LỜI NÓI ĐẦU Chƣơng I:
BẢN CHẤT, CHỨC NĂNG VÀ NGUỒN GỐC CỦA NGÔN NGỮ
Với tính chất là một tài liệu học tập (dùng để giảng dạy trong 30 tiết), giáo
trình này cũng không có gì mới so với các công trình của các giáo sư đi trước, chủ
đích của người biên soạn là làm sao cho sinh viên có hứng thú khi học môn này.
Chính vì thế, trong giáo trình này người biên soạn đã đưa thêm nhiều ví dụ minh
họa bằng các chuyện vui ngôn ngữ (kí hiệu NỤ CƢỜI NGÔN NGỮ ) giúp
sinh viên liên tưởng đến những khái niệm, những định nghĩa phức tạp.
Giáo trình này cũng cung cấp những thông tin có liên quan đến các chương
mục bằng ký hiệu . Đây là những “lượm lặt” trên báo chí, trên các tạp chí
chuyên ngành nhằm giúp sinh viên hiểu biết thêm. Kí hiệu cũng có thể là những
câu hỏi gợi mở buộc sinh viên phải suy nghĩ và cho lời đáp.
Người biên soạn kính mong sự góp ý, chỉ bảo của các giáo sư trong ngành
để giáo trình ngày càng tốt hơn.
Người biên soạn
TRẦN VĂN TIẾNG
1 2
I. BẢN CHẤT CỦA NGÔN NGỮ
1. Ngôn ngữ là một hiện tƣợng xã hội:
a. Trong một thời gian dài, do ảnh hưởng của thuyết tiến hóa của Darwin mà
một số người cho rằng ngôn ngữ cũng giống như một cơ thể sống, hoạt động, phát
triển theo qui luật tự nhiên tức là ngôn ngữ cũng nảy sinh – trưởng thành – hưng
thịnh – suy tàn – diệt vong. Người ta lấy ví dụ, trong ngôn ngữ có nhiều từ cũ mất
đi và nhiều từ mới phát sinh; các ngôn ngữ như tiếng Latin, tiếng Phạn… đã trở
thành các tử ngữ.
Tuy nhiên, chúng ta nên hiểu rằng qui luật hoạt động của ngôn ngữ không
giống như qui luật tự nhiên. Bởi trong ngôn ngữ có sự kế thừa cái cũ và phát triển
cái mới chứ không bị mất đi hoàn toàn. Chẳng hạn, tiếng Phạn, tiếng Latin vẫn còn
lưu lại nhiều dấu vết trong các ngôn ngữ khác.
Từ “phát-xít” xuất hiện rất sớm từ thời La Mã cổ đại, chữ Latin là
“fasces”. Bấy giờ giai cấp quí tộc đi du ngoạn, đầy tớ đi theo hầu thường
mang theo bó gậy ở giữa có cắm đàu cái rìu gọi là “fasces” tượng trưng cho
uy quyền thống trị. Khi đề xướng phong trào phát-xít, Mussolini gọi tổ chức
đó theo tiếng Ý là “Fascia” (nghĩa gốc là “hiệp hội”, “liên minh”) nhưng
do Mussolini cứ nói “Fascio” tức là “fasces” vả lại các đảng phát-xít quốc
gia cũng dùng chữ “Fascio”, do đó các học giả trên thế giới đều dịch
“fascio” là “phát-xít”(…). Từ “Fascio” xuất hiện lần đầu vào năm 1890…
(Báo An ninh thế giới)
b. Một số người lại đồng nhất ngôn ngữ với bản năng sinh vật của con
người, nghĩa là hoạt động nói năng cũng có tính bản năng như ăn, uống, khóc
cười… có nghĩa là họ nhận thấy trẻ em ở đâu khi sinh ra cũng biết khóc, cười, la…
sau đó là biết nói. Thậm chí có nhiều dân tộc khác nhau nhưng trẻ em khi phát minh rằng, ranh giới chủng tộc và ngôn ngữ không trùng nhau, bằng chứng là có
những âm đầu tiên trong cuộc đời nghe như tương tự nhau: papa, ba ba, ma ma… nhiều chủng tộc nói chung một ngôn ngữ như nước Mĩ, Úc và ngược lại một chủng
Thực chất, bản năng ăn, uống, cười, la… cũng có thể tồn tại ngoài xã hội, tộc có thể nói nhiều ngôn ngữ như người Hi Lạp, người Anbani, người Xecbi…
nhưng ngôn ngữ thì ngược lại.
NỤ CƢỜI NGÔN NGỮ
Lấy ví dụ, năm 1920, tại Ấn Độ, người ta phát hiện 2 em bé (khoảng 2
Trong một quán cà phê ở Montreal, Canada một khách
tuổi và 7 tuổi) được chó sói nuôi sống trong một cái hang. Sau khi được cứu
hàng phàn nàn với ông chủ vì bị phỏng khi rửa tay:
trở về, em nhỏ chết, em lớn không biết nói, đi bằng cả tứ chi, ăn như sói. Sau
- Ông xem đây, vòi có chữ C lại chảy ra toàn nước sôi.
gần 4 năm được dạy nói, em này chỉ nói được 6, 7 từ; sau 7 năm thì nói
- Thưa ông, chữ C ở đây viết tắt từ chữ chaude tiếng Pháp có
được khoảng 50 từ; đến 16 tuổi khả năng nói như một em bé 4 tuổi.
nghĩa là nóng. Ông đang ở Montreal mà!
Một ví dụ khác, theo nhà sử học Hedorot, hoàng đế Xelan đã làm một
- Khoan đã, còn vòi kia cũng ghi C luôn – Vị khách gào to.
thí nghiệm: bắt cóc một số trẻ em, cách li chúng, nhốt vào một tháp kín, cho
- Dĩ nhiên, đó là viết tắt từ cold tiếng Anh là lạnh. Ông phải
ăn đầy đủ. Sau 12 năm những đứa trẻ này vẫn lớn nhưng có biểu hiện của
biết rằng Montreal là một thành phố dùng hai thứ tiếng mà!
thú nhiều hơn người, không biết nói, chỉ biết ăn, kêu la…
Một vị khách du lịch không biết tiếng bản xứ, bước vào một
Báo ANTG ngày 6.1.2000 có đưa tin: Cậu bé 4 năm sống giữa bầy khỉ
tiệm ăn. Ông muốn ăn thịt bò nên để một bàn tay lên đầu với hai ngón
(Uganda). Khi cậu bé mới 2 tuổi thì bố mẹ bị giết chết trong cuộc đụng độ
tay giơ lên tượng trưng hai chiếc sừng. Người phục vụ gật đầu tỏ vẻ am
giữa các bộ tộc. Cậu bé được một bầy tinh tinh đem vào rừng nuôi nấng.
hiểu và chạy vào bảo với bà chủ:
Sau 4 năm, một số nông dân định đốt rừng làm rẫy đã xua đuổi bầy tinh tinh
- Bà ơi, có người muốn tìm ông chủ!
và phát hiện ra cậu bé. Người ta phải nhờ một nhà thờ địa phương nuôi và
Malaysia là một đất nước đa ngôn ngữ, mỗi người dân trong đời
dạy tiếng. Hiện nay, cậu bé đã 12 tuổi, nói chậm và có một thói quen cố hữu:
sống hàng ngày thường sử dụng ít nhất 2 ngôn ngữ. Ngôn ngữ chính
dùng hai tay ôm chầm khi gặp người mà cậu yêu mến đúng như cách chào
thức (cũng là ngôn ngữ nhân dân dùng hàng ngày) là tiếng Mã Lai.
đón bạn của loài khỉ.
Ngôn ngữ thứ hai là tiếng Anh (ngôn ngữ “thực dân”) và một số ngôn
c. Để giải thích bản chất tự nhiên của ngôn ngữ, người ta đồng nhất ngôn
ngữ phổ thông khác nhưng cũng rất quan trọng là tiếng Trung, tiếng
ngữ với những đặc trưng về chủng tộc (như màu da, tỉ lệ thân thể, hình dáng
Hindu (Ấn Độ) (…)
xương sọ…) có tính di truyền. Chẳng hạn, bố mẹ da đen sẽ sinh con da đen, do vậy
(…) Một hiện tượng nữa thường gặp (ở Malaysia) là sự dung hòa của
nếu bố mẹ là người Nga thì con sẽ nói được tiếng Nga.
ngôn ngữ mới trong môi trường giao tiếp của đời thường. Mọi người nói
Thực chất ngôn ngữ không có tính di truyền. Em bé có quốc tịch Nga nhưng
sống với người Việt có thể sẽ nói giỏi tiếng Việt và ngược lại. Người ta chứng

3 4
 với bạn bè mình lẫn lộn cả tiếng Anh, tiếng Trung, tiếng Mã Lai (…)
(Theo NN&ĐS 1-1996)
d. Có những nhà nghiên cứu ngôn ngữ đã dựa trên quan điểm sinh vật học mà
đồng nhất ngôn ngữ với tiếng kêu của động vật.
Ví dụ: Một số động vật dùng tiếng kêu để thông báo (gà mẹ gọi con, gà gô
thông báo nguy hiểm, chim học nói tiếng người, một số động vật dùng tiếng
kêu gọi bạn tình…). Nhưng theo Paplop, đó là những phản xạ có hoặc
không có điều kiện, đó là hệ thống tín hiệu thứ nhất, còn tiếng nói của con
người là thuộc hệ thống tín hiệu thứ hai, gắn liền với tư duy trừu tượng.
e. Nhiều nhà nghiên cứu khác lại cho rằng ngôn ngữ là hiện tượng cá nhân,
tiêu biểu là quan điểm của Viện sĩ Sakhơmatop. Theo đó, ngôn ngữ là của cá nhân,
còn ngôn ngữ của một làng, một tỉnh, một nước là kết luận trung tính của một số
ngôn ngữ cá nhân nhất định.
Sự thực là mỗi cá nhân có thể vận dụng ngôn ngữ một cách khác nhau nhưng
nếu không có ngôn ngữ chung, ngôn ngữ thống nhất thì con người làm sao giao
tiếp với nhau được. Nhà triết học Epirit đã đưa ra một ví dụ thú vị: nếu ta coi ngôn
ngữ như đồng tiền đang lưu hành trong một nước, ai cũng phải chấp nhận sử dụng
thì cho dù một cá nhân nào đó có ý tưởng tạo ra một đồng tiền mới (một ngôn ngữ
mới) ưu việt hơn thì cũng chẳng sử dụng được vì không có sự chấp nhận của xã
hội.
f. Quan điểm của triết học Marx:
Như đã trình bày trên, ngôn ngữ không phải là hiện tượng tự nhiên, cũng
không phải là hiện tượng cá nhân, vậy nó phải thuộc hiện tượng cá nhân, vậy nó
phải thuộc hiện tượng xã hội. Theo quan điểm của triết học Marx, ba nội dung của
bản chất xã hội của ngôn ngữ là:
- Ngôn ngữ thể hiện ý thức xã hội,
- Ngôn ngữ tồn tại cho người khác và vì thế tồn tại cho bản thân tôi,
5 6
- Ngôn ngữ hình thành do nhu cầu giao tiếp của con người.
K.Marx và Engels đã viết: “Ngôn ngữ là ý thức thực tại, thực tiễn, ngôn
ngữ cũng tồn tại cho cả những người khác nữa như vậy cũng tồn tại lần đầu
tiên cho bản thân tôi nữa và cũng như ý thức, ngôn ngữ sinh ra là do nhu cầu,
do cần thiết phải giao dịch với người khác”.
Như vậy theo quan điểm trên, bản chất xã hội của ngôn ngữ thể hiện ở chỗ:
- Ngôn ngữ phục vụ xã hội với tư cách là một phương tiện giao tiếp quan
trọng
- Ngôn ngữ thể hiện ý thức xã hội.
- Sự tồn tại và phát triển của ngôn ngữ gắn liền với sự tồn tại và phát triển
của xã hội.
Như thế ngôn ngữ tồn tại và phát triển theo những quy luật khách quan và
không phụ thuộc vào ý chí của cá nhân, khi nói “ngôn ngữ tồn tại và phát triển theo
những quy luật khách quan và không phụ thuộc vào ý chí của cá nhân” tức là nói
đến việc can thiệp của con người vào các quy luật phát triển của ngôn ngữ thường
không mang lại hiệu quả.
Chẳng hạn cái gọi Quốc tế ngữ “Esperanto” tuy ra đời đã lâu nhưng
vẫn chưa được nhiều người biết đến và thông dụng như tiếng Anh; việc cải
cách chữ viết trong những năm 1980 ở Việt Nam, việc Latin hóa tiếng
Trung…
2. Ngôn ngữ là một hiện tượng xã hội đặc biệt:
Theo quan điểm của Marx, trong các hiện tượng xã hội, người ta chia: cơ sở
hạ tầng (CSHT) và kiến trúc thượng tầng (KTTT). CSHT là toàn bộ quan hệ sản
xuất của xã hội đó, KTTT là toàn bộ quan điểm chính trị, pháp quyền, tôn giáo,
nghệ thuật… của xã hội, tương quan với chúng. Tuy nhiên, ngôn ngữ không thuộc
KTTT và cũng không thuộc CSHT, bởi:
- Mỗi KTTT là do CSHT sinh ra nhưng ngôn ngữ không do CSHT sinh ra mà là
phương tiện giao tiếp của tập thể. Ngôn ngữ biến đổi liên tục, do vậy CSHT đổ sẽ
kéo theo sự sụp đổ của KTTT, nhưng ngôn ngữ vẫn phát triển.
- KTTT phục vụ cho một giai cấp nào đó nhưng ngôn ngữ không có tính giai cấp.
Ngôn ngữ ra đời cùng với xã hội loài người không phải ngay từ đầu đã có giai cấp.
Theo Marx, ngôn ngữ chỉ có tính giai cấp đối với biệt ngữ, tiếng lóng.
- Ngôn ngữ có quan hệ đặc biệt với mọi hình thái xã hội từ KTTT đến CSHT.
NỤ CƢỜI NGÔN NGỮ
Trong thời kháng chiến, tại một làng quê nọ vào một đêm trăng sáng, có
một cặp nam nữ đang tâm tình bên một dòng sông. Hai người cố gắng vẽ ra
một tương lai cho mái ấm gia đình của họ sau này. Nào là chồng đi làm, vợ
chăm sóc con cái, … Vẽ mãi hết chuyện, cô gái kết lại:
- Nói gì thì nói, em chỉ muốn người chồng tương lai của em là một người
chồng chân thật thôi!
Người con trai nghe thế, im lặng một lúc, bỗng anh đứng dậy cầm một cục
đá đập mạnh vào chân và nói to như quát:
- Em muốn anh làm gì cũng được nhưng muốn anh “chân thật” thì khó quá
vì chân anh là “chân giả” mà!
Ít lâu sau, cô gái đã kết hôn với anh thương binh ấy.
Bệnh nhân nói với bác sĩ:
- Thưa bác sĩ, bác sĩ đừng làm tôi lo lắng với những tên bệnh La-tinh dài
dòng. Xin bác sĩ cứ nói thẳng tên bệnh của tôi bằng tiếng mẹ đẻ!
Bác sĩ:
- Nếu tôi hoàn toàn thật thà thì bệnh của anh gọi là bệnh lười.
7 8
- Cám ơn bác sĩ, bây giờ xin bác sĩ cho biết tiếng La-tinh gọi là gì để tôi
còn về báo cáo với lãnh đạo cơ quan.
II. CHỨC NĂNG CỦA NGÔN NGỮ
1. Ngôn ngữ là phƣơng tiện giao tiếp quan trọng nhất của con ngƣời:
Bối cảnh giao tiếp
Nội dung thông tin
Kênh và mã thông tin
Chủ thể giao tiếp A Chủ thể giao tiếp B
H1. Sự giao tiếp ngôn ngữ
a. Giao tiếp là sự truyền đạt thông tin từ người này đến người khác. Ngôn ngữ
là phương tiện giao tiếp quan trọng nhất và hoàn hảo nhất vì tính chất hai
mặt “âm” và “nghĩa” của nó.
Trong một lớp học trung học, thầy giáo hỏi các học sinh:
- Trong thân thể con người thì cái gì quí nhất?
Các câu trả lời của học sinh như: bộ óc, trái tim, đôi mắt, cái tai, đôi
chân,… đều bị thầy cho là sai. Câu trả lời của thầy là cái lưỡi. Tại
sao thế?
Sự truyền đạt thông tin bằng khói của người da đỏ, của đèn giao
thông, cách đánh morse có hoàn hảo như ngôn ngữ không?
- Nhu cầu giao tiếp mang tính bẩm sinh, là nhu cầu cần thiết của mọi người,
trong những hoàn cảnh đặc biệt nhu cầu này càng thể hiện rõ. Người ta
có thể không viết trong nhiều ngày nhưng không thể không nói (như nhân
vật Robinson khi gặp nhân vật Thứ Sáu hay nhân vật chính trong truyện
Babilon, chuyện anh thợ cắt tóc… là những ví dụ sinh động)
 - Khi giao tiếp, người ta truyền đạt cho nhau những kinh nghiệm, tình cảm,
trí tuệ, các giá trị xã hội. Như vậy, ngôn ngữ là động lực bảo đảm sự tồn
tại và phát triển của xã hội.
b. Ngôn ngữ là công cụ giao tiếp nhưng không phải tất cả các đơn vị của nó
đều tham gia vào quá trình giao tiếp. Tham gia trực tiếp vào quá trình
thông tin là các đơn vị định danh như từ, cụm từ, các đơn vị thông báo như
câu, văn bản. Các đơn vị như âm, hình vị chỉ là chất liệu để tạo ra các đơn vị
trên.
2. Ngôn ngữ là hiện thực trực tiếp của tƣ tƣởng:
a. Đây là chức năng phản ánh của ngôn ngữ. Sự phản ánh thế giới khách
quan được thực hiện dưới hình thức ngôn ngữ.
Hiện thực trực tiếp của tư tưởng là ngôn ngữ: không có từ nào, câu nào mà
lại không biểu hiện khái niệm hay tư tưởng. Ngược lại không có ý nghĩ nào, tư
tưởng nào mà không tồn tại dưới dạng ngôn ngữ. Lấy ví dụ, những gì tồn tại trong
thế giới này đều được ngôn ngữ gọi tên, thậm chí ngay cả những cái trừu tượng,
không có thật, không nhìn thấy được như: thiên đàng, thiên thần, ảo ảnh, trầm tư…
Suy ra, ngôn ngữ trực tiếp tham gia vào quá trình hình thành tư tưởng.
Dân Gabrôvơ ở Bungải vốn nổi tiếng keo kiệt. Đằng sau bưu ảnh
của một người ở đó gửi cho bạn mình, người ta đọc thấy những dòng
sau: “Mừng Giáng sinh, mừng năm mới, mừng sinh nhật bạn… từ
nay cho đến khi bạn yên giấc ngàn thu”.
b. Ngôn ngữ và tư duy thống nhất nhưng không đồng nhất, bởi vì:
- Ngôn ngữ là vật chất còn tư duy là tinh thần. Ngôn ngữ là vật chất vì các
đơn vị như từ, câu đều là âm thanh. Tư duy phát sinh từ não nhưng tư duy không
phải là vật chất vì không có âm thanh, mùi vị, trọng lượng…
9 10
- Tư duy có tính nhân loại còn ngôn ngữ có tính dân tộc. Mọi dân tộc trên
thế giới có thể suy nghĩ giống nhau về một vấn đề (TV: “quê” trong thông quê, và
“quê quá” tiếng Hàn cũng vậy) nhưng cách biểu hiện bằng âm thanh lại khác nhau,
ví dụ để mô phỏng âm thanh mỗi dân tộc thể hiện khác nhau.
- Những đơn vị của tư duy không đồng nhất với các đơn vị ngôn ngữ, cụ thể
là:
- “Khái niệm” (trong logich học) khác với “từ” (một “khái niệm” có thể có
nhiều từ và ngược lại một từ có thể biẻu thị cho nhiều khái niệm. Ví dụ để biểu thị
cho khái niệm “chết”, tiếng Việt có “mất”, “tử”, “hy sinh”,… Từ “ăn” có “ăn
hàng”, “ăn” (trong “thắng không ăn”, “ăn được một trận, thua ba trận”…)
- “Phán đoán” (trong logich học) khác với “câu” bởi vì trong ngôn ngữ có
các câu hỏi, câu mệnh lệnh đều không phải là những phán đoán.
3. Phân biệt ngôn ngữ - lời nói – hoạt động nói năng:
Trong giao tiếp, con người hiểu được nhau, nhận ra giọng nói của một người là do
chúng ta có những cái chung và cái riêng.
a. Cái chung: các âm, các từ, các bộ phận cấu tạo từ, mô hình cấu tạo câu,
các qui tắc biến đổi… giống nhau và được lặp đi lặp lại. Đó là ngôn ngữ
(langue) là một hệ thống những đơn vị vật chất và những quy tắc hoạt
động của chúng được phản ánh trong ý thức của cộng đồng. Như vậy
ngôn ngữ không tồn tại cho riêng tôi hay riêng anh mà tồn tại cho tất cả
chúng ta.
b. Là công cụ giao tiếp giữa người với người, ngôn ngữ chứng tỏ khả năng
của mình trong lời nói ra (kể cả dạng nói và viết). Lời nói ra đó chính là
lời nói (parole) – kết quả của sự nói năng.
 Lời nói là chuỗi liên tục các tín hiệu ngôn ngữ được xây dựng
theo các qui luật và “chất liệu” của ngôn ngữ. Lời nói mang tính cá
nhân trong khi ngôn ngữ mang tính xã hội.
c. Hoạt động nói năng là hệ thống các hành vi lời nói.
Trong giao tiếp (bằng lời hay chữ viết), người nghe và người nói luân
phiên nhau truyền và nhận thông tin. Hành vi nói ra của người nói chính là
hành vi sản sinh văn bản; hành vi hiểu văn bản là hành vi tiếp nhận từ
phía người nghe. Chúng được gọi là hành vi lời nói.
NỤ CƢỜI NGÔN NGỮ
* Chuyện xưa kể rằng, ở một xứ nọ có anh thợ cắt tóc rất khéo. Một
ngày kia, anh được người ta đưa vào cung để cắt tóc cho vua. Khi cắt tóc,
anh phát hiện trên đầu vua có một cái sừng rất ghê. Vua phán:“Đây là bí
mật của ta, nếu ngươi tiết lộ ra thì ngươi sẽ bị chém đầu!”. Anh thợ cạo
ra về. Từ đó trở đi anh luôn bị dằn vặt bởi việc vua có cái sừng trên đầu,
anh không thể nói với bất cứ người nào, ngay cả với vợ. Anh ngày càng
ốm o, tiều tụy. Cho đến một hôm, anh ra rừng, đào một cái hố thật to, đào
xong, anh nhảy xuống và hét to nhiều lần: “Nhà vua có cái sừng quái dị ở
trên đầu !” Xong việc, thấy chẳng có ai đến bắt, anh leo lên khỏi hố và đi
về nhà. Từ đó anh khỏe mạnh trở lại.
Anh chị có suy nghĩ gì qua chuyện này?
Những nhà di truyền học đã sục sạo vào phân tử AND của người
và khỉ. Thật bất ngờ: gien di truyền của 2 loài này giống nhau đến 98,4%
khiến các nhà khoa học không xem khỉ là anh em họ của mình nữa mà
là... anh em ruột! Đồng thời họ cũng bắt đầu nghiên cứu về tính đề
kháng bệnh ung thư, AIDS và sốt rét của nhóm khỉ lớn (giả nhân, đười
11
ươi, khỉ đột…), một hiểu biết rất quan trọng giúp con người khỏe
mạnh… như khỉ! Ngược lại, ghép cho khỉ gien “nói” của người có thể
giúp chúng “phát biểu” được những suy nghĩ.
Anh chị có tin khỉ “phát biểu” được không? Tại sao?
III. MỘT SỐ GIẢ THUYẾT GIẢI THÍCH NGUỒN GỐC NGÔN NGỮ
1. Thuyết tƣợng thanh
- Nguồn gốc : Manh nha từ thời cổ đại, phát triển mạnh mẽ vào thế kỷ XVII – XIX.
- Đại diện : Platon(427 – 347 TCN) và Augustin (354 – 430)
- Nội dung : Ngôn ngữ nói chung và các từ nói riêng ra đời do ý muốn tự giác hay
không tự giác của con người khi mô phỏng âm thanh tự nhiên. Ví dụ,
trong tiếng Hy Lạp, âm [r] là một âm rung nên nó thường dùng để gọi
tên sông ngòi và sự vật chuyển động.
Anh chị thấy thuyết này có gì không hợp lý ?
Ví dụ: cái xe máy kêu bình bịch nên có tên gọi là “cái bình bịch”, con mèo kêu “meo meo” nên mới gọi là mèo.
NỤ CƢỜI NGÔN NGỮ
* Thầy giáo đang giảng bài:
- Các em biết không, nhiều tên của loài vật phát sinh từ tiếng kêu, tiếng
rống của chúng. Như “con bò” do chúng hay kêu “ụm...bò...ò...”, con
hùm là do chúng kêu “hùm... hùm...”
Chợt một học sinh giơ tay xin nói:
- Vậy con cọp Mỹ sẽ kêu “Tai...gờ... tai... gờ...” phải không ạ ?
Thầy giáo!!!
2. Thuyết cảm thán:
- Nguồn gốc : Phát triển mạnh vào thế kỉ XVIII – XX
- Đại diện : J.J Rousseau (1712 – 1778), W. Humbolt (1767 – 1835)
12
- Nội dung: Ngôn ngữ loài người bắt nguồn từ những âm thanh do vui, buồn, mừng,
giận, đau đớn, hưng phấn... phát ra lúc tình cảm bị xúc động. Tiêu biểu
nhất là các thán từ và những từ phát sinh từ nó. VD: ối, ái, chao, ôi, a ha…
Anh chị thấy thuyết này có gì không hợp lý ?
3. Thuyết tiếng kêu trong lao động:
- Nguồn gốc : Xuất hiện vào thế kỉ XIX trong các công trình của các nhà duy vật.
- Đại diện : L. Naure, K. Biukher
- Nội dung: Ngôn ngữ đã xuất hiện từ những tiếng kêu trong lao động tập thể (săn
mồi, đánh bắt cá...) hoặc do nhịp điệu, tiếng kêu phát ra phù hợp với
động tác lao động. Để hoạt động có hiệu quả, họ tạo ra các âm thanh đơn giản như tiếng lầm bầm, tiếng o o,
tiếng rên rỉ, tiếng gầm gừ, … để giáo tiếp với nhau và từ đó ngôn ngữ dần dần được hình
Anh chị thấy thuyết này có gì không hợp lý ? thành.
4. Thuyết khế ƣớc xã hội:
- Nguồn gốc: Có từ thời cổ đại, thịnh hành vào thế kỉ VIII.
- Đại diện: Adam Smith và J.J Rousseau.
- Nội dung: Ngôn ngữ phát sinh do con người thỏa thuận với nhau mà qui định ra.
Theo J.J Rousseau, ngôn ngữ của con người trải qua hai giai đoạn: giai
đoạn tự nhiên (do cảm xúc), giai đoạn văn minh (bắt đầu qui định).
Anh chị thấy thuyết này có gì không hợp lý ?
Theo CNN ngày 5.1.99, các nhà ngôn ngữ học của Pháp đang bối rối
không biết có nên du nhập thêm từ tiếng Anh “euroland” để chỉ khu vực euro
bao gồm 11 nước thành viên hay không. Họ cho rằng tiếng Pháp đã phải tiếp
nhận quá đủ các từ tiếng Anh như “le weeked”, “le jogging” (chạy bộ). Lập
tức trên các phương tiện truyền thông của nước này đã nổ ra một cuộc bút
chiến gay cấn để bảo vệ sự trong sáng của tiếng mẹ đẻ (...)
(Theo Báo An ninh thế giới)
13
Quá trình xác định tên gọi của đồng tiền chung Châu Âu cũng gay go
và lâu dài không khác nào sự ra đời của đồng tiền này. Thoạt tiên, người
Pháp đề xuất tên của nó là “ecu” (là cách viết tắt “đơn vị tiền tệ Châu Âu”
(…) người Pháp rất tâm đắc với tên gọi này, do một sự trùng hợp ngẫu nhiên,
nó giống tên gọi một đồng tiền cổ xưa của Pháp cả về phát âm cũng như cách
viết. Trong tiếng Pháp “ecu” là một từ dùng để chỉ một loại “thuẫn”, (lá
chắn) được các kỵ sĩ thời trung cổ sử dụng (…)
Thế nhưng tại Hội nghị Maastricht (Hà Lan) vào tháng 12.1991, người
Đức đã phản đối tên gọi đó với lý do là trong tiếng Đức “ecu” rất gần với
một từ có nghĩa là “con bò cái” (…)
Đến phiên họp ngày 15.12. 1995 tại Madrid (Tây Ban Nha), người ta đề
nghị gọi là “euro” nhưng phía Hy Lạp không chịu vì ở nước này, từ “euro”
rất gần với một từ có nghĩa là “nước đái” (…)
(Theo Báo An ninh thế giới)
5. Thuyết ngôn ngữ cử chỉ:
- Nguồn gốc: Thịnh hành vào thế kỷ XIX – đầu XX
- Đại diện : W.Wundt (1832 – 1920), Marr (đầu XX).
- Nội dung: Ban đầu con người chưa có ngôn ngữ thành tiếng. Để giao tiếp, con
người phải dùng cử chỉ, điệu bộ. Theo Marr, ngôn ngữ cử chỉ có thể biểu
thị tư tưởng, khái niệm, có thể dùng để giao tiếp giữa các thành viên
trong các bộ lạc hoặc ở bộ lạc khác.
Anh chị thấy thuyết này có gì không hợp lý ?
6. Engels giải thích nguồn gốc của ngôn ngữ:
Trong quyển “Tác dụng của lao động trong sự chuyển biến từ vượn thành
người”, Engels cho rằng lao động không những là điều kiện biến vượn thành người
mà còn là điều kiện làm nảy sinh ngôn ngữ.
Anh chị hãy làm sáng tỏ luận điểm này của Engels.
14
 IV. NGÔN NGỮ LÀ MỘT HỆ THỐNG TÍN HIỆU ĐẶC BIỆT
1. Ngôn ngữ là một hệ thống tín hiệu:
1.1. “Tín hiệu” là gì? Một dấu hiệu sẽ trở thành tín hiệu nếu có người lý giải được nó

thích
Tín hiệu là một sự vật, hiện tượng hay thuộc tính của vật chất, kích thước
vào giác quan của con người làm cho người ta tri giác và lí giải một điều gì đó
ngoài sự vật ấy. Ví dụ: cái nháy mắt của cô gái, cái gật đầu, đèn giao thông…
Như vậy, để được gọi là tín hiệu khi nó:
- Được cảm nhận qua giác quan con người như âm thanh, màu sắc, ánh sáng
(ví dụ đèn báo bão), hình vẽ…
- Phải đại diện cho một cái gì đó (ví dụ: dấu hiệu báo cấm hút thuốc)
- Sự vật đó phải nằm trong một hệ thống (tín hiệu khói của người da đỏ chỉ
có giá trị trong sự qui ước, nếu tách ra thì nó như khói của bếp).
b. Ngôn ngữ là một hệ thống tín hiệu đặc biệt, bởi:
- Nó có mặt biểu hiện là âm thanh và mặt được biểu hiện là ý nghĩa. Hai mặt
này không tách rời nhau. Ví dụ: “cây” /kă/ (âm), “loài thực vật có thân, lá, gốc,
quả…” (ý).
- Hai mặt này có mối quan hệ võ đoán, không thể lí giải được tại sao gọi là
“cây” (riêng từ tượng thanh chỉ là hiện tượng mô phỏng âm thanh).
- Từ “cây” chỉ có giá trị trong tiếng Việt, tức là nó phải nằm trong hệ thống từ
vựng tiếng Việt. Người ta nói ngôn ngữ có tính hệ thống.
- Khác với các loại tín hiệu khác, tín hiệu ngôn ngữ là vạn năng và vô tận.
2. Hệ thống và cấu trúc ngôn ngữ:
2.1. Khái niệm “hệ thống” được dùng nhiều trong các ngành khoa học, trong đời
sống (hệ thống giáo dục, hệ thống cấp thoát nước…)

15 16

о hơn và ngược lại (âm vị nằm trong hình vị, hình vị trong từ, từ nằm trong câu).
H2. Khái niệm hệ thống
- “Đó là tổng thể những yếu tố có quan hệ qua lại và qui định lẫn nhau, tạo
thành một thể thống nhất và phức tạp hơn”. Như thế bàn cờ tướng là một hệ
thống, 3 cái đèn đỏ, vàng, xanh cũng tạo ra một hệ thống…
Sinh viên cho thêm một số ví dụ.
Một đống củi ngổn ngang có phải là một hệ thống không?
2.2. Hệ thống nào cũng có cấu trúc:
Cấu trúc được hiểu là tổng thể những mối quan hệ trong hệ thống, là
phương thức tổ chức hệ thống. Như thế cấu trúc chỉ là thuộc tính của hệ thống.
Ví dụ các đường kẻ trong bàn cờ, các quân cờ có quan hệ thế nào với những đường
kẻ đó; các đường kẻ đó khác với ô vuông trong cờ vua…
2.3. Ngôn ngữ là một hệ thống vì nó là một tổng thể, một tập hợp các yếu tố, các
đơn vị của nó, các đơn vị này có mối quan hệ với nhau.
- Ngôn ngữ cũng có cấu trúc của nó vì nó có tổ chức bên trong, có mạng lưới
quan hệ phức tạp, đa dạng.
- Các đơn vị của ngôn ngữ phân biệt nhau về vị trí trong hệ thống và phân biệt
nhau về cấu tạo. Các đơn vị ngôn ngữ từ nhỏ đến lớn là: âm vị - hình vị - từ -
câu (ví dụ âm vị /k/ khác với âm vị /m/ trong “cam” và “mam”, hình vị card
/k-a-d/, xa/s-a/; work-er, go-ing, dom-a..). Mỗi đơn vị như trên tạo thành một
tiểu hệ thống.
2.4. Các đơn vị của ngôn ngữ quan hệ với nhau rất phức tạp. Có 3 quan hệ chủ
yếu như sau:
a. Quan hệ cấp bậc (hay còn gọi là quan hệ tôn ti hierarchical relation):
17
Đơn vị thuộc cấp độ cao hơn bao giờ cũng bao hàm đơn vị thuộc cấp độ thấp
Câu > từ > hình vị > âm vị.
Hình vị có thể là một âm vị. Vd: book-s…
Từ có thể là một hình vị. Vd: name, go, hát…
Câu có thể một từ. Vd: Đi! Cháy! Attention!
b. Quan hệ ngữ đoạn (syntagmatical relation): Chính là quan hệ nối kết các đơn
vị ngôn ngữ thành chuỗi khi ngôn ngữ đi vào hoạt động. Đấy chính là tính hình
tuyến của ngôn ngữ. Ví dụ: quyển sách/ quyển sách mới/ quyển sách mới màu
vàng/ quyển sách mới màu vàng của tôi/ quyển sách mới màu vàng của tôi ấy ...
c. Quan hệ liên tưởng (associative relation) – còn gọi là quan hệ hệ hình hay là
quan hệ đối vị (paradigmatical relation). Đó là quan hệ xâu chuỗi. Sự liên tưởng
dựa trên tính tương đồng có thể thay thế cho nhau trên trục dọc theo yêu cầu thể
hiện. Ví dụ Tản Đà có câu: “Suối KHÔ dòng lệ chờ mong tháng ngày”, có thể đã
được chọn lựa trong dãy “tuôn/ cạn/ ướt/ đẫm…” . Hoặc ví dụ:
Tôi đọc - sách
báo
tạp chí
thư
nhật kí
thông báo ...
Đây là các câu nói được tạo nên nhờ mối quan hệ liên tưởng.
V. QUY LUẬT NGÔN NGỮ PHỔ QUÁT
Là một trong những thiết chế xã hội, ngôn ngữ của mỗi cộng đồng vừa có
những quy luật riêng vừa có những thuộc tính chung được xem là quy luật ngôn
ngữ phổ quát (universal) gọi tắt là phổ quát ngôn ngữ. Trong khoa học đã từ lâu
18
người ta chú ý đến phổ quát ngôn ngữ bên cạnh đặc điểm quy luật riêng của từng
ngôn ngữ cụ thể. Chẳng hạn nhà triết học Đức (khoảng 1630) lần đầu tiên đã dùng
thuật ngữ ngữ pháp tổng quát để phân biệt với ngữ pháp miêu tả ngôn ngữ cụ thể.
Ngày nay càng đi sâu nghiên cứu chức năng và cơ chế hoạt động cửa ngôn ngữ các
nhà khoa học càng phát hiện được những phổ quát ngôn ngữ có giá trị phản ánh
năng lực ngôn ngữ vốn có, được quy định bởi mặt sinh vật học, bởi tính phức tạp
của ngôn ngữ - sản phẩm của bộ óc con người. Như nhiều nhà ngôn ngữ học nhấn
mạnh: lý thuyết phổ quát ngôn ngữ nói chung và mỗi phát hiện trong khuôn khổ ấy
sẽ chiếu rọi những tia sáng giúp ta hiểu rõ hơn ngôn ngữ là gì. Nắm bắt được các
phổ quát ngôn ngữ ta có thể dễ dàng hơn không chỉ trong việc vận dụng thành thạo
tiếng mẹ đẻ mà còn trong quá trình học tập để thủ đắc một ngoại ngữ. Mục đích
chính của lý thuyết ngôn ngữ học đại cương là phát hiện lý giải, trình bày... bản
chất của phổ quát ngôn ngữ.
Dưới đây là một số đặc điểm được xem là gắn liền với các ngôn ngữ:
1. Ở đâu có con người thì ở đó có ngôn ngữ.
2. Không có cái gọi là “ngôn ngữ nguyên thủy” (primitive). Mọi ngôn ngữ đều
phức tạp như nhau, đều có khả năng như nhau trong việc biểu đạt bất kỳ ý niệm
nào trong vũ trụ. Vốn từ của bất kỳ thứ tiếng nào cũng đều có thể mở rộng để
bao quát được cả những từ mới biểu hiện các khái niệm mới.
3. Mọi ngôn ngữ đều biến đổi qua thời gian. (Cả chữ viết lẫn ngữ nghĩa)
4. Mối liên hệ giữa âm và nghĩa của ngôn ngữ nói và cử chỉ (dấu hiệu) với nghĩa
của ngôn ngữ ra dấu phần lớn là mang tính võ đoán.
5. Tất cả ngôn ngữ của các cộng đồng người đều sử dụng một số lượng hữu hạn
các âm (hoặc cử chỉ) có đặc điểm gián đoạn. Những đơn vị hữu hạn có đặc
điểm gián đoạn này được kết hợp lẫn nhau để tạo nên những từ, ngữ; và những
19
từ ngữ này đến lượt mình lại có thể kết hợp lẫn nhau để tạo thành vô số câu nói.
6. Mọi ngữ pháp đều bao gồm những quy tắc cấu tạo từ và tạo lập câu như vậy.
7. Mọi ngôn ngữ nói đều bao gồm các chiết đoạn âm kiểu như c, m và a, o... hợp
thành hệ thống hữu hạn âm thanh mà ngôn ngữ học gọi là phụ âm và nguyên
âm (xem chương Ngữ âm - âm vị học).
8. Mọi ngôn ngữ đều có những phạm trù từ vựng – ngữ nghĩa được phân loại tùy
theo khả năng làm thành ngữ đoạn, làm thành phần của phát ngôn hoặc khả
năng đánh dấu các chức năng cú pháp đó.
9. Các ngữ nghĩa như giống đực (nam tính), giống cái (nữ tính), sinh vật, sự vật,
đều có thể nhận thấy trong mọi ngôn ngữ, tuy mỗi ngôn ngữ cụ thể có phương
thức biểu hiện riêng.
10. Mỗi ngôn ngữ cũng có phương thức riêng để biểu hiện các ý nghĩa thời gian,
phủ định, hỏi, cầu khiến, truyền lệnh... là những phạm trù tư duy của con người.
11. Con người bất kỳ dùng ngôn ngữ nào cũng đều có khả năng sản sinh và nhận
biết một số lượng vô hạn các câu nói, để diễn đạt bất kỳ ý tưởng nào mà cộng
đồng ngôn ngữ ấy cần trong giao tiếp. (Dĩ nhiên câu nói phải phù hợp với trình
độ văn hóa, tri thức của người nói hoặc nghe).
12. Bất kỳ một đứa trẻ bình thường nào, được sinh ra ở bất cứ nơi nào trên thế giới,
thuộc bất cứ chủng tộc nào, thừa kế bất kỳ cương vị xã hội, di sản kinh tế nào
cũng đều có khả năng học được bất cứ thứ tiếng nào mà nó muốn hoặc cần biểu
đạt. Những sự khác biệt mà ta thấy có giữa các ngôn ngữ không phải là do các
nguyên nhân sinh học”.
Những đặc điểm trên đây do nhóm tác giả Fromkin, Rodman, Collins, Blair
đề xuất và xem như phổ biến đối với mọi thứ tiếng chưa phải là tất cả và cũng
không được trình bày dưới hình thức quy tắc phổ quát ngôn ngữ như các công trình
20
chuyên biệt. Dầu vậy, những gì đã được trình bày cũng giúp cho ta có cái nhìn bao
quát về các thuộc tính và các quy luật chung của các ngôn ngữ. Đến lượt nó điều
này tạo điều kiện thuận lợi cho việc hiểu biết đặc điểm riêng của từng ngôn ngữ,
từng loại hình ngôn ngữ, cho việc đối chiếu so sánh các ngôn ngữ.
mới 3 tuổi thì bị mù trong một tai nạn. Theo các bạn, khi lớn lên cô Anna có thể
nói được không?
Tìm thấy chữ viết cổ nhất thế giới ở Trung Quốc
Các nhà khảo cổ Trung Quốc mới khai quật được một số báu vật cổ cho thấy

Câu hỏi ôn tập: chữ viết của người Trung Hoa cổ đại có sớm hơn 1000 năm so với điều đã biết từ

1. Bản chất ngôn ngữ theo quan điểm Marx. xưa đến nay. Các nhà khảo cổ tại trường Đại học Sơn Đông (Tế Nam) phát hiện

2. Tại sao nói ngôn ngữ là một hiện tượng xã hội đặc biệt ? Nêu dẫn chứng. trên những mảnh đồ đất nung có những chữ tượng hình có niên đại vào khoảng

3. Chứng minh rằng ngôn ngữ là phương tiện giao tiếp quan trọng nhất của con năm 2330 TCN. Trước đó chữ viết cổ nhất tìm được từ năm 1899 tại An Dương,

người và là hiện thực trực tiếp của tư tưởng. tỉnh Hồ Nam, chạm khắc trên những mảnh xương bò và mai rùa được xác định vào

4. Phân biệt ngôn ngữ – lời nói – hoạt động nói năng. khoảng năm 1300 TCN.

5. Tại sao nói ngôn ngữ là một hệ thống tín hiệu đặc biệt? Những báu vật cổ mới tìm được ở Sơn Đông thuộc khu di chỉ được xác định

6. Trình bày 3 quan hệ chủ yếu giữa các đơn vị trong hệ thống ngôn ngữ. có niên đại sớm hơn triều đại nhà Hạ (2205 – 1706 TCN).
(Theo NN & ĐS 1-1994)

Đọc mẩu chuyện cười dưới đây, anh chị cho biết nó liên quan đến phần nào
trong bài học?
- Anh ơi, em cần mua một cái măng-tô mới.
- Không được!
- Nếu không có măng-tô mới, em sẽ bị cảm, tốn tiền thuốc. Trường hợp xấu nhất là
em bị viêm phổi, thế là anh lại tốn mớ tiền cho bác sĩ, rồi không khéo lại cả tiền
ma chay nữa đấy chứ… Thật ra là tốn vô ngần!
- Như vậy còn hơn. Một lần tốn thế là xong!

Trong quyển “Gương kiên nhẫn” của Nguyễn Hiến Lê có nói về trường hợp
một cô gái tên là Anna bị câm bẩm sinh, sau đó ít lâu cô bị điếc. Và không may khi

21 22