რა არის ლიბერალური განათლება?

ლეო სტრაუსი

გამოსვლა ზრდასრულთა ლიბერალური განათლების საბაზო პროგრამის

კურსდამთავრებულთა წინაშე
1959 წლის 6 ივნისი

თქვენ მიიღეთ ლიბერალური განათლება. გილოცავთ ამ მიღწევას. ეს რომ ჩემი

ფუნქცია იყოს, შეგაქებდით კიდეც. მაგრამ ჩემს თავზე აღებულ მოვალეობას
ვუღალატებდი, მოლოცვისთვის გაფრთხილება რომ არ დამერთო. რაკი
ლიბერალური განათლება გაქვთ მიღებული, აღარ მეშინია, რომ მას
სასოწარკვეთის გამოხატვად ჩამითვლით.

ლიბერალური განათლება კულტურაში ან კულტურისკენ განათლებაა. მისი

საბოლოო პროდუქტი კულტუროსანი ადამიანია. თავისი პირველადი
მნიშვნელობით, კულტურა (cultura) სოფლის მეურნეობას ქვია: მასში
იგულისხმება მიწის და მისი პროდუქტების დამუშავება ანუ კულტივირება, მიწის
მოვლა და გაუმჯობესება მისივე ბუნების შესაბამისად. დღევანდელი, მეორადი
მნიშვნელობით „კულტურა“ უპირველეს ყოვლისა გონების კულტივაციაა, ანუ
გონების თანშობილი უნარების მოვლა და გაუმჯობესება მისივე ბუნებიდან
გამომდინარე. როგორც მიწას უნდა მხვნელი, ისე გონებას სჭირდება
მასწავლებელი. მაგრამ მასწავლებელი უფრო ძნელი საშოვნელია, ვიდრე გლეხი.
მასწავლებელი თავადაც მოსწავლეა და ყოველთვის ასეთად უნდა დარჩეს. ოღონდ
ჯაჭვი უსასრულოდ ვერ გაგრძელდება: საბოლოოდ უნდა მივაღწიოთ
მასწავლებლებს, ვინც თავის მხრივ მოსწავლეები აღარ არიან. ეს მასწავლებლები,
ვინც თავის მხრივ მოსწავლეები არ არიან, გახლავან დიდი მოაზროვნეები ან, ამ
მნიშვნელოვან საკითხში რაიმე გაურკვევლობა რომ არ დაგვრჩეს, ყველაზე დიდი
მოაზროვნეები. ასეთი ძალიან ცოტაა. მცირე შანსია, ასეთი ვინმე აუდიტორიაში
ვნახოთ. ისიც დიდი იღბალია, თუ რომელიმე მათგანი ჩვენი თანამედროვეა.
ყველაზე წინ წასულ მოსწავლესც კი ერთადერთი რეალური გზა აქვს, მიწვდეს
ისეთ მასწავლებელს, ვინც თავის მხრივ მოსწავლე აღარ არის: ეს დიადი წიგნებია.
აქედან გამომდინარე, ლიბერალური განათლება სხვა არაფერი ყოფილა, თუ არა
განსაკუთრებული ყურადღებით შესწავლა იმ დიადი წიგნებისა, რაც ყველაზე
დიდმა მოაზროვნეებმა დაგვიტოვეს. ამ სწავლის პროცესში უფრო გამოცდილი
მოსწავლეები ეხმარებიან ნაკლებ გამოცდილებს, მათ შორის დამწყებებს.

ეს ამოცანა არც ისე მარტივია, როგორც ამ წუთში ჩამოყალიბებული ფორმულიდან

შეიძლება მოგვეჩვენოს, და დაწვრილებით განმარტებას მოითხოვს. ასეთ
განმარტებას მრავალი სიცოცხლე დასჭირდა და კიდევ ბევრი უნდა დაემატოს.
მაგალითად, რას ნიშნავს, რომ დიადი წიგნები „განსაკუთრებული ყურადღებით“
უნდა შევისწავლოთ? ვახსენებ მხოლოდ ერთ სიძნელეს, რაც ყველა
თქვენგანისთვის უკვე ცხადია: დიდი მოაზროვნეები უმნიშვნელოვანეს თემებზე
სრულიად სხვადასხვა რამეს გვეუბნებიან; ისინი უამრავ საკითხზე ედავებიან

1 
 
ერთმანეთს. ეს ვითარება სხვადასხვანაირად შეიძლება განვმარტოთ, მაგრამ ერთი
კი უეჭველია: ლიბერალური განათლება უბრალო ინდოქტრინაცია ვერ იქნება.

კიდევ ერთ სიძნელეზე ვიტყვი. „ლიბერალური განათლება კულტურაში

განათლებაა“. რომელ კულტურაში? ჩვენი პასუხია: კულტურაში, როგორც ის
დასავლურ ტრადიციას ესმის. მაგრამ დასავლური კულტურა მხოლოდ ერთ-
ერთია მრავალ კულტურათაგან. დასავლური კულტურით თუ შემოვიფარგლეთ,
ლიბერალური განათლება პროვინციალიზმში ხომ არ ჩაგვაგდებს? მაგრამ როგორ
შევუხამოთ პროვინციალიზმი ლიბერალური განათლების ლიბერალობას, რაც
სულგრძელობას და გონებაგახსნილობას გულისხმობს? ლიბერალური
განათლების ჩვენეულ გაგებას თითქოს ადგილი აღარ რჩება ეპოქაში, სადაც
კარგად გაიცნობიერეს ფაქტი, რომ ადამიანის გონების ერთი კი არა, მრავალი
კულტურა არსებობს.

ცხადია, მრავლობით რიცხვში ნახმარი „კულტურა“ სულაც არ არის იგივე, რაც

„კულტურა“, როგორც singulare tantum, ანუ აუცილებლად მხოლობით დროში
გამოსაყენებელი სიტყვა. როგორც გვეუბნებიან, კულტურა აბსოლუტი არაა, ის
რელატიური გახდა. ძნელი სათქმელია, რას ნიშნავს „კულტურა“, რომელსაც
მრავლობითში იყენებ. ამ ბუნდოვანების გამო ბევრი ადამიანი ღიად თუ
ფარულად ამბობს, რომ „კულტურა“ ქვია ქცევის ყველანაირ წესს, რომელიც
ადამიანთა რომელიმე ჯგუფს აერთიანებს. ამიტომ არ გვიჭირს, ვილაპარაკოთ
ქალაქის გარეუბანთა („სუბურბიის“) კულტურაზე ან ახალგაზრდული ბანდების
(კრიმინალურის თუ არც მთლად კრიმინალურის) კულტურაზე. სხვა სიტყვებით,
ყოველი საგიჟეთში არმყოფი ადამიანი კულტუროსანია, რადგან რაღაც
კულტურაში მონაწილეობს. მკვლევართა მარგინალურ ჯგუფებში იმასაც
განიხილავენ, ხომ არ ვილაპარაკოთ ფსიქიატრიულ საავადმყოფოთა ბინადრების
კულტურაზე. „კულტურის“ ეს დღევანდელი გაგება, თუ მას სიტყვის პირვანდელ
მნიშვნელობას შევადარებთ, იმას გავს, ვიღაცამ რომ გვითხრას, ბაღის მოვლა იმას
ქვია, რომ იქ ნახმარი ქილები და ვისკის ბოთლები დაყაროო. თუ აქამდე მივედით,
ესე იგი, თავ-გზა აგვბნევია. ამიტომ საწყის პუნქტს დავუბრუნდეთ და ასე
დავსვათ კითხვა: რას უნდა ნიშნავდეს ლიბერალური განათლება აქ და ახლა?

ლიბერალური განათლება წიგნიერი განათლების სახეა: ეს არის განათლება

წიგნიერებაში და წიგნიერების მეშვეობით. წიგნიერების საჭიროების დაცვა
ჩვენთვის აქტუალური არ არის: ყოველმა ამომრჩეველმა იცის, რომ თანამედროვე
დემოკრატია წერა-კითხვის გარეშე ვერ იარსებებს. ამ საჭიროების გასაგებად,
მოდით, დავფიქრდეთ თანამედროვე დემოკრატიაზე. რა არის ის? უთქვამთ, რომ
დემოკრატია არის რეჟიმი, რომლის წარმატება თუ წარუმატებლობა სიქველეზეა
დამოკიდებული: დემოკრატია იმგვარი წესრიგია, სადაც ყველა ზრდასრული
ადამიანი ან, სულ მცირე, მათი უმრავლესობა მაინც, ქველია. ხოლო რაკი სიქველე,
სავარაუდოდ, სიბრძნესაც გულისხმობს, ეს იმგვარი წესრიგი ყოფილა, სადაც
ყველა ზრდასრული ადამიანი ან მათი უმრავლესობა ქველი და ბრძენია.
მაშასადამე, დემოკრატიულ საზოგადოებაში ყველა ზრდასრულს ან მათ
უმრავლესობას გონებრივი უნარები კარგად უნდა ჰქონდეს განვითარებული: ეს

2 
 
რაციონალური საზოგადოებაა. ერთი სიტყვით, დემოკრატია ჩაფიქრებულია
როგორც არისტოკრატია, რომელიც უნივერსალურ არისტოკრატიამდე
გაფართოვებულა. სანამ თანამედროვე დემოკრატია ჩემოყალიბდებოდა,
ეჭვობდნენ, საერთოდ შესაძლებელია კი ასე გაგებული დემოკრატია. როგორც
დემოკრატიის ორი უდიდესი თეორეტიკოსიდან ერთ-ერთმა თქვა, „რომ
არსებობდეს ღმერთებისგან შემდგარი ხალხი, ის თავს დემოკრატიულად
მართავდა. ამდენად სრულყოფილი ხელისუფლება ადამიანებისთვის
შეუფერებელია“.1

ის, რაც აქ წყნარად და ხმადაბლაა ნათქვამი, დღეს მძლავრი მეგაფონებიდან ისმის.

არსებობს მეცნიერება, რომლის სწავლების პრეტენზია, ათასობით სხვა
ადამიანთან ერთად, მეც მაქვს: მას პოლიტიკის მეცნიერება ქვია. შეიძლება ითქვას,
რომ მას სხვა არც არაფერი აქვს განსახილველი, გარდა იმ კონტრასტისა, რაც
არსებობს დემოკრატიის საწყის იდეას - მას შეიძლება დემოკრატიის იდეალი
ვუწოდოთ - და რეალურად არსებულ დემოკრატიას შორის. არსებობს უკიდურესი
და, ამავე დროს, ამ პროფესიაში გაბატონებული მოსაზრება, რომლის თანახმად,
დემოკრატიის იდეალი წმინდა წყლის ილუზიაა და მნიშვნელობა მხოლოდ იმას
აქვს, რეალურად როგორ ფუნქციობენ დემოკრატიები და როგორ იქცევიან მათში
ადამიანები. რაკი თანამედროვე დემოკრატია ძალიან შორსაა უნივერსალური
არისტოკრატიისგან, ის, წესით, მასების მმართველობა უნდა იყოს. ოღონდ მასას
მართვა არ შეუძლია, ამიტომ მას მართავენ ელიტები, ანუ ადამიანთა ჯგუფები,
ვინც რაღაც მიზეზით სათავეში აღმოჩნდა ან სათავეში მოხვედრის რეალური
შანსი აქვთ. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სიქველე, რაც მასებს მოეთხოვება
დემოკრატიის გამართული მუშაობისთვის, არის საარჩევნო აპათია, ანუ საჯარო
ენთუზიაზმის (public spirit) ნაკლებობა. თვალის თუ არა, თანამედროვე
დემოკრატიის ჩინი ის ხალხია, ვინც გაზეთში სპორტისა და კომიქსების
გვერდების გარდა არაფერს კითხულობს.

ასეთ დემოკრატიას მასების მმართველობას ვერ დავარქმევთ, სამაგიეროდ ის

მასობრივი კულტურაა. მასობრივი კულტურა არის კულტურა, რომელსაც
მინიმალური უნარ-ჩვევებით შეიძლება დავეუფლოთ ყოველგვარი
ინტელექტუალური და მორალური ძალისხმევის გარეშე და, ამასთან, ძალიან
იაფად. მაგრამ მასობრივი კულტურაც კი - ან განსაკუთრებით მასობრივი
კულტურა - მოითხოვს მუდმივ წარმოებას იმისას, რასაც „ახალ იდეებს“
ვუწოდებთ, ისინი კი მათგან მოდის, ვისაც კრეატიულად მოაზროვნე ადამიანებად
მივიჩნევთ: სარეკლამო მისამღერსაც კი ეკარგება ეფექტი, თუ დროდადრო არ
გამოცვალე. მაგრამ თუნდაც თუ დემოკრატიას მხოლოდ მასობრივი კულტურის
რბილობზე შემოხვეულ ნაჭუჭად ჩავთლით, გრძელვადიან პერსპექტივაში ის
მაინც სულ სხვაგვარ თვისებებს მოითხოვს: საქმის ერთგულებას, კონცენტრაციას,
ხედვის მომცველობას და სიღრმეს.

                                                            
1
 სტრაუსს მხედველობაში ჰყავს ჟან-ჟაკ რუსო, „საზოგადოებრივი ხელშეკრულება“ 3.4.

3 
 
ამით ცხადი ხდება, რა არის ლიბერალური განათლება აქ და ახლა. ლიბერალური
განათლება მასობრივი კულტურის და მისი კოროზიული ეფექტების ანტიდოტია:
ის უპირისპირდება მასობრივი კულტურის ტენდენციას, აწარმოოს მხოლოდ
„სპეციალისტები სულისა და ხედვის გარეშე და გულგამოცლილი ფუფუნების
მოყვარულები“. ლიბერალური განათლება კიბეა, რითაც მასობრივი
დემოკრატიიდან ვმაღლდებით დემოკრატიამდე, როგორც ის თავიდან ჩაიფიქრეს.
ლიბერალური დემოკრატია აუცილებელია, რათა დემოკრატიული მასობრივი
საზოგადოების შიგნით არისტოკრატია ჩამოყალიბდეს. ლიბერალური განათლება
ადამიანის სიდიადეს შეახსენებს მასობრივი დემოკრატიის იმ წევრებს, ვისაც ამის
გაგონება უნდა და ძალუძს.

ამაზე შეიძლება გვითხრან, რომ ლიბერალური განათლება ზედაპირულად

პოლიტიკური ცნება გამოდის, რადგან ის დოგმატურად აღიარებს თანამედროვე
დემოკრატიის სიკარგეს. რატომ არ შეიძლება, საერთოდ შევაქციოთ ზურგი
თანამედროვე საზოგადოებას? რა გვიშლის ხელს, ბუნებას, უწიგნური ტომების
ცხოვრებას დავუბრუნდეთ? ვერ ვხედავთ, რომ ბეჭდური მასალის ნიაღვარმა,
რომელიც ამდენი ლამაზი, დიდებული ტყის სასაფლაოდ იქცა, წაგვლეკა, გული
აგვირია, გადაგვაგვარა? ამ კითხვას ვერ ვუპასუხებთ მხოლოდ იმის თქმით, რომ
ეს უბრალო რომანტიზმია, რომ დღეს ბუნებას ვეღარ დავუბრუნდებით: საიდან
ვიცით, რომ მომავალ თაობებს, ადამიანის მიერ გამოწვეული კატაკლიზმის
შედეგად, უწიგნური ტომების მსგავსად ცხოვრება არ მოუწევთ? განა
თერმობირთვული ომის შესაძლებლობაზე ფიქრისას სწორედ ასეთი პერსპექტივა
არ წარმოგვიდგება?

მასობრივი კულტურის კოშმარი (რომელიც ხელთუქმნელ ბუნებაში

ექსკურსიებსაც გულისხმობს) ნამდვილად გასაგებს ხდის, რატომ უნდებათ
ადამიანებს ბუნებასთან დაბრუნება. წერა-კითხვის უცოდინარი საზოგადოება მის
საუკეთესო ვარიანტში ის საზოგადოებაა, რომელიც შორეული წინაპრებისგან
მემკვიდრეობით მიღებული ადათებით იმართება. მის სათავეებთან დგანან
დამფუძნებლები: ღმერთები ან ღმერთების შვილები თუ შეგირდები. რაკი ამ
საზოგადოებებს დამწერლობა არა აქვთ, მემკვიდრეები დამფუძნებლებთან
პირდაპირ კავშირს ვერ ამყარებენ; ისინი ვერასოდეს გაიგებენ, ხომ არ გადაუხვიეს
მათმა მამებმა თუ პაპებმა დამფუძნებელთა სურვილებს და რაიმე ადამიანურის
დამატებით ან გამოკლებით ღმერთების გზავნილი ხომ არ დაამახინჯეს. აქედან
გამომდინარე, უწიგნური საზოგადოება თანმიმდევრულად ვერ გაატარებს იმ
პრინციპს, რომ ის, რაც უძველესია, ყველაზე სწორია. დამწერლობის გარეშე
დამფუძნებელი თავის უშორეს შთამომავალს უშუალოდ ვერ დაელაპარაკება.

მაშასადამე, უწიგნურობასთან დაბრუნების სურვილი საკუთარ თავთან

წინააღმდეგობაში გვაგდებს. ჩვენ განწირულნი ვართ, წიგნებთან ერთად
ვიცხოვროთ. მაგრამ ცხოვრება მეტისმეტად მოკლეა საიმისოდ, რომ საუკეთესო
წიგნების გარდა კიდევ სხვებზე დავკარგოთ დრო. ამ და სხვა თვალსაზრისით
კარგს ვიზამთ, თუ მივბაძავთ ერთ-ერთ საუკეთესო გონების პატრონს, ვინც,
თავისი საღი აზრის წყალობით, შუამავლად იქცა ჩვენსა და სხვა დიდ

4 
 
მოაზროვნეებს შორის. სოკრატეს წიგნი არასოდეს დაუწერია, მაგრამ კითხვით კი
წაუკითხავს. მოგიყვანთ მის გამონათქვამს, რითაც მან თითქმის ყველაფერი თქვა,
რაც ჩვენთვის საინტერესო თემაზე სათქმელია, თან ეს ანტიკური ხანის
ადამიანებისთვის დამახასიათებელი კეთილშობილი სისადავით და წყნარი
სიდიადით გააკეთა. „როგორც სხვებს ჰგვრის სიამოვნებას კარგი ცხენი, ძაღლი ან
ჩიტი, მე ასევე და კიდევ უფრო მეტად მიხარია კარგი მეგობრები... რაც შეეხება იმ
განძს, რაც ძველი დროის ბრძენმა ხალხმა დაგვიტოვა იმით, რომ ის წიგნებად
დაწერა, მე ამ წიგნებს გადავშლი და ჩემს მეგობრებთან ერთად ვკითხულობ,
ხოლო როცა კარგი ადგილები შეგვხვდება, ამოვკრეფთ და დიდ მიღწევად
ჩავითვლით, რომ ამით ერთმანეთს რაღაც ვარგეთ“. ის, ვინც ამ გამონათქვამს
გადმოგვცემს, დასძენს: „ეს რომ გავიგონე, ვიფიქრე, რომ სოკრატე თავადაც
კურთხეული იყო და რომ ის თავის მსმენელებს სრულყოფილი
კეთილშობილებისკენ მიუძღვებოდა“.2 ეს წყარო ნაკლულია იმ თვალსაზრისით,
რომ ვერ ვიგებთ, როგორ ექცეოდა სოკრატი ძველი დროის ბრძენთა წიგნების იმ
ადგილებს, რომლებზეც არ იცოდა, კარგი იყო ისინი თუ არა. სხვა წყაროდან
ვიგებთ, რომ ერთხელ ევრიპიდეს სოკრატისთვის ჰერაკლიტეს ნაწერი მიუცია და
აზრი უკითხავს. სოკრატემ უთხრა: „რაც გავიგე, დიადი და კეთილშობილია; მწამს
რომ ასეთია ისიც, რაც ვერ გავიგე; მაგრამ ერთი ცხადია: ასეთი ნაწერის გასაგებად
განსაკუთრებული სახის მყვინთავია საჭირო“.

რაკი ლიბერალური განათლება სრულყოფილი ჯენტლმენის ჩამოყალიბებას,

ადამიანის უმაღლესი უნარების განვითარებას ესწრაფვის, მისი ძირითადი
შინაარსია, ადამიანს მუდამ შეახსენოს მისი კეთილშობილება და სიდიადე. რა
გზით და საშუალებით უნდა მოხდეს ასეთი შეხსენება? შეუძლებელია გააზვიადო
ლიბერალური განათლების ჩანაფიქრი. პლატონისგან გვსმენია, რომ განათლება ამ
სიტყვის უმაღლესი აზრით ფილოსოფიაა. ფილოსოფია არის სწრაფვა
სიბრძნისკენ, ანუ სწრაფვა ყველაზე მნიშვნელოვანი, მაღალი, ყოვლისმომცველი
რაიმის ცოდნისკენ. მისი სიტყვებით, ასეთი ცოდნის ქონა სიქველეცაა და
ბედნიერებაც. მაგრამ ეს ცოდნა კაცთათვის მიუწვდომელია, ამიტომ სიქველეც და
ბედნიერებაც მუდამ არასრულყოფილი დარჩება. ამის მიუხედავად,
ფილოსოფოსი წარმოგვიდგება არა მხოლოდ როგორც ბრძენი, არამედ
ერთადერთი ნამდვილი მეფე; მას ყველაზე მაღალი ხარისხით მიეწერება ყველა
უნარი, რაც კაცის გონებას შეიძლება ჰქონდეს.

აქედან უნდა დავასკვნათ, რომ ფილოსოფოსები ვერ გავხვდებით, ანუ

განათლების უმაღლეს დონეს ვერასოდეს მივაღწევთ. არ უნდა მოვტყუვდეთ, თუ
შევეყრებით ადამიანებს, ვინც გვეტყიან, ფილოსოფოსები ვართო. ეს ხალხი ამ
სიტყვას მიახლოებითი აზრით ხმარობს, რაც შეიძლება მათ ადმინისტრაციულ
სტატუსს უკავშირდებოდეს: მაგალითად, იმას, რომ ფილოსოფიის ფაკულტეტზე
მუშაობენ. მაგრამ ფილოსოფიის ფაკულტეტზე ისევე არ უნდა ვეძებდეთ
ფილოსოფოსებს, როგორც ხელოვნების ფაკულტეტზე - ხელოვანებს.

                                                            
2
 ქსენოფონტი, მემორაბილია, 1, vi 16

5 
 
ფილოსოფოსები ვერ გავხდებით, მაგრამ შეგვიძლია, გვიყვარდეს ფილოსოფია,
შეგვიძლია, ფილოსოფოსობა ვცადოთ.

ნებისმიერ შემთხვევაში, ფილოსოფოსობა უპირველესად და უმთავრესად ნიშნავს

დიდ ფილოსოფოსთა, უფრო ზოგადად და ფრთხილად რომ ვთქვათ, დიდ
მოაზროვნეთა შორის საუბრის სმენას, მაშასადამე, დიადი წიგნების სწავლას.
დიდი მოაზროვნეები, ვისაც უნდა ვუსმინოთ, სულაც არ არიან მხოლოდ
დასავლეთელები. უიღბლობა თუ გვიშლის ხელს, ინდოეთის ან ჩინეთის დიდ
მოაზროვნეებს ვუსმინოთ: მათი ენა არ გვესმის, ხოლო ყველა ენას ვერ
ვისწავლით.

ისევ გავიმეორებ: ლიბერალური განათლება დიდ მოაზროვნეთა შორის საუბრის

სმენაა. მაგრამ აქ უზარმაზარ სიძნელეს ვაწყდებით: ეს საუბარი უჩვენოდ ვერ
შედგება, სინამდვილეში, ის ჩვენვე უნდა ვაქციოთ რეალობად. დიდი
მოაზროვნეები მონოლოგებს გვთავაზობენ, ჩვენ კი ეს მონოლოგები დიალოგებად
უნდა გარდავქმნათ, „გვერდიგვერდ“ ვაქციოთ „ერთად“. დიდ მოაზროვნეებს
მაშინაც კი მონოლოგები გამოსდით, როდესაც დიალოგებს წერენ. პლატონის
დიალოგებს თუ დავაკვირდით, შევამჩნევთ, რომ აქ არ გვაქვს საუბარი ორი
უმაღლესი რანგის გონებას შორის: მაღლა მდგომი ადამიანი სულ თავისზე
ნაკლულებს ელაპარაკება. როგორც ჩანს, პლატონი შეუძლებლად თვლიდა ორ
უმაღლესი რანგის ადამიანს შორის დიალოგის დაწერას. მაშასადამე, ჩვენ ისეთი
რამ უნდა გავაკეთოთ, რასაც ყველაზე დიდმა მოაზროვნეებმაც ვერ შეძლეს.

თვალი გავუსწოროთ ამ სიძნელეს: იმდენად დიდს, რომ მას ლიბერალური

განათლება ლამის აბსურდამდე დაყავს. რაკი დიდი მოაზროვნეები ერთმანეთს
ყველაზე მნიშვნელოვან საკითხებში უპირისპირდებიან, ისინი გვიბიძგებენ, მათი
მონოლოგები თავად განვსაჯოთ: არც ერთი მათგანის ნათქვამი არ გამოდის
სანდო. მაგრამ, მეორეს მხრივ, ვერც იმას გავექცევით, რომ კომპეტენტურ
მსაჯულებად ვერ გამოვდგებით. სინამდვილის გაგებას რამდენიმე პრიმიტიული
ილუზია გვიშლის. რაღაცნაირად გვწამს, რომ უკეთეს პოზიციაში ვართ უდიდეს
მოაზროვნეებთან შედარებით: ან იმიტომ, რომ დღევანდელი დღის
გადასახედიდან განვსჯით, ხოლო რაკი ჩვენი დრო მათ დროსთან შედარებით
გვიანდელია, ესე იგი სჯობია კიდეც; ან გვწამს, რომ ყველა დიდი მოაზროვნე
სწორი იყო საკუთარი პოზიციიდან, მაგრამ არა, როგორც თვითონ ფიქრობს,
უბრალოდ სწორი. მიგვაჩნია, რომ უბრალოდ სწორი შეიძლება იყოს მხოლოდ
ფორმალური დებულება, მაგრამ არა არსებითი დებულება. ფორმალური
დებულება კი იმას ამტკიცებს, რომ ნებისმიერი ყოვლისმომცველი მოსაზრება
მხოლოდ გარკვეულ თვალთახედვასთან მიმართებაში არსებობს, ან რომ
სხვადასხვა ყოვლისმომცველი მოსაზრება ერთმანეთს გამორიცხავს და ვერც ერთი
მათგანი ვერ იქნება უბრალოდ სწორი.

ეს პრიმიტიული ილუზიები, რომლებიც საშუალებას არ გვაძლევს, სწორად

შეფავასოთ ჩვენი მდგომარეობა, საბოლოოდ იმაზე დაიყვანება, რომ წარსულის
უჭკვიანეს ადამიანებზე უფრო ჭკვიანები ვართ ან შეგვიძლია ვიყოთ. ამიტომ

6 
 
უნდა მოვიქცეთ არა როგორც ყურადღებიანი და დამჯერი მსმენელები, არამედ
იმპრესარიოები ან ლომების მომთვინიერებლები. მაგრამ თვალი უნდა
გავუსწოროთ იმას, რომ ურთულეს ვითარებაში აღმოვჩნდით: ვცდილობთ,
ყურადღებიან და დამჯერ მსმენელებზე მეტი ვიყოთ, მსაჯულების ფუნქცია
დავიბრალოთ, თუმცა საამისო კომპეტენცია არ გვყოფნის.

მეჩვენება, რომ ამ მდგომარეობაში იმიტომ ამოვყავით თავი, რომ დავკარგეთ

ყველა ავტორიტეტული ტრადიცია, რომელსაც შეიძლება უბრალოდ ვენდოთ,
ნომოსი, რომელიც სანდო მეგზურობას გაგვიწევდა. ეს კი იმიტომ მოხდა, რომ
ჩვენს უშუალო მასწავლებლებს ან მათ მასწავლებლებს სწამდათ, რომ
საზოგადოება შეიძლება უბრალოდ რაციონალური გახდეს. ახლა თითოეულმა
ჩვენგანმა საკუთარი ძალით უნდა გავიკვლიოთ გზა, რაც არ უნდა ნაკლული იყოს
ეს ძალა.

ჩვენი ერთადერთი ნუგეში თვით ეს საქმიანობაა. როგორც ვისწავლეთ,

ფილოსოფია უნდა უფრთხოდეს სურვილს, ვინმეს ჭკუა დაარიგოს; ის მხოლოდ
თავისი არსით გვასწავლის ჭკუას. გაგების უნარს ვერ გავივარჯიშებთ, თუ
დროდოდრო რაღაც მნიშნელოვანი არ გავიგეთ; გაგების ამ აქტს კი შეიძლება თან
ახლდეს ჩვენი გაგების გაცნობიერება, გაგების გაგება, noesis noeseos. ეს კი იმდენად
მაღალი, წმინდა და კეთილშობილი გამოცდილებაა, რომ არისტოტელე მას თავის
ღმერთს მიაწერდა. ამ გამოცდილების მისაღებად არა აქვს მნიშვნელობა, ის, რასაც
ვიგებთ, სასიამოვნოა თუ უსიამოვნო, ლამაზი თუ უშნო. ის გვიბიძგებს,
ვაღიაროთ, რომ ყოველგვარი ბოროტება თავისებურად აუცილებელია ჩვენი
განსჯის გასავითარებლად. ის შეგვაძლებინებს, ყველა უბედურება, რაც თავს
დაგვატყდება და გულს გვატკენს, ისე მივიღოთ, როგორც ღვთის საუფლოს კარგ
მოქალაქეებს შეეფერება. თუ გონების ღირსებას გავიცნობიერებთ, ადამიანის
ღირსებას და, მასთან ერთად, სამყაროს სიკარგესაც ჩავწვდებით. სულერთია,
სამყაროს [ღმერთის] შექმნილად ჩავთლით თუ არა, ის ადამიანის სახლია და,
მაშასადამე, ადამიანის გონების სახლიც.

ლიბერალური განათლება, რომელიც უდიდეს მოაზროვნეებთან მუდმივ

ურთიერთობას გულისხმობს, მორიდების, შეიძლება ითქვას, თავმდაბლობის
უმაღლესი ფორმის გაწვრთნაა. ამავე დროს, ის სითამამესაც გვაჩვევს: ის ჩვენგან
მოითხოვს, სრულიად მოვწყდეთ ინტელექტუალთა და მათ მტერთა ამაოების
ბაზარს თავისი ხმაურით, ფაციფუცით, უგუნურებით, სიიაფით. ის მოითხოვს
საიმისო გამბედაობას, რომ საყოველთაოდ მიღებული აზრები უბრალო
თავალსაზრისებად ჩავთვალოთ - ან ფართოდ გავრცელებული თვალსაზრისები
გავუთანაბროთ ყველაზე უკიდურეს შეხედულებებს, რადგან პირველნი ზუსტად
ისევე შეიძლება აღმოჩნდენ მცდარი, როგორც ყველაზე უჩვეულო და
არაპოპულარული აზრები. ლიბერალური განათლება ვულგარულობისგან
თავისუფლებაა. ბერძნებს უმშვენიერესი სიტყვა ჰქონდათ ვულგარულის

7 
 
აღსანიშნად: apeirokalia, გამოუცდელობა სილამაზესთან ურთიერთობაში.
ლიბერალური განათლება გვაძლევს სილამაზესთან ზიარების გამოცდილებას.

8