‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫ضخامت و ظرافت‬

‫مولف‪:‬‬
‫امید زمانی فرد‬
 ‫شناسنامه‬
‫نام کتاب‪ :‬اصول خوشنویسی با خودکار‬
‫مولف‪ :‬امید زمانی فرد‬
‫تیراژ‪1000 :‬‬
‫قطع‪ :‬وزیری‬
‫تعداد صفحه‪:‬‬
‫ناشر‪:‬‬
‫نوبت چاپ‪:‬‬
‫قیمت‪:‬‬
‫شابک‪:‬‬

‫سرشناسه‪:‬‬
‫عنوان ومولفان‪:‬‬
‫مشخصات نشر ‪:‬‬
‫مشخصات ظاهری‪:‬‬
‫شابک‪:‬‬
‫وضعیت فهرست نویسی‪ :‬فیپا‬
‫موضوع‪:‬‬
‫شناسه افزوده‪:‬‬
‫رده بندی کنگره‪:‬‬
‫رده بندی دیویی‪:‬‬
‫شماره کتابشناسی ملی‪:‬‬

‫طبق قانون حمایت از آثار مولفین و مترجمین‪ ،‬تمامی حقوق جهت مؤلف و ناشر براساس‬
‫قرارداد فی مابین محفوظ است و هرگونه کپی برداری ممنوع و پیگرد قانونی دارد‪.‬‬
 ‫پیشگفتار‬
‫به نام خدای مهربان ‪.‬‬
‫تعاریف بسیاری از هنر توسط بزرگان به میان آمده است اما هیچ کدام تعاریفی‬
‫نیست که بتوان آن را صرفا تعریفی دقیق از هنر دانست‪.‬هنرمند میتواند با قلم‪،‬قلم‬
‫مو‪،‬چکش‪،‬ابزار تولید آواها به صورت شعر‪،‬نثر‪،‬خوشنویسی‪،‬نقاشی‪،‬صدا‪،‬تندیس به‬
‫منصه ظهور برساند‪.‬‬
‫سخنان بزرگان درباره هنر‪:‬‬
‫هر کودکی هنرمند است ‪ .‬مساله این است که چگونه پس از این که بزرگ شد ‪،‬‬
‫هنرمند باقی بماند ‪(.‬پابلو پیکاسو)‬
‫دانشمندان ‪ ،‬علما و بزر گان هر کدام نر دبانی برای ترقی دارند لیکن شاعران و هنر‬
‫مندان این راه را پروازکنان می پیمایند‪(.‬ویکتور هوگو)‬
‫انتظار نداشته باش همه هنر تو را درک کنند‪ ،‬قدر هنر را فقط هنر شناس می‬
‫داند‪(.‬ژول ورن)‬
‫هنر سرایت دادن و اشاعه احساس است‪ .‬هنرمند از طریق هنر خود مخاطبان را به‬
‫احساسی مبتال میکند که خود تجربه کرده است‪(.‬تولستوی)‬
‫انسان باید در طول زندگی هر روز کمی موسیقی گوش دهد‪ ،‬کمی شعر بخواند و‬
‫روزی یک تصویر زیبا ببیند تا عالیق دنیوی نتواند حس زیبا شناسی را‪،‬که خداوند در‬
‫روح او قرار داده است را نابود کند‪( .‬گوته)‬
 ‫فهرست‬

‫فهرست‬
‫پیشگفتار ‪4...............................................................................‬‬
‫فصل اول‪7................................................................................‬‬
‫ایجاد ظرافت و ضخامت توسط خودکار ‪7 ..............................................‬‬

‫فصل دوم ‪10.............................................................................‬‬

‫حروف الفبا و اتصاالت ‪10 ................................................................‬‬
‫ُ‬
‫خط زمینه یا کرسی ‪10 ................................................................‬‬
‫حرف (الف) و َ(مد) ‪11 ................................................................‬‬
‫(کاله آ ) یا (مد) ‪12 ....................................................................‬‬
‫ِ‬
‫حروف (د) و (ذ) ‪14 ....................................................................‬‬
‫حروف (ر) (ز) (ژ) ‪15 ..................................................................‬‬
‫حرف (و)‪16 ............................................................................‬‬
‫حرف (ک) و (گ) ‪17 ..................................................................‬‬
‫حرف (ف) ‪20 ..........................................................................‬‬
‫حرف (ق)‪21 ...........................................................................‬‬
‫حرف (ه) ‪22 ...........................................................................‬‬
‫حروف (ط) (ظ)‪25 ....................................................................‬‬
 ‫فهرست‬

‫حرف (ص)(ض) ‪26 ...................................................................‬‬

‫حرف (ن)‪27 ...........................................................................‬‬
‫حرف (ل)‪28 ...........................................................................‬‬
‫حرف (س)(ش) ‪30 ...................................................................‬‬
‫حرف (م) ‪31 ...........................................................................‬‬
‫حرف (ی) ‪35 ..........................................................................‬‬
‫حرف (ج)(چ)(ح)(خ) ‪36 .............................................................‬‬
‫‪39 ......................................................................................‬‬
‫حرف (ع)(غ) ‪39 .......................................................................‬‬

‫فصل سوم ‪42............................................................................‬‬

‫ُحسن و همجواری در نستعلیق‪42 .................................................. :‬‬
‫قوس ها در خط نستعلیق ‪43 .........................................................‬‬
‫دندانه ی شاخص ‪43 ..................................................................‬‬
 ‫فصل اول‬

‫ایجاد ظرافت و ضخامت توسط خودکار‬

‫در خوشنویس با قلم ایجاد ضخامت کامل با پهنای قلم ایجاد میشود و ظرافت کامل‬
‫هم با تیغه قلم ایجاد میگردد و جهت ایجاد ضخامت یک سوم‪،‬نیم و دو سوم قلم روی‬
‫کاغذ مایل شده و با استفاده از مهارت خوشنویس ضخامت های الزمه ایجاد‬
‫میگردد‪.‬اما ایجاد ضخامت و ظرافت با خودکار به دو روش انجام میپذیرد‪.‬‬
 ‫نام کتاب را وارد کنید‬

‫‪8‬‬
‫روش اول‪ ،‬ایجاد ضخامت با استفاده از خم کردن کاغذ است به این منظور‬
‫خوشنویس برای اینکه سطح برخورد ساچمه خودکار با کاغذ افرایش پیدا کند کاغذ‬
‫راخم نموده و ضخامت مورد نظر ایجاد میگردد اما این روش بیشتر برای نوشتن نهایتا‬
‫چند کلمه مناسب است و برای نگارش متن های طوالنی به دلیل از دست رفتن کیفیت‬
‫کاغذ مناسب نمیباشد‪.‬‬

‫روش دوم با استفاده از فشار خودکار ایجاد میگردد ‪،‬به این صورت که خوشنویس‬
‫برای درگیر شدن بیشتر ساچمه خودکار با کاغذ‪ ،‬خودکار را روی کاغذ فشار‬
‫میدهد‪،‬استفاده از یک زیردستی مناسب باعث ایجاد ننیجه مطلوب تر خواهد شد‪.‬‬

‫برای درک بهتر از فشار خودکار و ایجاد ضخامت به تصویر زیر دقت کنید‪.‬‬
 ‫فصل دوم‬

‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫خط زمینه یا کرسی‬
‫خط زمینه بحث بسیار مهمی است که هنرجویان باید توجه شایانی به آن داشته‬
‫باشند‪،‬خط زمینه خطی است افقی که محل قرارگیری حروف و کلمات را در‬
‫خوشنویسی معین میکند‪ ،‬توجه به خط زمینه و رعایت اصول آن باعث زیبایی دوچندان‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪11‬‬
‫خط میگردد‪.‬به طور کلی حروف فارسی‪،‬نسبت به خط زمینه به دو دسته تقسیم‬
‫میشوند‪.‬‬
‫دسته اول حروفی که باالی خط زمینه قرار میگیردند‪.‬‬
‫دسته دوم حروفی که قسمتی از آنها از خط زمینه عبور میکنند‪.‬‬
‫● در حروف فارسی حرفی که کامال در زیر خط زمینه نوشته شود وجود ندارد‪.‬‬

‫حرف (الف) و َ(مد)‬

‫الف یک خط به ارتفاع سه نقطه است که باالی آن کمی به سمت راست و پایین آن‬
‫کمی به سمت چپ متمایل است‪.‬‬

‫● (الف) کامال عمود نیست‪،‬مقداری به سمت راست متمایل است‬

‫● حرف (الف) مانند حرف ‪ s‬التین است که ابتدا و انتهای آن باز شده باشد‬

‫برای ایجاد ضخامت صحیح‪،‬ابتدا و انتهای (الف) با حداقل فشار خودکار و قسمت‬
‫میانی آن با یک سوم فشار خودکار نگارش میگردد‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪12‬‬

‫(کاله آ ) یا (مد)‬
‫ِ‬
‫یک حرکت موجی شکل است که دارای دو منحنی است و طول آن سه نقطه و برابر با‬
‫طول (الف) میباشد‬

‫● طول منحنی اول دو برابر طول منحنی دوم میباشد‬

‫● َ(مد) در باال و کمی مایل به سمت راست نوشته میشود‬

‫برای ایجاد ضخامت در حرکت َ(مد) ‪ ،‬ابتدا و انتهای حرکت با حداقل فشار و قسمت‬
‫میانی آن با تمام ساچمه خودکار نوشته میشود‪.‬‬

‫اتصاالت (الف)‪:‬‬

‫شکل اول‪ :‬برای اتصال به (الم) به کار میرود و مانند (الف) جداست‪.‬‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪13‬‬

‫● (الف) متصل به (الم) کامال عمود است و مقداری از (الم) پایین تر نوشته میشود‪.‬‬

‫شکل دوم‪ :‬در اتصال با سایر حروف نوشته میشود و کمی به سمت راست مایل است‪.‬‬

‫حروف (ب) (پ) (ت) (ث)‬

‫حرف (ب) کامال روی خط زمینه نوشته میشود و ابتدای آن به صورت مایل و انتهای‬
‫آن به صورت عمود نوشته میشود‪.‬‬

‫● طول حروف (ب) (پ) (ت) (ث) ‪ 5‬نقطه میباشد‪.‬‬

‫● دو طرف (ب)باید در یک راستا قرار بگیرند‪.‬‬

‫● در جمالتی که دارای چند نیم َمد (نیمه کشیده) هستند برای زیبایی جمله میتوان‬
‫طول حرف (ب) را ‪ 4‬نقطه در نظر گرفت‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪14‬‬
‫● حرف (ب) کمی شیب دارد و اگر به طور فرضی داخل آن آب ریخته شود باید در‬
‫یک سوم انتهایی حرف قرار بگیرد‪.‬‬

‫طول (ب)کشیده ‪7‬الی‪9‬نقطه میباشد و دربرخی کتب و آثار اساتید تا ‪11‬نقطه هم‬
‫کشیده شده است‪.‬تفاوت (ب کوتاه) و (ب کشیده) در انتهای حرکت آن است به‬
‫طوری که انتهای (ب کشیده) به صورت عمود تحریر نمیشود و روی خط به صورت‬
‫مایل خاتمه می یابد‪.‬‬

‫●انتهای (بکشیده ) کمی پایین تر از ابتدای آن میباشد‪.‬‬

‫حروف (د) و (ذ)‬

‫این حروف کامال روی خط نگارش میشوند ‪ ،‬باید دقت شود که حرف(د) به صورت تیز‬
‫نمیباشد و قسمت میانی (د) کمی دارای قوس است ‪.‬‬

‫● انتهای (د) کمی بلند تر از ابتدای آن میباشد‪.‬‬

 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪15‬‬
‫استثنا‪ :‬در صورتی که بعد از حرف (د) حرف(ر) نوشته شود دهانه حرف(د) کمی‬
‫بزرگتر و حرف(ر) به صورت خنجری نوشته میشود‪.‬اصطالحا به این گونه حروف(د)‬
‫حرف دال شکاری اطالق میگردد به این دلیل که گوبی حرف (ر) توسط حرف (د)‬
‫ِ‬
‫شکار شده است‪.‬‬

‫● این قانون فقط در کلماتی اجرا میگردد که (د) و (ر) در یک کلمه باشند و اگر در‬
‫دوکلمه مجزا نوشته شوند به صورت عادی تحریر میشوند‪.‬‬

‫برای ایجاد ضخامت صحیح ‪ ،‬ابتدای حرف (د) با تمام ساچمه خودکار و قسمت‬
‫پایانی آن بدون فشار نگارش میشود‪.‬‬

‫اتصاالت (د)‬

‫حرف (د) در اتصال به همه حروف به صورت (ر مرغی) نوشته میشوند‪.‬‬

‫● در اتصال حرف (د) به کشیده ها حرف (د) کمی با فاصله نسبت به قسمت پایینی‬
‫کشیده ها و خط زمینه نوشته میشود‪.‬‬

‫حروف (ر) (ز) (ژ)‬

‫حرف (ر) به صورت تنها به دو صورت نگارش میشود‪.‬‬

‫(ر خنجری)‪:‬همانظور که قبال نیز توضیح داده شد این نوع (ر) فقط بعد از حرف (د)‬
‫نوشته میشود به شرطی که (د)و (ر) در یک کلمه و بالفاصله بعد از هم نوشته‬
‫شوند‪.‬شکل آن کوچکتر و خوابیده تر از (ر مرغی) است‬

‫(ر مرغی) یا (ر ایستاده)‪:‬در سایر حاالت (ر) به صورت مرغی یا ایستاده نوشته میشود‬

‫برای ایجاد ضخامت با خودکار ‪ ،‬ابتدای (ر) بدون فشار و قسمت میانی آن با نصف‬
‫فشار خودکار و انتهای آن هم بدون فشار تحریر میشود‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪16‬‬

‫اتصاالت (ر) (ز) (ژ)‬

‫اتصاالت حرف(ر) به سه صورت انجام میگیرد‬

‫شکل‪:1‬بعد از کشیده ها نگارش میشود و مانند (ر خنجری)میباشد‪.‬‬

‫شکل‪:2‬بعد از حروف (ح)(ف)(ق)(ک)(ل)(ب)(ن)(ی) به صورت دندانه ای نگارش‬

‫میشود‬

‫شکل‪:3‬به (ر شمشیری) معروف است و بعد از حروف (س)(ح)(ص)(ط)(ع)(ف)(ق)‬

‫(م) (ه)(ی وسط) نگارش میشود‪.‬‬

‫حرف (و)‬
‫حرف (و) کامال روی خط زمینه نوشته میشود‪،‬قسمت ابتدایی واو با ابتدای‬
‫حروف(ف) و (ق) مشترک است‪.‬‬

‫● حرکت ابتدایی حرف (و) به صورت مثلثی یا کله قندی و کامال توپر نوشته میشود‪.‬‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪17‬‬
‫اتصاالت حرف (و)‬

‫حرف واو در اول ‪ ،‬وسط و انتهای کلمات به صورت (و) جدا نوشته میشود و تغییری در‬
‫ظاهر آن ایجاد نمیگردد‪.‬‬

‫حرف (و) به صورت ضخامت با دو حرکت خودکار نوشته میشود ‪ ،‬حرکت اول شبیه‬
‫مثلت تو پر و حرکت دوم شبیه به (ر) میباشد‪.‬‬

‫حرف (ک) و (گ)‬

‫برای نگارش حرف (ک) میبایست یک (الف)کامال عمودی به طول پنج نقطه و یک‬
‫سرکش کاف هم پنج تا شش نقطه میباشد که‬
‫ِ‬ ‫(ب) به طول سه نقطه نگارش شود ‪،‬‬
‫درست به ابتدای (الف) متصل میگردد‪.‬‬

‫در کشیده ی حرف (ک) یک الف به طول سه نقطه و یک (ب)بلند نگارش میشود و‬
‫سرکش نیز کامال شبیه به (ک کوتاه) میباشد‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪18‬‬

‫اتصاالت (ک) و (گ)‬

‫کاف ِگرد نامید میشود و قبل از حروف (الف)(ک)(ل) به کار‬

‫شکل‪:1‬این نوع (ک) ِ‬
‫برده میشود‪.‬‬

‫کاف جیمی نامیده میشود‪،‬در صورتی که قبل از کاف یکی از‬

‫شکل‪:2‬این نوع (ک) ِ‬
‫(الف)(کاف بلند)(ل) باشد بکار برده میشود‪.‬‬
‫ِ‬ ‫حروف‬

‫شکل‪:3‬کاف داندانه ای که قبل از کشیده ی (س) و (ش) نگارش میگردد‪.‬‬

‫‪:‬کاف الفی نام دارد که کامال عمودی تحریر میشود و قبل از سایر حروف قابل‬
‫شکل‪ِ 4‬‬
‫اجرا میباشد‪.‬‬

‫‪:‬کاف دالی نام دارد و حرکت اول آن شبیه به (د) است و در همه موارد شکل‪4‬‬
‫شکل‪ِ 5‬‬
‫قابل اجرا میباشد‪.‬‬

‫حرف کاف متصل در وسط کلمات‬

 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪19‬‬
‫شکل‪:1‬مانند کاف گرد اجرا میشود و قبل از حروف (الف)(ک)(ل) به کار برده‬
‫میشود‪.‬‬
‫ً‬
‫● حرف قبل از کاف گرد را باید کمی وسعت داد تا اصطالحا کاف گرد سوار بر حرف‬
‫قبل خود شود‪.‬‬

‫شکل‪:2‬مانند کاف گرد قبل از حروف (الف)(ک)(ل) به کار برده میشود‪.‬‬

‫کاف گرد و نیم گرد قوانین یکسانی دارند و بسته به سلیقه و مهارت خوشنویس مورد‬
‫استفاده قرار میگیرند‪.‬‬

‫● در انتهای کشیده ها حتما باید از کاف نیم گرد استفاده کرد و استفاده از کاف گرد‬
‫مجاز نمیباشد‪.‬‬

‫شکل‪:3‬کاف المی‪:‬این حرف با حرف (ل) مشترک است و قبل از کشیده ها استفاده‬
‫میشود‪ ،‬کاف المی کمی به سمت راست متمایل است‪.‬‬

‫شکل‪:4‬کاف الفی‪ :‬قبل از سایر حروف اجرا میشود‪.‬‬

‫شکل‪:5‬کاف دالی ‪ :‬مانند شکل چهارم است ‪.‬‬

‫● شکل چهارم و پنجم از نظر قوانین یکسان هستند و بسته به سلیقه خوشنویس‬
‫اجرا میگردد‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪20‬‬
‫حرف (ف)‬
‫برای نوشتن حرف (ف) ابتدا حرکت اول حرف(و) اجرا شده ‪ ،‬سپس یک (ب کوتاه) به‬
‫آن متصل میشود‪ ،‬در واقع حرف (ف) از اتصال حرکت ابتدایی (و) و (ب) شکل میگیرد‪.‬‬
‫سر(ف) مانند سر(و) تو پر است و انتهای آن نیز مانند(ب) رو به باال تحریر میگردد‪.‬‬

‫در کشیده ی حرف(ف) نیز ابتدا سر(و) تحریر شده و سپس (ب بلند) به آن متصل‬
‫میشود‪.‬انتهای آن نیز مانند (ب بلند) روی خط زمینه و به صورت مایل خاتمه می یابد‪.‬‬

‫● قوانین (ب) متصل شده به سر(و) برای تشکیل حرف(ف) کامال مانند حرف(ب)‬
‫میباشند‪.‬‬

‫اتصاالت حرف (ف)‬

‫حرف (ف) در ابتدای کلمات و به صورت جدا ‪ ،‬توپر نوشته میشود و در وسط و آخر‬
‫کلمات به شرطی که قبل از خود به حرفی متصل باشد باید به صورت تو خالی نوشته‬
‫شود‪.‬‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪21‬‬

‫حرف (ق)‬
‫از دیگر دوایر خط نستعلیق (ق) است که از دو بخش تشکیل شده است و در تحریر با‬
‫خودکار میتوان آن را با دو یا سه حرکت اجرا کرد‪.‬بخش اول شبیه به سر حرف (و)و (ف)‬
‫است و بخش دوم یک دایره شبیه به حرف(ن) میباشد‪.‬‬

‫سر (ق) در اول کلمات و همچنین به صورت تنها تو پر نوشته میشود‪.‬‬

‫● ِ‬
‫● برخالف حرف(ف) که در آخر کلمات به صورت توخالی نوشته میشود ‪ ،‬سر (ق) در‬
‫آخر کلمات به صورت توپر نوشته میشود‪.‬‬

‫● انتهای حرف(ق) تاجایی باال می آید که اصطالحا سر قاف را قطع کند‪.‬‬

 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪22‬‬

‫حرف (ه)‬
‫این حرف در صورتی که به صورت جدا نوشته شود با دو حرکت خودکار اجرا میگردد‪،‬‬
‫حرکت اول شبیه به حرکت اول حرف(د) و حرکت دوم انتهای (د)را به ابتدای آن متصل‬
‫ِ‬
‫میکند‪.‬‬

‫حرکت اول با تمام فشار خودکار و حرکت دوم بدون فشار خودکار اجرا میگردد‪.‬‬

‫حرف (ه) در ابتدای کلمات به سه شکل نگارش میگردد‪.‬‬

‫شکل‪( :1‬ه)زنگوله دار یا ویرگولی نام دارد ‪ ،‬دلیل نامگذاری به این نام به این دلیل است‬
‫که یک ویرگول به شکل زنگوله همیشه همراه این حرف میباشد‪.‬‬

‫کاربرد این حرف قبل از همه حروف است به غیر از حروفی که ابتدای آنها رو به باال‬
‫تحریر میشوند‪.1‬‬

‫‪1‬‬
‫حروفی که ابتدای حرکت آنها رو به باال است عبارتند از ‪( :‬الف)(د)(ذ)(ک)(گ)(ل)(دندانه شاخص)‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪23‬‬
‫● در صورتی که بعد از (ه زنگوله دار) حرف (ر) نوشته شود ‪ ،‬برآمدگی حرکت کمتر‬
‫شده و تبدیل به قوس میگردد‪.‬‬

‫شکل‪ :2‬به دلیل شباهت به حرف میم (ه میمی)نام دارد و کاربرد آن قبل از حروفی‬
‫است که رو به باال تحریر میگردند‪ ،‬باید توجه داشت که در نگارش این حرف حتما‬
‫ویرگول یا اصطالحا زنگوله نوشته شود وگرنه با حرف میم اشتباه گرفته خواهد شد‪.‬‬

‫شکل‪( :3‬ه دوچشم) است که میتواند قبل از همه حروف نگارش گردد‪.‬این شکل از‬
‫حرف (ه) میتواند در وسط کلمات نیز استفاده شود‪.‬‬

‫شکل‪:4‬در اتصال (ه)به (الف) کاربرد دارد که از دوحرکت به شکل ویرگول تشکیل‬
‫شده است‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪24‬‬

‫حرف (ه) در وسط کلمات به سه شکل تحریر میشود‪.‬‬

‫شکل‪ :1‬به (ه هفتی) معروف است و با دو حرکت خودکار نوشته میشود و میتوان از آن‬
‫در میان تمامی کلمات استفاده کرد‪.‬‬

‫شکل‪ :2‬به (ه قلبی) معروف است و با سه حرکت خودکار نوشته میشود ‪ ،‬کاربرد آن‬
‫مانند (ه هفتی) میباشد‪.‬‬

‫● معموال از حرف (ه قلبی) در کشیده ها استفاده میشود اما به کاربردن آن در همه‬

‫کلمات بالمانع است‪.‬‬

‫شکل‪( :3‬ه دوچشم) است که قبال توضیحات آن داده شد‪.‬‬

‫اتصال حرف (ه) در آخر کلمات‬

‫اتصال حرف (ه) در آخر کلمات به دو صورت نگارش میگردد‪.‬‬

 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪25‬‬

‫شکل‪( :1‬ه پرتابی) است که با پرتاب کردن خودکار نوشته میشود و کاربرد آن در‬
‫کشیده ها است‪.‬‬

‫● کلمه مقدس الله در بیشتر خط ها به صورت یکتا و به شکل خاصی نگارش‬

‫میگردد‪ ،‬در خط نستعلیق نیز چنین است ‪( ،‬ه) استفاده شده در کلمه الله از نوع‬
‫پرتابی میباشد‪.‬‬

‫شکل‪( :2‬ه موجی) نام دارد و در کلمات غیر کشیده استفاده میگردد‪.‬‬

‫حروف (ط) (ظ)‬

‫حرکت اول این حرف یک قوس یا کمان است (شبیه حرکت اول حرف (ص)) و حرکت‬
‫الف سه نقطه است که در وسط حرکت اول‬
‫دوم (ر خنجری) میباشد و حرکت سوم یک ِ‬
‫فرود می آید‪.‬‬

‫● دهانه ی حرف ط باید کمی باز باشد‪.‬‬

‫اتصاالت حرف (ط)(ظ)‬

 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪26‬‬
‫حرف (ط) در آخر کلمات دقیقا شبیه به (ط)جدا نوشته میشود اما در اتصال به حروف‬
‫بعد از خود به چند روش متصل میشود که در تصویر مشاهده میکنید‪.‬‬

‫برای ایجاد ضخامت با خودکار حرکت اول حرف(ط) با سه چهارم قطر ساچمه خودکار‬
‫ایجاد میگردد و حرکت دوم دقیقا شبیه به (ر خنجری است) و با یک سوم قطر ساچمه‬
‫خودکار نوشته میشود‪ ،‬در پایان نیز (الف) با یک سوم قطر ساچمه نگارش میگردد‪.‬‬

‫حرف (ص)(ض)‬
‫حرف (ص) دارای سه بخش است و می توان آن را با سه یا چهار حرکت خودکار تحریر‬
‫کرد‪.‬بخش اول شبیه به حرکت اول حرف(ط)است اما کمی کوچکتر و مایل تر نگارش‬
‫میشود‪،‬این حرکت با نصف فشار خودکار یا قطر ساچمه اجرا میشود‪ ،‬حرکت دوم یک‬
‫قوس یا کمان است که با سه چهارم قطر ساچمه خودکار اجرا میشود و حرکت سوم نیز‬
‫حرکت شبیه به دایره (ن) میباشد‪.‬‬

‫● قوانین مربوط به دندانه (ص) همان قوانین مربوط به دندانه سوم (س) میباشد‪.‬‬

‫● در صورتی که بعد از (ص) کشیده تحریر شود ‪ ،‬دندانه ی (ص) با ارتفاع بیشتری‬
‫نوشته خواهد شد‪.‬‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪27‬‬

‫حرف (ن)‬
‫حرف (ن) پایه و اساس دوایر ‪2‬نستعلیق است و اجرای صحیح آن موجب اجرای صحیح‬
‫دیگر دوایر نستعلیق خواهد شد‪.‬حرف(ن) از دو حرکت تشکیل شده است و معموال در‬
‫(الف)کوتاه دو نقطه‬
‫ِ‬ ‫خوشنویسی با خودکار با سه حرکت نوشته میشود‪.‬حرکت اول یک‬
‫ای است که روی خط اجرا میشود و حرکت دوم یک حرکت دایره ای است که تا یک‬
‫نقطه باالی خط زمینه نوشته میشود‪.‬‬

‫‪ 2‬دوایر در نستعلیق به حروفی گفته میشود که به صورت دایره خاتمه می یابد‪ ،‬دوایر در نستعلیق عبارتند از‪:‬‬
‫(س)(ش)(ص)(ض)(ق)(ل)(ن)(ی)‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪28‬‬
‫ً‬
‫● عمیق ترین نقطه ی حرف (ن) یا اصطالحا آبخور حرف (ن) قسمت پایین و چپ آن‬
‫است به طوری که اگر در داخل حرف(ن) آب ریخته شود باید در قسمت پایین و چپ‬
‫آن جمع شود‪.‬‬

‫● انتهای حرف(ن) باید به اندازه یک نقطه از ابتدای آن کوتاه تر باشد‪.‬‬

‫● نقطه ی حرف(ن) کامال در وسط آن قرار میگیرد ‪.‬‬

‫اتصاالت حرف (ن)‪:‬‬

‫الف آن کوتاه تر است‪.‬‬

‫حرف (ن) در آخر کلمات شبیه به (ن) تنها است اما ِ‬
‫حرف (ن) در اول کلمات به چند طریق نوشته میشود که در تصویر زیر مشاهده‬
‫مینمایید‪.‬‬

‫حرف (ل)‬
‫قوانین نگارش حرف (ل) کامال با حرف(ن) یکسان است ‪ ،‬با این تفاوت که الف یا دسته‬
‫ی حرف (ل) پنج نقطه میباشد‪.‬‬

‫● الف یا دسته ی (ل) کامال شبیه به دسته ی (ک) میباشد‪.‬‬

‫● در صورتی که از انتهای (ل) به ابتدای آن یک خط فرضی رسم شود شبیه به یک‬

‫قطره آب خواهد شد‪.‬‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪29‬‬
‫اتصاالت حرف (ل)‪:‬‬

‫اتصاالت ابتدای حرف (ل) به چهار شکل تحریر میشود‪.‬‬

‫شکل‪( :1‬ل) کمانی نام دارد به این علت که شبیه به یک کمان میباشد و فقط قبل از‬
‫حروف (ج)(چ)(ح)(خ) کاربرد دارد‪.‬‬

‫شکل‪ :2‬این نوع (ل) فقط در کلمه مقدس الله نوشته میشود و کوتاه تر از (ل) معمولی‬
‫میباشد‪.‬‬

‫شکل‪( :3‬ل) الفی نام دارد و حرک اول آن یک (الف) پنج نقطه ای میباشد و در همه‬
‫حروف به جز کشیده ها کاربرد دارد‪.‬‬

‫شکل‪( :4‬ل) دندانه ای نام دارد ‪ ،‬کوتاه و شبیه دندانه است و کاربرد آن قبل از کشیده‬
‫حروف(س)(ش) است‪.‬‬

‫● در اتصاالت حرف (ل) به کشیده ها اتصال از وسط (ل) اجرا میشود‪.‬‬

‫● جایگاه (ل) در آخر کلمات نسبت به خط زمینه کامال شبیه به (ل) تنها میباشد و‬
‫حروف قبل از (ل آخر) کمی باالتر نوشته میشوند و به یک سوم ابتدایی دسته ی (ل)‬
‫متصل میگردند‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪30‬‬
‫حرف (س)(ش)‬
‫حرف (س) از دو بخش تشکیل شده است و در خوشنویسی با خودکار میتوان آن را با‬
‫دو یا سه حرکت خودکار اجرا نمود‪.‬حرکت اول دندانه ها هستند که با شیب مالیم نوشته‬
‫میشوند‪،‬فاصله دندانه اول و دوم کمتر از فاصله دندانه های دوم و سوم میباشد‪.‬حرکت‬
‫دوم نیز مانند سایر دوایر خط نستعلیق میباشد‪.‬‬

‫● دندانه های اول و دوم به صورت عمود نیست و کمی به سمت راست مایل است و‬
‫دندانه سوم کمی نرم تر اجرا میشود‪.‬‬

‫حرف (س) به صورت کشیده‪ 7 ،‬تا ‪ 11‬نقطه طول دارد‪ ،‬ابتدای آن به صورت نزول به‬
‫خط زمینه نزدیک شده ‪ ،‬وسط کشیده به صورت تخت موازی با خط زمینه است و‬
‫انتهای آن کمی رو به باال دارای صعود است‪.‬باید توجه کرد که هرچقدر طور کشیده‬
‫(س) بیشتر باشد باید از ارتفاع بیشتری نسبت به خط زمینه نوشته شود‪.‬‬

‫اتصاالت (س)(ش)‬

‫در صورتی که حرف(س) قبل از حروف رو به باال نوشته شود دندانه سوم کمی نرم و‬
‫قوس دار اجرا میشود‪.‬‬

‫در صورتی که حرف(س) قبل از حروف (ح)(ر)(م)(ر)(ی آخر)(ه وسط) نوشته شود‬
‫دندانه سوم کامال به قوس تبدیل میشود‪(.‬در موضوع قوس ها بیشتر به این موضوع‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪31‬‬
‫در اتصال به سایر حروف حرف(س) با سه دندانه مشخص نگارش میگردد‪.‬‬

‫حرف (م)‬
‫حرف میم با دو حرکت نگارش میشود‪،‬حرکت اول مانند یک مثلث تو پر است که یک‬
‫منحنی به طول یک و نیم نقطه به آن متصل است‪.‬حرکت دوم هم دسته میم است که‬
‫طول آن پنج نقطه است و به اتدای حرکت اول متصل میشود‪.‬‬

‫● دسته ی (م) به صورت یک خط عمود نیست و به مقدار کمی به سمت راست مایل‬
‫است‪.‬‬

‫(م) در اول کلمات به سه شکل تحریر میگردد‪.‬‬

‫شکل‪ :1‬در این نوع (م) بعد از اجرای حرکت مثلث منحنی از پایین آن رسم میشود و‬
‫کاربرد آن قبل از حروف (ح)(م)(ی)(ه وسط) میباشد‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪32‬‬

‫شکل‪ :2‬به (م) گرد معروف است و قبل از حروفی که ابتدای حرکت آنها رو به باال است‬
‫تحریر میشود‪.‬‬

‫شکل‪ :3‬حرکت اول آن شبیه به (م) جدا است و قبل از سایر حروف و کشیده ها کاربرد‬
‫دارد‪.‬‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪33‬‬

‫حرف (م) در وسط کلمات به دو شکل اجرا میشود‪.‬‬

‫شکل‪ :1‬این شکل از (م) ‪ ،‬شبیه یک مربع مایل است و آن را میتوان بین همه حروف‬
‫اجرا کرد‪.‬‬

‫شکل‪ :2‬این شکل از (م) قبل از حروفی اجرا میشود که ابتدای آن رو به باال تحریر‬
‫میشود‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪34‬‬

‫شکل‪ :3‬به میم عصایی یا دم اسبی معروف است زیرا شبیه به عصا یا دم اسب میباشد‬
‫و کاربرد آن بعد از کشیده ها میباشد‪.‬‬

‫● (م) در آخر کلمات به جز کشیده ها به شکل (م جدا) نگارش میگردد‪.‬‬

 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪35‬‬
‫حرف (ی)‬
‫نگارش حرف (ی) با خودکار بسته به سلیقه خوشنویس با سه یا چهار حرکت انجام‬
‫میگیرد‪ ،‬حرکت اول یک کمان است که ابتدای آن یک زائده کوچک دارد‪،‬حرکت دوم‬
‫یک حرکت موجی شکل ‪ ،‬و حرکت سوم دایره ای شبیه دیگر دوایر نستعلیق است‪.‬‬

‫● اندازه دهانه ی حرف(ی) برابر با یک و نیم نقطه میباشد‪.‬‬

‫ی معکوس‪:‬‬

‫این حرف با دو حرکت خودکار نوشته میشود‪،‬حرکت اول شبیه به (خنجری)است و‬

‫حرکت دوم یک خط به سمت راست است که روی خط زمینه نوشته شده و در آخر به‬
‫ً‬
‫اندازه یک نقطه از خط زمینه جدا میشود‪( .‬ی معکوس) عموما در انتهای سطر بعنوان‬
‫کشیده تکمیلی‪ 3‬به کار میرود‪.‬‬

‫● طول (ی معکوس) مانند سایر کشیده ها ‪ 7‬الی ‪ 11‬نقطه میباشد‪.‬‬

‫● در صورت نوشتن (ی معکوس) در میانه جمله ها باید آن را روی خط زمینه تحریر‬

‫نمود و نوشتن آن روی دیگر حروف و کلمات در بین جمله مجاز نمیباشد‪.‬‬

‫‪ 3‬کشیده تکمیلی کشیده ای است که در آخر جمله یا مصرع به کار میرود و به لحاظ اشغال فضای کمتر در باالی‬
‫حروف نوشته میشود‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪36‬‬
‫اتصاالت حرف (ی)‪:‬‬

‫اتصال حرف (ی) در اول کلمات دقیقا مطابق با حرف (ب) میباشد که در قبل توضیح‬
‫داده شده است‪.‬‬

‫اتصال حروف به حرف (ی) در ابتدای کلمات به سه شکل نوشته میشود‪.‬‬

‫شکل‪ :1‬اتصال حروف (ف) و (ق) و (حروف تک دندانه‪ )4‬که به صورت بک کمان‬
‫عمودی نوشته میشود و حرف(ی) از حرکت دوم به بعد خود به آن متصل میشود‬
‫ُ‬
‫شکل‪:2‬اتصال به (ک) و (ل) است ‪ ،‬که (ی) با حرکت خشک و ‪45‬درجه ای به حرف‬
‫(ک)یا(ل)متصل میشود‪.‬‬

‫شکل‪ :3‬شبیه به (ی) جدا است اما حرکت اول کمی نازک تر و کوتاه تر تحریر میکند و‬
‫در اتصال به سایر حروف کاربرد دارد‪.‬‬

‫● دندانه ی قبل از (ی) تبدیل به قوس میشود‪.‬‬

‫حرف (ج)(چ)(ح)(خ)‬
‫حرف (ح) جدا دارای دو بخش است که با دو یا سه حرکت خودکار نگارش‬
‫میگردد‪،‬بخش اول شبیه یک ابرو است و دو نقطه طول دارد‪،‬حرکت دوم یک حرکت دوار‬
‫از انتهای ابرو تا روی خط زمینه است و حرکت سوم یک دایره معکوس‪ 5‬از خط زمینه به‬
‫صورت چپ به راست نگارش میگردد‪.‬‬

‫● عمیق ترین قسمت دوایر معکوس قسمت پایین و چپ آن میباشد‪.‬‬

‫‪ 4‬حروف تک دندانه عبارتند از حروف‪( :‬ب)(پ)(ت)(ث)(ی)‬

‫‪ 5‬دوایر معکوس در نستعلیق حروفی هستند که برعکس دوایر هستند و دایره آنها از چپ به راست نگارش‬
‫میگردد‪،‬دوایر معکوس در نستعلیق عبارتند از (ج)(چ)(ح)(خ)(ع)(غ)‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪37‬‬
‫● انتهای دوایر معکوس تا یک نقطه قبل از خط زمینه میباشد‪.‬‬

‫اتصاالت حرف(ح)‬

‫این حرف در اول کلمه به چهار شکل اجرا میشود‪.‬‬

‫شکل‪( :1‬ح ابرویی) است و مانند (ح تنها) نوشته میشود و قبل از حروف (ح)(م)(ه)(ی‬
‫بزرگ)(ی کشیده) کاربرد دارد‪.‬‬

‫شکل‪:2‬به (ح الکپشتی) یا (ح بسته) معروف است و قبل از (ه آخر) وحروفی که ابتدای‬

‫آنها رو به باال نگارش میشود کاربرد دارد‪.‬‬

‫شکل‪ :3‬به (ح شاخ گاوی) معروف است و قبل از سایر حروف کاربرد دارد‪.‬‬

‫● قبل از (ه آخر) میتوان از هر دو نوع (ح بسته)و (ح شاخ گاوی) استفاده نمود‪.‬‬

‫شکل‪ :4‬به (ح موشی)یا چماغی معروف است و فقط قبل از (ر شمشیری) کاربرد دارد‪.‬‬

‫باید توجه داشت که این نوع از حرف(ح) فقط قبل از (ر شمشیری)کاربرد دارد و در‬
‫استفاده از آن (ر شمشیری) از خط زمینه عبور میکند اما در استفاده از (ح شاخ‬
‫گاوی)حتما میبایست از (ر مرغی)استفاده نمود و روی خط زمین نوشته میشود‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪38‬‬
‫● کلمه (حر) به صورت دم موشی در آثار خوشنویسان قدیم دیده میشود اما امروزه‬
‫کاربرد محدودی دارد‪.‬‬

‫(ح) در وسط کلمه به دو شکل نگارش میگردد‪.‬‬

‫شکل‪:1‬به صورت یک خط تیره است‪.‬‬

‫● در صورتی که بعد از (ح وسط) حرف (ر) نوشته شود‪ ،‬انتهای حرف(ح وسط) کمی‬
‫به سمت باال مایل میگردد‪.‬‬

‫● در صورتی که بعد از (ح وسط) کشیده نگارش گردد ‪ ،‬انتهای (ح وسط) کمی به‬
‫سمت پایین مایل میگردد‪.‬‬

‫شکل‪ :2‬به (ح محدب)معروف است و مانند حرکت اول (ح جدا)است اما کمی مایل‬
‫نوشته میشود‪.‬این نوع (ح) قبل از حروف(ر شمشیری)(ح)(م)(ه)(ی بزرگ)(ی‬
‫کشیده) کاربرد دارد‪.‬‬

‫(ح) در آخر کلمه ماننده (ح جدا) است اما زائده ی ابتدایی آن را ندارد‪.‬‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪39‬‬

‫حرف (ع)(غ)‬
‫حرف (ع) با چهار حرکت خودکار نوشته میشود‪.‬‬

‫حرکت اول یک قوس یا کمان میباشد که ابتدای آن بدون فشار خودکار و انتهای آن با‬
‫نصف فشار خودکار اجرا میگردد‪،‬حرکت دوم یک خط صاف و اریب است که به سمت‬
‫راست و پایین نوشته میشود‪،‬حرکت سوم مانند حرکت دوم (ح) است و حرکت چهارم‬
‫هم مانند حرکت آخر سایر دوایر میباشد‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪40‬‬

‫اتصاالت حرف (ع) (غ)‬

‫حرف (ع) در ابتدای کلمات به دو شکل نوشته میشود‪.‬‬

‫شکل‪ :1‬به (ع چهاری) معروف است زیرا به شکل عدد ‪ 4‬میباشد و قبل از حروفی که‬
‫ابتدای آن روبه باال میباشد کاربرد دارد‪.‬قسمت اولیه آن مانند (ع) جداست اما کمی‬
‫نرم تر و بلند تر نوشته میشود‪،‬حرکت دوم از یک سوم ابتدایی حرکت اول یک کمان تا‬
‫راستای حرکت اول کشیده میشود و حرکت سوم مانند کلمه(با) نگارش میشود اما کمی‬
‫عریض تر‪.‬‬

‫شکل‪:2‬به (ع ششی) معروف است زیرا به شکل عدد ‪ 6‬میباشد و برای اتصال به سایر‬
‫حروف کاربرد دارد‪.‬‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪41‬‬

‫اتصاالت حرف (ع)(غ)‬

‫حرف(ع) در وسط کلمات تنها یک شکل دارد و به صورت توپر نوشته میشود‪.‬‬

‫حرف(ع) در انتهای کلمات مانند (ع وسط) میباشد و یک دایره معکوس شبیه به سایر‬
‫دوایر معکوس به آن متصل میگردد‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪42‬‬

‫فصل سوم‬
‫حسن و همجواری در نستعلیق‪:‬‬
‫در خط نستعلیق مبحث حسن و همجواری در زیبایی آثار دارای نقش بسیار مهمی‬
‫‪،‬حسن به معنی شکل صحیح‬ ‫است‪،‬همانگونه که از معانی کلمات میتوان به آن پی برد ُ‬

‫و درست حروف و کلمات است و همجواری به معنی درست و زیبا قرار گرفتن حروف و‬
‫کلمات در کنار یکدیگر میباشد به طوری که باعث زیبایی و تقارن آثار گردد‪.‬‬
 ‫حروف الفبا و اتصاالت‬

‫‪43‬‬

‫قوس ها در خط نستعلیق‬
‫در خط نستعلیق به لحاظ زیبایی و همگونی کلمات برخی از دندانه ها تبدیل به قوس‬
‫میشوند ‪ ،‬دندانه ی قبل از حروف (ح)(ر)(م)(ی آخر)(ه وسط) تبدیل به قوس میشوند‬
‫و همان قوس به عنوان دندانه خوانده میشوند‪.‬‬
‫ُ‬
‫● در صورتی که قبل از حروف فوق حروف تک دندانه ای قرار بگیرد به صورت خشک‬
‫اجرا میشوند‪.‬‬

‫دندانه ی شاخص‬
‫در صورتی که در یک کلمه چند حرف دندانه دار به صورت متوالی نوشته شوند‪،‬بیننده‬
‫در خواندن کلمه دوچار مشکل خواهد شد به همین دلیل برای رفع این مشکل از دندانه‬
‫شاخص استفاده میشود که عالوه بر خوانایی باعث زیبایی خط نیز میگردد‪.‬‬

‫دندانه شاخص ‪ ،‬همانطور که از نام آن معلوم است دندانه ای است که از سایر دندانه ها‬
‫مشخص تر و بلند تر تحریر میشود‪.‬اجرای صحیح و زیباترین دندانه به صورت شاخص‬
‫مستلزم تمرین بسیار و همچنین مشق نظری‪ 6‬از آثار اساتید بزرگ میباشد‪.‬‬

‫● دندانه ی بعد از دندانه ی شاخص از قسمت پایین دندانه متصل میگردد‪.‬‬

‫● دندانه ی قبل از (ن آخر) همیشه به صورت شاخص نوشته میشود‪.‬‬

‫● در حرف(س) هیچگاه دندانه وسط آن به صورت شاخص اجرا نمیشود‪.‬‬

‫● در کشیده ها دندانه شاخص اجرا نمیشود‪.‬‬

‫‪ 6‬دقت در مشق و آثار اساتید و دریافتن نکات و اصول آن با دیدن آن اثر را مشق نظری میگویند‪.‬‬
 ‫اصول خوشنویسی با خودکار‬

‫‪44‬‬
‫● هیچگاه دو دندانه ی شاخص به صورت متوالی تحریر نمیگردد‪.‬‬