दु:खाचं खापर दुसर्या कु णा या तरी मा यावर फोडीत सुटणं हा
बुि वादाचा पराभव आहे. उ कृ शोकांितके त आंध या िनयती या भावाइतकाच
कं ब ना या नही अिधक नायका या वभाव वैिश ाचा भाग असतो. हे िवसरणं
हणजे जीवनाला आधारभूत असले या स याकडं पाठ फरवून चाल यासारखे आहे.
अ ौ हर कु रकु रणारी माणसं मृगजळाचा शोध करीत भटकत असतात. िव ा या
िवराट वहारात याला फु लपाखरा या िणक फडफडीइतकं ही मह व नाही असं
दु:खसु ा आप या वा ाला येऊ नये हण याचा या जगात कु णालाही अिधकार नाही.
ेम आंधळं असतं असं आपण हणतो. पण खरं सांगायचं तर जीवन हाच आंध या
को शंिबरीचा खेळ आहे. आ मपूजना या पोटी या कु रकु रणार्या माणसांची आ मवंचना
ज माला येत.े कु ठ याही आ मवंचकाला जग आिण जीवन यांची यथाथ क पना करता येणं
अश य आहे. मग आप या खां ावरला सूळ हा ू स नाही हे यांना कसं कळावं?
ू साचा अिधकार असलेली माणसं या जमाती न सव वी िनराळी असतात. ती
आ मपूजक नसतात. उलट ती आ मशोधक असतात. यामुळं वत: या दु:खापे ा
भोवताली ि तीजापयत पसरलेली इतरांची दु:खंच यांना सह पट नी उ कट वाटतात.
ती दु:खं हलक कर याचा यास ती घेतात. अशा रीतीनं आपण न वीकारले या या
 त थतेतूनच यांचं जीवन घडत असतं. नकळत िशळे चं सुंदर मूत त पांतर होतं. बा त:
यांचं जीवन वेदनांनी ापलेलं असलं तरी अंतरं गात ही माणसं आनंद सागरात पोहत
असतात. अशी माणसं आपणावर होणार्या घोर अ यायाबाबतसु ा त डातून चकार श द
काढीत नाहीत. इहलोक भुचं रा य आणायला िनघाले या येशू ि तानं अस वेदनांनी
ाकू ळ झाले या शेवट या णी उ ार काढले, ‘हे भो, या लोकांना तू मा कर. आपण
काय करीत आहोत हे यांना कळत नाही.’
ू स खां ाव न घेऊन जाणारी माणसं ग डासारखी असतात. उलट ित ही ि काळ
कु रकु रणारी माणसं असतात िचलटासारखी. एवढंसं लागलं क याचा बाऊ करणार्या
लहान मुलां या मानिसक अव थेतच ती ज मभर अडकू न पडतात; पण त थपणानं
खां ावर ू स वा न नेणारी माणसं अगदी िभ असतात. ती शैशवातच ौढ होतात
आिण ौढ वातही शैशवाचा िनरागसपणा बाळगून जगतात. यां या जीवन नाटका या
पिह या अंकातच एक द ण येतो, या दसणार्या काशा या मागून ती हसतमुखानं
चालू लागतात. आ के त ऐन म यरा ी महा मा गांध ना काळा आदमी हणून एका
गोर्या माणसानं पिह या वगा या ड याबाहेर ढकलून दलं. टेशनवर या थंडीत
कु डकु डत असताना गांधीज या आयु यात हा द ण उगवला. िम ाबरोबर
िशकारीला गेले या लहान या ाय झर या जीवनात पाखरावर बंदक ु चा नेम धरला
असताना ाथना मं दरातला घंटानाद कानी पडू न तो द ण उदय पावला.
माणसासारखा माणूस के वळ एका दुधर रोगाने त झा यामुळे समाजाने भुता माणे
भय द मानलेला पा न बाबा आम ां या जीवनात हा काश ण आला. असे द ण
यां या आयु यात येतात यांनाच माझा ू स मी खां ावर वा न नेत आहे, असे
हण याचा अिधकार पोहोचतो; पण मनु य वभावाची मोठी मौज ही आहे क अशी
माणसं ‘I have to bear my cross!’ असे उ ार व ातसु ा काढीत नाहीत. कारण तो
ू स हा आपला वध तंभ नसून िवजय तंभ आहे हे यां या पूणपणे जागृत झाले या
आ याला पुरेपूर पटलेलं असतं!

रिववार सकाळ, दवाळी, १९७३