Yjet si trupat qiellor me magjepses

Ylli është nje trup qiellor i cili zoteron nxehtesi dhe drite i mbajtur në formë nga
graviteti. Ylli më i afërt me Tokën është Dielli, i cili është burimi i energjisë në
Toke, i largët 149 000 000km. Yjet e tjera janë të dukshme nga toka gjatë natës,
kur ata nuk janë në drejtim nga Dielli apo të bllokuar nga fenomenet atmosferike.
Për të paktën një pjesë të jetës së tij, një yll shkëlqen për shkak të ciklit
termobërthamor, duke djegur hidrogjenin, dhe duke liruar energji që përshkojnë
bërthamën e Yllit, dhe pastaj jep rrezatim në hapësirën e jashtme. Pothuajse te
gjitha elementet natyrale më të renda se heliumi janë krijuar nga Yjet vete, ose
nëpërmjet Mjegullnajave Yjore, dhe Supernova kur yjet shpërthejnë. Astronomët
mund të përcaktoje në mase, moshën, përbërjen kimike dhe shumë faktorë tjerë
te një Yll, duke matur shkëlqimin e dritës, spektrin e tij dhe lëvizjet neper
hapësire. Në masën kryesore te një Yll duket evolucioni, gjithashtu dhe fati i tije.
Karakteristikat tjera te një Yll janë të përcaktuara me historinë e tije evolucionare,
duke përfshire, diametrin, rrotullimin e lëvizjes, dhe temperaturën. Një Yll fillon
rënien e tije dhe materialeve të përbëra kryesisht nga hidrogjeni, se bashku me
helium dhe gjurmët e shumta të elementeve të renda. Një pjesë e hidrogjenit
konvertohet në mënyre të qëndrueshme në helium përmes procesit të fuzionit
bërthamor. Pjesa e brendshme e yllit nxjerr energji larg nga thelbi përmes një
kombinimi të proceseve rrezues dhe atyre konvertues. Presioni i brendshëm tek
bërthama e Yllit e mban atë që të mos shkatërrohet nga forca e gravitetit. asi
karburanti i hidrogjenit në bërthame është i rraskapitur, ato Yje me një madhësi
prej 0,4 herë më i madh se Dielli zgjerohen dhe bëhen një gjigant i kuq. Yjet janë
pjese e një strukturë shumë të madhe të detyruar nga graviteti neper Galaktika.
Yjet shpenzojne rreth 90% te hidrogjenit ne jeten e tyre te duke prodhuar helium
ne reagime te larta te temperatures dhe presionit te larte ne berthame. Yjet e tille
jane rend kryesore dhe jane quajtur xhuxh. Duke filluar ne rendin zero-mosha
kryesore, perqindja e helium ne baze te nje Ylli rritet ne menyre te qendrueshme.
Si pasoje, ne menyre per te ruajtur normen e kerkuar te fuzionit berthamor ne
berthame, Ylli do te rritet ngadale ne temperature dhe shkelqim drite. Dielli per
shembull, vleresohet te jete rritur ne shkelqim drite me rreth 40% qe nga rendi
kryesore 4.6 miliard vjet me pare. Cdo Yll gjeneron nje ere Yjore qe shkakton nje
rrjedhje te vazhdueshme te gazit ne hapesire. Per yjet e medha, shuma e humbur
ne mase eshte e paperfillshme. Dielli humb 10-14 masa diellore cdo vit, ose rreth
0.01% nga masa e tij totale mbi jetegjatesine. Megjithate Yjet masive mund te
humbasin 10-7 masa diellore per cdo vit, ne menyre te konsiderueshme qe
ndikojne ne evoluimin e tyre. Yjet qe fillojne me me shume se 50 masa diellore
mund te humbasin me shume se gjysma e tyre ne mase te plote, kur ato mbesin
ne rendin kryesore. Kohezgjatja e shpenzuar nga nje Yll ne rendin kryesore varet
kryesisht nga sasia e karburantit qe ka dhe shkalla ne te cilen ai karburant digjet,
dmth masa e tije fillestare dhe shkelqi i drites. Per Diellin, ky fenomen eshte
vleresuar te jete rreth 1010 vjet. Yjet e medha e konsumojne lenden djegese
shume shpejt dhe jane jeteshkurter. Yjet e vogla te quajtur xhuxhat e kuq = Red
Dwarfs e konsumojne lenden djegese shume ngadale ne 10 deri ne qindra
miliarda vjet. Pjesa e elementeve me te renda se heliumi mund te luajne nje rol te
rendesishem ne evoluimin e mundshem. Ne astronomi te gjithe elementet me te
renda se heliumi jane konsideruar si nje metal, dhe perqendrimi kimik i ketyre
elementeve eshte quajtur veti metalike. Vetia metalike mund te ndikojne ne
kohezgjatjen e nje Ylli dhe ne djegjen e karburantit te tij, Kontrolli ne formimin e
fushave magnetike modifikon forcen e eres Yjore. Yjet e mundshem te pakten 0,4
masa diellore, shterojne furnizimin e tyre te hidrogjenit ne thelbin e tyre. Shtresa
e tyre e jashtme zgjerohet ne mase te madhe dhe te ftohte, per te formuar nje
gjigant te kuq. Per shembull, ne rreth 5 miliarde vjet, kur Dielli do te jete nje
gjigant i kuq, ai do te zgjerohet nga nje rreze maksimale prej rreth 1 AU
(150.000.000 km), 250 here ne madhesise e tije te tanishme. Si nje gjigand, Dielli
do te humbase rreth 30% nga masa e tij te tanishme. Eventualisht thelbi eshte i
ngjeshur mjaftueshem per te filluar fusionin e helium, dhe Ylli tani gradualisht
zvogelohet ne rreze. Shumica e Yjeve jane rreth 1 miliard deri ne 10 miliard vite e
vjeter. Disa Yje te mund te jene edhe afer 13.7 miliarde vjet pak a shume sa vet
mosha e Universit. Ylli me i vjeter i zbuluar i cili eshte, HE 1523-0901, eshte nje
rreth 13.2 miliarde vjet i vjeter. Sa me i madh te jet Ylli, aq me i shkurter eshte
jeta e tije, kryesisht per shkak te mases ne berthamen e tyre, duke shkaktuar
djegjen e hidrogjenit me shpejte. Jeta e nje Ylli shume te madh zgjat perafersisht
1 milion vjet, ndersa Yjet e mases minimale (si prsh Xhuxhi Kuq) e konsumojne
lenden djegese shume ngadale dhe ky variacion zgjat ne dhjetra deri ne qindra
miliard vjet. Sistemi aktual i klasifikimit Yjor e ka origjinen ne fillim te shekullit te
20-te, kur Yjet jane klasifikuar nga A ne Q bazuar ne fuqine e linjes hidrogjenit. Kur
klasifikimi u rendit nga temperatura, i perngjante me shume skemes moderne.
Klasifikimet jane te renditur edhe si mas komponenteve, duke filluar nga Yjet e
Tipit-O, te cilat jane shume te nxehta, ose Yjet e Tipit-M te cilet jane te ftohte.
Klasifikimet kryesore, per temperaturen e siperfaqes jane: O, B, A, F, G, K, dhe M.
A. Me te zakonshem nga keto jane Yjet e tipave L dhe T, te cilet klasifikohen me te
ftohtet dhe me te vegjlit ne mase, dhe quhen Xhuxhat Kafe. Çdo renditje ka 10
nen-ndarjeve, te numeruar nga 0 ne 9, megjithate, ky sistem prishet ne
temperaturat ekstreme te larta te cilat humbin renditjen e Yllit duke e kalur ate
ne extrem. Perveç kesaj, tipat e Yjeve mund te klasifikohet edhe nga efektet e
shkelqimit te drites, te cilet korrespondojne me madhesine e tyre hapesinore.
Keto klasifikime shkojne nga 0 (Gjigandet e larte), 3 (Gjigandet), 5 (Xhuxhat e
rendit kryesore). Dielli yne eshte nje sekuence tip G2, klasifikimi 5 (Xhuxh i
Verdhe). Yjet e llojit Xhuxha te Bardhe kane klasen e tyre qe fillon me shkronjen
D. Klasifikimi me teje eshte ne klasa DA, DB, DC, DO, DZ, dhe DQ, ne varesi te
llojeve te linjave qe gjendet ne spektrin Yjeve.