SEENICHA SUUKANNEESSAA

BARRI DHOKSE
(Kan uummatni Oromoo beelluu qabu)

Waldayohaannis Warqinah
Gammachuu Malkaa
 BAAFATA
Seensa .-............................................................•.............. 3
• 11
©Mirgi Maxxansaa Seeraan Eegamaadha . Boqoanaa-1

Lola Suukanneessaa Uummanni Akka Loluuf Dirqisiifame ............• 11

Boqoaaaa-2

Eenyummaa E:enyu Iyyuu Jijjiiruu Hin Dandeenye ...........•............... 24

Boqoaaaa-3

Oromoo Fi Oromiyaa 58

&oqonnaa-~

Hidda Mootummaa Abiisiiniyaa fi Awurooppaa 82

Boqoanaa-5

Bara Nafxanyaa Fi Biyyoonni nagaan garboomuu isaanii 111

[, Boqoaaaa • 6
r
I

Weerara Biraa Kanneen Humna Waraanaa Bakka Bu'an 159

Finfinnee, Itophiyaa. I,
I

1
BoqoDDaa•7 Seensa

Weerara Babal'ina Amantii fi Lallaba Wangeelaa "Waaqayyo inni jireenya nuuf kenne, bilisummaas jireenya waliin nuuf
kenne" jedha Jeferson. Kun dhugaadha. Kaayyon bilisummaa namaa
Duubaan Dhufe ................................................................... 204
kaayyoo Waaqayyooti. Gara jabummaan, dhiibbaan, hamminnii fi
BoqoDDaa-8 jal'inni hojiiwwan seexanaati. Dhiphina lammiileetti gammaduun,
garbummaa dhala namaatti bashannanuun, dadhabina lammillee
Xumura Mootummaa Minilikii fi Yeroo Jijjiirama
Siyaasaa
•• 222
birootiin of jabeessuufi irratti gooftaa ta'uun, badii qomoo tokkootiin
ofii misanii dagaaguun ... amaloota nama hafuura seexanaatiin
BoqoDDaa•9 geggeeffamuuti. Geggeessitoonni humnaan biyya bulchan, kanneen
biyya lafaa kanarraa ka'aa turan hundumtuu ilaalcha jal'aafi
Bara Mootummaa Haayilasillaasee fi Ijaarsa Mootummaa Giddu
seexanaawaa kana of keessaa qabu. Bulchitoonni humna waraanaa
Galeessaa 248
fayyadaman sun hundumtuu diinota bilisummaafi farra dhala namaati.
BoqoDDaa-10
Mootonni humnaan Itoophiyaa bulchaa turan gara jabinaafi hammina
Dhukkuba Onnee Mootummaa Nafxanyaa Mudate 271 guddaadhaan fedhii dhuunfaa isaanii guuttachaa turan. Cunqursaa,
dhiibbaa fi hacuuccaa hammas hin jedhamneen sabaa fi sablammii
KITAABOTA WABII 276
biyyattii bulchaa turan. Kanaafuu uummanni Itoophiyaa waggoota
baay'eedhaaf humnaan gegteeffamaa tureera. Biyya isaanii qofa utuu
hin taane, jireenya dhuunfaa isaanii irratti illee mirga hin qaban turar..

Har'a cunqursaa fi hacuuccaan biyyattii keessa ture saaxilamaa jira.

seenaanis gara jabina suukanneessaa sanaaf murtii kennaa jira.
Dararaan bulchitoonni gara jabeeyyiin sun lammiilee biyyattii irraan
ga'aa turan waltajjii irratti mul'ataa jira. llaalchiifi gochaan isaanii

2 3
kanneen jajal'oo fi faayida-clhabeeyyii ta'an gara awwaalaatti
dhaga'ama. Bulchitoonniifi mootummoonni iammiilee dararaa turan
adeemaa jiru. Gabaabaatti, lammiileen biyyattiifi seenaan wal
• immoo yommuu sirni bittaa isaanii jigu "dhugaan ni bade" jedhanii
qabatanii gama bilisummaatti ce'aa jiru.
mararamanii boo'u. Dhaloonnii fi seenaan garuu namoota sammuu
0
duudaa akkasii hin dhaggeeffatu.
Yeroo jijjiiramaa kana keessa garuu rakkoowwan hedduun adeemsa

bilisummaa mudachuu akka danda'an beekamaadha. Gochaafi sirni

Namni Maakiyaaveelii jedhaman "biwa keenya keessatti dogoggorri
~ulchiinsaa kanaan duratti faarfatamaa ture yommuu jijjiiramu,
akka hojii sirriitti fudhatama" jedhan. Biyya keenya keessattis kanuma
qaamni sirnicha hundeeffate miidhama safuu ulfaataa keessa seena.
argina. Bara durii mammaaksi tokko "inni waraane yoo irraanfate inni
Bubbee jijjiiramaa keessa seenanii ajaa'ibsiifatu. Itti ga'isus.
waraaname hin irraanfatu" jedha. Bara har'aa garuu mammaaksi kun

Waanti itti baratamee ture tokko yommuu jijjiiramu, taatee haaraa faallaa ta'e. Inni waraaname hin yaadatu. Inni waraane garuu ni

dhufe amananii fudhachuun namoota hedduutti ni cima. Namoonni yaadata. Kanaaf qaamni adaba fudhachuu qabu hin adabamin hafee

tokko tokko immoo mormii kaasu. Taateen kun dhugaa guutummaa jira. Kanuma keessaa immoo waraansa isaanii durii deebifachuuf

addunyaa irratti mul'ataa tureedha. Qaroominni lammiilee sirna qoonqoo guutuu iyyaa jiru. "Yeroo kam iyyuu waan isiniif ta'u nutu

booddeetti hafaa sana dursaa jira. Haala jireenya barichaa waliinis beeka" jechaa jiru. Hawaa keessatti Ofii isaanii akka qomoo olaanaatti

wal'aansoo qabuutti seena. Kun1s waanuma jiruudha. Sirni kufaa jiru waan ilaalaniif, llaalchasaanf isa hamma qaawwa !ilmoo dhiphatuun

sun "Anaan morkadhaa!" jedha. Yeroo kana jal'ina keessa isaa jir.u biyyattii seerrachuu barbaadu. Sabni kam iyyuu sammuun isaa fayyaa

waliin wal tumsee qabsaa'ota irratti burjaajii uuma. guutuu yoo qabaate, mootummaan gara jabeessi kan dogoggoraafi
hamminaan, humna waraanaatiin, 'fannisii ajjeesi jechuudhaan' gar •.
Keessumattuu biyyoonni booddeetti-hafoo ta'an seenaa irraa hin jabina hadhaa'aadhaan kar, bulchu, walakkaa jaarraa tokkoo caa' a
baratan, seenaa waaqeffatu malee. Hawaasni akkkasii yeroo isa keessa turuu akka hin dandeenye ni hubata.
jiru iyyuu hin hubatu. Kun immoo wal hubachuu dadhabuudhaaf nama
Dhimma kana ilaalchisee waanti nama gaddisiisu isa sanyiin
saaxila. Lammiileen waanti hundumtuu dhugaa itti fakkaatu yommuu
cunqursitootaa bakka isaaniif hin malle dhaabbatanii waa'ee lammiilee
dhugaa sarbame arganitti hatattamaan lola keessa seenu. Guutummaa
addunyaa kanaa irratti lolliifi jeeqamsi akkasii sagalee guddaadhaan
biraatiif abjuu guyyaa abjootaniidha. Isaan kun hamma gowwoman
caalaatti akka gowwomsan amanu. Waan amanan kanas bakka

4
5
 •
hundumaa deemanii lallabu, Seenaa yeellaasisaa isa dabarsan illee Tokkummaan biyyaa seenaa ukkaamsuudhaan, lammii tokko muudee
veellaaslsaa ta'uusaa hin amanan. Akka ciminaatti ittiin of jaju. Sirna warra kaan garboomsuudhaan ijaaramuu hin danda'u. Tokkummaan
barbadeessuun irraa eegamus deebisanii ijaaruuf aarsaa danda'an akkuma dhimmoota hawaasaa kanneen biroo suuta suutaan kan
hundumaa kaffalu. argamuudha. Walitti daldaluun, gaa'ela waliin dhaabbachuun, jireenyi
hawaasummaa kanneen biroonis hatattamaan akkuma hin argamne,
Nuti garuu abdii qabatamaa abdannu qabna! Lammiin kam iyyuu
tokkummaanis yeroo gabaabduu keessatti ijaaramuu hin danda'u.
dungoo seenaa isaatii dhaamsee seenaa gosa/qomoo biraa bara
Siyaasni lammiilee biyya tokkoo eenyummaa saba sanaati.Yoom iyyuu
baraan faarfachaa hin hafu. Sabni Amaaraa garuu seenaa cunqursaa
lammii sana keessaa baduu hin danda'u. "Siyaasa qomoo tokkichaa"
Atseewwan isaanii lammiilee Itoophiyaa irraan ga'aa turaniin
jedhamee doorsifamuudhaan baduu hin danda'u. Siyaasa lammii
dhaadatu. Sirna seenaa keessaa haqamuu qabu sanaan of tuulu.
tokkoos ta'e tokkummaan biyya tokkoo akka salphaatti baduu hin

Lammiileen biyyattii tokkummaa ni barbaadu. Tokkummaan lsaanils danda'u. Dhaaba siyaasaa lammii tokkoof dhaabbatuun yookaan bakka

isaan fayyada. Garuu tokkummaa sanaaf jedhanii seenaa kan isaanii bu'oota uummataatiin baduu hin danda'u. Geggeessitoonni

hin taane hin fudhatan. Tokkummaa keenyaaf aarsaa baafna jedhanii qomoowwan biroo arrabsoowwan akka "dhiphoo, ofittoo,

seenaa isaanii gatuu hin danda'an. - bittimmeessituu, bittimmeessisiiftuu ... " jedhamuudhaan arrabsamaa
turan. Arrabsoowwan kunniin barruuleefi gaazexaatti ba'uudhaan akka
Amantii akkasii qabaachuudhaan kitaaba kana qopheessine. Kitaabni
mi'a suuqiitti daldalaaf dhiyaachaa turan.
kun seenaa cunqursaa namoota tniliyooniitti lakkaawaman irra ture
haala gaariidhaan kan saaxilu yoo ta'u, hojii lammiilee kitaabicha Inni barreessu dhimmi siyaasichaa yoo galeefis, yoo galuufii baates

dubbisan hundumaa dadammaksuui hojjetameedha. Namoonni "Siyaasa Qomoo Tokkichaatu Dagaagaa Jira" jechuudhaan barreessa.

muraasni akka mormii kaasuu danda'anis tilmaamamee jira. Garuu isaan akka Jedhanitti sochiin siyaasa qomoo sun yeruma sana

Lammiileen . akkasii kunneen dhimma ofii isaanii malee qomoo waan jalqabe fakkeessu. Dhugaan isaa garuu akkas miti. Siyaasni

biraadhaaf bakka hin qaban. Seenaa ofii isaanii qofa irratti xiyyeeffatu. qomoo Amaaraa bara mooticha Saayilasillaasee eegale. Yeroo sana

Gochi isaanii kun nama utuu hin afeeramin maaddii namaatti taa'e mootichi "biyya gaallaa qabachuu qabna" jechuudhaan oromoo irratti

isaan taasisa. weerara banee ture. Sivaasni qomoowwanii yeroo sana sochii eegale.

6 7
Olaantummaa qawwee Faranjiitiin ijaaran deebifachuuf jecha har'a kanaa wajjin wal qabatee addunyaa irratti ka'aa ture akkana jedhee
"siyaasa qomoowwaniif dhaabbatu" jedhanii yoo iyyan iyyuu namni ibsa:
\
isaaniif dhaga'u hin jiru. Kaayyoon isaaniis siyaasa biyyichaa irratti
"Qomoo Sarbi ta'uudhaan boonuun Kiroo'aatiinjibbuu yoo ta'e,
hojjechuu osoo hin taane, siyaasichaan daldalanii qarshii walitti
Arman bilisoomuun Turkiin haaloo bahuu yoo ta'e,
qabachuudha.
Ofiin ofbulchuu Zuuluudhaa Hoosaa garboomsuu yoo ta'e,
Kitaaba kana yommuu qopheessine jibba hadhaa'aa qomoo tokkicha

irratti jijjigsuuf utuu hin ta'in, lammiileen gaaffii uummata oromoo fi
uummatoota Itoophiyaa kibbaa irratti hubannoo gaarii hin qabne
ilaalcha isaanii akka fooyyeffatan gochuuf itti yaadnee qopheessine.
Akkasumas gita bittoota Amaaraa balaaleffachuudhaan tokkummaafi
walqixxummaa uummata oromoo fi Amaaraa arguu kan dheebonnu
ta'uu keenya ibsuu barbaanne. Lammiilee Amaaraatiifis ilaalcha
diimokiraatawaa guddaa qabna. Tokkummaa jechuun qomoon tokko
isa kaan saggootti baachuuf dirqisiifamuu jechuu miti. Kanaafuu
kaayyoon keenya eenyuun iyyuu jibbuu miti.
Ilaalcha kana waliin dogoggora ciccimoo lama keessa akka hin
seenneef akeekkachiisa kennuu barbaanna. Isaanis: Inni jalqabaa
haaloo qabachuudhaan haaloo baafachuuf akka hin
akeekkachiisuu yoo ta'u, inni lammaffaan immoo "olaantummaakoo
durii maaliifan dhabe? Maaliifan kabaja dhabe?" jechuudhaan of
tuulmaan akka hin biqille cimsinee akeekkachiisna. Isaan kunneen
lamaanuu sabboonummaa gara lolaatti nama oofan waan ta'aniif
balleeffamuu qabu. Barreessaan tokko rakkoo akeekkachiisa keenya
akkasumas lammiin Rumaaniyaa lammii Hangarii biyyaa arihachuu
yoo ta'e, ilaalchi sabboonumaa qomoo bifa jibbisiisaa qabate
jechuudha.
Eenyummaa ofiittl boonuun isa kaan jibbuu, bilisummaa
argachuun isa kaanirratti haaloo bahuu, ofiin of bulchuun isa
kaan garboomsuu, mirga dimokiraasii gonfachuun isa kaaniin'
"naannoo kiyya gadi lakkisi" jedhanii diqisiisuun itti fayyadama
mirgaa hiikoo hinqabne ta'uusaarrayyuu bu'aansaas nageenya
booressuu ta'a. Ilaalcha akkasiirratti duuluun ittigaafatama
ummatoota hundaati. Uummatni keenya daangaa mirgasaa isa
dhugaarra utuu hindarbin, migasaas dabarsee utuu hinkennin
..
seenaasaa hundee clmanrratti ijaarratee jireenyasaa isa sirna
yaalle
nafxanyaatiin duraa sarbame deebisee akka gonfatu jabeessinee
abdanna.
Barreessitoota kitaabichaa

8 9
 BOQONNAA•!
Lola Suukanneessaa Uummanni Dirqamaan Itti Bobba'e

Biyyi tokko kabaja biyyummaa ishee kabachiifattee jiraachuuf

,. mootummaa ofii isheetii qabaachuu qabdi. Mootummaan biyyattii
garuu lammiileen biyyasaatii qomoo hedduu yoo ta'e karaa siyaasaa
tasgabbii qabaachuu · hin danda'u. ljaarsi mootummichaas adda
durummaa qomoo tokkootiin waan ta'uuf qomoowwan biroon
biyyattii keessa jiraatan ni dhiibamu, ni ariyatamu, mirgi isaaniis
dhiitamuu ni danda'a. Kunis aangoo qomoon tokkichi biyya sana irratti
qabate irraa madda.

Biyya Itoophiyaa keessatti mootummaan qomoo tokkichaaf dhaabbatu

hundeeffamee ture. Mootummichis kan qomoo tokkichaa ture. Kanaaf
mootummichi biyyattii keessatti olaantummaa qomoo isaatii
mirkaneeffachuuf afaan isaa, aadaa isaa, amantii isaa, seenaa isaas
qomoowwan to'annoosaa jala galfaman irratti dagaagfataa ture.
Mootummaan kun faayidaa siyaasaafi dinagdee dhuunfaa
isaatiiqofairratti xiyyeeffata. Garuu gowwomsaadhaan akka waan
mootummaa qomoowwan hundumaatiif dhaabbatuutti of ibsa.
Qomoowwan biyyattiitiinis "mootummaa keenya" jettanii hin
fudhattan yoo ta'e 'rakkoo dhiphina sammuu qabdu' jechuudhaan
doorsisee of fudhachiisuuf dirqisiisa.

10 11
Yommuu hojiidhaan argisiisu garuu ofiisaa irraa kan hafe; faayidaa
qomoowwan biroo, amantii isaanii, faayidaa dhuunfaa isaan qabanis ni
hacuuca, ni dhabsiisa, ni ukkaamsas. Sabaati sab-lammiin humnaan
qabaman kunneenafaan niootummichaa akka afaan ofii isaaniitti,
aadaa saba mo'e sanaa akka aadaa isaaniitti, seenaa isaas akka seenaa
ofii isaaniitti akka fudhataniif humna waraanaa isaatti fayyadamee
dirqama irratti labsa. Sab-lammii weerareef gumaachi jalqabaa inni
dhiyeessus dirqisiisufi hidhaadha. Ofiisaa qomoowwan kana irratti
yommuu ol kaasee beeksifatu, waantota qomoowwan weeraraman
kunneen duraan jaallatan, kan ittiin boonan, baroota hedduudhaaf
waanta ittiin jiraataa turanis dirqisiisee duraa sarba. Qaamni weerare
sun garuu akka waan weeraramtoonni dirqamicha jaallatanii
fudhatanitti rabsuudhaan seera biyyaa godhata.
Kanaafuu, ol aantummaafi aangoo isaatiif haala amansiisaa
uummachuuf jecha akka waan umuriin mootummichaa dheeraa
ta'eetti seenaa isaa ofduuba dheeressee waama. Aangoosaa isa
cunqursaafi gara jabinaan ijaarame fayyadamuudhaan 'dur akka kana
turre' jechuudhaan seenaa hin jirre odeessee gowwomsuuf yaala.
Waraqaa Eenyummaa "Lammii Itoophiyaa" Jedhu Kan Qomoo
Tokkichaaf Kenname
Daangaanltoophiyaa erga daangeffamee walakkaa jaarraa illee hin
guutu.Mootummaan humnaan bitaa ture sun garuu 'waggaa 3000
12
har'aa iyyuu ltoophiyaan akkas ture' jedhee odeeffata. Bittaa isaatiif
umurii dheeraa hawwa. Mootota isaa kanneen darban immoo akka
waan isaan humna jaba_adhaan mo'anii darbaniitti waa'eesaanii
seenessee weeraramtoota amansiisuuf yaala.
Qomoon biyya bitee jiru sanyii ofii isaatii abbootii siyaasaafi abbootii
aangoo mootummichaa godhee muuda. Kana malees olaantummaa
amantii kennuufiidhaan, amantii ofiisaatii ittiin babal'ifata. Akka waan
qomoon sun sanyii amantii babal'isuuf Waaqa biraa waamicha
argateetti labsa. Gocha kanaaf fakkeenya gaarii kan nuuf ta'u bittaa
qomoon Amaaraa mootummaa Minilik jalaan Itoophiyaa bitaa
tureedha. Warri Amaaraa mootii isaanii Minilikiin sana akkas jedhanii
waamaa turan:
.... Minilik jechuun ilma Solomoon, ilma Daawwit jechuudha.
Kanarra iyyuu darbee Minilik jechuun ergamaa Waaqayyoo
jechuudha. Waaqayyotu Minilikiin erge. Maqaansaa min -
yi/ik? Jechuudha. Hiiknisaas hammam ga'a laata? Jechuudha.
Tarii hamma Waaqayyoo ga'aa laata? ....
Himoonni akkasii kun himoota gowwomsaati.Heddumminaan
dubbatamaa turan.' Abbootiin aangoo mootummaa Minilik kanneen
•
warri gara jabeeyyiifi hamoon, kanneen mirga namummaa dhala
namaa dhiitan, gocha suukanneessaa qomoowwan Itoophiyaa irratti
raawwachaa turan. Gochaa kanas akka tasaa -utuu hin taane itti
13
yaadanii qomoo daguuggaadhaaf raawwachaa turan. Qomoowwan baay'atee/ deemi. ltoophiyaadhaan 'iabaadhu' jedhiin.
Itoophiyaa bituuf, bittaa isaanii babal'ifachuuf karaa lamaan yaalii ' lmmimmaan hiyyeessotaa qoorsiif. Wallaalummaan isaanii
godhu. dukkanadha. Barnootni garuu ifa. Kanaafuu dukkanni
Itoophiyaa · irraa ka'ee ifni akka ishee/ ba'uu!, inni jalaa
► Inni jalqabaa gowwomsaadhaan of fudhachiisanii
dhokate akka itti mul'atuuf, inni irraa fagaate akka itti
jilbeenfachiisuu yoo ta'u,
dhiyaatuuf barsiisi, sirreessi, eegi, siif miti Itoophiyaaf jedheen
► Inni lammaffaan immoo humna waraanaatiin weeraruudha.
si erge malee ... "
Yoo barbaachise immoo maloota lamaanuu wal faana itti
Barreessitoonni Amaaraa hirnoota akka kanaa baay'ee barreess 1a
fayyadamuudhaan bittaa isaanii galmaan ga'atu. Barreessaan sirna
turan. Hiikni loojikaalawaan himoota akkasii garuu ifaadha. Akkas
bittaa sanaa waa'ee mooticha Minilik yommuu barreesse akkas jedhe:
jedhu, "Minilikiin Waaqayyotu erge. Waaqayyo gooftaa nama
'WaaqayyoMinilikiin ltoophiyaadhaaf erge. Minilik hammam ga'a
hundumaati. Geggeessaan keenya inni Waaqayyo isa hundumaa
/aata? Tarii hamma Waaqayyoo ga'aa?"guddummaa, sodaatamaaf
gararraa jiru biraa ergame Minilikiidha. Minilikitti bulaa" jedhu.
beekamtii, ulfina mootichi Minilik saba Itoophiyaa gidduutti qabu
Qomoowwan humna waraanaatiin qabamaniin immoo 'Minilik mootii
ibsuuf jecha"tarii hamma Waaqayyoo ga'aa laata?" jedhe. Dhuguma
Waaqayyo biraa ergame waan ta'eef itti amanaa fudhadhaa1echuun
iyyuu namichi nutti ergame kun hammam ga'a ture?Barreessichi
isaanii garbummaan sun Waaqayyo biraa waan isaanitti
himoota gowwomsaa mootichaaf odeeffamaa ture akkas jedhee itti
murteeffameef fudhachuu qabdu jechuudha.
fufuun tarreessee jira.

Karaa biraa immoo maqaa Waaqayyoo waamuudhaan akka waan

Waaqayyo Minilikiin erge. Ni erge jechuun ni moosise jechuu
Waaqayyo isaan ergeetti qawweefi meeshaa waraanaa warra adii
miti. Mootonni kanneen akka Tewoodiroos, Yohaannis;
(Faranjii) kadhatanii ittiin lammiilee weeraru. Qabeenya uummataa
Takilagoorgisis baay'een hin turree? Minilik garuu akka
saamaa, garba walitti daldalaa, qe'ee namaa irraa ajjeesanii saamaa,
mootota kanaatti hin moone. WaaqayyoMinilik lammaffaa
gocha suukanneessaa akkasii hojjechaa 'Minilikiin Waaqayyotu erge'
filee yommuu erge "deemi, ltoophiyaan miidhamaa jirti.
jechuun isaanii hamminasaanii sana Waaqayyo ni deggera :echuutti
Namoonni Itoophiyaa boo'aa jiru. Gadadoon saba sanaa waan
hiikamuu ni danda'a. Dhugaansaa garuu akkas miti. Wee:ara Minilikiif

14 15
deggersa amantiifi deggersa seenaa gumaachuuf, mootummaasaas
jedhamee gochaan godhamaa jiru ergama' maalii' akka qabu
jabeessuuf haasawaa isaan uumaniidha malee Waaqayyo sanyii namaa
hubachuun ni danda'ama. Waggoota 3000 kana bilisummaadhaan
kamiin iyyuu wal caalchisee hin beeku.
yommuu waliin jiraatanitti nama qofa utuu hin taane dhagaafi sibiilli

Mul'anni obbo Afawarqi Gabirayesuus mul'ata qomoo tokkichaaf lammiilee illee wal jaallataa ture. 'Tokko taana' yommuu jedhamu

burqe ture.Mootummichas mootummaa qomoodhaan ijaarame garuu isaaniif hin liqimfamu. Waanti "biyya" jedhamu

fakkeessuuf yommuu yaalii godhe Mooticha Minilikiin sanyii Solomoon tokkummaadhaan yommuu ijaaramu bu'aansaa kan warra ijaaruu qofa

mooticha Yeruusaalem jedhee barreesse. Akka barreessaa kanaatti akka hin taane dubbatu. Mul'anni biyyichaas isaan qofatti kan

bittaafi moo'ichi mooticha Tewoodiroos akka kan Minilik jabaatee mul'atufakkeessu. Tokkummaan sunis karoora guddinaa dhokataafi
gadi fagoo akka ta'e dubbatu.
mootummaa guddaa hundeessuuf ga'aa" hin turre jedha. Yommuu
sababa kennus 'Tewoodiroos mootichi akka Minilik muudama
Gabaabaatti qomoowwan weeraraan biyyaafi qe'ee irrr.a fudhatanii
Waaqayyoo hin qabu' jedhe. Mootichi Yohaannis mootii haa ta'u iyyuu
garboomfatan kanneen biyya hin qabne, bilisummaa hin c.;abne, kabaja
malee mootummaa Tigiree cimsee ijaaruudhaan Itoophiyaa bulchuu
sabummaa kan hin qabne hundumaa waa'ee jaalala biyyaa, jaalala.
hin dandeenye. Minilikiin garuu Waaqayyotu erge. Kanaaf waan
mootummaasaanii barsiisuu yaalu. Saba mirgi ofiin of bulchuu duraa
mootonni sunneen dadhaban hundumaa Waaqayyotu isa dandeessise.
sarbamee garboome barnoota "jaalala biyyaa" jedhu barsiisuu yaalu.
Mootichaaf dhaamsi Waaqayyoo karaa Afawarqi Gabirayesuus
Har'a iyyuu gochaa wallaalchisaa kana utuu raawwatanii ni argina.
ergamee dhufee laata? Nama ajaa'ibsiisa, Nama gaddisiisas.
Abbaa biyyumm~a lammiilee sanaa garuu jabinaan mc rmu.

Mul'anni qomoo tokkichaaf jal'inaan hojjetu akkasii kun guutummaa

Gochaan hamminaa fi suukanneessaan kun guutummaa addunyaa
addunyaa kanaa keessa tamsa'ee jira.
irratti ammayyuu dhokatee raawwachaa jira. Kunis hin shakkisiisu.

Daangaa kolonii mootichaa illee Waaqayyo bantii Waaqaa gubbaadhaa Fakkeenyaaf, mootummaan Raashiyaa inni tokkummaa Sooviyeet

gadi bu'ee akka safaree isaaf daangesse fakkeessanii nama hundeesse mirgaafi tokkummaa uummata Raashiyaaf baay'ee kan

fudhachiisuu yaalu. Kanarraa ka'uudhaan biyyattiin waggaa 3000 hinaafu akka ta'e irra deddeebi'ee dubbachaa ture. Bara mootummaa

nagaatti jiraachaa turte, amma immoo tokkummaa biyyattiitiif -Roomaattis abbootiin aangoo mootummichaa akka waan aangoon

Waaqayyo biraa isaaniif kennameetti lammiilee Impaayera isaanii jala

16
17
hin jirre ittiin qabachuuf gowwornsaa turaniiru. Fakkeenyota kana biyyoolessaa haa fakkaatu iyyuu malee fedhiin, qabsoofi kaayyoon
fakkaatan hedduus kaasuu ni dandeenya. sochii sanaa garuu kan qomoo tokkichaati.

Qomoon biyya tokko keessatti mootummaa yommuu ijaaru akkas Yeroo tokko mootummaa fudhatee erga biyya bitee booda, yommuu
jedha, "mootummaankoo mootummaa keessani. Aangoonkoo aangoo mootummaansaa kufu "gadi bu'ee" haaraa kaasee sochii qomoo
keessani. Moo'ichikoos kan hunduma keenyaati" jedhee sossoba. geggeessuun waan hin mijanneef, umurii mootummaasaatii hamma
Dhugaansaa garuu akkas miti. Yommuu dhimmi biyyaa ka'u "adaraa danda'etti dheereffachuuf qabsoo siyaasaa isaa kan biyyoolessaa
abbaankoo natti kenneedha" jedhee akka barbaade godha. Abbootiin gochuuf yaalii godha. Uffata mootummaa isaatii uffatee akka waan
.
aangoo mootummaa Dargii yeroo mootummaansaanii kutuu ga'e jala qomoowwan hundumaa ija tokkoon ilaafuutti siyaasa isaa
.,
"adaraa abbootii keenyaa hin gannu!" jedhanii gaafachaa turan. adeemsifata.

Aangawoonni sun akkuma warra isaan dura turanii aangoosaaniitti

Haala hamaa kanaaf fakkeenya gaarii ta'ee dhiittaa mirga namummaa
fayyadamuudhaan lammii jibban miidhaa turan .
dhala namaa biyya Itoophiyaa keessa ture kan raawwate qomoo
Lammiileen biyya tokkoo guutummaatti afaan tokko, aadaa tokko, Amaaraafi sirna mootummaa isaaniiti. Dhaabni siyaasaa qomoo kanaa

seenaa tokko, amantii tokko ... qabaachuu hin danda'u. Garuu MAHiD (Ma'aahid) jedhama. Angawoonni mootummichaa qomoo
mootummoonni humnaan mo'an tokkummaa akka kanaa uumuuf Amaaraa waan ta'aniif illee uummattoota Itoophiyaa irratti

yaalii gochaa, kaayyoosaanii bakkaan ga'achuufis lubbuu namaa olaantummaa guddaa argisiisaa akka turan beebn·iaadha. Biyyattii

duguugaa turaniiru. Mirgi namummaa qomoowwan baay'ees yeron keessatti qomoo Amaaraa irraa dhalachuun olaantummaa aktca ta'e

kana ni sarbama. Mootummaan akkasii bittaansaa akka dhuma hin ololasaaniitiin guyyaa guyyaatti calaqqisiisu.

qabne dubbata. Garuu hamma mootummichi mootota isaatti aangoo

Ol of qabuusaanii kana kan mul'isu ragaan qabatamaan haasawa •.
daddabarsuu danda'u qofatti mootummaan sun turuu danda'a.
guyyaa tokko abbaan aangoo mootummichaa·taasiseedha. Haasawaan
Yommuu aangoonsaa balaa irra bu'u yookaan yommuu bittaansaa
sunis .... Geggeessitoonni MAHiD qomoo Amaaraa bakka hin bu'an ....
kututti mootummaan kufe sun hamma danda'e hundumaa of dhoksa.
Jechuu isaati. Eenyuun bakka bu'uree? Uummattoota Itoophiyaa bakka
Yeroo kana Sochiin siyaasaa ni uumama. Sochiin siyaasaa kun sochii
bu'uu? Yoo akkas ta'e immoo maaliif "mootummaa guutummaa

18 19
Amaaraa" jedhameree? Gaaffiiwwan kana fakkaatan hedduus kaasuun dammaqne gochuu, akkuma rafanii jiranitti garbunimaadhaan akka
ni danda'ama. jiraatan gochuudha. Akka lammiitti eenyummaasaa akka hin barreef
lammiilee jalaa dhoksuun ogummaa bittaaf isaan gargaare isa
Tooftaawwan isaan uumanii hidda dhalootaafi qomoodhaan aangoo of
guddaadha.
harkatti qabatan hubachuun hamma kanatti nama hin rakkisu. Olola
jaalala biyyaa fi jaalala 1ammii qabaachuusaanii mul'isan immoo Hammina hadhaa'aa kanaan qomoon Amaaraa Itoophiyaa yoo
guyyaa guyyaatti dhangalaasu. Tooftaan kun tooftaa mirga xiqqaate bara dheeraaf raatessee weeraraan bulcheera. Har'a iyyuu
qomoowwan Itoophiyaa L1~iitee mootummaa sanyiidhaan aangoo taanaan biyyattii keessatti gaaffiin qomoowwanii, kan warra biyya
walitti daddabarsu dhaabbatanii biyya bulchuuf isaan gargaareedha. bulchuu yoo ta'e malee gatii hin qabu.
Erga bittaa yaadan sana harka keessa galfatanii booda qomoo
Ilaalcha Tokkummaa Biyyattii Dhabamsiisu
isaaniitiif olaantummaa bulchiinsaa labsu. Hojiirra oolchus.

Walumaa galatti qomoon tokko biyyattii irratti mootummaa

Gaaffii qomoowwan biraa akka gaaffii siyaasaatti hin keessumsiisan.
dhaabbatee lammiilee biyyattii kanneen biroo dhoksaattis ta'e
Maqaa qomoo isaaniit:in dhaabbata uumanii socho'u. Yeroo kana "nuti
mul'inatti cunqursuu yommuu jalqabu gochaawwan armaan gadii kana
warra biyya kanaaf dhaabbanneedha" jechuudhaan gaaffii fi yaada
raawwata:
qomoowwan biroon dhiyeessan gatii dhabsiisu. Gaaffii siyaasaa ofii
isaaniitii kaasan 'kan biyyaati' jedhu. Gaaffichi akka gaaffii guutummaa 1. Tokkummaan afaan siyaasaa irraa addaan ba'uu hin danda'u .
biyyattiitti ilaalcha gaarii argata. Qomoon biraan yoo gaaffii dhiyeesse Waa'ee tokkummaa biyyattii irra deddeebi'anii dudubbatu.
garuu "ofittummaa, siyaasa qomoo tokkoo, gaaffii summaawaa, gaaffii Jabeessanii dubbatu. Tokkummaadhaan tooftaa uumu,
biyyaa garaagara caccabsu ... jedhama. Kun haxxummaa angawoota tokkummaadhaan lammiilee bitus. Garuu gaaffii "tokkummaan
mootummaa sana ijaareeti. Dadammaqinni eenyummaa ofii irratti attamitti uumamuu qaba?" jedhu deebisuu hin danda'an.
godhamu kan isaanii miti yoo ta'e lammiilee biyyattii biroodhaaf Yaada irratti kennuu iyyuu hin barbaadan.
eeyyamamaa miti. Lammiilnee biyyattii eenyummaa ofiisaa akka hin 2. Mootummaasaa dhaabbata amantii tokkoo fi waaqeffannaa
hubanneef jalaa miliqsuu yaalu. Gocha kanaaf tooftaa guddaan isaa wajjin'wal qabsiisa. Bittaansaa yommuu kufu akka waan
lammiileen sun eenyummaa isaanii mirkaneeffachuuf akka hin dheekkamsi Waaqaa biyyicha irratti roobuutti amantoota

20 21
 amantichaa gowwomsu.Mana amantii irra adeemamee Seenaa armaan olii kana keessatti hojiin mootonni Amaaraa biyya
kadhanni soomaa akka labsamu goosisu, jeeqamsa Itoophiyaa irratti hojjetaa turan gabaabaatti dhiyaatee jira. Uummata
saayikoloojiitiinis laphee namootaa hungulaalu. amala ammayyaawaa qabu ijaaruuf yaanni, ilaalchiifi ejjennoon
3. Waanta uumamni bitamtootaafi bittoota addaan baasee hawaasichaa waan gufuu ta'u fakkaata. Guddinaafi tokkummaa biyya
jiruutti qomoo isaanii qomoo addunyaa irratti beekamaa ta'ee tokkoofis yaaddessoodha.
wajjin wal qabsiisu. Biyya keenya keessatti jechi "sanyii
Gabaabaatti seenaan Oromiyaati Oromoo hamma yaadatamee hojiirra
Solomoon" jedhu jecha irra deddeebi'amee
oolekeessaa jechoonni tokko tokko mootummaan Amaaraa darbe sun
dubbatamuudhaan beekameedha.
Oromoo irratti "jibba kan of keessaa qaban"fakkaatu.
4. Amantii akka meeshaa waraanaatti, itti fayyadamu. Qomoo
llaalchiOromootaa weerartoota sanatti waan rakkoo qabu itti
weeraraan qabatan hordoftoota amantii isaanii godhatu.
fakkaachaa ture. Kanaafuu ilaalcha sana hubachuufi ibsuun isaaniif hin
Biyyaafi naannoo sabichaa biyya amantiin isaanii dhuunfate
danda'amne. Sirni mootummaa dhala namaatiin "horii qe'ee" jechaa
godhanii beeksifachuuf yaalii godhu.
ture ofii isaatii immoo "Qulqulluu" jedhee of waamuun isaa tasumaa
5. Afaan ofii isaaniitiin hamma malee of jaju. Ni babal'isus. Afaan
sirrii ta'uu hin danda'u.Sirni darbe sun jibbisiisaa ta'uusaa kan ibsan
lammiilee birootti ni ga'isu. Afaanota saboota weeraranii gadi
waan ta'aniif barreeffama seenaa kanaa keessatti jechoonni haaraan
-aanaa godhanii ceepha'u. Afaan ofii isaanii afaan biyyattii
jiraachuu ni danda'u. Garuu dubbistoonni hubachuu ni danda'u
godhanii dhiyeessu. Karaa hundumaanis olaantummaa
jedhamee itti amanama.
afaanichaa labsu.

6. Aadaa ofii isaanii aadaa guutummaa biyyaa godhanii beeksisu,

ni daddagaagsus. Aadaa saba naannoo isaanii hundumaa

Immoo ni tuffatu, akka kosiitti tuffatu, itti ga'isus.
7. Mirga saboota biroo amananii hin fudhatan. Dhaga'uu iyyuu
hin barbaadan.Tokkummaafi wal qixxummaa lammiilee
biyyichaa waan hin fudhanneef, aadaa lammiilee waan hin
simanneef hamma maleebalaaleffatu.

22 23
 BOQONNAA-2 jedhamtanii yoo waamamtan rakkoo maalii qaba?" Jedhanii falmii kan
dhiyeessaa turan diinonni qomoo kanaa hedduudha.
Eenyummaa Jijjiiramuu Hin Dandeenye
Namni tokko "maqaankoo abaluu miti, abaluudha malee!" jedhee
Oromoon yoom iyyuu "Gaallaa" jedhee of waamee hin beeku. Maqaan
yommuu namatti dubbatu, namni biraan "maqaankee maaliif abalu
gaallaa jedhu kun maqaa sabichi hin beekneefi itti hin amanne, maqaa
ta'uu dhiisee abaluun ta'e" abaluu yoo jedhamte rakkoo maalii qaba?"
garboomfattoonni itti moggaasaniidha. Kana jechuun,Oromoon gaallaa
jedhee falmii yoo geggeesse hammina of keessaa qabaachuunsaa hin
ta'uusaa kan beekan garboomfattoota sana malee Oromoo miti
shakkisiisu. Biyya lafaa kanarraa ofii isaa irra darbee maqaa nama biraa
jechuudha. Har'ayyuu jibbitoonni Oromoo tokko tokko maqaa kana
murteessuuf aboo kan qabu eenyuudha? Maqaa saba tokkoo irratti
ittiin Oromoo arrabsuudhaaf ni waamu, Kaan immoo utuu hin beekin
falaasama dhuunfaa isaa falaasuu, qorannoo geggeessuufi falmii
itti fayyadamuudhaaf waamuusaanii argina.
kaasuuf mirga kan qabu eenyu? Sabni saba malee meeshaa mana

Barreeffamoota barreessitoonni mootummaa Amaaraa barreessaa keessaa kan abbaan barbaade lafaa ka'ee maqaa barbaade itti
moggsasu miti.
turan yommuu ilaallu bakka hedduutti jecha gaallaa jedhu ni argina.
Lammiileen biyya alaa tokko tokko illee bulchitoota Habashaa irraa
Of tuultota caalaatti dhimma tokkummaa biyyaafi jireenya waliinii kan
maqaa arrabsoo kana waan dhaga'aniif, Oromoo hamma gaallaa
dudubbatee dhageessisu hin jiru. Hammuma oduu isaanii baay'isan
jedhanii waamanitti ga'aniiru. Maqaan gaallaa jedhamu jibbaafi tuffii
immoo mirgi sabaa eegamuun ni hafa. Akka isaanii Afaaniifi maqaa
qomoo kanarraa qaban irraa kan ka'e maqaa isaan moggaasaniidha.
qofaan saba tokko maqaasaa isa sirradhaan waamuu kan jibbu hin
turre.
Maqaa kana ilaalchisee dhimmoota yeroo baay'ee ka'an, kanneen
ajaa'ibsiisoo fi gaddisiisoo ta'an keessaa tokko sabni Oromoo "maqaan
Hamma yeroo dhihoo kanaatti sabni ollaa Oromoo ta'e, sabni Amaaraa
kun anaafi eenyummaakoo hin ilaallatu" jechuudhaan falmii
saba Oromoo dhiitee bitaa tureera. Yeroo kana mirga sabummaa isaa
dhiyeeffachaa turuu isaati. "Haata'u iyyuu malee gaallaa jechuun maal
kabajuun hafee, maqaasaa isa sirriidhaan iyyuu hin waaman turan.
jechuudha? Jecha gaallaa jedhu kana maaliif jibbitu? Gaallaa
Beektonniifi barreessitoonni mootummaa isaaniis saba Oromoo
gaallaa jedhanii waamuudhaan seenaa isaa, aadaa isaa fi

24 25
 •.
eenyummaasaa walii galatti tuffii fi salphinaan waamaa turaniiru. qonnaan bultoota Abiisiiniyaatiiif "ol aantummaan" isaan kennan
Fakkeenyaaf namni Alaqaa Taayyee jedhaman jibbaafi tuffii uummata dandeettii afaan gi'iiziitiin barreessuu qofa ture. lsaanumtuu qonnaan
Oromoo irratti qaban ibsuu yommuu jalqaban akkas jedhanii bulaa beekumsa ammayyaa hin qabne turan.
barreessanii turan.
Haata'u iyyuu malee Oromoon yoom Eeshiyaadhaa ba'ee gara
Sabni gaallaa jedhamu sababni inni biwa isaatii ba'ee/ sirriitti Maadaagaaskaar dhufe? Tooftaa attamiitiin dhufe? Attamitti? Yaadni
hin beekamu. Barresitoonni seenaa akka jedhanitti gaallaan kun utuu dhugaa ta'ee Oromoon waggoota kumaan lakkaa'aman dura
biwa Eeshiyaatii ka'anii Maadaagaaskaaritti akka ce'an, sana tekinooloojii markabaatiin gargaaramaa tureera jechuudha. Yoo akkas
booda naannoo boobaasaa jedhamu galaana bukkee akka ta'uu baate garuu miillaan garba guddaa Hindii keessa adeemanii
qubatan dubbatu.... Gaallaan yommuu dhufan haroo darbuudhaan Maadaagaaskaar irra qubachuun hin danda'amu.
Gannaalee keessaa ba'uudhaan biyya hora walaabuu Yookaan immoo akka Musee isa geggeessituu saba lsiraa'el ture sanaa
jedhamutti galan.... Gaallaan baay'inaan nurra xiqqoo ni guyyaa utubaa dumessaatiin, halkan immoo utubaa ibiddaatiin
caalu . geggeeffamee dinqii jabaadhaan garba Hindii keessa darbeera
jechuudha.
Asitti waanta tokkotu dhugaadha. Waanti qeesonni Habashaa 'seenaa
Itoophiyaati' jedhanii barreessanii dhiyeessan miiraafi ilaalcha Barreeffamoonni kanneen akka qees Alaqaa Taayyee 'seenaadha'
geggeessitoota isaaniiti. Qeesonni kun waanta "raawwadhaa" .,. jedhanii barreessaa turan akka seenaatti barreeffamee kan taa'u qofa
jedhamanii abboomaman qofa raawwatu turan. Barreessuuf peennaa

erga qabatanii eegalanii voorn iyyuu seenaa dhala namaa keessatti

.
hin turre. Kaayyoon barreeffama sana qopheessuu isaanii oduu ittiin

oofuuf waan ta'eef mana barumsaatti akka gosa barnoota seenaatti

beekumsas ta'e dhugaa tokko barreessuuf bilisummaa saayikoloojii hin
baratamaa tureera. Yeroo barsiifaman kanatti sabni Itoophiyaa,
qaban. Qotee bultoota qubee barataniifi seera mana amantaa hin
uummata Oromoos dabalatee seenaa kana guutummaatti sammuutti
jijjiiramne irra deddeebi'anii namatti himuu qofaan kan jiraatan waan
qabatanii odeessuu akka danda'anitti barsiifamanii turan. Barattoota
ta'aniif dhala namaatiin "bishaan keessaa baate" jedhanii yoo
sanaaf yeroo qormaataatti "gaallaan eessaa dhufe? Godaansi gaallaa
barreessan nama hin raajefachiisu. Obbo Gabiruu Taarraqee immoo
yoom ture? Eessaa ture? Eessatti ture?" jedhanii yommuu gaafata,
kitaaba isaanii kan "Power and Protest" jedhu keessatti qeesota
ijoolleen Oromooillee utuu hin hafin deebii saba Orcmoo arrabsuufi

26
27
seenaasaa balleessu deebisuuf dirqisiifamuu isaanii hubachuun nama Gaal/aan saba dhaabbannaansaa adda ta'e, saba baarmexaa
hin rakkisu. mataarraa qabu, saba guddaa, saba 'sirna nagas gaallus'
jedhamu keessaa kan ba'e, yookaan saba handhuura Afrikaatii
Kuni kan argisiisu, sirni bittaa mootummaa Amaaraa mana barnootaa
ba'e, diina saba Amaaraa, saba dhiiga
idilees dabalatee, seenaa eenyummaa sabaa hin ibsine babal'isee
dhangalaasuudha.Gaallaa fi Amaarri akka boalaa fi Yeeyyiiti.
odeessuufi barsiisuun isaa bittaasaa cimsachuuf kan isa gargaaru
Maqaan gaallaa jedhamu jecha gaal/ee jedhamu irraa dhufe.
ta'uunsaa, mootummichi eenyummaafi sabummaa ofiisaatii iyyuu kan

haale /gane/ ta'uunsaa, humna namaa miira namummaa hin qabne Alaqaa Kidaanee Walda Kifilee 'gaallaan walakkeessa Afrikaatii dhufe'
oomishaa turuunsaa beekamaadha. jechuudhaan Alaqaa Taayyee irraa adda ta'u. Qees Alaqaa Taayyee

sabni OromooEeshiyaadhaa ka'ee Maadaagaaskaar qubachuudhaan

Gaallaan Eeshiyaadhaa godaanee dhufe. Maadaagaaskaari fi
achii ka'ee Itoophiyaa akka ga'e yaada isaaniitiin akka dubbatan
Boobaasaa cina galaanaa qubatee ture .... Haroo gannaalee keessaa
ba'ee dhufe..... kan jedhan seenaawwan afaanii kunneen galma ..,
ilaalleerra. Alaqaa Kidaanee Walda Kifilee immoo jibba hundee hin

qabne sabichaaf akka qaban ibsuudhaan baha Afrikaatii godaansisanii

siyaasaa kan mootummicha itti deemsisan kan mataa isaanii
gara walakkaa Afrikaatti isa fidanii jiru. Lamaanuun isaanii 'Oromoon
qabu.Kana jechuun Oromoon biyya kanaaf 'galaadha' jechuudha.
achii ka'ee as dhufe' jedhu malee waan jedhan sana maaliif akka
Barreessitoonni seenaa Itoophiyaa kanneen biyya keessaafi alaa
jedhan hin beekan. Lamaanuun isaanii waa'ee uumamaa fi achii as
hedduun barreeffama hammina kanarraa madde hedduu isaa
dhufa dhala namaa ilaalchisee falaasama tokko iyyuu hin beekan.
barreessaa turaniiru.
Kanaafuu Alaqaa Kidaanee Walda Kifileetiin "Oromoon baha Afrikaatii

Alaqaa Kidaanee Walda Kifilee immoo waa'ee gaallaatiif kan isaan godaanee gara walakkeessa Afrikaa maaliif dhufe? Yoom? Attamitti?

barreessan barreeffama Alaqaa Taayyee irraa xiqqoo adda kan Bakka amma jirummoo attamitti qabate?" jedhanii yoo gaafatan,

ta'eedha. Eessaa akka argataniifi attamitti akki argatan hin beekamu yaadasaa ni jijjiira. Jibba sabichaaf qaban ibsachuuf qofaOromoon

yoo ta'e iyyuu barasaanii keessa seenaafi eenyummaa saba Oromoo biyya biraadhaa godaanee dhufe jedhu turan. Rabbi lubbuu isaanii

akkas jedhanii barreessanii tura: haamaaru .

28 29
Qees Alaqaa Kidaanee Walda Kifilee bakka Oromoon dhufe erga
makneerra' jedhanii tokkummaadhaan mudaasaanii dhoksuu
barreessanii booda, eenyummaa Oromoo immoo yommuu ibsan,
barbaaduun isaanii ceephoo seenaatiif of saaxiluudha.
'diina saba Amaaraa' jedhanii jiru. Dhugaansaa garuu faallaa yaada
qeesichaati. lbsi kabaja sabummaa lammii tuqu haasawaa angawoota of tuultota
Amaaraa ta'ee beekamee ture. Kanaafuu ibsi arrabsoo Alaqaa
Abbootiin nafxariyootaa "nuti Oromoo wajjin warra gumaati, gumaa
Kidaanee Walda Kifilee waanta haaraa ture jechuu hin
dhiigaatu nugidduu jira, nu'ii fi isaan hoolaa fi yeeyyiidha"
dandeenyu.Jireenya hawaasaa keessatti uummata Oromoo fi Amaaraa
jechuudhaan sablammii kana lamaan gidduutti diinummaa uumanii
hoolaa fi Yeeyyii godhanii dhiyeessuun dogoggora qofa utuu hin ta'in
aangoo qabachuu danda'aniiru. ljoolleensaanii warri har'aa immoo
yakka. Gochaansaanii immoo of tuulummaa qofa utuu hin taane
"Amaarriifi Oromoon fuudhaa fi heerumaan wal keessa galeera.
seexanummaadha. Lammiileen lamaan waliin jiraachuu akka hin
Kanaafuu firooma nugidduu jiruuf jedhaatii waan darbe hin kaasinaa.
dandeenye gochuuf yaaluun haqa dhugaa qabatamaadhaan
Gaaffiin qomoo tokkoo nugidduutti akka ka'u hin godhinaa. Akka
mirkaneeffame soba taasisuuf yaaluudha. Kanarra iyyuu darbee
duriitti jibbaan waliin hin jiraannu. Mirga, bilisummaa ... waanti jedhu
diinummaan Oromoo fi Amaara gidduu jirawaan jedhaniif Oromoon
haa hafu ... " jechuudhaan tooftaa dhokataadhaan bittaasaanii
yeeyyiidha jechuun tasumaa iyyuu Oromoo wallaaluudha. Akkasumas
cimsachuu barbaadu.
gara jabeeyyii fi hamoonni sun ofuma isaaniiiyyuu hin barre

Qomoon wal qooduun haa hafu, akka duriitti tokkummaadhaan jechuudha.

jiraanna! Jedhu. Kana biratti immoo gaaffii qomoon tokko

Dhugaa dubbachuuf waa'ee falaasaawwan kanaa dhimma godhanii
dhiyeeffatuun "dhukkuba biyya keenya dhufe" jedhanii irratti dubbatu.
barreessuuf humnaa fi yeroo qisaasessuun barbaachisaa miti. Ilaalchi
Lammiilee 'hoolaa fi yeeyyii, warra gumaa dhiigaa' jechuudhaan inni
isaanii akkuma hojiisaanii waan gatii hin qabneefi dhugaa irraas kan
isaan garaagara qoqqoodaa turan hojiisaanii waan ta'eef dhukkuba hin
fagaateedha. Uummanni Amaaraafi Oromoo fuudhaafi heerumaan wal
jedhamne. Seenaan madaala sammuu gaafata. Seenaan waanta .
makanil baroota dheeraaf waliin jiraachuun dhugaa qabatamaa oduu
abbaan barbaade baraa gara baraatti jijjiiruu danda'u miti. Bara
diinummaa 'hoolaa fi yeeyyii' jedhame sana ragaadhaan sobsiisuudha.
Oromoo miidhuu danda'aa turanitti 'Yeeyyii' ittiin jedhu. Bara akka
Kunis barreeffamaa fi olola habashoonni soba isaaniitiin 'seenaadha'
barbaadanitti miidhuu dadhabanitti immoo 'fuudhaaf heerumaan wal
jedhanii dhiyeessaa turan hammam kan gatii dhabsiisuudha. Haa ta'u
30
31
malee har'a immoo maqaa gaa'elaatiin gaaffii mirgaa lammiin
dhiyeeffatu ukkaamsuu yaaluun hammina mataasaa danda'eedha.
Angawoonni sirna bittootaa sun lammiilee addaan baasuudhaaf
jeequmsaafi walitti bu'iinsa gidduutti uumanii, inni tokko isa kaaniif
ilaalcha gaarii akka hin qabaanne godhu. Kun hojii isaanii ta'eeti malee
sabni Amaaraa fi Oromoon diinummaa hin qaban.Mootonni Amaaraa
sunneen bara mootummaasaanii ittiin dheereffachuuf jecha jal'ina
isaaniitiin lammiilee addaan qoqqoodan.tamrnlln xiqqaan tokkichi
addaa addummaa fi wal caalmaa qomootti amanuudhaan humnaan
dirqisiisee tokkummaa hawaasaa uumuu danda'e. Gara fuula duraattis
taanaan tokkummaan lammiilee cimee kan itti fufu yoo ta'u,
sabboonummaan, anatu caala jechuun, carraa lammiilee biroo anatu
murteessa jechuun isaa waantota yeroo murtaa'aaf mul'atan kanneen
bara baraan mormamuu fi dhabamsiifamuu dhadha qabaniidha.
lafflmumnlaa Tuffii Jala Jiru
Of tuultonni sunneen akka ofii isaanii ilaalanitti lammii biroo ilaaluu hin
barbaadan. Seenaa, beekamtii, eenyummaa fi ulfina ofii isaaniitiif
kennan lammiilee biroodhaaf kennuu qabu jedhamee isaanirraa hin
eeggamu yoo ta'e iyyuu, yoo xiqqaate mataa isaanii akka ergamaatti,
lammiilee kaan immoo akka uumama hafuura sabummaa hin
qabneetti fudhachuun isaan irraa hin eegamu ture. Sirni
garboomfattoota Amaaraa kun saba Oromoo gaallaa, gara jabeessa,
32
yeeyyii, aramanee, bishaan keessaa kan ba'e .. .' jechuudhaan maqaa
balleessaa turanii, waa'ee saba Amaaraa immoo akkas jedhu turan:
Maqaan Amaaraa jedhu jechaAmohaaraa jedhu irraa dhufe.
Hiikni isaas kan filatame, saba bilisummaa qabu jechuudha.
Am jechuun saba jechuudha. Haaraam jechuun immoo
hurriidhaa ba'e, amala -qabeessa, injifataa, hoogganaa
olaanaa jechuudha.
Bu'uura isaa irraa kaasee ejjennoon sabni Amaaraa maqaa
isaa kanaaf ga'aa miti jedhu hin jiru. Ejjennoo kanaan kan
mormu yoo jiraates nuwaliin jiraachuu hin danda'u. Amaaraan
"kan filatame, bilisummaa kan qabu, saba hurrii ba'e" yoo
ta'u, bulchitoonni biyyichaa ibsa maqaa saba kanaa diinota
isaanii warra of tuultuta yoo barsiisan, yoo hubachiisanis
waanti walitti nama buusu hin jiru .... Jedhu turan.
Eennyummaan saba Amaaraa akkuma armaan olitti ibsametti ibsa
kana caalaa gadi fageenya qabuun iyyuu dhiyaachuu ni danda'a.
Fedhiin sirna bittaa mootummaa garuu kan biraadha. Hawwiin isaanii
lammiilee isaanii akka meeshaatti itti fayyadamuudhaan lammiilee
naannoo jiran immoo garboomfachuudha. Kanaafuu sabni keenya bifa
saboota kaan irraa adda ta'een "ati akkasi" jedhaan, "ati hundumaa
oli; ati filatamaadha .... Kankee kana qofa miti jechuudhaan gara
ilaalcha fayyummaa hin qabneetti qajeelchu. Karaa tokko immoo
33
 isaan dhaabbatan kutaa murtoofte tokko qofadha. Qomoowwan
ltoophiyaan kan nama hundumaati, nuti tokko, kan jedhan karaa
Amaara hin taane ija ceephoo fi tuffii akkasiitiin waan ilaalaniif
biraadhaan immoo saba sana irratti utuu hammina malanii ni argamu.
geggeessitootaa fi itti gaafatamtoota saba sanaa jedhamuuf ga'umsa
Of tuulmaa isaanii keessattis 'ani Amaara qulqulluudha, keessumattuu
hin qaban.
Gondaree" jechuudhaan hamma malee of bokoksu. Lammiilee kaan
garuu gaallaa jedhanii arrabsu. Of tuultonni sun kutaa jireenyaa hin tuqin hin qaban. Gochaan isaanii
kun keessa ba'ee barruulee amantii kan mana amantaatti
Gochaansaanii kana qofa miti. Mammaaksa isa "yeroo cabsattu ofitti
maxxanfamee raabsamu irratti illee jechootaa fi '1imoota Oromoo fi
hin xiqqeessin" jedhu iyyuu ni dabalata. Aangawoonni mootummaa
saba biraa maqaa balleessuun, maxxamfamanii raabsamaa turaniiru.
Amaaraa waa'ee ofii isaaniitiif waan jsaanittt dhaga'amuu fi waanta
Fakkeenyaaf kitaaba Mul'ata Maariyaam jedhu, kan bara 1960
dhugaadha jedhanii amanan barreessuuf bilisummaa guutuu
maxxamfame keessatti akkas jedhee barreeffamee jira:
qabaachuunsaanii beekamaadha. Kanaaf ofii isaanii Saba hurriidhaa
ba'e, amala -qabeessa, injifataa, hoogganaa olaanaa jedhanii waamu, Hundeesaatii hamma fiixee isaatti, fiixee isaatii hcmma
akkasuma jedhanii barreessus. Saba Oromoo immoo gaallaa jedhanii hundee isaatti, boolla guddaa waggaa 5 tti dhumnisaa bira hin
maqaa arrabsootiin waamuudhaan aramanee, gara jabeessa ... ga'amne na argisiise. Lubbuun isa tokkoo yommuu isa kaan
jedhanii barreessanii addunyaatti beeksisuuf bilisummaasaa eenyurraa irra buutun arge. Anis 'kuni maali?' jedheen mucaakoo
argatani? Gochaan isaanii kun sabni Amaaraa lammiilee biraa Yesuusiin gaafadhe. Innis "hirmii, abaarsa, duudaaa,
tuffachuudhaan, ofii kaaniitii immoo 'geggeessummuf kan filame musiliima, gaallaa, shaanqillaa; kanneen farda, harree, gala
nuyi; jedhanii amanuu akka danda'aniif hammina itti yaadamee waliin wal quunnamtii saalaa godhaniidha. Akkasumas isaan
hojjetameedha. Haata'u iyyuu malee tooftaan kun sammuu xiqqoofi dhiiraafi dhiiratu akka sodoomitti walitti ejja, boolli
sadarkaa gadii irra jiruun kan qophaa'eedha.ltti gaafatamummaanis ilaa/uunsaa nama rakkisu guddaan ati argite kun isaan
isaanitti hin dhaga'amu.Karaa biraa immoo. hojii ofitti amanuu kanadha naan jedhe.
dadhabuudhaan hojjetamuudha.
Waaqni saba booddeetti hafaa kanaa waanuma isaan jedhan waan
Bulchitoonni Amaaraa bara bulchiisa isaanii darbe sana keessa amala isaaniif raawwatu isaanitti fakkaata. Akkasuma immoo booddeetti
hamminaa akkasii fi ofittummaa kan qaban yoo ta'an, bulchuuf kan
35
34
hafummaan isaanii itti hin dhaga'amu, waanuma addunyaa kana
marsanii jiran of se'u. Sabaati sab-lammii weeraraan qabatan kanneen
akka Oromoo;tuffachuu, seenaasaanii xureessuu fi salphisuu irra iyyuu
darbee namni isaan waliin quunnamtii godhe bowwaa waggoota kuma
shanitti keessa adeemamee hin dhumnetti gadi darbatama" jedhanii
waltajjii amantii irratti lallabu. Kun immoo mul'ata Maariyaam akka
ta'e dubbatu.
Haala kanaan amantaa Ortodoksii, Maariyaamii, Yesuus Kiristoosiin,
Waaqayyo isa nama uumes sabboonaa Amaaraa godhanii lallabu.
lndaaqqoon of jajjuun 'aduun sagalee kuukkuluukootii dhageessee
bariiti' jedha jedhan.
Kitaaba mul'ata maariyaam jedhu kana yommuu dubbifnutti
nafxanyoonni biyya Oromoo keessa tamsa'anii weeraranii turan
guyyaa ayyaanaa fi cidha addaa addaa irratti uummaticha sirba isaanii
sirbisiisu. Sirba isaanii keessatti himoota Maariyaamii fi Waaqayyo isa
nama uume sabboontota Amaaraa fakkeessuuf jechoota akkasii
waamuudhaan sirbu:
Gaallaa ilma gaallaa yaa aramanee
Waan narraa addaan baatee/ hirrib,1i sinqabne.
Kana jechuun taatee armaa~ gadii kana kan ibsuudha:
36
Nafxanyaan tokko geggeessitoota amantii biraa utuu akeekkachiisa hin
fudhatin shamarreen Oromoo tokko itti miidhagdee lapheessaa waan
•
boojiteef waliin ciise. Intala sanas hirribni ni fudhate jecuudha. Sababa
kanaaf Gaallaa ilma gaallaa yaa aramanee jedhame. Nafxanyaan kun
quunnamtii saalaa intala Oromoo wajjin yommuu raawwatu akka
warra sodoomitti karaa bobbaa ba'aniin raawwata ture .
Sana boodawoo? Bowwaa waggaa kuma shaniif keessa joorantu isaan
eeggata. Akka namni waggoota kuma shaniif lubbuudhaan jiraatee
bowwaa keessa jooruu danda'un kan raajan kunneen barreessitoota
kitaaba mul'ata Maariyaam warra Waaqayyotti ga'isaniidha.
Humnoota Gamtooman Sadan
(Gonfoo Mootummaa, Humna Waraanaa fi Mana Amantii)
Seenaa Itoophiyaa keessatti manni amantii Ortodoksii afaan humnaan
-bittoota mootota Amaaraa ta'ee ga'ee guddaa isaaniif taphatee ture.
Bulchiinsi olaanaan mootummaa isaanii qeesota mana amantaa
isaaniiti. Mootichi Minilik kolonii isaa gara kibbaatti babal'ifac.huuf kan
inni itti fayyadamaa ture keessaa meeshaan cimaan babal'ina amantii
Ortodoksii ture. Gumaacha guddaa taasise kanaaf amantiin kun
mootummicha keessaa aangoo harka sadii keessaa harka tokko
qabatee ture. Walumaa galatti yommuu ilaalamu seenaa keessattis
ta'e do'iiwwan siyaasaa yeroo yerootti hojjetaman keessatti
habashoonni impaayera Itoophiyaa guddicha ijaaruuf humnoota kana
37
--
sadan waliin ijaaranii itti fayyadamanii turan. lsaanis:gonfoo haasa'uudhaan lammiilee gowwomsaa turan, haasawaan ejjennoo
mootummaa, humna waraanaa fi mana amantii turan. isaanii ibsu ifatti ba'ee ture. Obbo Atsimeen akkasitti ibsa kennan:

Mootummaan Dargii biyyattii keessaa sirna abbaa lafaa Bara Minilik lammaffaatti guutummaan gaallaa bitamee ture.
barbadeessuudhaan of tuulmaa aangawoota mootummaa 'Amaaraa Seerri mootummaa Amaaraa babal'atee biyyicha fudbatee
duraanii hojii ala taasiseera. Ofittoowwanii fi garboomfattoonni ture. QeesonniAmaaraa garuu gaallaa tokko iyyuu barsiisanii
Amaaraa hedduun yommuu mootummaan Dargii sirna abbaa lafaa hin cuuphne. Qooda kanaa dararaa irratti geggeessuudhaan .
barbadeessetti qooda sirna abbaa lafaatiin qomoowwan weeraraa akka inni haaloo qabatu godhanii, lafa isaas qalaadiidhaan
turan, weerara isaanii humna waraanaatiin bakka buufatanii duraa fudhatan. Yeroo lafasaa saamanitti qalaadii tokko
kolooneffattummaa itti fufuu akka danda'an ni amanu turan. Sun ..,ulqullummaadhaaf, qalaadii tokko immoo kan
garuu utuu fiixaan isaaniif hin ba'in hafuudhaan, qabsoo uummattoota miseensummaa jedhanii lallabuudhaan lafa isaanii saaman.
ltoophiyaatiin humni waraanaa isaan abadataa turan iyyuu Kanas mootii isaanii amansiifataniiru. Mootummaadhaaf
bittimmaa'uu danda'eera. Sirni nafxanyootaa sunis diigamaa, kufaa, waan yaadan fakkeessanii mootiidhaafis qalaadii tokko
badaa dhufe. Bittaan iddootti hafe bittaa maqaa mana amantaatiin fuudhu, gibiraaf qalaadii tokko, humna waraanaatiif qalaadii
geggeeffamaa ture qofadha. Manni amantaa warra Amaaraa(waldaan tokko .... Akkaataa kana fakkaatuun lafasaa irraa fudhatanii
Ortodoksii)ltoophiyaa irratti aangoo olaanaa gonfattee waan turteef gaallaa akka garbaatti qabatan malee Kiristoosiin dhugaatti
fiigichi isheen har'a gochaa jirtu iyyuu akka salphaatti waan ilaalamu sabicbou, hin lallabne. Karaa Waaqayyoos isaanitti hin
miti. Abbootii siyaasaa duraan ishee waliin turaniin iyyuu 'na ganuu argisiifne. Isaanis hin baranne. Yoo barsiisaan dhufe iyyuu ni
keetiif sitti faradamuuf jira' jechaa [lrti. dhorku.

Durumaan iyyuu weerartoonni Habashaa gara kibba ltoophiyaatti Beekuu dhabuun balaa uumu hin qabu. Balaan wallaalummaa ofii of
yommuu imalan dhimma amantiitiif utuu hin taane, svaasa irratti baruu dadhabuudhaan dhufa. Angawoonni mootummaa
mootummaa isaanii tumsuuf maqaa amantiitiin kolooneffachuu Amaaraa ulfinaafi soo. .ima barbaacha, meeshaa waraanaa
deeman. Gowwomsaadhaaf waanti isaan waltajjii irratti ba'anii Awurooppaadhaa argatan qabatanii, maqaa Waaqayyootiin saba
Itoophiyaa gowumsuuf keessa tamsa'an. Akka obbo Atsimeen

38 39

•
 jedhanitti lammiilee Itoophiyaa bituu, lafa isaanii duraa fudhachuu,
gibira saba sanarraa guuruu dhiisanii karaa Kiristoos isaan hin
barsiifne. Hojiin ergamaa ta'uufi bu'aa dhuunfaa barbaaduu waan
waliin adeemuu danda'u miti.
Gochaan jara kanaa kaayyoo siyaasaa kan mataa isaatii qaba ture.
Kaayyoosaanii erga galmaan ga'atanii booda lafa saaman sana keessaa
1/3 mootummaan isaaniif kenneera. Saba Oromooti lammiilee kibba
Itoophiyaa irraa lafa qalaadii qalaadiidhaan maqaa itti baasanii
heddumminaan fudhataniiru. Biyyoota weeraraan qabatan hundumaa
keessatti bulchiinsa sirna abbaa lafaa hundeessuudhaan, maqaa
amantiitiinis lafa uummataa irratti wal muuduudhaan to'annoo jala
oolfataniiru. Amantii isaanii babal'ifachuuf jecha amantiiwwan sab -
lammii warra kaanii hamma malee ariyataniiru, balaaleffataniirus. Gara
,. hojii obbo Atsimeetti yommuu deebinu, akkas jedhanii turan:
Waan hundumaa caalaatti kan akkasumaanii kan isaan godhu
Waaqawoon beekuu dhabuu isaaniiti. Seerriifi abboommiin
isaa bakka hundumaa akka jiru hin beekan jechuudha.
Jecha kana saba Oromootiin jedhan. Akka isaan jedhanitti Oromoon
Waaqayyoon hin beeku. Seeraafi abboommii isaa, akkasumas
Waaqayyo ofii isaatii bakka hundumaa jiraachuusaa hin beekan jedhu.
Jalqabatti waanti beekamuu qabu, Waaqni Oromoon waaqeffatu
dhimma sabummaa ofii isaatii ture. Oromoon Waaqa isa uume
40
beekuun yookaan beekuu dhabuun dhimma Oromooti malee dhimma
warra 'Waaqayyoon beekna' jechaa maqaa Waaqayyootiin daldalanii
qabeenya lafarraa walitti qabatanii miti. Akkasumas Oromoon mukaa fi
bishaanitti amana jedhu. Warri 'Oromoon akka Waaqayyo bakka
hundumaa jiru hin beeku' jedhan ofuma isaaniitii iyyuu Waaqayyoon
hin barre. Isa kanaaf ragaa guutuu kan ta'u hammeessitoonni sunneen
Waaqayyo bakka hundumaa jira jechaa, Waaquma sana barbaacha
immoo gara mana amantaa adeemuu isaaniiti.
Karaa argama Ji',ogiraafiitiin yommuu ilaallu, manni sagadaa bakka
tokkotti argama. Akka Waaqayyo bakka hundumaa jiru utuu ni amanu
ta'anii bakkuma jiranitti kadhatu malee Waaqayyoon barbaacha gara
mana amantaa hin adeeman turan. Kana jechuun amantoounl gara
mana qulqullumm_aa adeemuun barbaachisaa miti jechuukoo miti.
Eenyuun iyyuuwaanti dhimma amantii saba tokkoo keessa galchu hin
jiru. Amantiin saba tokkoo ni kabajama. Oromoon mukatti amana yoo
jedhan, isaan immoo mana harka isaaniitiin ijaaranitti amanu jechuu ni
dandeenya. Oromoon gaaratti amana yoo jedhan, isaan immoo
saanduqa harka isaaniitiin hojjetanitti amanaa jiru. Addaa addummaan
isaa Oromoon uumamatti kan amanu yoo ta'u, isaan immoo hojii
harka ofii isaanii waaqeffachuu isaaniiti. Kun iyyuu kiristaanummaa
dhugaa wajjin kan wal faallessuudha. Waaqayyoon malee waan
biraadhaaf sagaduun tasumaa hin ta'u.
41
 Haa ta'u iyyuu malee Oromoon mukatti, baalatti, bishaanitti, gaarattis

hin sagadu. Kan Oromoon itti amanu W aaqayyoo isa muka Oireenya weeraranii bulchuu danda'aniiru. Har'a garuu humnoonni kun sadanuu

lalisaatti fakkeeffachuudhaan) uumetti ture. Akkuma bakka mukti jiru harkaa ba'an ii jiru.

jireenyatu jira jedhamu Oromoon jireenya lalisee marge jiraachuutti ni

Ejjennoo of Tuulummaa Irraa Gara Sabboonummaatti Jijjiirame
amana. Kunis tilmaama guddaa jireenyaaf kan kennu ta'uu isaa
argisiisa. Oromoon akka weerartoota Amaaraa amala gara jabummaa Lammiin Jarmanii Adoolfi Hitler walakkeessa jaarraa digdammaffaa

kan nama lubbuun jiru irraa harka, miilla yookaan qaama biraa kutuu, keessa Heeraanvook jedhamuudhaan kan beekamu doktiriinii

fayyaatti ibiddaan nama gubuu, yookaan akka bineensaatti ilaalanii sabboonummaa labsaa ture. Ejjennoo sabboonummaa isaatii kanarraa

nama dararuu takkumaa hin qabu. Akkasumas gaaraan, galaanaan, kan ka'e yero tokko:
. ,
mukaanis amala "akkas naaf godhi" jedhee kadhachuu hin qabu.
Nama akka qamalee leenjisanii akka inni abukaatoo ta'uuf
Bishaan bu'uura jireenyaati, gaarri immoo qaama lafaa isa ol ka'aa
karaa argisiisuun yakkamaa/i maraatuu nama godha,
waan ta'eef Waaqa isaan kana uume bakka uumamni kun jirutti
akkasumas gochi kun cubbuu hojjechuufi seera ittiin bulmaata
kadhachuun 'uumamatti amana' hin jechisiisu .
keenyaa dilguudha .... Jedhee ture.

Oromoon Waaqayyoon "Waaqa" jedhee waama. Waaqa isa waantota

Ilaalcha sabboonummaa hammana isa keessatti guddateen 'ardii
jiran uume immoo "Uumaa" jedhee waammata. Uumaa isa uumama
Awurooppaa keessaa sanyii qulqulluun Jarmaanota qofadha; isaan
kana daariidhaa hamma daariitti uume "Waaqa" jedhee waan
keessaa iyyuu sanyii Aariyaanotaa" jedha ture. Ejjennoofi ilaalchisaa
amanuuf saba amantii hin qabne jedhamee arrabsamuu hin
kun Hitler boodaan kutaa biyyoota addunyaa hedduu keessatti,
qabu.Karaa biraadhaan immoo sabni Oromoo saba amantii tokko qofa
keessumattuu Afrikaa keessatti calaqqiseera.
hordofu miti. Kana illee fuula duratti bal'inaan ni ilaalla. Walumaa
galatti biyya Itoophiyaa irratti mootummaan abbaa irree saba Amaaraa Akka barsiisa (doktiriini Heeraanvookitti namni sanyiin isaa Aariyaan

humnoota sadan walitti qindaa'an; abbaa lafaa, humna waraanaa fi hin taane hundumtuu akka qamaleeti. Namoonni kunneen namummaa

amantiidhaan jaarraa tokkoof aangoo daangaa hin qabneen Itoophiyaa guutuu waan hin qabneef, bineensummaa (qamalee) of keessaa waan

qabaniif, barsiisuufi akka baratanii of baran gochuun yakka dalaguufi

Waaqayyoon durattis cubbuu hojjechuudha. Ejjennoo sabboonummaa

42
43
 hamaa kanarraa kan ka'e Jarmaanonni sabaati sablammii hedduu
irraan dararaafi gidiraa guddaa geessisaa turuun isaanii ni yaadatama.
Akkasumas Afrikaa kibbaattis bara 1953 tti Piresidaantii tokkummaa
Afrikaa kibbaa kan turan JG lstiriijdam sabboonummaa ejjennoo Hiltler
waliin wal fakkaatuun biyya bulchaa turan. Piresidaantichi imaammata
armaan gadii kana baasanii laabsisiisaa turan:
Akka imaammata keenyaatti, lammiin Awurooppaa kam iyyuu
Afrikaa kibbaa keessatti Gooftaa ta'anii jiraachuu qabu. Nuti
doktiriinii heeraanvookii fi qajeelfama isaa dhiifnee dhalataan
lammii adii gooftaa ta'uu hin qabu yoo jenne, abbaan mirgaa
Awurooppaan (warri adiin) attamitti gooftolii ta'uu danda'u?
Ilaalchi keenya bifa kamiin iyyuu Awurooppaanonni Afrikaa
kibbaa bituu akka dandh'an gochuu, akkasumas
aantummaa warra adii mirkaneessuu/i kabachiisuuf
qabsaa'uudha.
Mootummaan ilaalcha kanaan biyya bulchu waltajjii irratti warri adiin
karaa hundumaatiin ol aantummaa argisiisuudhaan Afrikaa kibbaa
bituu qabu jedhanii labsaa turan. Warri adiinis labsii kana hojiirra
oolfachuudhaaf meeshaa waraanaa fayyadamaniiru. Olaantummaa
isaaniis mirkaneeffataniiru. Sabboonummaafi gara jabummaan
mootummichaas lammiilee gurraacha Afrikaa kibbaa kan ta'an
hundumaa dararaa hedduudhaaf saaxileera.
44
Biftiifi akkaataan isaa haa jijjiiramu iyyuu malee sirni sabboonummaa
lammii tokko gooftaa godhee isa kaan garba godhu kun biyya
Itoophiyaa keessatti qabatamaatti hojiirra ooleera. Mootummaan
Amaaraa lafa Oromoo weeraraan erga qabatee booda dhiibbaa
siyaasaa, dinagdee, dhiibbaa hawaasummaa, dhiibbaa ilaalchaafi
dhiibbaa saayikoloojii saba sana irratti uumuudhaan, sadarkaa
biyyaatti seerota addaa addaa kanneen mirga saba Oromoo dhiitan
baasee labsaa tureera. Tooftaawwan hamminaa bilchina qaban
hedduusaanii hojiirra oolchee ittiin saba Oromoo cunqurseera. Seerri
mootummichi cunqursaa ittiin geggeessuuf baafates barsiisa
(doktiriinii) sabboonummaa Jarmaanotaa Heeraanvookii jedhamurraa
adda miti. Hammina kana geggeessitoonni darban akka qajeelfamaatti
ittiin hojjechaa turaniiru. Sabboonummaa isaaniitiin gochaan dhiittaa
isaan saba Oromoo irratti geggeessaa turan magaazinii Bemoalttdaa
ol
Matsiheet jedhamu kan baatii bitootessa bara 1985 irratti ibsamee jjfa.
Magaazinii kana dubbisanii dhiittaa isaan Oromoo irratti geggeessan
hubachuun ni danda'ama. Angawoonni mootummichaa weeraraan
qabatanii saba ukkaamsuuf humna waraanaatti fayyadamuu akka
qaban n,irkaneessuudhaan, ijaarsa humna waraanaa lammiilee
ukkaamsuuf barbaachise ilaalchisee ibsi isaan baasan akkas kan jedhu
ture:
f
Waajjirri humna waraanaa kan walii galaa megaa~
naannoo magaalaa guddittii jiran hundumaa keessattiifi
45
 magaalota waajjira poolisii qaban hundumaa keessatti olaantummaa Amaaraa kabachiisu ture. Olaantummaa qomoo
d'viabbata leenjii poolisii fi humna waraanaa hundeessee Amaaraa kabachiifachuuf jecha humna waraanaatiin biyyattii yommuu
jira.Humnoonni nageenya kabachiisan giddu gala leenjiwwanii tiksan, sirna kan appaartaayidii irraa adda hin taaneen biyya
kanatti leenjifamuu ni danda'u. Haa ta'u malee dhimma Itoophiyaa seerrataa turan. Imaammata sabboonummaa isaaniitiif
kanaaf poolisoonni qacaramuu qabu; lammii Amaaraa, dhaabbatu labsuudhaan lammiilee biraa gidiraa dhaabbiitti
kiristaana, afaan Amaaraa dubbisuu fi barreessuu kan danda'u gidirfamaniin dararaa turaniiru.
ta'uu qaba. Kanaafuu of eeggannoodhaan akka irratti
hojjettan ...jedha. Humni ittisaa isaan ittiin lammiilee dararaa turan sun mootummaa

., Minilik isaaniif hundeesse jabeessanii eeggachuuf kan ijaarameedha.

Kun sabboonummaa qomoowwan biroo barbadeessu mitii? Humni Dhimma amantiifisqajeelfama kennu turan. Qajeelfamni isaan amantii
nageenyaa kiristaana ta'uu qaba.Kiristaana keessaa iyyuu lammii biyya Itoophiyaa ilaalchisanii kennan akkana kan jedhu ture:
Amaaraa qofa.Kana jechuun geggeessitoonni ltoophiyaasanaa lammii
kam, amantiin isaaniis maal akka ta'e mul'inatti kan bakkee Amantii mootummaa Itoophiyaa kan ta'e amantiin kiristaanaa

baasuudha. Lammiileen kiristaana hin taaneefi qomoon isaaniis Ortodoksii guutummaa Itoophiyaa keessa akka babal'atu

Amaara kanneen hin taane hin amanaman.Ni eegamus turan gochuuf qabsoo gaarii geggeessitoonni amantii,

jechuudha. Haala kanarraa ka'uudhaan humni waraanaa ittisa biyyaafi

phaaphaasonni amantichaas gochaa turan tumsuudhaan

qaamni nageenya kabachiisu hundumtuu lammii Amaaraa qofa ta'e.

gargaarsi gadamaawwanii, kan geggeessitootaafi qeesotaa

Lammiileen biyyattii Amaara hin taane hundumtuu immoo humna akka arjoomamu ni barbaanna. Qaamonni mootummaa hojii

waraanaatiin tikfamuudhaan jireenya mana hidhaarra hin wayyine

geggeessummaa irra jirtanis gama keessaniin sabni amantii
jiraachuuf dirqamsiifamee ture. Islaamaa hordofuu/i sabni aramaneen gara amantii
ortodoksiitti akka harkifamaniif nu/fii malee tooftaawwan
Humni poolisiifi humni ittisa biyyattii sirna kanaaf hojjechaa turan addaa addaa uumtanii akka irratti hojjettan isin yaadachiifna.
lammiilee to'annoo jala oolfaman murtii tokko malee reebaa, hidhaa, Sabni aramaneen kun ilaalcha gaarii akka qabaatanii/i Jallaba
gidirsaa, rasaasaanis rukutaa turan. Humni humna ittisa biyyaa lal/abamus akka dhaggeeffataniif gara jireenya
jedhamus maqaadhaan 'kan biyyaa' jedhame malee qaama kiristaanummaatti isaan harkisuun barbaachisaadha.

46 47
· Mootummaan Itoophiyaa amantii mataa isaatii qaba ture. Amantiin
isaas akkuma olitti ibsame amantii Ortodoksiiti. Kun dhugaa ture.
Mootummicha akka dhaabbata amantii kiristaanaatti
isaaniitiin saba kanneen biroo ittiin garboomfatanii
fayyadamaniiru. Lammiileen biyyattii kanneen kiristaana hin taanes
mootummaa ofii isaaniitiin utuu hin ta'in mootummaa amantii
biraatiin akka bitamaniif dirqisiisaniiru.
Hundumaa caalaatti waanti nama gaddisiisu immoo lammiilee amantii
.,
Ortodoksii hin hordofne hundumaa aramanee jedhanii waamuu
isaaniiti. Jechi aramanee jedhu hiikni isaa gara jabummaa, oo'a kan hin
qabne, ajjeesaa, bineensa ... yaadata jedhan kan ibsuudha. Kun
dhugaadha yoo ta'e, gaaffiin 'biyyJ Itoophiyaa keessaa aramaneen
eenyu?' jedhu yommuu ka'u deebiin isaa 'warra geggeessitoota
sanaa/ hin dhageenye dha.
Falaasama garboomfattoota keenya durii keessatti akkuma mootii kan
ajjeese mootii ta'a jedhamaa ture, qomoon aramanummaan isaa
dorgomaa hin qabne kun lammiilee nagaadhaan 'aramanee' yommuu
jedhu nama ajaa'ibsiisa. Yeroo tokko mootichi Tewoodiroos hammam
gara -jabeessa akka ta'an ibsuuf haasawaa godhan keessatti akkana
jedhan; "humna Waaqayyootiin warran booji'e hundumaa dubartoota
keessaa hambisee dhiirotasaanii nan fixe." Nama tokko iyyuu hin
hambifne jechuudhaan mirkaneessan ii
"HumnaWaaqayyootiinan hunduma isaanii ajjeesee fixe" jedhee of
48
irratti utuu dhugaa ba'uu, akka waan aramanummaan kana caale
jiruutti lammiilee nagaadhaan aramanee jedha. Harkaafi miilla nama
dhuunfaa fayyaattii kutanii boollatti gatuun amala isaanii ture. Aramanummaan
bituuf itti akkasii amala isaanii ta'ee utuu jiruu akka waan ofii aramanee hin
taaneetti fakkeessaadhaaf maqaa aramanummaatiin lammiilee biraa
maqaa balleessuu yaalu. Bulchitoonni aramanummaa hojiidhaan
argisiisan kunneen 'nuti kiristaana' waan ofiin jedhaniif lammiilee
biraadhaan aramaneedha jedhu.
Lammiilee Oromooti lammiilee kibba ltoophiyaatiif tuffiin isaan qaban
karaa amantii qofa osoo hin taane, tuffii qaamaa illee akka qaban ni
calaqqisiisu. Jalqabatti karoora hojii ibsaman keessatti lammii
Itoophiyaa ijaaruudhaaf qomoowwan biroon qomoo Amaaraatti
makamuuf ejjennoo akka qaban qajeelfama keessa mootummichaa
irratti ibseera.
Saba "ni geggeessina" jedhu keessaa hamma tokko ni amanu, warra
kaan garuu fuudhaaf heerumaan yookaan waanuma kana fakkaatuun
eenyummaasaa yoo jijjiiran malee lammummaa biyyattii fudhachuuf
ga'umsa kan hin qabne ta'uusaa sanada irratti barreeffamaan
mirkaneessuu irra ga'eera.
Mootummichi sabni Amaaraa biyya isaatii ba'ee gara biyyoota
humnaan weeraramanii deemee akka jiraatu waan barbaaduuf
turan.
49
 qabaatanii/, akka qajeelfama mootummaatti hatattamaan
qajeelfama armaan gadii kana adeemsisaa akka ture amma bira
lafa gaallaa isaanitti dhiyoo jiru fudhachuu qabu.Lafasaanil
ga'amee jira:
---sanarraas oomisha gaarii akka argataniif deggersl
Sabni Amaaraa biyya kana dhufee akka qubatuuf waan barbaachisaan akka isaaniif godhamu .... Jedha
yaadamee/ waantota sababa ta'an kanneen akka babal'ina
Nafxanyoonni biyya Amaaraatii ba'anii gara biyya Oromoo fi biyyoota
amantii Ortodoksii, humna poolisii nageenya kabachiisanii ...
kibba Itoophiyaa kan isaan adeemaniif hojii mootummaatiif, nageenya
saba Amaaraa keessaa gara biyyoota weeraramaniitti akka
kabachiisuufi bulchiinsa naannoo sanaatiif ture. Itti gaafatamni isaanii
ergamaniif sadarkaa boordiitti yaadni deggersaa akka itti
bulchiinsa yommuu ta'u, bakka itti barbaadaman yommuu ga'an
kennamuu qabu beekamaadha.
hatattamaan lafti Oromoo isaaniif kennama. Kennaan sunis "lafti sun
Gocha kanaafis sababni mootummaa kakaase sabboonummaadha. hin qabamne" jedhamee kennamaaf. Dhugaansaa garuu akkas miti.
Sabni Amaaraa gara biyyoota humnaan qabamanii akka adeemu, mana Lafichi lafa humna waraana Minilikiin Oromoonni irraa
amantii, hospitaala ... mootummaan ijaaru akka hooggananii fi barbadeeffamaniidha. Keessumattuu abbootii aangoo nafxanyaatiif
qomoon filatamaan kun biyyicha keessaa akka lafa qabatu, kennama yoo jedhame maatii hedduutu qe'eedhaan irraa buqqa'ee
qomoowwanii fi lammiilee hin amanamnes akka eeganiif kan lafa gadi dhiiseefii adeema ture.
yaadameedha. Biyya Amaaraatii ba'anii gara biyya weeraraan qabame
Bara mootummaa Haayilasilleasee keessa lafti Shawaa, Aarsiifi Baalee
kanaa yommuu adeemanis kunuunsa mootummaan isaaniif godhutti
humna nafxanyaatiin baay'inaan qabamaa dhufe. Yeroo kana maatiin
dabalamee, weeraramtoonni irraa buqqa'uudhaan lafti isaan
Oromoo hedduun qe'ee isaa gatee akka godaanuuf dirqisiifameera.
barbaadan akka isaaniif kennamuu qabu murteessanii turan. Ragaa
Gocha kanarraa ka'uudhaan Oromoonni abdii kutatanii aarii guddaa
kanas sanadiin faayila hojjetoota mootummichaa keessatti argame ni
keessa seenan rakkoo isaanii karaa seera qabeessaa fi ifaa ta'een
mirkaneessa. Sanadichis akkas jedha:
dhiyeeffachuuf mirga waan hin qabneef gadda isaanii akkas jedhanii
Hojii mootummaatiin, kabaja nageenyaatii/, bulchiinsa faaruu aadaatiin dhageessisaa turan:
biyyaatiif, poolisii ta'uudhaanis Amaaronni gara biyyoota ollaa
Sii ba'ee biyyaa sii ba'ee
adeeman biyya sana keessa turuu/i jiraachuuf sababa akka

51
50
 Sii ba'ee biyyaa sii ba'ee
addaa mootummaa biraa isaaf godhamuu qaba" kan jedhu ta'uu isaati.
Yoo muujjaan ollaa sii ta'ee
Seerichi akkas jeedha:
Yoo quurroon daboo sii ba'ee
Akka amantii Oromootti namni namaaf gaarii, deggeraafi barbaachisaa
yoo ta'e iyyuu nafxanyoonni garuu nama jibbanii muujjaa ollaa
godhachuu, namaa wajjin daboo wal gargaaruu mannaa quurroo
daboo waammachuu waan filataniif Oromoota humnaan qe'ee isaanii
irraa godaansisanii ari'an.Gara jabinni isaanii kennaa uumamaan isaan
qaban yoo ta'u, humni, mootummaa fi seerri isaanii immoo qabeenya
harkasaanii keessaa waan ta'eef Oromoo lafasaa isa lalisaa irraa
buqqisanii gara daangaa biyyichaatti akka godaanuuf dirqisiisan.
Godoo isaa tiraakteeriidhaan, ibiddaan yookaan humnaan diiganii
barbadeessuudhaan of jalaa kaasu. Akkasitti biyya itti kabajamee
jiraate keessaa immimmaan dhiigaa facaasaa gaaffii tokko malee
mataa buusee akka baqatee ba'u godhan. Seerri isaanii "lafti gaallaa
akka seera mootummaatti nafxanyootaaf haa kennamu" jedha waan
ta'eef nafxanyaan deggersa mootummaa irraa argate kana akka
gargaarsa Waaqa biraa isaaf dhufeetti garaa guutuudhaan itti
gammadee fudhachuudhaan saba Oromoo irratti dhiittaa mirgaa
geggeesse.
Hundumaa caalaa waanti nama ajaa'ibsiisu immoo sirni nafxanyaa
"qomoon biyyattii inni filatamaan biyyasaatii ba'ee gara biyyoota
52
weeraraan qabamanii hojii mootummaatiif yommuu adeemu gargaarsi
... Dadhabbii fi hojiinsaanii caalmaatti bu'aa buusuuf waan
ta'eef, biyya itti ergaman sana turanii dirqama isaanii
raawwachuu akka danda'aniif baankiin misoomaa yookaan
ministeerri qonnaa bakka isaan jiranitti waajjira banatee sanyii
fi meeshaalee qonnaa akka gargaarsaatti haa dhiyeessuu/.
Lafa gaallaan gadi lakkisu irrattis qorannoo gegegessuudhaan
akkaataa dhaabbii biqiltuu, akkaataa qonnaa, eeggannoo
lafichaa, akkaataa sanyii itti facaasan, akkaataa itti midhaan
haamaniifi itti fayyadama isaa hundumaa barsiisuu fi
gorsuudhaan, oomisha isaanii immoo gabaatti dhiyeesseefii
galii akka argatan gochuudhaan gargaarsa rochuufii qaba.
Hojjetaan waajjira misoomaa lafa qonnaa isaanii deemee akka
daawwatu, Yeroosaatti sanyiin barbaachisaan akka
dhiyaatuuf, talaallii ittisa dhukkubootaa ga'aa akka argatan,
gorsaafi gargaarsa gaafatan hundumaa rakkoo tokko malee,
kaffaltii malee akka argatan yoo godhame, jiraattota biyya
sanaas ta'e hojjetoonni mootummaa reefuu biyyicha dhaqan
kunneen fayyadamoo ta'uu ni danda'u. Nafxanyoonni
biyyichatti baruu/is ta'e keessa jiraachuu/is waan isaan
gargaaruu/ deggersa kana gochuuf meeshaaleen
53
 barbaachisaan hundumtuu dursee
qophaa'uun olaantummaa siyaasaa qofa utuu hin taane, karaa dinagdees akka
barbaachisaadha. Akkasumas Horii gaanfaa, indaaqqoo, kanatti biyyicha irratti ol ka'aniiru.
booyyee fi horii gaammaa qe'eedhaa qabaniif kunuunsi fawaa
akka godhamu, bakkii dheedichaa akka kennamuu/, akkaataa Gargaarsa kanaan qotee bultoonni homaa hin baranne, kanneen

kunuunsa horii kanaa irrattis gorsi afaanii fi barreeffamaan baadiyaa Amaaraatii ba'anii gara uummattoota kibba ltoophiyaatti

akka kennamuu/ godhamuutu irra jira. imalan yeroo ammaa kanatti magaalota naannoo kibbaa keessatti
abbootii gaamoowwanii, abbootii qabeenyaa appaartaamaa, abbootii
Sanadiin kun magaazina maaledaa irratti ba'ee labsamee ture. qabeenyaa dhaabbata daldaalaa gurguddoo, baadiyaa kibbaa keessatti
Magaazina kana irratti maaliif akki isaan labsan hamma har'aatti iyyuu
immoo abbootii investimentii qonnaa ammayyaawaa, waajjira
karaa addaa addaatiin tilmaamamaa jira. Haata'u malee kaayyoon
mootummaa keessatti immoo kanneen miindaa gurguddaa nyaatanii fi
labsii isaanii inni guddaan dhugummaan gargaarsa isaan nafxanyootaaf
taayitaa olaanaa qaban ta'uu danda'aniiru.
gochuuf jiran lammiilee isaanii biratti akka mirkanaa'uuf ture.

M:>otummaan nafxanyaa biyyoota weeraraan qabate hedduu keessatti Kun ta'ee utuu jiruu biyyattii keessatti akkaataa addaa addaattii fi bifa

hojjetoota isaatiif gargaarsa akkasii baasii fi hir'ina tokko malee akka addaa addaatiin qabsoo bilisummaa geggeeffameen jijjiiramni

argatan godhe.Lammiileen isaa karaa siyaasaa qofa utuu hin taane, dhufeera. lnniskaraa dinagdee, siyaasaa fi humna waraanaatiin ol

karaa dinagdees biyya Itoophiyaa keessatti olaantummaa akka aantummaa isaanii balleessee wal qixxummaa bu'uuresse. Har'as ol of

gonfataniif gargaaraa turuunsaa ifatti mul'ata. Gargaarsa kanas qabuu fi abbaa biyyummaasaa durii calaqqisiisuu yaaluudhaan kufaatii

qajeelfama keessoo mootummaa isaatiitu baasee hojiirra oolchuu karaa siyaasaa itti dhufe keessaa ba'ee bakka isaa duraanii qabachuuf,

danda'e. Hojjetoota mootummaa biyyoota sana keessa qubachuu yeroo warqee dabarsan sana deebisanii harka keessa galfachuuf karaa

deemaa jiran sanaaf barsiisa dhimma dinagdee fi gargaarsa danda'u hundumaatiin fiigaa jira. Yeroo ammaa kana barreessitoonniifi

meeshaalee addaa addaa gochuun isaa sababa isaan lammiilee miseensonni siyaasaa isaanii hedduun "ltoophiyaan du'aa jirti, gootni

Amaaraa ta'aniif qofadha. Kanaafuu ergamtoonni nafxanyaa kanneen ni bade, ltoophiyaan gara Waaqayyootti boo'aa jirti ... " kan nuun

"nuti wal qixxummaafi tokkummaa ltoophiyaatiif dhaabbannee jirra" jechaa jiran yeroo isaan duraa darbe sanaaf boo'uu isaaniiti.Waanti

jedhan sunneen olaantummaan isaanii kan meeshaa waraanaafi nama ajaa'ibu garuu saba duraan garboomfatanii dhiphisaa turan
sanaan "boo'icha keenya nuuf boo'aa" jechuu isaaniiti.

54 55
Oftuultoonni sunneen sabaati sab-lammii Itoophiyaa kanneen humna
Ciminni tokkummaa ltoophiyaayommuu Afaanni Amaariffaa
waraanaatiin weeraranii qabatan irratti olaantummaa karaa dinagdee,
babal'atee dubbatamu mirkanaa'a.... yommuu afaanonni
siyaasaa, karaa humna waraanaas argisiisaa turaniiru. Lallaba amantii fi
xixiqqoon biyya keessaa badanii afaan haadha tokkichaan
barumsa idileetiin, keessumattuu afaan ofii isaanii babal'ifachuu
waliif galuufi hojjechuu jalqaban ammayyummaafi shaakalli
isaaniitiin sabboonummaa mirga saboota kaanii dhiitu argisiifatanii
qaroominaas biyyattii seenuu ni danda'a.
turan. Sabboonummaa isaanii kanas seera mootummaa isaaniitiin
wixineessanii hojii irra oolfataniiru. Wixineen seera sabboonummaa Sirni nafxanyaa dhimma dinagdee, dhimma amantii, dhimma afaanii ...
isaanii akkas jedha: bakka tokkotti walitti qabuudhaan kan to'atee ture yoo ta'u, of
tuulmaa fi ol of qabuu isaatiin tuffii inni eenyummaa saboota kaan
Akka qajeelfama boordiln: baaseetti kaayyoon manneetii
irraa qabu seera isaanii keessatti haala ifaa ta'een hin mul'atu. Qooda
barnootaa biyyattii keessatti babal'isuu inni guddaan barumsa
kanaa jireenya saba tokkichaa (Amaaraa) guutummaa biyyattii irratti
amantii Ortodoksii fi /a/Jaba isaa barsiisuudha. Kana biratti
ulfaachisuudhaan imaammata keessoo mootummaatiin lammiilee
immoo jireenya isaaniitiif akka isaan gargaaruu/ hojii harkaa
cunqursu.
addaa addaa, ogummaa qonnaa, eegumsa favyoa isaaniis
akka baratan ni godhama. Afaanni Amaariffaas humna Sabaa fi sab-lammiileen biyyattii keessa jiraatan, kanneen weerara

argatee babal'achaa akka adeemu gochuuf barumsa humna waraanaatiin qabaman: amantii -Ortodoksii, afaan -Amaariffa

qubeedhaan kennamu qofa osoo hin taane, dhimmoota akka dubbatan gochuuf, afaan sab-lammiilee sanaa ukkaamsuudhaan

sabaa/i sablammii wal quunnamsiisan addaa addaa akka badan gochuuf tooftaa hamminaa dhoksaatti qopheeffatanii

uumuudhaan, dhimmichi raadiyoodhaan kan tamsa'u ta'a. Kun turan. Afaanni lammiilee kennaa uumamaa saba sanaa ta'uu isaa

akka ta'uuf immoo buufata raadiyoo addaa addaa irratti utuma beekanii, gita mootummaatti afaanonni lammiilee sun

baatiriin raadiyoo fi fillmiin addaa addaa qophaa'ee, ergaan duguugamuu fi ukkaamfamuunsaa itti murtaa'uun sabboonummaa

jiru rakkoo malee afaan Amaaraatiin akka tamsa'u ni qomoo fi mootummaa Amaaraa irratti kan hundaa'eedha.
godhama. Gochaawwan kanaafi kana fakkaatan hedduu yommuu ilaallu,
mootummaan gita bittaa Amaaraa seera mootummaa isaatii

56
57
sabboonummaa qomoo isaatii irratti hundaa'ee kan wixineeffate akka
ta'e ni argina. BOQONNAA-3

Haata'u malee gaallaan, yeroo biraa immoo aramanee, gara jabeessa Oromooti Oromiyaa I

yookaan sanyii gumaa jedhamuudhaan angaawota mootummaa

Sabni Oromoo sanyii Kuushi dha. Sabni kun bifa gogaa isaa fi boca
Amaaraa biratti arrabsamaa kan ture sabni Oromoo kun eenyu?
dhaabbannaa isaatiin sanyii Hameetik irraa eegalee hamma sanyii
Biyyisaa immoo eessaa? Aadaa fi seenaan isaa kan attamiiti?
naayilootikiitti sanyii eenyummaasaa qorachiisee hubatame ta'uu isaa
Hojiinsaanii kaayyoo fi yaaliin isaan gochaa turan maal akka ta'e irra
seenaan bira ga'eera. Sabni Oromoo uummattoota kaaba baha Afrikaa
deebinee ilaallee hubachuuf nu gargaara. Isaanis hojii barreeffamaa
jiraatan waliin akkaataa hedduudhaan wal fakkaata. Erga bara seenaan
hojjetaman kanaan sirna bittaa isaanii deebisanii hundeeffachuuf yaalii
sabaa fi sablammii naannoo sanaa galmaa'uu jalqabee kaasee sabichi
akka godhaniif isaan gargaara.
afaan Kuush kan dubbatu ta'uunsaa mirkanaa'ee jira.

Oromoon saba afaan Kuush dubbatu qofa miti. Oromoon sabaa fi

sablammii naannoolee ardii Afrikaa bara duriitii eegalanii jiraachaa

turan keessaa isa jalqabaa ta'uun isaa beekamaadha. Seenaa isaa kan
bara dheeraa kana keessatti aadaawwan qaroominatti dhufuuf
gargaaran hedduu horachuu danda'eera. Beektonni warra adii lama;

kanneen Liinchii fi Roobensi jedhaman, utubaa manaa kan bara durii

kan ta'e, kan kaaba Keeniyaatti argame irratti ragaa barreeffamaa

barreeffamee ture irraa ka'uudhaan Oromoonni waggaa 3000 dura

kalandeerii mataa isaanii qabaatanii akka turan bira ga'aniiru.

Argannoon kunis sabni Oromoo naannoo kana jiraachaa turuu isaatiif

ragaa qabatamaadha.

58
59
 Qorattoonni adii kanneen biroon immoo, Piraawutii fi Roosenfiildi kan
Bara 1850 dura lammiileen Awurooppaa D. Abaye Bek, lnisbaargar fi
jedhaman dokimantii seenaa ltoophiyaaHistorica/ Dictionary of
Kiraaf kan jedhaman siyaasa, aadaa fi akkaataa jireenyaa saba Oromoo
Ethiopia barreessanii turan. Akkasumas namni maqaansaa Baatis bii
irratti qorannoo geggeessanii turan. Bu'aa qorannoo isaaniis uummata
jedhamu "Abyssinian Difficulty'' jedhu barreessee ture.
Addunyaatiif gabaasaniiru. Sana booda sabni Oromoo jaarraa kudha
Barreeffamoota lamaanuu keessatti barreessitoonni kunneen
salgaffaa keessa AtseMinilikiin weeraramuudhaan guddina dinagdee
"Oromoon waggoota dheeraadhaa eegalee naannoo gaanfa Afrikaa
isaa, sirna bulchiinsa isaas dhabeera. Weerara kana dura garuu
jiraachaa akka ture, bara duriitii eegalee saba guddaa, sabaa fi
namichi lammii Xaaliyaanii Siichii jedhamuu fi lammiileen Faransaay
sablammii naannoo isaa jiru hundumaa caalaas saba bal'aa fi guddaa
kanneen Bareelii fi Sooleeyleet jedhaman kitaaba seenaa siyaasa
akka ture ibsaniiru. Akkasumas qomoowwan naannoo gaanfa Afrikaa
Oromoo, aadaa Oromoo, akkaataa waliin jireenya sabichaas kan gadi
baay'een Oromoo irraa akka dhalatan barreessanii turan.
fageenyaan ibsu barreessanii addunyaatti gadi lakkisanii turan.

Barreeffamni kunneen gaanfi Afrikaa biyya Oromoo akka ture ragaa

Qorannoowwan seenaa akkuma dubbatan, Oromooti ltoophiyaan
mirkaneessaniidha. Dhugaa kanarraa ka'uudhaan sanadoonni seenaa
jaarraa 16ffaa eegalanii hamma 19ffaatti inni tokko isa kaan injifatee
Oromoo irratti qophaa'anii turan hedduun ni jiru. Namichi lammii
to'annoo jala utuu hin oolchin cina walii dhaabbatanii wal waraanaa
Amaaraa kan Abbaa Baahiree jedhamu "seenaa gaallaa walitti qabuun
akka turan barreessitoonni kanneen akka Holokombii fi Siisaay Ibsaa
barbaada" jechuudhaan kibba biyyattii keessaa naannoo biyya
bara 1990 tti, Mohaammad Hasan bara 1990tti, Asaffaa Jaallataa bara
Sidaamoo fi kafaa keessaa naanna'aa tureera. Kiraaf namni jedhamu
1990tti, Mohaammad Alii bara 1989 tti, Leeviin bara 1965tti, Gadaa
bara 1842 tti, Faat kan jedhamu immoo bara 1813 tti Oromoon gaanfa
Malbaa bara 1990 tti kitaabota isaanii keessatti ibsanii turan.
Afrikaa irratti saba hundumaa caalaa guddaa, lafa bal'aa kan qabu <•
Akkasumas namni maqaan isaanii Jeesmaan jedhaman kitaaba isaanii
ta'uusaa mirkaneessaniiru. Lammiin adii kan Biraan J.W.B Hantingford
kan waggaa 35 dura maxxansiisan keessatti, weerara gara kibbaatti
jedhamu immoo kitaaba isaa kan The Gal/a of Ethiopia, The Kingdome
AtseMinilik geggeesse dura ltoophiyaan biyya Kiristaanaa naannoo
of Ka/a and Janjero jedhu kan bara 1955 maxxansiise keessatti sirna
kaaba biyyattii har'aa qofa akka turte ibsanii turan. Yeroo sana giddu
gadaa bulchiinsa Oromoo irratti qorannoo bal'aa geggeessuudhaanibsa
galeessi ishees kaaba Tigiree, Begeemidir, laastaanaa walloo, karaa
ga'aa dhiyeessee ture.

60
61
 gidduu immoo Guraagee, karaa kibbaa Shawwaa akka ture Fakkeenyaaf, meeshaa waraanaa kadhachuudhaaf xalayaa AtseMinilik.
barreessichi ibsee ture.
mootittii lngilizii Victooriyaadhaaf barreessan keessatti "gaallaan" rata
biyyasaa hin taanetti godaanee jiraachaa akka jiru ibsanii turan .
Abiisiiniyaan durii naannoowwan olitti ibsaman kana qofa qabdi turte.
Xalayaan sun akkas jedha:
Daangaan biyyattii fi koloniinshee hammana qofa akka ture xalayaa
'
AtseTewoodiroos lyyeruusaalem Saamu'eel Gobbaa Phaaphaasii .... Hamma har'aatti jireenya sanyiin keenya /a/arra jiraate
lngilizii tokkoof barreessan irraa mirkaneeffachuun ni danda'ama. keessatti, yommuu abbootiin keenya uumaa keenya
Xalayicha keessatti akkas jedhan: gaddisiisanitti, inni immoo mootummaa isaanii gaallaa fi
Turkitti duraa kennaa tureera. Har'a immoo ani ergan
"... Dhimmi biyya keenyaa beekamee murtaa'ee jira. Bakkuma duraan
dhaldhee biyya lafaa dhufee Uumaan keenya awwaara
qabnurra jiraachaa jirra. Ofuma keenyaa iyyuu bakka sadiitti wal
keessaa na kaasee teessoo mootummaa abbootii irra na
qoqqoodnee turre. Amma gargaarsa Waaqayyootiin walitti
teessiseera. lafa gaallonni itti godaananii qabatan humna
deddeebisee tokko godheera. Kana booda waanti amantii keenya
Waaqayyootiin gadi dhiisiseera. Turkoonni garuu yommuun
gufachiisu natti hin dhufin .... " Jedha.
lafa abbaakootii gadi naa/ dhiisaa isaaniin jedhu nadidan.
Kanneen tokko ta'an jedhaman kunneen Bageemitjir, Tigiree fi Manzii Kanaafuu akka isaan laficha gadi dhiisanii/an humna
dha, Akka AtseTewoodiroos jedhanitti yeroo sana biyyi isaanii tokko Waaqayyootiin qabsaa'uutti jira .... jedha.
taatee turte. Kun egaa kibba Itoophiyaa ha'raa hin dabalatu
Xalayaan kun utuu hin barreeffaminis ta'e erga barreeffamee boodas,
jechuudha.
sirni bittaa mootummaa Amaaraa, hamma har'aatti iyyuu daangaan

Sabaa fi sablammiin waggoota hedduudhaaf karaa kaabaa Oromoo qomoo isaanii eessaa hamma eessaatti akka ta'e akka gaariitti beeku.

daangessanii jiraachaa turan saba seenaa guddaa kan akka Akxum fi Darbuu jireenya mooticha Tewoodiroosiif iyyuu sababa kan ta'e isa

bara duriitii eegalanii kanneen beekamoo turaniidha. Oromoon sabaa kanadha.

fi sablammii sanaa wajjin ollummaadhaan waggaa 400 ol waliin

Bara 1840tti AtseTewoodiroos abbootii aangoo Abiisiiniyaa
jiraachaa tureera. Lafti Oromoo inni booda kana "lafa gaallaa"
sadarkaa sadarkaadhaan erga aangoo kennaniifii booda, Shawaa
jedhames biyya Oromoo kanatti waamamaa turuunsaa beekamaadha.

62 63
--
qabachuuf utuu adeemaa jiranii mootiin Shawaa yeroo sanaa mootichi
Haayi/a -Malakot dhukkubsatanii waan turaniif, aangoo qabatanii
waggaa saddeettaffaa isaaniitti du'an. Du'a mootichaa irraa kan ka'e
utuu humni Shawaa dadhabee jiruu, utuu isaan kisaaraa keessa
seenanii jiranii Tewoodiroos Shawaa to'annoosaa jala oolchuuf utuu
saffisaa jiruu, ilmi mooticha ShawaaMinilik kan jedhamu umurii gaggaa
12 kan ture, abbootii aangoo mootummaa Shawaa gorsuu jalqabe,
qabamanii Tewoodiroos jala akka hin galle, kutannoodhaan lolanii
biyyasaanii akka kabajatan gorsa Jure. Yeroo kana Shawaan waliin
mariyata ture; walakkaan 'Minilikiin fudhannee Tewoodiroositti harka
kennanna' jedhanii yaada dhiyeessu turan. Kana jechuunsaanii
Amaaronni yeroo sana lafa Oromoo tokko illee duraa hin fudhatin
turan.Sunis daangaaOromoo sirriitti beekuu isaanii argisiisa. Yeroo
sana Jedha gar~ni guuttachuuf kallattii adeemsa seenaa jijjiiruu
~jirut...-an.
AtseYohaannts immoo xalayaa mootittii Viktooriyaadhaaf barreessan
keessatti daangaa Itoophiyaa durii yommuu ibsan akkas jedhan:
"Minilik isa Shawaa irraa kan hafe biyyoonni hundumtuu
/unoanamanii harkakoo seenanii jiru. Humna Waoqayyootiin
mootummaa Itoophiyaa guutummaatti harkakoo keessa
galfadheera ... jedhan.
64
Inni mootichi "Shawaatu nahafe malee Mootummaa Itoophiyaa
harkakoo keessa galfadheera" jedhan sirrii ture. Kunis Itoophiyaa- fi '
mootummaan Itoophiyaa durii biyya Oromoo fi kibba Itoophiyaa
har'aa kan hin dabalanne akka ta'e mirkaneessa. Godina Shawaa
kaabaa fi biyya kiristaanotaa qofa kan hammatu ture. kanarraa kan
ka'e mootonni Itoophiyaa kanneen akka Tewoodiroosii fi Yohaannis
biyyoota Bagemidir, biyya Tigiree fi Manzii malee kutaa
ltoophiyaakanneen biroo 'biyyakoo' jedhanii waamanii hin beekan.
Sabni isaan 'lammiikoo' jedhanii waamanis jiraattota biyyoota kanaa
qofa ture. AtseYohaannis dhimma amantii irratti ejjennoo jabaa qaba
ture.Yeroo ergamtoonni Wangeelaa gara biyya isaanii dhufanitti
amantii Ortodoksii malee akka hin lallabne isaan akeekkachiisanii
turan. Yeroo kana daangaa biyyasaanii ergamtoota Wangeelaa kanaaf
ibsanii turan. lbsi isaanii akkas kan jedhu ture:
"Wangeela lallabuuf erga bobbaatanii gara warra Kiristoosiin
hin beeknee fi warra amantii hin qabne bira deemaatii isaan
barsiisaa... Sabakoo barsiisuu/ garuu barsiisonni Paatiriyaarkii
amantii Ortodoksii biraa ergaman ni jiru.
Ergamoonni Wangeelaa kunneen gara warra Saba isaanii hin
ta'iniitti akka adeemaniif yommuu kallattii kennaniif,
sabnisaanii kiristaanota, qomoowwan biroon garuu amanticha
kan hin fudhanne akka ta'an dubbatanii turan.
65
 Lafti Oromoo karaa kaabaa digirii 2 hamma 12, karaa bahaa digirii 34
ittiin jiraatu horsiisa loonii, qonnaa, daldala, hojii harkaa (yeroo dhiyoo
hamma 44 gidduutti argama. Lafti baay'ee bal'aan kun (krapf 1842;
asitti hojiiwwan ammayyaawootti jijjiiramaa jira) fi kkf dha.
foot 1913) karaa kaabaa Somaaliyaa, Affaar fi Jibuutiidhaan
Uummatichi baay'inaan baadiyaa jiraata. Waggoota muraasaa sitti
daangeffama. Karaa dhihaa Sudaan, karaa kibbaa Somaalee fi Keeniyaa
uummatichi gara magaalaatti godaanuu isaa irraa kan ka'e lakkoofsi
dhaan daangeffama. Karaa kaabaa immoo biyya Tigiree fi Amaaraatiin
jiraattota magaalaa uummata Oromoo guddachaa dhufeera.
daangeffama. Bal'inni isaa lskuweer kiilomeetirii 600, 000 ta'a. Kana
2
jechuun, 600,000km bal'ata jechuudha. Biyyoota Afrikaa 52 keessaa Uummanni Oromoo amantiiwwan addaa addaa hordofa. Kanneen

bal'inaan Oromiyaa kan caalan biyyoota 17 qofadha. Oromiyaan biyya keessaa: Islaamummaa, kiristaanummaa (Pirotestaantii, kaatoolikii,

Faransaay caalaa bal'oodha. Biyy!, kubbaa fi Biritaaniyaa lamaanuu kooppiitikii), akkasumas amantiin Oromoo durii "waaqeffannaa"
walitti hamma Oromiyaa ba'latu. jedhamus ni jira. Amantii addaa addaa haa hordofu malee saba afaan
tokko, aadaa tokko, ilaalcha wal fakkaataa waliin qabuudha. Waggoota
Baay'ina uummataatiinis Oromiyaan biyyoota Afrikaa sadarkaa qaban
dhibbootaan lakkaa'amaniif sirna bulchiinsaa fi jireenya
keessa jirti. Barreessitoonni kanneen akka Leeviin 1965 fi 1974,
hawaasummaa wal fakkaataa waliin qabaachuudhaan, haleellaa alaa
Baakistaar 1978, Holokoombii fi Siisaay Ibsaa 1990, Mohaammad
isatti dhufu ofirraa ittisaa, kabajaan waliin jiraataa tureera. Oromoon
Hasan 1990, Asaffaa Jaallataa 1993, Gadaa Melbaa 1990tti kibaatota
sirna bulchiinsaa fi hawaasummaa of keessaa qabu kan Sirna Gadaa
maxxansiisan keessatti baay'inni uummata Oromoo baay'ee ol ka'ee
jedhamuun of bulchaa ture.
akka jiru ibsanii turan.lakkoofsa uummataa biyyoota naannoo baha
Afrikaa yommuu ilaallu: Sudaan Miiliyoonii 24, Keeniyaan miliyoona Sirni gadaa sirna mootummaa diimokiraatawaadha. J.W.B Hantingford

22, Somaaliyaan miliyoona 8Amaaraa, Tigiree fi Eertiraan walumatti 22 kitaaba isaa kan bara 1955 maxxansiise keessatti maalummaa sirna

yoo ta'an, Oromoon immoo miliyoona 30 ol ta'uunsaa beekamaadha. gadaa yommuu ibsan "Xiyyeeffannaadhaan kan hojjetu, sadarkaa
Kunis daataa waggoota muraasa dura funaanameedha. bilchinaa fi umurii geggeessitoootaa irratti kan hundaa'eedha" jedhanii

turan. Kitaaba barreessaa kanaa keessatti waantonni gurguddoon lama

Baay'ina uummataa guddaa qabaatee, garuu tokkummaadhaan
ibsamaniiru. Isaanis Xiyyeeffannaadhaan Kan Hojjet,·, Sadarkaa
biyyasaa bulchuu dadhabuudhaan Oromoon Afrikaa irratti sadarkaa
Bilchinaa fi Umurii Geggeessitoootaa kan jedhaniidha. Qabxiiwwan
tokkoffaa yookaan lammaffaa ta'a. Hojiin uummanni Oromoo hojjetee
kunneen lamaan sirna Gadaa akka gaariitti kanneen ibsaniidha.,
66
67
 Xiyyeeffannaadhaan kan hojjetu yommuu jedhu -gubboodhaan,
dhaabbata siyaasaa keessaa immoo kanneen akka caffee (Mana
akkaataa sirrii hin taaneen aangootti fayyadamuudhaan, amantiidhaan
maree), paarlaamaa, dhaabbata abbootii keessaa gadaa moojli,
.... adeemsisaa hin xuraa'u jechuudha. 'Umurii geggeessitootaa' inni
akkasumas dhaabbanni seera qabeessaa fi dhaabbanni humna
jedhu immoo bulchaan tokko yommuu umurii aangoo isaatii xumuru
waraanaa Oromoo diigamanii balleeffamanii jiru.
dhaloota itti aanutti dabarsa, akkasitti sirnichi dhalootaa dhalootatti
daddarba jechuudha. Sirna gadaa keessatti uummatichi daa'imman Sabni Oromoo sirna gadaa isa tasgabbii fi nagaa qabuun of bulchaa,

irraa eegalee hamma maanguddootaatti waliin jiraachuu uummatichaa addunyaa kanaaf hojii saayinsii fi ogummaa hedduu gumaachee ture.
ni ibsa. Kana hundumaa garuu weeraraan dhabeera. Lakkoofsi guyyaa

lakkoofsa urjii irratti kan hundaa'u, qorichoonni addaa addaa, sirni

Sirni gadaa waggoota dheeraa duraa eegalee qalbii qorattoota seenaa
lolaa fi bulchiinsaa ciminaan ijaaramanii turan, ol aantummaa
hawwatee jira. Fakkeenyaaf abbaan Baahiree bara 1593tti, Ballaxech
weerartoota Habashaatiin uurnmaticha duraa barbadeeffamanii jiru.
Dheeressaafi lsmaroom Laggasaa bara 1973 tti xiyyeeffannaa itti
Sirboonni aadaa, weeddu m jaalalaa, mammaaksonnii fi hojiiwwan
kennanii qorachuudhaan bu'aa qorannoo isaanii kitaaba godhanii
aartii kana fafakkaatan akka itti hin fufneef ittifamaniiru.
maxxansiisanii jiru. Bara 1875 eegalee hamma 1906 tti waggootii 30

kana utuu garaagara hin kutin weerara Habashaa sabicha irra ture irraa Saba Oromoo keessatti lspoortiin beekamaan Fiigicha (Morka),

kan ka'e sirni siyaasaa Oromoo dadhabaa, diigamaa dhufuu utaalchoo samii fi utaalchoo lafarraa, darbii eeboo, bishaan daakuu,

danda'eera. Sirni garboomfattootaa siyaasni gadaa Oromoo akka badu wal'aansoo, farda gulufsiisuu, saddeeqaa fi kkf bultiidhaan akka hafaa

waan dirqisiiseef sirnichi yoo kufaa dhufe iyyuu sabichi garuu diina adeemanii fi akka irraanfatamanii badan godhameera. Yeroodhaaf

jalaa miliksuun sirnasaa kana dhoksaatti kabajaa ture. Itoophiyaa cunqursaa kan turan sirni bittoota Amaaraa aadaawwan
akkasii akka kan isaaniitti waan jaallatan irratti hojjetaniiru.
Weerarri Habashaa waggaa 100 'f uummata Oromoo irra ture aangoo
Gabaabaadhumatti waantota uummanni Oromoo addunyaaf
siyaasaa, afaan, aadaa, amalaafi akkaataa jireenya sabichaa hamma
gumaache keessaa Astiroonoomii, lakkoofsa guyyaa, sirna wal'aansa
malee miidheera, barbadeesseeras. Dhaabbanni hawaasummaafi
fayyaa, aangootti fayyadamanii dabaa hojjechuu dhiisuu barsiisuu
siyaasa sabichaa akka dadhabuu fi diigamee akka baduuf dirqisiiseera.
(lmpeachment), taphoota addaa addaa ... kanneen bebbeekamoodha.
Dhaabbatawwan amantii keessaa kanneen akka qaalluu fi galmaa,

68
69
 Hojiiwwan Oromoo kun cunqursaa nafxanyaatiin utuu hacuucamaa
duraanii ilaalchisee xiinxala qabaachuun isarraa ni eegama. Seenaasaa
jiruu umuriin bittaa nafxanyootaa dhumuu danda'eera jechuudha.
isa alagaan isaaf qorachuufiirra sabichi seenaasaa ofumasaatii qoratee

Akkasumas uummata Oromoo waliin waanti beekamoo kan turan, yoo hubate caalchisee isa fayyada malee miidhaa biraa hin qabu.

jechamoota aadaa Oromoo, fakkeenyaan dubbachuu, haasaa sookaa,

Akkuma dursinee ilaalle, waanti barreessitoonni sirni bittaa Amaaraa
sirboota, qoosaawwan addaa addaa ni jiru. Isaan kunneenis
'seenaadha' jedhanii barreessaa turan bu'aa ba'ii naannoo mana
ukkaamfamanii akka hin jirre godhamaniiru. Isaan kunneen (Tutschek
mootummaa turan. Innis waa'ee geggeessaa tokkoo, waa'ee lolaa,
1844 fi 1845, Paulitshcke 1896, Cerulli 1922, Mohammad Korran 1969
waa'ee jagnummaa geggeessitoota isaanii fi kkf barreessaa turan.
fi 1972, Abdii 1984) keessatti tooraan ibsamaniiru. Isaan kun kitaaba
Isaan Kana malee waa'ee jireenya uummataa, argachuu fi dhabuu,
kana kutaa fuula dura jiru keessatti gadi fageenyaan ni ibsamu.
gaddaafi gammachuu, fedhii fi miiraa barreessanii hin beekan. Hamma

Erga biyyi Oromoo sirna bittaa nafxanyaa jala galee kaaseesiyaasni ammaatti waan isaan barreessan seenaa bulchitoota isaanii yoo ta'u,

Oromoo dadhabeera. Miirri eenyummaa isaatii akka duraa miti. Miirri kitaabilee mana barumsaa idileetiif illee kan isaan 'ni ta'a' jedhanii

Oromummaa fi eenyummaa isaatii keessa isaatii akka badu ta'eera. qopheessan seenaa mootota isaaniifi seenaa uummata isaanii tu~e.

Akkaataan wal tumsee jiraachuu isaatii hir'ateera. Haalli kun sabicha Kunis sab-lammiin Itoophiyaa seenaa ofii saatii akka dagatuuf kan

akka qomoo tokkootti akka waliin hin jiraanne godheera. Kanaaf malameedha.

sabichi argama abbaa biyyummaa isaatiif, mirga biyya isaatiif,

Alaqaa Taayyee akkuma barreessitoota Amaaraa kanneen biroo
sabummaa fi seenaa isaatiif qabsaa'uutu irra jira. Seenaa isaa beekuu
ragaawwan hiika dhabeeyyii walitti qabuudhaan kitaaba seenaa
qaba. Biyya isaati aadaawwan isaa kanneen seenaa keessa jiran
lammiilee alaaf dhiyeessan irratti Oromoodhaan 'gaallaa' jedhan.Hiika
deebifachuu qaba. Sabaa fi sab-lammii biyya Itoophiyaa wajjin
isaa immoo aramanee, booddeetti hafaa,... Jedhan.SabaAmaaraan
obbolummaa fi jaalalaan jiraachuuf kabajaafi eenyummaasaa
immoo 'amala -qabeessa, saba hurrii ba'e ... jechuu isaanii ilaalleerra.
gonfachuu danda'uu qaba. Yoo kana ta'uu baate immoo akkuma
Gochaan eenyummaa fi seenaa saba Oromoo balleessuuf hojjetame
waggoota dhibba dura ture hireesaa ofiin murteeffachuudhaan
kun dabaa diinonni sabichaa uumanii barreessan akka ta'e seenaan
biyyasaa irratti gooftummaa fudhatee of bulchee boonee jiraachuu
nuuf hubachuunsaa qofti ga'aadha.
qaba. Waanuma fedheef iyyuu karaa hundu maatiin seenaa fi aadaasaa

70
71
 Lammiin alaa Luuwiis Kiraaf jedhamu bara 1837 - 1855tti ga
Afrikaatti deddeebi'uudhaan kaartaa biyyattii hojjechaa ture. Nam
kun kaartaa isaa irratti naannoowwan biyya Oromoo baay'in
argisiiseera. Kaartaa isaa irratti lafa Oromoo bal'isee kaa'uudh
uummata laficharra jiraatu immoo 'Oromoo' jedhee waame.Nam
maqaa biyya Oromoo 'Ormaaniyaa' jedhee dhiyeessuun isaa
yaadatama.
dhu1 attuu sabni Oromoo saba jabaa ta'uun isaa beekamaadha. Kanas
ofii i aa weerara alagaa irraa eeguudhaaf sirna bulchiinsaa kan mataa
isaa1 hundeeffatee of jiraachisaa turuun isaa ni mirkaneessa.
Akk, umas waggaa 100 weerarri Habashaa gadi isa qabee ture
kees atti afaan isaa, aadaan isaa, seenaan isaa, miirri eenyummaa
isaa1 s akka baduuf humna waraanaa qindateen ukkaamfamaa turee,
garu u utuu eenyummaasaa fi hafuura miira eenyummaasaatii of

kees aa hin ajjeesin bara cunqursaa sana qaxxaamuruunsaa jabina

Kaartaan namichaa akkuma jirutti ta'ee dhaabbanni Oromoo kan A
sab] haatiif ragaa quubsaa ta'a.
Bilisummaa Oromoo jedhamu bara ··1970 keessa lafa biyya Orom

jedhamee beekamuOromiyaa jedhee moggaasuudhaan bara 1 Tee! suma Lafa Oromiyaa

sagantaa isaa irratti beeksiseera. Erga yeroo sanaatii eegalee b
Tee! sumni lafa Oromiyaa bifa addaa addaa qaba. Giddu galeessaa fi
OromooOromiyaa jedhamee beekamuudhaan hamma amma
maqaa kanaan guutummaa addunyaatti waamamaa jira.
kaal a Oromiyaatti gaarrentu heddummata. Kutaan bahaa, dhihaa fi
kibb a biyyattii immoo garri caalu margaa fi bosona uffatanii jiru.
Namni biraan kan maqaan isaa Wiilfiriid D Hambel jedhamu kitaab Naa noowwan kunneen magariisa waan ta'aniif jireenyaaf
kan Ethinology of Africa jedhu keessatti seenaa uummata Oromoo mija oodha. Oromiyaa keessatti gaarren gurguddoon bebbeekamoo
abbotarraa dhaga'e qiqindeessee yommuu barreessu, Orom ta'ai ni jiru. Isaanis gabatee armaan gadii keessatti ibsamaniiru:
jechuun 'saba jabaa' jechuu akka ta'e barreesseera. Kanaafuu ra
Maqaaa gaarrenii Argama Ol ka'iinsa (Meetiraan)
seenaa qabatamaa irraa ka'uudhaan Oromiyaan biyya uumm
cimaati jechuun ni danda'ama. Kaarnraa Aarsii 4340

Baatuuu Baalee 4307

Barreessitoonni nafxanyaa saba Oromoo fi sab-lammiilee ltooph
Anqal
alloo Aarsii 4300
kan biroo irratti barreeffamoota hundee hin qabne ma
Mul'aataa · Harargee 3392
balleessuudhaaf sobaan waan hundee hin qabne barreessan m
Badds
daa Roggee Shawaa 3350

72 73
 laggeen Oromiyaaltoophiyaadhaaf tajaajila humna elektirikaa,
Akkasumas Oromiyaan qaamolee bishaanii bebbeekamoo qabdi.
industirii fi Kan qonnaa olaanaa kennaa jiru. Addumaan tajaajila
Galaanonni Oromiyaa hedduun gara lixa biiftuutti yaa'u. Isaan kun laga
humna elektirikaa biyyattii yommuu ilaallu; qooqaa, fincaa'aa, Malkaa
Abbayyaatti dabalamu. Laggeen biroon immoo gara bahaatti, kana
waakkannaa, Galgal Gibee mootummaa Itoophiyaaf tajaajila guddaa
jechuun gara Somaalee fi Affaaritti yaa'u. LageenOromiyaa
kennaa jiru.
gurguddoota keessaa bebbeekamoon: Abbayya Gurraacha, Awaash,

Gannaalee, Waabee, Dhidheessa, Gibee fi Baaroo fa'a.
Laggeen kana keessaa baay'een isaanii biyyoota akka Gibxi, Sudaanii fi
Somaaliyaadhaaf bu'uura jireenyasaanit ta'anii jiru. Biyyoonni kunneen
Akkasumas haroowwan biyya Oromiyaa miidhagina guddaa kan
gonfachiisan ni jiru. Isaan keessaas: hara Abbayyaa, Horaa, Bishooftuu,
Qooqaa, Laangaanoo, Shaalaa ...

lageen kana malee jiraachuu hin danda'an jechuu ni dandeenya. Ramaddii lkkooloojii Misoomaa

Waggaatti biyyoon sondaawaan toonii miliyoonaan tilmaamamu 1ffaa. Naannoo Giddu - Galeessa Oromiyaa
laggeen kanaan Oromiyaa keessaa dhiqamee biyyoota kanaaf
Naannoon kun Shawaa, irra keessa Walloofi Wallaggaa qabata.
geeffama. Somaaliyaan laggeen Oromiyaa keessaa maddanii biyyashee
Naannoleen kunneen biyyoo gabbataa 'infiisol fi vaartisol' jedhaman
dhaqan kanneen akka waabee, gannaalee, juubaa ta'iin boonti.
qabu. Ol ka'iinsi lafa isaanii 1800m hanga 3000 ga'a. Waggaatti giddu
Jireenyi saba Affaariifi Jibuutiis laggeen kana irratti hundaa'ee jira.
galeessatti roobni isaan argatan 950 -1500 milii liitirii ta'a. Naannoon

Faayidaa laggeen kun biyya Itoophiyaaf kennan yommuu ilaallu kun heddumminaan qonnaa fi horsiisa beeladaaf kan mijatuudha.
Naannolee kanatti midhaan agadaa, midhaan zayitaa, midhaan callaa fi
immoo, mootummaan ltoophiyaalaggeen kam iyyuu caalaatti humna
kkf tu oomishama. Oomishni kunis jiraattota magaalaatiif gabaa irratti
Elektirikaaf, hojii industiriitiif, qonnaadhaaf .... Laga Awaashlttl

fayyadama.Faabirikaan sukkaaraa Wanjii fi Matahaaraa laga Awaash

dhiyaata.

irraa humna elektirikii ga'aa argachuudhaan hojii isaanii hojjetu.
Shankooraa, burtukaana ... Oomisha qonnaa addaa addaatiif jal'isiin
laga Awaash irraa jal'ata. Faayidaawwan kana irraa ka'uudhaan
2ttaa. Naannolee Kibbaafi Dhiha Oromiyaa
Naannoon kun Wallagaa, Iluu Abbaa Booraa fi Kafaa of keessatti
hammata. Ol ka'iinsi lafa isaa 1500 -2400m ta'a. Biyyeen naannolee

75
74
 kanaa oksii soo/ fi antii sool kan jedhamu yoo ta'u, gabbinni isaa giddu
galeessa. Oomishni naannolee kanaa kan naannoo Giddu galeessa
Oromiyaa waliin wal fakkaatu. Keessumattuu naannoleen kunneen
buna, boqqolloo, goodarree fa'iin beekamu.
3ffaa. Kibba Baha Oromiyaa
5ffaa. Naannoowwan Sululaa fi Haroowwan Kibba Oromiyaa
Naannoon kun irra keessaan Shawaa fi Aarsii, hammachuudhaan
hamma haroo caamootti bal'ata. Ol ka'iinsi lafa isaa 1200m olidha.
Hammi rooba isaan waggaatti argatan bakkaa bakkatti waan
jijjiiramuuf tilmaama giddu galeessaa kennuun baay'ee nama rakkisa.

Naannoon kun kibba baha Shawaa fi lixa Sidaamaa of keessatti qabata. 6ffaa. Naannoo Booranaa
Ol ka'iinsi lafa isaa 1500m ofi. Roobni isaan waggaatti argatanis 950
Naannoon kun kibba Sidaamoo fi kibba Baalee of keessatti qabata. Ol
mili liitirii ofi. Naannolee kanatti baav'Inaan kan oomishamu midhaan
ka'iinsi· lafa isaa 900m gadi. Hammi rooba isaan waggaa keessatti
callaa yoo ta'u, goodarree, dinnicha Oromoo, ancootee fi gosa
argatanii 450 -900 milii liitirii ta'a. Naannoon kun biyya Itoophiyaa
dinnichaa biroo fa'a. Midhaan sanyiis ni oomishamu. Isaan keessaa
keessaa naannoo gargaar. a mootummaa hin argatin hafeedha.
garbuun baay'inaan oomishama.
Naannoo kanatti mootummaan Dargii horii foonii gabbisee foon isaanii
4traa, Baha Oromiyaa biyya bakkeetti gurgurachuudhaan baasii nyaata waraanaatiif galii

argataa ture .
ot ka'iinsi lafa isaatii titmaamaan 1800m oli. Bakkeewwan ol ka'oo
Baalee, Aarsii fi Harargee of keessatti qabata. Roobni naannoon kun .,,,_. Naannoo Gammoojjii Dhiha Oroftliyaa
waggaatti argatu 950 -150 milii liitiriidha. Bakka tokko tokkotti garuu
Naannoon gammoojjii dhihaa kun Kafaa of keessatti qabata. Ho'i
kanaa olis ni ta'a. Aarsii fi Baaleetti oomishni beekamaan garbuu fi
naannoo kanaa baay'ee ol ka'aadha. Roobni naannoo kanaa naannoo
qamadiidha. Baha Aarsii fi Harargeetti bunaa fi caatiin lafa bal'aa irra
Gambeellaatti hamma 1200 milii liitirii yoo ta'u, midhaanni naannoo
dhaabamanii argamu. Qabiyyeen bunaafi caatii biyyoota kanaa hamma
kanatti oomishamu maashalaa fi saliixiidha.. Naannoon haroo Baaroo
ol ka'iinsa lafaa 2000m tti lafa uffisee jira. Akkasumas bishingaa,
immoo qonnaadhaaf bakka baay'ee mijataadha.
boqqolloo fi boloqqeen nyaataaf oomishamu.
Naannoo Oromiyaatti madda galii olaanaa ta'ee kan tajaajilu buna.
Bunnni biyya Oromootti oomishamu 'warqee magariisa'

76 77
 jedhamuudhaan beekama. Har'ayyuu mootummaa Itoophiyaa kan
qabee dhaabee jiru oomisha warqee magariisa Oromiyaati. Innis buna
Oromooti. Bu'uurri jireenya ltoophiyaas isa kanadha. Fakkeenyaaf bara
1976tti kuntaala miliyoona 1.8 oomishee gahaaf dhiyeesseera. Galiin
isa kanarraa argamu harki caalu bittaa meeshaa waraanaa irra
ooluunsaa hin shakkisiisu. Qabiyyee lafa bunaa Itoophiyaa hektaara
walumaa galatti yommuu ilaalamu galiin biyyattii peersentii 50 ol
Oromiyaa· keessaa kan walitti qabamu yoo ta'u, mootonni darban
garuu uummaticha ija jibbaan waan ilaalaniif tajaajila bu'uuraa
kanneen akka tajaajila talaallii fayyaa, karaa, ibsaa, mana barumsaa
ga'aa fi kkf uummatichaaf Oromiyaa keessatti hin hojjenneef.

500,000 ta'u keessaa peersentiin 98.7 kan qotee bulaa yoo ta'u, Dhiittaan mirgaa jaaraa tokkoof uummaticharra ture har'a akka

peersentiin 1.3 immoo kan mootummaati (kan dargiin duraan dhaabbatuuf, sabichi hiree isaa ofiin murteeffatee ofiin of bulchuu

uummata irraa fudhate). Qabiyyee bunaa hektaara 450,000 qotee akka danda'uuf, seenaa ofii isaatii akka beeku, aadaa isaa akka

bulaan oomishu keessaa hektaarri 50,000 buna bosonaa yoo ta'u, kunuunfatu, of beekuudhaan saba naannoo isaa waliin jaalalaan akka

hektaarri kumni 18.1 kan mootummaan Dargii buna irratti

jiraatu gochuuf yommuu yaaliin godhamaa turetti sirni bittaa Amaaraa

misoomseedha. Hektaarri 7600 immoo qotee bulaa irraa humnaan gochi kun waan isaaniif hin liqimfamneef carraa kana saba Oromootiif
fudhatame. kennuu hin barbaanne. Har'a iyyuu warri mirga dhala namaa dhiitan
sunneen ltoophiyaan akka yaada isaaniitti, akka bara duriitti isaaniif
Oomisha shaayee ilaalchisee dhihi Oromiyaa galii olaanaa argata. bitamuu waan hin dandeenyeef, olaantummaa dinagdee, siyaasaafi
Naannoo Shaawushaawuufi Gumaarootti shaayeen bal'inaan aangoo biyyattii irratti duraan qaban akka isaaniif deebisaniif balbala
oomishama. Shaawushaawuutti lafa hektaara 500, Gumaarootti paarlaamaa Ameerikaa fi Awurooppaa irra naanna'anii utuu kadhatanii
immoo hektaara 390 irratti shaayeen oomishamaa jira. Qabiyyeen ni argina.
lafaa giddu galeessi kun yeroo gabaabaa jeessatti baay'eee bal'achuu

ni danda'a.Bara 1976tti gumaaroodhaa shaayeen kuntaalli 1360 Albuuda Lafa Keessaa

oomishamee gahaaf dhiyaateera.

Qabeenyi Oromiyaa inni kan biraan albuuda lafa keessaati. Naannoo

Akka qajeelfama waajjirri karoora oomishaa biyyattii bara 1976tti

Sidaamoo, naannoo Adoolaa, laga Dambii, Wallagga keessaa immoo

qopheesseetti biyyattii keessaa lafti qonnaaf mijaawaan hektaara Najjoo, Sulula Birbir fi naannoon isaanii kuusaa albuudaa guddaa qabu.

18,487,190 ta'a. lafti kun bal'ina biyyattii peersentii 14.8 ta'a. Naannoleen kunneen weerara Minilik irraa eegalee mootota

78 79
 Itoophiyaa isa booda jiran hundumaatiif madda galii guddaa ta'ee 2. Albuudota Miti -Sibiilota Ta'an
saamamaa tureera. Warqee, Pilaatiiniyemii, Diinyii, Sibiila Dheedhii,
Lak. Gosa albuudaa Hamma(Toonlldhaan)
Meetii fi ashaboon biyya Oromiyaa keessatti heddumminaan argamu.
1. Albuuda tuubboo bishaanii ta'u 500,000
Bara 1900 tti Minilik kaampaanii albuudaa lswiizii tiif iyyama kennee 2. Fiildispoorii qanxiichaa 300,000
warqee fi meetii Najjoo oomisiisuu jalqabee ture. Booda immoo 3. Soodaa ashii hara abiyaataa 400,000,000
kampaanii Jarmaaniitu oomishicha itti fufe. Dhaabbanni qorannaa
4. Dayaatomaayitii haroowwan keessaa 40,000,000
Ji'ooloojii yeroo tokko ibsa baase irraa akkuma hubannu albuudota
5. Abina biradii daalattii 50,000,000
hedduun gabatee armaan gadii keessatti ibsaman Oromiyaa keessa
6. Dhagaa nooraa mugar 100,000,000
akka jiran ni argisiisa.
7. Dhagaa nooraa dirree dawaa 46,000,000

1. Albuudotaa fi Sibiilota Bebeekamoo 8. Cirracha siliikaa mugar 3,400,000

9. Doolomaayitii hula qunii 1,434,000

Lak. Gosa Albuudaa Hamma(Tooniidhaan) Madda: Dhaabbata Qorannoo Ji'ooloojii Itoophiyaa, 1983, Kan Hm
1. Warqee Laga Dambii 30-40
Maxxamfamin Hafe.
2. Pilaatiiniyemii Yuubdoo 12.5
3. Warqee Siirqollee Dala' Qabeenya kana saamuuf waggaa jaatama booda tokkummaan
0.1-0.7
4. Warqee Deggeroo Dalal Sooviyeet (Raashiyaa) Wallaggaa magaalaa Najjootti kaampaanii
0.7
5. Nikeelii Adoolaa dhaabbachuu dandeesseetti. Biyyoota Harargee fi Baalee keessa
17,000,000
6. immoo albuudonni kanneen akka boba,aa hamma ammaatti iyyuu hin
Sibiila Qanxiichaa 25,000
7. tuqamin akka jiran beekamaadha. Akkuma dursinee kaasne sabni
Sibiila Biiqilaal 57,800,000
Oromoo abbaa qabeenyaa kana hundumaa ta'ee utuu jiruu "hojjettuu
Madda: Dhaabbata Qorannoo Ji'ooloojii Itoophiyaa, 1983, Kan Hin
suphee" jedhamuudhaan jireenya hiyyummaa fi tuffii jala jiraachuuf
Maxxamfamin Hafe.
dirqisiifameera.

80 81
Qaamonni bishaanii tajaajila humna elektirikaa kennuuf Oromiyaa
keesatti yommuu hidhaman, biyyoonni tajaajila ibsaa argatan garuu
biyyoota Oromiyaa alaati. Hidhaawwan kanaaf fakkeenya kan nuuf
ta'an hidha fincaa' aa fi malkaa waakkannaa godina baalee fa'a.
QabeenyiOromiyaa biyya ijaaruu irra iyyuu darbee meeshaa waraanaa
kanneen akka taankii, qawwee, jettii lolaa, ... bituu danda'eera. Kun
hundumtuu ta'ee utuu jiruu Oromiyaa keessatti garuu baadiyaawwan
hedduu keessatti tajaajilli oomisha qonnaa iyyuu bakka hedduutti hin
eegalin jira. Inni biraan hafee maashiniin zayitii waliin maku illee bakka
hedduutti hin dhaabbatin jira.
Isaan kana keessaa tokkumallee tuquun jeeqama irraa oolchuuf ni
gargaara. Uummattoonni Oromoo hin ta'in qabeenyaa kanatti
yommuu fayyadaman, abbaan qabeenyaa kanaa Oromoo ta'uusaa
dhoksuuf yaalii garaagara hin cinne godhu.
Sabaa fi sab-lammiileen waliin jiraachuuf erga waliif galanii qabeenyi
uumamaa isaan qaban kan walii isaaniiti jechuudha. Qabeenyi
Oromiyaa keessa hin jirre biyyoota ollaa keessa waan jiruuf uummanni
waliin jiraachuuf waliif gale kunneen qabeenya albuudaatiinis wal
gargaara jechuudha. Sabaati sablammiin Oromiyaa wajjin jiraachuuf
waliif galan kunneen Oromiyaa beeksisuuf malee qabeenya Oromootti
hin fayyadaman jechuu miti. Dhugaasaa dubbachuuf sabaa
sablammiin ilaalcha gaarii saba Oromootiif qaban yaada kanarraa
faallaa ta'e qabu. Hundumtuu qabeenya qabuun wal gargaaree
jiraachuun milkoomina guddaadha.
82
BOQONNAA-4
Hidda Mootummaa Abiisiiniiyaafi Awurooppaa
Bara kappitaaliizimiin Afrikaa keessatti sochii gochaa ture keessa hiddi
mootummaa Abiisiiniyaa fi angawoonni isaanii eeggannoo lubbuu
isaaniitiif gochuudhaaf dallaa eegumsa lubbuu ofitti naannessanll
turan. Yeroo sana keessa Awurooppaanonni bakka qabachuu
barbaadanitti maqaa amantiitiin barsiisota amantii kiristaanaa
erguudhaan haala jiru dhoksanii qorachaa, gaadaa turan. Yeroo sana
keessa hiddi sanyii mootota Abiisiiniyaa bittaa isaanii jabeeffachuuf
gargaarsa biyya bakkee barbaadaa turan. Kanaafuu quunnamtii biyya
alaatii argatan hundumaa wajjin hariiroo addaa addaa uumaa, walii
galtee addaa addaas waliif mallatteessaa turaniiru.
Barreessaan Takilatsaadiq Makuriyaa jedhaman kitaaba isaanii kan
"AtseTewoodiroosii fi Itoophiyaa" jedhu keessatti hariiroo sanyii
mootummaan Habashaa warra Awurooppaa waliin uumaa turan akkas
jechuun ibsaniiru:
.... Bara sana aangoo qabachuuf sanyii mootii ta'uun hafee,
fi
humna waraanaa qabaachuu ta'ee ture. Humni sun immoo
meeshaa waraanaatiin argama. Meeshaan waraanaa biyyoota
Awurooppaa gurguddoota irraa akka argamu waan hubatanii/
sanyiin moototaa hundumtuu fedhii meeshaa waraanaa
83
 argachuutiin guutamanii turan. Daldaaltonnii fi barsiisonni
Wangeelaa Awurooppaa sanyii moototaa Abiisiiniyaatiin
"abalu cimaadha, abaluun tyyuu ni caala, mootummaan
abaluu kan abaluurra caalaa jabaadha, utuu isaaf barreessitee
meeshaa waraanaa siif ni erga, /edhiikees ni guuttatta... "
jedhanii gorsaa turan. Gorsa isaanii kanarraa kan ka'e
mootonni Abiisiiniyaa xalayaawwan gargaarsaa fi kan
michummaa mootota lngilizii, kan Faransaayii fi kanneen
biroodhaaf heddumminaan ergaa akka turan sanadiin sanyii
~ akka ta'utti mijateef. Kanaafuu gaaddonni Ingiliz, FaransaayXaaliyaan,
mootota Abiisiiniyaa ni argisiisa ..... jedhaniiru.
Misiyoononni biyyoota birootti akkuma gochaa turan,
Abiisiiniyaattis akkasuma hojii adamsaa qabeenya biyyattii, akkaataa
jireenya uummatichaa, gosa albuudaa isaan qabanii fi hamma isaa,
amala uummata isaaniifi kkf qoratanii gabaasa ga'aa biyyoota irraa
dhufaniif kennanii turan.
Misiyoononni kun yommuu gara biyyoota Afrikaa dhufan harka
tokkotti Macaafa Qulqulluu baatu, harka tokkotti immoo barruu
yaadannoo qorannoo fi adamsa isaanii itti barreeffatan qabatanii
dhufan. Yeroo sana hamma malee yeroo hedduu deddeebi'uudhaan
biyya Abiisiiniyaa qorataniiru. Biyyicha keessattis waan argan, waan
dhaga'anii fi 'ni ta'a' jedhanii waan tilmaaman hundumaa bifa
odeeffannootiin biyyoota irraa dhufaniif kennaniiru. Gaaddonni tokko
tokko immoo ogeessota fayyaa, gorsitoota siyaasaa, dippiloomaasota,
84
kkf fakkaachuudhaan dhufanii icciitii biyyattii keessa seenanii ilaaluu
danda'aniiru. Yeroo kana dhaabbata daldalaa, siyaasaa fi humna
waraanaa biyyoota isaaniitiif dhaamsa gaarii erguu danda'aniiru.
Sanyiin mootota Abiisiiniyaa gargaarsa warra adiitiin aangoo qabachuu
waan fedhaniif gaaddonni Awurooppaa kunneen biyyatti keessa
seenanii waan barbaadan qoratanii hubachuun isaan hin rakkifne.
Mootonni kunneen warra adii kana harkatti qabatanii ittiin aangoo
argachuu barbaadu waan turaniif gaaddotaaf haalonni hundumtuu
Jarmaan fi Poorchugaal gaarrenii fi dachaan biyya Abiisiiniyaa utuu hin
biyya hafin akka garaa isaaniitti qorataniiru. Biyyoota isaaniitiifis sodaa tokko
malee gabaasa gaarii erganiiruuf.
Biyyoonni Awurooppaa kunneen namoota hafuura bulchiinsaa qaban,
loltuu, namoota waa'ee biyya itti ergaman sanaa hubannoo qaban
waan erganiif namoonni ergamanii dhufan kun mootota Abiisiiniyaa
homaa tokko hin baranne sana akka salphaatti gowwomsuu ni danda'u
turan. Hojiiwwan gowwomsaadhaan hojjetanis biyyoota isaaniitiif ni
gabaasu. Yaadaa fi gorsa mootota biyya isaanii irraa argataniin
gargaaramuudhaan abbootii qabeenyaa Abiisiiniyaa fi angawoota
isaanii waliin dhimmoota tokko tokko irratti waadaa waliif
mallatteessu. Yeroo kana warri Abiisiiniyaa mallattoo sanaan gargaarsa
kan argatan isaanitti fakkaatee mallattootti seenu. Gaaddonni sunneen
garuu icciitii keessa seenanii baruuf miilla seensifachuuf jecha waadaa
85
 sana mallatteessu. Mallattoo sanarraa kan ka'e dhimma biyyasaanii Ani itti aanaa mooticha Tewoodiroos kanan ta'e, biyya Hagara
keessa seenanii gargaarsa bulchiinsaa gochuuf gowomsaa kanaan Salaam jedhamutti akkan moosifamuuf yoo nagargaartan,
karaa saaqqatu. daldaallii fi beekumsi Awurooppaa biyyakootti akka babal'atu
yoo naa/ gootan, anis isin amantoonni kiristaanummaa
Gaaddonni warra adii kun kaayyoo isaanii of duuba qabachuudhaan
1<aatoolikii rakkoo tokko malee amantii keessan biyyakoo
Abiisiiniyaa keessatti walii galtee addaa addaa mallatteessanii
keessa akka babal'ifattan nan godha. Galaana diimaa cinattis
bulchiinsa isaanii keessa seenuudhaan icciitii isaanii yommuu qoratan,
bakka buufata doonii, lafa buufata daldalaa ta'us Faransaayii
mootonni Abiisiiniyaa dheebuu aangoo qabachuu malee kaayyoo biraa
fi Xaa/iyaaniif nan kenna .... 11111

tokko illee kan hin qabne ta'uu isaanii irratti baranii tura. Waanti isaan
yaachisu biraan hin turre. Hundumti isaanii yommuu namoota Jechuudhaan "akkuman mootii ta'u qofaaf nagargaaraa jedhee
Awurooppaa argatan "... Isin mucaa kiristaanaati. Anis akkasuma. xalayaadhaan gargaarsa gaafateera.
Jaalala Kiristoosiif jedhee isinii wajjin walitti michoomuu barbaadeen
Hordoftoonni Fiwuudaaliizimoota Abiisiiniyaa aangoo qabachuuf
jira ... " jedhanii xalayaa barreessuudhaan hariiroo jaalalaa uummachuu
Awurooppaanota yommuu kadhatan waanta "isiniif hin goonu" jedhan
ni barbaadu.Jaalalli isaan barbaadan garuu bifa amantii haa uffatu
tokko iyyuu hin qaban. Ekspertoota akkaataa itti fayyadama meeshaa
iyyuu malee qabiyyeen isaa qawwee argachuudha. Kaayyoon hariiroo
waraanaa isaan barsiisan, shaqaxa addaa addaa, gorsitootaafi
sanaa 'meeshaa waraanaa naaf kennaa aangoon qabadhaa' kan
jedhuu dha. waantota aangoo qabachuuf isaan gargaaru qofa irratti waan
xiyyeeffataniif faayidaa fi tajaajila biyyattin argachuu q·abdu takkumaa
Dajjaach Niguseen yeroo tokko tokko yommuu AtseTewoodiroos mana iyyuu itti yaadanii hin beekan. Lammiilee alaas faayidaa ofii barbaadan
hin jirretti carraa argatan fayyadamuudhaan xalayaa gargaarsaa alatti irraa argachuu qofaaf waan ija irra kaa'aniif beekumsa, itti
ergatu turan. xalayaa isaa yommuu ergan "mootii lammiilee Itoophiyaa gaafatamummaa, miiraa fi fedhii mataa isaanii argachuu irra
irraa" jedhanii barreessu turan. Xalayoota isaan dhoksaadhaan dheebuubiraa waan hin qabneef namni dhimma biyyaa yaada keessaa
ergachaa turan keessaa tokko akkas kan jedhu ture: qabu utuu isaan keessa jiraatee lakkoofsa isaan kanaa keessa hin galu
ture. Sababa kanaaf gargaarsa biyya alaa akka meeshaa waraanaatti
itti fayyadamuudhaan saamtota alaatiif karaa galumsaa banuuf tura.

86 87
 Fedhiin sanyii mootota Abiisiiniy.aa_kunaddaa addature~_f_ed_hii isaanii
gidduutti uumuuf immoo amantiifi dhimmi amantichaa gargaarsa
waanti wal fakkeessu hundumti isaanii fira biyya alaatii qabaachuu,
guddaa gumaacheera. Kolboneffattoonni yeroo sana biyyoota hedduu
qabata fira sanaatiin immoo meeshaa waraanaa argachuudhaan
kolooneffatanis saba qabatan sana maqaa amantiitiin akka itti siqatanii
aangoo qabachuu barbaaduu isaaniiti. Humna waraanaafi meeshaa
weeraran beekamaadha.
'Iolaattln warra kaan caalanii gibira baasifachuudhaan "Mootii mootota

Abiisiiniyaa" jedhamuun dheebuu hunduma isaaniiti. Fedhiin isaanii Haala kana obbo TakilaTsaadiq Makuriyaa kitaaba isaanii

kunis dheebuu isaan mootummaa giddu galeessaa Abiisiiniyaa ijaaruuf "AtseTewoodiroosii fi Itoophiyaa" jedhu keessatti akkas jedhanii ibsanii
qaban irraa kan madduudha. turan:

Akkuma olitti ilaallee darbine, meeshaa waraanaa argachuu qofa osoo Kaayyoon waldaa kiristaanaa Kaatoolikii Roomaa inni
hin taane, eksipertii itti fayyadama meeshaa waraanaa sana isaan guddaan kutaa biyyoota Afrikaa fi Abiisiiniyaa bittaa ofii
barsiisus ni barbaadu turan. Garuu eksipertoonni meeshaa waraanaa isaanii (Kolonii) jala galchuu akka ta'e ibsaniiru.
sun yommuu gara Abiisiiniyaa dhufanitti ergama mataa isaanii qabu
Obbo TakilaTsaadiq Makuriyaa "fedhiin Awurooppaanotaa biyyoota
turan. Fedhii dhuunfaa utuu hin taane, fedhii mootummaa biyya
barbaadan hundumaa kolooneffachuudhaan dheebuu isaanii biyyoota
isaanii of keessa dhokfatanii dhufu. Yommu biyya Abiisiiniyaa dhufanis
kana irratti raawwachuu ture" jedhan. Kunis sirna bittaa maqaa
kaayyoon isaanii biyyattii kolooneffatanii qabachuu qofa ture. Irra
amantiitiin dhufe, amantiifi waaqeffannaa of fakkeessuudhaan
keessaan waantota addaa addaa dubbatu malee ergamni isaanii
qabeenya biyyattii saamuuf hammina malameedha.
biyyattii to'annoo biyyasaanii jala galchuu qofadha.
Bara sanatti dorgommiin Awurooppaadhaa fira baafachuu fi aangoo
Mootonni Abiisiiniiyaa aangoo wal saamuufi inni tokko isa kaan irratti
qabachuu mootota Abiisiiniyaa gidduutti ta'aa ture biyyoota
korachuun dheebuu aangoo qofa osoo hin taane, addaa addummaa
Awurooppaa gidduuttis meeshaa barbaachisaa biyyoota kanaaf
tooftaadhaan gaaddonni sun gidduu isaaniitti uumaniidha. Kanaafuu
kennuudhaan daddafanii biyyattii qabachuuf wal dorgommii isaan
inni tokko gochaafi seera ittiin isa kaan irraa adda ta'u
gidduutti uumee ture. Awurooppaanonnis meeshaa waraanaa itti
qopheeffachuudhaan "ani abalurra nan wayya" jechuun amala
gurguratanii biyyattii to'annoo jala oolfachuu qofa osoo hin taane,
mootota Abiisiiniyaa ta'e. Addaa addummaa sadarkaa kana ga'e isaan
kaayyoo isaanii galmaan ga'achuuf dorgomtoota aangoo Abiisiiniyaa
88
89
 keessaa "jabaadha, ni danda'a, dandeettii ga'aa qaba" jedhanii nama Itoophiyaa jedhamaa turte biyyota kana arfan qofadha. lsaanumtuu
itti amanan cina dhaabbatu turan. Nama yeroon ol isa kaase ilaalanii akkaataa seera -qabeessa ta'een ijaaramanii biyya tokko hin taane.
itti siqatu. Meeshaa waraanaa fi gorsituu ni erguuf. Biyyi Awurooppaa Dorgommiin mootota biyyoota arfan kanaas biyyoota kana tokko
biraan hariiroo isa waliin akka hin uumneef waan danda'an hundumaa gochuudhaan mootummaa Abiisiiniyaa guddicha ijaaruu ture.
ni taasisu. Kanas hamma inni yeroo itti lammii alaa quunnamu Seenaaltoophiyaa durii keessattis barri "bara bulchiinsa sanyii
dhabutti hojii itti baay'isanii boqonnaa dhowwachuudhaan taasisu. moototaa" jedhamaa ture bara sana.

Yeroo sana keessa kutaan biyyoota Abiisiiniyaa mootummaa ofii isaanii Bara sana keessa mootonni biyyoota afranii iyyuu sanyiidhaan aangoo
qaban bebbeekamoon afurtu ture. Isaanis: Tigiraay (Mootummaa qabatu turan. Mootiin tokko yoo du'e ilmasaatu aangoo fudhata.
Aksum), Gondar, Goojjamii fi Manziidha. Abiisiniyaan har'a maqaa Akkasuma immoo mootonni biyyoota arfanii biyya alaatti hariiroo
Itoophiyaa jedhamuun waamamuun ishee beekamaadha. Obbo uumanii meeshaa waraanaa yoo argatan, meeshaa sanaan walitti
TakilaTsaadiq Makuriyaa biyyi Abiisiiniyaa durii kutaawwan arfan olii boonuudhaan utuma to'annoo jala wal hin galfatin iyyuu "mootii
kana qofa akka of jalaa qabdu seenaa dhugaa yommuu barreessan moototaa" jedhanii of waamu. Akka kanatti namni meeshaa waraanaa
akkas jedhanii turan:
argate hundumtuu 'mootii moototaa' jedhee waan of waamuuf
barasana keessa mootota hedduutu burqe, mootiin moototaas biyya
AtseTewoodiroos Goojjam, Bageemidir, Tigiree, walloo fi
guutanii turan. Muudama sana garuu afaanuma isaaniitiin ofiif kennan.
Shawaa (kaaba) humna waraanaatiin injifachuudhaan
Mootonni sun yeroo sana Oromiyaa keenya hin beekan turan -
Itoophiyaa akka duriitti daangaashee sararanii mootii
ollummaatti warra beekantu "biyya gaallaa" jedhee waamaa ture.
moototaa ta'uuf erga baay'ee yaa/anii booda seera sabni sun
ittiin bulaa ture kan mana amantii fi mana mootummoota Keessumattuu mootonni aangoo walirraa fudhachuuf wal dorgomaa
isaanii balleessuu yaadan .... jedhan. turan kunneen meeshaalee shaqaxaa gabaa isaanii keessatti argan
irraa ka'uudhaan 'gaallaa' baruu danda'an. Oromiyaa keessaa gabaa
Biyyoota olitti ibsaman arfankana gidduutti dorgommii wal injifatanii
biyyoota arfanii irratti waantota hedduutu dhiyaata ture. Isaan keessaa
wal bulchuutu ta'aa ture. Dorgommiin kunis addunyaatti calaqqisee
bebbeekamoon albuuda dheedhiidha.
ture. Bara biyyattiin hidda sanyii moototaatiin bulaa turte keessa biyyi

90 91
 Bfyyoonni Awurooppaa dorgommii mootota arfanii keessatti nama
kadhaa gargaarsaaf gara Awurooppaatti ergatan, warri Awurooppaa
tokko moosisuuf karaa naannawaadhaanis ta'e kallattiidhaan
shaakala dhokataafi lstiraateejii mataasaa danda'e
gargaarsa yommuu godhan, nama mootummaa Abiisiiniyaa guddicha
qindeeffachuudhaan Abiisiiniyaa homaa hin beekne kana akka
hundeessee, hafuura Awurooppaatiin biyyattii bulchu barbaadu turan.
garbaatti fedha garaasaanii hojjechiifataa turaniiru. Gocha isaanii
Mootii akkasii yoo argatan, akka meeshaatti itti fayyadamanii albuuda
hundumaa keessatti faayidaa biyyasaaniitiif dhufuuf jiru irratti
kibba Itoophiyaati biyya Oromootii gabaa Abiisiiniyaa irratti dhiyaatu
xiyyeeffatu. Yommuu tarkaanfii tokko fuudhuuf jedhan dursa bu'aa
madda isaa wajjin to'achuuf dhoksaatti socho'aa turan. Hammina kana
argamu dhaabbatanii itti yaadu. 'Waanti fedhe haa dhufu, ergan du'ee
dhoksanii irra keessaan immoo waan gargaarsa kennan of fakkeessu.
booda waanti fedhe yoo ta'e maalan godha ... " kan jedhu ilaalcha
Mootonni Awurooppaa sun rnootummag Abiisiiniyaa ijaaranii to'annoo
gowwummaa fi wallaalummaa Abiisiiniyaanotaa ture. Awurooppaan
ofii isaanii jala galchuuf hamma sana yommuu qabsaa'an, akka lafti
garuu akkas hin turre.
Abiisiiniyaa albuuda hin qabne garuu sirriitti ni beeku turan. Haa ta'u

malee akka nooraa ce'umsaatti Abiisiiniyaatti gargaaramuudhaan Mootonni Abiisiiniyaa warra Awurooppaatiif waadaa baay'ee

biyyoota har'a 'kibba Itoophiyaa' jedhamanii fi biyya Oromoo to'annoo mallatteessaa oolu. Meeshaa waraanaa itti argatu taanaan waadaan

jala oolfachuuf yaalii gochuun isaanii sochiidhuma isaaniitiin kan isaan hin mallatteessine hin jiru. Meeshaa waraanaa kana yommuu of
mul'ateedha. harkaan ga'atan waan lamaaf itti fayyadamu. Inni tokkoffaan,

meeshaawwan kanaan wal waraananii, inni tokko warra kaan to'annoo

Awurooppaanonni dhimma biyya alaa irratti of eeggannoo guddaa
jala galfachuuf. Inni biraan immoo saba akka diinaatti ilaalan
godhu. Muuxannoo gaarii qabus. Warri Abiisiiniyaa seenaa waggaa
(Oromoon) naannoo biyyasaaniitti dararuudha.
3000 qabna jedhanii of haa jajan iyyuu malee dhugaan jiru garuu
faallaa isa kanaati. Waggoota isaan ittiin dhaadatan kana keessa Biyyi Oromiyaa akka kanatti humna Awurooppaanotaatiin weerara

gargaarsa argachuuf illee warra Awurooppaa haala gaariidhaan Habashaa jalatti kufte. Awurooppaanonni yeroo sana biyyoota Afrikaa

quunnamuuf hin dandeenye. Sababnisaa qaroominaafi barumsarraa kanneen albuuda qaban irratti xiyyeeffatanii waan turaniif, biyyoonni

baay'ee fagoo waan turaniif rakkoonsaanii inni guddaan nama afaan olloota Oromiyaa ta'an kanneen akka Somaaliyaa, keeniyaafi

isaaniif hiiku ture. Kanaaf hammuma beekan yommuu dhaamsa Sudaanis tooftaadhuma wal fakkaatuun kolonii Awurooppaa jala galan.
Yeroon sun Afrikaa keessatti yeroo seena -qabeessa.

92
93
 Bulchiinsa Humnaa Meeshaa Wanaaraatiin Jijjiirame fudhatamanii, Oromoonni kumni tokko immoo garbummaadhaaf

booji'amanii qabaman.
Meeshaa waraanaa biyya Awurooppaa irraa argame gargaaramuun

yeroo jalqabaatiif Oromiyaa kan weerare mootii biyya Manzii maqaan Mootiin biyya Tigiree yeroo sanaa Dajjaach Wubee jedhamu. Dajjaach

isaa AtseSaahila Sillaasee jedhamu ture. Saahila Sillaaseen yommuu Wubeen meeshaa waraanaa Faransaay irraa argataniin biyyasaanii

meeshaa waraanaa Awurooppaa irraa argate akka mootota Aksumiin weerara diinaa jalaa oolchuu danda'aniiru. Akkasuma immoo
biyyasaanii keessa qomoo alagummaadhaan jiraatan, kan mootii Raas
Abiisiiniyaa dursa biyyooya Abiisiiniyaa arfan to'annoo jala galfachuu
Alii jedhamuun bulan weeraraniiru. Sabni sunis Oromoodha -qomoo
hin barbaanna. Biyyi Manzii gara kaabaati. Kanaaf Saahila Sillaaseen
Oromoo biyya Tigiree keessa jiraachaa ture. Raas Aliin Oromoo Yajjuu
kallattii kibbaafi kaaba dhiyaatti biyyoota ollaa weeraranii qabachuu
fi Walloo irraa kan dhalate yoo ta'u, qomoo Oromoo biyyicha keessa
filatan. KeessumattiOromoo irratti xiyyeeffatanii ka'an. Gochi kun bara
jiraatu bulchaa ture. Kanaaf Dajjaach Wubeen siyaasa Oromoo biyya
1840 tti kan raawwate yoo ta'u, Faransaayii fi lngiliziitu qawwee
isaanii keessaa balleessuudhaaf duula sana geggeessan. Yeroo sana
ergeef. Mootichis "yoo qawwee naaf ergitan biyya Gaallaattan amantii
mootonni Abiisiiniyaa gargaarsa alaa argachuufis ta'e weerara keessaa
kiristaanummaa babal'isa" jedhee waadaa isaaniif seenuudhaan
geggeessuufis meeshaan waraanaa isaan gargaare maqaa amantii
meeshicha argachuu danda'e. Qawween inni argate lakkoofsaan
kiristaanummaati. Dajjaach Wubeen Walitti bu'iinsa Raas Alii waliin
hedduu ture. Kanaaf loltoota baay'eedhaan saba nageenyaan jiraachaa qaban sana Phaaphaasii biyyichaa aabbaa Abuuba-Salaamaa of dura
ture irratti miidhaa hammas hin jedhamne raawwatee ture. Waggaa qabuudhaan haleellaa sana geggeessan.
tokko keessatti OromooTuulamaatti yeroo 84 duuluudhaan qabeenya
Abuuna Salaamaan yommuu biyya Gibxiitii dhufanii Asmaraa ga'an,
guddaa barbadeesseera. Saba jireenya nagaa jiraachaa tures qe'ee
gorsa Dajjaach Wubeen isaaniif kenne irraa ka'uudhaan arrabsoo fi
isaanii dhiisanii akka godaanan godheera. Meeshaa waraanaa
ceephoo Raas Alii irratti roobsan. Waantota isaan dubbatanis Obbo
gooftoliinsaawarri Awurooppaa isaaf kennaniin duula guyyaa tokkoo
Phaawuloos Nyoonyoo kitaaba isaanii kan AtseTewoodiroos jedhu
irratti Oromoota 4500 tu du'e. Manneetii fi qabeenyi hammisaa hin
keessatti akkasitti barreessanii dhiyeessan:
beekamnes saamameera. horiin qe'ee 43000 saamichaan

94 95
 Abuuna Salaamaan /almii meeqa booda Gibxii ba'anii
Yeroo kana akka Aliin baqate dajjaach Wubeetti himan. Kana booda
Phaaphaasummaadhaan Itoophiyaa tajaajiluuf dhufanii
dajjaach Wubeen magaalaa Dabira Taabor to'annoo jala oolfatanii
yommuu Asmaraa ga'an "Namni Alii hin lolle cubbamaadha"
Abuuna salaam waliin guutummaa loltoota isaanii dabalatanii
jedhanii uummata ceepha'an. Yommus Dajjaach Wubee fi
injifannoo isaaniitiif utuu ayyaaneffachaa jiranii, jagni Oromoo Birruu
Raas A/iin wal waraanan. Raas A/iin injifatee, Abuuna
Aliigaaz jedhamu, loltoota Oromoo dargaggoota ta'an kan hoogganu
Salaamaanis booji'amee Alii duratti dhiyaatee ture. Yeroo
haleellaa irratti geggeessee Dajjaach Wubee fi ilmasaa booji'e. Abuuna
sanatti Raas A/iin akkas jedheen; "Phaaphaasiin 'wal hin
Salaamaan garuu Goojjamitti baqachuudhaan of oolchuu danda'e.
lolinaa, araaramaa' jedhee gorsa. nagaa buusee araarso

malee 'wal lolaa!' jedhee walitti nama kakaasaa? Akka ati nu Lolli Dabira Taabor lola mootonni AbiisiiniyaaOromoota biyyasaanii
loltuu/ eenyutu nutti si erge? Maqaa kee immoo eenyutu keessaa balleessuuf taasisaa turan waan ta'eef qaama kitaaba kanaa
'Salaamaa' (Nagaa jechuudha) jedhee si moggaase?" jedheen keessatti tuqamuu qaba.

Lolli inni lammaffaan Oromootaa fi mootota Abiisiiniyaa gidduutti ta'e

Yeroobiraa immoo Dajjaach Wubeen gargaarsa mootii Abiisiiniyaa jabaa ture. Lolli kun daagimaawwii Alii fi dajjaach
Birruu Gooshuu jedhamu irraa argatanii fi meeshaa waraanaa Kaasaa(AtseTewoodiroos) gidduutti geggeeffame. Kaasaan biyya sana
industiriin Awurooppaa oomishe kadhatee yeroo jalqabaatiif yommuu keessatti alagummaa Alii (Lammii Abiisiiniyaa ta'uu dhabuu)
Itoophiyaa seensisetti siyaasa Oromoo biyyasaa keessaa balleessuuf hubachuudhaan Alii lolee biyyaa balleessuuf yeroo dheeraaf qophii
cimaa ijaarrachuu danda'eera. Kanaaf bara 1842 tti Dabira Taabor gochaa ture. Loltoota hedduu uummatasaa keessaa walitti qabateera.
irratti Raas Alii waliin wal lolee injifachuu danda'eera. Ta'us garuu Akkasumas loltoota biyyoota alaa kanneen akka Gibxi, kanneen
loltoonni Raas Alii utuma hin injifatamin waan mo'aman isaanitti shaakala ga'aa qaban walitti qabachuudhaan duula marsaa jalqabaa
fakkaatee gadamaa Waadilaatti dheessanii taa'an. Yeroo kana Dajjaach Alii irratti bane injifachuu danda'e.
Wubeen abbootii fardeenii Alii qawweedhaan ajjeesaa, billaadhaan
Akka barreessitoonni Habashaa tokko tokko himanitti Dajjaach
qalaa utuu jiranii Raas Aliin arganii akka baqatan barreessaan Takila
Tsaadiq Makuriyaa bal'inaan ibseera. Kaasaan Alii injifachuu kan danda'an jagnummaa ofii isaa qofaan miti.
Akka obbo Takila Tsaadiq Makuriyaa barreessanitti lolichi waxabajjii

96
97
 23, 1845 kan geggeeffame yoo ta'u, loltoonni Alii' gara nama 100,000 Bara 1865 beekamtiin Kaasaa/AtseTewoodiroos kufaa yommuu dhufu,
akka ta'an barreessaniiru. Alaqaa Zannabee Aayishaal immoo yeroo mootummaan Yajjuu Oromoo kufee ture sana keessa,
la~ koofsaan hin keenye yoo ta'an iyyuu loltoonni Kaasaahedduu akka mootummaan Abiisiiniyaa wal qooqqooduu jalqabe. Bifa addaatiinis
ta'an dubbataniiru. Akka Alaqaa Zannabee Aayishaal jedhanitti guyyaa wal loluu jalqaban. Yeroo sana Manziin siyaasa Abiisiiniyaa irraa
sana reeffi loltootaa akka tulluutti hamma ol ka'utti walirra tuullamee fagaachaa dhufte. Namni Bazzaabbii jedhaman bilisummaa Manzii
ture, dhiigni namaa akkuma bishaanii dhangala'ee ture, lolli sunis lola yommuu labsan, namni Yohaannis jedhaman immoo bilisummaa
baay'ee cimaa ture. Tigiree labsuuf qabsoo keessa seenan. Goojjamis akkasuma fincila
eegale. Dhuma irratti tumsa namicha Battusoo Xirsoo Gobazee
Egaa Dajjaach Kaasaan jagnummaa isaanii qofaan loltoota 100,000
. jedhamuutiin Gondar AtseTewoodiroos harkaa ba'e. Addaan
loluu danda'aniiree? Miti. Loltoota shaakalaafi leenjii bilchaataa qaban
caccabiinsi isaanii kun mootota Abiisiiniyaa gidduutti dirree waraanaa
biyyoota alaa irraa argataniiru. Akkasumas guutummaa loltoota
hedduu waan saaqeef biyyoonni Awurooppaa wal dhabdee sana
Abiisiiniyaa keessaa warra ciccimoo ta'an filanii qindeeffatanii turan
qabbaneessuuf meeshaa waraanaa erguu jalqaban.
jedhama. Dajjaach Kaasaan yeroo loltoota filataa turanitti loltoota
filataman sana hafuura farra -Oromummaatiin guutanii turan. Yeroo kana keessa mootonni Manzii haxxummaa waan qabaniif fuula
Akkasumas loltoonni sun lammummaa Amaaraa qabaachuu isaaniitiif isaanii gara Itoophiyaa har'aa ijaaruutti deebifachuudhaan kallattii
waan duulan fakkeessanii miira loltootaa haala gaariidhaan adeemsa seenaa jijjiiran. Warri manzii warra Abiisiiniyaa {obbolaa
dammaksaniiru. Duula sanaan seenaa mootummaa Oromoo Yajjuu isaanii) irraa addaan ba'anii bilisoomuu isaanii labsan. Ofii isaaniitiif
biyya Abiisiiniyaa keessaa dhabamsiisuu danda'e. bilisummaa, Oromoo fi uummata kibba Itoophiyaaf immoo
garbummaa qindeessanii "biyya Ijaaruu qabna" jechuudhaan weerara
Yeroo sana keessa mootonni Oromoo bittaa Abiisiiniyaa ofirraa ittisuuf
banan.
baay'ee qabsaa'aa turan. Haata'u iyyuu malee humnoonni Abiisiiniyaa
kanneen naannoo Manzii mooticha Saahila Sillaaseedhaan Humni Manzii bara Saahila Sillaasee keessa ijaaramuu jalqabe. Mootiin
hoogganamuudhaan kallattii kibba Manzii, dhihaa fi Shawaatti kun bu'aa ba'ii hedduu dabarsanii quunnamtii Awurooppaa
daangaa isaanii babal'ifachaa turan. uummachuu erga danda'anii booda, dorgommii aangoc qabachuu
mootota Abiisiiniyaa gidduu ture keessatti injifachuuf meeshaan

98 99
 waraanaa murteessaa akka ta'e hubachuudhaan kadhaa meeshaa
waraanaatiif biyyoota bakkeetti harka isaanii bal'isan. Gabaabaadhumatti rakkoowwan Saahila Sillaasee hir'ina meeshaa
waraanaa irraa kanneen maddaniidha. Kanaafuu mootichi Saayila
Geggeessaan nafxanyaa kun gara kibbaatti daangaa babal'ifachuuf, Sillaanseen dippiloomaasii Awurooppaa waliin uummachuudhaan
keessumattuu lafa Oromoo qabachuuf abjuu durumaan qaban
meeshaa waraanaa walitti qabatanii uummata Oromoo irratti weerara
dhugoomfachuuf biyya Ingiliz waliin hariiroo gaarii uummachuu banuuf kaayyeffatan. Yommuu lola sanaaf of qopheessanii
danda'eera. Hariiroon inni uummates rakkoo inni qabu furuuf akka isa qindeeffatanitti, erga lola jalqabanii namoota alaatiif waamicha
gargaaran gochuu qofadha. Rakkoon mootichaa immoo lafa Oromoo godhan. Yeroo kana:
qabachuuf meeshaa waraanaa argachuudha. Warri Awurooppaa

qabeenya OromooKan gabaa Abiisiiniyaa inatti dhiyaatu kanneen akka 1. Meeshaan waraanaa Awurooppaanonni erganiif hammam

ilka Arbaa, warqee, buna, gogaa ... saamuuf dheebuu guddaa qabu. bu'a qabeessa akka ta'e dirree waraanaatti argamanii kaffaltii

Kanaafuu lafa Oromoo qabachuu barbaadu. Saahila Sillaaseen fedhii malee akka daawwataniif afeera n.

ofii isaafi fedhii Awurooppaa kana guutuuf waantota afurtu isa 2. Loltoonni mootichaa hammam jagnootaafi jaboo akka ta'an
barbaachise. Isaanis: argisiisuudhaan gargaarsa dabalataa argachuuf daawwattoota
alaa afeere. Milkoomeeras.
1. Weerara geggeessuuf meeshaa waraanaa argachuu

2. Meeshaa waraanaa kana Awurooppaa irraa argachuuf kadhaa Mootichi Saahila Sillaaseen weerara Oromoo irratti banan isa

qofti waan isa hin milkeessineef qarshiidhaan bituu, harka jalqabaatiin qabeenyii fi lubbuun Oromootaa hedduun duguugamee

fuudhaa fi kennaawwan ittiin isaan sossobatu qopheessuu badeera. Duula sanas waadaa Faransaayii fi Ingiliz waliin mallatteessan

3. Albuudonni Awurooppaa, barbaadduu fi oomishni eeguuf jecha gara jabinaafi hammina sana hundumaa sr oa nagaa

hundumtuu biyya Oromootii waan argamuuf Oromootti irratti raawwate. Barri isaa 1840 ture. Lammiileenlngiliz waraana sana

duulanii loluun barbaachisaa ta'u;,.,saa fageenyarra dhaabbatanii daawwachuudhaaf dirree waraanaatti

4. Lola geggeessanii qabeenya bc:;baachisaa sana harka keessa argamanii turan. Utuma daawwataa jiranii biyyoota isaaniitiif gabaasa

galfachuuf meeshaan waraanaa barbaachisaa ta'uusaa lolichaa erganii turan. Gabaasicha Holookoomii fi Siisaay Ibsaa kitaaba
isaanii kan The lnvension Of Ethiopia jedhu keessatti akkas jedhanii
ibsan:
100
101
 lola sana keessatti warri carra -dhabeeyyiin (Oromoonni) qabeenya Oromoo akka garaasaaniitti saamuuf balbala banatu
naasuu guddaa na'anii waan turaniif maatii isaaniifi qabeenya jechuudha.
isaanii hundumaa gatanii, lubbuu isaanii qofa oolfachuudhaaf 2. Inni lammaffaan immoo mootiin Abiisiiniyaa sirna bittaa
gara tulluu lnxooxxootti baqachaa turan. Yeroo kana loltoonni Awurooppaatiif karaa isaaniif bana. Dheebuu isaanii
Abiisiiniyaa diinota isaanii warra balleessuu barbaadan uummaticha irratti ba'achuuf mootii Abiisiiniyaa kana irratti
(Oromoo) adamsanii ajeesuuf gaarrii fi dachaan isaan hin abdii isaanii gatu. Mootiin Abiisiiniyaa kun injifateera jechuun
hafne. Ijoollee fi dubartoonni illee qe'ee Oromoon dhiisee bittaan Awurooppaanotaa biyya Oromoo keessatti ni
baqate fudhachuudhaan boojitoota jedhamaniiru.Oromoonni bu'uureffame jechuudha.
hedduun ni booji'aman. War(a booji'aman keessaa warri
dudulloomoo fi ijoolleen mootichaa/ hojjechuu waan hin Weerara sana booda mootichi Saahila Sillaaseen Awurooppaanotaaf

dandeenyeef gara-laafinatokko malee qalaman. Qaamonni dhimmoota hedduu irratti waadaa mallatteesseera. Akka waadaa

isaanii irraa kukkutamee bakka addaa addaatti sanaattis biyyoota Awurooppaa hedduu waliin hariiroowwan hedduu

gatamuudhaan irbaata bineensaa ta'eera. Mana Oromootaa uumuudhaan meeshaa waraanaa hedduu argatee, akkaataa itti

irra adeemanii saamicha erga godhanii booda, manneetiin fayyadama meeshichaa irrattis loltoonnisaa akka leenjii fudhatan

hedduun immoo akka namni keessa hin jiraanneef ibiddaan godheera.

gubatanii jiru.
Duula Mooticha Saahila Sillaaseedhaan Baname

Yeroo weeraraatti Awurooppaanonni warra Abiisiiniyaa cina

Bakki Ani Miillakoon Irra Ejjedhee fi Harkakoot:in Qabadhe
dhaabbachuudhaan lolicha tumsanii adeemsiisuu isaaniitiin
Mucaakootiif Haa Ta'u .
gammachuu lama argatan.

Mootichi Saahila Sillaaseen gara kibba Itoophiyaati biyya Cromootti

1. Meeshaan waraanaa isaan Habashoota hidhac,liisan hammam
yommuu weerara daangaa babal'ifannaa geggeessaa ture ofii isaatii
amansiisaa fi bu'a qabeessa akka ta'e irratti ilaalu. Akkasumas
dulloomeera ture. Kanaafuu dadhabbiinsaa kan akkasumaanii akka hin
Yommuu warra Abiisiiniyaa gargaaranii Oromoo qe'eesaa irraa
ajjechaafi godaansaan buqqisanii barbadeessan kanatti

102 103
 taaneef ilmasaa kanHaayila Ma/akot jedhamuuf xalayaa jajjabinaa bifa
kaka'umsa argachuudhaan lolaaf ka'an. Haata'u iyyuu malee lolli
hafuura gaddaatiin barreeffame barreesseefii ture.
isaanii haalaan hin qindanne ture. Kanaafuu kaayyoo isaanii
raawwachuu hin dandeenye.
Ergaan xalayaa mootichaa "Waantan harkakootiin qabadhee fi bakkan
miillakootiin irra ejjedhe mucaakootiif kenneera" kan jedhu ture.
AtseTewoodiroos du'a mootichaa yommuu dhaga'e "na gowwomsu,
Kanaafuu erga mootichi du'ee awwaalamee booda xalayaan kun
haxxumrriaadhaaf sobanii ni du'e jedhu" jedhee waan shakkeef
magaalaa Dabira Birihaanitti bifa beeksisaatiin labsamee, ilmi isaanii
awwaala mootii Manzii qochisiisee reeffa isaa baasisee ilaalee
Haayila Malakot bakka abbaa isaatii moosifamee mootii ta'eera.
mirkaneeffate. Erga du'a mootii Manzii mirkaneeffatee booda
Mootichi Haayila Malakot mootummaa Manzii waggaa torbaaf bulche.
shawaa-ti duulee mucaa waggaa 12 maqaan isaa Minilik jedhamuu fi
Haata'u iyyuu malee meeshaa ·· waraanaa abbaan isaa
namoota biroo boojl'ee, Shawaa qabatee deebi'e.
Awurooppaadhaa argataa ture fayyadamuudhaan weerara abbaansaa

biyya Oromoo fi kibba Itoophiyaa irratti karoorfatee ture fiixaan Du'a mooticha Haayila Malakot . booda hariiroon Shawaa fi
baasuu hin dandeenye. Qooda daangaa babal'ifachuu iyyuu, yeroo Awurooppaa gidduu jiru garaagara cite. Warri Awurooppaa hariiroo
sana AtseTewoodiroos Manzii fi Shawaa kaabaa mootummaa isaanii Shawaa irraa gara Abiisiiniyaatti naanneffatan. Meeshaa
Abiisiiniyaa jala galchuuf qabsaa'aa waan turaniif, mootichi Haayila waraanaas kan Manzii irra caalchisanii Abiisiiniyaadhaaf
Malakot sodaadhaan guutamee, abbootii lafaa walloo waliin utuu (Tewoodiroosiif) kennan. Manziinis guutummaatti Abiisiiniyaa jala
mariyatuu yeroo dheeraa of duraa balleesse. galte.

Dhuma irratti akka Tewoodiroos gara Shawaatti daangaa hin Atse Tewoodiroos yommuu manzii weerare Minilikiin booji'ee masaraa
babal'ifanne ittisuuf walloo fi Manzii gidduu deddeebi'ee utuu maree mootummaa isaatti fu(.::,atee gale. Minilik yommuu booji'amee mana
geggeessuu dhukkubsatee du'e. Kanaaf Dabira Bagitti awwaalame. hidhaa seene, mana hidhaa keessatti Awurooppaanota aangoo
Yeroo kana humni waraana Shawaa dadhabee ture. Garuu erga du'a siyaasaa irra · jiranv:aliin, Dajjaach Wubee waliin, namoota
mootii manzii dhaga'anii, Tewoodiroosis akka dhufaa jiru dippiloomaasii fi muuxannoo biyya bulchuu qaban hedduu waliin

dhaga'uudhaan Oromoonni Shawaa keessa jiraatanii fi abbootiin yeroo dheeraa dabarsuuf carraa argateera. Keessumattuu dajjaach

aangoo mootummaa Shawaa humna waraanaa jajjabeeffatanii Wubee i,, aa barumsaafi tooftaa hedduu kuufateera. Fakkeenyaaf

104
105
,..
gorsa Dajjaach Wubeetiin hamma mana hidhaa keessaa badee
Shawaatti galuu danda'utti haxxummaadhaan miliquu danda'eera.
Minilik yommuu Tewoodiroos jalaa badee Shawaatti deebi'etti bara
1865tti "Mootii Moototaa" jedhee maqaa ofitti moggaase.
Yommuu lngilizii fi Tewoodiroos gidduutti wal dhabdeen ta'e
AtseTewoodiroos lammiilee lngilizii hidhee ture. Yeroo kana lngiliziin
lammiilee ishee gadi lakkisiisuuf waraana general Naappiiyeriin
hoogganamu Maqidallaatti ergitee turte- Yeroo sana Dajjaach Kaasaan
(Atse Yohaannis)Tigiree bulchaa ture. Dajjaach Kaasaan waraana
lngilizii gargaaree Tewoodiroosiin rukuchiisuudhaan lammiileen lngilizii
akka gadi lakkifaman godhee ture.Oolmaa isaa kanaaf gargaarsa
meeshaa waraanaa baay'ee Ingiliz irraa argate. Maqaan isaas
AtseYohaannis jedhame. AtseYohaannis meeshaa waraanaa Ingiliz
irraa argate loltoota isaa haala gaariidhaan qindatan hidhachiisee
humna jabaadhaan ba'ee mul'ate. Du'a Tewoodiroos boodan "mootii
moototaa" jedhee of moggaasuudhaan gonfoo mataa irra kaawwate.
Injifannoon AtseYohaannis Tewoodiroos irrattiargatee isa ajjeese
kaka'umsa Shawaanqabdu duraa barbadeesse. Ta'us garuu abdii hin
kutachiifne. Qooda abdii kutachuu, fedhiisaanii babal'ifachuudhaan
mootummaa abboota isaanii deebifatanii, karoora Saahila Sillaaseen
gara kibbaatti mootummaa babal'ifachuuf karoorfate irratti hojjechuuf
106
booree fudhatan. Kanaafuu meeshaa waraanaa Aurooppaa irraa
argachuuf waan danda'an hundumaa gochuu jalqaban.
Karoora kana irratti xiyyeeffachuudhaan Minilik biyyoota kibbaa
weeraree mootummaasaa jala ganfachuu akka dirqamaatti amanee
fudhate. Barreessitoonni Abiisiiniyaa hedduun, kanneen akka Afawarqi
Gabirayesuus uummanni ShawaaMinilikiin akka "Bilisoomsaa"
uummata ltoophiyaatti akka ilaalan barreessanii turan.
Barreessitoonni Abiisiiniyaa kanneen hin qaroomin jiran mootiitti
dhiyaatanii yaada isaa gaggaafachuudhaan waanuma barbaadan
barreessu turan. Minilikis akkuma aangoo qabateen "lafa abboota
keenyaa" jedhee qabsoo itti fufe. Akaakaan Minilik "waantin harkaan
qabee fi bakki ani miillakootiin irra ejjedhe dhaala ijoolleekootiiti" akka
jedhe dursinee ilaalleerra. Minilikis dhaala kana qabachuuf wal'aansoo
gochuu itti fufe. Namni tokko Addunyaa kanarraa bakka miillisaa
ejjetuu fi waan harkaan qabate hundumaa dhaala godhee fudhachuuf
yaaluun addunyaa kana yeroo hundumaa dirree waraanaa akka godhu
hin yaadin hafan.
Of tuultonniAbiisiiniyaaMinilikiin 'mootii Waaqayyoltoophiyaadhaaf
erge' jedhanii labsaa turan. 'MootiiWaaqayyo erge' waliin jechuunillee
amala isaaniiti. Barreessitoonni kanneen akka Afawarqi Gabirayesuus
Tewoodiroosiinisrnootii Waaqayyo ergeedha jedhee waamee ture.
107
 Warri Gondar yommuu ajjechaan Tewoodiroos isaanitti ulfaate weerara irratti bane. Gargaarsa Faransaayiin walloo weeraruunsaa

"Waaqayyotu cubbuu keenyaaf dheekkamsa isaa nutti ergee Oromoo maccaa salphaatti akka gibira baasifatuuf isa gargaareera.

billaadhaan akka gorra'amnu nu gochaa jira, gara jabinni mootichaa

Gara kibbaatti lafa babal'ifachuun MinilikAtseYohaannisitti yaaddoo
dheekkamsa Waaqayyooti" jedhanii turan. Haata'u malee namoonni
galchuu hin hafne. Yohaannis humna waraanaa cimaa
"Waaqayyotu nuuf erge" jechuudhaan mooraalii Tewoodiroos
qabaachuudhaan Minilik irra ni caala yoo ta'e iyyuu Minilik biyyoota
tumsanii jabeessaa turaniiru. Yommuu Tewoodiroos aangoo isaatti
kibbaa hedduu isaanii weeraree qabeenya uumamaa biyyoota sanaa
hirkatee Macaafa Qulqulluutti ga'isaa turettis "mootiin Tewoodiroos
erga kansaa godhatee booda Yohaannisiin kan hin sodaanne akka ta'e
jedhamu in ka'a, seera ittiin bulmaataas in baasa. Mooticha
amansiisaa ture. Kanaafuu Minilikiin aangoo irraa buusuuf humna
Waaqayyotu kaasa" kan jedhu jira jedhanii jajjabeessaa turan.
waraanaa utuu hin fayyadamin, tooftaa dhokataadhaan karaa dubartii

Atse Minilik akkuma aangoo qabateen karoora lafa babal'ifannaa
mootummaan Manzii gara kibbaatti lafa babal'ifachuuf baafatee ture
irratti hojjechuu jalqabe. Fedhiin kun erga mootiin Manzii biyya
Oromoo weeraree qabachuudhaan mootummaa Manzii jabeessee
jalqabee dabalaa dhufe. AtseMinilik guutummaa bara jireenya isaatti
kaayyoo isaa isa jalqabaa godhee kan inni qabate karoora daangaa
babal'ifachuu fiixaan baafachuuf jecha humnoota Awurooppaa waliin
hariiroo uumuudhaan meeshaa waraanaa Awurooppaadhaa dhufee
manzii seenuuf galaana diimaatii jalqabee buufata doonii to'achuu
ture. Kanaafuu Manzii fi buufata doonii galaana
quunnamsiisuuf Oromoo walloo irratti waraana bane. Oromoo walloo
injifatee to'annoosaa jala galfatee erga gibira baasifatee booda
Oromoo maccaa warra dur abbaansaa lolee qabatee ture deebifachuuf
Baafanaa jedhamtuu jal'ina addaa addaa irratti hojjetaa ture.
AtseMinilik tooftaa dubartii Baafanaa jedhamtuu jalaa erga miliqee
booda, hundumaa dura ejjennoo mootummaa isaanii jabeeffachuuf
abbootii aangoo, gorsitoota biyya alaa fi humna waraanaa cimaa ofitti
naannesse. Yeroo sana humna waraanaa hamma Atsee Yohaannis
waan hin qabneef tooftaadhaan karaa nagaa Yohaannis waliin uumuu
akka qabu murteeffate. Kanaafuu dhimmoota addaa addaa irratti bara
1879 tti Atse Yohaannis waliin walii mallatteessan.
diimaa wal Mootonni lamaanuu utuu waadaa waliif hin mallatteessin dura Minilik
gocha 'harka kennachuurra hin wayyine' raawwatee ture. Kunis,
dhimma waadaa waliif mallatteessuu sana ilaalchise
MinilikAtseYohaannis waliin mariyachuuf gara mana mootummaa isaa
yommuu dhaqe, utuu mana isaatti ol hin seenin kophee miillattii

108 109
 baafatee, ulfina mootichaafis dhagaa guddaa saggootti baatee ol
seene. Yeroo kana loltoonni Yohaannisqawwee si'a kudha lama
dhukaasuudhaan "Shawaan mootummaa keenyatti bule" jedhanii
labsiidhaan gammachuu isaanii ibsatan. Biyya
weeraruudhaan, dhiiga namoota nagaa dhangalaasuudhaan, qabeenya
uummataa saamuudhaan, uumama Waaqa jala jiraatu keessatti gita
kan hin qabne of fakkeessuudhaan utuu of tuuluu, gooftaan gooftaa
waan hin dhabneef Atsee Yohaannis duratti yommuu dhiyaatehaala
gadi of deebisuu akkasiitiin of dhiyeessee ture. Yommuu Minilik mana
·•~·
mootummaaa Yohannisitti ol seenee harka kaasetti
Yohaannis "Shawaan harka kennate" jedhanii dhaadachuun isaanii
cimina humna waraanaa argisiisuudha.
Kana booda namoonni Shawaa gocha Minilik kanatti aaranii waan
turaniif yommuu Minilik deebi'ee galu akkas jedhanii isa simatan.
Karaan burqaa bishaaniitti geessu attam fagoodha ! Gaara ol
ba'anii dacha gadi bu'uudha!
Mootonni lamaanuu dhimmoota addaa addaa irratti erga waliin
mariyatanii booda, waantota filannoo Yohaannis ta'an hundumaa
irratti erga wam galanii booda, walii galtee irra ga'anii michummaa
uummachuu isaanii guyyaa ja'affaatti labsan. YohaannisMinilikiif
Shawaa irratti beekamtii mootummaa kenneef. Minilik immoo
110
Yohaannisiif gibira akka baasu mallatteesse. Dhuma irratti Yohaannis
haasawaa gabaabaa godhee ture; akkana jedhe.
Oromoo
Ati amma biyyoota abbaankee weeraraan qabate irratti mootii
fi gooftaadha. Waadaa waliif seenne ni kabajja yoo taate,
biyyakee irratti ulfinaa[, olaantummaakee siifan eega. Nama
bittaakee tuqu akka waan natuqeettan lakkaa'a. Kan si lolu
hundumaa akka naloluuttan lakkaa'a. Kanaafuu ati kana
booda mucaakooti. Mucaakoo isa angafa.
loltoonni
Bittaan Minilik akka kanatti mootii mootota Abiisiiniyaa kan ture Atse
Yohaannis jala gale. Akka walii galtee isaaniitti Atse Yohaannis gibira
I
waggaa waggaatti kaffalamu ol kaasanii Minilik irraa fudhachuudhaan
baay'ee dadhabsiisan. Minilik gosoota baasii gibiraa addaa addaa
cinatti waggaa waggaatti baarii 500 Atsee Yohaannisiif ergaa ture.
Barreessaan seenaa Minilik barreessee ture Afawarqi Gabirayesuus
akka MinilikAtse Yohaannisiif gibira baasu yommuu ibsan akkas jedhan
"Erga amantiin keessan amantii Ortodoksii tawaahidoo ta'ee Minilik
mootiin Shawaa Yohaannisiif gibira baasuunsaa maaliif ture? ... " jedhe.
HammumaAtseYohaannis ol kaasanii gibira Minilikitti muran, Minilik
immoo qabeenya Oromoo fi uummattoota kibbaa hamma malee
saamaa ture. Haata'u iyyuu malee wal amantaan gidduu isaanii hin
turre. Keessumaa hammu-na lakkoofsi waraana Minilik dabalaa
adeerneef deggersi meeshaa waraanaa alaa dhuf AtseYohaannisitti
shakkiin galuu hin oolle. Kun utuu ta'ee jiruuiyyuu mootonni lamaan
111
..
waanta tokko irratti waliif galu; innis mootummaa Abiisiiniyaa gara
kibbaatti babal'isuudhaan biyya Itoophiyaa hundeessuudha. Waadaa BOQONNAA-5
waliif mallatteessan keessatti "kan situqe natuqe" jedhanii ijoollee
Abiisiiniyaa ta'uu isaaniitiif obbolummaa isaaniif waliif
Bara Nafxanyaafi Biyyoonni Nagaa Garboomuu Isaanii

mallatteessaniiru. Mootonni lamaan biyyoota ollaasaanii jiran

(Tarkaanfiiwwan Weerara Minilikiif Karaa Banan)
weeraruu irrattis kaayyoo wal fakkaatu qabu.

Mootichi ofii isaa irraa kaasee hamma balaanbarasoota

isaatti, hamma shalaqoota isaatti, hamma loltoota isattis
'duula dhaqna'yommuu jedhu billaa qaruu, fardeen
jajjabeessuu, qawwee ofirra naannessanii urgufuu, 'ko'i'
yommuu jedhus sareen illee utuu foon hin ilaa/in, 'galaana
aannaniitu jira' yommuu ittiin jedhanis 'karaansaa eessarra?'
Utuu hin jedhin fiigichaan gara saamichaatti qajeelan. Horii
qe'ee uummattootaa ooffatanii sokkan, waan iji isaanii arge
hundumaa ni saaman, uummata sana immoo
garbummaadhaan hojjechiifachuuf booji'an.

Weenniin uumamaan namaa wajjin diinummaa hin qabu. Bakka

uumamaan akka jiraatuuf kennameef jiraachuu malee hammina nama

irratti yaadee hin beeku. Uumamnis amala hamminaa kana hin

kennineef. Namni garuu rifeensa isaa isa bareedaa sanaaf jedhee isa

barbaada. Yoo weenniin kun gara warra isa barbaadanii hin dhufu ta'e
iyyuu namoonni isa barbaadan kunneen garuu garasaa dhufaniiru.
Yeroo kana gara bakka jireenyasaa, gara iddoo uumamni isaaf kennee

dhufanii ajjeesu. Bu'aa mataa isaaniif jedhanii isa ajjeesu.

112
113
 Miidhaginaafi hawwannaa uumamni isaaf 1kenneef Jjedhee Shawaa biyyoatai kaarr irraa adctaa.n l!Jaa5an1i bilisummaadhaan
lubbuudhaan iyyuu jiraachuu dadhabe. Du'a afaan bu'e, :kaanis du~a :of geggeessuu akka ijaarsai lrumna waraaaaattr itti amananH turan.
. '
irratti eeggachaa jireenya garbummaa jiraate. Baroota sana hundumaa Shawasni biliswmmaadhaan Jiraataa turte.
Yeroo sana keessa bilisummaadhaan ''mo:ot!i.i1 Shawaa irnt.f jedhee
Saba Oromoos weerara Abiisiiniyaaf kan saaxile qabeenya i~L
xalayoota addaa addaa biyya bakkeetti. barreessuudhaan meeshaa
Teessumaa fi miidhagina biyya isaati albuuda lafichaatu weerartoota
waraanaa gosa gosaan, heddumminaan argateera, Kanarraa
irratti kaase. Yommuu mootonni Abiisiiniyaa qabeenya Oromoo harka
ka'uudhaan weerara gara kibbaatti geggeesseen qabeenya
keessa galfachuuf weerara banan namoota miliyoonaan lakkaa'amatu
sablammiiwwanii kanneen akka warqee, ilka, arbaa, buna,. kkf hamma
dhume. Naannoowwan weeraran hundumaa saamaniiru. Bosona
., malee walitti qabatee, bara 1879 tti meeshaa waraanaa kuma
Oromootaa ciranii balleessaniiru. Bineensi bosonaa isaanii illee
dhibbaan lakkaa'aman bitee galfachuu danda'eera. Xiyyitii miliyoona
ajjeefamaniiru. Warri du'a jalaa ba'an immoo akka godaananiif
hedduudhaan lakkaa'amu bitatee galfateera.
dirqisiifamaniiru. Naannoowwan weeraraman kunneen weerara
sanarraa kan ka'e hubaatii qabeenya uumamaatiif(kufaatii Yeroo meeshaa waraanaa biyya alaatii fichisiisaa ture sana keessa
ikkooloojiitiif) saaxilamaniiru.
Finfinneedhaa ka'ee biyyoota naannoo jiran rukutee qabachuudhaan
ajajjoota waraanaa biyyoota qabaman bulchan itti gochaa ture. Akka
Atse Minilik uummatoota kibbaa weeraruuf fedhii durii kaasanii qaban
kanatti humna. waraanaa Eimaa ijaarrachuw danda'eera. Ofii isaa irraa
guuttachuu kan danda'an waantota weerara sanaaf barbaachisan
kaasuudhaan ~ii sltf1tk1idft1rffl Wdhtrln ■ i!ia hetnffitl t@ti:lJu
sadarkaa sadarkaadhaan erga mijeeffatanii booda ture. Kana gochuuf
tokkootti ijaaree taayitaa kennuufiidhaan cimsatee jira. Loltoonni
tarkaanfiin jalqabaa Shawaa (biyya ofii isaatii) ishee waggaa 24 mo'e
kunneen meeshaa waraanaa guutuu kan hidhatanii fi yeroo
bilisummaadhaan ijaaruu fi garbummaa Abiisiiniyaa (Habashaa) jalaa
waamamanis kanneen battalatti bakka waamamanitti argamaniidha.
baasuu ture.Shawaa bilisoomte bulchuuf, weerara gara kibbaas
geggeessuuf AtseYohaannisiif gibira baasee, jala of galchee buluu Atse Minilik biyya Oromoo fi uummatoota kibbaa weeraruuf qophiin
filate.
inni gochaa ture bulchiinsaa fi biyya ofii isaatii qofa irratti kan
hundaa'e miti. Weerartoonni isaa biyya tokko weeraruuf yommuu
ka'an, humna ittisaa biyya qabame sanaa dadhabsiisuu, biyyoota

114 115
 qabaman sana keessaa immoo namoota odeeffannoo isaaniif kennanii
fi meeshaa waraanaa guutuu hidhate itti ergu. Akka kanatti weerara
fi biyyoota sana keessa adeemuufis karaa isaan argisiisan qopheeffatu
isaanii hundumaatti milkomina guutuu argachuu danda'an.
turan. Kutatni waraanaa tokko biyya tokko weeraruudhaaf
kallattiidhumaan meeshaa waraanaa guuree hin bobba'u. Biyya Impaayera Itoophiyaa keessattis dhaabbanni tokkummaa Oromoo
weeraruuf jedhan keessatti weerartootaaf haala mijeessuuf hojiin akka addaan caccabuu fi dadhabee harka Habashaa jala akka galuuf
hedduun dursa hojjetamuu qaba. Atse Minilik bara bulchiinsa isaanii hojiin qindataan dhoksaadhaan hojjetamaa tureera. Hojiin kunis
hundumaa keessatti hamma Shawaa bulchaa turanitti biyya Oromoo underground work jedhama. Hojiin dhoksaa kun luboota mana
weeraruuf qophiiwwan dursaa seenaawwan of danda'an qaban amantaa Ortodoksii of dura buusuudhaan mootummaa fi bittaa
hedduu dabarsuudhaan milkaa'an. Habashaa babal'isuu ture. Kanaaf luboonni waldattii amanticha
babal'isuuf gara biyya Oromoo yommuu seenan gargaarsa addaa
Akka Oromoon diina biyyasaa irraa ittisuu hin dandeenye gochuuf
argatanii turan. Yeroo habashoonni maqaa amantiitiin Oromiyaa
humni ittisaa biyyichaa dadhabsiifamaa tureera. Kunis tooftaawan
keessa bittimmaa'an kana, akka weerartoota warra duraa qawwee hin
addaa addaatiin taasifamaa ture; gosaa fi naannoo jireenyaatiin akka
baatan waan ta'eef uummanni hamma tokko fudhateera. Oolee bulee
wal qoqqoodan gochuu, wal dhabdee addaa addaatiin akka walirraa
garuu yommuu habashoonni sun olaantummaa qomoo isaanii
fagaatan gochuu, walitti bu'iinsa gidduutti uumuu fi kkf ture.
argisiisuudhaan Oromoo biyyasaa keessatti qomoo gadaanaatti
BiyyoonniAwurooppa yommuu qawweedhaan Afrikaa weeraran dursa
lakkaa'anii hacuucuu jalqabanitti uummanni ergamtoota amantichaa fi
gaadduu ergaa turan. Sana booda immoo ergamoota Wangeelaa itti
amanticha walumaa galatti balaaleffachuu jalqabe. Obbo Asameen
ergu. Akka kanatti biyyoota kanneen haalaan erga qoratanii booda
akka jedhanitti abbootiin amantii sun yommuu lafa Oromoo
waraana ergu turan. Akkuma kana Minilik yommuu biyyoonni Oromoo
saamanitti, mana amantaatiif yommuu lafa fudhatan illee Kiristoosiin
fi kibbaa cidha godhatanii wal fuudhanitti dadhabinaafi cimina isaanii
saba sanatti hin lallabne, siyaasa habashootaa cina dhaabbatanii
haalaan qorachiisuudhaan isa cimaa dadhabsiisuuf falaasama
garboomfannaa isaanii mirkaneeffatan. Kanarraa ka'uudhaan durumaa
dadhabaadhaan warra dadhaboota isa cimaa irratti kakaasu. Erga isaan
iyyuu lafa barbaacha malee dhimma amantiif kan hin dhufne ta'uu
addaan caccabanii booda immoo waraana haala gaariidhaan qindatee
isaanii hubatee sabichi mul'inatti isaaniin mormuu jalqabe.
Keessumattuu Oromoonni ol of qabuu fi of tuulmaa qeesota Habashaa

116
117
 arguu irraan kan ka'e amantii isaanii irraa hamma malee fagaataniiru.
Gocha kana obbo Asameen akkas jedhanii ibsan:
Gaa/loon inni hafe qooda kiristaana ta'u lsilaama ta'uu filata
ture. Kunis sababa Amaaraa jibbeefi. Phaaphaasonni,
qeesonni, daaqunoonni Amaaraa hundumtuu gaallaa hin
jaallatan turan. Kiristaanummaan abbaa isaatiif malee hin ta'u
jedhanii barsiisan. Kana jechuun abbaan amontichaa Amaara.
Kanaafuu kiristaana ta'uu kan danda'u Amaara qofa
jechuudha.
Amantiin kristaanaa amantii kabajamaa ta'uun isaa akkuma hin
shakkisiifne, qeesonni Habashaa siyaasa bulchitoota isaanii galmaan
isaaniif ga'uuf biyya Oromoo keessa tams~anii jiranolaantummaa
Amaaraa akka barumsa amantiitti barsiisuu fi irratti hojjechuu
jalqabanii turan.
AtseMinilikii fi mootota Abiisiiniyaa isa dura turan hundumaaf karoora
ijaarsa Impaayera Itoophiyaa isaan qaban fiixaan baasuuf ga'een mana
amantaa olaanaa ture. Maqaa amantii Ortodoksimin uummata
Oromoo addaan caccabsanii dadhabsiisuun tooftaawwan isaan itti
fayyadamaa turan, kanneen bu'aa gaarii buusaa turaniidha. Oromoo
lsilaamaa fi Kiristaana jechuudhaan bakka lamatti erga cabsanii booda,
gareen kiristaanaa Oromummaasaa caalaa nama amantii ta'ee akka
argamuuf tooftaadhaan qabatanii meeshaa waraanaa isaanii ta'ee
118
aib i rmi. isaan taj~ru godhanii turan. AtseMinilikiin illl!e' dlibalatee:,,
1
af:ll:JcJotiin, aa,mgoo rrr:l'OOtummichaa Oromoodhaa n 'abbaa kiri~innaakee'
111atu, siif; ta!'a,,, walitti michoofna' jechuudhaan Oromoo, addaan
babassanii llrumna i!!tiisaaisaJ!M:haa hamma malee dadhabsiisaniiru •.
Kanaafuu utuu habashoaffl!li1 gaa.llaa isa nama ajjeesu' jechaa. biyp1
11
Oromoo ltirr, saamin cltlra Minilik loltootaa fi gootota,
Oromoobebbeekamoo tooftaai lafa jalaatiin dadhabsiisee weeraraaf
haala mijeeffatee harka jala isaan galfateera.
Addaa addummaa amantii; ilaalchaa, fi mooraalii gidduu Oromootaatti
uumu. Kana booda Humni ittisa Oromoo bakka addaa addaatti
caccaba. Yeroo kana ololaan gama isa tokkoo dhaabbatu. Inni isaan
ololaan cina goranis meeshaa waraanaa barbaacha gara isaanii dhaqa.
Akka kanatti isa 'cimaadha' jedhanii- sodaatan rukutu. Lola waliinii
Habashaan harka lafa jalaatiin isaan gidduutti qabsiifte kanaan
Oromoonni wal rukutaa turaniiru. Yeroo ibiddi xiqqoon gidduutti
qabatu, haxxooni sun immoo beenzila itti facaasu. Akkasitti qomoo
qomoosaa rukuchiisaa turan. Fakkeenyaaf, qomoon Oromoo Shawaa
wal rukutan: Oromoo Shawaa Abichuu fi Oromoo Galaan wal
rukuchiisanii · faayidaa guddaa gonfataniiru. Obbo Asemaan bara
akaakaa Ats.eMinilik isa Saahila Siftaasee jedhamuu keessa haala
mudatee. ture qeeqµudhaan raawii hojii tokko keessatti raawwate
akkas'.Jlllittanii ibsan:
119
 loltoota Abichuu keessaa namni guddaan tokko dhukkubsatee Minilikiin baroota weerara duraa hedduudhaaf akka meeshaa
du'e. Yeroo kana warri Galaan du'asaa dhaga'anii walitti waraanaatti tajaajileera.
qabamanii boo'icha adeeman. Sareen isaanii tokkos isaanii
Yeroo kana keessa warri tooftaadhaan Oromoota addaan caccabsaa
wajjin deemee ture. Dargaggoonni Abichuu immoo saree sana
turan kunneen Oromoo walii isaaniitti loltuu, hamattuu, weerartuu,
kurkursanii ajjeessan. Warri galaan kana dhaga'anii ni gaddan.
qomoo daangaa namaa dhiibee babal'ifatu ... godhanii walitti hamatu.
"Utuu saree Jiraa ta'ee ni nyaachisu turan. Amma garuu
Utuu Oromoon wal dhabdee isaatiif of gidduutti isaan hin afeerin
kurkursanii ajjeesuu?" Jedhan. Kana booda warra Abichuu
dhimma namaa keessa utaalanii seenuun amala isaaniiti. Yeroo kana
weeraran. Warri Abichuu immoo weerara Galaan yoommuu
akka waan inni tokko isa kaan weeraraan miidheetti hammina fi
dhaga'an fardeen isaanii f(ptan. Galaanis ni fe'ate. Kana
haxxummaa isaaniitiin diinummaa gidduutti uumu. Waanta lammiileen
booda wal waraanan. Galaantu injifate. Waggaa torba guutuu
wal hin godhin immoo akka waan isaan wal irratti raawwachaa jiraniitti
deddeebi'anii wal rukutoa turan. Yeroo hundumaas galaantu
uumanii qiqindeessuudhaan dhiyeessu.
injifata. lolli kun Saahila Sillaasee baay'ee gammachiise. Kana
booda Abichuu ofitti qabee gargaaruu jalqabe. Abichuudhaaf
Obbo Takila Tsaadiq Makuriyaa kitaaba isaanii kan Seenaa Itoophiyaa
biyva gaallaa irratti beekamtii kennanii/. Abichuu waliin
Atselibne Dingi/ Irraa Kaasee Hamma Atse Tewoodiroositti jedhu
galaaniin lolanii injifachuudhaan gibira baasifatan. Kana
keessatti mootonni Amaaraa fedhii daangaa babal'ifachuu wal
booda Giddaan, Wabarii, Galaan, ilamuu, Aagaa, Jiruu,
fakkaataa qabaachuu isaanii, uummata Oromoos weerartoota
Waajoo, Salaalee fi guutummaan Oromoo tuulamaa ni
godhanii jibbuu isaanii akkas jechuudhaan ibse.
qabame. Saahila Si/laaseedhaafis gibira baase. Tuulamaan lola
waliinii walitti banuun isaa Galaaniin ni dadhabsiise. Akkasitti Seenaa irraa akkuma arginu mootota Abiisiiniyaa keessaa
humni diinotaa isaanitti jabaate. sababa dhiibbaa gaallotaatiif hamma mooticha AtseSarsa
Dingil kan rakkate hin jiru. Mootichi umurii mootummaa isaa
Bulchitoonni Amaaraa humna ittisa Oromoo dadhabsiisuuf hamminni
waggaa 34 keessaa waggaa tokko qofa nagaadhaan jiraate.
isaan hin malle hin jiru. Hamminni addaan caccabsuu kun Atse
Umuriisaa kanneen hafan hundumaa gaa/lataa wajjin wal
lolaa ture .... Jedheera.

120 121
Dhugumaan iyyuu ClrllJmoorr: ~ mmi; ~ am ittii dwlan muudamaa seenuufiidhaan, walitti buusanii humnasaanii
harkasaa maratee him tc1it·u . . We.eJ!al'ltmota: ~iin oitti itti dadhabsiisuudhaan bulchiinsa Oromoo weeraruu danda'aniiru. Dabaa
dhufan iyyuu aarsaa,of m,:dtree y,t?OOG) itti ofirr:aa. deebise hedduu qaba, akkasii kana uumuufis Minilik kennaa uumamaa qaba tllfe.
Garuu saba lolaa :fi ,waraana1 bultoo. isaa, godhatee, C!fjl~a sabfammii
naannoo saamuudhaan "sababa, atimuutiifam ra~'! j~ miti. Weerara Minilik Humna Waraanaatiin Adeemsise

Yommuu weerartootaiof irraBJdeetiisu illee baojuu ~o boojife, boojµu

Qophiilee dursaa hundumaa erga xumuree booda weerara isaa
sana maatiidhaan hlrmaachuudhaan: bulcttiinsa diimoaJtir:aasii
ajajjoota waraanaatiif qoqqooduudhaan eegale. Weerarri kunis
calaqqisiisaa tureera. Oromoon bara jjreenwisaa keessatti, garba
Oromoo fi biyyoota kibbaa irratti ture. Weerarichi Shawaa irraa gara
barbaacha lola bane hin beeku. Erga Ai'tlaaronni tooftaadhaarr addaan
kibbaatti, gara kibba dhihaatti, gara bahaattis duulame. Biyyoota
caccabsanii humnasaa dadhabsiisuudJiaan weeraranii· illee
qabate hundumaa saamuudhaan qabeenya guddaa walitti qabate.
nafxanyoota biyyasaa keessa jiranitti of kennee jireenya, ofitti hin
Qabeenya sanaanis meeshaa waraanaa bitachuudhaan weerarasaa
hadheessine.
daangaa darbee itti fufuuf itti gargaarame.

Kun hundumtuu saba Oromoo keessatti utuma ta'uu

AtseMinilikOromiyaa fi biyyoota kibba Itoophiyaa weeraruuf yommuu
fuula isaanii itti qajeelfatan loltoota isaanii haalaan qindeessanii
muudama sadarkaa addaa addaa isaaniif kekkennuudhaan waraana
akka gaariitti qindate ijaarrachuu danda'anliru. Muudama kanneen
keessaa Dajjaazmaach, Fiitaworaarii, . Giraazmaach ... jechuudhaan
ajajjoota waraanaa muudan. Humna waraanaatiin duula banuu dura
garuu akkuma olitti ilaallee turre haalota duraa kan mijeessan
gaadduun biyyoota kanneen seenanii karaa saaqan turan. Namoonni
sunneen siviilota. Amantiidhaan, gaa'elaan, qarshiidhaan,
muudamaan, sodaachlsuudhaan, jaarsolii erguudhaan,
Afawarqi Gabirayesuus fedhiin Minilik daangaa babal'ifachuuf qabu
hammas kan hin jedhamne ta'uusaa, weerarri isaas maal akka
fakkaatus farda Minilik isa abbaa Daanyaw jedhamutti fakkeessuun
akkasitti ibsu:
Fardichi abbaa Daanyaw jedhamu sun ija afur qaba ture.
ljasaa arfaniin kallottiiwwan atfan ilaalee eegee isaatiinis
hamma Shawaa tti biyyoota jiran haxaa'e. Miilla saa isa
booddeetiin Inxooxxoo irra, miilla duraatiin immoo Carcar irra
ejjetee dhaabbate. Fardichi bakka ga'e ilaala malee waan
waadaa isarra ga'e hin ilaalu ture.

122 123
 Bara "Mittaa Naggaarit, Kitat Saraawwit" jedhamu keessa fardichi
abbaa Daanyaw jedhamu sabaa fi sablammii bilisummaadhaan
jiraachaa turan dhidhiitee qabeenyasaanii saamuuf ofuma isaatiin ofii
isaatiif abbaa murtii ta'ee murtii ofiif kenne. Akkuma olitti ilaalles fuula
Hiiknisaa:
isaa kaaba irraa gara kibbaatti deebifatee gulufaa qajeele. Bakka ga'e

qofa osoo hin taane bakkuma hin ga'in iyyuu naasisee simboo irraa Sangaan Fida Jedhee Gurrasaa Urgufee
fudhachuudhaan surraa isaaa of dura fiigsisa.
Qotee Bulaan Goojjam Coomaa Guuree Dhufe
Abbaan Daanyaw fardi weerara Minilik fuulasaa gara kibbaatti osoo
.,
Hiikni jelcha kanaa qonnaan bulaan Goojjam sangaa coomaa saamuuf
hin deebifatin dura duulasaa isa jalqabaa bara 1868 tti Oromoota
biyyaa bahee laaqii Coomman keessatti dhume jechuudha.
walloo irratti adeemsisee ture. Lola kana akkuma duraan ilaallee turre,
karaa Manziidhaa ka'ee hamma galaana diimaa tti adeemu
Obbo TakilaTsaadiq Makuriyaa kitaaba isaanii kan AtseYohaannisii fi
banachuudhaaf, karaa kanaanis meeshaa waraanaa Awurooppaa irraa
Tokkummaa Itoophiyaa jedhu keessatti bara 1870 tti Minilik Shawaa
galfachuuf weerarri Minilik inni jalqabaa walloo irratti harkasaa ol
Atse e Yohaannis jala galchuudhaan gibira akka baaseef ibsaniiru.
fudhate. Weerara sana booda karaa amansiisaa (Save way) galaana
Waadaa isaanii kana booda waggaa afur erga turanii qabeenya gara
diimaadhaa ka'ee meeshaan waraanaa irra adeemee Shawaatti galu
kibbaa jiru saamuuf jecha bulchaa Goojjam kan Raas Adaal jedhamuuf
banate. Weerarri wallootti eegale bara 1872 tti Himaanoo to'annoo
gonfookennanii Mooticha Takilahaayimaanot jedhanii erga
jala galche. Yeroo sana booda Tuulamaatti xiyyeeffate. Warri Goojjam
moggaasanii booda Goojjamitti dabalee kafaas akka bulchuuf
immoo Horroo Guduruutti duulan. Isaanis horii kotte duudaa hedduu fi
kennuufii isaanii barreessichi kitaaba isaanii kana keessatti ibsaniiru.
qabeenya hammas hin jedhamne saaman. Biyya Itoophiyaa keessatti
Gochi kun Atsee Yohaannis mooticha Takila Haayimaanotiin qabeenya
yeroo jalqabaatiif saamicha kan jalqaban Goojjamoota. Sana booda
kibbaa saamsisuuf fedhii guddaa qabaachuu isaanii kan argisiisuudha.
saamichi sun qindatee biyya Oromoo irratti jabaatee itti fufe. Qonnaan
bultoonni Goojjam saamicha isaanii kana ilaalchisanii akkas jedhanii Mootiin Tigiree haxxeen sun akkasitti Takila Haayimaanotiin akka
weeddisan:
meeshaatti itti gargaaramee qabeenya gara kibbaa saamuuf yommuu

124 125
- l

hammina qophees-su.tti ,veroo daangaa babal'ifatan keessatti Goojjamii Ajajaan waraanaa _mooticha Takila Haayimaanot inni Raas Darrasoo

fi Shawaa11 hamma wal rukutanitti kan geessise hammina dhokataa jedhamu Kutaayee irraa eegalee Guduruu, Amuuruu, Horroo,

qopheesseera. Kanaafuu gara kibbaatti yommuu daangaa babal'ifataa Noonnoo, Jimmaa, lbantuu, Tibbee, Calliyaa, Limmuu, littuu, Jimmaa

turanitti Minilikii {Shawaa) fi Takila Haayimaanot (Goojjam) wal Abbaa Jifaar, Leeqaa, Wallaggaa, Gumaa, Geeraa, Wagguu fi Zlbaadlln

rukutanii turan. Obbo Takilatsaadiq kitaaba isaanii armaan olitti maqaa weeraree qabateera. Qabeenya isaanii kanneen akka ilka arbaas

dha'ame keessatti mootonni lamaanuu qabeenya gara kibbaa jiru saameera. Qabeenya waraana qindateen saamaa turan lnnaarlyaa

saamuu irratti akka wal dorgomanji fi wal rukutan akkaataa ifaa ta'een Limmuu irratti walitti qabatanii, kafaa weeraruudhaaf utuu qophllrra

barreessanii dhiyeessaniiru. Akkasumas yeroo wal waraanan sanatti jiranii, loltoonni Minilik immoo Goobanaa, Daqqee, Darraa, Booranaa,

ajajaan loltoota MinilikRaas Goqpanaa Daacaw, kan Takila Gullallee, Salaalee, Aboottee, Jaarsoo fi Maccaan lolaa dhaqanii

Haayimaanot immoo Raas Darrasoo Xabboo akka ta'e, ajajjoonni lnnaariyaa limmuu ga'an. Yeroo kana Raas Darrasoon qabeenya

waraanaa kunneenis humnaan akka wal hin caalle ibsan. hammas hin jedhamne saamanii walitti kuufatanii turan sana akka
salphaatti baatanii adeemuu dadhabanii utuu jiranii argatan.
Keeyata olii kana fuula duratti irra deebinee ilaalla malee Qabeenya sana saamanii walitti qabuuf hedduu itti dadhabanii turan.
Mootonni Lamaanuu Gara Kibbaatti Utuu Daangaa Babal'ifachaa Bu'aan dadhabbii isaanii walitti kuufamee yommuu argan
Jiranii Wal Waraanan inni jedhu wal rukutan jechuudha. Biwi tokko gammachuudhaan feesifatan. Bara sana qabeenyi akka ilkaan Arbaa
addaan qooddee kan wal rukuttu yoo taate attamitti biyyoota kibbaa barbaadamu hin turre. Kanaafuu gammachuu isaanii ibsachuuf akkas
hin weeroramin jiraniin "biwokoo" jechuu dondeessi? Biyyoonni kibbaa
jedhanii geeraran:
kutaa biwo Itoophiyaati yoo ta'e "Weeraruu" jechuun maal jechuudha

Dhugaan isaa garuu weerartoonni Habashaa bakka hin qabatin jiran

harka keessa galfachuudhaaf duula isaan geggeessaa turaniidha.
Kanarratti hundaa'uudhaan mootonni nafxanyaa lamaanuu humna
Hiiknisaa:
waraanaa isaaniitiin biyyoota nagaa naannoo isaanii jiran weeraranii
qabachuuf duulaa turan. Takila Haayimaanot immoo Tigireedhaaf Goojjamoonni Kun Moo/itti Ko/fanii?
duula geggeessaa ture.

126 127
 hin taane fudhachuu fi ailfllDO ofiisaani jabeeffachuu fflillee erpna
biraa hin qabu. Awu,~ meeshaa waraanaaliin halllilshoot.a
Jedhani. Yeroo Raas Darrasoon Ii.faa weeraruuf loltoota qindatan
gargaaraa turanis. ~ Faransaay. lnpizi Ii Xilialipln
fudhatani itti dlliyaatan Raas Goobanaan ~ kun kankootr'
akkuma ~ qal,eenya nama.a saamuu fi birJia lan isaani hin
jechuudhaan loltoota Tigiree fi daldaltoota isaaniitiin •Adaraa
taane cpbrachw malee laJnl>o biraa tmlD Wal - qaban.Mmm
WaaqaAtse Yobaannis biyyab,o naaf dhiisii adeemi"' jedhan.
~ saamichaa fi weeraraai 1Jina •eessaa _. ••••••••
Hayyoonni walaloo qoplleessan jecha Goobanaa kana atbsitti bifa
Awurooppaanonni meeshaa waraanaa m•ali - El!l",a 1ri1J1raa ti
walalootti deebisanii turan:
Oromoosaamuudmfwaldorgomu.

Nanbitonan~jedl,eedbufegaotn;1nmo.m,o
., M!R Yohaill■lis ,00
ta'eyyuu Goojami b"ee hamma kafaani, W4az;ztti. 1---w
~"yoola hedduutti adeemee ~ ~ qal,c•-.
Hiikni isaas:
~ hin jedhamne walitti bal5UU dandiieer.1. Yemo tph:enp
saaman kanattis Miniikii waJIIII wal lobJdlmll injifadluu danda'eera..
lola mootonni lamaan lmbaalNJo irratti wal lolan •• swtti lolloonni
Shawaa 913 yoo dlian. bn Goojin garuu meecp alb dlfan hin
~- Shawaan 1648 mradaiil"eera. Fanleen 534 war.wna,nani
Jechwdbaan Goobanaatti qoosan. Kaayyoon lamaanuu isaaniis
lwfaniiru. Dhttiubaaff immoo namoonr"li 3123 lolicha IEes5I ....._
biyyoota kanneen weerar1R1, saamuu fi daangaa babarlfachuu malee
Wah.■naa galiltti 5hallmll 4CB6 dliaan di1l'beera. 8iJr1iS11:a11a
kaayyoo biraa hin qabu. Mootonni lamaan (Minilti fi Takila
luldumaatiif sababi tan ta'e habashoonni biyya Oromoo fi 1i111a
Haayimaanot) saamicha irratti wal dhabuudhaan bakta famatti cabanii
wal waraanuu danda'aniiru.
Itoophiyaa saamuuf wa1 c1oqpnuu isaaniii 1.o1a 11,m thoo ua
moobJnni Habashaa SUl■lf!en xalayaa fi e,gaawwan walif cladlW~
Weerara habashoonni biyya Oromoo fi biyyoota kibba biyyatti irratti tD'anin fedhi fi ejennoo, karoora 5lillliis lmla pariillmn _.,

geggeessaa turan sunneen qabeenya namaa saamuu,. biyya kan isaani ibsanii tufaa Falckeenpaf mootichi Talila Ha.Ninmnot Mit.illif

128 129
 ajajaa waraanaa Fiitawuraarii Yimmaar jedhamutti xalayaa ergan
"biyyakoo" jechuudhaan jecha amaleeffatan, kan kolooneffattoonni
keessatti akkas jedhanii turan:
dubbatan kana .dhageessisanii turan. Kana booda gara dirree waraanaa
isa irra jilbeenfatanii araara kadhataniitti qajeelan. Waanti nama
Biyyi isin amma qabattanii jirtan biyya ani weeraruudhaaf
ajaa'ibu garuu isa habashoonni biyya Oromoo fudhatanii, qabeenyasaa
AtseYohaannis biraa iyyama itti argadhe waan ta'eef, dhiigni
Kiristaanaa akkasumaan akka hin dhangalaaneef biyyakoo saamanii, mirgasaa dhiitanii, jireenya gaddeebii fi gadadoo

gadi naa/ lakkiftanii akka adeemtan ..•. Jedha ture. uummatichatti uffisuuf biyyoota hedduu qaxxaamuranii biyyti Oromoo

irratti wal waraanuuf imala dheeraa imalaniidha. Weerartoota biyya

Biyya abbaa qabuun "Biyyakoo" yommuu jedhan, Tigiraayiin taa'ee namaa irratti wal lolan!
Wallaggaa fi kafaa weeraraan kansaa akka godhatuuf nama biraadhaaf

iyyama kennuuf aangoosaa kan qabu hin jiru ture. Gabaabaadhumatti Dirree waraanaa lmbaaboo sana irratti Atse Minilik mooticha Takila

mootonni Abiisiiniyaa biyyoota weeraraan qabatanii saaman kana akka Haayimaanot isa gaaddidduu Atse Yohaannis ture, isa AtseYohaannis
humna Minilik ittiin dadhabsiisuuf, gibiras biyya Oromoo irraa ittiin
waan tasumaa namni irra jiraachaa hin turreetti tuffiidhaan dhiyeessu
turan. guurrachuuf moosifate kana lolee injifatee weerara gara kibbaa darbee
itti fufe. Yeroo sana keessa bara 1875 Gibxi Harargee weerartee
Wagichuma keessa guyyaa gaafa Caamsaa 21 Takila Haayimaanota '
qabatte. Gullallee, Mettaa, Cabboo fi Galaan immoo weerartoota
dhaamsa Minilikiif ergee ture. Dhaamsa isaa kana kan fidan namoota Minilikiin qabaman.
Takifa Haayimaanot turan .. Dhaamsichis akkas jedha ture: "... biyya
Yommuu Gibxi Harargee weerartee magaalaa Harar seenuuf
Oromoo ani qabadhe irratti bukhitoota muudaa jirtu jedhan/. Kan ani
aggaamtetti loltoonni Oromoo kanneen akka Annaa, Jaarsoo, Baabilee,
mu• immoo aangoo harkaa fuudhaa jirtu jedhani. Kana booda
Obooraa, .... Saa'atii 7 kan ta'uuf lola cimaa Gibxoota irratti
dhuft,on jiraa hin deeminaa achumatti na eegaa. Guduruu, Horroo,
adeemsisan. Humni weerartootaa sun Oromoota sana caalaatti
Walloggaa, Jimmaa fi cal/iyaa keessaa biyyuma barbaaddan qabadhaa
11 meeshaa waraanaa ammayyaawaa hidhatee waan tureef humna saanii
na eegaa ... jechuudhaan utuu abbaan biyyaa biyyasaa irra jiruu akka
waan kan isaanii ta'eetti dheekkamsa kana fakkaatu Minilikii fi loltoota cabsee injifachuu danda'e.

isaatiif ergani. Yommuu biyyoota kana irratti wal waraananis

130
131
 AtseMinilii: guu1ummaa ·m,,oota tibba Abisiiniyaa to"annoo isaa jala qabadn,u akkan qabu lun ~ isa kanadha. Kana
oola:huuf Harargee 40fti yonmw isa haftutti. qabamuu Harargeetti jechuunl«Jos biyyattin baajem keen,a ta'uushee ibsuuf
__.,,____
guddaa aaree Xaaliyaaniif xaJaraa gargaarsaa erge_ ~ atbs ~~•n•-
lran jedhu b.ae:

w...., iun ,ammuu ~ga'u glllllUtMJaa

,,......__hin shattisii/neetisa lrana alta ,...,._,,,.,__
Ha,maw
jechuu lmali. Biyyi A6isiiniJao /eda midtoomshee AMrmoppaa duuba
-fDtio;,,.,., gochuu hin barbaaf!tlu- Mic:hoanm Abiisiini,aa
gaa,l"u.A/lm.wtli hajjeda,u bamaadan lrana naa/ haa hubatan_
Jedudaaan gaaffii bifa iyyama gaafachwtjn ~n. Xalayaa
5allil bessat1i itti turwdhaan:
Biwi Ha,u,gee fi mic:ltotJtmilax Harargee jimn ji'a 6 eegalanii
hatta Qomoa jala galan. Kanaaf namni achi jiru hundumtuu
sodamn.aru jedhanii gunua guyyaatti xalayaa naa/
bar:n:essv. Amma immoo mlaJuan dhuma imJttj naa/ dhufe
'Tlriaanni biyyid,a barbadeessa,,;; gadi dhisat(' kan
jedhuudha_ AHmumas '"'Biwa kana kttssaa eegduun
~ JOO bade biyyicha gaallaa fi Samaaleetti t.ennm
jecl,aa jiru" jedhan. Waami tun ta'uu hin qabu. Waanti isaan
karoa,.futuu kan Awumoppaas ta'e Shawaa irratti miidhaa
geessisa_ Akka moot,7 Shawaatt:i, ~lcka kiristoana tokkootti
biyyakoo eeguun waan 1111m1 jiruuf Harargee deemee
xalapan kun sanadoata Minilik hamma malee Oromoo jibbuu fi
tuffachuu isaa mirbneessan keessaa isa toldm. Tutkaonni IJiwicha
gadi laklcisan yommuu jedhu. balcb wam Turki Oromoon •biwima
akka hin bulchineef sodaachuu isaa argisiisa. Oromoota irras Turkoota
filachuu isaa kan argisiisuudha. Warri biyyicha eegan yoo badan
yommw jedhu. dhiiga Oromoonni kabajaa fi jaalala biyya isaaniitiif
jedhanii Gibxiin lolanii dhanga'alan ruquu isaa argisiisa. Sodaan isaanii
Oromoon aangoo biyyichaa akka hin qabanneefi meeshaa waraanaa
akka hin hidhame ture. Sababni isaas Oromoon meeshaa waraanaa
ammayyaa utuu hin hidhatin iyyuu eeboo fi billaa qofaan loltoota
isaanii warra meeshaa waraanaa Awurooppaa hidhatam1 weeraruu
dhaqan iyyuu attam akka gochaa ture waan beekanfdi.
ICeessurnatti immoo Oromoon biyya isaa irratti yoo beekame, warri
Shawaa fi Awurooppaanorani kan Minilikitti waan beekaniif rakkoo itti
uuma. Kanaafuu ~<9artoota Awurooppaanonni hidhachfasanii
biyyichatti ergz:aiif dursee xalayicha barreesse. Akkasumas
kiristaanummaa ;saaniitiif jecha lolanii lafa OmmooShawaa fi
Awurooppaaf mijeessuuf of kennuu isaa isaan hubachiisuuf
barreesseef.

132 133
 AtseMinilik xalayaa gowwomsaa kana barreessee erga ergee ji'a
isaatiis loltoota isaa waliin loluuf Harargeetti duule. Yeroo sana
saddeet booda, baatii mudde, bara 1878 tti Harargee weeraruuf itti
loltoonni hedduun duulan saba nagaa, meeshaa waraanaa hin qabne
duulan. Gibxoonni dhalataa biyyattii kan Amir Abdullaahi jedhamu
rukutaa, mooraalii dammaqaa ta'een weerara geggeessuu danda'an.
Harargee irratti bulchiinsaaf muudanii turan, namichis ji'a 7 qofa waan
Dura bara 1876 tti walloo guutummaan guutuutti qabatee, bara 1881
bulcheef, Oromoota Harargee qindeessee humna waraanaa weerara
tti immoo Aarsii loluu jalqabe. Bara 1882 tti Leeqaa Naqamteetu
of irraa ittisuu isa dandeessisu hin qopheeffanne ture. Garuu
injifatame. Baruma sana Guraagee fi Cabboon ni injifataman. Bara
ammayyuu olaantummaan kan Gibxootaa ture.
1885 tti immoo Gumaa fi lttuun hamma Asabootitti ni qabaman.

Gibxoonni bara 1885tti guutummaan guutuutti yommuu Harargee gadi

Dirreewwa.n Waraanaa Oromootaa Fi Uummatoota Kibbaatiin
lakkisanii ba'an, Minilik dhaga'ee humna waraanaa ajajaa waraanaa
Taasifaman
Walda Gabri'eel Abbaa Saayixan nama jedhamuun geggeeffamu ergee
warra lttuu irratti lola bane. Oromoonni naannoo Asaboot jiraatan a. Calanqoo
immoo ajajaa waraanaa Roobaa jedhamuun geggeeffamuudhaan
Bara 1887tti biyyoonni kunneen hundumtuu qabamanii turan. Haa ta'u
naannoo Bordoddeetti
r wal rukutan. Garuu heddummina meeshaa
iyyuu malee Minilik Harargee akka salphaatti qabachuu akka hin
waraanaa loltoota Minilik irraa kan ka'e injifatamanii duuba deet?i'uuf
dandeenye tilmaamuudhaan qophii guddaa taasise. Weeraraaf
dirqisiifaman. Haata'u iyyuu malee naannoo Humbaanaatti humna
Calanqoo yommuu ga'anitti humni ittisa -Oromootaa akka salphaatti
Oromootaa jabaafi baay'ina loltoota Oromoo hedduu ture rukutanii
kan hin cabne ta'uusaa waan hubateef bakke: Mudhl: 'Jl~e jedhamu ji'a
weeraruun loltoota Minilikitti waan cimeef loltoonni sun injifatamanii
ja'aaf turuudhaan irra deebi'ee qophii waraanaa fi filannoo loltootaa
baqatan. Taateen kenls Minilik Harargee weeraruuf qophii guddaa
godhee humnasaa hamma malee cimsate.
gochuu akka qabu isa barsiise. Yeroodhuma sanatti qophii gochuu
jalqabe.
Oromoon Harargees weeraraa fi qophii Minilik callisee hin ilaalle.
Kabajaa fi jaalala biyya isaatiif hamma humnasaatii erga qophaa'aa
Kana booda meeshaa waraanaa ammayyaawaa Awurooppaadhaa
turee booda, loltoota 4000 lolaaf hiriiran keessaa qawwee kan hidhate
dhufe hidhachiisuudhaan loltoota :akkoofsi isaanii hedduu ta'e
namoota 1000 hin caalan turan.
fudhatee, mooraa/ii loltoota sanaa baay'ee dadammaksuudhaan, ofii

134
135
 Karaa Minilik immoo lolaaf bn hiriran lollnota 30,000 yoo ta'an, isaan
bna lreessaa meeshaa waraanaa hamma bara sanaatti baay'ee
ammayyaawoo ta'an Jran hidhatan harb caalwdha. Ajajaan loltoota
sanaa Walda Gabri"eel Aabbaa Saayixan turan. Ajajaan waraanaa kam
nu.mnnoo lolaa dheeraa kan qabanii fi weeraratti kan guddatan
turan. Dirree lolaa sana jiraachwn Minilti fi dodduubaan gargaarsa
arptaa adeemuun lolkxAa isaatii moomalii Oromoo Harargee
milllwn isaa kan gaafacbisu miti.
Sabni Oromoo garuu dirree waraanaa sanatti hartca weerartootaatti
kufuu isaanitiif gadda hammas hin jedhamneen liqimfamanii turan.
lola sana booda sabni du"a irraa hafe walaloodhaan boo'"cha addaa
addaa boo'aa br.1n. Amaaronni garuu dhaadataa turan. Boo•.dli
Oromootaa sunis kanneen gadi bnadha:

Qoph,1n na&anyaa kunii fi haalomi sodaacbisoon bmneen

hundumtw onnee gootuta Oromoo warra t,;yya isaanitif du'uuf
hiriiran kanaa sodaadlisuu hin dandeenye.. Baati muddee, bara 1887
1tfYYai1 tolcto waaree booda lolli sun jalqabe_ Minifit meeshaa
waraanaa Awurooppaatiin aldra garaa isaatti yoo isaan tole iyyuu
ilmaan Oromoo garuu kabajaa fi jaalala biyya isaaniliif lubbuu isaani Aam qawwee saniin humi roobaan sehee
kennanii gootummaadhaan hiriirani lubbuu isaani aarsaa godhan.
Wayyaa afran qaloo wajin galaan sehee
Weerartoonni sunis dhiiga Oromootaa irra adeemani magaalota
Harargee shan qabadn,ndmn bakka FmDS Magrua. jedhamu Dardara lceenyafimn filaa waa gaara cisaa?
ga'anii, balbala magaalota shananii irratti iyyuu alaabaa Abiisiniyaa
Shamamm keenya fixan mlee wua gaara ciisaa>
fannisan. Yeroo sanatti daaqu.noonni Minilik walin dwla deeman
weedduu fi faarfannaadhaan ga.ra Minilik dhaqanii Pmmachuudhaan
isa simatan. Daaqunoonni kun abbootii siyaasaa mootummichaa fi
loltoota isaanii walfm gammachuu wal qixa qabu turan. Haawwan keffl)'U fixan guftaa waa gaa,un arsaa?

136 137
 Yoomin rafee gadi ciisa!! C .Aarsii.
b. Afran Qa/'oo
Dirreen waraanaa Aarsii dirree wareegama Oromootaa kan biraadha.

Afran Qal'oo Kan Jedhaman Abooraa, Noosee, Baabilee Fi Allaa Kan

Lolli Minilikii fi OromooAarsii gidduutti erga jalqabee waggaa ja'a
Jedhamaniidha. Afranuu Isaanii Ijoollee Qal'ooti. Qal'oon Immoo Ilma
lakkoofsisee ture. Kan inni xumura argates waraana dirree calanqoo
Hubbanaati. Obbolaan Qal'oo Aniiyyaa, Ashangee, Raayyaa Fi Axaboo
waliin wal faana ture. WaraanniAarsii fi loltoota Minilik gidduu ture
Fa'a. Abbaan Qal'oo Hubbanaan Ilma Baarentuuti. Ijoolleen Baarentuu
bara 1881-1887 kan geggeeffame yoo ta'u, waggoota kana keessatti
Hubbanaa, Booranaa, Aarsii Fi Karrayyuudha. Baarentuun
lubbuun Oromoota 100,000 aarsaa ta'eera. Fulbaana 6, 1886 lola
Qomoowwan Oromoo Gurguddoota Lamaan
.•. Keessaa Isa Tokko. Lola
geggeeffame irratti Oromoota 12,000 tu dhume.
Dirree Calanqoo Irratti Ilmaan Oromoo 'Ijoollee Qal'oo' Jedhaman
Kanatu Hirmaate.
Minilik loltoota Raas Daargeedhaan hoogganaman meeshaa waraanaa
ammayyaa hamma funyaaniitti hidhachiisee yoo bobbaase iyyuu
AtseMinilik Harargee guutummaatti erga to'atee booda mudde 30,
hatattamaan yeroo barbaadan keessatti injifannoo barbaadan
1887 Calanqoodhaa ka'ee karaa Wararbiilee gadi bu'ee Yaabaatiin
argachuu hin dandeenye. Gootonni Aarsii weerartoota sana homaatti
ga'e. Uummanni Yaabaatis dirqisiifamee gibira baaseef.
iyyuu hin lakkoofne. Bakka diinni riphee dhokatu hundumaa deemanii
(Takilatsaadiq Makuriyaa, Atse Yohaannisii fi Tokkummaa Itoophiyaa,
barbadeessuudhaan diina isaanii hamma abdii kutachiisanitti ga'anii
1982 ilaalaa)
turan. humni ittisa uummatichaa fi gootummaan isaa waan isaan

Oromoon naannoo Harargee mirgaa fi kabaja Oromummaa isaatiif yaaddesseef tooftaa waraanaa isa dhumaa, qomoo duguuggaadhaan

dhiigaa fi lubbuusaa aarsaa godhee erga harka alagaatti kufee booda biyya fudhachuu hamma fayyadamanitti ga'anii turan.Kunis naannoo

Minilikiif gibira baasuuf dirqisiifame. Kana malees qabeenyaa fi sanatti humni waraanaa baayooloojikaalawaan yeroo jalqabaaf

albuuda hedduu saamame. Adabaaf akka ta'uttis loltoonni nafxanyaa hojiirra ooluu isaati.

uummata sana reebanii jilbeenfachiisuudhaan bulchaa turan.

Qallabni waraana Raas Daargee uummata weerarame jalaa
saamichaan kan argamuudha. Kunis ajaja Minilik ture. Gidduutti Atse

138 139
 Minift gara Aarsii deemanii turan. Hanvna yeroo sanaatti Aarsiin hin
Tewoodimos walin ture.. Muudama~ jedhamu bara 1871 argate.
qabamne turte. Minilik naannoo Aarsitii midhaan uummataa saamee
l.ammlllee Itoophiyaa qofa osoo hin taane. dirree waraanaa Aduwaatti
gara buufata waraana isaatti gwrsisee lnl!OOXXOOtti deebi'e.. loltoonni
iyyuu duulee kabajaa fi amanamummaa biyya isaatif qabu haala
Aarsi erga waraana Raas Daargeetfm dhumanii booda humni ittisa
gaariidbaan argisiseer"a.
Aarsi ni ture. Kana booda uummatichi mirga isaatif deebi'ee fincila
akb hin laafne &OChwf. uwnmaticha adabuufis itti yaadani dhironni D'arani hamma malee rnuddisisaa t.ie atbsi kun Oromool'a hedduu
fi dullartooMi biyya Annoolee ,iedhamtu. kan Asallaa irraa gara irratti raawwateera. Gochaa suukanneessaa kana ..._..maa dhala
bahaatti argamtul:ti aib waltti qabamanif ajajni ba"e. Uummatichi namaa irratti utuma raawwatanii immoo nafxanyoonni impaayera
akmma bakb sana ga'een karaa dhiphoo btio keessa toHo tokkoon Itoophiyaa akkuma yaadanitti gaarraclluudhaa afaan dhadhaa
akb darbuuf Raas Daargeen ajaje.. ·Dhironni kam dhiphoo sana dibatani seenaa dhugaa inaa fagaate odees5Uudhaan. akka waan
keessa ctarba11 fulcllmtw harki mirgaa akb irraa cibl Raas daarjeen gaarummaa hojetaniitti addunyaa bna gowwomsuu yaalaniru.
ajajan. Marti citu kunis SiJIIIJO namichaa irratti alia rarraafamuuf t.ie..
Aarsiin waggaa ja'aaf bosona b:essatli weerartoota haleelaa. biyya
Haaluma kanaan dulJiartocmni immoo hanni mirpa isaani citee
isaanii lcabajalanii jilaalan. meeshaa waraanaa Awurooppaatin
gatiittii isaanitti ramafameef. Aldcasitti maai guddaan gara
weeraramaili harka alaeaatti erga kufanii booda bu'aan dhagna isaani
Annooleetti yaa'an hunfbntuu harka mirgaa fi harma milpa dhabanii
iyyuu hamma ciailutti dararaman. Yeroo lrana boalCha seenaa t.iee
dhiipsaani akka bishaanitti lafa Ha «aa. boaldm fi wawwaannaa
hafe mammaakanii bod'aa Kanneen keessaa·
guddaadhaan gara qe'ee isaanitti deebi'aa Kunis ·lladm ...,
..,__. jedhamee waamame..

Raasl>aargee
Raas daargeen raasota Minilik keessaa tokko ture. Abbaan isaa Saahila Hlftlumtuu nijjiiHDlie.
Silazee yoo ta'u. haati isaa immoo intala baalabbaata Silxee
maqaanshee Warigee jedhamtuudha_ Raas Daargeen duraan

140
141
 Waanti jiru hundumtuu qawwee xiyyitii roobu ta'e.
Barreessaan Awurooppaa kan biraan kan maqaan isaa lsmiiz jedhamu,
Boo'icha kana fakkaatuun meeshaa waraanaa ammayyaawaa Minilik Aarsiin Abiisiiniyaa jalatti kuftee waggaa kudhan booda, kana jechuun
argate ofii argachuu dhabanii kufuu isaanii imimmaaniin ibsan. bara 1896 tti haala jireenya uummata Aarsii ilc,dlchlsee akkas
jechuudhaan barreesse:
Yeroo kana abbaan duulaa uummata Aarsii Roobaa Daadhii akkas
jedhee mararamee boo'aa ture:
Namoonni gootummaa fi fedhii lolaatiin guutamanii lafa
raasaa turan har'a eessa jiru? Dhugumaun biwa sana keessa
Har'a yeroon kan keenya miti. Lollee diina barbadeessinee
gootota akka sanaatu ture jedhanii dubbachuun ni
akka isaan hin sodaanne argisiifnee turre. Garuu yeroon in
..• danda'amaa? Har'a garuu uummanni biwichaa (Oromoon
dhufa. Gaa/ tokko ijoolleen keenya guutummaan guutuutti
Aarsii) jireenya gidiraa tasumaa yaadamuu hin dandeenye
weerartoota biwa keenya keessaa barbadeessanii akka
keessatti kufee argina. Waggoota muraasa dura sanyii dhalaa
bilisooman ni amanna ..... Jedhe.
namaa attamii akka turan, seenaa fi simboo isaanii jajach1,1uf

Weerara sana booda jireenyi Aarsii guutummaan guutuutti jijjiiramee attamitti akka ija babaasaa turan ni yaadatama. Yommuu

ture. Taajjabdoonni hedduun duraan biyyicha kan beekan, jijjiirama ajajni isaanitti ba'u haala har'a keessa jiran kana yeroo

amma dhufe waliin wal bira qabuudhaan yaada kennanii turan. Isaan gabaabaadhaaf ni irraanfatu turan. Amma· gaa/lonni Aarsii

keessaa lammiin Faransaay Maarshaal Silaaviyaak, barreessaa seenaa jiraatan akka garbaatti lakkaa'amanii gabaatti illee

fi kara -adeemaa kan ture, bara 1901 tti jijjiirama biyyicha irratti dhufe baafamanii gurguramaa jiru....
yommuu ibsu akkas jedhe:
Barri bilisummaa fi kabaja Aarsii haala suukanneessaa akkasii, kan

Booy'inni uummata biwichaa baay'ee xiqqaate. Manni mataa namaa gadi cabsuun hafuura garbummaa dhala isaaniitti

namoota hedduus gubatee badeera. Lafti qonnaa hedduun dabarsuudhaan raawwate. Gootonni Aarsiimeeshaawwan waraanaa

amma bosona uffatee jira. Bineensonni bosonaas laficha irraa Awurooppaa kanneen ibidda of keessaa tufan dura dhaabbatanii

baay'inaan ni mul'atu. Haalli jiru hundumtuu kan baay'ee bilisummaa biyya isaaniitiif aarsaa ta'uudhaan wareegaman. Kana

nama gaddisiisuudha ..... booda Aarsiin hamma akka horiitti gahaatti baatee gurguramtuttl
garboomte. Mootonni Abiisiiniyaa gootummaa Oromoo fi
142
143
uummatoota kibbaa waan beekaniif meeshaa waraanaa Awurooppaa
kadhachuuf fuula isaanii gara Awurooppaatti deebifatan. Bara sana
dura garuu eenyuun akka turan isaanumtuu ni beeku turan.
Minilikii fi Awurooppaanota dura sanyiin mootota Abiisiiniyaa mo'aa
turan injifannoo fi gootummaa Oromoo, eenyuun iyyuu kan hin
sodaanne ta'uu isaa haalaan ni beeku turan. Kanaaf AtseSartsa Dingil
waa'ee haalota Oromoo duraanii akkas jechuun dubbatanii turan:
Yeroo baay'ee lolamanii yoo irtfifataman iyyuu sanyiin gaallaa
oolee bulee dhalootni haaraan bakka bu'aa adeema. Lakkoofsi
isaaniis hamma malee dabalaa adeemuun nu rakkise jedhan.
Kana booda abbootii aangoo mootummaa isaanii walitti
waamanii mariisisan; akkas jedhu: 'sanyii Oromoo yeroo
hundumaa ni/olla, ni ajjeefnas. Garuu lakkoofsi isaanii halkanii
Jechuudhaan
guyyaa dabalaa adeema. Sanyii kiristaanaa qofatu
fufuudhaan akkas jedhee dubbate;
lakkoofsaan xiqqaataa adeema. Maal wawa? Furmaata kanaa
natti himaa .... ' Jedhaniin. Warra walitti qabaman keessaas
namni tokko akkas jedhee yaada kenne; 'gaallonni seera hin
qaban. Namni tokko dubartii kudhan iyyuu fuudhuu ni
danda'a. Dubartoonni kunis ijoollee baay'ee da'uudhaan wal
horu. Kiristaanni garuu qulqulluu waan ta'eef, walakkaan isaa
monokseedha, kaan qeesiidha, kaan daaquniidha. Kanaafuu
kan hin fuunee fi hin heerumne tyyuu namoota hedduutu jiru.
Sababa kanaaf lakkoofsi isaa hin baayyatu. Oolee bulee iyyuu
144
xiqqaachca adeema .... Sababa kcnaafis kiristaanota keessaa
hammi lola hin dhaqne hamma duulu caala. Warri hin duulle
kunis daldaaltota, qeesii, xonqaayota Ja'a.Loltoota keenya
keessaa tyvuu kutaan waraanaa arfaffaan eegdota. Gaallota
keessa garuu durbi, qeesiin, xonqaayiin, manokseen,
daldalaan, eegduun siree to:.. :,kv illee hin jiru. Namni lubbuu
qabu hundumtuu duulaa/ ni hiriira. Manaa fi horii kan eegu
dul attootaa fi ijoolleedha. Dubartoota keessaa iyyuu kanneen
ba'anii fardaan lolan jiru. Dubartoonni dadhaboon immoo
abbaan manaasaanii yommuu duula dhaquu fi duulaa galu
Jalatti isa jabeessuuf kunuunsa addaa addaa godhuuf.
Sababoota knnaa fi kana fakkaatan irraa k~n ka'e gaallonni
kiristaanota irratti wal horanii baay'achuu danda'an ...
tarreessee dubbate. Qeesiin isaanii tokkos itti
Yaa mootii waanti amma dubbatame hundi dhugaa miti.
Macaafni Qu/qul/uun 'mootiin baay'ina loltoota isaatiin hin
injifatu' jedha. Akkasumas namni lama nama kuma ni ari'a
jedha. Sababa qeesii fi dabtaraan lola dhaquu dhiisaniif
mootiin moo'icha hin dhabu. Mootiin Waaqayyoon kadhachaa,
aarsaa Waaqayyoof yoo dhiyeesse Waaqayyo isa gargaara.
Bara mootota durii keessa lsiraa'el yommuu Waaqayyoof
abboomamuu diddetti Waaqayyo mootii Sooriyaa itti kaasee
145
 ture. Har'as abboonni keenya Waaqayyo irratti waan ka'anii/
WaaqaY)Co gapllota kana isaanitti fide. "11aaqawo irratti
ka'uudhaan gaallota isaanitti dhufan kana immoo fuula
Waaqawoo duratti gadi of deebisuudhaan ofirraa kaasuun ni
danda'ama ...
Jechuudhaan Oromoo injifachuu dadhabuu isaaniitiif Habashoonni
sababiiwwan kanneen dhiyeessan.
Mootichi yaada abbaa aangoo isa duraa caalaatti yaada qeesiitti
gammade. Sanyiin mootota Amaaraa "yeroo hundumaa isaan lolla, ni
ajjeefna, garuu lakkoofsi isaanii ni dabala" waliin jechuun isaanii
baay'achuun Oromoo kan isaan yaaddessu akka ta'e argisiisa. Baay'inni
Oromoo kun ha~ma har'aatti iyyu~, akkuma isaan sodaachisetti jira.
Haata'u iyyuu malee sanyiin mootota Amaaraa Oromoo lolanii
ajjeesanii fixuu maaliif akka dadhaban kitaaba isaanii kan "Seenaa
Gaallaa'' jedhu keessatti sababoota bu'uuraa barreessanii turan. Akka
armaan gadiitti qindatee jira.
"Mootonni gaallaa wajjin wal lolanii jabina argatan AtseMalaak
Saggadi fi AtseSilxaan saggad turan. Isaaniif kabajaa fi u/finni ni ta'aaf.
Mootonni kun lamaan biyya isaanii fi kabaja isaaniitiifjedhanii
gaallota lolaa turaniiru. Jaarsolii fi maanguddoonni barasaanii keessa
turan baay'ina lakkoofsa gaallaa ilaalchisee qorannoo geggeessanii
turan. Gaallonni maaliif akka kiristaanota injifatanis yommuu qoratan
146
akkas jedhan; 'sababii cubbuu keenyaatiif Waaqayyo gaallota nunan!
jabeesse. Kanneen biroonis ni jiru. Gatiin nu warra kimtaanotaaf
baafamu dachaa kudhan ta'a. Lakkoofsaa fi meeshaadhaan nuti ni
caalla turre. Booda garuu lakkoofsi keenya ni xiqqaate. Kanaaf
gaa/loon nu injifate.
Qomoon nu warra kiristaanaa bakka kudhanitti qoodama. Warri
gaallaatti hin duulle isaan kanadha. Qomoon sagal lola hin dhaqan.
Dabeeyyiidha. Kanumaa immoo dabummaa isaaniitiif ni kooru.
Qomoon lola dhaqu isa kurna/faa qofadha.
Isaanis kanneen armaan gadiiti.
1.lfooGosti lola hin dhaqne monokseedha. Isaan baay'ina hin qaban.
Hojiin isaaniis 'abjuudhaanin kana arge' jechuu fi mootii hojii
dhowuudha.
2'1""Gosti lammaffaan dobtorao jedhama. Isaanis lolaaf hin ba1an.
Sodaatoodha. Dabtaraan 'dabeessa' jedhama. Mee isaan keessaa
muraasa haa ilaallu:ltoophiyaa keessatti 'nuti luboota' kan jedhan
dhugumaan lsiraa'eloota. Amma bara keenya kana keessa luboonni
sanyii Yihuudotaa turan gara biyya Abrahaam, magaalaa
Yeruusaalemitti galuu barbaadan. Sulxaan Abduul Haamiid kadhatan.
'Biwa keenyatti nugalchi, nuufis geggeessaa qomoo nuuf muudr
jedhanii kadhatan. Innis ijoollee Yihuudotaatti isaan dabalate. Loltoota
147
 kuma kudha saddeetis ni barsiise. loltoonni kunneenis qawwee iJa0
Gosa Scmii Odeessituu, kan bakkee Jahan, hamattoota,
dhukaasuu, matariyasii dhukaasuus ni baratan. Kana booda gara biyya kadhattuu, namoota dhimma hin baafneedha. Isaan. kunis duula hin
Armanitti duulaa/ isaan erge. Isaanis biyya Armanitti yommuu deeman.
bobba'an. gara baashaa utuu deemaa jedhanii 'waardiyyaa nu eegu

nuuf kenne, nuti warra dabtaraati ... ' jechuudhaan Kiristoositti 1d100 Gosa Gaachana Jaagiree jedhama. Gosti kun gooftaa isaatiif

qoosan. Dibbee fi Tsinaatsilaan sirbinee mootii gammachiifna utuu gaachana baatee halkaniif guyyaa lola gooftaan isaa lolu ilaala.

jedhanii biyya isaanii gaallaa fudhachiisan.

Gaallaan garuu lola malee fedhii biraa hin qabu. Isaan kan keenyaa

3'l"°Gosti sadaffaan gosa Jaan ture. Gosti jaan gosa hojii hin kun garuu qoosaa fi taphaan biyya gadi lakkisan .... jedha.

hojjenneedha. Isaan kunis immoo kann;en duulaa/ hin bobbaaneedha.

Barreessitoonni, mootonnii fi qeesonni Habashaa kunneen marii isaanii
0
kana irratti yaada kuma yoo dhiyeessaniyyuu dhugaa argachuu kan
4'1" Gosti arfaffaan sanyii dubartootaa -warra gargaartuu ta'aniidha.
Qulqulloota mana qulqullummaa keessaati. Isaan kun humna hin danda'e isaan keessa hin jiru. Dhuma irratti sababni Oromoon harka
"
qaban. Kiraaraa fi gitaara taphatu malee lola hin dhaqan. isaaniitti kufeef seenaa keessatti meeshaa waraanaa ammayyaawaa
Awurooppaadhaa isaaniif dhufe irraa kan ka'eedha. Meeshaa
0
5'1° Gosti shanaffaan gartuu jaarso/iiti. Isaan kun immoo dhaa/a garaa Waraanaa warra Awurooppaa gosa gosaan utuu guurratanii dhufuu
gara fuudhu. Duulaa/ hin bobba'an. baatanii lafa Oromoo qabatanii turuu akka hin dandeenye isaaniyyuu

0 ni beeku turan.
fll° Gosa Qonnaan bultootaati. Isaan kunneen waa'ee qonnaa malee
yaada biraa hin qaban. Jalqabarratti Atse Minilik AtseYohaannisiif gibira baasuudhaan

0 michummaa waliin uummatee gara kibbaatti daangaa babal'ifachuun

-/1° Gosa daldaaltotaati. Isaan kun warra hojii daldalaa hojjetaniidha.
kaayyoo isaa isa jalqabaa akka ture ilaalleerra. Sababa kanaaf bara
Isaanis dhimma biyyaa fi duula ilaalchisanii yaada hin qaban.
1870 tti weerara kaaba baha Oromiyaatti jalqabe bara 1879 tti
0
tf1° Gosa Hojjetoota, barreessitoota, kanneen uffata hodhan, ijaartota xumure. Bara 1880 tti giddu galeessaa fi baha Oromiyaatti, kallatti

manneetii Ja'a. Isaan akkasiis duula hin dhaqan. hundumaanis loltoota isaa bobbaaseera.

148 149
 Mootummaan Shawaa kaabaa gibira baasaa (AtseYohaannisiif) gara
kibbaatti immoo- weerara babal'ifachuuf tooftaa qopheeff achuun isaa
ga'ee guddaa akka taphate yaadachuu qabna. Namoonni Habashaa
hundumtuu (Takila Haayimaanot irraa kan hafe) weerara Minilik gara
kibbaatti taasisetti guddaa gammaduudhaan hirmaannaa si'aayina
qabu gochaa turaniiru. Weerara Minilikiif haalonni mijatoon lama akka
uumamanii turan beekamaadha.
Haalli mijataan inni jalqabaa Minilik gara kibbaatti daangaa
babal'ifachuu isaatiin albuuda dheedhii hedduu saamee gabaa
Awurooppaatiif yommuu dhiyeessu fedhii Awurooppaanotaa guuteera
jechuudha. Ofii isaatiis immoo dinagdeedhaan saffisaan guddatee
meeshaa waraanaa akka garaa isaatti hamma fedhe bitee galfachuu
danda'eera. Gargaarsa guddaas Awurooppaadhaa argachuu
danda'eera jechuudha. Minilik daangaa bal'ifachuudhaan Impaayera
yoo ijaare hariiroo cimaa isaan waliin akka uummatu waan hubataniif
Awurooppaanonni teessuma waraanni irra taa'u irraa kaasanii hamma
gosoota meeshaa waraanaa addaa addaatti, hamma leenjii fi gorsa
waraanaa kennuutti gargaarsa ciminaan qindate isaaf godhaniiru.
Deggersi akkasii kun immoo sab lammii meeshaa waraanaa hin qabne,
kan lolaafis of hin qopheessine weeraranii saamuudhaan gibira
baasisuuf loltoota Minilikiif hojii baay'ee salphiseef, karaa baneefis.
Hammuma weerarri babal'ataa adeemu Minilik qabeenya sabaa fi
150
sablammii saamuudhaan humna irratti humna dabalataa, cimsataa
adeemeera.
Qotee bulaan uummata Manzii duraan homaa hin qabnes saamicha
saba Oromoo irratti geggeessuudhaan, galaana diimaa fi biyya Oromoo
gidduu taa'ee shaqaxa gabaa Awurooppaaf dhiyaatuu fi meeshaa
waraanaa alaa galu daddabarsuudhaan abbootii qabeenyaa ta'anii
beekaman. Kanaafuu loltoota Minilikitti dabalamuufis filmaata keessa
seenuuf carraa argataniiru. Kana jechuun bu'aa argachuun jagnummaa
nama keessatti uuma jechuudha. Jagnummaan sunis qabeenya
argamsiiseera.
Haalli mijataan inni lammaffaan immoo gogii biyya Habashaa lolaan
dadhabee jirutti dhufee beelesseedha. Habashaan bara dheeraa
Oromoo lolaa turee dadhabee utuu jiruu biyya isaatti gogiin bu'ee,
sabichi beela'ee ture. Kanaafuu yommuu Minilik biyyoota lalisoo ta'an
gara kibbaa weeraruutti fuula deebifate habashoonni beela'anii turan
biyya lalisaa sana fudhatanii lubbuu isaanii du'a waan oolfataniif
ejjennoo Minilikiif garaa guutuu of kennanii isa waliin hiriiran. Kun
egaa humna weeraraa dabalataa Minilikiif kennuu irra iyyuu darbee
biyyoota weeraraman keessa jiraachuudhaan biyyicha akka &iblra
baasisaniif Minilik itti gargaarameera. Kunis gargaarsa guddaa ture.
UummanniAbiisiiniyaa beelaa fi gogii keessaa ba'uu qofa osoo hin
taane, lola waliinii yeroo yerootti isaan gidduutti kaka'aa turerraa aara
galfachuudhaan 'uffatakoo, kopheekoo' utuu hin jedhin kallattiidhaan
151
 weerara Minilik tumsanii gara biyya Oromoo isa lalisaatti, gara biyya
olaantummaadhaan bulchaa keessa jiraataniitti qawwee baadhatanii
qajeelan.
Biyya Oromoo erga weeraranii booda garuu bosona ciranii midhaan
qotatanii ijasaa eeggachuun qormaata guddaa isaanitti ta'ee ture.
Qabeenyi, ulfinnii fi gooftummaan akka salphaatti waan hin
argamneef, nafxanyoonni dhiigas, lubbus, bu'aa dhagna isaanii irraas
gatii guddaa kaffaluutu isaanirra ture. Jecha biraadhaan, meeshaa
waraanaa Oromoonni arganii, dhaga"anii hin beekne hidhatanii yoo
dhufan iyyuu sabni kabajaa fi eenyummaa isaatiif lubbuu isaa hin
dabarsine isaan hin quunnamne. Saba akka kanniisaa hidduu fi utuu
ilaaluu adda isaa kan rasaasaaf kennutu isaanitti dhufe. Sabni Oromoo
utuu kuffisuu kufaa wal'aansoo ittiin qabaa ture. Garuu humna
waraanaa kan isaa waliin wal hin madaalleen waan isatti dhufaniif
biyya isaa dabarsee itti kennuuf dirqame malee biyyasaaf loluu
sodaatee miti.
Sabni weerartoota Minilik dura dhaabbatee bilisummaa isaatiif tole
Oromoo qofa miti. Impaayera warri Habashaa 'Itoophiyaa' jedhanii
moggaasuudhaan lolaan biyyoota naannoo weeraranii ijaaruuf ka'an
dura dhaabbatanii bilisummaa isaaniitiif gootummaadhaan kan lolan
biyyoonni kibba Itoophiyaa hedduutu jiru. Isaan keessaa tokko
Walaayittaadha.
152
d. Walaayittaa
Mootonni Abiisii:,iyaa walayittaa gibira baasifatanii biyya isaaniitti
dabalachuuf yeroo baay'ee humna waraanaa isaanii hidhachiisanii yoo
itti duulan iyyuu yeroo hedduu milkaa'uu dadhabaa turan. Uummanni
Walaayittaa weerara alagaa jagnummaadhaan lolanii of duuba
deddeebisuudhaan yeroo hedduu injifannoo waan gonfataniif Minilik
ofii isaatii illee waraanatti makatee duula biyyichaa dhaquuf dirqamee
ture. Haala bakka sana ture lammiileen biyya alaa hordofuudhaan
gabaasa seenaadhaaf ta'u dhiyeessaniiru.
Yeroon isaa mudde, 1894 ture. Minilik loltoota isaa duulaaf hiriirsee,
meeshaa waraanaa ammayyaa, kan Awurooppaa irraa argate
guutummaatti hidhachiisee, gorsitoota lolaa lammiilee Awurooppaa
ta'anis of duukaa fudhatee Walaayittaa weeraruuf yommuu
deemaature lammiin Faransaay, kan maqaan isaanii J.G Vaanderhaam
jedhamu, bakka bu'aa dhimma daldalaa kan turan, lola sana keessatti
waan argan barreeffama qindateen akkasitti dhiyeessan.
"Sabni Walaamoo weerara Minilik of irraa deddeebisuudhaan, kan hin
jilbeenfannee fi homaa tokkos kan hin sodaanne ta'ee argame.
Mootichi Minilikis injifatamuu loltoota isaa mudataa ture gara
injifannootti jijjiiruuf ni Jedha ture. Akkasumas "Walaamoon
miidhagduu fi laliftuudha" isa jedhan ijaan ilaaluuf loltoota isaa wajjin
gara walaamootti qajeele.
153
 Yeroo kana garuu mootichi ni dhukkubsate. Kanaafuu waraanni
Walaamoo weeraruuf adeemu Raas Walda Goorgisii fi Raas Walda
Mikaa'eliin kan hoogganamu qophii akka eegalu taasifame. Qophiin
kunis sochii adda ta'een naannoo mana mootummaatti godhamaa
ture.
Kanaaf Raas Walda Goorgis waraana isaa 10,000 waliin weeraraaf
Finfinnee irraa gara walaamootti qajeele. Walaamoo yommuu ga'es
riphe -'-loltoota duraan ergaman kan Raas Walda Mikaa'eliin
hoogganamuu wajjin wal argan.
Minilik immoo waraana isaa hordafuudhaan guyyaa 15 booda
Finfinnee irraa gara Walaamootti qajeele. Adeemsaaf akka isaaf
mijatuufis karaan isaaf qophaa'eera. lageen hedduu irratti nooraan
ijaarameeraaf. Karaan caccabee tures suphameeraaf. Yommuu Minilik
Walaamoo ga'etti jiraattonni biyyichaa hedduun akka weerartoonni itti
dhufaa jiran dhaga'anii qe'ee isaanii dhiisanii baqatanii tura. Kanaaf
loltoonni Raas Walda Mikaa'el manneetii isaanii gubuu eegalan.
Mudde 1, 1894 loltoonni Walaamoo muraasni loltoota weerartootaa
waliin utuu walitti dhaadatanii walitti bu'iinsi isaan gidduutti ka'e.
Yeroo dhaadannoo lolaatti loltoonni Minilik warra isaan lolanitti
dhaadachuu fi itti shallaluun (boonuun, oftuuluun) amaleeffatamee
ture. Kaayyoon duula sanaa inni guddaan Walaamoo mootummaa
Minilik jala galchuudhaan gibira baasisuu ture. Hoomaan loltoota
154
weerartootaa sun yeroo lolaatti midhaan saba sanaa fe'achuu,
saamu.u, manaa .. fi waanuma argatan gubuu, horiisaanii qalanii
nyaachuu itti fufan. Loltoonni weerartootaa guyyaa guyyaatti waanta
saamee fi garboota booji'e fudhatee gara da'oo isaaniitti deebi'a ture.
Loltoonni Minilik meeshaa ammayyaawaa fayyadamuudhaan
Walaamoo hedduu qalan. Gochaan isaanii baay'ee suukanneessaa fi
gochaa Faashistootaa ture. Namoota du'anis ta'e kan fayyaatti
booji'anis qalanii bu'aa dhagnasaanii kukkutuun, dhiiga isaanii
dhuguunis loltoota Minilik gidduutti gochaa amaleeffatameedha.
Yommuu loltoonni Walaamoo muka yookaan waanta jala miliqanii
turan jalaa eeboo isaanii diinasaaniitti darbachuuf as ba'an,
weerartoonni Shawaa immoo qawwee ammayyaawaadhaan rasaasa
itti dhukaasanii kuffisu turan.
Mudde 11, 1894 warri Walaamoo humni ittisaa isaanii waan
dadhabeef ni injifataman. Kana booda loltoonni Shawaa biyyicha
to'atanii, namoota rasaasa isaaniitiin rukutamanii du'an yommuu
argan itti ga'isu turan. Akkasumas namoota rukutamanii lubbuun
keessaa hin ba'in hafe, kanneen miidhama guddaa miidhamanii kufanis
yommuu argatan rasaasaan lubbuu isaa badduu baasu turan. Fardeen
biyyichaas guutummaatti ajjeesanii fixan.
Guyyaa sana lola keessatti hamma malee kan madaa'e mootiin
Walaamoo Toonaan utuu lubbuun jiruu qabame. Jalqabatti Minilik
155
•..

duratti dhiyaatee, gibira baasuu didee hamma dhumaatti loluu isaatiif Weerarri Minilik karaa hundumaatiin itti fufe. Bara 1891 tti Limmuun
arrabsoo hammas hin jedhamnetu irratti roobe. Toonaanis Minilikiin ni qabamte. 1892 tti Kafaan harka weerartootaa jala galte. 1893
"loltoota kana fakkaatan nan danda'a jedhee lola jalqabuun narra hin Finfinneen ni qabamte. Ajajjoonni loltoota Minilikis Finfinnee
turre. Kun dadhabina kooti. Ulfinaa fi kabajakoo qofa ilaaluudhaan lola buufata n. 1895 Oromoon Baalee fi Gojii harka weerartootaa jala galte.
waanan jalqabeef michoonnikoo cinakootii ajjeefaman hundumtuu 1897 Beenishaangul, Iluu abbaa booraa, ogaaden, konsoo,
balleessaakootiif jecha ajjeefamuu isaanii amma nan hubadha. Utuu Anyuwwaakii fi Gimiiraan ni qabaman. 1899 Booranaa fi Meeggaan ni
biyyikoo akkasitti hin gubatin, michoonnikoos akka kanatti utuu hin weeraraman. 1900 Maajii fi Gaamoo goofaa, 1903 Sulxeen, Affaar,
dhumin dura harka kennachuutu narra ture!" jedhe. 1933tti immoo Jimmaan qabamuudhaan ofiin of bulchuun isaanii
., hafee mootummaa Abiisiiniyaa jala galan. Mootummaan Minilik sabaa
Mudde 18 fi 19 Minilik horii qe'ee 18,000, garboota 1800, qabeenya
fi sablammii jireenya nagaa jiraachaa turan karaa nagaatii utuu hin
saamichaan argames ofii isaatii fudhate. Boojuu kanarraa hafe immoo
ta'in humna waraanaatiin dhiiga isaanii hamma malee
loltoota isaatiif garaagara fuudhe. Kana booda mooticha Toonaa
dhangalaasuudhaan dinagdee, siyaasaa fi sabummaa isaanii
booji'amaa sana fudhatee moo'ichaan gara Finfinneetti deebi'e.
raawwatee barbadeessuudhaan kolooneffataa ture. Akkasitti

Akka kanatti seenaan uummata Walaayittaa inni ol ka'ee beekamaa mootummaa manzii fi mootummaa Habashaa jalatti Impaayerri

ture ni dhume. Uummanni Walaayitaa garbummaadhaaf bakka jiru "Itoophiyaa" jedhamtu ijaaramuu dandeesse.

hundumaatii adamfamuu jalqabe. Sabni walaayittaa bara bulchiinsa

Haata'u iyyuu maleeltoophiyaan bifa har'aa kanaan ijaaramtee
Toonaa keessa eenyuun iyyuu sodaatee hin beeku ture. Amma garuu
jiraachuushee lammiileen hin fudhanne ni jiru. "ltoophiyaan Macaafa
haala badii kanaan waan qabameef maqaan sabichaa 'walaamoo'
Qulaulluu keessatti si'a hammasii maqaa dha'amteetti, seenaa waggaa
jedhamee moggaafame. Walaamoo jechuun Waa! Laammoo (siif
4700 qabdis ... " jechuudhaan kan morma isaanii dabsanii falmanis ni
wayyaa ati horii yookaan sa'a nana" jechuudha. Maqaan itti
jiru.
moggaafame kun jibbaafi tuffii sabichaaf qaban irraa kan madde
ta'uun isaa ifaadha.
Obbo Takilatsaadiq beekaa barreessan haa ta'u yookaan immoo
peennaa isaaniitu harkaa ba'es haa ta'u malee, icciitiin isaan

156 157
 kallattiidhaan ibsuu hin barbaanne tokko ni jira. Kitaaba isaanii kan kana akkuma jirutti barreessan. Kana booda "biyyi Itoophiyaa
i
AtseTewoodiroosii fi Itoophiyaa jedhu keessatti akkas jedhanii turan: jedhamtu kan keenya. Lammiileen ltoophiyaas nuyi" jechuudhaan
maqaa ofitti moggaasaniiru.
Barri seenaa Tewoodiroos inni lammaffaan bara Itoophiyaa
har'aati. ltoophiyaan har'aa Kun akka hundooftuuf bara Warri mana mootummaa fi daaqunoonni Abiisiiniyaa m, qaa fi jecha
Tewoodiroos keessa dhagaan bu'uuraa kaa'ame ... jedhanii kana akkuma jiru~i fudhataniiru. Maqaan ltoophiis jedhamu kun
turan. immoo akka habashoonni ltoophiyaanota ofiin jedhanii fi biyyichas
akka isaan Kankeenya jedhan isaan godheera.
Barreessichi "Itoophiyaa har'aan yommuu jedhan, ltoophiyaan duris
jirti turte jechuu barbaadaniiti. Haata'u iyyuu malee ltoophiyaan Hamma walakkeessa jaarraa 19ffaa tti biyyi Abiisiiniyaa hamma Shawaa
isheen bara durii jirti jedhan sun karaa hundu maatiin ishee har'aa irraa kaabaa qofatti kan adeemu ture. Akkuma olitti ilaalle biyyoonni kibbaa
addadha. Itoophiyaa ishee har'aa jechuu manna utuu 'yeroo dhagaan hamma gaafa weeraraan qabamaniitti, hamma warri Abiisiiniyaa
bu'uuraa Itoophiyaa kaa'ame' utuu jedhamee wayya ture. lnnumtuu maqaa Itoophiyaa jedhu itti moggaasanitti daangaan isaanii eegamee
booda irratti kan wal nu falmisiisu ta'a. biyya of dandeesse ta'anii akka turan ragooleen hedduun ni
mirkaneessu.
Maqaan Itoophiyaa jedhamu jecha afaan Girikii ltoophiis jedhu irraa
dhufe. Hiikni isaas kan fuul/i isaa gubate jechuu akka ta'e sanadoonni Weerartoonni Minilik humna waraanaatiin Impaayera guddaa utuu hin
Girikii durii ni mirkaneessu. Jechi kun garuu saba Itoophiyaa qofa osoo ijaarin dura jaarraa 16ffaa -19ffaa tti Oromoon gaanfa Afrikaa irratti
hin taane Afrikaa fi Eeshiyaas kan dabalatu ta'a. Akkuma dursinee olaantummaa siyaasaa gonfatee ture. Impaayera biyya
ilaalle kutaa kaabaa biyya Itoophiyaa uummanni Abiisiiniyaa jedhamu ltoophiyaaMinilikiif odeeffamu tokkicha kana qofa osoo hin taane,
jiraachaa akka ture seenaa keessatti beekamaadha. Sabni sun gaanfa Afrikaa fi · baha Afrikaatti olaantummaa humna waraanaa
kiristaanummaa erga fudhatanii booda Macaafa Qulqulluu afaan Girikii guddaa ijaarrachuudhaan biyyoota hedduu of jala galchee,
irraa gara afaan Gi'iiziitti hiiksifatan. Macaafni Qulqulluun afaan walakkeessa ardichaa kan bulchaa ture Oromoo akka ta'e beektonni
lbirootaa irraa gara afaan Girikiitti yommuu hiikamu jechi kuush jedhu seenaa hedduun ni mirkaneessu.
ltiyoophiis jedhamee barreeffame. Daaqunoonni Abiisiiniyaa maqaa

158 159
Abiisiiniyaan saba hamma kana ga'uu fi lafti isaas hammana bal'atu godaanu iyyuu barbaadaa · ture. Kanaafuu uummanni Shawaa
kolooneffachuuf dandeettii homaa tokko hin qaban, qabaachuus hin weerartoota duubaan biyyoota qabamaa turanitti godaananii
danda'an. Garuu weeraricha akka milkoomfataniif kan isaan gargaare fudhatanii keessa jiraachaa kolooneffachuudhaan gargaarsa
haalonni addaa addaa ni jiru. Isaan keessaa:
guddaa gumaachan.
·4. AtseMinilikii fi mootonni Abiisiiniyaa isa dura turan yeroo
1. Yeroo sanatti warri AwurooppaaAfrikaa koloonef:achuuf waan
dheeraadhaaf Oromoo addaan caccabsanii wal dhabdee
danda'an hundumaa gochaa turan. Yoo danda'ameef
gidduu isaaniitti uumuudhaan weeraranii biyya Oromoo
kallattiidhaan, yoo ta'uu baate immoo mootii isaaniif
fudhachuuf mala garaagara hin cinne malaa turaniiru. Yeroo
amanamee meeshaa waraanaa isaaniif ta'u hidhachiisanii
. kana MinilikOromoota keessaa kan diinatti michoomanii
kiyyoo garboomfannaa isaanii diriisruuf baay'ee fiigaa turan.
lammii gurguran kanneen akka Goobanaa Daaceetti
Yeroo sana kolonii isaanii wal ga'iidhaan waliif qoodanii
fayyadameera.MichootaMinilik kanneen lammiisaanii harka
Afrikaatti duulaa turan. Hirmaannaan isaan biyya Afrikaa
Habasbaatti kuffisuuf ga'ee olaanaa ba'an jiru. Minilik
kolooneffachuuf godhatan sunis The Scramble of Africa
hammlna kana raawwachuudhaan mllkoomina gonfateera.
jedhamee waamama ture.
5. Sirni gadaa Oromoo waggaa 500 oliif cimee bulchiinsa irra kan
2. Guutummaa biyya Abiisiiniyaa keessatti fedhii gara kibbaatti
ture yeroo sana dadhabee, jijjiiramaa fi haara'umsarra ture.
daangaa babal'ifachuutu ture. AtseYohaannis illee fedhii kana
qaba. Kanaafuu Shawaan (Minilik) AtseYohaannisii wajjin
. kunissalphaatti Oromoo dadhabsiisuuf karaa ta'eera.
6. Meeshaan waraanaa ammayyaawaan hamma loltoonni
waadaa gara kibbaatti daangaa babal'ifachuu walii
Abiisiiniyaa hidhatanii; isaan irraa hafutti Awurooppaadhaa
mallatteessee ture. KeessumattuuAtseYohaannisMinilikiin 'kan
dhufee waan tureef milkaa'uu danda'eera.
situqe akka waan natuqeettan lakkaa'a' jechuun isaa weerara
Minilikiif humna guutuu kenne.
Uummanni Oromoo fi kibba Itoophiyaa weeraraan erga qabamanii
3. Kufaatiin dinagdee, siyaasaa fi hawaasummaa Abiisiiniyaa booda, jireenyi hawaasichaa immoo karaa hundumaatiin saamamee
yeroo weeraraa sana keessa Abiisiiniyaa mudatee ture. Beellii aadaan isaa, afaanni isaa, qabeenyi isaa hundumtuu duguugamee
fi gogiinis isaan rukutee ture. UummanniAbiisiiniyaa biyya itti baduudhaan jireenyi biyyichaa bifa haaraa uffate.

160 161
 magaalotaatti jijjiirameera. Magaalonni gaaraa fi lafa ol ka'oo irratti
BOQONNAA-&
ijaaraman hedduun isaanii buufata poolisii fi bakka dunkaana
Weerara Biraa Kanneen Humna Waraanaa Bakka Bu'an bulchiinsa weerartootaa kanneen turaniidha. Fakkeenyaaf; magaalaa
Asallaa, Gobbaa, Diillaa, Geedoo fi kkf
Weerarri Minilikhumna waraanaatiin Oromoo fi uummatoota kibbaa
qabatanii uummaticha haleeluu fi qabeenyasaa saamuu qofa hin turre. Magaalaan Addis Ababaa har'aa, Finfinneen durii naannoo
Weerarri tarkaanfii isa jalqabaati malee galmasaa isa dhumaa miti. lnxooxxootii gaara ol ka'aa qabaachuu isheetiif, akkasumas bishaan

Kaayyoon inni dhumaa sabaa fi sab lammii weeraraman sana danfu qabaachuu isheef haalota kana fakkaataniin mijattuu waan

garboomfatanii akka meeshaatti hojjechiifachuu ture. Siyaasa taateef magaalaa taatee ijaaramuuf filatamteetti. Minilik aadaa fi
.. akkaataa jireenya hawaasummaa Oromootaa diiguun kaayyoosaa isa
Abiisiiniyaa biyyoota sanatti babal'isuudhaan gooftummaa daangaa
hin qabne biyyicha irratti argisiisuu ture . jalqabaa ture. Kanaafuu Finfinneetti waltajjii walitti qabama
Oromootaa naannoo Gullallee fi bakkeewwan ol ka'oo magaalattii
Weeraramtoota kana humnaan bitanii akka hojjechiisaniif keessaa kanneen akka lnxooxxoo irratti mana jireenyaa ijaarrataniiru.
mootummaan Habashaa uummata kaabaa itti bobbaaseera. Sabaa fi Har'a bakki Minilik beetamangisti jedhamee waamamu duraan
sablammii weeraraman sana itti dhiyeenyaan akka bulchaniif Daalattii jedhamti turte. Magaalattiin har'a gaamoowwan
magaalotaa fi naannoowwan addaa addaatti waajjirrii fi buufatni hedduudhaan guutamte kun duraan bishaan danfu, kan uumamni
poolisii hundeeffafflffra. Humnasaami itti uffuchiswf akka mijatuuf kenneef waan qabduuf hurki bishaanicha irraa ol ka'u duumessa ta'ee,
buufatni poolisii fi waajjiroonni barbaachisoon erga hundeeffamanii fageenyarra dhaabbatanii yommuu ilaalan miidhagummaa hammas
booda qabeenyi biyyichaa saamameera, dhaalameera, sabni sunis hin jedhamne magaalattiitti uffisa ture. Akkasumas naannoon boolee
jireenya dukkanaa fi gadadoo wal'aansoo qabuuf dirqameera.
biyyoo dhandhamni isaa ashaboo of keessaa qabuun uffifamee, marga
lalisaa fi bishaan loon gabbisu kan hora jedhamu qaba. Gaarrenii fi lafa
Geggeessitoonni Abiisiiniyaa tokko tokko utuma weerarri hin
ol ka'oon kan itti heddummatu yoo ta'u, gaarren sana gidduu immoo
xumuramin iyyuu dunkaana isaanii yeroo dheeraadhaaf bakkuma
horatu yaa'a. Teessumni lafaa akkasii kun naannoo booleetiif
tokko dhaabbachuudhaan magaalota hundeessuu jalqabaniiru.
miidhaginaa fi bareedina guddaa kennee jira. Kanaafuu mootummaan
Buufanni poolisii fi naannoo dunkaana bulchiinsaa hedduun isaa gara

162 163
 Shawaa giddu -galeessa teessoo mootummaa isaatii godhatee sablammiiwwan sanaa qofa osoo hin ta'in maqaa biyyoota isaanii illee
Finfinnee filate.
jijjiiruu jalqabe.

Atse Minilik Haadha manaasaanii waliin Shawaa giddu galeessaa
weeraruuf dhufanii, fayyaa isaaniif ni ta'a jechuu dhaga'anii waan
turaniif naannoo bishaan danfu qabu, kan amma mana Mootummaa
Minilik jedhamutti dunkaana isaanii dhaabsifatan. Utuu Minilik bishaan
danfu sanatti dhanna dhiqatee ol deebi'aa jiruu, haati manaasaa
lteegee Xaayituu gadi ilaaltee daraaraa Manziitti argitee hin beekne,
kan baay'ee miidhagu argte. Kana booda daraaraa haaraa akka argite
Finfinneen durii lammiiwwan kaleessa dhufaniin aadaan ishee, afaanni
ishee fi seenaan ishee guutummaatti jijjiirame. Wal quunnamtiin
hawaasummaa uummatichi mootummaawwan walii isaatii waliin
qabus ni diigame. Kana ilaalchisuudhaan ijoolleen Oromoo yeroo sana
jiran akkamitti warri Habashaa hidda aadaa Oromoo akka kutan
boo'ichaan walaleessaa turan. Akkas jedhu:

abbaa manaasheetti hirnte. Yeroo itti himtus afaan isaaniitiin "Addis lnxooxxoo dhaabbatanii Caffee gadi ilaaluun hafee

Ababaa" jetteen. Naannoon daraaraa sanaa baay'ee miidhagaa waan

Finfinnee loon geessanii Hora obaasuun hafee
tureef aadde Xaayituun bakka daraarichaatti mana ijaaruu akka
barbaaddus abbaa manaasheetti himte. Minilikis Finfinneedhaan "ati Tulluu daalattii irratti Yaa'iin gullallee hafee
yaa Finfinne, akaakayyuunkoo bishaan danfu barbaacha garakee
dhufee sihawwee ture. Amma garuu gaallonni sirra guutanii jiru. Kana Gafarsatti darbanii Qoraan cabsuunis hafee

booda garuu ijoolleen ijoolleekootii mana si irratti ijaaranii magaalaa

Hurufa boombii irrattiJabbilee yaasuun hafee
sitaasifatu" jechuun isaa ni dubbatama. Atse Minilik waan kaayyoo

akaakayyuu isaatii fiixaan baasuu barbaade fakkeessuudhaa-, biyyota Bara jarri dhufani loon keenya ni dhumani
kibbaa fi biyya Oromoo guutummaatti weeraruu; Lakka mijattuudha
Erga mashashaan dhufe Birmadummaanis hafe.
jedhee bara 1887 tti Finfinnee keessatti mandara ijaarrate.
Mandarattiin Daalattii irratti ijaaramte. Yeroo sanaa eegalee
(Hurufa boonbii inni jecihamu cakka har'a Habashaan Jaanmeedaa
Finfinneen Addis Ababaa jedhamuu jalqabde. Afaan, aadaa fi seenaa
jettee waamaa jirtuudha.)

164 165
 Mashashaan maqaa Abiisiiniyaan Oromoota keessatti ittiin
hojjetoota hojii humnaa dirqamaan hojjetanii fi gibira baasan ta'anii,
waamamuudha. Erga mashashaan kun dhufee bilisummaan Oromoo ni
garbummaadhaaf akka horiitti oofamanii gahaatti dhiyaachuu irra
hafe. lammiileen kaaba Shawaa kanneen gogii fi beelli biyyasaanii
iyyuu ga'anii turan. Dararaawwan sana keessaa muraasa haa ilaallu:
keessaa isaan yaase, meeshaa waraanaa hidhachuudhaan biyya
Oromoo fi biyyoota kibbaa keessa qubatanii akka fedha isaaniitti 1. Bulchitoonni Oromoo Gibira Baasan
qonnaan bultoota saamaa, magaalota da'oo waraanaa fafakkaatan

bakkuma arganitti hundeessaa turan. Magaalota kanas haleellaa Humna waraanaa Abiisiiniyaa fi Awurooppaan wal ta'anii ijaarrataniin

uummata weeraramee ofirraa ittisuuf bakka isaaniif mijatu

Oromoonni gartuu weerartootaa afuriin saamicha jalatti kufanii turan.

barbaadanii lafa ol ka'aa irratti ijaarrataa turan. Magaalonni lafa ol Isaanis:

....,
ka'oo fi gaarren irratti ijaaraman kunneen bara har'aa kanatti ijaarsa
a. Awurooppaanota
gaamoowwanii fi bishaan qulqulluu argachuuf kan hin mijanne ta'anii
b. Yohaannis Arfaffaa (1872 -1889)
rakkoowwan gufuu misoomaa ta'an hedduu uumaa jiru. Sababnisaa
c. Minilik (Mana murtii fi nafxanyoota)
magaalonni sun da'oo waraanaatiif yaadamanii kan ijaaramaniidha.
d. Oromoota of gananii alagaa tajaajilan.

Obbo .Takilatsaadiq Makuriyaa kitaaba isaanii kan bara 1966 Yegiraanyi

Mahammad jedhanii maxxansiisan irratti weerara Minilik booda haala
jiru yommuu ibsan akkas jedhan: "Bara bulchiinsa AtseMinilik keessa
uummanni Amaraa biyyoota gaallaa kanneen akka Baalee, Aarsii,
Kafaa, Jimmaa biyyicha bulchuudhaaf weerartoota
jedhamuudhaan galata argachaa meeshaa waraanaa hidhatanii itti
seenan. Amaaronni kunneenis Shawaa, Bagemidir, Goojjam, Agaw
midiree fa'ii kan bobba'aniidha .... Jedhaniiru"
Mootonni OromooMinilikiif gibira baasuuf dirqisiifaman. Gibirri kunis
tajaajila hawaasichaa irra kan oolu utuu hin taane, humna weerartoota
sanaa isaan irratti jabeessuuf kan ooluudha. Gibirri uummanni
kunneen baasan mi'a dheedhii kanneen akka ilka arbaa, birrii, horii
suru
gaanfaa, dhadhaa, damma, buna, mimmixa, uffata, gogaa, fardeenii fi
gaalota ture. Isaan kunneen barasana keessa waantota baay'ee
barbaachisoo turaniidha. Akkasitti qabeenyi Oromoo hamma malee
qisaasa'e.

Oromiyaa fi biyyoonni kibbaa kanneen weeraraman, weerara booda

Fakkeenyaaf:
biyya isaanii akka hin bulchineef dhorkamaniiru. Uummatichi

166
167
 1. Mootiin Leeqaa Naqamtee warqee waqeeta 500, ilkaan arbaa Sadaffaan immoo gibira karaa balbalaa ol seenuudha. Hammi gibira
farasillaa 100, sanyii midhaanii fi damma Minilikiif gibira k.naa gabatee armaan gadii keessatti dhiyaatee jira.
waggaa baasaa ture.
1. Waggaa Waggaatti Gibira Karaa Boroo Galii Ta'u
2. Bara 1898 - 1904tti Beeniishaangulii fi Wallaggaa irraa gibirri
Minilikiif walitti qabame Maariyaa Tireesaa 1800,000 yookaan

awwaansii 44723 ta'a ture. Humna waraana nafxanyaatiin 1. Gaabii yabbuu 15 - 1 qarshii 50 = 900 birr

bulchitoota Wallaggaa irra miidhaan guddaan hammas hin

2. Kuttaa 15 - 1 qarshii 30 = 540 birr
jedhamne ga'eera.

3. Bara 1885 Mootiin Jimmaa (Abbaa Jifaar) Minilikiif ilka arbaa - lqarshii 83 = 418 birr
3. Meeshaa holqa qabu, kan
30, gaanfa xirinyii 30, farda 30, gaangolii 60, damma gaanii
warqee irraa tolfame 15
100, buna kuntaala 100, gogaa leencaa, kan qeerransaa fi
amaaqixtaa 20, fi meeshaawwan yeroo sana gabaa irra turan 4. Gaachana qeenxee 1 - lqarshii 5 = 25 birr

gibira baaseera.
i: Gaachana Warqee 29 - lqarshii 60 = 1740 birr

Akkaataan baasii gibiraa bara sanaa warqee irraa eegalee hamma horii
6. Gaachana sibiilaa 1 - lqarshii 60 = 60 birr
qe'eetti waan ta'eef sirni nafxanyaa uummaticha hamma malee

saameera. Fakkeenyaaf Abbaan Jifaar kallattiidhaan biyya isaa \= 630 birr

7. Billaa gaanfa - lqarshii 63
dabarsee qooda Minilikitti kennu, baasii gibiraatiin bilisummaa
Gadamsaatiin iraa uffifame
biyyasaatii xiqqoo tursuuf yaalii gochaa ture. GibirriMinilik waggaa
10
tokkotti itti mure bakka sadiitti kan qoodamu ture.

8. Gadamsa 1 - lqarshii 61 = 61 birr

Tokkoffaan gibira karaa boroo (dhoksaadhaan) galii ta'uudha.

9. Billaa lolaa addaa 4 - lqarshii 50 = 200 birr

Lammaffaan immoo Gibira weerartootatti kennamu yoo ta'u,
lda'ama = 4574 birr

168 169
 2. Gibira Karaa Humna Waraanaa Galu
lda'ama = 2811 birr

1. Damma gundoo 3040 - !qarshii 7 = 21280 birr lda'ama walii = 31665 birr

gala
2. Masoobii 60 uffannaa - !qarshii 50 = 3000 birr
isaa waliin

Baasiin hamma kana guddatu humna weerara nafxanyaa gara jabeeyyii

lda'ama = 24280 birr
sanaa hamma malee cimsuudhaaf uummata nagayaa irraa humnaan

3. Gibira Karaa Balbalaa Seenu

.. kan walitti qabamuudha. Utuma gibirri waggaa waggaatti itti muramu
dabalaa adeemuu iyyuu Abbaan Jifaar biyya isaanii utuu ilaalanii
kennuu mannaa gibira sana baasaa turan. Boodarra garuu Minilik
1. Gaangee darbiinsaa 1 - lqarshii 60 = 60 birr guutummaan guutuutti biyyicha irraa fudhatee, saba meeshaa
2. Warqee maraa 1 - 1 qarshii 231 = 231 birr
mimmiidhagaa hojjetee gibira isaaf baasaa ture sana garbummaadhaaf

gabaa irratti dhiyeessisaa ture.

3. Farda darbiinsaa 1 - 1 qarshii 200 = 200 birr

4. Farda Biyyi abbaan Jifaar bulchaa ture iskuweer kiilomeetirii 25000 ture.
abbaa warqee - 1 qarshii = 1000 birr
Baay'inni uummata isaatii immoo 300000 ta'a ture. Daangaan abbaa
eeboosaa, kooraasaa fi 1000
Jifaar sulula Gibee irraa eegalee karaa bahaa fi kibbaa daangaa
gaachana isaa wajjin 1
Oromoo hundumaa dhuunfata. Karaa kaaba bahaa immoo gaara
5. Farda jijjiirraa 1 - lqarshii 100 = 100 birr Taabor ga'a. Karaa kaabaa fi dhihaa immoo Limmuu fi gaara

6. Mi'a gaangee guutuu 1 Gommaatu daangessa.

- lqarshii 100 = 100 birr

7. Fardeen 14 meeshaalee - Obbo Takilatsaadiq akka jedhanitti lammiileen Amaaraa biyyoota

!qarshii 80 = 1120 birr
isaanii waliin weeraraan qabaman bulchanii keessa jiraachuuf biyya Oromoo fi kibba
ltoophiyaatti godaanan lafa uummatichaa lolaa dhiigaa

170
171
 lolaasisuudhaan irraa fudhachaa turan. Nafxanyoonni bulchiinsaaf buusuudhaan akka badhaasaatti mootummaa biraa lafa dabalataan
deeman sunneen "mootummaaf amanamoo" jedhamuudhaan argataniiru. Lafa argatan kanas ofii isaaniitii itti dadhabanii hojjetan
biyyoota sana garbummaatti bulchuuf hidhannaa meeshaa waraanaa utuu hin taane, weeraramtoota qabaman giddisiisuudhaan
guutuudhaan biyya namaa irraa fudhatan. Isaanis lafa qotee bulaa hojjechiifatanii jireenya itti hadheessan. Qotee bulaan Oromoo lafasaa
hundumaa ofii fudhatanii yeroo muraasa keessatti abbootii qabeenyaa guutummaatti alagaadhaaf kennee, hiyyeessa lafa bulu iyyuu hin
gurguddoo ta'uu danda'an. Lafti isaaniif kennamu taayitaa isaanii qabne ta'ee harka duwwaa jireenya garbummaa dhiibuu jalqabe.
irratti hundaa'uudhaan wal caala ture. Kanarraa ka'uudhaan:
Garbummaa qofaan utuu hin hafin akka barbaachisetti kaffaltii tokko
1. Bulchiinsi tokko lafa gaashaa 1000 fudhata.
malee ilmaan isaa loon Habashaa tiksuuf, abbaan immoo waardiyyaa
2. Fiitawuraariin tokko gaashaa 300 fudhata.
qe'ee isaanii ta'uuf waamamanii tajaajila tolaa dirqamaan
3. Qanyaazmaachiin tokko gaashaa 150 fudhata.
habashootaaf kennaa turan. Kaan dirqamaan lafa qonnaa alagaa
4. Loltoonni immoo sadarkaa taayitaa isaanii irratti keessaa dafqee ol jedhee gadi jedhee hojjetaa oola. Kaan immoo
.hundaa'uudhaan gaashaa 20, 15, 10, 5 yookaan gaashaa 2 baalabbaata habashootaatiif qawwee baatee adeemuutti tola
fudhataa ture. Lafasaa dhabuu qofa osoo hin taane, ramadame. Kaanis farda dura adeema. Akka kanatti jireenya du'arra
uummatichi bittaa alagaa jalatti erga kufee booda aadaa isaa, hin wayyine biyyasaa keessatti jiraachuuf dirqisiifame. Lafa xixiqqoo
afaan isaa, jireenya hawaasummaa isaas ni dhabe. Alagaan irra ofii isaatii qotachuuf yoo carraa argates oomisha isaa keessaa
biyya sana qabate sabicha ni garboomfate. Qabeenyaan isaa ni walakkaa ol nafxanyaaf kennuudhaan hiyyummaa hadhaa'aa
saamame. Aadaan isaa tuffatamuuf arrabsamuudhaan dhamdhame.
barbadeeffame. Ni dhorkames. Biyya Oromoo keessatti

siyaasni Oromoo fi aadaan isaa dhorkamee kan Abiisiiniyaatiin Sabni Oromoo dhala namaatti utuu hin taane bineensa ~•~•sonaattiyyuu

bakka buufame. garaa kan hin jabaanne yoo ta'u, garbummaan isa irratti lafa dha'e
garuu hamma inni baachuu fi tilmaamuu danda'u irra waan darbeef,
Bulchitoonni weerara booda biyyoota qabamanitti godaanan sabicha dheekkamsi kun nama biraa utuu hin taane dheekkamsa Waaqayyoo
dararuudhaan, ajjechaa hadhaa'aa geggeessuudhaan, aadaa fi jireenya akka ta'e tilmaamuu irra iyyuu ga'eera. Biyya abbaasaatii kan manasaa
hawaasummaa isaatii barbadeessanii kan Abiisiiniyaa bakka keessa taa'ee qotee nyaachaa, loonii fi horii qe'ee isaatii tikfatee
172 173
 gabbifachaa, walitti gurguree walirraa bitaa ture keessatti alagaa Lammiin Faransaay, imaltuu seenaa galmeessu kan ture weerara

diinummaadhaan weeraraniin qabamee, qabeenya utuu hin taane Minilik booda lakkoofsa saba Oromoo irratti gabaasa barreesse

mana jireenyaa illee dhabee garba diinaa ta'ee jiraachuuf keessatti akka jedhe; sabni Oromoo bara 1850-1870 tti miliyoona

dirqisiifamuun isaa hamma inni amanuu dadhabutti ga'ee, keessa kudhan ta'a ture. Turtii waggaa 30-50 ta'u keessatti immoo
ba'ee ajaa'ibsiisuu jalqabe. dachaadhaan dabaluu danda'a ture. Garuu sababa weerara Minilik
irraan kan ka'e gara miliyoona shaniitti gadi bu'e jedhee gabaase.
Akka Oromoon 'weerarri sun dheekkamsa Waaqaati' jedhu kan isa Duguuggaan dhala namaa akkasii kun seenaa Addunyaa keessatti isa
goosise sirna bittaa nafxanyaa tarreeffamee dhumuu hin jalqabaa ta'uu ni danda'a. Tarii kan akkasii kun deebi'ees hin
dandeenyeedha. Haala ture hubatanii ilaaluun yeroo sanatti hin
.. geggeeffamne.
danda'amu ture. lji namaa gochaa ta'aa ture sana utuma arguu iyyuu
amanuu hin danda'u. Egaa dargaggoonni Habashaa har'aa yommuu waa'ee tokkummaa
Itoophiyaa baannatan, seenaa mootota isaanii yommuu odeessan,
Kana malees uum_m anni Oromoo weerara alagaa ofirraa ittisuuf yeroo gocha haramanummaa fi lolaa dhiiga dhala namaa ija isaanii duratti
dheeraa hojii dhiisee dirree lolaa waan tureef lafti isaa bosona uffatee, galaana ta'e sana dhoksanii of duuba kaa'uudhaan fakkeessaadhaaf
uummatichi beelaaf saaxilamee, dhukkuboota addaa ·addaatiinis afaan dhadhaa dibatanii oduu isaanii dhangalaasu.Hammina abbootiin
haleelamuuf saaxilamee argame.
isaanii hojjetan sanneen hundumaa dhoksuuf yaalii danda'an

hundumaa gochaa jiru.

Jireenya hadhaa'aa kana irraa kan ka'e lakkoofsi sabaa baay'ee gadi
bu'e. LammiinFaransaay Maarshaal Silaaviyaak jedhamu bara 1901 tti
biyyoota Minilik weeraraan qabate yommuu daawwate baay'inni
uummata Oromoo baay'ee gadi bu'uu isaa, keessumattuu uummanni
kafaa harka sadii keessaa harki tokko qofti hafuu isaa gabaasee ture.
Shalaqaa Heenirii Daarillee immoo uummata kafaa fi Maajii keessaa
walumatti harka sadii keessaa harki lama dhumuu isaanii gabaase.
Dhiyeenya kanatti ibsa barreessaan tokko barruulee irratti baasan yoo
ilaalle dhugaa isaan dhoksuuf yaalaa jiran kana caalchifnee bakkeetti
baasuu ni dandeenya. Akkas jedhan; "AtseTewoodiroos lola sana
hundumaa tokkummaa Itoophiyaa ijaaruudhaaf lolan. Biyyoota isaan
dura dhaabbatanis kaayyoo isaaniitiif jecha hoo'a malee rukutanii of
duraa barbadeessaniiru" jedhan.

174 175
·•I
 Obbo Takilatsaadiq immoo "AtseTewoodiroos tokkoffaa irratti Garuu namni ati guddifte gaafa mana keetii ba'u
tokkummaa ltoophiyaatiif lolaa turan. Lammaffaa immoo mootummaa mootummaakee gabaabsa" naan jedhe. Kanaafan akkas garaa
giddu galeessaa Impaayera Itoophiyaa ijaaruuf mootii kutannoodhaan jabaadha .... Jechuudhaan Phaaphaasichaaf barreessaniiru.
lolan turan.ljaarama Impaayera ltoophiyaatiifis dhagaa bu'uuraa
kaa'anii darban" jedhe. Barreeffamoota akkasii, kanneen dhugaa irraa Amma egaa haa hubannu! Tewoodiroos 'ani tokkummaa

fagaatan, kan Itoophiyaa ta'uu isaanii qofaaf falmuuf barreessaa turan ltoophivaatiifan gara jabeessa ta'e" hin jenne. Ijoolleen Habashaa

kumaatamaan ni argina. Gaaffiin ka'uu qabu garuu Dhuguma har'aa garuu seenaa hin jirre uumuudhaan kaayyoo mataa isaaniii.,;i

AtseTewoodiroos Itoophiyaa tokko godhanii? Yookaanistokko hin soba qindeessanii nuuf c!hiyeessaa jiru. Minilik saba waggaa 30-50

goonee? Kan jedhu utuu hin taane, bacreeffama isaan 'Tewoodiroos keessatti yoo xiqqaate harka lama sadaffaadhaan baay'achuuf ture,

gara jabummaadhaan lolaa ture' isa jedhan saba ta'uusaa harka walakkaadhaan lakkoofsa isaa hir'isee lafarraa

mirkaneessinee, barreessitoonni Habashaa akkaataa kanaan seenaa daguuge.Barreessitoonni seenaa isaanii immoo "Minilik tokkumrnac

dogoggorsanii addunyaa gowwomsuuf yaalaa jiraachuu isaanii ltoophiyaa kan bara baraa godhe" jedhanii jajuudhaan madda
mirkaneessinee darbina. keenyatti bubu'aa, fakkeessaadhaaf immoo afaan dhadhaa dib •.tanii
saba qindate nuuf dhiyeessu. Jal'inaa fi harnmina mootonni
Obbo Phaawuloos Nyoonyoo barreessitoota Habashaa keessaa tokko Abiisiiniyaaltoophiyaa tokko gochuuf raawwatan guyyaa tokko iyyuu
yoo ta'an iyyuu kitaaba isaanii kan AtseTewoodiroos jedhu keessatti nutti himanii hin beekan. Dhumaatii lubbuu miliyoona shanii olii utuu
yeroo tokko AtseTewoodiroosiin maaliif gara jabeessa akka ta'an hin taane waanti isaanitti mul'atu jagnummaa mootota isaaniiti.
yommuu gaafatanitti, mootichi "tokkummaa ltoophiyaatiif jedheen Jagnummaa mootota isaanii fuula dhibba irratti barreessanii
gara jabeessa ta'e" jedhee deebii hin kennineef. Phaaphaasiin dhiyeessu. Weerarri Minilik meeshaa waraanaa ammayyaawaadhaan
lskindiriyaa tokko immoo AtseTewoodiroosiin maaliif gara jabeessa uummata meeshaa of harkaa hin qabne, kan lolaaf hin qophaa'in
taate jedhanii yommuu gaafatanitti Tewoodiroos akkas jedhee weeraree lafarraa duguuge bineensumaa fi aramanummaa irra waan
deebiseef:
darbe hin qabu. Gochaan isaa lakkoofsa uummatichaa walakkaadhaan
hamma gadi buusutti lubbuu namaa lafarraa daguuguu qofa waan
Yeroon shiftaa turetti bosonaa gara bosonaatti utuun jooruun
tureef bu'aan inni argate hamma malee kan dhagna namaa
monoksee tokko argadhe. Monokseen sunis "mootii ni taata.
176 177
 suukanneessuudha. Eenyummaa fi kabaja dhala namummaa kan
namaaf hin eegne, aramanee dhiiga namaa dhugu faarfachuun qabatan Minikii fi Awurooppaa gidduutti walii galtee weerara booda
addunyaa sobuuf yaalii gochuu qofadha. mallatteeffame irraa hubachuu ni dandeenya.

2. Lafti Oromoo Hirmaatamuu Isaa Walii galteen mallatteeffame sun karaa tokkoon hariiroo siyaasaa
cimaa Impaayera gargaarsa Awurooppaatiin ijaaramtce fi Awurooppaa
Weerarri Awurooppaa fi Abiisiiniyaan tokkummaadhaan biyya Oromoo
gidduutti uumuu yoo ta'u, !,,.-Ja biraa immoo albuuda dheedhii
irratti geggeessan maqaa amantii kiristaanaa babal'isuutiin, yookaan
lndustirii warra Awurooppaatiii' saamuuf kan qindateedha. Sababa
leenjii kennuudhaan yookaan bittaa abboota isaanii deebifachuuf
kanaaf AtseMinilik waliinkaraa fi nooraa addaa addaa hojjechuuf walii
..
waan yaalaa jiran fakkeessu. Kaayyoon isaanii garuu qabeenya
galtee mallatteessaniiru.Bakka albuudi jiru hundumaa seenanii hamma
uurimatichaa saamuudha. Biyya kamitti iyyuu namni amantii
malee saamuuf waliif mallatteessaniiru. Walii galteen mallatteeffame
babal'isuu fi bittaa abbaa isaa durii deebifachuuf lubbuusaa kenne
sunis Awurooppaanonni Impaayera biyyattii to'annoo jala oolchuuf
seenaa keessatti maqaa dha'amee hin beeku. Daangaa babal'ifachuun
dorgommii wurooppaanota gidduu ture kan ibsuudha. Sababa kanaaf
kam iyyuu dhumni isaa qabeenya saamuudha.
MinilikAwurooppaanota waliin yeroodhaa gara yerootti walii galtee

Weerarri Fiwuudaalistoonni HabashaaOromoo fi uummatoota kibba hedduu mallatteesseera. Isaan keessaa:

Itoophiyaa irratti adeemsisan hundumtuu qabeenya uummatichaa

a. lngilig waliin bara 1896, 1902, 1907 tti walii galtee
saamuu qofaaf kan ta'eedha. Barreessaan Pooswaang jedhamu akka
mallattee~eeta.
barreessetti "humni lmpeeriyaalistoota Awurooppaa fi humni
b. Faransaay waliin bara 1897 fi 1908 tti walii galtee
Abiisiiniyaa walitti qindatee tureAfrikaa garboomsuuf yaalii godhame
mallatteesseera.
ture" jedhan.
c. Xaaliyaan waliin bara 1897, 1900, 1906, 1908 tti walii galtee

Awurooppaanonni weerartoota Minilik cina dhaabbachuun isaanii mallatteesseera.

uummata nagaa erga rukutanii humnasaa barbadeessanii booddee d. Bara 1905 Jarmanii waliin

qabeenyasaa akka barbaadanitti saamuuf, qisaasessuuf akka harka wal e. Bara 1906 Beeljiyeem waliin
f. Bara 1905 Hangaarii waliin

178 g. Bara 1903 USA waliin walii galtee mallatteesseera.

179
 Awurooppaanonni gama isaaniitiin bara 1906 tti Birite'in, Faransaay fi
Xaaliyaanltoophiyaa irratti dhiibbaa dinagdee uumuudhaaf waliif
mallatteessaniiru. Walii galtee sana keessaa garuu kan hojii irra oole
muraasa ture.
Warri Habashaa uummata kibba isaanii jiran akka biyya namaatti utuu
lafurnrnaan ... dhiibbaan akkasii fi kanneen kana fafakkaatan duraan
hin turre. "Lafti kan abaluuti" jechuudhaan hiyyeessa qe'ee isaa irraa
buqqisanii bakkuma arganitti gatuun, dhadhaa, damma, aannan,
daakuu ... Kan kana fakkaatan gibira baasisuun duraan hin turre.
Seenaan akkasiis dhaga'amee hin beeku.

hin ta'in, akka qabeenya dhuunfaa isaaniitti ilaalan. Weerara nafxanyootaa booda abbaan qabeenyaa biyya Oromoo fi
AtseMinilikHarargee qabachuu isaa mootii Xaaliyaanii Ambertoo biyyoota kibbaa ni jijjiirame. Nafxanyoonni lafa lalisaa hundumaa irraa

..
Musoloonii dhaaf yommuu barreessu "amma bakka qabeenyikoo jiru uummata buqqisanii ofii waan irra qubataniif sirna dinagdee haaraatu
qabadheera. Harargee qabachuunkoo Awurooppaadhaafis ta'e anaafis uumame. Sirni Fiwuudaaliizimii biyyoota weeraraman kana hundumaa
bu'aa guddaadha" jedhe. keessatti akka hundeeffamu taasifame. Sababa kanaaf
fiwuudaalizimiin Oromiyaa fi biyyoota kibba Itoophiyaa keessatti
Xalayaan kun kan inni argisiisu Abiisiiniyaa fi Awurooppaan Oromoo fi
hundeeffame ofuma isaatiin biyya ishee duraa balleessee biyya haaraa
uummatoota kibba ltoophiya lafarraa duguuganii kan isaan
kan uume.
weeraraniif, kaayyoon inni jalqabaa qabeenya uummatoota sanaa
saamuuf akka ta'e kan argisiisuudha. Habashoonni lafa lalisaa AtseMinilik booddeedhaan mootiin Habashaa guddichi ka'e
uummatoota jalaa humnaan weeraran sana yommuu hirmaatanitti, AtseHaayila Sillaaseen Fiwuudaaliizimiidhaaf heera mootummaa
akkuma walii, isaaniitti Awurooppaanotaafis hamma ga'ee isaanii biyyattii keessatti iyyama kennuudhaan waan gochuu danda'an
qoodaniifitti ga'nii turan. hundumaa godhaniiru. Sababa kanaaf heera mootummaa Haayila
Sillaasee keeyyata 34, 36 fi lakkoofsa 3272, 3225, 3368, 33723418,
3. Oromoon Lafasaa Irraa Buqqa'ee Sirni Fiwuudaaliizimii
3428, 3425 irratti yaadota ibsaman akka armaan gadiitti naa ilaallu:
Hundeeffamuu Isaa
1. Nafxanyoonni lafa weeraraan qabatan dhaala isaanii akka
Weerara habashootaa dura lafti Oromoo kan uummata Oromoo ture.
godhatan.
Gibira gabbarsiisuu, garbummaadhaan hojjechiifachuun, abbaa

180 181
 2. Tarii lafti isaan qabatan yoo isaanitti dhiphate, oolmaa mootummaa" jechuuC:haan sirna isaaniitiin dhoksaatti olaantummaa
mootummaa Abiisiiniyaatiif oolan irraa kan ka'e (Lafa Oromoo isaanii uummata hiyyeeyyii irratti cimsatan. Lammiin kam iyyuu erga
waan qabataniif) lafa mootummaaf qoodame irraa lafti akka biyyisaa weeraramee booda, biyya ofii isaatii irra jiraachuuf hamma
dabalamuuf.
mirga dhabutti kan geessise tumsa saamicha Awurooppaa ture. Haa
3. Nafxanyaan Oromoo fi weeraramtoota kanneen biroodhaan ta'u iyyuu malee seenaa weerara Awurooppaan Afrikaa keessatti
lafasaanii irraa "deemi" yoo jedhe, akka ajajamanitti dafanii adeemsifte keessaa iyyuu gara jabinnii fi bineensummaan akkasii,
gadi lakkisanii akka adeeman.
gochi haramanummaa fi farra namummaa kunneen biyya kam
4. Nafxanyoonni mootummaa waan fudhachuu barbaadan keessatti iyyuu toora seenaa keessatti dhaga'amee hin beeku.
rakkoo tokko malee akka fudhata'h.

5. Weeraramtoota keessaa lafasaa deebifachuuf namni gaaffii 4. Qabsoo Bilisummaa Uummatootaa Ukkaamsuu Fi Buufata

kaase hatattamaan mannisaa diigamee bakka sanaa akka Waraanaa Hundeessuu Isaanii
ariyamu.
Tokkummaan humna waraanaatiin ijaarame humna isa ijaare qofaan
6. Weeraramtoonni gibira waggaa waggaatti isaanitti muramu,
eegamuu danda'a. lmpaayerriltoophiyaa humna waraanaatiin
yoo midhaanni isaanii hin tolleef ta'e illee dirqamaan akka
ijaaramee, humnichumaanis eegamaa ture. Humni kun fedhii bittootaa
baasan.
kan eegu waan ta'eef mirga weeraramtootaa tasumaa iyyuu hin
7. Weeraramaan kam iyyuu nafxanyaa waliin jiraachuuf falmii
beeku. Falmii diddaa garbummaa uummataa fi qabsoo bilisummaa
kaasuu akka hin dandeenye.
hundumaa weerartoota cina goruudhaan kan ukkaamsu ture.
8. Weeraramaan tokko gibira isatti muramu baasuu yoo dadhabe
laficha irraa akka ariyatamu. AtseMinilik erga biyya Oromoo fi uummatoota kibba Itoophiyaa
weeraree booda, keessumatti bara 1887 - 1910 gidduutti buufata
Isaan kun imaammata weeraraa seera biyyaa fakkaachuudhaan
waraana nafxanyaa 37 ijaaree hundeesseera. Isaan kunis: Asallaa,
barreeffamanii garboomfannaa isaanii ittiin cimsataniidha. Sirna isaanii
waliisoo, Hosaanaa, Sooddoo, Diillaa, Yirgaalem, Jimmaa, Agara
keessatti namni ilaalcha wal qixa qabaatee hojii hojjechuuf carraa wal
salaam, Gooree, Naqamte, Baakkoo, Gobbaa fi kanneen biroodha.
qixa akka hin arganneef "abbootii oolmaa, ijoollee abbaa oolmaa

182 183
Isaan kennuun hundumtuu har'a magaalota ta'anii jiru. Mandarri immoo ni cuuphu turan.Maqaa uummatoota sanaas ni jijjiiru. Kaffaltii
buufata Waraanaatiif ijaarame oolee bulee gara magaalaatti jijjiirame. tajaajila waldaa kiristaanaatiif kaffalamus ni gaafatu. Akkaataa kanatti
galii guddaa argatu. Hamminni kun hundumtuu weerartoonni
Buufataa fi mandara waraanaa kana keessa jiraachuudhaan
Habashaa biyyoota weeraraan qabatan hundumaa amansiisuudhaanis
nafxanyoonni gibira mootummaa weeraramtoota harkaa fuudhuun
ta'e dirqisiisuudhaan, karaa siyaasaas ta'e karaa amantii bulchiinsa
walitti qabu, biyyicha bulchu, mormiin diddaa garbummaa akka hin
abbaa irreetiin ciqilee itti ulfaachisanii bulchuuf hammina isaan
kaaneef ni eegu, qaama olii wajjin wal quunnamus. Hojii isaanii kana
qopheeffata niid ha.
hundumaafis buufaticha keessaa waajjira qabu turan. Akkasumas

mana hidhaa weeraramtoonni itti hidhaman of keessaa qaba. 5. Afaan Sabaa Fi Sablammii Sanaa Afaan Ofii Isaaniitti Jijjiiru
•,

Nafxanyaan weeraramtoota seera nafxanyaa irra darban ittiin adabuuf

Oromoon humnoota Habashaatiin injifatamuun isaa afaanni isaas akka
mana hidhaatti galchuu, reebicha, ajjeesuu, kun hundumtuu yoo
injifatamu godheera. Uumamni lubbuu qabu illee afaan waaqni isaaf
xiqqaate immoo guuboo keessa buusanii gubuudhaan adaba kennu.
kenneen walii galuu utuma danda'uu, sabni Oromoo fi uummattoonni
Kunis bulchiinsa isaanii keessatti "hojii haqaa" jedhama. Eenyuyyuu
kibba Itoophiyaa humna Habashaatiin weeraraman afaan ofii isaaniitiin
guutummaa bara bulchiinsa nafxanyaa keessa dhimmaa fi rakkoo isa
akka hin dubbanne, akka hin baranne, waajjira bulchiinsa mootummaa
mudatu kamiif iyyuu murtii haqaa argatee hin beeku. Humna bittaa
isaan bulchuuttis afaan ofii isaanii akka hin fayyadamneef
argisiisuudhaan, ukkaamsuudhaan, reebuudhaan, murtii garaasaanii
qawweedhaan dirqisiifamaniiru.
kan ol iyyannoo hin qabne itti kennuun amala isaaniiti.

Afaanni hojii AtseMinilik biyya Oromiyaa keessatti ittiin hojjechiise

Mandara buufata waraanaatiif ijaarame keessatti manni amantaas
afaan gaallaa hin turre. Yommuu labsii tokko tokko biyya
ijaaramee ture. Kunis sab lammiin weeraramanii jiran sunneen amantii
Oromookeessatti labsan illee, sabichi dhaga'us, dhaga'uu dhabus afaan
isaanii, aadaa isaanii, afaan isaanii, waaqeffannaa isaaniis irraa jalaan
manzii yookaan kan gondaree irraa adda hin taaneen "Awwaaj Awwaaj
akka irraanfachaa adeemaniif ta'e. Qeesonni Habashaa guyyaa
... " jechaa dhaamsa isaanii akka dabarsan gochaa turan. Labsii isaanii
dilbataa hundumaa afaan Gi'iizii isa Oromoo utuu hin ta'in Amaaraaf
keessatti "mucaan biyyakootii dhaga'i" jedhanii yommuu labsan, akka
iyyuu ifa hin taaneen barsiisa amantii irra deddeebi'anii kennanii
weeraramtoonni ergicha hubataniif nama afaan sabichaatti hiikee
dirqisiisuudhaan isa hin amanne ni amansiisu, isa hin cuuphamne

184 185
 barsiisa gaallaa afaan gaallaatiin, kan guraagee afaan
labsicha irra deebi'u of boodaan kaafatu. Sabni sun garuu yoo rakkoon
guraageetiin, kan walaamoos afaan walaamootiin barreessuu
isatti dhufe nama afaan isaaf hiiku waan hin qabneef rakkoo isaa utuu
fi barsiisuu jalqabdanii jirtu. Gochi kun sirrii miti. Tokkummaa
hin ibsatin akkasumatti hafa. Biyya weeraran hundumaa keessatti
keenyatti gufuu ta'a .....
uummatichi peersentiin dhibbi afaan Amaaraa hin beeku yoo ta'e
iyyuu, habashoonni garuu afaan hojii afaan ofii isaanii godhatan. Jechuudhaan tokkummaa biyyaatiif inaafuu irra ga'anii turan.

Tokkummaa lmpaayerattiitiif jecha afaanni lammiilee Itoophiyaa akka

Kunumtuu ni xiqqaate jedhee bara AtseHaayila Sillaasee immoo seera
ittiin hin hojjetamneef hamma dhorkamutti ga'eera jechuudha.
addaatu ba'e. Seerichis seera onkoloolessa 24/1948 fooyya'ee ba'e

yoo ta'u, "Afaanni hojii mootummaa biyya Itoophiyaa Afaan Biyyoota weeraraan qabaman, kanneen lammummaan isaanii Amaara

Amaaraati'' jedha. Kunis guutummaan biyya Itoophiyaa lammiilee hin taane gara Amaaraatti jijjiiruuf hojii hedduu hojjetaniiru. Waajjira

Amaaraa waan ta'aniif afaan ofii isaaniitiin haa bulan kan jedhu mootummaatti, mana barnootaatti, buufata waraanaatti, bakka kabaja

fakkaata. Tuffii fi akka hin jirretti lakkaa'amuu sablammii ltoophiyaas aadaatti, waaqeffannaa fi kkf hundumaatti afaan sabichaa gara afaan

kan argisiisuudha. Amaaraatti jijjiiruuf yaalii garaagara hin cinne godhaniiru.

Afaan ofii isaanii yommuu afaan hojii godhan, afaanni sabaa fi Bara Dargiittis akkasuma "ltoophiyaan Tokko" jechuudhaan afaanni

sablammii kanneen biroo hundumtuu akka hin guddanne gochuuf, hojii Amaariffa ta'uu isaa yommuu labsan, akkuma amaleeffatame

akka baduufis imaammanni hedduun ba'ee hojii irra ooleera. afaan Amaaraa afaan siyaasa Itoophiyaa gochuu fi olaantummaa fi of

Afaanonni kanneen biroon akka ittiin hin baratamnee fi akka ittiin hin tuulmaa habashootaa kabachiisuu ta'uun isaa kan gaafachiisu miti.

hojjetamneef dhowwamaniiru. Akkasumas sagaleen Waaqayyoo afaan Mootummichi kan lammiilee Itoophiyaa hundumaaf dhaabbate utuu

Amaaraatiin malee akka hin barsiifamneef seera baasanii dhorkaniiru. ta'ee afaan qomoo tokkootiif iddoo hammana ga'u kennuu dura,

Seerichi sagalee Waaqayyoo ilaalchisee tumames akkas jedha:

.
afaanota biyyattii keessaa fi baay'ina saba afaanicha dubbatuu

madaalee ilaaluudhaan utuu wal hin caalchisin afaan saba guddaa

Guutummaa biyya Itoophiyaa keessatti Misiyoononnii fi
afaan hojii godhee afaanota kan biroofis karaa guddinaa banaaf ture.
ergamtoonni Wangeelaa hundumtuu, kanneen kitaabota
GaruuAtseMinilik irraa eegalee hamma bara Dargiitti biyyattiin
kadhannaa fi barsiisa Wangeelaa maxxansiiftan hundumtuu,

187
186
 weerara humna waraanaa Habashaatiin waan bulteef sirnichi hin aadaa, amantii, duudhaa, afaan saba weeraramee hundumaa ajjeesuuf
jijjiiramne ture.Sanyiin weerartootaa sunis ofii isaaniitiif malee dabaa hammas hin jedhame akka hojjetaa turan barreessaniiru.
lammiilee biraadhaan "dhimma" hin jenne. Akkasumas akka waan uumamaan gadi deebi'oo ta'aniitti isaan

barsiisuudhaan mooraa/ii weeraramtootaa hamma malee

6. Weeraraafi Tuffii Aadaa Weeraramtootaa Irra Ga'e -I
awwaalaniiru.
I
Qotee bulaan Shawaa fi Amaaraa kan hin barannee fi hiyyeessa I

Weerartoonni Abiisiiniyaa tuffii fi jibba weeraramtootaaf qaban

manasaatii ba'ee hin beekne waan tureef, weerartoota booddedhaan I
karaawwan hedduudhaan ibsaa turan. Nama akka xirinyiitti
biyyoota humnaan qabaman irratti mo'ee bulchuu yommuu dhufe,
ajeeffachuu fi jibbuun amaloota isaanii keessaa tokko ture. Ofii isaanii
maddi humna Habashaa maal akka ta'e iyyuu hin beeku ture:
fi sanyii isaanii immoo hundumaan olitti ol kaasanii lallabu. Ofuma
KanaafOromoo injifachuu isaanii jabina humna waraanaa fi
isaanii gidduudhaa iyyuu qomoon isaan tuffatan akka jiru ni
olaantummaa sanyii kan qaban akka ta'etti beeka ture. Kanaafuu
calaqqisiisu. Goojjamee, Gondaree, Manzee jechuudhaan wal
nafxanyaan lammiilee garboomfatee gibira irraa funaanaa lafasaa
qoqqoodanii wal tuffatu; wal arrabsus. Akka warri adii yommuu
duraa fudhatee irra jiraataa ture sana akka nama guutuutti hin ilaalu
Afrikaa weeraran maqaa arrabsoo "Niigar" jedhamu kennaniifii ittiin
ture. Ilaalcha dogoggoraa kana irraa kan ka'e Oromiyaa humnaan erga
waamaa turan, . tuffiin habashoonni Oromoo fi uummatoota
qabatanii booda kabaja sabummaa dhowwatanii guyyaa dhufaa
weeraraman irraan ga'aa turan kan Awurooppaanotaa irraa addaan
darbaa eenyummaa isaa tuffachuu, arrabsoo jibbisiisoodhaan
hin ba'u. Barruulee dhiyeenya kana ba'e, kan"Sabni Amaaraa eessaa
arrabsuu, yeellaasisuu amaleeffatanii turan.
garamitti" jedhu yommuu ilaallu odeeffannoo gaarii tokko irraa
· Obbo Gabiruu Taarraqee kitaaba isaanii kan Ethiopian Power and arganna. Akkas jedha:
Protection jedhu keessatti warri Abiisiiniyaa biyyoota weeraraan
... Jireenya sabaa fi sab lammiiwwan kanneen biroo fudhachuu
qabatan hundumaa keessatti gara jabinaa fi hacuuccaa bineensumaa
osoo hin taane, Amaarummaa isaanii ciminaan
argisiisu uummaticha irraan akka ga'aa turan ibsuudhaan, qubattoonni
eeggachuudhaan, addaa addummaa naannoowwan isaani!
weerara booda biyyoota humnaan qabamanitti godaanan sunneen
gidduu ture injifachuudhaan siyaasaa fi dinagdee
"biyyicha barsiifnee qaroomsina" jedhanii addunyaa sobuudhaan
tokkummaadhaan ijaarame uumuu iyyuu hin dandeenye ....

188 189
Obbo Gabiruu Taarraqee barreeffama barruulee isaanii irratti dhiyaate
kanarrattiwal tuffii habashootaa akkas jedhanii gabaasa n:
Guraageen hattuu, Goojjameen hamminooftuu, Tigireen lola
jaal/atti, Gondareen of jajjuu, gaal/aan horii, walaamoon
dhibooftuudha. Kanaafuu bulchiinsi akka nu harkaa hin
baanee/ yeroo hundumaa dammaqoo ta'uu qabna.
Warri akkas jedhan Gondaree yookaan Manzeedha. Waanti nama
ajaa'ibu garuu namaa fi horii addaan ~ baasuu dadhabuu isaaniiti.
Bulchitoonni of tuuloon sun dhala namaatiin 'horii' jechuun isaanii,
wal'aaloo akka horii ta'uu isaanii ibsa. Kun amala lbirootaa fi amala of
jaallachuu dadhabaa ta'eedha. Amalaa fi aadaa bineensaati.
argachuuf lolanitti afaanii fi aadaa sabichaas ciminaan lolaniiru. Aadaa
fi afaan sana fudhachuu mannaa lolanii barbadeessuuf yaalii walfrraa
hin cinne godhan.
We~rarri Aoiisilnlvaa aadaa sab larnmiiwwaniis kan weeraru ture.
Sabni weeraraan qabaman sunneen aadaa isaanii waggoota kumaaf itti
dadhabanii ijaaraa turan dhabaniiru. Aadaa isaanii wajjinis
tuffatamaniiru. Weerarri aadaa kun yeroo tokko tokko bifa qoosaa fi
tapha fakkaatuun, jechoota summaawoo, arrabsoo sookaa, tapha
arrabsoo fi kkf dhaan waraanarsaa kan ture yoo ta'u, boodarra garuu
seera biyyattiitiin iyyuu ittifameera. Fakkeenyaaf AtseMinilik yommuu
Oromiyaa weeraruu jalqabanitti bara 1889- 1900 keessatti Jimmaan

weeraranii, tarkaanfiin inni jalqabatti fudhate sirna gadaa seeraan

Uumamaan namni lola jaallatu, namni dhibaa'aan, namni horii ta'e hin
dhorkuu ture.
jiru. Namni nama ta'uu isaatiif akka nama tokkootti namuma. Afaan
kamiin iyyuu yoo dubbate, aadaan isaa maal iyyuu yoo ta'e, akka nama Atse Minilik aadaa Oromoo hundee isaatii eegalee balleessuudhaaf
tokkootti jechoonni arrabsoo fi tuffii eenyummaa isaa jijjiiruu hin jalqaba irratti sirna gadaa ittisuu akka qabu kan yaadee bira ga'uu
danda'u. danda'e mootiin Abiisiiniyaa isa jalqabaati. Erga sirna gadaa
guutummaatti balleessee booda bulchitoota ofii barbaade Finfinnee
Habashoonni yommuu biyyoota kibba isaanii jiranitti godaananii
irraa erguudhaan akka jaallatetti biyyoota sanneen bulchaa ture.
qabatan qabeenya biyyichaa guutummaatti fudhatan. Afaan garuu kan
Bulchiinsa qomoodhaan geggeeffamu sanaan aadaa, afaan, duudhaa,
ofii isaanii filatan. Kun hammina, of jaallachuu fi of qofaaf bakka
siyaasa, akkaataa waliin jireenyaa, hawaasumaa baay'ee miidhagaa fi
kennuudha. Booddeetti hafummaadhas. Akka hojiidhaan argine,
hawwataa sana dhabamsiise.
warqee isaatiif jedhanii Oromoo irratti lola geggeessaniiru. Erga

biyyichaa fi warqee isaa fudhatanii booddee akkuma duraan warqee

190
191
 I -
Aadaan isaan qooda isa badee fidan isa bade irra ni wayya utuu ta'ee, Minilik waantota ittiin addunyaa irratti beekame kana "sadan

warri aadaa sanaa homaa tokko hin gaddan turan. Meeshaa waraanaa hojjeteera. Garuu isaan kun sadan jabinaa fi jagnummaa Minilikiin

warri Awurooppaa qonnaan bultoota Abiisiiniyaatiif kennaniin raawwattaman kan jedhan warra seenaa gadi fageenyaan hin

habashoonni uummata nageenyaan waliin jiraachaa ture daguuganii beekneedha.

akka balleessan dursinee ilaalleerra. Gochi isaanii sun yakka hojiidhaan

Abiisiiniyaan gooticha waraanaa beekamaa Tewoodiroos jala hin galin
mul'ateedha. Yakki inni caalu garuu yakka isaan aadaa fi afaan sab
turte, akkasumas mootichiYohaannis, jagna, haxxee fi kan fira
lammiilee irratti dalageessaniidha. Guutummaan qomoo sanaa yoo
fakkaachaa nama ajjeesu biyyattii to'annoo jala galfachuu hin
bade malee yommuu namni du'u, kan biraan immoo ni dhalata.
dandeenye. Manziin garuu baroota hedduudhaaf meeshaa waraanaa
Aadaan tokko garuu yoo bade bifasaa' isa duraatiin guutummaatti
erga walitti kuuftee booda Impaayera irratti ijaaruu dandeesseetti.
deebi'ee bakka qabachuun waan danda'amu miti.
Gosa xiqqoo tokkotu Abiisiiniyaa to'ate jechuudha. Kan to'annoo

7. Gibira Baasuunsaa Qofa Osoo Hin Taane Lakkaa'uun Isaa Illee godhe kuusaa meeshaa waraanaati. Utuu Minilik hin kaane ta'ee

Isaan Rakkisu Sablammiilee Irra Kaa'an Minilik kan biraatu ka'a ture. Taateen seenaa isa dura ture
hundumtuus haala isaaf mijeessee ture.
lammiileen biyya alaa waa'ee Minilik yommuu barreessan waantota
sadiin cimaa akka inni ture ni ibsu. Isaanis: Injifannoo Aduwaa yoo ta'es injifatamuun Xaaliyaanii kufaatii yeroo
sana biyyoota Kaappitaalistii ta'an gidduu turee fi addaan caccabanii
1. Biyya kaaba Abiisiiniyaa keessaa qomoo xiqqoo Manzii
wal rukutuu isaanii irraa kan dhufeedha. Xaaliyaaniin yeroo Eertiraa
jedhamtu keessaa ka'uudhaan Tewoodiroosii fi Yohaannis
irraa gara biyya Tigireetti weerarashee '. ,ahal'ifachuu barbaaddetti
booddeedhaan ka'ee tokkummaa Abiisiiniyaa to'annoo jala
AtseYohaannis dura dhaabbatee biyyasaa irraa ittisee ture.
galfachuu isaa
,_ , KanaafuuXaaliyaaniin Yohaannisiin of duraa kuffisuudhaaf dhoksaatti
2. Yommuu Xaaliyaaniin Itoophiyaa weeraruuf dhufte Aduwaatti
Minilikiif meeshaa waraanaa kennaa turteetti. Akkasumas
Xaaliyaanii injifateebiyyasaa keessaa baasuu isaa
Awurooppaanonni Abiisiiniiyaa to'annoo jala galfachuuf wal dorgomaa
3. Biyyoota kibba Abiisiiniyaa, kanneen magariisummaa isaaniitiin
turan. Yeroo sana michummaa Minilikwaliin jabeeffachuuf meeshaa
beekaman weeraraan qabachuu isaa
waraanaa hamma malee, karaa seeraan alaa Minilikiif kennaa turan.

192 193
 Meeshaan waraanaa ammayyaawaan Minilikiif kennan sunneen
Abbaan warraa tokko gibira isatti murame kaffaluu yoo dadhabe,

Oromoo, sidaamaa, walaayittaa fi lammiilee Itoophiyaa kan bulchaan biyya sanaa mucaa namichaa garbummaadhaaf fudhata,

kolooneffachiise qofa osoo hin taane, Xaaliyaan irrattis jijjiirama fide. yookaan ni gurgurata. Barreessitoota kitaaba kanaa keessaa namni

lammiin Ingiliz tokko, Kan yeroo sana dirree waraanaa irratti tokko mudannoo isa mudate, kan mataa isaa qaba. Bara 1983, yeroo

argamuudhaan haala jiru daawwatan akka jedhanitti Minilik gargaarsa mootummaan Dargii kufettl waan ta'e akka armaan gadiitti gabaase:

meeshaa waraanaa yeroo addaa addaatti Awurooppaadhaa isaaf

"Waggaa lama dura gaara Yakkaatti ol ba'ee Finfinneen maal akka
dhufeen qawwee 300,000 walitti qabachuu danda'eera. Kunis nama
fakkaattu gadi ilaaluu barbaadeen bosona gaaricha uffisee jiru keessa
Afrikaa isa jalqabaa ture. Meeshaa hamma kana hidhachuudhaan
adeemaa utuun ol ba'aa jiruun jaarsa uffannaa ciccitaa didirribsanii
Xaaliyaaniin injif~chuun Minilik akka gochaa jabaatti kan hin ilaalamne
uffatan, dhokatanii kan loon tikfatanin arge. Loon eenyuu akka tii .saa
ta'uusaa ni qeeqa.
jiranin gaafadhe. Loon sun kan namoota hedduu akka ta'an natti

Meeshaa waraanaa hamma kanaan biyya Oromoo fi kibba Itoophiyaa himuudhaan, tokkoo tokkoo loon sanaattis ji'a ji'aan kaffaltii akka

weeraruun isaas hamma kanatti kabajaa fi ulfina seenaa kan isaaf argatan natti himan. Sana booda eessaa akka isaan dhufanin gaafadhe.

kennisiisu miti. Karaa hundumaatiin waanti AtseMinilikiif humna ta'e Akkas jechuudhaan seenaa jireenya isaanii haala baay'ee nama

meeshaa waraanaa Awurooppaati. Utuu meeshaa waraanaa hamma gaddisiisuun natti himuu eegalan.

sana argatee namni kam iyyuu waan Minilik hojjete sana hojjechuu ni
Maatiin koo biyya Jimmaa jedhamu turan. ljoollummaakootti maatiikoo
danda'a ture.
waliin utuun jiraadhuu guyyaa tokko baalabbaatni nafxanyaa farda irra

MinHik akkuma olitti kaasne gibira ulfaataadhaan uummata taa'anii, qawwee hidhachuudhaan, garboota lamas of duukaa

weeraraman hamma malee dararaa ture. fakkeenyaaf gibira Oromoota fudhatanii mana keenya dhufan. Sana booda "maaliif gibira hin

irratti muraman muraasa yoo ilaalle, nama tokkicha irratti damma kaffaltu" jedhanii abbaakoo gaafatan. Abbaankoos 'gooftaako nan

200kg, midhaan callaa 450kg gibira waggaa yoo ta'u, gibirri ji'aan rakkadhe, ijoolleekoo iyyuu waanin nyaachisu dhabee muddama

kaffalamu immoo daakuu midhaanii 15kg ture. Kanuma keessaa keessan jira waa nan ta'eef maaloo bara kana irra naaf darbaa! Na

immoo uummatichi torban keessaa guyyaa 2-3 tti gooftolii isaatiif hojii oofkalchaa ... " jedhee akkuma abbaan fardaa .fardicha irra taa'ee jirutti

humnaa kaffaltii tokko malee hojjechuuf dirqama qaba ture. fuula fardaa duratti addaan gombifamee kadhate.

194 195
 Baalabbaatichi garuu tole hin jenne. Hoolonni eessumakootii dirree erga turanii booddee akkas naan jedhan: "yeroo tokko • garbittii

naannoo sana ture irratti bobba'anii turan. Fuula fardasaanii gara gooftaakootii jaalladhee utuun jiruu gooftaankoo dubbicha dhaga'e.

hoolota sanaatti naannessuudhaan "hoolonni sun kankee mitii?" Akkuma kana dhaga'aniin na ajjeesuuf ka'an. Aariin isaa akkuma irraa

jedhee gaafate. Kana · booda, "waan kaffaltu homaa hin qabdu yoo galaa dhufeen garuu alangaadhaan si'a afurtama na reeban. Sana

taate hoolota kanaafi mucaakee fudhannee adeernuu keenya" jedhee booda .... gidduutti cc:llisan.... "Sana boodawoo" jedheen gaafadhe.
· garboota isa duukaa turan abboome. "Nadhiisi mucaakoo: Maaiiif na haasofsiifta?" jedhanii nadhiisanii
sokkuuf kaanaanin isaan kadhadhe.
Hojjetoota isaa sana keessaa tokko utuun abbaakoo bira dhaabadhee

waan ta'u ilaalaa jiruu utaalee dhufee harkakoo qabe. Yommuu Gooftaankoo "uffatakee baasii" jedhee na abboome. Anis nan baase.

abbaankoo isa ·dhowwuuf qabutti namni biraan immoo dudduubaan Sana booda akkan lammaffaa dubartii bira hin geenyeef qaama

sadafii qawweetiin rukute. Abbaankoo kufuuf turee bitintiree akkuma saalaakoo hojiin ala godhan. Akka saawwaatti nasangoomsan." Naan

ta'u ta'ee utuu hin kufin hafee dhaabbate. Kana booda harkakoo jedhan. Amanuun dadhabe. Baay'ee na ~jaa'ibsiises. Waantan hamma

qabee rarraasee nafudhatee, hoolota sanas ooffatanii sokkan. gaafa sanaatti dhaga'ee, argee beeku keessaa kan akka sana na

Abbaankoo dhaabbatee boo'uu qofa utuu hin taane, uu ... uu ... uu ... gaddisiise hin jiru ture. Kana booda jaarsa dadhabaa garbummaa bara

jedhee yommuu inni iyye illee namoonni naannoo sanaa gadi ba'anii baraa jiraataa jiru sana dhiiseen sokke."
'maal taate" ittiin hin jenne. Ni beeku. Ni sodaatus.
Egaa bara Minilikitti namnis akka qarshiitti gibira kaffalameera.

Erga gaafa sanaatii mana abbaakootti hin deebine. Namicha abbaakoo Yommuu gibira isatti murame baasuu dadhabu mucaa isaa kaffala.

jalaa nafudhateef garba ta'ee utuun hojjedhuun jireenya dullumaa Nafxanyoonni biyya namaatti dhufanii seera akka jaalala isaaniitti

kana bira ga'e. Waan fedhe yoo ta'e iyyuu maatiinkoo hamma ofuma isaaniitii tumataniin ijoollee namaa du'aanis ta'e utuu lubbuun

ammaatti hin jiraatan. Waa'eenkoos kanumaan dhuma" naan jedhan. jiruus warra isaanii irraa addaan baasuuf aangoo qabu turan. Of
tuultonni Habashaa har'a Impaayera haala kanaan ijaaramteedha kan
Jimmaa irraa eessatti isin geeffatan yommuun ittiin jedhu gara Shawaa
isaan akka waan uummanni jaallatee tokkummaan ijaarrateetti
naa n jedhan. Maaliif akka maatii hin godhannee fi maatii uummachuuf
odeessanii addunyaa gowwomsuuf yaalan.
maaliif akka isaan hin yaadne yommuun gaafadhu, mataa buusanii

196 197
 Bara sana maatii hiyyeessa irratti, keessumattuu weeraramtoota irratti
1/man guddifadha jedheen
dabaan hin hojjetamne hin jiru. Waraana isaanii irraa eegalee hamma
bulchaa isaaniitti guutummaan nafxanyootaa durba isaanitti bareedde Haadha manaakoo Habashaaf kenne

hundumaa butanii fudhatu. Utuu abbaan manaa taa'ee ilaaluu haadha

Haadha manaakootiin obboleettiikooti jedheen
manaasaatti sagaagalu. Intala miidhagduu yoo argan akka abbaan

ishee geesuufiif ajaja itti baasu. Abbaanis mana isaaniitti intala isaa Haadha manaakoo Habashaaf kenne .... Jedhee boo'a ture.

geessaaf. Haala kana ilaalchisee obbo Afawarqi Gabirayesuus bara

8. Daldala Garbaa
Tewoodiroos irraa eegalee dabaa nafxanyoonni hojjetaa turan walii
galatti yommuu ibsu akkana jedhe:
.. Habashoonni bu'aa mataa isaaniitiif jecha Oromoo akka weeraran
dursinee ilalleerra. Amma bu'aan isaan weerara irraa argatan waan
Guyyaa tokko nafxanyaan tokko qawwee isaa baattatee nama gaallaa
hundumaa isaaniif godha malee dhimma namummaa weeraramtootaa
tokkootti seene. Yommuu ol lixes haati manaa namichaa baay'ee itti
waanti isaan yaachisu tokko illee hin jiru. Garuu soba bakkeetti mul'atu
miidhagdee argamte. Nafxanyichis "obboleettiinkee kun umuriin ishee
yommuu soban "gaallaa barsiifnee Kiristoosiin itti lallabuuf dhufne"
meeqa? Biftishee si fakkaata!" Jedheen. Namichi garuu "haadha
kan }cdhan kunniin ilmoo namaa bakkuma arganiin butanii
manaakooti" jechuu ni sodaate. Kanaaf nafxanyichi haadha manaa
garburnrnaattl gurgurachuuf fudhatanii adeemuun isaanii kaayyoo
namichaa fudhatee wajjin bule. Yeroo kana gaallichi mararamee
dhufaatll isaanii ibsee kan argisiisuudha.
yommuu boo'u akkas jedhe;

Gochaan isaanii kun seenaa Oromootaa keessatti beekamaa hin turre.

Biyyan jiraadha jedheen,
Lammiin lngilizii Henirii Daarlii akka jedhanitti habashoonni ilmaan
Horiikoon horsiifadha jedheen Oromoo akka bineensaatti adamsanii gabaatti baasanii grrguraa akka
isaan turan :,i dubbatu.
Haadha manaakoo kenneef

Bulchitoonni Abiisiiniiyaa biyyoota weeraraan qabatan bineensa

Haadha manaakootiin obboleettiikoo jedhee
bosona isaa, bosona isaa, nama isaa, biyyoo isaa, qabeenya uumamaa

Biyyan jiraadha jedheen, Horiin horsiifadha jedhee inni qabu hundumaa kan ofii isaanii godhanii akka fedha isaaniitti itti

198
199
 fayyadamuu qofa hin turre. Humna weeraramtootaatiin hojii isaanii
gabaan isaanii ol ka'u eeggatanii gurgurachuu hojii isaanii isa
hundumaa hojjetatanii, garboota isaanii tola ergatanii jireenya
olaanaa godhatan.... jedheera.
jiraatanii hin beekne jiraachaa turan. Kana qofas miti. Saba
garboomfatanii hojjechiifatan kana akka meeshaa mana keessatti Impaayerri Itoophiyaa bakka itti namoonni nagaan kumeatamoonni
gabaatti baasanii gurgurachuudhaan abbootii qabeenyaa gurguddoo gurguramuudhaai magaazina keessatti kuufamaa turan, bakka itti
ta'aniiru. dhalli namaa gurguramee qarshiidhaan boorsaa namaa guutu turte.
lmpaayerattiin bakka gidiraa dhala namaa isa sirrii turte. AtseMinilik
Warri Abiisiiniyaa durumaan iyyuu Oromoo wajjin wal lolaa jiraatu
daldaala garbaa iyyamuu fi bal'inaan irratti hirmaachuun isaa
turan. Yeroo sana keessa iyyuu takka takka daangaa darbanii ijoollee
bulchiinsa isaa booddeetti hafaa fi mooraalii namaa kan hin kaafne
Oromoo hatuudhaan .. garbummaatti gurgurachuu amaleeffataniiru.
godheera. Bulchitnonni garba daldalan sunneen garboota ofii
Erga weeraraan qabatanii garuu guutummaa sabichaa mul'inatti akka
gurguratan qofa osoo hin taane, galii daldaltoonni garbaa galfatan
garaa isaaniitti gabaatti guuranii gurgurachuu itti fufan. Jiraattota
irraa iyyuu peersentii 10 ni argatu turan. Kanas sanadoonni seenaa
biyyichaa dabalatee, uumama biyyichaa hundumaa akka qabeenya
addaa addaa ni mirkaneessu. Yeroo sana AtseMinilikii fi Xaayituun
mana isaaniitti itti fayyadamu turan.
garboota 70,000 qabu turan.
Garba adamsanii gabaaf dhiyeessuun akka abboommii seera
Daldala garbaa ilaalchisee Richaard Paakirast akka jedhanitti
mootummaatti ciminaan irratti hojjetamaa ture. Abbootiin aangoo
AtseMinilik.r.taldaltoota garbaa irraa gibira waggaa qarshii guddaa akka
nafxanyaa qaamota garba adamsanii gabaaf dhiyeessan waliin walitti
argatan dubbataniiru. Akkasumas qanyaazmaach Abuubakarii fi
michoomuudhaan bilisummaa sabichaa barbadeessaniiru. Gocha
Zamaduu Cimmir daldaaltota garbaa keessaa kanneen bebbeekamoo
isaanii kana ilaalchisee Daarliin akkas jedhe:
akka turan dubbatan.
Qanyaasmaachonni biyya bulchuu/ itti ramadaman bulchuu
Jaarraa 19ffaa keessa daldaalli garbaa sharafa alatti ergamu ta'ee ture.
caalaa, jiraattota biyyichaa adamsanii qabachuudhaan,
MoototaAbiisiiniyaatiif madda galii biyya alaa ta'uudhaan sooruma
hamma danda'anitti walitti qabanii baay'inaan yeroo itti
hammas hin jedhamne gumaacheeraaf. Warri Abiisiiniyaa waggaatti
garboota 27600 biyya alaatti erganii gurguratu turan. Daldaalli garbaa

200
201
 habashoonni daldalan daldaala garbaa guutummaa Afrikaa bahaa
keessatti geggeeffame waliin wal qixa ture . Habashoonni garboota biyya alaatti yommuu gurguratan meeshaa
waraanaa fi meeshaalee barbaachisoo biroo ittiin alaa galfatu turan.
Bara sanatti mana habashootaa keessatti garbi alatti gurguramee galii Bara daldala garbaa sana booddee Oromoonni garbummaatti
guddaa argamsiisuu qofa osoo hin taane, ergamtuu mana keessaa, gurguramanii hojii dirqamaa hedduu hojjechaa turan beektota
hojjettoota maasii qonnaa fi kkf ta'uudhaan aara galfii malee umurii addunyaa kanaa ta'anii argamaniiru. Bara 1886 tti daldaalli garbaa
guutuu, halkaniif guyyaa mana habashootaa keessaa tajaajilaa turan. sadarkaa olaanaa irra ga'ee ture. Karaan garbi ittiin alatti geeffamu
Kana hundumaa keessaa immoo horii manaatii gaditti ilaalamu turan. karaa kaaba Itoophiyaa naannoo matsawaa ture. Kanaafuu
mootummaan Abiisiiniyaa eegumsaa fi hordoffii guddaa naannoo
..
Bulchitoonni Habashaa garba akka kennaatti waliif ni kennu turan.
sanaaf gochaa ture. Eegumsa sanarraa kan ka'e garboonni hedduun
Akkasumas akka horiitti biyya tokkoo gara biyya biraatti oofuudhaan
alatti gurguramuuf kan turan naannoo sanatti akka hafan ta'eera.
daldaluun bulchitoota Habashaa biratti itti baratameera., Fakkeenyaaf,

Atsee Minilik yommuu ilma AtseYohaannis bulchaa Tigiree duraanii,
kan maqaan isaa Algaawaraash Aariyasillaasee jedhamutti intala isaa
yommuu heerumsiise garboota 500 kennaa godhee kenneef. Kana
jechuun warri Abiisiiniyaa siyaasa isaanii cimsachuuf gaa'elaan
yommuu walitti hidhamanitti, Oromootaa fi uummatoota kibba
Itoophiyaa immoo garbummaadhaaf itti fayyadamaa turan jechuudha.
Obbo Takilatsaadiq Makuriyaa haala kana akkaataa adda ta'ee fi icciitii
dhokataadhaan barreessanii dhiyeessan. Akkas jedhan:
Caamsaa, 1886 karaa Matsawaa garba biyya bakkeetti baasanii
gurguruun labsii mootummaatiin guutummaatti ittifame. Yeroo sana
Onesimoos Lammiiwwan lswiidinii Wangeela barsiisaa turan waliin wal
argachuu danda'e. Onesimoos maqaan dhalootaa isaa Hiikaa jedhama
ture. Bilisummaadhaan kan dhalate yoo ta'u, nafxanyoota Minilikiin
butamee garbummaatti gurgurame. Xumura jireenya isaatii irratti
garuu bilisummaa isaa nama gonfateedha. Innis goota Oromoo, nama
Macaafa Qulqulluus afaan Oromootti hiike ture.

Bitootessa, 1886 Onesimoos waliin garboota 24tu Unkuulluu ga'e.

Atse Minilik, Raas Aariyaadhaaf kennaawwan inni cidha isaa
Isaan keessaa walakkaa ol Oromoota turan. t,arboonni lama
irratti kenne; kitaaba tokko, garboota 500, qawwee 500,
sidaamaadhaa qabaman. Feeben Hirphee kan jedhamtu immoo bara
fardeeniifi gaangolii 500, billaafi eeboo 100 ture jedhan.
1881- 1882 tti yommuu MinilikJimmaa Jireen rukutaa ture booji'amte.

Liidiyyaa Diimboo Wallaggaa keessaa biyya Sayyootti dhalatte. lsheenis

202
203
 utuu adaadaa ishee bira deemaa jirtuu butamtee fudhatamte. Aster
Gannoo Limmuudhaa kan qabamte turte. Isaan kunneen Matsawaatti
Xaaliyaanotatti gurguramuuf utuu jedhanii mishinaroonni lswiidin
isaan baraaranii, Amkuulluu deemsifaman. lswiidinoonni sunneen
biyya isaaniitti · fudhatanii galuudhaan hojii qajeelaadhaaf isaanitti
fayyadaman. Isaan keessaa Onesimoos Macaafa Qulqulluu gara afaan
Oromootti kan hike yoo ta'u, kitaabota hedduus afaan Oromootiin
barreesseera. Kitaabota isaa keessaa inni jalqabaa "Jalqaba Barsiisaa"
kan jedhuudha. Itti fufuun "kitaaba dubbisuu Barsiisuu" kan jedhu
barreesse.Kitaabni sun The Gaallaa lspel/ing Book jedhama. Kitaaba
kana bara 1894 tti barreesse. Mana maxxansaa lswiidinii
Mishinarootaa kan Amkuulluu jirutti maxxansiise. Aster Gannoo
immoo gargaartuu hog -barruu Onesimoos akka turte ni dubbatama.
Kana malees MinilikOromoota kibba dhihaa Oromiyaa jiraatan irratti
dhiibbaa amantii guddaa uume. Guutummaa biyyoota weeraree
irrattis dirqamaan amantii isaa fudhachiisuuf yaalii garaa gara hin
cinne geggeesse.
204
9. Habashoonni Qabeenya Hawaasaa Qisaasessan, Madaalli
lkkooloojiis Ni Kuffisan
Akkuma aadaan uummatootaa walirraa adda ta'e, ilaalchi uummanni
naannoo isaatiif qabu addaa adda _ture. Fakkeenyaaf aadaan Oromiyaa
., , •.. , _,
fi kan uummata kibba Itoophiyaa kan habashootaa irraa addadha.
Uummanni kibbaa dhimma Waaqaa, aadaa fi amantii isaanii irratti
ilaalcha adda ta'e qabu. Uummanni konsoo hojii jal'isiitiin beekama.
Walaayittaan immoo muka naannoo mana isaatti guddisuudhaan
gaaddisaa fjmiidhagina mukichaatiin boona. Oromoon immoo marga
lalisaa, mukkeen gurguddaa fi naannoowwan lalisaa jaallata.
Abiisiiniyaan sab lammiiwwan weeraran kana yommuu qabatan
naannoowwan isaan haala kanaan kunuusaa turan saamuudhaaf
baay'ee jarjaru turan .
Warri Abiisiiniyaa biyyoota weeraran kana ija diinummaatiin waan
ilaalaniif naannoo isaanii kanattis diina ta'anii turan. Karaa biraa
immoo "sabni kun biyyasaa keessaa nu ari'a" jedhanii waan shakkaniif,
boqonnaa yaadaa waan hin argatin jiraniif, waanuma iji isaanii itti gore
hundumaa barbadeessaa turan. Haala kanaan hundumaa caalaa kan
miidhaman bineensota bosonaa fi bosona. Bineensi bosonaa naannoo
biyyoota sanaa turan hamma weerara sanaatti eeboo fi xiyya malee
meeshaa waraanaa biraa kamiin iyyuu arganii waan hin beekneef,
hidhannoo Awurooppaa isa Habashaan ittiin biyyoota sana weerarteen
hamma malee barbadeeffamaniiru.
205
 Bineensota kanneen akka leencaa fi qeerransaa gogaa isaaniitiif, arba Biyyi kana jakkaattu, lafti /a/isaan akkasii, barbadeessuuf itti
ilkaan isaatiif, bineensota biroo immoo foon isaaniitiif jedhanii hamma
yaadanii godhan yoo ta'e malee akka kanatti lafa duwwaa
malee barbadeessaniiru. Ajjechaa bineensotaa kanarraa AtseMinilik
ta'uun isaa, duguugomee barbadaa'uu hin danda'u ture. Giddu
bara 1906 tti ilka arbaa toonii 25, bara 1907 tti toonii 50, bara 1908 tti
galeessi Habashaas akkasuma duwwaa ta'ee hafeera. Lafti
toonii 59, bara 1909 tti toonii 89 gurgurachuu danda'eera. Namoota
uummatootaa iyyuu harka isaaniitti kufe ...
arbaa fi bineensota gatii guddaa baasan akkasii adamsaniif deggersa

addaa taasiseera. Habashoonni bara 1888 -1914 tti gogaa 10,226, Akka kanatti weerartoonni . bosonaa fi bineensa bosonaa

000kg, akkasumas ilka arbaa 1, 79, 253kg sharafa alaatti barbadeessuudhaan bifa biyyichaa jijjiiran. Weerartoonni sun aangoo

gurgurataniiru. Bineensonni bosonaa ., hedduun sagalee meeshaa yeroo sana qabanitti fayyadamuudhaan naannoo qonnaadhaaf filatan

duraan hin beekneen wareeranii harki caalaan isaanii Sudaanii fi "abbaa oolmaa" mootummaa jedhamuudhaan fudhatanii, bosona

Keeniyaatti qabataniiru. isaas meeshaa bosona barbadeessu Awurooppaadhaa galfachuudnaan

duguuganiiru. Bineensonni hammi du'a oolan biyya alaatti baqatan.
Meeshaan waraanaa Habashaa uummataafi bineensota bosona isaatii
Kunis sirnakkoo (Eco system) biyyoota weeraraman kanaa hamma
barbadaa'uu, godaanuufi gurguramuuf dirqamsiiseera jechuudha.
malee kuffiseera.

Bosonni uummataas weerartoota kanaan barbadeeffameera. Bosonni

Boqonnaa itti aanu keessatti immoo weerara maqaa amantiitiin
biyya Itoophiyaa uffisee ture 40% yoo ta'u, heddumminaan dhiha
biyyoota sana' sarbe ilaalla.
Oromiyaatti argama ture. Yeroo ammaa kanatti 4% gaditu jira. Bosonni

kunneen bakka ijaarsa mandara buufata loltootaa, ijaarsa magaalotaa

ta'uuf ciramaniiru. Meeshaawwan ammayyaa, kan biyya
Awurooppaatii dhufaniin duguugamaa turan. Barbadaa'uu bosonaa

kana ilaalchisee haala duraan turee fi jijjiirama dhufe irratti

NaggaadiRaas Gabirayesuus akkas jechuun barreesse:

206
207

BOQONNAA-7
Weerara Maqaa Amantiifi Lallaba Wangeelaa Duubaan Dhufe
Seenaa Impaayera Itoophiyaa keessatti mootonni Abiisiiniyaa biyya
mo'aa turan amantii Ortodoksii kan hordofan turan. Mootonnii fi
amantichi bakka itti addaan ba'an tokko iyyuu hin qaban. Obbo
Takilatsaadiq kitaaba isaanii kan AtseTewoodiroosii fi Tokkommaa
ltoophiyaajechuun maxxansan .
keessatti tokkummaa mootota
Abiisiiniyaa fi amantaa Ortodoksii akkasitti dhiyeeessan:
"Gorsa phaaphaasiin waldaa cina isaanii jiru isaaniif kennurra yoo
darban, namoota· mootummaa Abiisiiniyaa keessatti bulchiinsa irra
jiraniif balaadhan kana jechuun amantichi qaama bulchiinsaa keessaa
qooda qaba jechuudha. Akkasitti amantichi weerartootaa wajjin duula
dhaqa, ajjechaa fi saamicha keessaa ni hirmaata ..•.
Kanaaf mootummaan amantichaaf deggersa humna waraanaa fi
baajetaa ni godhaaf. Waldaan Ortodoksii tawaahidoo ltoophiyaas
mootummaadhaaf deggersaa fi tajaajila garaa gara hin cinne ni taasifti.
Sababa kanaaf Dajjaach Kaasaan (AtseTewoodiroos) phaaphaasii
Abuuna Salaamaa waliin ta'uudhaan seera yommuu baasan "namni
amantii Ortodoksii hin fudhanne mormasaa fi miillasaatu irraa
kukkutama" jedhanii labsii Habashaa labsisiisan. Kanaaf yommuu
Tewoodiroos "biyyan ijaara" jedhu abuuna Salaamaan immoo
208
"amantiin ijaara" jedhu. Lamaanuu immoo kaayyoo walii irratti waliin
hojjetu, biyyoota deeman illee walumaan deemaa turan. Hariiroon
amantichaa fi mootummaa Habashaa seera mootummaatiin illee
ibsameera. Heera mootummaa bara 1948 tti tumame keessatti
amantii ilaalchisee akkas jedha:
Amantiin Ortodoksii Ta_w.aahidoo Itoophiyaa jaarraa arfaffaa
keessa horsiisa Luqaas Qulqu/lichaa irratti hundaa'uun kan
hundoofte yoo taatu, hundeeffama mootummaa ltoophiyaatiif
gumaacha guddaa gootee jirti. Kanaafuu mootummaan
waldaa kana ni deggera. Amantiin mootota Itoophiyaa yeroo
hundumaa Amantii Ortodoksii ta'uu qaba. Waanta tajaajilli
hafuuraa irratti godhamu hundumaatti maqaan sanyii
mootota Itoophiyaa ni waamama. ·
Bara Minilik irraa eegalee Impaayera Itoophiyaa .~eessatti lammii
Itoophiyaa ta'uun kan danda'amu ulaagaa sadii yoo guutan qofa ture.
Isaanis:
a. Amantii Ortodoksii fudhachuu
b. Uffata aadaa Amaaraa uffachuu fi
c. Afaan Amaariffaa dubbachuudha.
Ulaagaa kana kan maddisiise mana maree Boru Meda counsil
jedhamuudha. Manni maree kun seera amantii fi mootummaa
209
 Waaqa Irratti Jannata, Lafa Irratti Dhaala
Abiisiiniyaa walitti hidhu baasee ture. Barreessaan Gabira Sillaasee
,. .. jedhamu akkasitti qindeessee dhiyeesse: AtseMinilikii fi AtseYohaannis maree Booruu Meedaa irratti yaadni
isaan kennan amantii Islaamaa fi mishinarii ittisuu qofa osoo hin taane,
Wal ga'ii mana maree Boru meedaatti bara 1870 taa'an irratti
barumsa ammayyaa akka hin fudhannes dhorkanii turan. Akka isaan
bulchitoonni mootummaa Abiisiiniyaa amantiin Ortodoksii
amananittl barsiisni ammayyaawaan barsiisa Amaaraa waan tureef
hundeeffama biyya isaanii keessatti akka meeshaa
barsiisni biraan fudhatama hin qabu. Obbo Takilatsaadiq Makuriyaa
waraanaatti akka tajaaji/tu gochuudhaan murtoo dabarsanii,
akka jedhanitti mootonni Habashaa mootota Faranjii hundumaa
amantii biraan biyyicha keessatti akka hin sochoones seeraan
aramaneetti waan ilaalaniif, beekumsaa fi qaroomina isaaniis
..
dhorkanii turan. Murtiin isaanii kun garuu fiixaan hin baane.
beekumsa warra hin amanneetti waan ilaalaniif baroota hedduudhaaf
Abuunota Gibxi, kanneen barumsa mishinarootaatiin morman
qaroomni Awurooppaanotaa biyya Itoophiyaa keessatti babal'achuu
hedduu biyya keessa galchuudhaan, babal'ina amantii
hin dandeenye. Waanti nama ajaa'ibu garuu Awurooppaanota sana
Ortodoksii humna waraanaatiin gargaaruudhaan, dhimma
"warra hin amanneedha" jedhanii utuma arrabsanii meeshaa
amantii irratti abbootii aangoo hedduu muuduudhaan,
waraanaa isaanii immoo argachuuf dhagaan isaan hin galagalchine hin
guutummaa biyyattii keessatti dul/i ijaarsa waldaa Ortodoksii
jiru.
akka geggeeffamu taasifameera.
Maal iyyuu haa ta'u malee geggeessitoonni lamaan "AtseYohaannisii fi
Sanyiin ijoollee Amaaraa amantii Ortodoksii babal'isuuf,
Minilik" amantii Ortodoksii fi saba Amaaraa kan wal qabate
sagalee Waaqayyoo lallabuuf hammi isaan biyya Itoophiyaa
gochuudhaan, Amaarummaa babal'isuuf j1::cha naannoo waldattiin itti
keessa naanna'an hundumtuu Amaarummaa babal'isuu ture.
hin ijaaramin hundumaatti waldaan akka ijaaramtuuf duula ijaarsaa
Wangeelaa fi amantii babal'isuu akka ashaangul/iitiitti itti
eegalaniiru. Yeroo kana hiyyeessa qe'ee isaa irraa ari'uudhaan mana
fayyadaman malee kaayyoon isaanii afaan, aadaa, siyaasaa fi
amantichaa immoo abbaa qabeenyaa lafa bal'aa gochuun
ilaalcha Amaaraa babal'isuudhaan Amaarummaa biyya keessa
amaleeffannaa isaanii ture. Mootichi Saahila Sillaaseen babal'ina
guuchisuu ture ..... jedhan.
waldaa Ortodoksii irratti duula yommuu geggeessan, xumura bara

mootummaa isaanii jala waldootii ijaaraman kana maqaa fi muudama

211
210
 addaa addaatiin akka waamaman godhaniiru. Maqaawwan haadha manaa isaa Ayyalech yoo ta'u, namichi kun eenyummaa

waldattiidhaaf kennaman kunneen sadarkaa guddina waldattii irratti Oromiyaa ukkaamsee barbadeessuudhaan nama Minilikiif gabbarsiise,

kan hundaa'u yoo ta'u, maqaa muudamaa mootummaa biraa Raasota Minilik keessaas tokko kan tureedha.

kennameef ture. maqaawwan kunneen; maariyaam, Kidaana Mirat,

Waldoonni kun haala qindateen Oromiyaa fi biyyoota kibbaa keessa
Madihaaniyaalem, Goorgis, Gabri'eel, Takila Haayimaanot, Gabira
tamsa'an. Yommuu diriirfamanis isa rakkate gargaaruuf, barsiisuuf, Isa
Manfas Qiddus, Mikaa' el, Uraa' el, Rufaa' el, Sillaasee fi kkf ture.
kufes kaasuuf, karaa Kiristoos isaanitti argisiisuuf miti. Yeroo sana
Muudamni waldoota kanaa sadarkaa sadii. qaba. Isaanis, Gadaamii,
warri waldoota ijaaraa, babal'isaa turan sunneen meeshaa waraanaa
Dabirii fi Gaxar kan jedhamaniidha. Walakkaa jaarraa keessijtti
hamma funyaan ga'utti hidhatanii waan turaniif sabaa fi sablammiin

..
waldoonni Ortodoksii Impaayera Itoophiyaa keessatti 1200 ta'an
sun waan isatti ergame sana lubbuu isaa oolfachuudhaaf dirqamaan
ijaaramanii maqaawwan kana moggaafamniiru. Ayyaanni waggaa
Ameen jedhee fudhate. Haala kanaan lafa uummatichaa qabachuu
bu'uureffamuu isaanii, qabiyyeen lafa isaanii, tamsaasni ergaa isaaniis
danda'aniiru. Bara 1957 tti baay'ina waldoota Ortodoksii Itoophiyaa fi
haalaan qindatee barreeffamee kaa'ameera.
. . lafa isaan qabatanii turan hubachuuf gabatee gadii waliin haa ilaallu:

Barreeffamni faarfannaa gaddaa du'a mooticha Saahila Sillaaseerratti Qabiyyee lafa

Baay'ina waldaa
Kutaa biyyaa
faarfatamee turee akka ibsutti Amaarumaa fi amantii Ortodoksii waldattii (km:i)
Ortodoksii
babal'isuuf jecha, biyyoota kibba Itoophiyaa keessatti, Sidaamaa, Iluu 23 "·'
Goojjam 2635
Abbaa Booraa, Aarsii, Kafaa, Wallaggaa Fi Harargee keessatti
2260 33
Bagemidir (Gondar)
waldoonni Ortodoksii heddumminaan ijaaramaniiru. Baay'inni isaanii
2090 32
Tigiraay
1900 yoo ta'u, waldoonni kunneen biyyicha harka caalu kolooneffatan.
2404 35
Shawaa
Kutaa biyyichaa amantichaan kolooneffatame dhibbantaadhaan
1496 53
Walloo
yommuu ilaallu: Sidaamaa %94, Iluu Abbaa Booraa %88, Aarsii %82,
760 155
Kafaa %80, Wallaggaa %73, Harargeen Immoo %68 ture. Eertiraa
58 2148
Baalee
Waldoota kana keessaa 50 kan ta'an Shawaa lixaa keessatti ijaaraman. 193 122
Aarsii
Waldoota kana kan ijaarsise lammii OromooGoobanaa Daacee fi

212 213
-
Wallaggaa 274 argisiisuudha. Amantii lafa namaa saamuudhaan siyaasa qomoo
260
Iluu Abbaa booraa 136 tokkoo lafarra babal'isu! '
349
Kafaa 207 264
Wallaahii Ani Kiristaana
Gaamoo goofaa 105 376
Sidaamoo 124 Geggeessitoonni Habashaa uummatoota Itoophiyaa qe'ee fi lafa isaanii
954
Harargee 95 irraa buqqisuu qofa osoo hin taane, ajjechaa hammas hin jedhamne
2734
lda'ama 1287 namoota nagaa irratti raawwataniiiru. Wal ga'ii Booruu Meedaa irratti
7538
akkuma dhiyeessan AtseYohaannis wal ga'icha duras, isa booddees
walloo Oromootiin "cuuphami, yoo didde immoo laficha gadi dhiisii
.•.
Baay'inni waldoota kiristaanaa kanaafi qabiyyeen lafa isaanii waan
adeemi" jedhanii akka dirqisiisaa turan barreessitoonni seenaa
guddaa tokko argisiisa. Kaaba Abiisiiniyaatti (Gondar) waldoota 2260
hedduun dhugaa ba'u. Fakkeenyaaf bara 1865 xalayaa mootittii Ingiliz
tu ijaaramee jira. Qabiyyeen lafa isaanii Immoo 33mk2 dha. Kunis
Viktooriyaadhaaf barreessan keessatti kiristaanummaadhaaf meeshaa
2
waldaan tokko 0.015 km irra jirti jechuudha. Harargeetti immoo
waraanaatiin lolaa akka jiran yommuu dubbatan akkas jedhan; "warri
waldaa nafxanyaa jedhamee kan moggaafame 95 yoo ta'u, lafti
darbii Itoophiyaa biyya kiristaanaa gara ls/aamaatti jijjiiruuf dhufanii
waldichaaf qabame immoo 2734km2 dha. Waldaan tokko 28.8km2
turan .... Gargaarsa Waaqayyootiin garuu Jtoophiyaan hamma I
qabdi jechuudha. Kunis lafti bal'aan maqaa waldaatiin biyya Oromoo fi
ammaatti naharka jirti ... " jedhan. ltoophiyaan biyya kiristaanaati
biyyoota kibbaa keessaa qabamuu isaa argisiisa. Kanas kan gara hojiitti
jechaa "amani, cuuphami" jedhanii nama dirqisiisu. Namc: amanticha
jijjiire ministeera bulchiinsa humna namaa ture. Amantiin mootummaa
fudhachuu dide immoo ariyanii biyyaa baasu. Gochi isaanii kun biyya
"amantiin Ortodoksii" biyyattii keessa akka babal'atuuf qajeelfama kan
alaatii yommuu mormii irratti kaase tarkaanfii akka seera
kenne mootummaan Habashaa siyaasa isaa ittiin biyyattii keessa
mootummaatti fudhachaa turan dhoksuudhaan, harka lafa jalaatiin
tamsaafachuuf yaadee qopheesse. Kunis lafa Oromoo saamuuf kan
michoonni isaanii warra hin amanne akka dararan taasisaniiru.
gara biyya Oromoo dhufe nafxanyaa qofa osoo hin taane, amantiin
nafxanyaa (waldaan Ortodoksii) qooda guddaa fudhachuu isaa kan Bara 1930 -1940 keessa abbootiin aangoo mootummaa Habashaa
•.
kibba ltoophiyaatti amantootaa fi waldaa kiristaanaa warra Wangeelaa

214 215
 (Pirotestaantii) irratti waraana banuudhaan badii guddaa geessisanii
turan. Fakkeenyaaf, bara 1938 tti magaalaa Hosaanaatti
gaafatamaan olaanaan mana amantii kutaa biyya Aarsii gabaa
hosaanaa keessatti itillee gogaa hoolaa (kan gogfame) fannisuudhaan
namni biyya sanaa hundumtuu abbaa kiristinnaa isaa filatee akka
cuuphamu ajaja baasan. Namni hin ceephamne immoo mormituu
amantichaa waan ta'eef qarshii shan adabamee mana hidhaatti akka
galu labsisiisan. Akka kanatti uummanni biyyichaa amantii dirqamaa
. fudhachuu mannaa qarshii isaa alagaa nyaachise. Tooftaa kanaan galii
guddaatu mana amantaatti walitti qabame. Bara 1938 -1950 keessatti
Amantoonni Wangeelaa (Pirotestaantii) magaalaawwan Hosaanaa,
Asallaa, kambaataa, biyya haadiyaa keessa jiran hundumtuu hidhaa
cimaadhaan adabamaa turan. Hidhamtoota keessaa mana hidhaa
Asallaa keessatti nama ja'atu du'e. Mana hidhaa Hosaanaa keessatti
immoo nama lamatu du'e. Haala kanaan barasana keessa Walaayittaa,
Kuulloo, Gaamoo Goofaa, Geedi'oo fi Sidaamaa keessatti amantoota
wangeelaa waldaa pirotestaantii irratti cunqursaa fi adabni wal
fakkaataan geggeeffameera.
Cunqursaa fi dararaa kana hundumaa utuma adeemsisanii bukoo
isaanii dhokfachuuf immoo akkas jedhanii addunyaa sobuuf yaalii
gochaa turan: "Nuti Kiristaanonni Shawaa amantii keenyaaf falmii
jabaa geggeessinee kitaabota amantii hedduu lskindiriyaadhaa finne.
lslaamni Itoophiyaa keessa ture hundumtuu kana argee, 'edaa
216
amantiin keenya kitaaba barsiisaa hin qabu; maaloo nacuuphaa,
itti
kiristaana nagodhaa ! Jedhee kadhate. Waldaan keenyas tole jettee
cuuphxee kiristaana goote. Haala kanaan kiristaanni Itoophiyaa
hundumtuu jaalala isaatiin amanticha fudhatee itti seene. Namni
humnaan nama amansiise hin jiru. Gooftaanis 'humnaan amansiisaa'
nuun hin· jenne. Ajaja "akkasils hin kennine. Gochaan humnaan
godhame tokko iyyuu hin jiru" jedhu.
Mootichi AtseYohaannis yommuu Xalayaa firoomaa mootittii lngilizii
Qu'iin Victooriyaadhaaf barreessan "Musiliimni Itoophiyaa hundumtuu
jaalala isaaniitiin kiristaana ta'an" jedhan. Akka amantii Ortodoksiitti
abboommiin "hin sobin" jedhu barreeffamee akka jiru beekamaadha.
Habashoonni maqaa amantiitiin uummata qe'ee isaa irraa haa
huqqisan iyyuu malee, biyyaa iyyuu haa ariyan malee seera amantii
"amanaa fudhadhaa" jedhanii nama dirqisiisan ofii isaaniitii iyyuu hin
amanan. Hin kabajanis. AtseYohaannis xalayaa isaanii kan olitti kaasne
keessatti "ijakoo addakoo haa godhu" jedhanii yoo kakatan iyyuu
"Amanii cuuphami" jechuudhaan dhiibbaa' fi cunqursaan isaan saba
Oromoo irraan ga'an kan dubbatamee dbu.nou danda'u miti. Mootota
biyya alaa garuu waan hojjetaa turan "hin hojjenne" jedhanii yommuu
gowwomsan amantii isaanii iyyuu hin sodaanne jechuudha. Obbo
Takilatsaadiq Makuriyaa kitaaba isaanii kan Ate Yohaannisii fi
Itoophiyaa jedhu keessatti hojii fi amala mootichaa yommuu ibsan
akkana jedhanii turan:
217
- Atse Yohaannis erga mootii moototaa ta'anii eega/anii
ltoophiyaan Kaatoo/ikii fi Musiliima irraa walaba taatee Amantiin Ortodoksii bara harka mirgaa garboomfattootaa taatee
turteetti habashoonnis maqaa kiristaanummatiin biyya alaatti
guutummaatti amantii Ortodoksii qofa akka waaqeffattu
dandalanii meeshaa waraanaa hedduu buufataniiru. Keessumattuu
waan barbaadaniif bara 1870 - 1875 tti musiliimota biyya
Tigiree, walloo, waajjiraa, Raayyaa fi abaaboo keessa jiraataa Atse Yohaannis "ltoophiyaan oddoola (island) garba guddaa keessaati"
jedhan. Biyyoonni naannoo Itoophiyaa guutummaatti lsilaama waan
turan humnaan walitti qabanii "amam, qorrobi, cuuphami"
turaniif, ltoophiyaan Musiliimotaan marfamtee jirtii nu qaqqabaa!
jedhanii dirqisiisaa turan. Jiraattonni qe'ee isaanii dhiisanii
Jechuudhaan meeshaa waraanaa argachuuf Awurooppaatti harka
baqachuu hin barbaanne, garaadhaan itti amananii fudhatan
utuu hin taane, manasaanii keessaa akka hin ariyatamneef bal'isaa ture. Dhimma amantii irratti AtseYohaannis seera baasee ture.
. Seera kanas yommuu maree booruu meedaa turan wixineessan.
afaan qofaan kiristaana yommuu ta'an, kaan garuu gara
Sudaanitti baqatanii turan. Qajeelfama amantii kana akka hojiirra oolchaniif koreen

hundeeffamee ture. Isaanis: Abuuna Maatiyaas, lteegeeXaayituu,

Dirqama mootummaan baaseen Oromoonni walloo hedduun
Gabira sillaasee fi walda goorgis qajeelfama mootummaa galmaan
utuu hin amanin cuuphamaniiru. Isaan keessaa tokko tokko
ga'uuf filataman.
"ati dhuguma kiristaanaa?" jedhanii yommuu gaafatan
"wallaahii ani kiristaana" jedhanii deebisu turan. Taateen kun Lammiiwwan Biyya Alaa Kanneen Siyaasa Biyyattii Keessatti Qoofa

saba sana irratti dhiibbaan baay'ee guddaan dhufuu isaa fi Fudhatan

dhiibbaa sana dandamachuuf sabkhi qophii kan hin goone
Sirni bittaa Amaaraa waggoota dhibba darban keessatti uummatoota
ta'uu isaa argisiisa.... Jedhan.
Itoophiyaa garboomfatanii kolooneffattummaadhaan jiraachaa akka

Atse Yohaannisii fi mootonni Habashaa akkasitti hamma danda'an turan beekamaadha. Kolooneffannaa isaanii kana keessatti akka

addunyaa kana sobuuf yaalii garaagara hin cinne gochaa turan. meeshaa waraanaatti waantota sadiitti fayyadamaniiru. Isaanis:

Yommuu biyyoota alaa soban kaayyoon isaaniis meeshaa waraanaa

a. Sirna Mootummaa sanyii tokkkoon hoogganamu
argachuu qofadha.
b. Amantii Ortodoksii
c. Seenaa Abiisiiniyaa
218
219
•••••
Amantiin Ortodoksii Itoophiyaa meeshaa waraanaa mootonni
Abiisiiniyaa ittiin biyyattii kolooneffachaa turan akka ta'e lammiilee
Itoophiyaa qofa osoo hin taane biyyoonni alaa illeeni dubbatu.
Fakkeenyaaf,. lammiin kanaadaa Mr Roonaaldi K kan jedhamu akkas
jedhe: ".; ... Amantiin Ortodoksii biyya Itoophiyaa keessa jiru kan
uummata Amaaraati" jedhe. Kana malees barreessaan Guumaa
· Za'abaas jedhamu duula siyaasaa mootummaa Amaaraa ilaalchisee
magaazinii
.
Addis Zaman jedhamu,
.
kan torbaniin guyyoota dilbataa
ba'u irratti yaadni inni barreesse .amantiin Ortodoksii meeshaa
weeraraa Amaaronni itti fayyadaman akka ta'e ibsa.Akkas kan jedhu
ture:
nor'o Itoophiyaa keessatti, galma mootummaa keenyaa kan
taate magaalaa Addis Ababaa keessatti barumsi amantii
kiristaanaa, keessumattuu barumsi amantii Ortodoksii haala
gaariidhaan kennamaa jira. Barumsi kun sochii siyaasaa
uummatoonni Itoophiyaa bilisummaa isaanii gonfachuuf
taasisan ukkaamsuu/, akka hin jirre gochuuf gargaarsa guddaa
gochaa ture, gochaa jiras. "Waaqawo ltooophiyaa haa eegu"
jechuudhaan akka waan balaan dhufu karaa amantichaa
biwattii irraa eegamuutti uummata sodaachisuudhaan akka
uum,nanni harka kennatee jilbbeenjatu gochaa turan.Alaabaa
Itoophiyaa fannoo Gooftaa Yesuus irratti fannisanii ol fuudhu,
keenyan mana waaqeffannaatti alaabaa biyyattii uffisu. Ibsaa
220
tir=:cfikaa, daandii, erbee mooraa mana waaqeffannaa
keessaa irra ejjetamu illee halluu alaabaa isaanii dibu. Innis
hafluu magariisa, keelloo fi diimaadha. Alaabaa isaanii bakka
hundumaatti mul'ifachuun · isaanii kun hundumtuu
amantichaaf jecha utuu hin taane sirna bittaa isaanii isa bara
koloonummaa sana amma iyyuu harka sadii keessaa harka
tokko ittiin adeemsifachuuf akka ta'e beekamaadha ...
Jalqaba irratti, siyaasa lafarraa fi dheebuu siyaasaa qaban walitti
hidhuun isaan irra hin turre. Bara duriitii eegalanii warri Habashaa
dhimmoota lamaaniif (Amantii fi siyaasa) dhaabbannee jirra jechaa
jiru. Gochi isaanii kun dogoggora qofa osoo hin taane hammina badii
hammas hin jedhamne uumuu danda'uudha. Gumaa Zagaabaas
magaazinii olitti ibsame irratti akkas jechuudhaan ibsan:
Dhalli namaa utuma amantii hin qabaatin iyyuu uumamaan
hafuura Waaqayyoon sodaachuu waan of keessaa qabuuf
maqaa Waaqayyootiin sodaachisanii daldala siyaasaa
geggeessuun barbaachisaa miti. Dhimma siyaasaa keessatti
garuu gaaffiin gufuu uumu ka'uun isaa hin hafne. Fannoon
amantiidhaa/ dhaabbata. Alaabaan immoo siyaasaafi.Lamaan
isaanii gidduu addaa addummaa beekamaatu jira malee
hariiroon walitti isaan fidu hin jiru. Utuu alaabichi fannoo sana
irratti hundaa'ee kalaqame ta'ee waan ajaa'ibaa ture. Silaa
alaabaan Itoophiyaa biyyattii bakka hin bu'u ture. Sababni isaa
221
 Namni sammuu yaadu qabu halluuwwan alaabaa Itoophiyaa ilaalee
uummanni Itoophiyaa guutummaatti kiristaanota miti. · ·
hubachuudhaan ergaan isaanii maal akka ta'e hubachuu ni danda'a.
Fannichatu alaabaa sana irratti hundaa'a yoo ta'e immoo l

Bifa alaabichaa fi halluuwwan sadan fannoo of irraa qabu, kan fakkiin

siyaasni lafarraa mootummaa gubbaa Waaqaa bitee jira
leencaa gidduu jiru yommuu arginu bifti filatame sirna garboomfannaa
jechuudha. Yoo akkas ta'e immoo hiikni amantii jijjiirameera.
habashootaa mirkaneessuuf kan qophaa'e ta'uu isaa hubachuun nuuf

Ijaarsa Impaayera ltoophiyaatiif gargaarsa guddaa kan taasise kennaa salphata. Alaabaa Oromoo fi kan Eertiraa duraanii waliin wal bira

qawwee Awurooppaadhaa ergamee dhufe haa ta'u iyyuu malee qabnee yommuu ilaallu, garboomfattoonni Habashaa sun hammam

gargaarsi sun akka argamuuf kan karaa saaqe immoowaraana booddeetti hafoo akka ta'an hubachuu ni dandeenya.

..
Addunyaa isa jalqabaa yeroo sana keessa eegaluuf fiixee irra ga'ee
Impaayera Itoophiyaa amantii Ortodoksii fi meeshaa waraanaatiin
tureedha. Sirni bittaa Amaaraa Impaayera sana weeraraan sanyii
ijaaran. Olaantummaa isaaniis isaanuma kana lamaaniin kabachiifatan.
namaa lafarraa duguuganii erga ijaaranii booddee siyaasa isaanii
Loltoonni biyyoota weeraraman humnaan bulchaa turan illee
jabeeffachuuf, bara kolooneffattummaa isaaniis dheereffachuuf
meeshaawwan kana lamaaniin fayyadamc1a turan. Aangoon isaanii
amantii· warra Awurooppaa (Ortodoksii) fi siyaasa isaanii walitti akka
qawwee fi amantii Ortodoksii irratti kan hundaa'e ture. Meeshaawwan
hidhan suuta suutaan bakkeetti ba'ee saaxilamaa dhufe.
kolooneffannaa kunneen lamaan jalqabatti meeshaa AtseMinilik
Barreessitoonni icciiticha saaxilan sadarkaa sadarkaadhaan saaxilaa
fudhatee gara kutaa biyyoota Itoophiyaa dhufeedha. Uummatoonni
turan. lcciitiialaabaa biyyattii akka kanatti dhiyeessan:
kibba Itoophiyaa fi Oromoon meeshaawwan koloonummaa kana
1ttaa. Fakkiin leencaa (Erbee bifa alaabaatiin hojjetamee fannoon irratti lamaaniin erga qabamanii booda jireenyi isaanii guutummaatti akka

kaafame, kan fakkiin leencaa gidduu isaanii jiru) mallattoo amantii jijjiiramuuf dirqisiifaman. Amantii, aadaa, afaan, hawaasummaa,
Ortodoksiiti. ilaalcha, eenyummaa isaaniis humnaan dhabariiiru. Biyya itti dhalatan
keessatti, mana keessatti dhalatanii guddatan keessatti, lafa dhaala
2ttaa. Halluuwwan alaabaa sadan sadan tokkummaa Waaqa amantii
abbaa isaanii· irratti eenyummaan isaanii hundumtuu akka sarbamu
Ortodoksii kan argisiisaniidha.
taasifamuudhaan qaama eenyummaasaa hin beekneefi baruus hin

3ffaa. Halluuwwan alaabaa sunneen sadan sabbata Waaqaa yookaan dandeenvetti kufan.

mootummoota Abiisiiniyaa gurguddoo sadan kan bakka bu'aniidha.

223
222
 Akka kanatti erga harka keessa galfatanii booda uummata nagaa
jiraataa tureen "nuugii adii fi aannan gurraacha fidi" jedhanii dararaa
turan. Duula amantii isaanitti ba'uudhaan waan isaan hin dandeenye
dirqamaan gaafatu. Sirni geggeessummaa hamaan akkasii kun maal
akka fakkaatu obbo Nagaadiraas Afawarqi akka armaan gadii kanatti
ibsu:
"loltoonni mootichaa hiyyeessa saamuu fi dararuu malee hojii
biraa hin qaban. Jireenya uummata hiyyeeyii Sanaa bultoo
isaanii godhachuudhaarf' bashannanii jiraatu.
Hiweewiinsundararaa loltoota Sanaa · jala bara baraan
jiraachuu akka hin dandeenye yommuu hubatan qe'ee isaanii
dhiisanii hamma danda'an baqachuu filatu.... "
Nafxanyoota yeroo sana diina dhala namaa ta'anii ka'an sanaaf
moootummaan isaanii eegumsa guddaa godhaaf ture. Obbo Nagaash
Afawarqi gocha hamminaa fi gara jabummaa nafxanyootaa kana
kitaaba isaanii keessatti yommuu ibsan akkas jedhan:
Jireenyi Habashaa inni hundumaarra caalu waraana ta'uudha. Kunis
isaaniif gammachuu namni gaa'elasaa irraaargatu caalaaf. Haa ta'u
iyyuu malee yommuu weeraramtoota reebanii saaman 'reebuu fi
saamuu wawa' jedhanii amananii waan itti seenaniif gara jabummaan
isaanii hammas hin jedhamu.
224
War:-i Abiisiiniyaa reebichaa fi saamicha hammas hin jedhamne
uummata irraan waan ga'aniif jireenyi uummatichaa utuu hin jaallatin
ciqilee weerartootaa jala akka galuuf dirqlsiifarna: Haalli kun lafa ofii
irraa buqqa'anii godaanuuf isaan dirqisiise. Yommuu uummanni
dararaa isaanii jala jiraachuu dadhabanii godaanaa turan hojiin
saamtota Abiisiiniyaa maal akka ture yommuu ibsan obbo Nagaadiraas
akkas jedhan:
Hojiin loltoota Abiisiiniyaa nyaachuu, dhuguu, rafuu, ka'uu hiyyeessota
dararuu qofa ture. Nyaataa fi dhugaatiin isaanii kun qabeenya
saamichaan walitti qabameedha.
Abbootiin aangoo, mootonni, loltoonnii fi weerartoonni abiisiiniyyaa
oomisha humna garbootaatiin argamuun foon isaanii gabbifatanii
jiraatu. Jireenya isaanii kana hundumaa dhiigaa fi dafqa hiyyeessaatiin
gabbifachuuf kan isaan gargaare qawwee Awurooppaa akka ta'e
ilaalleerra. Warri Awurooppaa iyyuu yommuu Afrikaa qirceeffatanii
kolooneffatan dararaan isaan uummata irraan ga'an hamma kan
Abiisiiniyaa hin ga'u ture.
225
 BOQONNAA-B Biyyoonni kunneen sadan dhukkuba Minilikii wajjin wal qabsiisanii
Jarmaniin to'annoo lmpaayerattii akka isaan harkaa hin fudhanne
Xumura Mootummaa Minilikiifi Yeroo Jijjiirama Siyaasaa
sodaa guddaa qabu turan. Yeroo sana Jarmaan biyyoota kanneen
AtseMinilik umuriidhaanis ta'e fayyaa dhabuudhaan yommuu sadaniin kappitaalizimiidhaan ittiin dorgomaa turte.
dadhabaa adeeme sirni bittaa habashootaa yaaddoo keessa seenee
Jarman dhukkuba Minilik booda mootii Abiisiiniyaa qabatu
ture. Ogeessi fayyaa lammii Faransaay Dr. Viitaaliyaan kan jedhamu
michoomfattee, baha Afrikaatti humna waraanaa ijaaruudhaan
yaalii fayyaa AtseMinilikiif yeroo dheeraaf erga taasisee booda Minilik
geggeessitoota biyyoota sadaniif hin mijanne akka hin moosifneef
umurii dargaggummaa isaatii eegalee dhukkuba laashessaadhaan
faayidaa biyyoota isaanii giddu galeessa godhachuudhaan marii
qabamee akka ture hubatee gabaese. Kana booda fuul durri
dheeraa gochaa turan. Bara mootummaa Minilik booda Impaayerri
lmpaayerattii yaaddessaa ta'ee argame. Dhimmi fayyaa Minilik
Naga -qabeessi itti fufee hin jiraatu yoo ta'e qabeenyi i fi humni isaan
michoota isaa qofa utuu hin taane lammiiwwan alaa kanneen faayidaa
biyyattii irratti dhangalaasan kan akkasumaanii duraa ta'a. Kanaafuu
biyya. isaaniitiif jecha gara ltoophiyaatti godaananii turan iyyuu ni
biyyoonni Awurooppaa sadan fiigicha guddaa godhaniiru. Kaayyoon
yaaddesse.
fiigicha · isaanii inni guddaan lmpaayerattii meesha? waraanaa
Impaayerri Itoophiyaa harka lafa jalaatiin meeshaa waraanaa isaaniitiin ijaarsisan sanaaf geggeessaa cimaa fedhii isaanii guutuuf
Awurooppaanotaatiin akka ijaarame beekamaadha. Bulchiinsi Minilikii moosifachuu ture. Impaayera naga -qabeessa qabatanii turuuf
fi weerartoonnl Isaa saamicha Awurooppaanonni karoorfatanii aangoon siyaasaa biyyattii karaa nagaa mootii haaraatti kennamuu
dhufaniif haala mijataa kan uume ture. Albuuda dheedhii lndustirii qaba ture. Rakkoon guddaan isaan mudate Minilik ilma teessoo isaa
isaaniitiif, fedhii gabaa isaaniitiifis Awurooppaanonni abdii isaanii dhaalu dhabuu isaati.
Impaayera Abiisiiniyaa irra kaawwatanii turan. Yommuu Minilik bara
Sababa kanaaf biyyoonni Awurooppaa sadan akka Minilik nama
geggeessummaa isaa xumuru garuu mootii akka Minilik fedhii isaanii
mootummicha geggeessu muudee beeksisuuf dhiibbaa garaa gara hin
guutuuf argachuun isaanii isaan yaaddessee ture. Yeroo sanatti
cinne irratti geggeessaa turan. Minilikis haalli fayyaa isaatii caalchisee
Impaayera Itoophiyaa olaantummaadhaan to'atanii kan turan biyyoota
yaaddessaa waan adeerneef bara 1909 tti nama itti fufee
Awurooppaa gurguddoo sadan; Ingiliz, Faransaayii fi Xaaliyaan turan.
mootummicha geggeessu beeksise.
226
227
 AtseMinilik ilma waan hin qabneef, ilma intala isaa Shawaaragad kan sochii gochuu ishee fakkaata ture. Kanaafuu yeroo sana lmpaayerattiin
maqaan isaa lyyaasuu jedhamu dhaaltuu mootummaa isaa godhee yeroo cal jedheessummaa dabarsaa turte.
beeksise. Abbaan lyyaasuu nama walloo maqaan isaa Raas Mikaa'el
_______ ,
lteegee Xaayituun Minilik booddeedhaan aangoon siyaasaa sanyii
jedhamuudha. Qomoon Raas Mikaa'el Oromoo ture. Kanaaf
mootota Kaaba Abiisiiniyaa harkaa ba'ee lyyaasuu harka akka hin
muudamni lyyaasuu garboomfattoota Abiisiiniyaatiif hin liqimfamne.
galleef qabsoo garaagara hin cinne taasifteetti.
Qabata abbaa lyyaasuutiin aangoon lmpaayerattii harka gaallaa keessa

akka hin galleef komee qabu turan. Komee sana garuu dafanii ifatti hin
dhiyeeffanne. Mufannaa tokko illee Minilikitti hin dhiyeeffanne.
Yeroo sana lyyaasuun mucaa Saafela ture. Sababa kanaaf bulchiinsi
biyyattii olaantummaa Raas Tasammaajala ture. Kanaaf biyyattiin wal
ga'ii guddaa omkoloolessa25/1907 geggeeffameen ministeerota sagal
ijaarrattee-, • geggeessumaan biyyattii immoo harka lyyaasuutti kan
Yeroo sana keessa dorgommii siyaasaa guddaatu Liji lyyaasuu fi ilma
Raas Mokonni,Tafarii, gidduu ture. lteegee Xaayituun aangoo siyaasaa
Kaaba Abiisiiniyaa tursiisuuf waan qabsooftuuf siyaasa lmpaayerattiitti
karaa ce'umsaa dukkaneessitee turte. Keessumattuu Minilik akka
sanyiin Oromoo mootummaa isaa dhaaluuf muuduun isaa hidhaa
siyaasa lmpaayerattii fo'aa qalloodhaan hidhee rarraaseera.

kennamte yoo taatu, akka bakka bu'iinsaatti garuu olaantummaan Sanyiin mootota Shawaa immoo lteegeeXaayituun ministeerota
Raas Tasammaa dhaaf akka kennamu murtaa'e. mootummichaa itti gaafatama isaanii irraa bubuusuudhaan namoota

Kaaba Abiisiiniyaa bakka buusuu jalqabuun ishee guddaa gufachiise.

Carraa uumame kanatti fayyadamuudhaan haati manaa Minilik,
Kanaafuu hamma hiriira nagaa ba'anii mormii dhiyeeffatanitti ga'an.
Eteegee Xaayituun abbaa manaashee dhukkubsate siree irratti gattee,
lteegeeXaayituun olaantummaa siyaasaa kaaba Abiisiiniyaatiif
dheebuu siyaasaa duraan qabdu guuttachuuf gara waltajjiitti baatee
kenniteehumna waraanaatiin hojiirra , olchuu itti fufte. Kanaaf
mul'achuu jalqabde. lteegeeXaayituun olaantummaa siyaasaa
mootummichi wal qoqqooduu fi walirratti ka'uudhaan dadhabaa
Shawaatiin mormitee kuffisuuf dhukkuba abbaa manaasheetii
dhufe. Kun warra Awurooppaatiif hin liqimfamne.
fayyadamtee qabsoo cimaa gochuu eegalte. Gochi isheen gochaa turte
sunis sanyii moototaa warra Shawaatti yaaddoo guddaa naqe. Karaa Dippiloomaatonni Awurooppaa kanneen biyyattii keessa turan gocha
biraa immoo aangoo abbaa manaa isheetii harka keessa galfachuuf lteegeeXaayituu kan hin fudhanne ta'uu isaanii ibsuudhaan, dhimma

biyya keessaa lmpaayerattii gidduu seenuu kan hin barbaanne akka

228 229
 ta'an mul'inatti ibsanii sagalee isaanii uummatatti dhageessifatan. Kun
immoo mormii Shawaadhaa lteegeeXaayituu irratti ka'e cimsuudhaan,
sanyiin mootota Shawaa Xaayituudhaan fuulaa fulatti akka mormaniif
ija jabina horeef. Warri ShawaaOromoo fi uummata kibba Itoophiyaa
adda durummaadhaan weeraruu fi ijaarsa lmpaayerattii keessatti
qooda olaanaa fudhachuu isaaniitiin of · jajaa, qabsoo
Abiisiiniyaatii ho'ee ka'aa ture immoo akka tarkaanfii booddeetti
hafaatti fudhachaa turan. Kanaafuu "Warri kaabaa dhufan attamitti
bulchiinsa nu harkaa fudhatu?" jEtchuudhaan lteegeeXaayituu fi
namoota isheetiin mormuudhaaf gurmaa'anii bobba'uu jalqaban.
Mormiin kun ji'oota muraasaaf erga itti fufee booda, mootummichi
gara fonqolfamuutti adeemaa dhufe.
Kanaaf warri Shawaa mana Phaaphaasii bara Sanaa, kan Abuuna
Maatiyaas jedhamuutti wal ga'ii qopheeffatan. Wal ga'icha irrattis
lteegeeXaayituun akka argamtu godhan. Sana booda lteegeeXaayituun
gumaacha lmpaayerattiif gochaa jirtu dhaabdee mana mootummaatti
deebi'uudhaan mooticha Minilikiin akka kunuunsitu
murteessan.Qoqqobbiin siyaasaas itti kenname.
Akeekkachiisni kun erga itti kennamee torban lama booda ammas wal
ga'iin biraan mana Fitawuraarii Habtagooorgisitti godhame. Wal
ga'icha irrattis lteegeeXaayituun siyaasa mootummichaa
lammaffaa akka hin seenneef, keessumattuu ministeerota muuduu fi
230
aangoo irraa buusuu keessa akka hin seenneef akeekkachiisni inni
xumuraa itti kenname.
lteegeeXaayituun garuu akeekkachiisaa fi qoqqobbii itti kenname
dheekkamsaa fi aarii guddaadhaan mormite. Ta'us garuu balballl
Kaaba siyaasaa itti cufame. Yeroo Sanaa eegalee sanyiin mootota Shawaa
dhoksaattis ta'e mul'inatti maree siyaasaa garaa gara hin cinne
geggeessuu itti fufe. Dhuma irrattis Xaayituun hidhaa dhaabbii akka
hidhamtu itti murteessan. Tarkaanfiin isaanii kunis garee siyaasaa
Shawaatiif dadammaqina haaraa uume. Yeroo kana gareen Shawaa
dogoggora siyaasaa lteegeeXaayituun uumuu jalqabde sisirreessuu
eegale. Kanaaf siyaasa Xaayituutiif akka haala mijeessuuf hidhaa
fuudhaaf heerumaa_ Xaayituun ministeerota gidduutti uumaa turte
iyyuu garaa gara kukkutuuf gaa'ela namoota hedduu diigan. Haala
kanaan sochiin Xaayituu utuu hin milkaa'in karaatti hafuu danda'e.
Lij lyyaasuu
(Bakkalcha Barii Lafti Hin Bari'iniif Hafe)
Yeroo kana lyyaasuun teessoo mootummaa Minilik dhaaluuf waggoota
muraasa dura filatamuun isaa odeeffamuu eegale. Xaayituunis adaraa
mootichaa galmaan ga'uuf kan hojjettu akka taate ifa baaftee
keessa
dubbatte. Amma adeemsi siyaasaa kallattii duraatti deebi'e jechuudha.
Muudama lyyaasuu mirkaneessuuf abbootii aangoo humna waraanaa
Minilik keessaa tokkotu filatamee dhiyaate. Maqaan isaa Fitawuraarii
231
 Habtagoorgis jedhama. Ajajaa waraanaa mootummaa Minilikiif
Mokonnin jedhamu qanyaasmaach gootee muudama kenniteefii turte.
baay'ee amanamu ture. Sanyiin isaa Shawaadha. Fiitawuraarichi
Kunis akka aangoon lyyaasuu fonqolfamuuf sababa guddaa ta'ee ture.
lyyaasuun teessoo mootummichaa qabachuuf Minilikiin akka filatame
lmpaayerattiidhaaf mirkaneessuudhaan aangoo harka lyyaasuutti Jalqabatti yommuu lyyaasuu fi Tafarii gidduutti dorgommiin siyaasaa

kenne. Yeroo kana lyyaasuun aangoo qabachuudhaan biyyoonni geggeeffamaa turetti Raas Bittiwwaddad Tasammaa'n

weeraraan qabaman hundumtuu homaa gochuu akka hin dandeenye, kaadhimamtoota lamaan walitti waamee gidduu isaaniitti nagaa

tarkaanfii fudhatu jedhamanii tasumaa iyyuu akka hin sodaatamne ija buusuuf yaalii godhee ture. Raas Tasammaa'n mana Abuuna

jabinaan dubbate. Weeraramtoonni Oromoo fi biyyoota kibba Maatewoositti qabsaa'ota lamaan walitti waamuudhaan inni tokko

Itoophiyaa yoo fincila kaasan akka abboommii mooticha Minilikitti siyaasa isa kaanil keessa akka hin seenne fuula phaaphaasichaatti

garbummaaf akka qabaman dubbachuudhaan " .... Hojiin kun utuma kaksiisee ture. Qabxiin walii galtee isaaniis kanneen armaan gadiiti:

waggaa kudhan nutti fudhatee iyyuu, nuti gama keenyaan waggaa

1. Tafariin (Haayila Sillaasee) bifa kamiin iyyuu teessoo
kurnan kana qabsoofnee ejjennoo keenya isaan fudhachiifna .... Nuti
mootummaa lyyaasuu akka hin tuqne. ·
warri lammiilee Abiisiiniyaa warra dhugaa taane dhaaltuu mootiin
2. Gorsitoonni Tafarii akka Tafariin mootummaa lyyaasuu
keenya Minilik nuuf kennan malee mootii kamiin iyyuu hin fudhannu
fudhatuuf gorsa hamminaa tokko illee akka hb gorsine.
... " jechuudhaan aangoo dhaaltummaa fayyadamee haasawaa
dhaadannaa kana dhageessise. 3. lyyaasuun akka waan Tafariin dorgommii· siyaasaa isaan
dorgomuutti ija jibbaatiin ilaaluudhaan Tafarii bulchiinsa abbaa

Fiitawuraarichi Habtagoorgis Dinagdee (Qusee Dinagdee) ajajaa isaatii (Bulchaa Harargee} irraa akka hin ariine.

humna waraanaa Impaayera Itoophiyaa ture. Guyyaa itti lyyaasuutti 4. Raas Tasammaa'n (ofuma isaatii) dorgommii siyaasaa Tafariin

aangoo kennan sanatti haasawaa isaa keessatti "nuti ltoophiyaanota gochaa jiruuf jedhee Tafarii bulchiinsa Harargee irraa akka hin

sirriidha, nuti Abiisiiniyaa warra sirriidha ... 11

jechuun isaa aangoon kaafne.
lyyaasuu jalqabumaa kaasee akka hubamu godheera. Akkasumas
Waadaa kana erga geggeessanii booda baay'ee utuu hin turin Raas
Xaayituun yommuu sochii siyaasaa gochaa turtetti namicha Tafarii
Tasammaan ni du'e. KaayyoonTasammaasuuta suutaan garee isaa

232
233
 r
cimsataa lmpaayerattii ofii isaatii qabachuu ture. Du'a isaa wajjin weeraranii qabatan lyyaasuu bulchiinsa irratti ilaaluudhaan dhabuu hin
kaayyoon isaa sunis ni du'e. barbaanne. Habashaan waanta karaa aangoo itti dhufuuf araara hin
qabu. Kanaaf kakaaMinilik inni Impaayera isaanii ijaare "namni mucaa
Akkuma Tasammaan du'een
warri ShawaaOromummaa isaatiif mucaakootii lyyaasuu gane saree haa dhalchu" jedhee kaksiise illee hin
lyyaasuudhaan
mormuu jalqaban. Minilik yommuu teessoo • sodaanne. Kakaa mootichaa eeguun aango qabachuurra isaaniif hin
mootummaa isaa dhaalchisuuf lyyaasuu fo'ate "namni mucaa
caalle.
mucaakootii lyyaasuutti hin bulle saree gurraattii haa dhalchu !" jedhee

abaaree ture. Warri Shawaa garuu tarii abaarsa sana irraanfatan ta'a Yeroo muraasaaf garuu manni maree mootummichaa dhimma

yookiis Oromootti buluu mannaa saree gurrattii dhalchuu wayya lyyaasuu irratti ejjennoo dhaabbataa qabachuu dadhabee ture. Sochiin
"",;i'

jedhan fakkaata malee mootummaa lyyaasuu fonqolchuu irraa duuba
hin deebine.
Karaa intala isaatii haa ta'u iyyuu malee lyyaasuun akaakaa Minilik
ture. Minilik duula Oromoo irratti banan kan hamma sana ulfaatu
injifatee Oromoo yoo garboomfate iyyuu yommuu lyyaasuudhaaf
aangoo isaa dabarsee kennutti Oromoon qabata lyyaasuutiin
mootummaakooo diiguu danda'a jedhee hin yaadne. Kanaaf dhaaltuu
mootummaa godhee lyyaasuu dhiyeesse. Filannoo biraas hin qabu
ture.
lyyaasuu yommuu isaan gufachiisaa dhufe garuu hiree isaanii ofiin
murteeffachuuf mormii isaanii ijaaruu, qindeessuus ni jalqaban. Manni
maree mootummichaa muudama ministeeraa kan naannoo isaanii of
harkatti qabachuudhaan lyyaasuu maqaa dhumaaf mootummaa irra
akka taa'u godhan. lyyaasuun umuriitti, beekumsatti, ofitti amanuutti,
geggeessummaatti, dandeettii bulchiinsaattis yommuu guddachaa,
bilchaataa dhufetti itti gaafatama aboo hin qabne qabatee
jiraachuuisaa hubate. lyyaasuun hamma gaafa du'uutti Finfinnee
taa'ee gonfoo mootummaaMinilik akka waan bakkeetti gatameetti
(aangoo kan hin qabne) baatee mana mootummaa turuuf dir=1isiifame.

Gochi Minilik kun warra Shawaa keessatti oolee bulee mormii Sirni bittoota nafxanyaa yommuu lyyaasuun abbaa isaa bira gara
Kaasaaadeemaa ture. lyyaasuunis yommuu biyya geggeessuu jalqabe Walloo deemuuf jedhettis akka hin deemneef dhowwuu yaalan.
ilaalcha bilisaa kan .dhuunfaa isaatii qaba ture. Kun immoo ·mormii Abbootiin aangoo nafxanyaa sunneen lyyyaasuudhaan"Addis
isarratti ka'aa ture ni finiinse. Akka inni ittumaa fudhatama dhabu Ababaadhaa ba'uu hin dandeessu. Asuma jiraattee itti gaafatamakee
godhe. Shawaan biyyoota gargaarsaa fi gorsa Awurooppaatiin ba'uu qabda" ittiin jedhan. lyyaasuun garuu "aangoon anarka utuu hin

234 235
 taane isin harka jira waan ta'eef isin Addis Ababaadhaa hin ba'inaatii
asuma jiraadhaatii itti gaafatama keessan ba'aa" jedhee Dassee
deeme. Abbaa isaa waliin wal argee abbootiin aangoo habashootaa
akka fedha isaaniitti biyyattii geggeessaa jiraachuu isaanii haalaan
ibseef.
lyyaasuun bakka adeeme hundumaatti hawaasa biyyattii biratti·
fudhatamaa fi deggersa guddaa argate. Keessumattuu uummata
Oromoo biratti deggersa guutuu argachuun isaa habashoota guddaa
sodaachise. Habashoonni baay'een haaJa yeroo sana ture jijjiiruu akka
waan hin dandeenyeetti ilaalanii abdii kutatan. Kanaaf waan
hundumaa dhiisanii aangoo isaaniitti fayyadamuudhaan qabeenya
biyyattii saamuutti fuuleffatan. Gocha isaanii kanaan habashoonni
yommuu mootiinsaanii inni guddaa fi inni hundumtuu sagaduuf biraa
dhabametti mootummicha qabanii dhaabuuf dandeettii kan hin qabne
akka ta'an mirkaneessan.
lyyaasuun kutaa biyyattii hedduu keessa naanna'ee gara Finfinneetti
yommuu deebi'e hawaasa biyyattii kutaa biyyoota hedduu keessa jiran
waliin yaada wal jijjiiree waan tureef, ijaarsa lmpaayerattii ilaalchisee
yaada haaraa qabatee dhufe. Duraan impaayerattiin tumsa Habashaa
fi Awurooppaatiin dhiigaa fi sibiilaan ijaaramte. lyyaasuun garuu amma
ilaalcha sana hin qabu. Habashoonni du'a Minilik dhoksaa turan.
Booda garuu du'uun akaakayyuu isaa yommuu Impaayera
ltoophiyaatti beeksifamu. hojjetoonni Minilik warri amanamoon
lyyaasuu guutummaatti moosisanii aangoo qabachiisan.
lyyaasuun waggoota muraasa aangoo irra ture keessatti amantiidhaan,
qomoodhaan, kutaa biyyaatiin eenyuun iyyuu utuu wal hin caalchisin
guutummaa lmpaayerattii ija tokkoon ilaaluudhaan yaada hunduma
isaanii simataa ture. lyyaasuun akka Habtegoorgis fi/oosoofii
(falaasama) isa "Sareen qe'ee nyaachiseef duta" jedhu
fudhachuudhaan Oromoo sirna nafxanyaatiif garboomse hin fudhanne.
Olaantummaa qomoo, amantii, afaanii fi siyaasaa qomoo tokkoo
kabajuudhaan isa kaan garboomsuuf takkumaa karoora hin qabu.
Gocha akkasiittis hin amanu. Yeroo sana uummanni Itoophiyaa
hedduun lyyaasuu waan ajaa'ibsiifataniif kolooneffattoonni
Habashaasodaairraa addaan ba'uu hin dandeenye.
Cunqursaa fi weerara habashoonni Oromoo fi uummatoota kibba
Itoophiyaa irratti geggeessaniin dararaa uummata sanarra ga'eef
guddaa gaddaaf ture. Kanaaf ija kunuunsaatiin isaan ilaala ture. Kun
immoo akka habashoonni "Impaayera dhiiga keenyaan ijaarreef ni
dhaabbanna" jedhanii lyyaasuu irratti ka'an godhe. Sirni isaanii
hundumtuu hojiin ala waan ta'eef ilaalchi isaa kun diinummaa,
hammina, fonqolchaa fi dhiibbaa addaa addaa isa irratti maddisiise.
Haa ta'u malee lyyaasuun ilaalcha bilisaan biyya bulchuu hin dhiifne.
Yommuu mana amantaa kiristaal'l\a ijaarsisan, lammiilee musiliima

236 237
 ta'aniif immoo masgiida ijaarsisa ture. Lafa weeraraan uummata irraa
qixxummaa uummatoota Itoophiyaaf bu'uuressaa ture sana akka
fudhatame immoo jiraattota duraan irra jiraataa turaniiif deddeebisuu
biyyoonni bakkee hundumtuu deggeran ni barbaada ture.
jalqabe. "ltoophiyaan jiraattota biyyattii keessa jiran hundumaaf wal

qixa. Hundumaafis biyyadha" jedhee amanuudhaan alaabaa lyyaasuun ilaalcha walqixxummaa biyyattii keessatti jalqabe kana
Itoophiyaa irra fannoon yoo jiraate kiristaanota biyyattii qofaaf kan galmaan ga'uuf biyya Jarmanii fi Turkii wajjin dippiloomaasii jalqabe.
mijatuudha. Lammiilee biyyattii musiliima ta'aniif immoo alaabaa Awurooppaanonni kanneen harka mirgaa weerartootaa turan immoo
biyyattii irratti urjiin kaafamuu qaba" jechuudhaan ilaalcha wal faayidaa dhuunfaa isaanii waan dhabaa jiraniif mormii hadhaa'aa isa
qixxummaa uummatichaaf qabu calaqqisiisa ture. Kanarraa irratti geggeessuu jalqaban. Awurooppaanonni kanneen Minilik waliin
ka'uudhaan alaabaan biyyattii fannoo fi urjii akka qabaatu, akkasumas lmpaayerattii ijaaran, keessumattuu Faransaayii fi Ingiliz akka
.
barreeffamni alaabaa sanarra jiru qubee gi'iizii fi arabiffaan akka lyyaasuun mormitoota isaanii (Jarmanii) Itoophiyaa seensise yommuu
barreeffamu godhe.
argan, dhimmichi akka waan kallattiidhaan biyyasaanii tuquutti
fudhachuudhaan mormitoota lyyaasuu kanneen biyya keessaa cir.a
Akkasumas warri Abiisiiniyaa qofti qawwee qabachuu hin qaban
hiriiran. Mirgi uummattootaa yommuu wal qixatti eegamu saamichaaf
jechuudhaan Oromoodhaaf, Somaaleedhaaf, Warra Affaariif,
waan isaaniif hin mijanneef waan biyyattiif dhimman fakkeessuudhaar 1

Qomoowwan biroofis qawwee kennuu jalqabe. Akkasumas akkuma

mormitootatti makamanii iyya guddaa dhageessisan.
warri Abiisiiniyaa waan arganii fi dhaga'an mul'inatti dubbachuu
danda'an, lammiileen biyyattii hundumtuu mirga wal qixa qabaachuu Ablee Bilisummaa Irratti Ol Ka'e
qabu jedhee labse.
Warri Abiisiiniyaa biyya "handhuura kiristaanaa" jedhanii waaman
Ilaalcha lyyaasuu kanarraa kan ka'e biyya bakkeetti ilaalcha lamatu isa keessatti koloonummaa isaanii akka garaatti geggeeffachuu yommuu
irratti ka'e. Gareen tokko "Impaayerri Itoophiyaa qawwee dadhaban Awurooppaanota waliin ta'uudhaan Finfinnee dirree
nafxanyaatiin waan ijaaramteef harka habashootaa jala buluu qabdi" waraana siyaasaatti jijjiiran. lyyaasuun cunqursaa habashoonni
jedhu. Gareen biraan immoo "lyyaasuun diimokiraasiidhaan biyyattii hordoftoota amantii musiliimaa irratti geggeessaa turan duukaa bu'ee
bulchaa jira" jechuudhaan deggersa godhuuf turan. lyyaasuunis wal "ani kiristaana, sanyiinkoos akkasuma. lsinis kiristaana waan taataniif
amantiikeenyaaf lollaa nagargaaraa. Musiliimni biyyakoo narraa

238
239
 fudhachuuf jedhaa" hin jenne. Lammiilee hundumaa ija tokkoon
ilaaluu jalqabe malee. Aangoo siyaasaas dhimma amantiitiif itti hin
fayyadamne. Geggeessaa biyyattiis kallattii bilisummaa irra qajeelchee
ture. Qajeelchi lyyaasuu sun utuu akkuma karoorfametti irratti
hojjetameera ta'ee guddina biyyaa malee miidhaan tokko iyyuu hin
geggeeffamu ture.
Sirni bulchiinsa lyyaasuu habashootaa fi AwurooppaaF1ota haala wal
fakkaatuun huba. Olaantummaa siyaasaa isaan lmpaayerattii irratti
..
qaban ni miidha. Akkasumas sirni garboomfannaa ni dhaabbata,
saamicha geggeessuuf haala mijataa hin argatan, dinagdeen isaan
jal'inaan gabbifataa turanis duraa miidhama. Kanaafuu haala wal
fakkaatuun kaayyoo wal fakkaatuuf dhaabbachuudhaan Awurooppaa fi
Abiisiiniyaan lyyaasuudhaan mormuuf wal tumse .
Karaa biraa immoo barasana keessa waraanni addunyaa tokkoffaan
jalqabee waan. tureef imaammata lyyaasuutiif qilleensi mijataan hin
turre. Imaammata lyyaasuuisa haaraa sanaan mormuuf
Abiisiiniyaanota waliin kanneen hiriiran biyyyoota Allied force
jedhaman, kanneen Jarmanii qabachuuf duulaa turaniidha. lyyaasuun
immoo imaammata isaa akka gargaaraniif Jarmanii, Turkii fi Hangarii
michuu isaa godhatee dhiyeeffate. Kun immoo dheekkamsa mormii
Faransaay, Ingiliz, Xaaliyaanii /iAmeerikaa isa irratti finiinse. Kanaaf lola
biyyoolessaa fi lola dippiloomaasiitu lyyaasuu irratti baname.
240
Faransaay, lngilizii fi Xaaliyaan Impaayerri Itoophiyaa bifa duraan bulaa
turteen lammiilee kaan cunqursaa akka jiraattuuf lyyaasuu gaafatanii
turan. lyyaasuun garuu ni dide. Sababa kanaaf Haayila Sillaaseen
"abbootiin aangoo Shawaalyyaasuun lammiilee Itoophiyaa sirrii hin
ta'in waliin utuu xalayaa walii barreessuu waan arganiif akka inni
aangoo irraa bu'u murteessan" jedhee oduusobaa biyya keessaa fi
alaatti tamsaase.
Awurooppaa fi habashoonni waliin ta'uudhaan lyyaasuu aangoo irraa
buusuudhaaf fonqolcha mootummaa irratti geggeessan. Fonqolcha
kanas namicha dheebuu aangootiin yeroo dheeraa gubachaa ture
Tafarii Mokonnontu qindeesse. Fonqolchichi Tafariidhaaf carraa gaarii
uumeef. Oduu sobaa hedduu uumuudhaan lyyaasuu maqaa balleessuu
jalqabe. Oduu namummaa lyyaasuu xureessu Finfinneedhaa kaasanii
guutummaa lmpaayerattii keessatti odeessuu jalqaban. Namoota akka
lyyaasuun aangoo irraa bu'u gochuuf bakka ijooi · qabatanii jiran
hundumaatti oduu sobaa jibbisiisaa, kan nama suukanneessu uumanii
maqaa lyyaasuu ittiin balleessuudhaan dhageessisuu jalqaban.
Duulli oduu sobaa lyyaasuu irrratti baname kutaa lama qaba ture. Inni
jalqabaa dippiloomaasii lyyaasuun biyyoota bakkee waliin qabu kan
ilaallatu ture. lyyaasuun Jarmanii fi Turki waliin hariiroo uumuudhaan
faayidaa biyyoota lamaanii Impaayera Itoophiyaa keessatti
mirkaneessuuf walii galtee godheera jedhanii Awurooppaanota
241
 Impaayericha ijaaruuf Minilikiin gargaaraa turanitti odeessu. Kun dhokachuudhaan baatamee dhufuun isaa beekameera.
immoo biyyoota sana lyyaasuu irratti kakaasuu danda'eera. Yommuu inni dhufes Abbaa Haannaatu tumsee isa fide.
Akkuma meeshaa manaatti ijoollee Raas Baalchaa Gugsaa fi
Biyya keessatti immoo lyyaasuun dubartoota hedduu waliin kan ejju,
I ·,
ijoollee ijoollee isaatii waliin saaxinii ijaajjuun baatamee gara
kan oo'a malee nama ajjeesu akka ta'e bal'inaan odeessu turan.
Addis Ababaa, bakka amma Yuuniversitii kiiloo ja'aa dhufe.
Fonqolchi sobaan ijaarame kun hammina Haayila Sillaaseen uume akka
Bakki amma i'uuniversiticha ta'e kun mana mootummaa
ta'e magaazinii lffoyitaa jedhamu, kan Adoolessa/Hagayya, 1985 ba'e
Haayilasillaasee ture. Warri baatanii fidanis Zawudee
irratti ibsamee ture. Magaaziniin sun odeeffannoo kana madda
Baolchoa, Dassee Baalchoa, Fantaa Baalchao, lammaa
amansiisaa irraa argachuusaa ibsuudhaan, nama maqaan isaa Baalchaa
Baakhao, Haayilee Baalchaa fi Balaay Baalchaa turan.
jedhamu, jiraataa naannoo Abichuu'kan ta'e magaazina sanaaf yaada

wal fakkaatu yommuu kenne, du'aa fi badiisa lyyaasuutiif Haayilee Baalchaa fi Kabbadee Baalchaa immoo yommuu
Haayilasillaaseen itti gaafatamaa akka ta'e dubbate. Magaaziniin kun lyyaasuun mana mootummaa keessatti qalame dhaabbatanii
yakka lyyaasuun ittiin hamatame, kan Haayilasillaasee fi gareen isaa ilaalaa turan. Akka Balaay Baalchaa jedhutti lyyaasuun akka
sobaan uumanii odeessan ta'uusaa ibsaa, akka armaan gadiitti sangaa qalamuuf hidhameetti miilli isaa lamaan jirma
dhiyeessiti:
gidduutti hidhamuudhaan billaa londoniin qalame. Kan qales
Raas Tasammaaabbaa Taccaa, isa eessuma /yyaasuu
.... Dorgommii aangoo lyyaasuu fi Haayi/asillaasee gidduu ture
tureedha.
karaa nagaa waan furaniif Raas Tasammaan akka ajjeefaman
nan mirkaneessa. Kan ajjeeses Tafariidha. Waggaa muraasa Haayilasillaaseen akka kanatti erga morma /yyaasuu
boodas tvvvoasuun Harargee deemee gaara muratoo irra erga kuchisiisee booda dokteera lyyaasuu kan maqaan isaa Anaar
turee booda ajaja Haayilasillaaseetiin gara Addis Ababaatti jedhamu ajajuudhaan morma lyyaasuu deebisee itti hodhisiise.
deebi'e.
Sababni isaa mormii haadha manaa lyyaasuulteegeeMenen
Asfawuu fi firootasaa biraa itti ka'u jalaa miliquuf jecha
lyyaasuun Harargeedhaa gara Addis Ababaa yommuu dhufe
dokteerichi reef/a /yyaasuu argisiisuudhaan /yyaasuun
saaxinii hojjaa isaatti safaramee hojjetame keessa ciisee
dhukkuba tasaatiin du'uu isaa akka gabaasu godhe. Akkasitti

242 243
 seenaa gadda mooticha tvvaasuu karaa fincilaa fi mormii hin hin teenyu.... Yaadota akkasii ifatti baasee afaan isaatiin
qabneen geggeessan. Dorgommiin aangoo Haayilasillaasee fi dubbateera.
lyyaasuu gidduu tures kanaan xumurame ...
Haayilasillaaseen haasawaa isaa kana keessatti "amantiin kan
dhuunfaati, biyyi garuu kan lammiilee hundumaati" jedheera. Itti fufee

immoo "mootii musililmaa teessoo mootummaa kiristaanaa irra hin

Magaaziniin lffoyitaadu'a lyyaasuu "du'a icciitii" jechuudhaan albee
teessifnu" jedhe. Akkasumas "abbootiin keenya kiristaanummaa
Londoniin mormi irraa cituu isaa ifa taasifti. Ajjechaa sana keessatti
keenya nuuf kabachiisuuf musiliimotaa wajjin wal waraanaa turan"
Haayilasillaaseen harka keessaa qabaachuu fi ajjeesisuu isaa kan
jechuudhaan jechoonni inni waltajjii tokkicha irratti dubbate akka wal
saaxile magaazinii kanadha. Haayilasillaaseen ofuma isaatii iyyuu
faallessan argisiise. Hiddi sanyii Haayilasillaasee qomoo kami laata?
lyyaasuu aangoo irraa buusuuf tattaaffii garaa gara hin cinne akka
Haayilasillaaseen dheebuu aangoof haata'u iyyuu malee onnee isaa
gochaa turewaltajjii guddicha guyyaa gaafa Fulbaana 27/1916, gaafa
guutuudhaan lyyaasuu balleessuuf bu'ee ba'aa jira turewoo! (Sanyii fi
ayyaana fannoo mana mootummaatti geggeeffame irratti afaan
qomoo Haayilasillaasee hubachuuf barruu yaadannoo Girgee ilaalaa)
isaatiin dhugaa ba'eera. Walga'ichi yaa'ii abbootii aangoo, ajajjoota

humna waraanaa fi Abuuna Maatiyaasiin geggeeffame ture. Haayilasillaaseen lyyaasuu ittiin hadheessuudhaaf balleessaawwan
Barreessaan Siisaay Ibsaa haasawaa Haayilasillaaseen guyyaa sana addaa addaa kan ittiin lyyaasuu irratti uummata kakaasuu danda'u
taasise gara kitaabaatti jijjiiruudhaan bara 1990 tti gabaa irra yeroo dheeraa walitti qabachaa ture. Isaan keessaa:
ooolcheera. Haasawaa sana akkas jedhee dhiyeesse:
Fuudha lyyaasuu habashoonni itti hin gammadin

lyyaasuun amantii kiristaanummaa keenyaa, kan abboonni Masgiida ijaaruu fi babal'isuu isaa
keenya dhiiga isaanii dhangalaasanii lslaamotaa wajjin wal Quraana qayyabachuu isaa
loluudhaan nuuf eegaa turan gara Musiliimummaatti nu duraa Akkaataan uffannaa isaa kan Abiisiiniyaa irraa addaan ba'uu

jijjiireera.... Kana booda garuu isaaf obsuu hin dandeenyu. isaa

Isaa/is hin abboomamnu. Geggeessaa isaas hin barbaannu. Yeroo lteegeeXaayituun duute gadda taa'uu diduu isaa fikkf

Mootii Islaamaa teessoo mootummaa kiristaanaa irra keenyee

244 245
 Qabxiiwwan kana sanyii mootota Shawaa, warra durumaan iyyuu
lyyaasuutti karaa barbaadaa turaniif dhiyeesse. Yeroo sana lyyaasuun
walloodhaa gara Addis Ababaatti yommuudeebi'e ajajaan humna
waraanaa Itoophiyaa Fitawuraarii Habtagoorgis himata lyyaasuu irratti
banameef akka inni deebii kennuuf dhiyeesseef. lyyaasuun garuu
himata sana hin fudhanne.
Diddaa lyyaasuutti fufuudhaan Fiitawuraarichi jaarsolii biyyaa walitti
qabee nama bakka lyyaasuu bu'ee biyya geggeessu akka filataniif
gaafate. Jaarsoliin biyyaas maqaa namoota 32 kennaniif. Habtagoorgis
garuu namoota soddomii lamaanuu keessaa tokko iyyuu moosisuu hin
barbaanne. Kanaaf jaarsoliin sun akka fiitawuraarichi ofii isaatii mootii
ta'uu barbaadu tilmaaman. Kanaaf innumti ofii isaatii biyyicha akka
bulchuuf gaafatan. Habtagoorgis yeroo kana deebii akkas jedhu
jaarsolii sanaaf kenne:
Ani ajajaa humna waraanaati. Maatii koloonummaadhaan
garbooman keessaan ba'e. Kanaafuu aangoo qabachuun nuuf
hin ta'u.
Deebii akkasii kennuudhaan mooraalii nafxanyootaan gaditti of ilaaluu
of keessaa qabaachuu isaa mul'ise. olaantummaannafxanyoonni
uummatoota weeraraan qabatan irratti qawweedhaan hundeeffatan
hammam ilaalchasaa akka miidhee jirus ni argisiise.
246
Yeroo sana keessa Tafariin {Haayilasillaaseen) Fiitawuraarichatti
namoota ergachuudhaan akkas jedhee itti dhaammate; "AtseMinilik
utuu Jubbuudhaan jiraatanii intala isaaniitiif teessoo mootummaa
isaanii kennu turan. Qooda intala isaanii immoo aangoo kan qabatu
ana. Kanaafuu aangoon /yyaasuun irraa mulqame anaaf ta'a ... " jedhe.
Fiitawuraarichi yaadicha amanee fudhate. Kanaafuu intalli Ats Minilik
akka teessoo Minilik qabattu murteessan. Tafariin immoo d, altuu
intalattii ta'ee dhiyaate.
Kana boodalyyaasuun bakka jirutti akka harka kennatuuf gaafatame.
lyyaasuun garuu ammas ni dide. Kanaaf kutatni waraanaa bakka
lyyaasuun jirutti {Harargeetti) ergame. Kutanni waraanaa sun rakkoo
tokko malee akka salphaatti Harargee to'ate.
Bulchaan walloo Raas Mikaa'el waanta ilma isaa irra ga'e hundumaa
yommuu dhaga'e finciltoota lolee barbadeessuudhaan ilmasaa
lyyaasuu aangootti deebisuuf gara Finfinneetti qajeele. Yeroo kana
Tafariin akka Raas Mikaa'el dhufaa jiru ni dhaga'e. KanaafShawaa
keessa oliif gadi fiigee loltoota hundumaa walitti qabachuudhaan
qindeeffatee Shawaa kaabaakeessaa bakka shagalee jedhamutti Raas
Mikaa'el Gugsaa waliin lola walitti bane. Lola sana keessatti loltoonni
Shawaa ni injifatan. Raas Mikaa'elis qabamee gara Finfinneetti fidame.
Raas Mikaa'el harkisaa lamaan sansalataan hidhamee magaalaa
Finfinnee keessa naanna'uudhaan mootummaa Tafariitti buluu isaa
uummataaf akka ibsu dirqisiisan. Raas Mikaa'el walloodhaa ka'ee
247
 hamma Finfinneetti imalee erga dadhabee booda, loltoonniisaas erga Aangoo lyyaasuu morkataasaa Tafarii Mokonnontu fudhatee
dadhabanii booda Tafarii lolee injifatamee qabamuudhaan akka Haayilasillaasee jedhamuudhaan bulchiinsa biyyattii irratti muudame.
hattuutti harki isaa hidhamee magaalaa keessa naanneffamuun akka Ajaja Haayilasillaaseetiin waxabajjii 12/1923 lyyaasuun Fiitawuraarii
Tafariin ceepha'amu taasise. Dorgommiin aangoo yeroo sana ture TasammaaBunnee waliin sansalataan walitti hidhamee, hoomaa
kanumaan xumura argate. Nafxanyoonnis bittaa isaanii waraanaatiin golgamee gara gaara mul'ataatti geeffamanii magaalaa
weeraramtoota irratti hamma malee jabeeffachuufammasbalbalabiraa Kurfaa Callee jedhamtu bulan. Guyyaa itti aanu, waxabajjii 13/1923
saaqqachuu danda'an.
hoomaan loltoota gara harka bitaa magaalattii, kan giraawaa

jedhamtu keessa jiran hundumtuu dhufanii lyyaasuu fi

Ajjechaa lyyaasuu irratti geggeeffame ilaalchisee namoonni addaa
Tasammaamarsanii akka adeemaniif ajajaman. Loltoonni magaalaa
addaa yaada addaa addaa ken.nu. Yaaclni tokko 1yyaasuun Finfinneetti
Giraawaa hundumtuu dhufanii lyyaasuu fi Tasammaamarsanii
qabamee akka gorra'ame dubbatu. Kaan immoo Harargeetti
adeemuu itti fufan.
ajjeefamuu isaa himu. Fakkeenyaaf namni dhuunfaa tokko

Harargeedhaa barreeffama Addis Zaman Gaazexaa tiif erge keessatti Yeroo magaalaa Giraawaa keessaa bakka yaadame sana ga'an manni
akkas jedhe:
hidhaa ijaaramee qophaa'e waan hin jirreef lyyaasuu fi Tasammaan
waggaa tokkoof mana Raas Goobanaa Gooshuu akka turan taasifaman.
AtseMinilik namni teessoo isaanii dhaalee biyyattii geggeessu mucaa
Waggaa tokko booda ijaarsi mana hidhaa Sanaa ni xumurame. Kana
mucaasaanii kan ta'e lyyaasuu akka ta'e guutummaa sanyii isaanii fi
booda Haayilasillaaseen Fulbaana 5/1925 dhufee mana hidhaa sana
geggeessitoota mootummichaatiif, akkasumas guutummaa
erga daawwatee booda lyyaasuun umurii jireenyasaa isa hafe
biyyichaatiif ifa godhanii turan. ErgaAtseMinilik du'anii booda
hundumaa manicha hidhaa keessatti akki xumuru itti murteesse.
lyyaasuun teessoo akaakayyuu isaatii irra taa'ee waggaa sadiif erga
Yeroo sanatti bakka sanatti gamoon sana fakkaatu ni ijaarama
biyya bulchee booda fincilaan aangoon isa harkaa fudhatame. Erga
jedhamee hin yaadamu ture. Kaartaa mana hidhaa Sanaa kan hojjette
aangoo irraa bu'ee boodas qabamee mana hidhaa galee turuun.saa
maandisii biyya Armaaniyaa kan maqaanshee Amaaliyaa jedhamtu
beekamaadha.
akka taate ni odeeffama. Maandisiin sun bakka sana jiraachaa turuu
ishee ragaan ibsu hin turre yoo ta'e iyyuu wixinee manichaa

248 249
 qopheessuu ishee kan mirkaneessu garuu suuraan ishee keenyan sibiilarraa hojjetame. Kutaan jalqabaa manicha hidhaa akka
manichaa irratti argamuu isaati. Mana hidhichaa itti baarrandaatti ijaarame. Keenyan manichaa kanneen biroon
gaafatamummaadhaan kan ijaarsise qanyaasmaachi WaldaYohaannis hundumtuu immoo foddaawwan dhedheeroo of irraa qaba. Kutaan
Walda'aab ture. Keenyan gamoo Sanaa kan ijaare immoo dhalataa akka baarrandaatti banamee ijaarame sun bakka itti lyyaasuun miilla
Yemen lammii Arabaa ture jedhama.
hiikkatuudha.

Karaa bitaa fi mirgaa gamoo Sanaa bowwaa baay'ee gadi fagootu jira
ture. Fageenyi bowwaa Sanaa gamoo irraa meetira kudhan hin caalu.
Karaa dhiha gamoo Sanaas boollatu ture. Boollichi garuu nama
dabarsuu ni danda'a. Naannoo gamoe sanatti kallattiin boollaan hin
daangeffamin kallattii bahaa qofa ture. lnnumtuu fiixee boolla isa
tokkootii hamma isa kaaniitti keenyan dallaa dhagaatiin naanneffamee
balballis itti baafamee ture.
Keenyan dallichaa yommuu seenan gamoo meetira 3 ol dheeratu, kan
cinaacha afur qabutu argama. Cinaacha gamoo Sanaa arfanuu cinatti
immoo mana eegdotaatu ijaaramee ture. Manni jireenyaa eegdotaa
Kutaa kanatti aanee gara keessaatti immoo kutaa biraa, kan balballi
isaa mukarraa hojjetametu jira. Kutaan kun bakka itti ibidda bobeessan
qaba. Gara tokkoon immoo bakka ciisichaa fi mana fincaanii qaba.
Keenyan gamoo isa guddaa irraa eegalee gara cina isaatti meetira 8-10
dheeratee kan ijaarame manni bifa gamoo qabu biraan jira ture.
Kutaan nyaataa inni irra keessaa Gabari jedhama. Kutaan inni gara
jalaa garuu kutaa xinnoo, foddaa fi balbala qabu, halkaniif guyyaa kan
dukkanaa'u, ibsaa yoo qabatan malee keessa adeemuuf illee kan hin
mijanneedha. Deggertoonni lij lyyaasuu lyyaasuu gadilakkisiisuuf
humnaan dhufanii yoo seenan, kutaa kana keessatti akka balballi itti

immoo keenyan dallaa fi cinaacha gamoo Sanaa wal qabsiisee gidduu cufamuuf yaadamee ijaarame.

isaatti ijaaramee jira. Balballi dallaa isaa sibiila ture. Mana jireenyaa
Hojjetoonni lij lyyaasuudhaaf nyaata dhiyeessan hojjetoota Tafarii
eegdotaa fi gamoo sana gidduu immoo ammas keenyan biraatu
warra amanamoodha. Isaanis lyyaasuu tajaajiluudhaaf Addis Ababaa 1
dhaabbatee jira.
irraa ergamanii dhufan.

Gamoowwan keenyaniin marfaman kana gidduu mana boca mana

Loltoonni karaa kaabaa, kibbaa fi bahaa eegan naannoo mooraa Sanaa
amantii Ortodoksiitiin ijaarame (boca geengoo) tu walakkaatti
dhaabbatanii eegu malee manichatti hin seenan. Kallattii dhihaatiin
ijaaramee ture. Manni geengoon kun mana hidhaati. Balballi manichaa
warri eegan immoo loltootaTafarii warra amanamoodha. Isaanis Addis

250
251
 Ababaadhaa mana mootummaatii: ergamanii dhaqan. lij lyyaasuun
BOQONNAA•9
akka kanatti mana hidhaa sana keessa hamma bara 1927 tti ture. Kana
booda yeroo weerara Xaaliyaanii keessa Tafariin halkaniin karaa Bara Mootummaa Haayilasillaasee/i Ijaarsa Mootummaa Giddu
Jibuutii utuu baqatuu Dirredawaadhaa halkaniin dhufee ajjeesee Galeessaa
deebi'e jedhama. Odeeffannoo kana malee du'a lyyaasuu ilaalchisee
Haayilasillaaseen aangoo qabachuudhaaf hammina hammas hin
ragaan kan barreeffamaas ta'e kan afaanii hin jiru.
jedhamne hojjete. Kunis guutummaa biyyattii keessatti beekamaadha.
Manni hidhaa sun lyyaasuun qofti kan itti hidhame miti. Mucaan Aangoo qabachuudhaaf gubboo hedduu kenneera, lola ololaa hedduu
lyyaasuu kan Tewoodiroos jedhamus bara 1947-1953 tti itti geggeesseera, ajjechaa hedduus geggeesseera. Erga aangoo qabatee
hidhameera. Mucichi yeroo fonqolcha mootummaa Generaal immoo dhala ofii isaatti illee taayitaatti dabarsuu waan hin
Mangistuu Niwaay bara 1953 geggeessekeessa manicha hidhaa barbaanneefwalakkaa jaarraa tokkoo aangoo mootummaa Abiisiiniyaa
keessaa fudhatameera.
qabatee taa'e. Hamminni inni hojjete sun hundumtuu booda suuta
suutaan bakkee ba'aa adeeme.
Dhumnisaanii garuu attam akka ta'e waanti beekamaan hin jiru.
Odeeffannoon tokko tokko akka jedhanitti mana hidhaa sana general Aangoo qabachuudhaaf raawwiin inni raawwate jalqabaa ha.~ ma
Mangistuu Niwaayitu barbadeesse jedhama. Karaa biraa immoo dhumaatti jal'inaa fi hamminaan kan guute ture. Namoota dorgorn.nii
Haayilasillaaseen yommuu fonqolcha Mangistuu to'annoo jala siyaasaa isa waliin gochaa turan kuffisee darbuuf kan isa gargaare
oolfatetti Generaal Mangistuu Niwaay itti hidhee ture jedhama. immoo dadhabina jaraatti fayyadamuudhaan rukutuu isaa ture.
Tafariin akka kanatti lyyaasuu qabsoo lmpaayerattii irraa boqochiise. Aangoo qabachuun Haayilasillaasee kun sirni nafxanyaa lmpaayerattii
ii
i
Sana booda garuu ofii isaatii iyyuu baay'ee hin turre jedhama. keessatti jabaatee akka itti fufu gochuuf gumaacha olaanaa
Yommuu lyyaasuun ajjeefame lteegeeZawdituun haati lyyaasuu fincila gumaacheera.
kaasuu jalqabdee turte. Garuu battalumatti haalaa fi yeroo hin
Haayilasillaaseen akkuma aangoo qabateen mootummicha fedha
beekamneen ajjeefamuunshee dhaga'ame. Du'a haadha lyyaasuu
mataa isaatiin geggeessuu jalqabe. Namoota aangoo qabachuu isaatiin
booda Haayilasillaaseen lmpaayerattii guutummaatti harka jala
galfachuu danda'e. mormanii fi kanneen gaaffii irratti kaasan hundumaa, kanneen ilaalcha

252 253
 gaarii isaaf hin qabne hundumaas taayitaa isaanii irraa bu buusuudhaan qabsoo hin geggeessine gochuuf sirnicha jijjiiruun isa barbaachise.

namoota akka garaa isaatiitti hojicha adeemsisan muudaa ture. Kanaaf Namoota akka inni guutummaan guutuutti aangoo hin qabanneef isa

mootummaa Abiisiiniyaa keessatti bakka qulfii kan qabatan sodaachisaa turan keessaa lama ajajaa humna waraana Abiisiiniyaa

hundumtuu michoota Haayilasillaasee qofa turan. Akka kanatti karaa kan ta'e Fitawuraarii Habtagoorgisii fi haadha lyyaasuu Zabdituuturan.

sirna biirookiraasiitiin mootummicha akka tajaajilaniif abbootii aangoo Isaan kun oolanii bulanll xiyyeeffannaa Tafarii warra duraa ta'uudhaan

AtseMinilik hojiirra dhaabee ture hundumaa irraa jalaan du'aaf saaxilaman. Akka ragooliin afaanii hedduun dubbatanitti

buqqisuudhaan namoota akka garaa isaatti hojjetan bakka qabachiise. namoonni kunneen lamaan akkuma Tafariin aangoo qabateen dafanii

du'an. Ou'I isaanii kunis du'a nagaa utuu hin taane Raas Tafariin
AtseMinilik dhiibbaa AtseYohaannis jalaa ba'ee gara kibbaatti daangaa
summiidhaan akka ajjeefaman gochuun isaa ni dubbatama.
babal'ifachuuf, akkasumas dippiloornaasll saffisa qabu biyyoota alaa

waliin uummachuu akka danda'uuf abbootii aangoo sirna Erga namoonni kunneen lamaan du'aan lmpaayerattii keessaa

biirookiraasiitiin muudaa ture. AtseMinilik yommuu daangaa balleeffamanii booda Tafariin dorgomtoota isaa warrra hafan

babal'ifataa turetti biyyoota weeraraan qabaman sana haala hundumaa adabaan, taayitaa irraa buusuudhaan, darara addaa addaa

gaariidhaan kolooneffachuuf akka isa gargaaruuf waan bilisummaa geggeessuudhaan to'annoo lmpaayerattii irratti milkaa'e. ofii isaatii

qaban isaanitti fakkeessuuf nama biyya Sanaa bulch_iinsa qabsiisee iyyuu geggeessaa cimaa, kan dorgomaa hin qabne ta'ee guutummaa

darbaa ture. Akka kanatti weeraramtoonni akka fincila hin kaafneef lmpaayerattii irratti mul'ate. Erga muuduu fi mulquu biyya keessaa

wallaalchisee impaayerattii ijaaruu danda'e. Haayilasillaaseen garuu raawwatee booda biyyoota alaa kanneen michoota Minilik turanitti

akkuma aangoo qabateen fincila ofirratti waan sodaateef abbootii geggeessaa lmpaayerattii akka ta'e of beeksisuuf irratti hojjechuu

taayitaa sadarkaa hundumaarra jiran irraa jalaan JIJJ11ree jalqabe. Yeroo sana biyyi lngilii fi Faransaay hariiroo cimaa

michootasaatti kennate. Akkasittti hammina dhokataadhaan biyyattii lmpaayerattii waliin uummachuudhaan fedhii isaanii guuttachuuf fuula

jilbeenfachiise. as deebifatan.

Erga aangoo mootummichaa to'annoo jala oolfatee booda Tafariidhaaf beekamtii mootummaa guddaa biyya alaatti kan

xiyyeeffannaa isaa sirna bulchiinsa biirookiraasii barbadeessuu irratti gumaacheef daawwannaa inni bara 1924 tti Awurooppaa

taasise. Sanyiin moototaa akka aangoo abbootii isaaniitti darbuuf daawwateedha. Yeroon sun yeroo itti Impaayerri ltoophiyaamiseensa

254 255
 biyyoota addunyaa {legue of nation) ta'uuf sochiirra turteedha. lammaffaan immoo mootichaaf beekamtii fi 'Cimina aangoo guddaa,
Miseensummaa kana fudhachuuf immoo biyyQota weeraraan qabatan kenneeraaf. Erga yeroo sanaatii jalqabee- hamma ammaatti Iyyuu
waliin tokko akka ta'an raggaasifachuu qabu. Kanaafuu yeroo sana afaanni miidiyaa, ejjennoo fi kaayyoon isaa hin jijjiiramne. Afaan
mootonni Abiisiiniyaa dorgommii fi tattaaffii garaa gara hin cinne tokkoon tajaajila, .aadaa saba tokklchaa calaqqisilsa, siyaasa
gochaa turan. mootummaa Abiisiiniyaatiif kan dhaabbateedha.

Yeroo sana keessa biyyoonni Afrikaa hedduun koloonummaa Bara Minilik biyya Itoophiyaa keessatti meeshaan wal quunnamtil
Awurooppaa jala turan. ltoophiyaan garuu hin qabamne. Bilisummaan tajaajila kennee ture bilbila qofadha. lsumattuu AtseMinilik qofatu Itti
ltoophiyaan yeroo sana qabdu guutummaa addunyaa irratti hamma fayyadame. Bara Haayilasillaasee keessa immoo tajaajilli bilbilaa kun
malee ho'ee dubbatama ture. Sababni bilisummaa Itoophiyaa kun bal'atee, guddatee itti fufee ture. Bulchitoonni biyyoota weeraramanil
biyyattiin buufata kiristaanummaa ta'uusheeti. - Maqaa Finfinnee waliin: quunnamtii gochuuf bilbilatti fayyadamaa turan.
kiristaanummaatiin meeshaa waraanaa walitti kuufatteen Itoophiyaa ammayyoofte uumuuf, fincila weeraramtootaa to'achuuf,
· bilisummaashee kabachiifachuu dandeesse. Kun immoo mootota -gibira mootummaa haala gaariidhaan to'achuuf bara Haayilasillaasee
Abiisiiniyaa hamma malee boonse. Biyyoonni alaa iyyuu bilisummaa keessa bilbilli guutummaa lmpaayerattii keessa diriirfame. Tajaajilli
Itoophiyaa kana irraa ka'uudhaan biyyattiin addunyaa keessatti biyya bilbilaa sun warra Awurooppaafis fedhii albuudaa isaan Itoophiyaa
cimtuu taatee akka jirtu tilmaamaa turan. irraa qaban guutuuf kan diriirfame ture. Daandiin geejibaa fi gahaan
kutaa biyyoota hundumaa keessatti qiqindatee tajaajila jalqabe.
Haayilasillaaseen yommuu Awurooppaa daawwataa turetti
Daandiin baaburaa Minilik jalqabee utuu hin xumurin du'es ni
miidiyaawwan gurguddoo quunnamee ture. Kun immoo yommuu inni
xumurame. Tajaajilli akkanaa kunneen diriiruu isaaniitiin fedhiin
gara biyya isaatti deebi'utti miidiyaa biyyattii banachuuf isa
daldaltoota Awurooppaa ni guutame. Kanaanis abbootiio qabeenyaa
gargaareera. Miidiyaawwan inni hundeesses gaazexaa, reediyoo fi .
biyyattiiitti ittumaa caalchisanii akka itti amanan godhe.
televiishenii turan. Miidiyaawwan kunneen mootichaaf faayidaa
gurguddoo lama gumaache. Isaanis: inni jalqabaa afaan, aadaa, seeraa Tajaajilli geejibaa biroonis ni jalqabe. KonkoJaataa fi balaliin xiyyaaraa
fi sirna Amaaraa uummatoota weeraraan qabaman fudhachiisanii ni bu'uureffame. Yeroo kana biyyattiin ft!dhii daldala Awurooppaa
babal'ifachuu fi beeksifachuuf gargaarsa guddaa godhee ture. Inni ariitiidhaan yeroo jedhame keessatti guutuu ni dadhabde, Kanaafuu

256 257
 Haayilasillaaseen biyyoota weeraraan qabaman saamsisee fedhii
jedhee mootichatti akka dhaame magaaziniin Jarman kan Geo
daldaaltota alaa guutuuf baajeta saamichaaf oolu guddisee remade.
jedhamu saaxilee ture.
Karaan konkolaataa guutummaa biyyoota weeraraan qabamanii
keessa naanna'a. Albuudnii fi qabeenyi weeraramtootaa hamma malee Biyyoonni Awurooppaa michoota Itoophiyaa turan sadan: Ingiliz,
saamamee gara Finfinneetti fe'ama.
Faransaayii fi Xaaliyaan bulchiinsi Haayilasillaasee fedhii isaanii akka
guutuu danda'u yommuu itti amanan mootii biyyattii guddicha
Haayilasillaaseen iyyuu ofii isaatii aangoo qabatee yeroo muraasa
jechuudhaan maqaa kabajaa fi gonfookennaniiruuf. Akka
keessatti daldalaa warqee kan maamila hin qabne ta'ee argame.
lmpaayerattiin hin ciccinneef gargaarsa guddaa gochuufis waadaa
Warqee biyya Oromootiin fal'aana, kophee, waancaa fi meeshaalee
seenanii waliii galtee mallatteessaa turan. Jechoonni waadaa isaaniis
mana keessaa kanneen kana fakkaatan hojjechiifatu. Kana malees
kanneen armaan gadii ture:
· gabaa alaatti dhiyeessuudhaan qarshii isaa baankii lswiizitti kuufata.
Guutummaa addunyaa irrattis beekamtii guddaa argate.
ltoophiyaan weerartoota alaa itti dhufu ofirraa ittistee

Magaaziniin yeroo sana biyya Itoophiyaa alatti maxxanfamu, kan

nageenyashee kabajattee jiraachuu akka dandeessuu/ xiyyitii

Adimaas Matsihet jedhamu odeeffannoo mata duree Baankii lswiizii Fi hamma barbaachisu guutummaatti ni kenninaaf .... Jedha.

Geggeessitoota Addunyaa Soda/faa jedhu jalatti ibsa kenneen Inni warri Awurooppaa "dhimma nageenya biyyattii" jedhan waanjoo
qabeenyi Haayila sillaasee yeroo Sanaa Maarkii Jarmanii biliyoona 20
garbummaa sirni mootummaa Minilik saggoo weeraramtootaa irra
(Doolaara biliyoona 15) akka ta'e saaxilee ture. Mootichi qabeenya
kaa'e fincilaan akka of irraa hin buufneef gargaarsa humnaa fi
uummatoota weeraraan qabamanii hamma malee saamee gara
meeshaa waraanaa gochuudha.lmpaayerattii meeshaa waraanaa
akkaawontii dhuunfaa isaatiitti galagalchuudhaan hamma kana
isaaniitiin waan ijaarsisaniif, mirga dhala namaa utuu hin taane,
soorome. Mootichi waggaatti warqee kiilo giraamii 500 yookaan
waa'ee albuuda dheedhii saamuu qofa yaadu turan.
kuntaala 5 baankii lswiizitti ergee akkaawontii dhuunfaa isaatti
guuttachaa ture. Baankichi waggoota muraasa booda man -kuusaan AtseHaayilasillaaseen dippiloomaasii tekinooloojii fi industirii

warqee waan itti dhiphateef 'kana caalaa warqee nutti hin fidin' Awurooppaanota waliin jabeeffachuun isaa lmpaayerattii
guutummaatti to'achuuf isa gargaareera. Sababni isaa
Awurooppaanonni fedhii dandaalaa isaanii guuttachuuf jecha
258
259
 Haayilasillaaseedhaaf harka mirgaa ta'an. Biyyattii keessaa aangoo Waliin morkiin gidduu isaanii ture humnoota addunyaa kanaa
qabachuuf Haayilasillaaseedhaan kanneen dorgoman yoo jiraatan guutummaatti addaan qoqqoodee of jalatti gurmeessee ture.
iyyuu mootlchl deggersa alaa argatutti hirkachuudhaan kaayyoosaatti Kanaafuu koloonummaa jalaa miliquun Itoophiyaa kolooneffattoonni
milkaa'e.Morkattoonni isaas mataa buusanii jiraachuudhaaf biyyattii waan sodaataniif yookaan humna waan dhabaniif utuu hin
dirqamsiifaman.
taane, biyyattii qabachuuf walii isaanii sodaachuu qofa ture.

Erga biyyattiin tasgabbooftee booda hariiroo biyyoota alaa waliin Maaliin iyyuu haata'u maleeltoophiyaan akka biyya bilisummaa qabdu
qabduun kiyyeeffamuu dandeessi jechuudhaan mootummichi tokkootti miseensa tokkummaa biyyoota addunyaa (Legue of nation)

..
sodaatee ture. Jalqaba yommuu Minilik biyyoota kibba Abiisiiniyaa
weeraraan qabatee eegaltee Ingiliz lmpaayerattii to'achuuf fedhii
guddaa qabdi turte. Biyyoota olloota Itoophiyaa ta'an yommuu
weeraraan qabatte, lngilizltoophiyaas qabachuuf fedhii haa qabaattu
iyyuu malee Faransaayii fi Xaaliyaaniin sodaattee dhiifte. Dhiisuufis ni
dirqisiifamte. Xaaliyaanii fi Faransaayis Impaayera Itoophiyaa kan
dhuunfaa isaanii godhachuu utuma fedhanii,
sodaachuudhaan milkaa'uu dadhaban. Biyyoonni kunneen ofirratti wal
sodaachuudhaan Itoophiyaa weeraruuf karaa
biyyattiin bilisummaadhaan hafuuf karaa argatte.
Bilisummaan sun garuu bilisummaa alaabaa ofii isaanii fannisuu qofa
ture. Bilisummaa fedhiidhaan of gurguruu irra waan caalu miti.Yeroo
sana keessa guddina diflagdeetiin sadarkaa hundumaa
'! ••. • . it '
gararraa
qabatanii kan turan biyyoota Awurooppaa kanneen sadan turan;
Ingiliz, Faransaayii fi Xaaliyaan. Isaan kunneen biyya kamiin iyyuu
sodaatanii kolonii isaanii ala akka jiraatuuf iyyamanii hin beekan.·
ta'uu dandeesseetti. Erga Itoophiyaa n miseensa · taatee waggaa 6
turtee booda haalli addunyattii jijjiiramuu jalqabe. Fedhiin biyyoonni
gurguddooon addunyaa kolooneffatanii to'achuuf qaban dabalaa
dhufe.
Walumaa galatti koloonummaa ilaalchisee bara 1876 eegalee hamma
xumura jaarraa 2ottaa tti biyyoonni humna qabeeyyiin ja'a biyyoota
walii isaanii
bal'inni isaanii 16,500,000 km2 weeraraan qabachuu danda'aniiru.
Bal'inni biyyoota isaan kolooneffatanii garuu wal qixa miti. Kolonii
dhaban. Kanaaf
bal'aa qabaachuudhaaf waan waliin morkataniif kolooneffattoonni sun
walii isaaniitiif quuqqaa qabu turan. Fakkeenyaaf, koloniin Faransaa
ida'ama kolonu Jarmanii fi Jaappaan waliin walqixa ture.
Koloniidhaan walii isaanii caaluuf dorgommiin guddaan isa~n gidduu
ture.Kanaaf seera kolooneffattummaa baafatanii turan cabsuudhaan
Jaappaan Chaayinaa weerartee Maanchuuriyaa to'annoo jala oolfatte.
Olaantummaa dinagdees dursa kan argisiisuu jalqabe Jaappaan ture.

260 261
 Liigiin isaanii garuu Jaappaan irratti tarkaanfii hin fudhanne ture;
kan jedhamu kun humna weerartoota Awurooppaa kan olaantummaa
Kanaaf gochi Jaappaanii fi tarkaanfii fudhachuu dhiisuun liigii,
. ·:
adii uummata gurraacha irratti kabachiisuudha.
mootummoota walta'anii Jarmaniin daangaa isheedhaaf kenname

cabsitee daangaa koloonummaa akka babal'ifattuuf karaa saaqeef. Mootichi Itoophiyaa, kan sanyii Solomoon jedhamu, kan Leenca

Jarmaan jalqabatti Awurooppaa keessaa biyya Reeyinlaandi jedhamtu lnjifatu jedhamaa ture Haayilasillaaseen Itoophiyaa

koloonummaa Faransaay ja'aa baaftee qabachuuf lola eegalte. Erga ammayyeessuuftattaaffii garaagara hin cinne gochaa ture. Seeraa fi

Jaappaan Maanchuuriyaa qabattee waggaa afur booda Xaaliyaaniin heera mootummaa isaa biyyoota alaa kanneen michummaa isaa qaban

Itoophiyaa weeraruuf dhufte. Lollis ni baname. Lolli sun Yewalal Gicciit irraa galagalfataa ture. Heerrii fi seerri sun garuu biyyoota siyaasaa fi

(Walitti bu'iina walal) jedhama. Xaaliyaaniin suuta suutaan dhimma dinagdeedhaan baay'ee guddatan irraan waan fudhatameef sadarkaa
"
weeraraa irratti Jarmanii waliin wal gargaaruu jalqabde. guddina Impaayera Itoophiyaa karaa hundumaatiin iyyuu kan ilaalcha

· keessa galchee madaalame hin turre. Seerichi Habashaan waggaa 3000

lngilii fi Faransaay immoo Xaaliyaanii michoomfatanii Jarmaanii irraa
mootummaa dhaabbattee of bulchaa kan turte ta'uu ishee ifatti kan
fottoqsuudhaadhaan akka Jarman michuu dhabdu gochuuf
calaqqisiisuudha. Seerichi jireenya uummata biyyattii irratti utuu hin
Xaaliyaaniin Itoophiyaa guutummaatti akka qabattuuf karaa bananiif.
xiyyeeffatin hojjetame.Garuu utuu hojii irra hin oolchin hafe.jijjiirama
Karaabiraadhaan "Jarman waliin michummaa hin uummatin malee
biyyattii irratti fiduuf waadaa seenes dhugoomsuu hin dandeenye.
Itoophiyaa qoo qabatte nuti si hin tuqnu" jedhanii waadaa seenaniif.
Garuu "Xaaliyaaniin Itoophiyaa yoo qabatte Jarmanii fi Jaappaan waliin Dhiibbaa Mootummoonni Gurguddoon Itoophiyaa Irratti Fidan

michoomtee nurratti hin kaatu" jedhanii abdatan.lnni isaan abdatan

(1930 Eegalee)
garuu utuu hin milkaa'iniifhafe. Xaaliyaaniin erga Itoophiyaa
weeraraan qabattee boodabara 1936 tti waadaaBerliin -Roomaa Awurooppaanonni jalqaba jaarraa 19ttaa irraa eegalanii weerara gaanfa

jedhamu waliif mallatteessuudhaan, garee isaaniitti biyyoota akka Afrikaatti bal'ifachuuf qaban karaa godhachuudhaan Minilik akka garaa

Jaappaan ofitti dabalanii humnoota lngilizii fi Faransaay fi kan Allied isaatti humnaa fi meeshaa Awurooppaatti fayyadamee Impaayera

force jedhamu lolanii barbadeessuuf wal qabatanii ka'a.Allied force Itoophiyaa ijaaruu danda'eera. Daandiin daldala doonii galaana diimaa
fi meditiraaniyaanii irra naannoo bara 1869 tti baname tarkaanfii
siyaasaa fi dinagdee Awurooppaan qabdu galmaan ga'uuf gargaarsa
262
263
 guddaa taasiseera. Adeemsi koloonummaas karaa sanaan milkoomina daangaa kolonii isaanii babal'ifachuuf dorgommii garaagara hin cinne
argataa ture.
gochaa turan.

Keessumattuu tokkummaan humna Gibxii fi Turki (muhaadistootaa), Haala kanaan Xaaliyaanii of harkatti hambifachuudhaaf biyyoota
sababa sochiin farra garbummaa Sudaan keessaa lallaafeef ni dadhabe. isheedhaaf kennamanitti dabalanii akka eebbaatti Impaayera
Dadhabbiin humnoota Turkii fi Gibxi kun immoo weerartoota ltoophiyaaXaaliyaaniidhaaf dabala n. Xaaliyaan garuu qooda isheedhaaf
Awurooppaa gurguddoota sadan: Xaaliyaan, lngilizii fi Faransaayiif kennametti waan hin quufiniif garee Jarmanitti dabalamte. Jarmaniif
haala mijeesse. Akkasitti Ingiliz biyyoota naannoo galaanaa kanneen " Jaappaan immoo sanadii walii galtee kan waliif mallatteessan irratti
akka Zeeyilaa, Barbaraa, biyyoota bishaan keessaa kanneen akka seera addunyaa kan yeroo sana biyyoonni Awurooppaa baafatanii
..
Bulgaarii fi Solaamiyaa qabachuudhaan daandii daldaalaa biyya Eden turan, kan WORLD ORDERjedhamu akka hin fudhanne labsan. Seera
(giddu gala kolonii Ingiliz) tti baafatte. XaaHyaan immoo bara 1869 tti daldalaa isaan tumatanis hin fudhanne.
Asabiin qabatte, Masawaa immoo 1885tti to'atte. Itti fufuudhaan
Yommuu Xaaliyaaniin Itoophiyaa guutummaatti weerarte, mootichi
suuta suutaan gara giddu -gala kolonii isheetti (Eertiraatti) daangaa
Haayilasillaaseen, kan duraan sanyii mootii jedhee of waamu,
babal'ifatte.
muudamni biyya bulchuu Waaqa Jiraa akka isaaf kenname
Xaaliyaaniin somaaliyaa karaa irra keessaa yoo qabattu, Faransaay odeeffachaa kan ture, leenca injifannoo ofiin jechaa kan ture
immoo Jibuutii guutummaatti qabatte. Ingiliz gar -tokkoo Somaaliyaa, leencummaa isaa duraanii irraanfatee biyya gatee baqate.
isa Xaaliyaan irraa hafe qabatte. Itti fufuudhaan daangaa ishee Xaaliyaanonni leenjicha ni injifatan. Sababa kanaaf Haayilasillaaseen
guutummaa Gibxi, sudaanii fi Keeniyaatti babal'ifatte. Koloniiwwan harnminaan aangoo qabachuu fi lola keessatti biyya dhiisee
kana bara 1898tti guutummaatti harka jala galfachuudhaan bulchiinsa baqachuudhaan seenaa Itoophiyaa keessatti nama jalqabaa ta'e.
koloonummaa itti fufte.
Xaaliyaaniin yommuu Itoophiyaa weerarte, bulchiinsa karaa
Humnoonni Awurooppaa . gurguddoon sadan bara sanatti dhoksaadhaan Awurooppaanonni lmpaayerattii bulchaa turan ni
olaantummaa qaban; Xaaliyaan, lngilizii fi Faransaay gaanfa Afrikaa jijjiirte. Raasota waraanaa afur, kanneen humnaan bulchan ni
haala kanaan qirceeffataniLkolooneffatan. Kana qofas utuu hin taane, hundeessite. Raasota biyya bulchan kanaafis kutaawwan biyyootaa

t 264 265
 isaan bulchan ni qooddeef. Innis biyya Oromoo, Sidaamaa, Hararii fi Sababa kanaaf Ingiliz bara 1938 tti Itoophiyaa cina gortee Xaaliyaanii

Shawaa jedhamee kan qoqqoodameedha. Tokkoo tokkoon raasota loltee Itoophiyaa keessaa baasuuf murteeffatte.

Sanaa humnaa fi akkaataa bulchiinsaa kan mataa mataa isaanii qabu.

Humnoonni Gamtooman(A/ied force) gama isaaniitiin Xaaliyaanii
Olaantummaan nafxanyaa durii guutummaatti haqamuudhaan bakka
rukutanii dadhabsiisuu, sana booda humna waraanaa Room -Berliin
hundumaatti namni hundumtuu humna Xaaliyaaniitiin buluu jalqabe.
jedhamu barbadeessuuf karoorfatan. Kanaaf tarkaanfiin jalqabaa
Xaaliyaan guutummaa uummata biyyattii ija tokkoon ilaalaa turte.
Itoophiyaa Xaaliyaanii harkaa baasuu akka ta'e murteessan. Yeroo
Nafxanyoonni immoo biisummaa impaayerattii qofa osoo hin taane,
sana mootichi Haailasillaaseen Londonitti baqatee ture. Kanaaf
olaantummaan isaanii guutummaatti waan duraa haqameef gadda
mooticha of gargaarsisuudhaan gara ltoophiyaatti duulan.
guddaa keessa turan.

Yeroodhuma kana lngilizAmeerikaa wajjin waliif galuudhaan

Warri Xaaliyaanii Itoophiyaa irraa akka garaa isaaniitti faayidaa guutuu
Xaaliyaanii guutummaa gaanfa Afrikaa keessaa ariitee baasuuf walii
argachuuf jecha kaariikulemii barnootaa habashoonni wixineessanii
galtee uummatte. Xaaliyaan tarkaanfii isaanii yommuu hubattetti
turan balleessuudhaan, kan ofii isaanii biyyattii irratti diriirsan. Kunis
waxabajjii 10, 1940 lngilizii fi Faransaay irratti weerara labsite. Labsii
humna nama baratee kan ga'umsa qabu oomishuuf ture. Biyyoota
kana booda gaafa torban lamaa lngiliziin Haayilasillaasee Londonii
weeraran hundumaatti weeraramtootaaf mana barumsaa banan.
baaftee gara Sudaan fidde. lngiliziin duraan baqataa sanarraa
Barumsi isaan kennan afaan Xaaliyaaniitiin ture. Kanaafuu
(Haayilasillaasee) abdii tokko iyyuu hin qabdu turte. Sudaan dhufuun
olaantummaan afaan Amaaraa bara Minilikii fi Haayilasillaaseetti
Haayilasillaasees qabsaa'ota Itoophiyaa keessaa Xaaliyaanii lolaa
Itoophiyaa keessa ture guutummaatti ni jijjiirame.
jiraniif humna guddaa kenne. Mooraaliin gootota Itoophiyaa ni

Jalqabatti Xaaliyaaniin michuu Ingiliz turte. lngilizii fi Faransaay akka jabaateef.

Xaaliyaaniin Jarman cina hin hiriirreef Itoophiyaa guutummaatti

lngiliziin bilisummaa ltoophiyaatiif waan quuqamtu of
kennaniif. Xaaliyaaniin garuu Jarmanitti michoomuudhaan lngilizii fi
fakkeessuudhaan wal dhabdee Xaaliyaanii wajjin qabdu hundumaa
Faransaayiin loluu jalqabde. Jarman waliin ta'uudhaan humna
waraanaan furuuf murteeffatte. Kanaaf gargaarsa Ameerikaatiin
waraanaa Room -Berliin Aksis jedhamu ijaaranii duula itti fufan.
Xaaliyaanota Itoophiyaa keessa jiran kallattii hundumaatiin yeroo

266 267
•.. ...
gabaabaa keessatti itti marsite. Loltoota ishees karaa dhihaa, karaa giddu -gala weerara Ingiliz akka taatu barbaada ture. lstiraateejiin isaa
bahaa fi karaa kibbaatiin lolatti bobbaafte. Akkasittis Xaaliyaanonni kun Kappital lstiraateejii monoopoolii jedhama,
karaa ba'anii galan dhaban._ Xaaliyaanonni weerara lngiliziin yeroo
Bara sana Ingiliz guutummaa addunyaa kanaa keessatti ciminaan
gabaabaa keessatti isaanirra dhangalaafte dura dhaabbachuu hin
tokkoffaadha. Akka Ameerikaa har'aa jechuudha. Ingiliz gaanfa Afrikaa
dandeenye. Kanaaf jeneraalonni ishee yeroodhaa gara yerootti harka
irraa kolonii bal'aa qabdi turte. Xaaliyaan Itoophiyaa yommuu
kennachuu jalqaban.
qabattetti Ingiliz shakkii tokko qabdi turte. "Xaaliyaaniin laga
Biyya Bilisoomteefi Mootii Garboome abbayyaa yoo hiite biyyoonni akka Sudaanii fi Gibxi kufaatii dinagdee

keessa seenu" jettee sodaatte. Sababa kanaaf Xaaliyaanii loltee

Injifannoo sana booda warri ..
lngilizltoophiyaa keessatti bakka
Itoophiyaa keessaa baasuu fi Itoophiyaa to'annoo jala oolfachuun
Xaaliyaanotaa bu'an. Ingiliz bara 1941 tti Xaaliyaanii injifattee
fedhii lngilizii isa olaanaa ta'e.
guutummaatti Itoophiyaa keessaa erga baaftee booda akka fedha
isaaniitti Impaayera Itoophiyaa sisirreessanii qabachuu barbaadan. Ingiliz akkuma Xaaliyaanii Itoophiyaa keessaa baafteen Haayilasillaasee
Garuu abbootiin aangoo biyyattii Itoophiyaa attam gochuu akka qaban magaalaa Finfinneetti deebifte. Garuu aangoo fi guutummaan jireenya

waliif hin galle turan. Waajjiroota gurguddoo lamaan; waajjira dhimma isaatii to'annoo Ingiliz jala .:ure. Haayilasillaaseen Finfinneetti deebi'ee
biyya alaa fi waajjira weeraraa gidduu addaa addummaa ilaalchaa aangoo erga qabatee torban tokko booda haala qindateen biyya

guddaatu ture. Addaa addummaan kunis sirna kappitaaliizimii· biyyattii bulchuuf kaabinee miseensa nama torba qabu muude. Akkasumas

keessatti hundeessuuf jecha hariiroon lngilizii fi Itoophiyaa attam ta'uu shawaa akka bulchuuf nama tokkoof aangoo kenne. Yeroo kana
qaba kan jedhu irratti ture. ajajaan humna waraana lngilizii Birgaader Luushii kan jedhamu,
Haayilasillaaseen muudama kennuuf aboo kan hin qabne akka ta'e itti
Ministeerri dhimma biyya alaa akka ltoophiyaan bilisummaashee
hime. Haayilasillaaseen abboommii lngilizii raawwachuu malee ofii
duraanii gonfattu, aangoon isa kka Haayilasillaaseef
isaatii aboo tokko iyyuu kan hin qabne ta'uusaa itti hime. Kana irratti
kennamu,Haayilasillaaseen immoo harka lngilizii jalaan akka biyya
Haayilasillaaseen naasuu guddaa keessa seene.
bulchu barbaada. Ministeerri waajjira weeraraa immoo ltoophiyaan

268 269
 Haata'u iyyuu malee dhimma Itoophiyaa ilaalchisee lngilizoonni Lammiileen biyyattii garbummaatti akka hin kufne gooneerra.
ilaalcha addaa addaa waan qabaniif Itoophiyaa kolooneffachuu hin Akkasuma immoo mooraa/iin isaanii akka hin hubamne
dandeenye. Kolooniin ishees Itoophiyaa irraa oolee bulee kufaa
gochuuf itti gaafatama qabna. Ofii keenyaa Awurooppaa
adeeme.
keessatti bifisummaadhaaf utuu qabsoo/nuu Gaallaa (Oromoo
fi lammiilee Itoophiyaa biroo) attamitti cunqursaa qomoo
Ministeerri biyya alaa labsii Ameerikaan bara 1938tti "Sagantaa
Amaaraa jalatti dhiifna? ....
Nageenya Addunyaa" jechuun baaftetti waan amanuuf kallattiidhaan
Itoophiyaa kolooneffachuu hin barbaanne. Jaappaan labsii nageenyaa Yeroo sana Haayilasillaaseen maqaadhumaaf bulchiinsarra taa'a malee
Ameerikaan baafte cabsuudhaan bara 1941tti Piiyar Harbar irratti dhimma bulchiinsaa keessaa qooda hrn qabu. lngilizoonnis
waraana labsite. Ameerikaan immoo waTii galtee waraanaa "Atilaantik kolooneffattummaadhaan Itoophiyaa qabachuu jalqaban. lngilizoonni
Chaarter" jedhamu Ingiliz waliin mallatteessite. Akkaataa kanatti akka garaa isaaniitti Itoophiyaa keessatti waan fedhan hojjetu turan.
Ameerikaan waraana addunyaa lammaffaa keessa seente. Labsiin
Waraanni Ingiliz dhaabbatawwan Xaaliyaanotaa akka fedhetti oliif gadi
Ameerikaa sun .kolooneffattoota hundumaa gufachiisee ture. Ingiliz, deemee saamaa ture. Buufatawwan raadiyoo Xaaliyaanonni
Faransaay, Xaaliyaanis weerartoota gurguddoo waan turaniif labsiin hundeessan guutummaatti to'atan. Qarshiin Ingiliz gaanfa Afrikaa
Ameerikaa ba'aa guddaa itti ta'e. Ameerikaanis kolooneffattoota sana
irratti akka ittiin bitanii gurguraniif hojjettee turte Shilingii jedhama.
ittiin kiyyeessuuf labsicha qopheessite. Tooftaa kanaanis milkoofteetti.
ltoophiyaan shilingiitti akka fayyadamtu lngilizoonni ni murteessan.
Biyyoonni hedduun labsii sanaan kiyyeeffamanii kallattiidhaan Qarshiin daldala irraa argamus baanki' Londonitti galii ta'a.
to'annoo Ameerikaa jala seenanii turan.
Haala kanaan akkaataa hin beekamneen ltoophiyaan Xaaliyaanii
Waldhabdeen dhimma bulchiinsa Itoophiyaa irratti ministeerota Ingiliz harkaa baatee kolonii lngilizii jala seente. lngiliziin Itoophiyaa gadi
gidduutti uumamee ture jabaatee itti fufe. Yeroo sana dura taa'aan lakkiftee ba'uu hin barbaanne. Sababnisaa dandeettii bulchiinsa
dhimma Itoophiyaa wal ga'ii dhimma biyyattii irratti akkas jedhee Haayilasillaaseetti waan hin amanneef, loltoonni Ingiliz biyyattii
yaada kenne:
keessaa yoo ba'an Xaaliyaaniin deebitee qabachuu dandeessi
jedhamee sodaatama ture. Akkasumas jeeqamsi biyyattii keessatti

ka'uu danda'a jedhanii sodaaranli turan.

270 271
Turtii guyyootaa keessa yaadni ministeerri biyya alaa kan lngilizii
dhimma Itoophiyaa irratti kenne ni fudhatame. Haayilasillaaseen
duraan akka mana hidhaatti mana mootummaa isaatii keessa ture.
Amma garuu aangoon bulchiinsa biyyattii ni kennameef.
Bulchiinsa Hafuura Ameerikaatiin Lubbuu Godhate
Dhimma Itoophiyaa irratti ilaalchawwan Ingiliz keessaa burqan lamaan
keessaa yaadni ministeera dhimma alaa fudhatama argate. Kanaafuu
biyyattiin Haayilasillaasee aangootti deebifte.Sirni cunqursaa
lammiilee weeraraan qabaman irra ture amma haala qindateen itti
fufe Jechuudha. Duraan Xaaliyaanonni sirna olaantummaa Amaaraa
Itoophiyaa keessaa barbadeessanii turan. Amma garuu sirni bittaa
Habashaa hundumtuu iddootti deebi'e.
Utuu sirni bulchiinsaa Xaaliyaaniin biyyattii keessatti diriirsitee turte itti
fufee hojiirra ooleera ta'ee biyyoonni weeraraan qabaman carraa
bilisummaa fi wal qixxummaa ni argatu turan. lngilizoonni garuu akka
garaa lsaannttlalbuudaa fi mi'a dheedhii industirii isaaniitiif argachuuf
jecha mootummaa weeraramtoota humnaan dararu aangootti .
deebisan. Innis albuuda, humna namaa, mi'a dheedhii isaan barbaadan
hundumaas haala gaariidhaan biyyattii keessaa guuree isaaniif
dhiyeessa ture. Ingiliz faayidaa mataa isheetiif jettee carraa
bilisummaa akka tasaatti lammiileen biyyattii argatan deebiftee
dukkaneessite.
272
Sirni nafxanyaa weerara Xaaliyaan dura ture biyya Itoophiyaa kutaa
kutaadhaan qoqqoodee kan bulchu ture. Aangoon irraa jalaan
bulchitootaaf qoqqoodamee ture. Kunis qomoo hundumaa haala
gaariidhaan to'achuuf bu'aa guddaa buuse. Ukkaamsaa guddaa
geggeessuufis isaan gargaareera.
Olaantummaan Siyaasaa Ingiliz Irraa Ameerikaatti Darbuu Isaa
ltoophiyaan kolonii Xaaliyaanii irraa walaba baatee erga bilisoomtee
waggaa lama booda Ameerikaa waliin kanatttldhaan hariiroo
uummachuu itti fufte. Barri isaa 1943 ture. Ameerikaan Itoophiyaa
wajjin wal baruuf gartuu dippiloomaasii ergite. Sana booda dhimma
guddina dinagdee biyyattii irratti deggersa addaa addaa gochuu
eegalte. Akka Ameerikaan Itoophiyaa waliin michummaa uummattuuf
waantota hawwatan keessaa tokko buufata waraanaa kan Qaanyaw
Xaabiyaa jedhamuudha. Buufatichi Eertiraatti ijaaramee jira.
Yeroo Sanaa eegalee hariiroon Itoophiyaa fi Ameerikaa hamma
waggaa kudhaniitti jabaatee itti fufe. Gaafa waggaa kurnaffaa immoo
waadaadhaan mallatteeffame. Barri mallattoo Sanaa 1953 ture.
Waadaan mallatteeffame sun waggoota digdamii afuriif ciminaan kan
hojjechaa ture yoo ta'u, bara 1977tti lola somaalee irratti walii galuu
dadhabuudhaan waadaa sana dargiin cabse.
Baroota hariiroo Itoophiyaa waliin uummatte sanatti Ameerikaan
dorgommii olaantummaa siyaasaa fi dinagdee Raashiyaa waliin
273
 geggeessaa turte. Kanaaf gaanfa Afrikaa to'attee dorgommiisheetiif
Ameerikaa biyya kamiin iyyuu caalaa ltoophiyaatti michoomuuf fedhii
humna argachuuf jecha Haayilasillaasee ofitti michoomfattee turte.
guddaadhaan guutame. Ameerikaan bulchitoota nafxanyaa ofitti
Ameerikaan faayidaa dhuunfaa isheetiif jecha bara 1951 -1976 qabuutti xiyyeeffatte. Sababnisaa ltoophiyaan olaantummaa

gidduutti gargaarsa maallaqaa guddaa ltoophiyaadhaaf taasifteetti. Ameerikaa fudhachuunshee biyyoonni kanneen biroon Ameerikaatti

Doolaara miliyoona 350 ol kan ta'u dinagdee Itoophiyaa tumsuuf akka bulan gochuuf gargaarsa guddaa godhaaf.

gargaarsa kennite. Doolaara miliyoona 270 immoo deggersa humna

Ameerikaanis michummaa Itoophiyaa ciminaan qabachuudhaan,
waraanaa ltoophiyaatiif gumaachite. Walumaa galatti doolaara
dhaabbata tokkummaa Afrikaa hundeessuudhaan ga'ee guddaa
miliyoona 729 kan ta'u gargaarsa kenniteetti.
taphatte.

Ameerikaan yeroodhuma sana iyyuu biyya diimokiraasii dagaagsaa

ltoophiyaanis gama isheetiin fedhii Ameerikaan naannoo gaanfa
jirtu turte. Haata'u iyyuu malee biyya mootonni ishee waa'ee
Afrikaa fi baha giddu galeessaatti qabdu guutuufiif fedhii
diimokiraasii dhimma hin godhanneef gargaarsa hammasii yoommuu
qabaachuushee mirkaneessiteef. Kanarraa kan ka'es dippiloomaasiin
kennitu, gargaarsi kun fedhii dhuunfaasheetii biyyattii irratti
biyyoota lamaan gidduu ture jabaachaa adeeme. Dippiloomaasiin
guuttachuuf akka ta'e haala gaariidhaan mul'isa. Haala kanaan
cimaa dhufe kunis Eertiraa harka Itoophiyaa jala galchuuf qooda
garboomfattoota gara -jabeeyyii cina hiriiruudhaan (Amaara) sirni
guddaa taphateera. Ameerikaanonni Eertiraan federeeshiniidhaan
bittaa Habashaa (Amaaraa) akka jabaatu gootee immimmaanni,
mootummaa nafxanyaa jala akka bultu gochuuf fedhii guddaa qabu.
dhiignii fi lubbuun hiyyeessotaa akka malee akka dhangala'u gootee
Fedhii isaanii kana milkeessuufis waltajjii gurguddaa irratti kaka'umsaa
turte.
fi sochii gurguddaa gochaa turan. Waltajjii mootummoota wal ta'anii

Bara 1945 tti Ameerikaan mooticha Haayilasillaasee fi ministeerashee irrattis yaada isaanii dhiyeessaa turaniiru. Yaadni Ameerikaa kun

kan maqaan isaa Ruuzvelt jedhaman Gibxitti wal arganii akka waliin fudhatama argachuudhaan bara 1952 tti hojii irra oole.

mariyataniif waltajjii qopheessitee turte. Walga'ii sana booda hariiroon

ltoophiyaan federeeshiniidhaan Eertiraa ofitti fudhachuuf heera biyyaa
Ameerikaa fi Itoophiyaa fabaatee itti fufe. Wal ga'ii sana irratti
haarawaa baaftee bara 1955 tti labsii goote. Habashoonnis Eertiraa
haasawaa ogeessi siyaasaa lspeenser jedhamu taasiseen ministeerichi
kallattiidhaan qaama Impaayera isaaniitti lakkaa'anii ilaaluu jalqaban.

274
275
 Nafxanyoonni daangaa heerri isaaniif iyyame cabsanii Eertiraa akka BOQONNAA -10
kolonii isaaniitti waan qabataniif sochiin siyaasaa Eertiraa keessatti
Dhukkuba Onnee Mootummaa Nafxanyaa Mudate
hatattamaan jalqabe. Itti fufuudhaanis Itoophiyaa fi Eertiraa gidduu
addaa addummaan hin jiru jechuu .eegalan. Jal'inaa fi hammina Bara kudha sagal jaatamoota keessa mootummaa Haayilasillaasee
hedduu erga raawwatanii booda Nafxanyoonni paarlaamaa Eertiraa rakkoowwan hedduu, kanneen akka kufaatii dinagdee, jeeqamsa
jigsanii Eertiraa guutummaatti qabatan.
siyaasaa fi rakkooleen hawaasummaa mudatee akka ture
beekamaadha. Kufaatiin dinagdee guddaan mootummicha waan
Bulchitoonni Habashaa Eertiraa guutummaatti to'achuu isaanii lngiliziif
" mudateef karoora misoomaa baafatee ture hedduu isaa hejiitti jijjiiruu
erga gabaasanii booda ogaaden Impaayera isaaniitti akka dabalamtu
dadhabee gufannaa guddaa gufate. Rakkoo isa mudate furuufis siyaasa
gaafatan. Ingiliz bulchiinsa ogaadeniif waggaatti gara paawundii
cimina qabu, kan ga'umsa qabu waan hin ijaarin tureef mudannoon
miliyeena tokkoo waan baasii gootuuf gaaffii Itoophiyaa
simannaadhaan fudhatte. Kanaaf bara 1954 tti Ogaaden kan sun dhukkuba onnee itti ta'e.

Itoophiyaa taate. Kaartaan Itoophiyaa haaraanis ni suureffame. Karaa biraadhaan immoo rakkoon mootummicha mudate hir'inawwan
kallattii addaa addaatiin isatti dhufan qofa osoo hin taane,
Haala kanaan bulchiinsi nafxanyaa kan kolonii Xaaliyaanii fi humna
mootummichi akka dhaaba tokkootti sosocho'ee rakkoowwan isaa
kolooneffannaa lngiliziitiin afaan du'aa kan ga'e, deebi'ee lubbuu
furuuf dandeettii ga'aa hin arganne ture. Yeroo sana keessa
godhachuu danda'e. Mootummaa isaaniis aango -qabeessa,
Oromoonni walloo 200,000 ol ta'an yommuu beelaan dararaman,
mootummaa nageenyaa fi ammayyaawaa fakkeessuuf yaalii gochuu
callisee dhiisuu isaatiin, rakkoowwan biyya keessaa hedduu utuma
eegalan. Garuu akka sirbanii fi akka yaalan hin taaneef. Siyaasni isaanii
dhukkuba hin fayyineen duraa qabame. arguu callisee dhiisuu isaatiin uummata biratti akka diinaatti ilaalame.
Beelli wallootti bu'e sun fudhatama mootummaan nafxanyaa qabu
dhabsiisuu keessatti ga'ee olaanaa taphatee ture.

Asaffaa jaallataa kitaaba isaa keessatti akka ibsetti yommuu Impaayerri

Itoophiyaa rakkoowwan hanqina maallaqaatiin hubamaa turte keessa,

276 277
 mootichi Haayilasillaaseen jaarsa waggaa 83 ture. Kanaaf mootichi dadhabaa dhufuu, nama bakka isa bu'us dhiyeessuu dadhabuu isaati.
dadhabina qaamaa waan qabuuf, furmaata barbaaduuf tarkaanfii Inni lammaffaan immoo siyaasni biyyattii, dinagdeen isheefi
qabatamaa tokko iyyuu fudhachuu hin dandeenyejedhee ture. albuudonni isheen qabdu waan dhumaa adeemeef geggeessaa
Geggeessaa yaada furmaataa kennuu danda'u hin turre. Yeroo sana ga'umsa olaanaa qabu barbaachise.
keessa nama dandeettii bulchiinsaa qabuuf osoo hin taane,
A"kkasumas geggeessitoonni biyyattii jijjiirama addaa addaa karaa
mootummichaaf nama amanamaa waan ta'eef aangoorra ture.
barnootaa, karaa miidiyaa fi kkf biyyattii keessatti fiduuf yommuu
Namni maqaan isaa Kooluun Leeguum jedhamu kitaaba isaa kan The yaalii godhan, imaammanni haara'umsaa isaan qopheessan utuu
Fa/1 of Haayilasillaasee lmpaayer jedhu keessattidogoggora fudhatama hin argatin hafe. Taateen kun impaayerattiitti gufannaa
mootummicha kuffise ibsee ture. Innis~ Haayilasillaaseen yeroo jaarsa guddaa ta'e. Dadhabinni mootummichaa bakkeetti ba'ee waan
waggaa 80 turetti, yaa'ii guddaa bara 1972 geggeeffame irratti aangoo mul'achaa adeemeef, mormiin xiqqaan barattoota Yuuniversitiitiin
isaa ilmasaa kan Asfaawusen jedhamutti kenna jedhamee kan dhaga'amuu yommuu jalqabu, abbootii aangoo mootummichaa
yaadamee ture yoo ta'u, jaalala aangoof qabu irraa kan ka'e ilmasaa keessatti sodaa guddaa uume. Aangoo qabachuufis waliin morkachuu
moosisuu didee ture. Kanaaf mootummichi mootii ga'umsa qaamaa fi jalqaban. Dorgommiin siyaasaa ittaanaa muummicha ministeeraa fi
sammuu qabu dhabee kufaatiif saaxilame. dura taa'aa mana maree gidduu ture bidiruu mootummichaa isa
liqimfamaa ture hatattamaan galaana seensisuuf sababa ta'e.
Utuu aangoo walitti daddabarsaniiru ta'ee tarii mootummaan
Dorgommiin isaanii sun dorgommii aboottee(boksii) namoota lama
lmpaayerattii umurii muraasa dabalatee jiraachuu ni danda'a ture.
gidduutti geggeeffamu, kan doonii raafamaa jiru irratti raawwatu ture.
Kana malee mootummicha kan bara baraa gochuuf carraa biraan hin
turre. Hin jirus. Garuu rakkoowwan wal faana mootummaa Sirni bittaa mootummaa Amaaraa mootummaa abbootiin isaanii
Haayilasillaaseemudataniif ga'umsi furmaata kennu waan hin weeraraan qabatan eeguu, kunuunsuu fi umuriisaa dheeressuu hin
argaminiif hatattamaan gara kufaatiitti dhufeera. dandeenye. Kanaaf Walloo fi Eertiraan curqursaa hammas hin
jedhamneen utuma miidhamanii iyyuu, gaaffii isaaniitiif deebii bilisaa
Rakkoowwan walfaana lmpaayerattii mudatan gurguddoon lamatu
argachuu hin dandeenye. Kunis kufaatii mootummichaa ni saffisiise.
turan. Inni jalqabaa dadhabaa adeemuu mootichaa fi murtii kennuu

278 279
~f

Biyyoota weeraraan qabaman kanneen akka Oromoo fi uummattoota Mootummaan AtseHaayilasillaasee harkaa aangoo fudhatee humna
kibba ltoophiyaatti haala gaariidhaan itti fayyadamuu hin dandeenye. waraanaatiin biyyattii bulchuuf yaalii godhe mirga weeraramtootaa
Akkasumas tokkummaa duraan qaban jabeeffachuudhaan rakkoo eeguudhaan walqixxummaa fidee biyyattii bulchuuf yoo yaales waggaa
mootummicha mudateef fala ta'uu hin dandeenye. Sabaa fi 17 caalaa dhaabbachuu hin dandeenye. Mootummichi ajjechaa
sablammiin weeraraan qabaman sunneen hundumtuu guutummaa guddaa geggeessuudhaan siyaasa isaa adeemsifate. Mootummichi
bara sirna bittaa Amaaraa jala turanitti mana hidhaa eegumsa cimaa mirga lammiilee ukkaamsee qabuudhaan olaantummaa humna
qabu keessa turan jechuun ni danda'ama. waraanaa guddaa argisiisee ture. Sana boodawoo? Seenaan kanatti
fufu kutaa kitaaba kanaa isa itti aanu keessatti dhiyaata.
Sabni Oromoo fi weeraramtoonni hundumtuu humnaan qabamanii
aadaa, seenaa fi afaan isaanii hamma dhabanitti geessifaman. Sirni
nafxanyaa guutummaa lmpaayerattii irratti diriirfamee tures meeshaa
hacuuccaa fi gadi qabaa jabaa biyyattiitti uffise isa olaanaa ta'ee
argame. Abbootiin aangoo mootummichaa immoo waliin dorgomanii
aangoo qabachuuf jecha sirna ofuma isaaniitii diriirsanii turan diiguu
jalqaban.

Haala kanaan mootummaan Habashaa karaa adeemsaa wallaalee akka

bidiruu bishaan irratti gadi dhiifameetti bakka hin barbaannetti
bololi'uu jalqabe. Sirna bulchiinsaa mootummaasaanii jabeeffachuuf
ijaarratanii diriirsanii turan ofuma isaaniitiin diiguu itti fufan.
AtseHaayilasillaaseenis akka seerri biyyattii jedhutti aangoo isaanii
nama biraaf kennuu waan hin barbaanneef, hojii umuriisaanii guutuu
itti dadhaban biyyoo nyaachisanii ofii isaaniitiis biyyoo nyaatan. Sabni
Oromoo jaarraa tokkoo oliif afaan isaa, aadaa isaa, ilaalchaa fi amantii
isaa humna qawweetiin dhabee ture. •• I
I
280 281
 KITAABILEE WABII 9. Hajii Abas, 1982, The History Of Arsi, 1880-1935, Addis Ababa
University, B.A. Thesis.
1. Afework, G.V 1908 Guide Du Voyageur En Abyssinie, Rome.
10. Halliday. F And Molyneux. M, 1981, The Ethiopian Revolution,
2. Ali Mohammad, 1989, Elite Formation and The Oromo
London Verso Hambly, Wilfrid.
National Movements, New York, University Of Minnesota.
11. Hassen Mohammad, 1981, The Oromo Nation Under The
3. Apploeyard, Dauid L, 1985, Letters From Ethiopian Rullers,
Amara Colonial Administration, School Of Oriental And African
th
Early And Mid 19 Centuary, Oxford, And Oxford University
Studies.
Press.
12. Holocomb, K. Bonnie and Sisay Ibsa, 1990, The lnvention Of
4. Aren Gaustav, 1978, Evangelical Pioneers in Ethiopia, Origin of
Ethiopia, New Jersey: The Red Sea Press.
The Evangelical Mekene Yesus Church, Stockholm, Efs,
13. Huntingford, B. W. B, 1955, The Galla Of Ethiopia: The
Forlaget.
Kingdom Of Kafa And Janjero, london, International Africa
5. Bulcha Makuria, 1988, Flight And lntegration, Causes of Mass
lnstitute.
Exodus from Ethiopia and The Problems of lntegration In The
14. Jalata Asafa, 1993, Oromia and Ethiopia, State Formation And
Sudan. Urpsala Scandinauian lnistituet of African Studies.
Ethino National Conflict, 1868 -1992, London, Lynne Rienner
6. Darley Hamrey, 1926, Slave And lvory: A Record Adverture And
Publisher.
Exploration In The Unknown Sudan And Among The Abysinian
15. James, Wendy And Donham Donald, 1986, The Southern
Slave Raiders, London
Marches Of lmperial Ethiopia, london, lnstitute Of Social
7. Deressa Balletech, 1993, ''The Economic Viability of Oromia
Anthropoly
And lts lmpact On The Politics Of The Horn, The Journal Of
16. Krapf, Lewis J, 1968, Travelers, Researcherers and Missionary
Oromo Study.
Laborsduring An Eighteen Years In Eastern Africa, London,
8. Georgis Asma, 1987, History of The Galla And The Kingdom Of
Frank Cass Co.
Shoa, Edited By Bahiru Tafla, Stuttgart, Franz Steinner Verlag
17. Marcus, H. G, 1969, lmperialism and Expansiosim In Ethiopia
Wiesbaden Gmbh.
Frim 1865-1900, London, Cambridge University Press.

282 283
18. Mc Clellan Charles, 1980, Land, Labuor and Coffee: The South's 29. ·l·hfa'I.(-:,. ooh•Cf: 1981 : t,'I. ·l:P11.-c•11c; ftvl·f-A•.r
Role In Ethiopian Self Reliance 1889-1935. .Afrlcan Economy '11.(-'r}: h~il t,O'li h·&.11 hl\:l'°i .(-Cl:•}::
History 30. ·f·hfl'I.(-:,. ooh•Cf= 1982= t,'I. f-'/1llc; ftvl·f-A•f
19. Melba Gada, 1988, Oromia, An lntroduction, Khartoum '111:■,-},,='1~il nO'l= h•&.11 '11\:roi 1:c~·r==
Pankhurst, Richard. 31. j\CD.floil 7f-7t: 1985: t,'I. ·l:P1.(-C:il: t,~il nO'l= ~t.t-1
20. Pausewang, Seigried. Peasants And Local Sodety In Ethiopia T t,(I::
Land, Tenure, Social Structure And Reform Derap Working 32. t,&.mc:i- ·111t. r,-. • .-. = 1901 = Pr°l"?'f! '1m. r1Ah = c•UWJ::
Papers, No. 105 Chr. Michelsen lnstitute. 33. fll\i:1 'J.;I' "?IJ•t-oo ill\ll. CDt.\.(oo,-.,,.t.\ i 1962: 'tlhl.
21. Perham, Margecv, 1969, The Governrnent Of Ethiopia, London
',?C=: h~il '1011::
Faber And Faber Limited.
34. 1.. Y..ft.lH 1983: f'1Tf-A•f 1'1C ilC'¼•}c; :e:·rc
nd
22. Sithole, Ndabaning, 1968, African Nationalism, 2 Edition, hT:l'fl.119"= 1900-1966= 2;;: 006,h'i:= t,~il '101]::
London, Oxford University Press .
35. 1-fll.P'l\ll.: 1959: ;f'Ch tloo1 Pr°l"?'f! r1Ah 11·,-.
23. Stitz V. 1975, Distribution and Foundation Of Churches In
•,1,-.-),, HhTf-A•f: '1~11 '10fl::
Ethiopia. Journal of Ethiopian Studies, 001. 13, No.1
36. ;)1,faill\ll. {'1'1.): 1966: ,'h1,CD•l:c; fhTff-A•f hCr:4:
24. Tareke Gabru, 1991, Ethiopia, Power and Protest, Peasant ·- ,
'1~11 t,oq::
th
Revolution in The 20 Centuary. African Studies Series,
37. '1fa:l' :J'f= 1920= fh.Tf-A•.r '1~C :J'th= '1iloo&.::
London, Cambridgl University Press.
38. '1fa:l' h.Pr', <f>t.\.(- h'i:ft.: 1948: oo'f.,h&. ,-.cp,-.CD. a>'?il:
25. Trimingham, J. Spencer, 1965, lslam in Ethiopia, London: Frank
moo1no :l'I\T ,h~il = n~il '10'1:::
Class.
26. Waugh Evelyn, 1936, Waugh in Abysinia. London: Longmans.
39 .•,.,.."'i Vfl·I· oitatbt.\ '
°}i)(D.i 1951: hl\·I: flC'/1 .,.,. "'ii
r n"'icli: 001110 :J-'1T = "~" no'l==
27. ·t-hfatf.(-:,. ooh•tf: 1961: rh.-},,f-A•.r :f'Ch h'1'1. A-fi',
40. r h. Tf-A•.r )'aC•f·P.tJil O.·l·hCil·t:f1: 1968 i &.6r
.(-1'1A hilh '1'1. ·l:JD.(-C'il: '1.(-il. hllfl::
D?c.rr = "1.(-fl no'l==
28. ·t-hfa'I.(-:,. ootJ.c.r: 1966: f'?&.:-S hlJOD.(' CDl.&.: h~il
Mlfl::

284 285
41. Cll/hht\ 'P. T" 1: 1977 = f liilC i,oo :r·r not, >-·> ~ : i,.e:il
Ml1l::
42. h1Pic;.,:fo>. 61.: 1985: fliOI/&· U11-fl hf·r OJf•• ·r?:

i,Pi.il Ml'1::
43. f>i. rY.)\•f u·,-oo·}°/il·r = 'f':,09°·} 24 •J>"}: 1948::
44. f iv}·Y.A· f ,), ll'l'e P,. 'l°h&-(tf'e t, T·fll\.h U"J-no"}°Jil·r =
198Q::
45. 1Pi (f liOI/C~ h·r9°) : :,.~• 2: •lt'f'C 2: ooilhl?" 1986::
46. hC:.K,:r 2~ a,oo•r: <fl'f'C 5-6: 09°t\.-'l,hl\ 1985::
47. i,~Ol/il ftlS oo~•,fo·r: •f?'l'C 6 = UP.C 1985::
48. Ml.(t 1f (oo~•,for) :,.~• 1: <fl'f'C 1: 'f'C 1985::
49. li1~'1·}· ·OC'/1<; f'l"?": ;rUl\il 19 •J>'} 1926::
50. liP,.il Hoo'} ;.,tLllJ: (hfl·I· - f'l'Hlr): 'f':,,?"·r 19 •J>1
1986::

286