हण

कादंबरी
नारायण धारप
☐
काशन मांक – 1847
☐
काशक
साके त बाबा भांड,
साके त काशन ा. िल.,
115, म. गांधीनगर, टेशन रोड,
औरं गाबाद - 431 005,
फोन- (0240)2332692/95.
www.saketpublication.com
info@saketpublication.com
•
पुणे कायालय
साके त काशन ा. िल.,
ऑ फस नं. 02, ‘ए’ वंग, पिहला मजला,
धनल मी कॉ ले स, 373 शिनवार पेठ,
क या शाळे समोर, कागद ग ली, पुणे -411 030
फोन- (020) 24436692
 े ा अर वंदाबरोबर या जु या घरी राहायला आली, ते हा सु वातीस ितला अिजबात
ह
आनंद झाला न हता. श तपणा एवढी एकच जमेची बाजू होती. चारी बाजूंनी मोकळं
आवार होतं. मो ा करकरणा या दंडीदरवाजापासून घर चांगलं तीस फु टांवर होतं.
िहरवळ, लँट बॉडर, े झी पे हंग, रॉक गाडन, कृ ि म धबधबा, शोभेचं कारं ज-ं हौद, यात
कमळं अशा आधुिनक लँड के चंगचं ितथं नावही न हतं. वषानुवष वाढलेली झाडं होती.
आंबा, गुलमोहर, अशोक, सोनचाफा, बकु ळी, दोन उं च नारळी; माग या बाजूस
सांडपा यावर वाढणारी के ळी आिण अळू ; एका कोप यात मोठं गवती चहाचं बेट...
पारं प रक प तीने राहणारी माणसं. यावेळी ितला व ातही खरं वाटलं नसतं क ,
कधीकाळी या सव आठवण नी आप या काळजात कळ येईल...
अंगण ओलांडलं क , समोर मोठा या मोठा हरांडा होता. सव खो यांची दारं हरां ात
उघडत असत. मो ा, श त खो या, वीसवीस इं च जाडी या भंती, सग या खो यांतून
मोठमोठी कपाटं, सोफासेट, पलंग, टेबल वगळता सामानाचा कोठे ही पसरा नाही.
बाहेर याच खोलीतून वर जाणारा िजना. खाल या हरां ावर वरती ं द गॅलरी आिण
वर या हवेशीर खो या आिण मग वर सव घरभर पसरलेली चुनेग ी. अर वंदा सांगायचा,
ग ीवर सतत काही ना काही वाळवणं असायची - कधी ग , कधी वारी, कधी िमर या,
कधी चंच, कधी हळकुं ड... लहानपण या या या या आठवणी हो या. लहानपणचे
सं कार म दवस याने आप या आई-विडलांबरोबर या वा तूत काढले होते - सवा याच
मनावर जु या आठवण चा एवढा पगडा नसेलही; पण अर वंदा या मनावर होता. क म
कर याचा, िवकू न टाकू न उपगनगरात एखादा तीन बेड मचा लॅट घे याचा िवचारही
याला सहन होत नसे. ‘‘तुला काय वेडबीड लागलंय क काय?’’ याचा पुरेसा बोलका
जबाब असायचा.
मग ेहानेच घर जमलं तसं सजवलं होतं. सात वषाची बेबी आिण चार वषाचा मु ा
यां यासाठी एक खास खोली सजवली होती- यांचे पलंग, यांचे खेळ, यां या
अ यासाची पु तकं , यांची दोन डे क... वत:करताही ितने एक खास खोली बनवली
होती- तशी अर वंदची कशालाच हरकत न हती- ते एक वाडा न िवक याचं वेड सोडलं
तर -
शिनवार होता, अर वंद लवकर परत आला होता. तो येताच मुलं, ‘बाबा! बाबा!’ करत
आतून आली होती आिण या या दो ही हातांना लटकली होती आिण मग ओरडत होती,
‘‘आई! आइ म! आइ म!’’
‘‘हो-हो- हो- जरा दम नाही का?’’
‘‘नाही! आता! तू हणाली होतीस- बाबा आले क लगेच!’’
‘‘कसलं आइ म?’’ अर वंदाने िवचारलं.
‘‘दुपारपासून मागे लागली होती- हणून हटलं होतं बाबा आले क , आणूया- हणजे
सगळे एक असतील-’’
‘‘मग बाबा आले क आई! आता आण ना!’’
ेहाने आतून पस आणली. पैसे आहेत का पािहलं. एक शंभरची आिण दुसरी प ासची नोट
होती. पाट पॅकला पुरेसे पैसे होते.
‘‘मीच आणते - जरा थांबा-’’ हणत ती चपला सरकावून बाहेर िनघाली. मो ा
दारापाशी थांबून ितने मागे वळू न पािहलं. हरां ात काशा या झोतात अर वंदा उभा
होता आिण या या दो ही हातांना दोघं लटकत होते- ितघेही ित याकडे पा न हसत
होते- काही ण ती तशीच यां याकडे पाहत उभी रािहली आिण मग एका हाताने यांचा
िनरोप घेऊन वा ाबाहेर पडली.
साडेसहाची वेळ होती. अजून संिध काश होता; पण दुकानांतून ए हानाच लखलखीत
दवे लागले होते. प ास पावलांवरच चौक होता. चौकात यांची नेहमीची बेकरी होती.
र ता आधीच रहदारीचा होता आिण शिनवारची सं याकाळ हणजे तर पाहायलाच नको.
चौकात िस ल होते आिण र ता ओलांडणं सोपं होतं; पण ेहा वा ासमोरच र ता
ओलांडायची. अथात बेबी-मु ा बरोबर असताना ितने ते कधीही के लं नसतं; पण एकटी
असताना तेवढीच वीस-पंचवीस पावलं वाचवायची हौस. रहदारी जरा कमी आहे असं
पा न ितने िन मा र ता ओलांडला - समोर या फु टपाथला पाचसात पावलंच रािहली
असताना एक गाडी भरधाव वेगाने आली- ेहा जाग या जागी नुसती उभीच रािहली-
सव हालचाल, सव िवचार गोठू न गेले-
हा शेवट, मनात एकच िवचार आला.
पण गाडी चालवणारा अ यंत िन णात असला पािहजे- कं वा गाडीचे सव कं ोल उ म
असले पािहजेत- कं वा ितचं नशीब!
अ रश: इं चा या अंतराव न गाडी सुसाट वेगाने गेली.
नजर कती शाप होऊ शकते? गाडी या िखडक या काचेतून ितला ाय हरचा वळलेला
चेहरा आिण िव फारलेले डोळे दसले- िखड यां या काचाव न परावत त काशा या
लाल-िन या-िपव या रे षा सरकत गेले या ितला दस या- सपा ा या वा याने ितचा
ासच िहरावून घेतला -
मग गाडी गेली होती-
आिण ती एकटीच र यात उभी होती.
ित या आली.
सव शरीराला कं प सुटला. घामा या धारा वाहायला लाग या.
णभर ितला कशाचं मरणच होईना.
मग आठवणी परत आ या. सावकाश सावकाश आ या.
अर वंदा. बेबी. मु ा. आइ म. पाट पॅक.
उरलेली पाच पावलं टाकू न ती फु टपाथवर आली आिण ितने पदराने कपाळावरचा,
मानेपासचा, हातांना आलेला घाम पुसला.
के वढा मूखपणा के ला आपण. ती िवचार करीत होती. काही झालं असतं तर? ितला पुढचा
िवचारच करवेना- पु हा एकदा सव शरीर थरथर कापायला लागलं. नाही. नाही. हे
उपयोगाचं नाही. अितशय क ाने ितने वत:वर ताबा िमळवला. परत गे यावर यांना या
बाबतीत कोणतीही शंका येता कामा नये! अिजबात नाही!
ती अगदी नेहमीसारखी वागणार होती.
ती बेकरीत गेली. हॅिनलाचा पाट पॅक घेतला. पस उघडताना, आतली नोट काढताना
हात खरोखरच कापत होता. अगदी बेकरीवा या या ल ात ये याइतका; पण आता तरी
याला काही इलाज न हता.
बॉ स हातात घेऊन ती िनघाली. अगदी ॉ संगची खूण येईपयत थांबली. मग र ता
ओलांडून यां या बाजूने ती सावकाश सावकाश परत आली. आता घाम थांबला होता.
नाडीही ठकाणावर आली होती. हातापायाचा कं पही गेला होता. परत येता येता ितला
वाटलं, आता कोणालाच शंका येणार नाही क , काहीतरी िवपरीत घडणार होतं.
उजवीकड या एक एक ओळखी या खुणा मागे जायला लाग या.
डॉ टर आपटे- पॅथॉलॉिज ट. यां या नंतर गॅले सी टेलस. यां यानंतर युिन हसल
ऑि टिशयन. मग एक झेरॉ स-एसटीडीची बूथ; मग िसटी जनरल टोअस. मग यांचा
दरवाजा.
जनरल टोअस मागे गेल;ं पण याचा दरवाजा आला नाही. कसलंतरी हाडवेअर-पट
फ न शंगचं दुकान आलं.
ेहा ग धळू न ितथेच उभी रािहली. उज ा हाताला जनरल टोअस होतं. समोर मोठं
कम शयल कॉ ले स होतं. हाडवेअर-रे िडमेड-फायनाि शयल क स टंट-अ◌ॅड होके ट-
यूसबार-रे िडओ टी ही-झगमग या द ांनी उजळू न िनघालेली दुकानांची रांग या रांग-
पण ही दुकाने ितने कधी पािहलीच न हती- दुकानाची नावंही ओळखीची न हती- हा
कार होता तरी काय?
ती र ता तर खासच चुकली न हती-
मग यांचा वाडा कु ठे होता?
आ याच वाटेने ती पंचवीस-तीस पावलं मागे गेली-परत या वाटेने पुढे आली-जनरल
टोअसपयत सव ओळखीचं होतं-
पण या यापुढे? ही कोणती इमारत?
पायाखाली खोल कु ठे तरी धरणीकं प होत अस यासारखी ितला जाणीव झाली.
पायाखालची जमीन हादरत होती, सरकत होती.
ितचं घर-ितचे पती- ितची मुलं-
बेबी! मु ा!
ितने दाताखाली ओठ घ आवळू न घेतले-
नाहीतरी ती खासच कं चाळली असती-
कावरीबावरी होऊन ती चारी दशांना पाहत होती-
इमारती या मध या मोक या बोळातून ितशी या आसपासचा एक त ण बाहेर आला.
पॅरॅपेटपाशीच र याकडे त ड क न याने आपली मोटारसायकल पाक के ली होती.
काखेतलं हे मेट याने घातलं आिण हनुवटीजवळचा प ा अडकवत असताना याची नजर
ेहाकडे गेली. दोनतीन दुकानांत या द ांचा ल ख काश ित या चेह यावर पडला
होता. गोरामोरा झालेला चेहरा. कपाळावर चमकणारा घाम. िव फारलेले कावरे बावरे
झालेले डोळे . िखशातली क ली काढता काढता तो ित याकडे पाहतच होता. ती
डावीउजवीकडे पाहत होती. हातात या पु ा या खो याकडे पाहत होती. पु हा समोर
पाहत होती- एकाएक ितचे डोळे पा याने भ न आले.
हा कार काहीतरी वेगळाच वाटत होता.
याने हे मेट काढू न काखेत धरलं आिण तो बाहेर फु टपाथवर आला. ेहाजवळ येऊन उभा
रािहला. ितची घालमेल इतक उघड दसत होती क , उशीर करणं ित यावर अ याय
झाला असता.
जरा पुढे होऊन तो हणाला, ‘‘तु ही जरा अपसेट झाले या दसता- माझी काही मदत
हो यासारखी आहे का?’’
कदािचत ितचं आसपास ल नसावं. याचा आवाज ऐकू न ती एकदम दचकली. दोन
पावलं मागे सरली.
‘‘तु ही अपसेट झाले या दसता- न हस झाला आहात- मला लीज सांगा- माझी काही
मदत हो यासारखी आहे का?’’
‘‘अहो- अहो- माझं नाव- माझं नाव ेहा पोतदार.’’
‘‘येस?’’
‘‘अहो- अहो- मी- मी- इथेच राहते- हणजे आमचा वाडा आहे- पोतदारांचा वाडा आहे-
हणजे होता - मघाशी होता-’’
‘‘िमसेस पोतदार हणालात?’’
‘‘हो- हो- तु ही ओळखता?’’
‘‘हे पहा िमसेस पोतदार, मी इथेच वर राहतो- वर माझी बहीण आहे-आईवडील आहेत-
तु ही अितशय अपसेट झाले या आहात- जरा वर येता का? लीज?’’
‘‘अहो, घरी माझी दोन लहान मुलं आहेत- यां यासाठी मी पाट पॅक आणायला
घराबाहेर पडले होते-’’ ेहाने हातातील पु ाचा बॉ स दाखवला. ‘‘ते माझी वाट
पाहत असतील-’’
ेहा पदराने घाम पुसत होती. डो यात वाहणारं पाणीही टपत होती. ‘‘मला खरं च घरी
लवकर जायला हवं हो-’’ ितचा आवाजही आता रडवेला येत होता.
‘‘तु ही वर येता का? लीज? व न आपण तुम या घरी फोन क - मग सगळा उलगडा
होईल- येता का? लीज?’’
शेवटी ेहा या याबरोबर यायला तयार झाली.
‘‘माझं नाव देशपांड-े सारं ग देशपांड-े आमचा वर लॉक आहे- लीज या-’’
ती या या मागोमाग गेली. िज याजवळ या जागेत थांबून याने उजवीकडचा
मालकां या नावाचा बोड दाखवला. लॉक नं. 2 सी देशपांडे यां या नावावर होता.
सातसात पायर्यांचे लहान लहान िजने वळणावळणाने वर जात होते-मधेच एकदा ती
थांबली. ितला वाटलं, आपण असं नाही ितथे जायला नको- घरचा शोध यायला हवा-
बेबी- मु ा-
‘‘चला ना! थांबलात का? आता एकच िजना आहे-’’ सारं ग हणाला. मग ितला या या
मागोमाग वर जावंच लागलं.
याने दारावरची घंटी वाजवली. दार आतून उघडलं.
‘‘अरे ! सारं ग! अजून तू इथेच?’’ एक पो ीचा आवाज आला. पण सारं ग मधेच
हणाला, ‘‘आई! आधी दार उघड! मला आत येऊ दे!’’
सारं ग आता गेला. ेहा बाहेर या चौकोनातच उभी होती. आतून सारं ग हणाला, ‘िमसेस
पोतदार! आत या ना!’’
ेहाने िबचकत िबचकत या खोलीत पाऊल टाकलं.

2.
एक आिलशान लॅटमधील बाहेरची खोली- सी टंग म. छान सोफासेट. छान
कॅ िबनेटम ये टी ही, छान हँ गंग लँ स. छान िच .ं खाली सुंदर मोहक टाइ स. ेहाची
नजर खोलीभर फरत होती आिण मग ती शेवटी समोर या ीवर ि थरावली.
‘‘या- या- िमसेस पोतदार- या- बसा-’’ सारं ग हणाला. ती होती ितथेच उभी रािहली.
‘‘या ना- खरं च या- ही माझी आई-’’
ती शेवटी पुढे झाली आिण एका खुच त बसली.
‘‘आई,’’ सारं ग या पो ीकडे वळू न हणाला, ‘‘तू पण जरा बस. हणजे या कोण, इथे
कशा आ या ते सांगतो- बस.’’
सारं गची आई ेहा या शेजार याच खुच त बसली. आता ेहाने यां याकडे थम नीट
पािहलं. गौरवण. पण जरा चोपलेला चेहरा. आता चेह यावर जरा ग धळ याचा भाव.
‘‘आई, मी बाहेर िनघालो होतो- आिण आप या िब डंगसमोर फु टपाथवरच या पोतदार
उ या हो या. चेहरा अगदी कावराबावरा झाला होता. या घामाघूम झा या हो या. माझी
याच णी खा ी झाली क , यांना आता या आता मदतीची आव यकता आहे. नाहीतर
या खरोखरच खाली कोसळतील. तुला माहीत आहे वभावाने मी जरा िभड तच आहे.
पण यां यापाशी जाऊन यांना िवचारलं- तु हाला काही मदत हवी आहे का? आिण
यांनी मोठं चम का रक उ र दलं- या हणा या मी िमसेस पोतदार - मी इथेच राहते-
आमचा येथे वाडा आहे - ते हा मला समजलं काहीतरी राँग आहे - हणून यांना वर
आप या घरी आणलं-’’
या या आई या चेह यावर संशय दसत होता.
‘‘अहो!’’ यां याकडे वळू न ेहा हणाली, ‘‘अहो, खरं च आमचा वाडा होता इथे- मी,
माझे पती आिण दोन मुल-ं बेबी- मु ा- एव ा एव ात मी यां यासाठी आइ मचा
पाट पॅक आण यासाठी हणून कोप यावर या बेकरीत गेले होते- हा पाहा पॅक-’’
ेहाने हातातला बॉ स यांना दाखवला.
‘‘दुकानातून परत येते तर आमचा वाडाच सापडेना!’’
एकाएक ितला रडू च कोसळलं.
‘‘हे पहा! हे पहा!’’ सारं ग गडबडू न हणाला, ‘‘हे पहा! आई! तू सांग ना यांना
काहीतरी!’’
‘‘तुम या पसम ये डायरी- प ा काही असेल ना?’’ शेवटी सारं गची आई हणाली.
ेहाने बॉ स समोर या टीपॉयवर ठे वला आिण पसमध या व तू एकामागून एक अशा
काढू न ितथे ठे व या. दोन माल, क यांचा जुडगा, छोटा पावडर पॅक, पे सील, बॉलपेन,
प ासची एक आिण दहाची एक अशा नोटा. थोडी िच लर, कसली तरी सामानाची यादी.
पण ित या नावाचं एकही प नाही, पाक ट नाही, पावती नाही, काही नाही. डायरी
होती; पण ितचं वत:चं नाव प ा यात न हता. मैि णी या फोनचे नंबर होते. या
िनरथक व तूंकडे पाहत पाहत ित या मनात िवल ण िनराशा दाटू न आली. हातावर
चेहरा टेकवून ती नुसती बसून रािहली. पुढचं ितला काही सुचतच न हतं.
‘‘तुमचा फोन नंबर आठवतो का?’’ सारं ग या आईने िवचारलं.
‘‘हो. फोर फोर से हन डबल टू नाईन झीरो.’’
‘‘सारं ग- बघ रे -’’ या हणा या.
सारं गने तो नंबर फरवला. तो ‘हॅलो!’ हणताच ेहा एकदम उभी रािहली. या याकडे
दोन पावलं टाकत हणाली, ‘‘मला ा!’’
एक हात वर क न ितला थांबवत सारं ग फोनम ये हणाला, ‘‘हा पोतदारांचा नंबर आहे
का?’’
आिण मग सावकाश मान हलवत याने फोन खाली ठे वला.
‘‘नाही हो! तुमची काहीतरी चूक झाली असेल!’’ ेहा पुढे होत हणाली, आिण रसी हर
हातात घेऊन दुस या हाता या थरथर या, कापणा या बोटांनी ितने नंबर फरवला. फोन
उचलला जाताच ती आवेगाने हणाली, ‘‘अर वंद! अर वंद!’’
फोनवर कोणीतरी जरा ािसक आवाजात हणालं, ‘‘मॅडम, इथे अर वंद नावाचे कोणी
नाहीत.’’
‘‘असं कसं? हा चार स ेचाळीस बावीस न वद आहे ना?’’
‘‘हो, मॅडम.’’
‘‘हा तर पोतदारांचा नंबर आहे- ितथे अर वंद असणारच!’’
‘‘सॉरी मॅडम.’’ एवढंच बोलून या माणसाने फोन खाली ठे वून दला. ेहा वे ासारखी
हातात या फोनकडे पाहतच रािहली.
सारं ग ित याजवळ आला, ित या हातातला रसी हर याने अलगद काढू न घेतला, कवर
ठे वला आिण तो हणाला, ‘‘िमसेस पोतदार, इकडे या- जरा बसा- आई, यांना एखादा
कप कॉफ क न आण ना-’’
जरा नाराजीनेच याची आई आत गेली. सारं ग ेहाजवळ आला आिण हणाला, ‘‘िमसेस
पोतदार, काहीतरी िवल ण घोटाळा झाला आहे यात शंका नाही- मला एक सांगा-
एव ातच तु हाला काही अ◌ॅि सडट वगैरे झाला आहे का? काही मार बसला का?’’
‘‘ या याशी काय संबंध?’’
‘‘माफ करा, पण मी असं ऐकलं आहे क , एखा ा अपघातात काही जखम झाली कं वा
जोराचा ध ा बसला तर माणसाची मृती नाहीशी होते. याला काही काही गो ी आठवत
नाहीत-’’
मग ेहाला ती अगदी जवळू न गेलेली गाडी आठवली.
‘‘अ◌ॅि सडट नाही- पण- पण- मघाशी र ता ॉस करताना एक गाडी मा या अगदी
जवळू न अितशय फा ट गेली- इतक जवळू न क सांगता सोय नाही- मधे जेमतेम इं चभर
अंतर असेल- मला तर वाटलं आता शेवटच आला आपला! काय घाबरले मी! सा या
अंगाला दरद न घाम आला- हातपाय कापायला लागले-’’ या या चेह याकडे पाहत ती
 हणाली, ‘‘पण अहो, याचा काही संबंध नाही! मी आइ म आणायला िनघाले होते ते
चांगलं आठवत होतं क !’’
‘‘िमसेस पोतदार, काहीतरी घोटाळा झाला आहे हे मला दसतं- तुम याही ल ात आलं
असेल- हो क नाही? या या का आिण कसं यात आपण जाऊ शकत नाही- ते एखा ा
डॉ टराचंच काम आहे. हो क नाही?’’
‘‘डॉ टर?’’
‘‘नको का? माझा मावसभाऊ डॉ टर आहे- याला मी फोन क न बोलावून घेतो-’’
‘‘अहो पण’’
‘‘दुसरं काय सुचवता तु ही? आता रा ी या वेळी कु ठे जाणार आहात? तुम याजवळ
कपडे नाहीत, पैसे नाहीत- आणीबाणीची वेळ आहे असं नाही वाटत तु हाला?’’ तेव ात
याची आई कॉफ चा मग घेऊन बाहेर आली.
‘‘आई, आप या शेखरला फोन करतो-’’
‘‘शेखरला?’’
‘‘आप याला यातलं काही कळतं का? िमसेस पोतदार, तु ही कॉफ या- काही काळजी
क नका- मी िमिनटाभरात येतोच- आई, जरा आत येतेस का?’’
हातात या कॉफ या मगकडे ेहा शू य नजरे ने पाहत बसली होती. सारं ग आिण याची
आई आत गेले- िमिनटभरात सारं ग बाहेर आला- याने कोणाला तरी फोन के ला. मग तो
ित या जवळ आला.
ती तशीच मग हातात घेऊन बसली होती.
‘‘िमसेस पोतदार!’’
या या हाके ने ती दचकू न भानावर आली.
‘‘ या ना कॉफ - जरा तरतरी येईल- डॉ टर एव ात येतातच आहेत- तोपयत जरा शांत
िच ाने बसा-’’
शांत िच ाने बसा हणे! कसं श य होतं? ितकडे ते िबचारे अर वंद- बेबी- मु ा माझी वाट
पा न पा न कं टाळले असतील- मला उशीर का झाला पाहायला अर वंद र यावर आला
असेल- बेबी-मु ाची त ड रडवेली झाली असतील- हणे शांत बसा!
सारं गची आई तेव ात बाहेर आली. सारं ग हणाला, ‘‘आई, शेखर सापडला बघ
दवाखा यात- येतोच आहे-’’
सारं गची आई ेहाशेजार या खुच त बसली. कदािचत यांनी वत:शीच िवचार के ला
असावा- पण मघा या यां या चेह यावर या या नाराजी या रे षा गे या हो या.
ेहा या हातावर हात ठे वत या हणा या, ‘‘ ेहाबाई, तु ही मुळीच काळजी क नका.
हा आमचा शेखर हणजे िवल ण शार आहे बघा! अगदी काळजी क नका!’
खोलीत या घ ाळाचा टोल पडला. साडेआठ.
ेहा मनाशी िवचार करीत होती - साडेआठ! आप याला घरातून बाहेर पड याला फ
दोन तास होत आहेत- फ दोन तास! पण तेव ा लहान अवधीत ितचं सारं जग
ित याभोवती उलटं पालटं झालं होतं. ितचं घर, ितचा संसार, ितचे पती, ितची
र ासारखी दोन मुलं- कशाची नाविनशाणीसु ा मागे रािहली न हती! ती एकाक -
अगदी एकाक पडली होती.

3.
घंटे या आवाजाने ती एकदम भानावर आली. सारं ग उठू न दार उघडत होता- आिण
या या मागोमाग जे गृह थ खोलीत आले तेच डॉ टर असले पािहजेत.
‘‘छान झालं लवकर आलास ते, शेखर-’’ सारं ग हणाला. आिण मग ेहाकडे वळू न
हणाला, ‘‘िमसेस पोतदार, हे डॉ टर देवधर आिण शेखर, या िमसेस पोतदार. खरं तर
यां यासाठीच तुला फोन क न बोलावून घेतलं. जरा बसतोस का?’’
ेहाकडे जरा नवलाने पाहत शेखर ित या समोर या खुच त बसला. ेहाला दसलं क ,
शेखर वणाने जरा सावळा होता; पण उं ची मा भरपूर होती- आिण शरीरय ीही चांगली
कमावलेली दसत होती. या दोघां या शेजारी एक खुच ओढू न घेत ित यात सारं ग
बसला.
‘‘शेखर, आता मी काय सांगतो ते ऐक. मागा न तुला हवे ते िवचार. तर हे बघ, या
िमसेस पोतदार. आज सं याकाळी सुमारे साडेसहा या सुमारास या आप या घरातून
आइ म आण यासाठी बाहेर पड या. आप या चौकात बेकरी आहे ना, ितथे यांनी पॅक
खरे दी के ला आिण या घराकडे परत आ या. आता नीट ऐक हं. या घराकडे परत आ या;
पण यांना आपलं घरच सापडलं नाही. हणजे यांना आसपास या खुणा चांग या माहीत
हो या; पण या जागी यांचा वाडा होता ितथे यांना आपली ही अपाटमट िब डंग
दसली. काय घडलं आहे ते या असं सांगतात.
‘‘मी बाहेर िनघालो होतो- आप या िब डंगसमोर या फु टपाथवर या उ या हो या.
ग धळले या, घाबरले या, शॉकम ये, गोरामोरा, घामाने ओला झालेला चेहरा. एका
नजरे तच समजलं क , सम थंग इज राँग, सम थंग इज हेरी हेरी राँग, मी यां यापाशी
गेलो, यांना काही मदत हवी का िवचारलं- यांनी हीच हक कत सांिगतली - जी मी
आताच तुला सांिगतली. ितथे र यावर काय करणार? यांना वर आणलं- आईने
एव ातच कॉफ दली- आ यापासून अशाच बस या आहेत-’’
शेखर ेहाकडे वळला.
‘‘पोतदार, नाही का? मग हा सारं ग सांगतो तसंच सवकाही झालं आहे?’’
‘‘हो.’’ ेहा अगदी बारीक आवाजात हणाली.
‘‘हो- आणखी एक सांगायचं रािहलं-’’ सारं ग हणाला, ‘‘ या र ता ओलांडत असताना
एक वेगाने जाणारी गाडी यां या अगदी अगदी जवळू न गेली- अगदी मृ यूचाच पश
होऊन गेला, या हणतात-’’
‘‘हो-’’ उ फू तपणे ेहा थमच बोलली. ‘‘ कती जवळू न जावी? मला तर य माझा
मृ यूच समोर दसत होता- आठवण झाली. अजूनही अंगावर शहारा येतो- कशी काय
वाचले देवासच माहीत!’’
‘‘शेखर, यां यापाशी तेवढी एक पसच आहे. काहीतरी प ास-साठ पये आहेत तेवढेच,
यांना फोन नंबर िवचारला- यांनी एक नंबर झट दशी सांिगतला- या नंबरावर फोनही
के ला- मग तो फोन पोतदारांचा न हता-’’
‘‘आय सी!’’ शेखर हणाला, ‘‘मावशी, मी घरी फोन करतो. मी आज रा ी इथेच
जेवायला थांबतो. जेवताना बोलू या- वाटलं तर मागा नही बोलू या-’’
‘‘पण डॉ टर-’’ ेहा आवेगाने हणाली.
‘‘ ेहाबाई, मला माहीत आहे तु ही काय हणणार आहात ते- तुम या घर यांना काळजी
वाटत असेल, हेच ना? मीही कबूल करतो- यांना काळजी वाटत असेल- पण या णी
तुम या हातात दुसरं काय आहे? तु हाला घर सापडत नाही- तु ही सांगता तो नंबर
तुम या घरचा नाही- ठीक आहे- आपण अ◌ॅ से ट क क , काहीतरी घोटाळा झाला आहे-
याच प ीकरण शोधून काढू - या यावर काहीतरी इलाजही शोधून काढू -पण आधी
शरीर तंद ु त ठे वायला हवं ना? तु ही दुपारी एखादा कप चहा घेतला असेल?’’
‘‘हो’’
‘‘ यानंतर काही खा लंत का?’’
ेहाने मानच हलवली- नाही
‘‘मग दोन घास खाऊन या- तुमचा डॉ टर या ना याने मी तु हाला सांगतो- शरीरा या
गरजा आधी पु या करा- मगच मदू आिण मन तरतरीत होतील-’’
‘‘पण ते ितकडे-’’
‘‘तु ही कधी नाटक, िसनेमा, पाट फं शनला गेला असताना तुम या पितराजांनी मुलाची
देखभाल के ली होती क नाही?
‘‘हो- के ली होती-’’
‘‘मग आता यांचं ते पाहतील- ते यां या घरात आहेत- ितथे खा यािप याची,
झोप याची सवकाही सोय आहे- तु हीच अशा एकाक उघ ावर आहात- तुमची सोय
तु ही पािहली पािहजे-’’
ेहा काय बोलणार? शेखरने घरी फोन के ला, मग सारं ग या आईने आतून जेवायची हाक
दली. ेहा यां याबरोबर डाय नंग टेबलापाशी बसली. शेखर आिण सारं ग दोघांनी
आ ह क न ितला काहीतरी खायला भागच पाडले. शेवटी ितला उमगलं. भूक हा
शरीरधमच होता. शरीराची ती भूक भागवावीच लागणार होती.
जेवण उरक यावर ती बाहेर या खोलीत आली. खुच वर बसता बसता ितला एकाएक
जाणीव झाली- हे देशपांडे कोणाचे कोण- यांनी आप याला कती मदत के ली आहे! यांचे
रोजचे सव वहार बाजूला ठे वून ते के वळ ितचीच सोय पाहत आहेत- आिण ही अशी
माणसं क , यांना ितने आजवर पािहलंही न हत! अथात ितची प रि थतीच इतक
िवल ण होती क , काही काही गो ी ितला य हो या- पण आता जाणीव झा यावर
तरी ितला याचे आभार मानायलाच हवेत- समजा यांनी ितला वर आणलं नसतं- तर
ितची अव था काय झाली असती? घराचा आिण घर यांचा शोध घेत ती कु ठे कु ठे भटकली
असती? आिण सगळीकडचे दवे मालवले, सगळी दारं बंद झाली, माणसाचे सव वहार
थंडावले हणजे रा ी या वेळी ती कु ठे जाणार होती? ित यासार या तर याबांड ीला
रा ी कोण या संगांना सामोर जावं लागलं असतं? नुस या या िवचारानेसु ा ित या
अंगावर सरस न काटा आला.
सारं ग आिण शेखर बरोबरच बाहेर या खोलीत आले. ेहा उठली, या दोघांना हणाली,
‘मी जरा आत जाऊन येते हं-’’ आिण ती वयंपाकघरात गेली. सारं गची आई मागचं
आवर या या गडबडीत होती. ेहा या पावलांचा आवाज ऐकताच या मागे वळू न पा
लाग या.
‘‘काही हवं होतं का?’’ यांनी िवचारलं. प ाशी या आसपासचं वय. जगाचा भलाबुरा
अनुभव घेतलेली ी. आता जराशी काळजीने ित याकडे पाहत हो या. पण चेह यावर
राग नाही, नाराजी नाही. ेहा यां याजवळ जाऊन उभी रािहली.
‘‘काही हवं असलं तर सांगा ना!’’ या परत हणा या,
तुमचं नाव सु ा मला माहीत नाही-’’ ेहा हणाली- आिण मला तु ही ज मात पािहलेलं
नाही- ना ओळखीची ना ना यातली- पण तु ही- तु ही मा यासाठी कती के लं आहे!
सारं गनी मला वर आणलं नसतं तर माझी काय गत झाली असती!’’
आपली खरी असहायता ितला या णी जाणवली आिण ित या डो यात एकाएक पाणी
आलं. सारं ग या आई एकदम पुढे झा या, यांनी ित या खां ावर दो ही हात ठे वले आिण
या हणा या, ‘‘अहो, असा धीर सोडू न कसं चालेल? हा माझा भाचा शेखर अगदी
िन णात डॉ टर आहे बघा- अगदी गो ड मेडिल ट- आता खरं च काळजी क नका-’’
नकळत यां या आवाजात एक मादव, मायेचा ओलावा आला होता. ेहाने एकदम यांना
िमठी मारली आिण आप या अ ूंना मोकळी वाट क न दली. दु:ख, िवयोग, िवफलता,
असहायता- आता ते आत मावेनासंच झालं होतं-
यांनीही आपले हात ित याभोवती घेतले. कदािचत ीचं दु:ख ीलाच खरं समजत
असावं. ितचा खांदा थोपटत या हणा या, ‘‘हे पाहा- वेळ कठीण आली आहे खरी; पण
असं धीर सोडू न कसं चालेल? अडचणी तर याय याच पण शेवटी देव आहे ना? तो
काहीतरी माग दाखवतोच- फ आपण िनराश हायचं नाही-’’ जरा मागे स न ेहाने
पदराने डोळे पुसले. ितला दाराकडे वळवीत या हणा या, ‘‘चल, आपण बाहेर जाऊ-
आता या शेखरला चांगलं बजावून सांगते- यांचा काय आहे तो सोडव! चला!’’
ेहा बाहेर आली. ित या मागोमाग सारं गची आईही आली. अजूनही ितला यांचं नाव
माहीत न हतं!
ेहा खुच त बस यावर शेखर हणाला, ‘‘ ेहाबाई, सारं ग आिण मी दोघांनी ठरवलं आहे-
तु ही मा या न सग होमम ये अ◌ॅडिमट हा- हां- हां- हां- पेशंट हणून नाही.
ऑ झवशनखाली हणून ठे वणार आहे. तोच चांगला पयाय आहे क नाही? तु ही इथे रा
शकत नाही. आता रा ी एखा ा लॉज-हॉटेलम ये जाणं अश य आहे- तुम यापाशी
सामान नाही- पैसे नाहीत- सगळं जरा अवघडच आहे. नाही का? आिण तु हाला
ऑ झवशनखाली खरोखरच ठे वायला हवं- गुंता कोठे झाला आहे, कसा झाला आहे,
सोडवता येईल का, हे पाहायला हवं, नाही का?’’
दो ही हात असहायपणे पस न ेहा हणाली, ‘‘मा यापाशी काही नाही- पैसे नाहीत,
कपडे नाहीत-’’
जरा हसत शेखर हणाला, ‘‘ही तुमची घरची साडी का?’’
िवषय इतका अनपेि तपणे बदलला गेला होता क , णभर ेहाला काय बोलावं ते
सुचेनाच.
‘‘हो.’’ ती हणाली.
‘‘सहज चारपाचशेची असेल?’’
‘‘अं- हो-’’
‘‘मग घरी अशी साडी वापरणारी ी गरीब आहे, ित यापाशी पैसे नाहीत असं कोण
हणेल? एकदा तु ही कोण, कु ठे असता याचा शोध लागला क , मग िबलाची काळजी
िमटेल, हो क नाही?’’ आिण मग हात हवेत उडवून तो हणाला, ‘‘ही वेळ या फालतू
गो चा िवचार कर याची नाही- आधी तु हाला मदतीची आव यकता आहे ती
िमळायलाच हवी- मी हॉि पटलम ये फोन के ला आहे- चला मा याबरोबर- ितथे
तुम यासाठी खोली तयार झाली असेल-’’
‘‘खरं च जा-’’ सारं गची आई हणाली, ‘‘उ ा आ ही येतोच- नाहीतरी रिववार या
आम या गाठीभेटी असतातच- जा-’’
ेहाने टीपॉयवरची पस हातात घेतली. दोन अडीच तासातच ितला ही माणसं कती
जवळची वाटायला लागली होती! ितने चट दशी सारं ग या आईला वाकू न नम कार के ला.
‘‘जाते मी-’’ ती हणाली आिण शेखरमागोमाग बाहेर पडली.
गाडी आवारात िशरली. मागा न ितला समजलं, शेखर याच इमारतीत वेग या भागात
राहत होता. हॉि पटल ख याअथाने न सग होम होतं. ऑपरे शन िथएटर वगैरे काही
न हतं. सहा खो या हो या. यापैक दोन संगल हो या. यापैक एका संगल मम ये
ितची सोय के ली होती. ती खोलीत आली, ित या मागोमाग शेखरही आला.
‘‘ ेहाबाई,’’ तो हणाला, ‘‘मी आता तु हाला एक जरा ाँग सीडे ट ह देणार आहे-
तुम या मनाची अव था या णी अशी आहे क , सा या झोपे या गोळीचा प रणाम होईल
का नाही याची मला शंका आहे आिण हा तु हाला जो शॉक बसला आहे, यावर या णी
तरी संपूण िव ांती हा एकच इलाज आहे-’’
बोलता बोलता तो इं जे शन तयार करीत होता.
‘‘िवचार क नका हणणं सोपं असतं; पण नेम या याच िवषयाकडे मनातले िवचार
वळतात आिण तु हाला काळजीचं कारण नाही असे कोण हणेल? या- करा हात पुढे-’’
चािळशी या आसपास या शेखरचं ि म वच इतकं भावी होतं क , याचा श द
मोडणंच अश य होतं. ितने आ ाधारकपणे डावा हात पुढे के ला. खां ापाशी ि प रट
लावून मग याने झट दशी इं जे शन दलं आिण ती दुखावलेली जागा चोळता चोळता तो
हणाला, ‘‘रा ी काही दूध वगैरे घे याची सवय आहे का?’’
‘‘नाही.’’ ेहा हणाली.
‘‘मग आता झोपा तर-’’ यानेच पायगतीची शाल उचलून ती ित यावर पांघरली. हेच
यांचं कसब आहे, ितला वाटलं. एखा ाला इतकं पेशंटसारखं वागवतात क , याला
खरोखरच वाटायला लागतं आपण पेशंटच आहोत- खरं तर ितला- खरं तर ितला-
एका का या सावलीखाली जाणीव झाकली गेली.
ितला जाग आली ते हा खोली ल ख उ हाने उजळली होती.
अप रिचत खोली. सगळं च अप रिचत.
 णभर ितला कशाचा उलगडाच होईना.
ती होती तरी कु ठे ?
आिण मग आद या रा ी या आठवणी धडाडत आ या- एखा ा पूर आले या
नदीसार या-
ती एकदम पलंगावर उठू न बसली.
अर वंदा- मु ा- बेबी- यांनी रा कशी काढली असेल? ती इथे आरामात झोपली होती-
ितकडे अर वंदा ितचा शोध घे यासाठी वणवण फरत असेल- िजवाचा आकांत करीत
असेल- आिण ती-
मग ती थकू न परत आडवी झाली.
झालं यात ितचा काय दोष होता?
हे एखा ा धरणीकं पासारखं होतं. एखा ा वादळासारखं होतं. एखा ा लयंकारी
पुरासारखं होतं- वाटेत या सवाचा नाश करणारं . एकटा दुकटा माणूस- याचा या
उ पातापुढे काय टकाव लागणार?
दार उघडू न डॉ टर आत आले. ितला जागी पा न ते हणाले, ‘‘वा! झाली का झोप?
जवळजवळ बारा तास तु ही झोपेत होतात- आता खरं सांगा- काल रा ीपे ा आता जा त
उभारी वाटते का नाही?’’
ितला ते मा य करावंच लागलं.
‘‘तासाभरापूव खोलीत डोकावून गेलो तु ही अगदी गाढ झोपेत होतात- ते हा िड टब
के लं नाही. आता चहा-ना ता पाठवून देतो आिण मा या िमसेसही तु हाला भेटायला
येतील-’’
‘‘डॉ टर-’’
‘‘नो ऑ जे श स! डॉ टस ऑडस!’’ शेखर हसत हणाला, ‘‘वैजू आली नाही तर ती माझी
मावशी- हणजे सारं गची आई- मला अशी काही झापेल क बोलता सोय नाही! सकाळी
सातलाच ितचा फोन आला होता- तुमची चौकशी करीत होती-’’
‘‘तु ही सगळे कती चांगले आहात!’’ ेहा भर या आवाजात हणाली.
‘‘अहो, आजकाल माणुसक च इतक दुम ळ झाली आहे क , असा नुसता माणूसधम
दाखवला क , नवलच वाटावं अशी प रि थती आलीय-’’
बोलता बोलता यांनी ितचा हात हातात घेतला, नाडीचा अंदाज घेतला ग यापाशी हात
लावून पािहला-
‘‘जरासं फ ह रश वाटतं ना?’’ यांनी िवचारलं.
‘‘हो.’’ खरं तेच सांगायला हवं होतं.
‘‘बरं झालं क नाही इथे आणलं ते? आता खरोखरच रे ट या- चहाना ता झाला क नीट
तपासणी करतो- वाटलं तर एखादी गोळी देईन-मी जाऊ?’’
बाहेर जाता जाता यांनी मागे दार लोटू न घेतलं. या जागेत ितला कती सुरि त वाटत
होतं! काल जर या सारं गची गाठ पडली नसती तर- िवचार करायचा नाही हटलं तरी
मनाला कोण अडवणार? मन:च ूंसमोर नाचणारी, भेडसावणारी भयानक दृ यं कशी
पुसून टाकणार? आता आप याला एकटीला हे सहन करणं अश य आहे असं वाटायला
लागलं- तेव ात खोलीचं दार उघडलं. आत आ या या डॉ टरां या प ीच अस या
पािहजेत. वयाने प तीस या आसपास असतील- चेहरा सामा यच होता; पण कती हसरा
होता!
या येऊन सरळ कॉटवरच ित या शेजारी बस या. ेहा काहीतरी बोलणार होती; पण
यांनीच हात वर क न ितला ग प के लं. ‘‘डॉ टरांनी मला अगदी सवकाही सांिगतलं
आहे- ते हा लीज! कोणताही खुलासा नको, प ीकरण नकोत आिण आभार नकोत-
समजलं?’’ चेह यावर या हा याने या कडक श दांची धार पार बोथट होत होती.
‘‘ ेहाताई काही काही वेळा खरोखरच िन काम कमात काय आनंद आहे याचा अनुभव
येतो- ही ती वेळ आहे- समजलं?’’
दारावर टकटक झाली. या उठत हणा या, ‘‘आलेली दसते-’’
दार उघडताच कामावरची बाई आत आली. ित या हातात े होता, चहाची कटली होती.
वैजयंतीने कॉटपाशी एक प याचं टू ल ओढलं.
‘‘या यावर इथे ठे व-’’ ितने बाईला सांिगतलं.
‘‘ ेवर दोन झाकले या िडशेस हो या. कपब या हो या.
‘‘ या. मी पण तुम याबरोबरच ना ता करणार आहे. उठा.’’ वैजयंती हणाली. ेहा उठू न
बसली. िडशम ये गरमगरम सांजा होता. वैजयंतीने िडश ित या हातात दली. यांनी
एव ा अग याने आणलेली िडश- यां या भावनेचा अवमान करायला नको हणून ितने
िडश हातात घेऊन खायला सु वात के ली- मग ितला जाणवलं. आप याला खरोखरच भूक
लागलेली आहे. सांजा झाला, मग कपभर चहा झाला. हातातला कप खाली ठे वता-ठे वता
वैजयंती हणाली, ‘‘माझं नाव वैजयंती. हॉि पटलला लागूनच आमचा लॉक आहे. जरा
कृ ती सुधारली क घेऊन जाईन-’’ जरा हसत ती हणाली, ‘‘खरं तर तुमची अिधक
ओळख क न यायची होती; पण डॉ टरांनी बजावून सांिगतलं आहे- छंद, आवडीिनवडी,
िश ण- कशाकशासंबंधात काही िवचारायचं नाही. ते हा आता एवढीच ओळख- अं?’’ मग
ती उठली. ‘‘आिण हे पाहा, बाईबरोबर कपडे पाठवते आहे- साडी, लाऊज, सगळे कपडे-
तुम या अंगावर या कप ांिशवाय दुसरे तुम यापाशी नाहीत, डॉ टर हणत होते- हो
ना?’’
ेहाने नाइलाजाने मानेनेच ‘हो’ची खूण के ली.
‘‘जाऊ आता?’’ हणत ती खोलीबाहेर गेली.
पंधरावीस िमिनटांनी शेखर खोलीत आला.
‘‘काय हणताय? ना ता झाला का?’’
‘‘हो.’’
‘‘या बरं मा याबरोबर... जरा तपासून पा या...’’
या यामागोमाग ती ए झॅिमनेशन मम ये गेली. शेखरने ितची प स, टपरे चर,
लड ेशर, घसा, जीभ, पोट सवकाही नीट तपासलं.
‘‘जरा ए झॉशन आहे- बाक काही दसत नाही.’’ हातावर टेथॉ कोपची चकती आपटत
शेखर हणाला, ‘‘पण खरी त ार वेगळीच आहे, नाही का? आिण मला नाही वाटत ती
गो या- इं जे शनं यांनी दूर हो यासारखी आहे- ेहा, सगळं जरा धीराने यायला हवं-
उतावीळपणा क न चालणार नाही- कारण हा मोठा िवल ण गुंता आहे. तू आता खोलीत
जा आिण पडू न राहा- अं. ही गोळी पा याबरोबर घे. साडेअकरापयत माझा राऊंड पुरा
होतो- मग मी तु या खोलीत येणार आहे- आिण आप याला दोघांना पु न उरे ल इतका
िवचार मी करतो आहे- ते हा तू आपलं डोकं िवनाकारण िशणवून घेऊ नको- येक
ाला उ र हे असतंच- तसंच याही ाला असणार आहे- मा धीराने यायला हवं
आिण पूण सहकाय हवं- ठीक आहे तर, आता गेलीस तरी चालेल-’’
शेखरने दलेली गोळी हातात घेऊन ेहा खोलीत आली, ितने पा या या घोटाबरोबर
गोळी घेतली आिण ती पलंगावर पडू न रािहली.
खरोखरच अकरा या सुमारास शेखर ित या खोलीत आला. पडू न पडू न अगदीच कं टाळा
आला ते हा ती उठली होती आिण िखडक पाशी बाहेर पाहत उभी होती. य डो यांनी
जे दसत होतं ितकडे ितचं ल च न हतं. ित या मनासमोर वेगळीच दृ यं तरं गत होती.
दारावर टक टक क न शेखर खोलीत आला. तो एका खुच त बसला. ‘‘ ेहा, खुच वर
बस... कॉटवर आडवी हो- िखडक शी उभी राहा- काहीही कर- आता काही तपासणी
करायची नाहीये- बोलायचं आहे- ते हा बी अ◌ॅट युअर ईज- समजलं?’’
‘‘हो.’’ ती हणाली.
‘‘आप यासमोर दोन मोठे चम का रक आहेत- काय झालं आहे आिण का झालं आहे-
हो क नाही?’
‘‘हो.’’
‘‘मी मावशीकडे लहानपणापासून येत आहे- ते हा तू हणतेच तसा पोतदाराचा वाडा
ितथे नाही- न हता- हे मला प ं माहीत आहे- मा तुझी ती प खा ी आहे हेही दसतं-
हा िव मृतीचा कार नाही हे दसतं- अपघातात पु कळ वेळा िव मृती होते; पण या
अव थेत या ला आपलं नाव, गाव, वय, प ा काहीही आठवत नाही- जणूकाही
मदूचा तो भाग पार पुसून कोरा के लेला असतो; पण तुझी गो तशी नाही आहे- तु या
मृती सलग आहेत- यांना याचे तकाचे िनयम आहेत- फ या आप या वा तवाशी
िवसंगत आहेत- हे तुला पटतं?’’
‘‘हो.’’
‘‘ या मृती िवसंगत अस या तरी तू वत: तर एक खरी, हाडामांसाची ी आहेस-
कोठे तरी ज मलीस, वाढलीस, िश ण घेतलंस, कोणाशी तरी िववाह के लास, संसार
के लास- हणजे समाजात या अनेक थरातील अनेक शी तुझा संबंध आलेला आहे- या
णी तू यांना िवसरली आहेस; पण ते तुला िवसरलेले नसणार- आता काल सं याकाळी
सहा वाज यापासून- घराबाहेर पड या या णापासून- तू यांना दसलेली नाहीस- ते हा
यांनीही तु या शोधासाठी खूपच य के लेले असणार, नाही का? अशा वेळी माणूस कोठे
चौकशी करतो? वेगवेग या हॉि पटलम ये हो क नाही? यांनी अशीही श यता गृहीत
धरली असेल क , तुला एखादा अपघात झाला आहे- तुला एखा ा हॉि पटलम ये ठे वलं
आहे आिण कदािचत पोिलसांत रपोट गेला आहे- ते हा ते पोलीसचौ यावर आिण
हॉि पटलातून चौकशी करतील, हो क नाही?’’
‘‘हो.’’ (ित या डो यासमोर सगळीकडे धावपळ करणारा, मुलांची कशी तरी समजूत
घालणारा अर वंदाच आला होता.)
‘‘सु वातीस तरी मी हे गृहीत ध न चालणार आहे. तुझा एक फोटो काढणार आहे.
या या ती क न घेणार आहे. मा या मािहती या सव हॉि पटलम ये पाठवणार आहे
आिण यां याकडे या फोटोत या ीसंबंधात कोणी चौकशी करायला आलं तर यांना
मा याकडे पाठवायला सांगणार आहे- हे बरोबर आहे क नाही?’’
‘‘हो.’’ यांचं तकशा ती कशी खोडू न काढणार?
‘‘ ेहा, एक ल ात आलं असेल तु या- काहीतरी प ा, ठाव ठकाणा लाग याखेरीज तुला
इथून हलताच येणार नाही- हो क नाही?’’
‘‘अं-हो.’’
‘‘आता तुझी अव था अशी आहे क , दुस याची मदत घेत याखेरीज तुझं िनभायचंच नाही-
भले तुला कती का अवघड वाटेना! मदत करताहेत ही जाण असली क झालं- ते हा पु हा
पु हा हा िवषय काढू न संकोचाचा पुन ार करायचा नाही- काय?’’
‘‘हो.’’
‘‘आता आणखी एक सांगायचं आहे. तु या पसमधली डायरी मी पािहली आिण या यात
तु या मैि णीचे हणून जेवढे फोन नंबर होते या सव नंबरांवर फोन के ले-’’
‘‘आिण मग-?’’ ेहा उ सुकतेने हणाली.
‘‘अजून तु या यानात नाही का आलं? सव या सव ठकाणी ‘राँग नंबर’ अशी उ रं
िमळाली-’’
‘‘अहो पण डॉ टर ते सव खरोखरच मा या मैि ण चे फोन नंबर होते- नेहमी आमचे
संवाद हायचे-’
‘‘ ेहा, मीसु ा जरा ग धळू न गेलो आहे- मला तरी हा साधा िव मृतीचा कार वाटत
नाही- या याच संबंधात मा या मनात एक क पना आली आहे- मला तर याचा उपयोग
होईल; पण तुझा वेळसु ा चांगला जाईल- ते हा असं करायचं- तु या लहानपणापासून
तुला जे जे काही आठवतं ते सव िल न काढ- जरा मागेपुढे होईल; पण हरकत नाही- यात
माणसांची नावं असतील, गावांची नावं असतील, िश णसं थांची नावं असतील- ॉसचेक
कर यासाठी आप याजवळ खूप गो ी असतील- बघू या कोठे काही धागा जुळतो का-
ते हा मग एवढं करायचं- ठरलं?’’
ेहा समोर कागद घेऊन बसली खरी; पण जे हा पेन हातात घेतलं ते हा ितला हा
िलिह याचा ाप के वढा मोठा आहे याची जाणीव झाली. ती काय काय िलिहणार?
सा या आयु याची कहाणी थोडीच िलिहणार?
ितने मग असं ठरवलं- एक एक नाव कं वा गाव कं वा ठकाण कं वा संग- थोड यात न द
करायची. डॉ टरांनी िवचारलं तर मग ती येक बाब िव ताराने सांगू शके ल.
ितचं घर, हणजे ा यापक शारं गपाणी यांचं घर. टेशनपासून जवळच वत: या श त
लॉटम ये डौलाने उभं असलेलं घर. घरात ती, सदा आिण ितचे बाबाच फ . हणजे
सु वातीस आई होती; पण ेहा पंधरा वषाची असतानाच आईचा कॅ सर या दुख यात
अंत झाला होता. अथात ते हा ितचं नाव ेहा न हतं- बाबा तर ितला ‘ए पोरटी’-
यािशवाय इतर कोण या नावाने हाकच मारीत नसत- आईचं मा आवडतं नाव चंदी होतं.
आईला डॉ टरांनी आिण बाबांनी परोपरीने समजावून सांग याचा य के ला क , ित या
आजारावर ऑपरे शन हा खा ीचा इलाज आहे; पण शेवटपयत आईने ऑपरे शन क न
यायला नकारच दला- ‘‘मा या शरीराची िचरफाड क नका- काय हायचं ते धडपणे
होऊ ात-’’ ती हणे- आिण शेवटी तसंच झालं. बाबा एवढे त व ानाचे ा यापक; पण
वत:वर दु:खाचा ड गर कोसळला ते हा ते कोरडं त व ान काही यांना दलासा देऊ
शकलं नाही- िशकव याव नही यांचं ल उडालं आिण यांनी वेळेआधीच िनवृ ी
घेतली. ते हा शेवटी घरात ती, बाबा आिण अथात सदा- सदािशव. चंदी या ज मा या
आधी चार-पाच वषापूव यांनी याला सांभाळायला घरी आणला होता. याची जात-
पात, नातं-गोतं, धम, कशाकशाची बाबांनी चौकशी के ली न हती- याचं नाव सदािशव
ठे वलं होतं- सदा िशव- नेहमी पिव . चंदीचे बाबा म यम शरीरय ीचे होते; पण या
सदािशवचे जे कोणी पूवज होते ते आडदांड, िध पाड असले पािहजेत- कारण पंधरा ा
वषापासून सदािशव असा काही सपा ाने वाढायला लागला क , बोलता सोय नाही.
चंदी याला सु वातीपासून ‘भाऊ’ हणायची आिण अगदी स खा बहीणभावांत नसेल
इतकं या दोघांचं एकमेकांवर ेम होतं. चंदीचं िश ण तळे गावात या कॉलेजम येच झालं
होतं. सदािशव मा मुंबईला टे कल साइडला गेला होता आिण पाच वषाचा कोस पुरा
क न मुंबईलाच नोकरीसाठी रािहला होता. सदािशवचे ल तळे गावातच थाटानं झालं
होतं आिण या या दो ही मुलांवर बाबांचा िवल ण जीव होता. वारा-वादळ-पाऊस
काहीही असो, सदािशवची तळे गावची रिववारची भेट कधीही चुकली नाही. कधी
या याबरोबर शारदा-उमा-बंटी हे असायचे- कधी तो एक ानेच यायचा; पण न चुकता
हजर हायचाच!
चंदीला थोर या भावाची उणीव कधीच जाणवली नाही. भाऊ चोवीस तास ित यामागे
उभा असायचा.. आिण ितला या याबरोबर वावरताना पा न कॉलेज या टारगट
पोरांचीही ितची छेडछाड काढ याची कधीही िह मत झाली नाही.
पण भाऊ मुंबईला गेला आिण घर कसं सुनं सुनं वाटायला लागलं.
दवा लावून िवझवला क , आधीचा अंधार आणखीच गडद हावा असं भाऊ तळे गावला
येऊन गेला क हायचं. बाबा सदा कदा या या िलखाणात, संशोधनात, टीका- ट पणीत
गक- ती आपला वेळ कसा घालवते आहे याकडे यांचं ल ही नसायचं.
समोर या कागदाकडे ेहा िवष ण नजरे ने पाहत होती.
काय काय आिण कती िलहायचं?
पण या िवचाराबरोबरच मनात एक अनािमक अशी भीतीही होती- ती खूप आठवून
आठवून िलिहलही-
पण ते खरं असेल कशाव न?
ित या डायरीत ित या मैि ण ची नावं होती, फोन नंबर होते. डॉ टरांनी या सव
नंबरांवर फोन के ले होते- आिण सव या सव नंबर चुक चे िनघाले होते. या मैि ण ना ती
गे या आठव ातच भेटली होती, या याशी ितने थ ाम करी-िवनोद कर यात तास या
तास घालवले होते, यांचे चेहरे , यांची घरं , यां या सवयी ितला अगदी प आठवत
हो या- या ित या मैि ण पैक एकही य ात अि त वातच न हती! मैि णी कशाला,
ितचं वत:चं घर, ितची घरची माणसं- काहीही अि त वात न हतं!
मग या माग या आठवणी तरी ख या असतील कशाव न?
सगळी नावं, सगळे प ,े सवकाही का पिनकच िनघालं तर?
ॉसचेक क . डॉ टर हणाले होते- मग इथे झालं तेच ितथेही हायचं. या प यावर
ित या न दीपैक कोणीही हजर असणार नाही- पु हा एकदा या अशा ततेची भीती
भरती भरतीने येत होती-

4.
बारा वाजताच सारं गची आई हॉि पटलम ये आली. डॉ टरांची मावशीच ती, ते हा ती
सगळीकडे ह ाने वावरत होती. बिहणीला भेट या या आधीच या ेहाची चौकशी
करीत ित या खोलीत आ या. ेहा टेबलापाशी नुसती बसून होती. यां या पावलाचा
आवाज ऐकताच ती वळली.
‘‘का हणताय ेहाबाई?’’ यांनी दारातूनच िवचारलं.
ेहा चट दशी उठू न उभी रािहली, यां यासमोर वाकली.
‘‘सारं गची आई, मला तु ही अहो-जाहो काय हणता? तु ही मा यापे ा सवच दृ नी-
वयाने, ानाने, अनुभवाने- े आहात. मला फ ‘ ेहा’ अशीच हाक मारा-’’
‘‘बरं ेहा तर- काय हणतेय कृ ती?’’
‘‘खरं सांगू का? मला आजा यासारखं वाटतच नाही-’’
‘‘आिण समोर कागद कसले आहेत? काय िलहीत होतीस?’’
‘‘आपले डॉ टर आहेत ना- यांनी माग या काळात या जेव ा आठवणी मृतीत येतील
ितत या िल न काढायला सांिगत या आहेत-’’
‘‘पण तू तर एक अ रही िलिहलेलं नाहीस!’’
‘‘आई, काय खरं आिण काय खोटं यातला फरकच मला कळे नासा झाला आहे- मा या
जगात कालपयत ही मोठी इमारत अि त वात न हती. तुम यापैक कोणीही मा यासाठी
अि त वात न हतात-आिण आज? आज माझी सगळी माणसं गेली आहेत, घरदार गेलं
आहे, मी अगदी अगदी अनाथ झाले आहे-’’
ितला एकाएक रडू कोसळलं.
ित या खां ावर हात ठे वून आईनी ितला खुच वर बसवलं.
‘‘ ेहा, असं धीर सोडू न कसं चालेल? आिण वत:ला अनाथ का हणतेस? आ ही नाही
आहोत का? आिण हा शेखर आहे ना- फार फार शार आहे बघ! न काही ना काही माग
काढीलच बघ!’’
शेखरचं नाव काढायला आिण तो खोलीत यायला एकच गाठ पडली. शेखर खोलीत आला
आिण टेबलापाशी उभा रािहला. टेबलावरचे कोरे कागद या या नजरे तून सुटले नाहीत.
तो काही बोलाय या आत ेहाच हणाली, ‘‘डॉ टर, मी तु ही सांिगतलंत तसं िलहायला
सु वात करणार होते- पण- पण- मग वाटलं काय उपयोग आहे याचा? कथाकादंबरीतली
नावं जशी खोटी असतात, का पिनक असतात तसलाच हा कार असणार आहे-’’
‘‘आय सी-’’ शेखर सावकाश हणाला.
‘‘आिण ितला दाटू नकोस रे !’’ आई हणा या.
‘‘मावशी, समजा, मी दाटलं- याचा काही फायदा होणार आहे का? ती काय या गो ी
मु ाम करते आहे का? ेहा, मी तुला जे िलहायला सांिगतलं यामागचा माझा उ ेश
वेगळाच होता- ते स या असू दे- दुसरा काहीतरी माग काढू या आपण- चल- जेवायला
चल- मावशी, थांबणार आहेस ना जेवायला?
‘‘मी- मी-’’ ेहा गडबडू न हणाली.
‘‘चल गं!’’ सारं ग या आई हणा या.
ितचा िन पाय झाला. या सु वभावी लोकांची मदत होती हणून ती िनदान पायावर उभी
तरी होती- नाहीतर- नाहीतर- ितची काय अव था झाली असती याची क पना करणंच
अश य होतं.
ती आ ाधारकपणे या दोघां या मागोमाग गेली.
डॉ टरांचा िनवासी भाग हॉि पटलला एक अ ं द बोळाने जोडलेला होता. दारावरची घंटी
वाजवताच दार नऊ-दहा वषा या एका मुलीने उघडलं.
‘‘अ या! आजी!’’ हणत ती सारं ग या आईला िबलगली.
‘‘ही माया- माझी धाकटी मुलगी-’’ डॉ टर हणाले. ‘‘आणखी एक मुलगा आहे-
िह यापे ा दोन वषानी मोठा आहे- आज रिववार आहे ना- सगळे िम कोठे तरी सहलीवर
गेले आहेत- ये-’’
आिण मग जरा पुढे आ यावर ते हणाले, ‘‘माया, ही ेहा- जरा बरं नाही हणून आप या
हॉि पटलम ये आली आहे- तु या आईची खूप जुनी मै ीण आहे-’’
‘‘मग मी ितला ेहामावशी हणू?’’ मायाने िवचारलं.
‘‘अगदी खुशाल!’’ डॉ टर हसत हणाले.
लॅट पाच खो यांचा होता. आत या मो ा कचनम येच जेवायचं टेबल होतं आिण
वैजयंती ताटवा ा भांडी मांडत होती. एकदा ेहाला वाटलं. मदतीसाठी आपण पुढे
हावं- अथात वैजयंतीने ितला कशालाही हात लावू दला नसता- आिण तो नुसता
देखावाच झाला असता.
तयारी होताच ेहा दाखवले या ठकाणी बसली खरी- पण काही के या ितचा संकोच,
बुजरे पणा कमी होईना. या लोकां या या अग यावर, पा णचारावर आपला काहीही
अिधकार नाही ही गो काही के या ती िवस च शकत न हती. संभाषणातही ती अगदी
नाममा भाग घेत होती. सारं गची आई आिण वैजयंती दोघीही ितला ‘‘हे घे-’’ ‘‘हे
पाहा-’’ असा वेगवेग या पदाथाचा आ ह करीत हो या- डॉ टर वत: काहीच बोलत
न हते- फ ितचं िनरी ण करीत होते. जेवण एकदाचं उरकलं ते हा ेहाला अगदी
हायसं वाटलं. हात धुऊन होताच ती डॉ टरांना हणाली, ‘‘मी जरा खोलीत जाऊन पडू
का?’’
‘‘इथेच एखा ा खोलीत िव ांती घे ना!’’ वैजयंती हणाली.
‘‘हो. इथेच थांब. मला दुपारी तुला काही काही सांगायचं आहे-’’ डॉ टर हणाले.
‘‘रिववारचा मी सहसा हॉि पटलम ये जात नाही- ही माया तुला दाखवील खोली- झोप
आली नाही तर पु तकं आहेत, टेप आहेत- खरं च जा ित याबरोबर.’’
ितचा हात ध न ितला ओढत माया हणाली, ‘‘खरं च, चला ना ेहामावशी!’’ आिण
अथात ेहाचा िन पायच झाला.
‘‘ही आमची खोली!’’ शेजार या खोलीत ेहाला ओढत नेत माया हणाली. खोलीत
एकावर एक असे दोन बंक होते. भंतीवर फोटो होते- यात या एकाकडे ेहाला नेत
माया हणाली, ‘‘हा अजयदादा.’’
या भंतीवर खूप फोटो होते. आई-वडील, मुलगा-मुलगी-अवी-बेबी-मु ा-
ित या काळजात अशी काही कळ आली- ती असहायतेची. िवरहाची वेदना ित या
चेह यावर मायाला दसली असली पािहजे-
‘‘मावशी! मावशी! तुला बरं नाही का वाटत?’’
ेहाने डोळे िमटू न घेतले. मानेनेच ‘हो’ची खूण के ली.
‘‘चल तुला तु या खोलीत नेते-’’ ितचा हात हातात घेऊन माया ितला शेजार या खोलीत
घेऊन गेली. खोली गे ट मसारखी वाटत होती. सव सोय नी स ; पण वापरात
नस यासारखी.
‘‘रे िडओ लावू का? टेप लावू का?’’ माया िवचारत होती.
कोणाची कोण पोर ही! पण के वढी आपुलक ! कशी काळजाला िभडत होती! डो यांत
पाणी आलं नाही तरच नवल!
‘‘मावशी! मावशी! काय झालं गं?’’
‘‘अगं, मला क नाही- बरं वाटत नाही- मी पडते हं जरा वेळ-’’ ेहा पलंगावर बसता
बसता हणाली.
‘‘ हणूनच बाबांनी तुला हॉि पटलम ये ठे वलंय वाटतं!’’ माया हणाली.
‘‘हो ना गं.’’ डोळे िमटू नच ेहा बोलत होती.
‘‘मावशी, माझे बाबा क नई फार फार शार डॉ टर आहेत! अगदी सगळे सगळे असं
हणतात! तुला न च बरं करतील!’’
‘‘हो ना- तुझी आजीही तेच सांगत होती-’’
‘‘मग मी जाऊ आता?’’
‘‘हो- हो- अगदी खुशाल जा- कती छान मुलगी आहेस गं तू!’’
माया खोलीतून गेली. ेहा तशीच डोळे िमटू न पलंगावर पडू न रािहली. या लोकां या
उपकाराचं ओझं णा णाला वाढतच चाललं होतं; पण ती काय क शकत होती? हा
काही एखादा हंदी िसनेमा न हता- या यात रा ी-अपरा ी अंगावर या व ािनशी
चांग या गरती बायका र याव न धावत सुटतात- ती एवढंच क शकत होती- यांचे
उपकार सतत मरणार होती- आिण वेळ आली क (जर आली तर-) यांची शतपटीने
परतफे ड करणार होती-
डॉ टर खोलीत आले. ती उठायला लागताच ते हणाले,
‘‘ ेहा, जरा िव ांती घेतलीस तरी चालेल- मी मनाशी असा काय म आखला आहे-
चार या सुमारास तू, वैजू आिण मी गाडीतून एक च र मा या- मी तुला सांिगतलं ना-
तसे आपण तुझे फोटो काढू न घेऊया- मला तुझी मन:ि थती अगदी चांगली समजते. मी
तुला इतर कोणताही स ला देत नाही- फ एवढंच सांगतो- धीर सोडू नकोस-’’
‘‘डॉ टर-’’ ेहा जरा घाबरत हणाली, ‘‘मी-मी- या हॉि पटलमध या खोलीत िव ांती
घेतली तर चालेल का?’’
‘‘का नाही? इथे जरा संकोच वाटतो ना?’’
‘‘डॉ टर, तु ही सगळे मा याशी इत या आपलेपणाने वागताहात- मा यापाशी तर
श दच नाहीत- आिण माझं सारं जगच इतकं उलटं पालटं झालं आहे क , मला काही
सुचतही नाही-’’
‘‘ ेहा- तू अव य ितकडे जा- िव ांती घे- चार या सुमारास तयार हो- मी आधी िनरोप
पाठवीन- ठीक आहे?’’
काही न बोलता ेहा उठली. डॉ टरांनीच ितला दरवाजा दाखवला. ती सरळ ित या
खोलीत आली आिण तशीच कॉटवर आडवी झाली.
डॉ टरांनी िलिह यासाठी दलेले कागद टेबलावरच रािहले होते आिण िखडक तून
आले या वा याने ते उडू न सा या खोलीभर पसरले होते. ितने जर या कागदावर काही
आठवणी िलिह या अस या तर याही अशाच वा यावर उडणा या कागदा या
कप ासार या दश दशांना िवखुर या अस या-
पावणेचारला हॉि पटलमधली नस ित या खोलीत आली.
‘‘डॉ टर पंधरा-वीस िमिनटांत िनघताहेत-’’ ती हणाली. ेहाने चेहरा धुतला, पुसला,
पसमध या पावडरपॅकमधून चेह यावर अगदी हलका पावडरचा हात फरवला. कतीतरी
वेळ ती आरशात या आप या ओढले या चेह याकडे पाहत होती. ती वत:ला ेहा हणत
होती; पण आता णा णाला ितचा वत:वरचा सु ा िव ास कमी हायला लागला
होता. या सामािजक संबंधा या या ना यागो यां या, या प रिचतां या आधारावर
ितचं आजवरचं सारं आयु य आधारलेलं होतं, ती सव माणसंच अि त वात न हती, के वळ
ित या मनची का पिनक िन मती होती- वा यावर उडणा या कागदा या कप ासारखी
ती दशाहीन अव थेत िभरिभरत चालली होती- िनराधार. िनराधार हणजे काय याचा
ितला या णी खरा अनुभव येत होता- अगदी िन वळ योगायोगाने या सारं गची गाठ
पडली हणून- आिण ते सव लोक सु वभावी होते, परोपकारी होते हणून ती या णी इथे
होती- नाहीतर- नाहीतर ितची अव था काय झाली असती?
हवाल दलपणाचा, िनराशेचा हा अगदी नीचतम बंद ू होता.
ितची अव था िबकट होती; पण ती सव वी एकटी न हती.
ित या मदतीला हे सव होते; पण यां यावरचं ओझं ितने जमेल तेवढं कमी करायला हवं.
वत:ही उभारी धरायला हवी. जो वत:साठी धडपड करतो याला देवही मदत करतो-
नाही, यालाच देव मदत करतो.
डॉ टर खोलीत आले ते हा ती तयार होती.
वैजयंती या ऐवजी मायाच यां याबरोबर आली होती. पुढ याच सीटवर ितघंही बसले
होते. दर चौकात गाडी थांबवून डॉ टर ेहाला िवचारत होते- ‘‘हा र ता कोठे जातो?’’-
आिण परत पुढ या चौकात तेच. चार-पाच वेळा असं झा यावर ते हणाले, ‘‘ ेहा,
शहराची तुला कती मािहती आहे ते पाहत होतो- तुला शहराची अगदी पुरी पुरी मािहती
आहे-’’
पण आपण हा शोध कशासाठी घेत होतो हे मा यांनी ितला सांिगतलं नाही.
गाडी एका फोटो टु िडओसमोर थांबली. गाडीतून उतर याआधी डॉ टर हणाले, ‘‘ ेहा,
मी तुला सांिगतलं होतं ना- तुझे फोटो आपण वेगवेग या हॉि पटलम ये, वेगवेग या
डॉ टरांकडे पाठवू- मग चल तर फोटो काढू न घेऊ या-’’
पोलोरॉइड कॅ मे यावर ताबडतोब ितचे फोटो काढू न िमळाले. गावात एक मोठी च र
टाकू न ते हॉि पटलवर परत आले. गाडी आवारात िशरताच माया पळत पळत ित या घरी
गेली. डॉ टर ेहाबरोबर ित या खोलीत आले. ते वत: एका खुच त बसले आिण
हणाले, ‘‘ ेहा, बस. मला तु याशी काही बोलायचं आहे.’’
जरा साशंक मनानेच ती कॉटवर बसली.
‘‘तुला तु या आठवणी िल न काढायला सांिगत या हो या- यामागे एक-दोन कारणं
होती- एकतर तु या मनाला काहीतरी उ ोग िमळाला असता- आिण दुसरं मला पाहायचं
होतं- तु या माग या आठवणी सलग, तकशु आहेत का नाही ते- अथात या न
िलिह यामागचं तू जे कारण दलंस यात थोडाफार तरी त याचा अंश आहेच-’’
जरा वेळ थांबून ते हणाले,
‘‘ ेहा, हा कार मला सा या अ◌ॅ ेिशयाचा- िव मृतीचा- वाटत नाही- आता या
आयु याशी तुझी संपूण फारकत झालेली आहे- या ची तू नावं सांगतेस यापैक या
घटके स तर कोणीही अि त वातच नाही; पण तु या आठवणी मागची या शहराची
पा भूमी खरी आहे- तुला सव शहराची पूण मािहती आहे-
‘‘ते हा तुझी समाजाशी झालेली ही फारकत काळात कती मागे जावे ते मला पाहायचं
होतं- र याला फु टलेला एक फाटा माणसाने घेतला क या पुढ या वाटेवर याला
ठकाणं लागतात. माणसं भेटतात- ती जर याने हा फाटा घेतला नसता तर कधीही
कळली नसती- मा या मते तू असाच एक कोणता तरी फाटा घेतला आहेस- आिण या
र यावर तुला अगदी वेगळी माणसं भेटलेली आहेत- तु या आठवण व न असा जर काही
कार झाला असेलच, तर तो कती काळापूव झाला होता याची काहीतरी क पना आली
असती- पण असो.’’
ते जरासे हसत हणाले, ‘‘ ेहा, तो काही एकमेव माग नाही. जरासा िवचार करताच
मा या मनात िह ॉ टझमची क पना आली. तुला िह ॉिससखाली घातलं तर िवचारले या
ांची तू अगदी खरी खरी उ रं देशील-’’
‘‘िह ॉिससखाली?’’ ेहाने घाब न िवचारले.
‘‘अगं, एवढं घाबर यासारखं यात काहीही नाही- यासाठी इं जे शन नाही, गो या
नाहीत, काही नाही- एवढंच नाही, तर तुला िह ॉिससखाली घालणारा तुला पशही
करणार नाही- तु यापासून पाच-सात फु टांवर बसेल-
‘‘ या अव थेत तुला तुझं नाव, प ा, नातेवाईक, वसाय, ओळखी, छंद इ यादीब ल
िवचारलं तर तू अगदी खरी खरी उ रं देशील- तू आता तुझी जी हक कत सांगत आहेस
या याशी ती नवी मािहती कतपत जुळते हेही पाहता येईल- ेहा, खरं च घाबरायचं
काहीही कारण नाही; पण आप याला हा तपास करायलाच हवा, नाही का?’’
अथात हा ितला िन र करणारा होता.
‘‘पण डॉ टर, या मािहतीसाठी िह ॉिससखालीच घाल याची काय आव यकता आहे?
तु ही नुसतं िवचारलंत तरी मी या सव ांची उ रं देऊ शकणार नाही का?’’
डॉ टर जरा हसत हणाले,
‘‘उ र देशील- पण ती खरी असतीलच याची शा ती नाही- हां- हां- हां- अशी रागावू
नकोस- तू जाणूनबुजून खोटं सांगशील असं मला मुळीच हणायचं नाही; पण मनासारखं
फसवं काहीही नाही- कोण या तरी गु , छु या िनयमानुसार मनाचं काय चाललेलं असतं-
सं कारांनी, िश णाने, िनरी णाने मनाने समोर काही आदश िनमाण के लेले असतात-
यांना ध ा लागलेला मनाला सहन होत नाही- तू अगदी सहजच िवचारशील- तु या
ांशी या गहन शा चचचा काय संबंध आहे? तर मग ऐक- काही ना काही कारणाने
तुझी भोवताल या स यसृ ीशी फारकत झालेली आहे- तुझं खरं नाव-प ा- नातेवाईक हे
सारं तु या मनाने तु यापासूनच लपवून ठे वलं आहे-’’
‘‘असं कसं श य आहे, डॉ टर?’’
‘‘का श य नाही? मना या ापाराची आप याला काय क पना आहे? एखा ा गो ीवर
माणसाचा ठाम िव ास बसला क यासाठी तो य ाणांचीही आ ती ायला तयार
असतो- मग भले सवसामा यां या दृ ीने ती क पना असंभा व वेडप े णाची असो- पण
ेहा! या ि ल उचापत नी तू आपलं डोकं िशणवून घेऊ नकोस- मी जे काही करीन ते
तु या िहताचंच असेल याची खा ी आहे ना?’’
‘‘हो.’’ ती त काळ हणाली.
‘‘मग झालं तर- मा यावर िव ास ठे व- तुला यात कोणताही धोका नाही- झाला तर
फायदाच होईल-’’
‘‘हे- हे- तु ही हणता ते के हा येणार आहेत?’’
‘‘आज रा ीच आठ या सुमारास यांना बोलावलं आहे-’’
‘‘आजच-’’
‘‘हो- शुभ य शी म! तू आता खोलीतच थांब- अमुकच कर असं सांगत नाही- िव ांती घे
असंही सांगत नाही- कारण तुला शारी रक ाधी अशी कोणतीही नाही- साडेसात या
सुमारास मी यांना घेऊन येईन- ठीक आहे?’’
‘‘हो.’’ ती खाल या आवाजात हणाली.
डॉ टर गेले आिण पाचच िमिनटांत ित या खोलीचं दार धाड दशी उघडू न ती दोन मुलं
आत आली- माया आिण ितचा भाऊ.
‘‘मावशी, हा मोहन-’’ माया हणाली. मोहन दसायला डॉ टरांसारखाच होता आिण
मायापे ा वयाने जरा मोठा होता, ते हा ित याइतका भाबडा न हता- आिण तोही
ेहाकडे उ सुकतेने पाहत होता. आता तो हणाला,
‘‘मावशी, तू आमची खरी मावशी आहेस का?’’
या या ाने ितला, आिण मग या दोघांनाही हसू आलं.
‘‘अरे , खरी मावशी असते तर तुम या घरीच नसते का राहायला आले? मला या मायाने
मावशी बनवलं आहे-’’
‘‘पण मावशी!’’ माया हणाली, ‘‘आई काही अशी तशी नाही आहे हो! ितला पसंत होतं
हणूनच ितने परवानगी दली-’’
‘‘हो. आहे खरी तुझी आई छान-’’ ेहा या डो यांना लगेच पाणी आलं.
‘‘मावशी! काय झालं गं?’’
‘‘काही नाही गं- खरं च काही नाही- असंच होतं बघ- एकाएक कशाने तरी वाईट वाटतं
िन मग रडायला येत-ं ’’
‘‘ हणून बाबांनी ठे वलं आहे हॉि पटलम ये?’’ मोहनचा .
दार उघडू न वैजयंती आत आली. मुलांना पाहताच ती हणाली, ‘‘वाटलंच मला इथे
असाल असं-’’
‘‘आई, मी मोहनला नुसती मावशी दाखवायला इथे आणलं होतं-’’
‘‘ती काय शोभेची व तू आहे?’’ वैजयंती रागावून हणाली.
‘‘खरं च काही ास देत न हती हो-’’ ेहा हणाली.
‘‘जा बरं तु ही ितकडे-’’ वैजयंतीने दोघांना िपटाळलं, ‘‘मुलांना काही समजत नाही-
कोणाची काय अव था असते-’’
‘‘वैजूताई, दोघं खरं च ेमाने आली होती-’’ ेहा हणाली, ‘‘मला माहीत आहे मी इथे
उपरी आहे- माया मला मावशी हणायला लागली ते हा तु ही ितला अडवलं नाहीत-
पण-पण- मी-मी-’’
‘‘ ेहा!’’ वैजयंती रागाने हणाली, ‘‘भलतं सलतं बोलू नकोस! आिण तुला एक सांगते-
डॉ टर काही उगाच तुला इथे ठे वून यायला राजी झाले नाहीत बरं का! तु या बाबतीत
काय घडलं असावं याचं कोडं यांना काही के या सुटत नाही-’’
‘‘ते आज सं याकाळी एक िह ॉ ट टला आणणार आहेत-’’
‘‘बघ! सव बाजूंनी याचे य चालूच आहेत-’’ वैजयंती ेहाजवळ आली आिण ित या
खां ावर हात ठे वून हणाली, ‘‘ ेहा, काल रा ी तर तू इथे आलीस! अजून चोवीस
ताससु ा उलटले नाहीत! आिण हे गुंते असे चुटक सरशी सुटतात का? यांना वेळ लागतो-
ते हा धीराने घे- मी उपरी आहे, परक आहे असे नाही नाही ते िवचार मनात आणायचे
नाहीत- कबूल?’’
‘‘हो.’’
‘‘ ॉिमस?’’
‘‘हो.’’
‘‘के हा येणार आहेत ते िह ॉ ट ट?’’
‘‘साडेसात या सुमारास.’’
‘‘मग तू मा याबरोबर आतच चल- मुलंही भुकेलेली आहेत- यां याबरोबर दोन घास
खाऊन घे- चल-’’
ेहाने कतीही आढेवेढे घेतले तर वैजयंती ितचं काहीही ऐकू न यायला तयार न हती.
ितने ितला बरोबर घरी नेलीच आिण माया-मोहन यांनी मावशी-मावशी करत
ित याभोवती असा पंगा घातला क , शेवटी वत:ब लचे िवचार पार बाजूला ठे वून
ितला यां यात बरोबरीने सामील हावंच लागलं. यां याबरोबर दोन घास खावेच
लागले आिण मग मा ती या ितघांचा िनरोप घेऊन परत आप या खोलीत आली, आता
एव ात ते िह ॉ ट ट येतील- कदािचत ित या सम येची उकलही होईल- कदािचत आज
रा ीच अवी-बेबी-मु ा यांची गाठ पडेल!

5.
बरोबर साडेसात वाजता डॉ टर ित या खोलीत आले. यां याबरोबर िध पाड
शरीरय ीचे, सुमारे प ाशी या आसपासचे एक गृह थ होते.
‘‘हे देव.’’ डॉ टरांनी यांची एवढीच ओळख क न दली. डॉ टरांनी बरोबर एक
टेपरे कॉडर आणला होता. भंतीत या सॉके टला रे कॉडर जोडता-जोडता ते हणाले, ‘‘ही
देव यांचीच सूचना आहे.’’
ेहा पलंगावर उठू न बसली होती. ित यापासून तीन-चार पावलां या अंतरावर एका
खुच त देव बसले होते. ित या चेह याकडे पाहत जरासे हसत ते हणाले, ‘‘अं- पोतदार,
नाही का?- तर मग िमसेस पोतदार. तुम या चेह याव नच दसतं आहे क तु ही अितशय
घाबरले या आहात.’’
ेहा काहीच बोलली नाही.
खरं तर यात घाबर यासारखं काहीही नाही.’’ देव हणाले, यांचा आवाज शरीरय ीला
साजेसा असाच बुलंद, खजातला होता. ‘‘तु ही टेजवर कधी िह ॉ टझमचे योग पािहले
आहेत का?’’
ेहाने नुसतीच मान हलवली. नाही.
‘‘पािहले असतेत तर तु हाला अिजबात भीत वाटली नसती.’’ ते हणाले. ‘‘िह ॉ टझम हा
काही जादूटोणा नाही- मा एखादा चलाख माणूस याचा जादूटोणासारखा वापर क
शकतो हेही खरं आहे. या णी आप याला या या तं ात जायचं नाही आहे- एवढंच
यानात या- मी तु हाला एका िविश अव थेत नेणार आहे आिण काही काही
िवचारणार आहे- असा एक समज आहे क , िह ॉटाइज झालेला माणूस खोटं बोलू शकत
नाही- मी एवढंच हणेन क , माणसाची जी आंत रक खा ी असते, याचे जे दृढ िव ास
असतात यांना अनुस नच तो या अव थेत उ र देतो- असेही समज आहेत क पु षांपे ा
ि या जा त ितयोगी असतात- असंही हटलं जातं क काही काही माणसं या
िह ॉ टझम या भावाखाली येऊच शकत नाहीत- मी यावरही काही मत मांडत नाही-
या णी आपला फ तुम यापुरता मया दत आहे, हो क नाही? ठीक आहे- या तर-
या खुच त बसा- अगदी आरामात बसा- मागे नीट टेकून बसा- मान मागे टेकू ा- हात
खुच या हातांवर ठे वा- असं घ ध नका. हात सैल सोडा- शरीरही असं ताठ ध नका-
सैल सोडा- अगदी आरामात बसा- शरीरावरचा ताण कमी कर याची एक साधी यु मी
तु हाला सांगतो- आपलं ल कोठे तरी इतर गेलं क मग आपोआप टे शन कमी होतं-
बघा- मी एक-दोन-तीन-चार असे अंक मोजतो आहे- याबरोबर माझा हात
डावीउजवीकडे हलवतो आहे- या हाताकडे पाहा- मग बघा- हं- पाहा- एक-दोन-तीन-
चार-’’
आठ या आक ाला ेहा मान मागे टाकू न झोपली होती.
देवांनी खूण करताच डॉ टरांनी रे कॉडर सु के ला.
‘‘पोतदार? पोतदार?’’
‘‘हं.’’
‘‘माझे श द ऐकू येतात?’’
‘‘हो.’’ नेहाचा आवाज प होता.
‘‘तुमचं संपूण नाव काय आहे?’’
‘‘ ेहा अर वंद पोतदार.’’
देवांनी खूण क न डॉ टरांना रे कॉडर ऑफ करायला सांिगतलं.
‘‘शेखर, ही चांगली खूण नाही.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘िह ॉिससखालीसु ा या आपलं नाव पोतदारच सांगताहेत.’’
‘‘मग तेच यांचं खरं नाव अस याची श यता नाही का?’’
‘‘िनदान यांचा तरी तसा ठाम िव ास आहे.’’
‘‘तुमची काही वेगळी अपे ा होती?’’
‘‘अ◌ॅ ेिशयाच असला तर तो पार आत खोलपयत पोहोचला आहे- ठीक आहे- आपण
यांना िवचा न पा या- यां या सांग यात जर कोठे िवसंगती आढळली तर तेथे यां या
ख या लाइफचा एखादा धागा िमळे ल- ठीक आहे- करा ऑन.’’
रे कॉडर परत सु झाला.
‘‘पोतदार, तुम या घराचा प ा सांगा.’’
‘‘चारशे बेचाळीस कोट रोड.’’
डॉ टरांनी पायाकडे बोटाने खूण के ली, हाच प ा.
‘‘घरी कोण कोण माणसं आहेत?’’
‘‘माझे पती आिण दोन मुलं.’’
‘‘पतीचं नाव?’’
‘‘अर वंद पोतदार.’’
‘मुलांची नाव?’’
‘‘सरोज- बेबी आिण यशवंत- मु ा.’’
‘‘मुलं कोण या शाळे त जातात?’’
‘‘दोघंही सट पीटर कॉ हट कू लम ये जातात.’’
‘‘पोतदार वसाय काय करतात?’’
‘‘इ पॅ ट अ◌ॅड हटायझसम ये मॅनेजर आहेत.’’
‘‘िववाह के हा झाला?’’
‘‘अकरा वषापूव - एकोणीसशे अ ा शीम ये’’
‘‘िववाहाआधी कु ठे राहत होतात.’’
‘‘तळे गावला.’’
‘‘िववाहाआधी नाव काय होतं?’’
‘‘चंदा शारं गपाणी.’’
‘‘वडील काय करत होते?’’
‘‘ ोफे सर होते.’’
‘‘आता?’’
‘‘ल ाआधीच रटायर झाले होते.’’
‘‘घरात कोण कोण आहे?’’
‘‘मी आिण बाबा.’’
‘‘आई? भाऊबिहणी?’’
‘‘मी आठ वषाची असतानाच आई वारली.’’
‘‘कशाने?’’
‘‘पोटा या कॅ सरने.’’
‘‘भाऊबिहणी?’’
‘‘कोणीही नाही. मी एकटीच आहे. मी आिण बाबा.’’
‘‘नातेवाईक नसतील- घरात आणखी कोणी माणसं?’’
‘‘हो. सदािशव होता.’’
‘‘कोण सदािशव?’’
‘‘बाबांनी याला घरी आणला होता- ना यातला न हता - पण बाबांनी याला अगदी
आप या मुलासारखा वाढवला- मा यापे ा वयाने मोठा होता- आिण तो नावही सदािशव
शारं गपाणी असंच लावायचा-’’
‘‘या अर वंद पोतदारशी गाठ कु ठे पडली?’’
‘‘गाठ पडली नाही- ल ाआधी आमची त डओळखही न हती- अगदी पारं प रक प तीने
िववाह झाला- बाबां या कोणीतरी िम ाने यांना अर वंदचं थळ सुचवलं होतं-’’
‘‘ते हापासून पु यातच राहत आहात?’’
‘‘हो.’’
‘‘िमसेस पोतदार, तु ही आता झोपलेला आहात- मी पाचपयत अंक मोजून तु हाला हाक
मारली क तु ही जा या हाल- समजलं?’’
‘‘हो.’’
‘‘एक-दोन-तीन-चार-पाच. िमसेस पोतदार!’’
ेहाने डोळे उघडले. एकाच पिव यात बस याने सव अंग अवघडलं होतं आिण डो यातही
अगदी मागे कलकल चालली होती. देवांनी टेबलावर या लासम ये गार पाणी ओतून ते
ेहाला यायला दलं. ित या हातातला लास हातात घेत ते हणाले,
‘‘कसं वाटतं?’’
‘‘ठीक आहे. डो यात जरा कलकल आहे एवढंच- तुमचं ते िह ॉ टझम हायचं असेल ना?’’
देव जरासे हसत हणाले, ‘‘िमसेस पोतदार, ते सव काय मघाशीच झालं आहे-’’
‘‘काय? झालं सु ा?’’
‘‘हो. आिण आता जरा वेळातच मी तु हाला आपली ो री ऐकवणार आहे- आपलं सव
बोलणं मी टेप क न ठे वलं आहे-’’
‘‘मग जरा वेळाने कशाला? आताच ऐकवा क !’’
देवांनी खूण करताच डॉ टरांनी टेप रीवाइं ड के ली आिण मग रे कॉडर सु के ला. देवांचे
आिण ितची उ र- ेहा सवकाही अगदी एका पणे ऐकत होती. शेवटी टेप संपली.
‘‘पण मला एक कळत नाही-’’ ेहा हणाली, ‘‘यासाठी तु हाला िह ॉिससची काय ज री
पडली? सरळसरळ हे िवचारले असतेत तर मी हीच उ रं दली असती- कदािचत
यापे ाही जा त तपिशलात जाऊन दले असती-’’
‘‘दुसराही एक हेतू होता, िमसेस पोतदार. आपले वरवरचे, आप याला माहीत असलेले
िव ास आिण अंतमनातले िव ास यां यात कधीकधी फरक असतो- ही आताची तुमची
उ रं ऐकू न तु हाला जर नवल, आ य वाटलं असतं, टेपवर वणन के लेलं आयु य परकं ,
अप रिचत वाटलं असतं तर मग तुम या िवकाराचं एक प ीकरण होऊ शकलं असतं-
िड यूजन; पण तसा कार नाही. हेच एकमेव आयु य तु हाला माहीत आहे. आता तु ही
आणखी काही काही संदभ सांिगतले आहेत- तुम या मुलां या शाळा, तुम या
यजमानां या कं पनीचं नाव, तळे गावमध या तुम या आयु याचं वणन- यापैक ब तेक
सव गो ी पडताळू न पाहाता ये यासार या आहेत- ते काम मी डॉ टरांवर सोपवत आहे-
यासाठी मी आलो होतो ते काम पूण झालं आहे-’’ जरा वेळ थांबून ते हणाले, ‘‘आिण
आणखी एक स ला- मनात फार मोठी आशा बाळगू नका. तु ही दलेले काही काही
रे फर स आधीच ठसूळ िनघाले आहेत- एकाचीही पृ ी होऊ शकलेली नाही- ते हा याही
बाबतीत तसं हो याची श यता मनात रा ात-’’
एक हात वर क न डॉ टरांचा िनरोप घेऊन देव गेले.
खोलीत ेहा आिण डॉ टर एवढेच दोघे उरले.
‘‘ ेहा, देव हणत होते ती गो खरी आहे. तु या मनात या सव आठवणी सलग आहेत,
तकशु आहेत, श यते या कोटीत या आहेत; पण आतापयत यातली एकही िस
झालेली नाही- आपण आणखी चेक क या; पण देवांनी दलेला इशारा नजरे आड क न
चालणार नाही-’’
ेहा या मनात पु हा एकदा िनराशा दाटू न आली.
ित या संसाराची अशी संपूण उलथापालथ झा याला आता चोवीस तास उलटले होते.
आिण या स वृ लोकां या मदतीवर आिण मेहरे बानीवर ती आणखी कती काळ
काढणार होती?
डॉ टरांकडे वळू न ती हणाली.
‘‘डॉ टर, तु ही, तुम या मावशीनी, तुम या घरात या सवानी आतापयत मला मदत
के लीत या या ओ याखालीत मी अगदी दबून गेले आहे; पण हे कोठवर चालणार? मला
वत:लाच माझी काहीतरी सोय बघायला नको का?’’
‘‘ ेहा, अजून आपला तपास सु ही झाला नाही- तुला आठवतं मघाशी फोटो काढू न घेतले
आहेत ते? ते मी आता मा या अनेक सहका याकडे पाठवणार आहे- िशवाय
वतमानप ांतही छापून आणणार आहे-’’
‘‘वतमानप ात?’’ ेहाने नवलाने िवचारलं.
‘‘वरील फोटोतील मिहला गेले दोन दवस बेप ा आहे- यांचा ठाव ठकाणा सांगणारास
यो य ते इनाम देऊ- अशा अथाची जािहरात- ती एकदा सव सा रत झाली क , तुला
ओळखणारा कोणी ना कोणी तरी मा याशी संपक साधीलच क नाही?’’
ेहा सावकाश सावकाश मान हलवत होती. नाही.
‘‘नाही? का नाही?’’
‘‘डॉ टर, मा या ओळखीचं या जगात कोणीही नाही- कोणी कोणी नाही’’ ितला रडू च
कोसळलं.
‘‘ ेहा! एव ा तेव ाने रडू न कसं चालेल? मला माहीत आहे. धीर धर असा उपदेश
करणं सोपं असतं- तू अ यंत िवल ण प रि थतीत सापडली आहेस हे मा य- पण एक
ल ात ठे व- समोर या सग याच वाटा कधीही बंद झाले या नसतात- काही ना काही
तरी वाट सापडतेच.’’
डॉ टर खुच व न उठले.
‘‘माझा स ला ऐकशील तर अशी एक ा एक ाने रा नकोस- आम याकडे ये- ती
दो ही पोरं मावशी-मावशी हणत तुला िबलगतील बघ- खरं च, चल-’’
ेहा यां या लॅटम ये गेली.
ितथे ित यासाठी एक नवल होतं.
सारं ग डॉ टरांकडे आला होता. ेहाला पाहतच या त रतेने याने उठू न ितला नम कार
के ला याव न ितची खा ीच पटली क , ितला भेट यासाठीच तो आला होता. या गो ीचं
ितला जरा आ य वाटलं; पण िततकं च बरं ही वाटलं.
डॉ टर आत गेले; पण ती बाहेर याच खोलीत थांबली.
‘‘काय हणताहात?’’ सारं गने िवचारलं.
‘‘मी काय हणणार!’’ ेहा जरा िख पणे हणाली.
‘‘आई सकाळी येऊन गेली ना? ती सांगत होती आता तु ही काल या मानाने ब याच
सावर या आहात.’’ तो हणाला, ‘‘खरं सांगू का? तुमची हक कत ऐक यापासून मलाही
अगदी च ावून गे यासारखं वाटत आहे- हणजे असं- के वढा चम का रक संग गुदरला
आहे तुम यावर! हणजे के वढा शॉक?’’
याला खरोखर क पना येईल का याची ितला शंकाच होती- पण िनदान तो समजावून
घे याचा तरी य करीत होता.
‘‘सारं ग, खरं च थँक यू! मु ाम चौकशीसाठी आलात-’’
‘‘शेखर काय हणतो?’’
‘‘ हणत काही नाहीत; पण य कती मागानी करीत आहेत! आज दुपारी फोटो काढू न
घेतले- ते फोटो हॉि पटलमधून पाठवणार आहेत- एखादा माणूस वेळेवर घरी आला नाही
क , काही अपघात वगैरे झाला नाही ना ते पाह यासाठी आपण हॉि पटलम ये चौकशी
करतो नाही का? मी आता सांगते ते नाव-प ा-माणसं हे समजा खरं नसेल; पण य ात
मी जो कोणी असेन ितचा तपास कर यासाठी कोणी ना कोणी हॉि पटलम ये येईल असं
डॉ टरांना वाटतं- िशवाय ते फोटो वतमानप ांतूनही छापून आणणार आहेत- हणजे
ख या आयु यात मी जी कोणी असेन ितला ओळखणारं कोणी ना कोणी या
जािहरातीव न यां याशी संपक साधेल-’’
‘‘वा! चांगली आयिडया आहे क !’’
‘‘एवढंच नाही- आज सं याकाळी यांनी इथे एक िह ॉ ट ट आणले होते- देव नावाचे-
यांनी िह ॉिससखाली माझी तपासणी के ली- मी काय बोलले याची टेप मागा न यांनी
मला वाजवून दाखवली; पण तीच मािहती मी यांना आधीही सांिगतली असती-
िह ॉिससखाली घाल याचं यांचं आणखी काहीतरी कारण होतं; पण ते काही मला नीटसं
समजलं नाही- सांगायचा मु ा हा क , डॉ टरांचे वेगवेग या मागानी तपास चालू आहेत;
पण माझाच धीर खचतो- मला ते सारखा धीर धर असा स ला देत असतात-’’
‘‘तुमची पोिझशन कठीण आहे यात शंकाच नाही- पण शेखर सांगतो तेच आ हीही सांग-ू
लीज, धीर धरा! आ ही सगळे तुम या मदतीला आहोत!’’
तो आणखी काही बोलणार होता तोच दो ही मुलं धावत धावत खोलीत आली- मग
संभाषण जनरल झालं.
डॉ टरही खोलीत आले, वैजयंतीही आली- वेळ कसा गेला ते ेहाला समजलंच नाही.
नऊ वाजले ते हा मा ती उठली. या सग यांचा िनरोप घेऊन ती िनघाली. खोलीकडे
येता येता ितला जाणवलं क , आज रिववार होता. हणून डॉ टर सव दवसभर रकामे
होते; हे असं रोज असणार नाही. पण डॉ टर, वैजयंती, मुलं आिण िवशेषत: सारं ग यां या
सहवासाने मनावरली सावली जराशी िवरळ झा यासारखी ितला वाटली. संगाला त ड
देणं अगदीच अश य नाही अशी एक आशा मनात ज माला आली होती.

6.
दुस या दवशी सकाळीच सारं गची आई हॉि पटलम ये आली. डॉ टरांकडे आधी बसली
असेल, डॉ टरांशी चचा के ली असेल- कारण ती ेहा या खोलीत आली ती सगळं ठरवूनच
आली होती.
‘‘अगंबाई! आई! तु ही! आता?’’
‘‘हो.’’ या हसत हणा या. ‘‘तुला यायलाच आले आहे.’’
‘‘मला यायला कु ठे ?’’
‘‘दुसरं कु ठे ? आम या घरी!’’
‘‘पण-’’
‘‘पण काय? सारं ग हणत होता इथे कु ढत बसलेली असतेस- आिण आजपासून शेखरचं
काम सु होणार- माया-मोहन शाळे त जाणार- ती वैजू ित या कामात असणार- मग तू
एकटी काय करणार आहेस? मलाही दवसभर सोबत होईल- सारं ग पाचला परत येतो-
मग तु हीही दोघं एक याल-’’
‘‘पण डॉ टर इथे तपास करणार आहेत-’’
‘‘शेखरने मला सारं काही सांिगतलं आहे- सगळीकडे फोटो पोहोचायला वेळ लागणार
आहे- वतमानप ांतसु ा एव ात काहीही छापून येणार नाही- आिण समज, तुझी िनकड
भासली तर तो फोन करील क ! पंधरा िमिनटांत तू इथे हजर होशील!’’
सारं गची आई शेखर आिण वैजयंती यां याबरोबर सवकाही ठरवूनच आलेली दसत होती-
कारण लगोलग वैजयंती हातात एक लहान बॅग घेऊन खोलीत आली.
ित याबाबतचे सव िनणय हे लोक पर परच घेत होते! पटावर या एखा ा या ासारखं
ितला हलवलं जात होतं- आिण ते सारं सहन कर या ित र ितला काही ग यंतरच
न हतं- कारण ती सव वी यां यावरच अवलंबून होती. पाच-पंचवीस पये सोडले तर
ित यापाशी पैसाही न हता. अंगावरचे कपडे एवढीच ितची चीजव त- आिण ित या
ओळखीचं या जगात कोणीही न हतं- इतकं असहाय, इतकं एकटं कोणी असेल का?
ित या खां ावर हात ठे वत वैजयंती हणाली, ‘‘ ेहाताई, जरा बदल तुलाही बरा वाटेल-
नाहीतर सारे दवस इथे याच एका खोलीत तुला एकटीने काढावे लागतील- मावशी
हणतात ते खरं आहे- दोन-तीन दवस तर यां याकडे राहा- मग परत इकडे यावं
लागणारच आहे-’’
तेव ात डॉ टर खोलीत आले. ‘‘काय रे सारं ग? काय हणतेय ेहा? येते आहे हणते
ना?’’ यांनी सारं गला िवचारलं आिण मग ेहाकडे वळू न ते हणाले, ‘‘ ेहा, तु या मनात
काय िवचार चालले असतील याची मला अगदी पुरी क पना आहे; पण दोन पॉइं ट ल ात
घे- आम यापैक सवानाच तु यासाठी काही ना काही करावंसं वाटतं हे एक- आिण दुसरं
हणजे-’’
‘‘डॉ टर!’’ ेहा हणाली ‘‘मी कशालाही नाही हणत नाही- लीज मा या िहतासाठी
झटणारे लोक मला ओळखू येत नाहीत?’’
‘‘छान-छान आता आणखी एक सूचना ायची आहे- ितकडे गेलीस क , सं याकाळचा तो
सारं ग तुला हणणारच चला कोठे तरी च र मा न येऊ; पण एक धोका यानात ठे व...’’
‘‘धोका? कसला धोका?’’
‘‘धोका अशा अथ - तुला शहराची सगळी मािहती आहे- ते हा श य आहे क तू शहरातच
राहत असशील- फ कोण हणून राहत होतीस, कु ठे राहत होतीस, काय करत होतीस
याची कशाचीही आठवण तुला नाही- तसेच तु या ओळखीचे अनेक लोकही शहरात
असणार- यां यापैक एखादा तुला भेट याची, तुला एखा ा अप रिचत नावाने हाक
मार याची श यता आहे- आता या तु या मानिसक अव थेत हा आणखी ध ा बसायला
नको- अशा अथाने धोका- समजलं?’’
ितने मानेनेच ‘हो’ची खूण के ली.
‘‘ते हा जरा सांभाळू न- दोन-तीन दवसांत इकडे काहीतरी डे हलपमट होणारच- मी
फोनवर सांगेनच- आिण अथातच के हाही तुला इथे हजर होता येईल- ते हा खुशाल या
सारं गकडे-’’
ित या मनात एक शंका होती- या जागी ितची पिहली जागा होती ितथेच डॉ टर ितला
पाठवत होते- हे ते मु ाम करीत होते का, हा मु ा यां या यानातच आला न हता?
पण ती य ात काहीच बोलली नाही.
र ा या प यावर थांबली ते हा सु वातीस णभर ितला अगदी वे ासारखी आशा
वाटली क , आपला वाडा ितथे असेल; पण अथात या जु या वा तूची नाविनशाणीही
न हती. ितला वाटलं अनेक वेळा असे िनराशेचे ध े बस याखेरीज मनातली ही आंधळी
आशा पुरी नाश पावणार नाही. जनावरांना फटके मा न एखादी गो िशकवतात तसंच.
सारं ग या आईमागोमाग ती वरती लॉकम ये गेली. चार खो याचा श त लॉक होता;
पण घरात कोणीही न हतं. ती आत येताच ित यामागे दार लावता लावता सारं गची आई
हणाली, ‘‘आम या घरात आ ही चौघं आहोत, सारं ग, याचे बाबा, याची धाकटी बहीण
आिण मी. ते ितघंही कामाला जातात. ि या कॉ युटर सटरम ये कामास जाते. सारं गचे
वडील खासगी कं पनीत आहेत- सगळे सं याकाळी एक जमतात- तोपयत मी घरात
अगदी एकटी असते- आिण कालच रिववार होऊन गेला ना- यानंतरचा सोमवार तर
अगदीच कं टाळवाणा जातो- मग मनाशी िवचार के ला तुला इथे आणावं- मला सोबत
होईल- आिण तुलाही तेवढा चज होईल-ितथे तू अगदी एकटी एकटीच असणार-’’
‘‘पण शिनवारी रा ी तर तु ही दोघंच होतात!’’
‘‘अगं ती ि या मैि णीकडे गेली होती आिण हे खूप उिशरा परत आले- काल दोघं सारखे
िवचारत होते- आता सं याकाळी पडतील गाठी-’’
िवचारावं क नाही, िवचारावं क नाही असा ेहाला पडला होता- पण ितने शेवटी
िह मत क न िवचारलंच-
‘‘आिण- आिण- सारं ग? ते एकटेच असतात?’’
‘‘ याची पण एक ॅिजडीच आहे बघ- चांगलं ल ठरलं होतं- आिण दोन मिहने आधीच ती
अपघातात मरण पावली बघ! असा काही शॉक घेतला क , काही सांगता सोय नाही!
आता चार या वर वष होऊन गेली बघ; पण ल ाची नुसती गो काढली क , असा
भडकतो क बघ!’’
ेहा काहीच बोलली नाही. आई या मागोमाग ती वयंपाकघरात गेली. सारं गची आई
हणाली, ‘‘सकाळीच सगळे लोक डबे घेऊ जातात- मी मा यासाठी फ पोळीभाजी
तेवढी करते- खरी जेवण सं याकाळीच होतात-’’
ेहा आ ना जमेल तेवढी मदत करीत होती. आ ना सवकाही माहीत होतं- ते हा आता
वाग याचा काहीच न हता. येणार होता तो सं याकाळी- सगळे परत आ यावर.
‘‘आई,’’ मधेच ेहा हणाली, ‘‘पण तुम याकड यांना ही क पना आहे क मी इथे येणार
आहे हणून?’’
‘‘अगं, यांना िवचार यािशवाय का मी असं काही करीन? काल रा ी जेवताना हाच
िवषय होता- आिण शेवटी सारं ग आिण ि या- दोघंही मा यामागे लागली- क आई यांना
आणच इथे! खरं सांगू का? यांना तु यात इतकं िवल ण कु तूहल आहे क , सांगता सोय
नाही!’’
पाच वाज यापासून एक एक क न माणसं घरी परतायला लागली. आधी सारं ग आला-
ते हा ेहा बाहेर याच खोलीत बसली होती. ती गडबडीने खुच व न उठायला लागताच
तो हणाला,
‘‘अहो! अहो! बसा ना! आरामात बसा!’’
दाराजवळ या खुच त बसून तो बूट काढता काढता हणाला,
‘‘के हा आलात? सकाळीच आलात ना?’’
‘‘हो.’’
‘‘आईला आ ही कालच बजावून सांिगतलं होतं- यांना आप या घरी आणच- ितथे
हॉि पटलम ये तु ही एक ा या एक ा असणार-’’
‘‘नाही हो! ते डॉ टर आिण वैजूताई कती चांगली माणसं आहेत! सगळं जेवणखाणं तर
यां याकडेच होत होतं!’’
तेव ात कृ णराव आिण ि या बरोबरच आली. मग मा ेहा उठू न उभी रािहली.
औपचा रक ओळख क न देत सारं ग हणाला, ‘‘बाबा याच या िमसेस पोतदार.
शिनवारी सं याकाळी मी खाली होतो हणून बरं - नाहीतर-’’
आईही आतून बाहेर आ या आिण सगळे च बसले.
‘‘ ेहाबाई-’’ कृ णराव हणाले.
‘‘अहं-’’ ेहा हणाली
‘‘अहं काय?’’
‘‘मला नुसतं ेहाच हणा. वयाने, अनुभवाने सग याच गो ीत तु ही मला ये
आहात.’’
‘‘ ेहा तर. तर मग ेहा, इथे अगदी घर यासारखं राहायचं बरं का! या डॉ टरी
तपास या, ते डॉ टरी उपचार, जे जे काही करायचं ते ितकडे शेखर करीलच- तुला एकच
सांगतो- इथे तू अगदी घर यासारखं राहायचं बरं का! काहीही टे शन यायचं नाही- हा
सारं ग, ही ि या, तु ही सगळे बरोबरचेच आहात- आता एक सांग- हा शेखर काय
हणतो?’’
या लोकांना कतपत मािहती असेल याची ेहाला काहीच क पना न हती. ितने सवच
खुलासेवार सांगायला सु वात के ली.
‘‘डॉ टरांनी काल सकाळी तपासणी के ली- यां या मते शरीरात काहीही िबघाड नाही-
आधी यांना वाटलं होतं हा अ◌ॅ ेिशयाचाच एखादा कार असावा- ती जी गाडी परवा
मा या अगदी अगदी जवळू न गेली याचा िवचार यां या मनात होता- मग काल
सं याकाळी ते मला घेऊन शहरात खूप हंडले- ठक ठकाणी ते मला र याची नाव
िवचारत होते- कोणता र ता कोठे जातो ते िवचारत होते- शहराची मला कतपत मािहती
आहे हे पाहत होते; पण अथात मला शहराची खडा खडा मािहती आहे-’’
‘‘मग यांनी माझे फोटो काढवून घेतले- फोटो हे वेगवेग या हॉि पटलम ये पाठवणार
आहेत- माझी चौकशी करीत कोणी आलं तर यांना डॉ टरांचा प ा ायला सांगणार
आहेत. िशवाय वतमानप ातही फोटा देणार आहेत-
‘‘खूपच के लं क , शेखरने!’’ सारं ग हणाला.
‘‘एवढंच नाही- काल सं याकाळी यांनी िह ॉ ट ट आणले होते-’’
‘‘िह ॉ ट ट?’’
‘‘हो- िह ॉिससखाली माझी तपासणी के ली आिण सव संभाषण टेप के लं. ते मागा न मला
ऐकवलं- पण खरं तर याने डॉ टर जा तच ग धळात पड यासारखे वाटत आहेत- सारखं
हणत आहेत यांना वाटत होता एवढा हा कार साधासोपा नाही-’’
‘‘आता यावर पण चचा करायची नाही.’’ कृ णराव हणाले, ‘‘कारण यातली
आप याला काहीही मािहती नाही. आिण नसते तककु तक क न या ेहा या डो याला
ताप दे यातही काही अथ नाही- काय?’’
‘‘हो.’’ सारं ग आिण ि या एकदमच हणाले.
जेवण झाली. जेवताना संभाषणात ेहा अगदी कमीत-कमी भाग घेत होती; पण याची
जा त काही अपे ाही न हती- ते हा ितला यात अवघड असं काही वाटलं नाही. जेवण
झा यावर सारं ग बाहेर या खोलीत गेला होता आिण आई आिण ेहा मागची
आवराआवर करत हो या.
सारं ग घाईघाईने वयंपाकघरात आला. तो एकदम हणाला, ‘‘मला हे आधी कसं सुचलं
नाही?’’
या दोघ नी या याकडे पािहलं. या या हातात एक मराठी आिण एक इं जी वतमानप
होतं. दो ही पेपर टेबलावर ठे वून तो हणाला,
‘‘िमसेस पोतदार, या पेपरमध या बात या वाचा बरं !’’
ेहा पुढे आली आिण दो ही पेपरमध या हेडलाई सव न ितने नजर फरवली.
पंजाब-ज मू- का मीर ांतात अितरे यां या कारवाया. बॉ ब फोटात जवान, पोलीस,
िनरपराध नाग रक यांचे बळी, िबहारम ये जमीनदारां या सेना आिण भूिमगत क युिन ट
कायकत यां यात गोळीबार. उ र देशात काही ठकाणी अगदी ु लक कारणाव न
जातीय दंगे. राज थानात दु काळ. अभयार यात वाघाची िशकार. सग या रोज याच
बात या, पेपरवर नजर टाकू न झा यावर ितने वर सारं गकडे पािहले. तो मो ा अपे ेने
ित याकडेच पाहत होता.
‘‘वेल?’’ तो हणाला.
‘‘वेल काय?’’ न समजून ती हणाली.
‘‘ या बात यांचा संदभ लागतो का?’’
‘‘ हणजे कसं?’’
‘‘ हणजे ओळखी या वाटतात का?’’
‘‘हो-अगदी रोजचाच मसाला आहे-’’
‘‘दॅ स इट!’’ तो मो ाने हणाला.
‘‘काय?’’ ितला काही समजत न हतं.
‘‘तु ही वत:चं नावगाव िवसरला आहात; पण तु ही या बात यांना पर या नाहीत!
सग याचे रे फर स तु हाला बरोबर समजतात-’’
‘‘हो, पण यात एवढं काय िवशेष आहे?’’
‘‘तुम या ल ात येत नाही का? तुमचं जग, तुमचा दवस सव आजचंच आहे- याच
जमा यात तु ही वाढलेला आहात- तु ही िमसेस पोतदार नसाल- आणखी कोणी असाल-
पण आज याच जमा यात या आहात- शेप ास वषापूव या कं वा शेप ास वषानंतर या
काळातून आले या नाही आहात!’’
‘‘सारं ग! काय नाही नाही ते बडबडतो आहेस?’’
‘‘अिजबात काहीतरी नाही! समजा, ही एखादी साय स फ शन असती- तर खूप माग या
कं वा खूप पुढ या काळात या कोणी िमसेस पोतदार एकाएक आप या जमा यात
अवतीण झा या अस या- दसायला अगदी तुम या-आम यासार या- पण हे
वतमानप ातले संदभ यांना अिजबात समजले नसते- याच जमा यात लहानाचं मोठं
झाले यालाच या बात यांचा उलगडा होईल-’’
या दोघ या मूढ चेह याकडे पा न तो वैतागाने हणाला, ‘‘छे! तु हाला काहीएक
समजलेलं नाही! आिण समजायचंही नाही! उ ा शेखरलाच सांगतो- याला मी काय
हणत आहे ते बरोबर समजेल!’’
हवेत वतमानप हलवत तो बाहेर गेला. आई आिण ेहा एकमेकांकडे बघायला लाग या
आिण एकाएक दोघ ना हसायला आलं-
अ े चाळीस तासांत थमच ेहा या चेह यावर जरासं हसू येत होतं.
आवराआवर झा यावर ेहा बाहेर या खोलीत आली.
सारं ग ितथेच येराझारा घालत होता. ितला पाहताच तो हणाला, ‘‘जरा वर चलता
टेरेसवर? िल ट आहे- आिण फार छान यू आहे-’’
‘‘मी आ ना िवचा न येत-े ’’ ती हणाली.
एक-दोन सेकंद थांबून मग आईनी परवानगी दली. यांची ती जराशी सावध ित या
ेहा या नजरे तून सुटली नाही.
दोघं िल टमधून वर ग ीवर आले. सव इमारतीवर ग ी होती. छान मोझेक टाइल होती
आिण सव अ यंत व छ होतं.
‘‘िमसेस पोतदार-’’ तो हणाला.
‘‘मला सारखं िमसेस पोतदार का हणणार आहात?’’ ती जराशी हसत हणाली, ‘‘अजून
नाव नाही का माहीत झालं?’’
‘‘ ेहाबाई तर! इकडे या ेहाबाई-’’
तो ग ी या पि मेकड या बाजूला गेला. पॅरॅपेटपाशी उभा रािहला. तीही या याशेजारी
जाऊन उभी रािहली.
‘‘मघाशी वयंपाकघरात बोललो याब ल सॉरी हं!’’ तो हणाला, ‘‘जरा सबुरीने
यायला हवं होतं-’’
‘‘मला खरं च तुम या बोल याचा अथ समजला न हता- आिण अजूनही समजलेला
नाही-’’
‘‘ याचं काय आहे- मा या वाचनात या साय स फ शन या, फँ टॅसी या अ भुत कथा खूप
येतात- मला या कथा वाचायचं वेडच आहे हणा ना! भूतकाळातली एखादी
भिव यात अवतीण होणं- हणजे समजा, पंधराशे- सोळाशे सालचा एखादा माणूस दोन
हजारम ये अवतीण होणं- कं वा पंचवीसशेमधली एखादी पाचशे वष मागे जाऊन
आज या या जमा यात अवतीण होणं अशा क पना या गो तून नेहमी येत असतात; पण
असे अना तपणे आलेले अवतार या या काळाशी प रिचत नसतात- यांना कशाचे संदभ
लागत नाहीत- तशा कॅ टगरीत या तु ही नाहीत एवढंच मला हणायचं होतं!’’
‘‘मला एक सांगा सारं ग- येकाला आप या वत: या अि त वाची, खरे पणाची अगदी
शंभर ट े खा ी असते क नाही?’’
‘‘अथात असते- ती जे हा डळमळीत होते ते हाच मग या माणसा या शहाणपणाची लोक
शंका यायला लागतात-’’
‘‘ या पातळीवर मला मा या िमसेस ेहा पोतदार या अि त वाची पुरी पुरी खा ी आहे-
अगदी िह ॉिससखाली सु ा मी ‘ ेहाबाई पोतदार’ याच हाके ला ितसाद देत होते-’’
‘‘आिण ते शेखरला आवडत नाही असं तु ही हणता?’’
‘‘आवडलं नाही असं नाही; पण यामुळे माझा जरा कठीण झाला आहे असं ते
हणतात-’’
ितची नजर आसमंताव न िवमन कपणे फरत फरत शेवटी खाली गेली- आिण ितने
एकदम एक मोठा ास घेतला -
‘‘सारं ग- सारं ग-’’ ती दब या आवाजात हणाली.
‘‘काय?’’ ितची उलघाल सहज ल ात येत होती.
‘‘खाली पाहा- खाली पाहा-’’ ती खाली बोट क न दाखवत होती. ‘‘तो पाहा माझा वाडा-
तो पाहा माझा वाडा-’’
एक णभरच सारं गने खाली नजर टाकली आिण मग ेहा या खां ाला ध न याने
ितला मागे खेचली. या या हातून सुट याची जोराची धडपड करीत ती हणत होती-
‘‘सारं ग! सारं ग! खाली माझं घर आहे! मला जाऊ ा!’’
तो ितला मागे मागे ओढत होता. ितची धडपड वाढत चालली आिण ती मोठमो ाने
ओरडायला लागली-
‘‘सारं ग! सारं ग!’’
आता काहीतरी के लं नाही तर ती िह टे रया या अव थेत जाणार हे उघड दसत होतं.
याचा हात सपा ाने आला आिण ित या गालावर जोराची चपराक बसली.
ितची सगळी धडपड एका णात थांबली.
‘‘सारं ग!’’ ती एवढंच बोलू शकली.
‘‘ ेहा!’’ आपण ितला एकवचनाने हाक मारत आहोत हे या या यानातही आलं नाही.
‘‘ ेहा, मा या दोनच ांची उ रं दे- मग मी तुला खुशाल जाऊ देईन- अगदी वत:सु ा
नेईन- फ एक िमिनट थांब- मी काय िवचारतो याची उ र दे- ओ के ?’’
‘‘काय?’’ ती अगदी बारीक आवाजात हणाली.
‘‘ ेहा, तुझं जग आिण हे जग- दो ही एकमेकांना पयायी आहेत क नाही? एक असतं तर
ितथे दुसरं अि त वात असू शकत नाही ही गो तुला मा य आहे का?’’
‘‘हो.’’
‘‘तुला काय दसलं याब ल मी काहीही बोलत नाही- समजा, तू हणतेस तसंच खरोखर
असलं, खाली तुझा वाडा असला, आिण तू समजा, तु या यजमानांना, तु या मुलांना हाक
मारलीस- ते बाहेर आले- तर ते कु ठे पाहतील? यांना तुझी हाक कोठू न येईल?’’
‘‘इथूनच ग ीव न!’’
‘‘ हणजे प ास पंचाव फु टा या उं चीव न! हो ना?’’
‘‘हो.’’
‘‘अगदी समजा, तुझा वाडा ितथे आलाच- तर मग ही आमची मोठी इमारत असणार
नाही- हो क नाही? तू कोठे असशील? वर, हवेत प ास साठ फु टांवर! आिण ितथून
एकदम खाली नाही का पडणार? यां यासमोर तुझं चदामदा झालेलं शरीर नाही का
पडणार? हा का यां यापयत पोहोच याचा माग आहे? व मागाने तुझं मन तुला हे तर
सुचवत नाही ना क या आयु यात तुझी यां याशी भेट होणार नाही?’’
ती नुसती या याकडे पाहत उभी रािहली.
‘‘मग आपोआपच आणखी एक िवचार मनात येतो क नाही? तू हणतेस तो वेगाने
जाणारी गाडी तु या अगदी जवळू न गेली- आिण तू या जगात आलीस- कशाव न तुला
गाडीची धडक बसली नाही? इकडे ये याचा कं वा ितकडे जा याचा मृ यू हा एकमेव माग
नाही कशाव न? आलं का यानात? चल- खाली चल- मी येतो- तुला तु या जगात वेश
िमळाला तर तू सुखी होशील- आिण मलाही आनंद होईल- पण तो वेश अशा मृ यू या
ारातून नको, ेहा! चल!’’
एक णभरच ती पॅरॅपेट या दशेने वळली. एक णभरच तो वाडा आप या नजरे ने
पाह याची ितला अिनवार इ छा झाली.
‘‘ ेहा! ितकडे नको! लीज! चल मा याबरोबर-’’
शेवटी ती या याबरोबर िनघाली. िल टचा पाळणा तळमज यावर पोहोचला.
आसपासची िल टची पोलादी जाळी, बाहेर येताच दो ही बाजू या िसमट काँ ट या
दणगट अभे भंती, बोळासमोरचाच रा ी या काशाने उजळलेला र ता- या सा याला
एक इतक िवल ण कठोर स यता होती क ए हानाच ेहा या मनातली आशा मालवली
जायला लागली होती-
बोळा या एका बाजूला समोरचा र ता होता- माग या बाजूचं दार इमारती या माग या
भागात जात होतं- ितकडे सारं गने ितला नेल.ं ते दोघं दाराबाहेर आले.
मागे रकामी जागा होती.
पण सव वी रकामी नाही.
दोन मोठमोठी झाडं होती. एक आं याचं, एक गुलमोहराचं.
ओळखीची झाडं, यां या सावलीत ती, अर वंदा, मुलं अनेक वेळा सं याकाळचे बसले
होते. या आं या या कै या ितने हाताने तोड या हो या. या गुलमोहारा या
पाक या या वषावाखाली ती उभी रािहली होती. ित या ओळखी या जगातले हे दोन
एकमेव मुके सा ीदार. बाक काही नाही, काही काही नाही.
कसे तरी मागे अडवून ठे वलेले अ ू आता आले. आतून वेदनेची, शोकाची, िवरहाची अशी
काही कळ आली क , ासच छातीत कला. ितला कळलंही नाही क , आपण सारं गकडे
वळलो आहोत, या या छातीवर मान टेकवून या या आधाराने उभे आहोत-

7.
सारं ग आिण ेहा परत वर आले ते हा ेहा सावरली होती; पण चेह यावर अ ू या खुणा
हो याच. सारं ग या आईचं ित याकडे अगदी बारकाईने ल होतं. खुच व न उठत या
हणा या, ‘‘ ेहा, चला तुल तुझी खोली दाखवते.’’
यां यामागोमाग ेहा आत गेली. खोली लहानच होती, पण वतं होती. हॉलम ये
उघडत होती. वतं पणे वयंपाकघरात कं वा बाथ मला जाता येत होतं.
आत एक संगल खाट होती. खाटेवर बसत हणा या,
‘‘बस जरा वेळ इथे-’’
ेहा यां याजवळ बसली.
‘‘काही झालं का गं आता? डो यांना पाणी आलं होतं वाटतं?’’
‘‘आई, हीच आम या वा ाची जागा नाही का-? सारं गनी मला िब डंग या मागे नेलं-
ितथे दोन झाडं आहेत- एक आं याचं आहे, एक गुलमोहराचं आहे- आई, मा या वा ा या
अंगणातली हीच झाडं आहेत! मी अगदी चांगलं चांगलं ओळखते! पण आई वा ाचा
तेवढाच पुरावा मागे रािहला आहे हो! दोन मुके सा ीदार! अशी काही चम का रक
अव था झाली-’’
‘‘काय बाई एके क अघ टत घडत!’’ आई हणा या. ‘‘आता या शेखरनेच काही माग
काढला पािहजे! मला तर काहीच उलगडा होत नाही!’’
या उठू न उ या रािह या, ‘‘इथे सगळी सोय आहेच- बघ िव ांती िमळाली तर- मनात
सारखं सारखं यायचंय- पण यावर कु णाचाच काही इलाज नाही.’’
ित याजवळ येऊन ित या दो ही खां ावर हात ठे वत या हणा या, ‘‘शेवटी वाटायला
लागतं- सगळं काही देवा या मज नेच चाललं आहे- आिण याचीच कृ पा झाली तर या
सम या सुटतील- तुझा कती िव ास आहे मला माहीत नाही- पण शेवटी या देवाचाच
धावा कर- आला तर तोच तु या मदतीला धावून येईल!’’
मग या वळ या आिण आप यामागे खोलीचं दार लोटू न घेऊन िनघून गे या. कालची रा
ितने हॉि पटलम ये काढली होती- आज इथे या देशपां ां या घरात होती- कोणास
ठाऊक उ ा ती कु ठे असेल ते! या जगात ितचं वत:चं असं काही न हतंच!
खरोखरच वर या प ास फु टां या उं ची या ग ीव न ती खाली कोसळली असती- या
सा या यातनाच ातून सुटली तरी असती! आज इथे, उ ा ितथे- असं का ितचं उरलेलं सारं
आयु य जाणार होतं? मागे कशाचा आधार नाही, पुढे कोणतीही दशा नाही-असा वाह
येईल तशी असहायपणे िभरिभरत चाललेली-
हे डॉ टर, या वैजूताई, माया-मोहन, या आई, हे सारं ग- सारे काठाव न पाहणारे -
हळहळणारे -
पण इथे ितचे िवचार अडले.
मघाशी आधारासाठी ती कती सहजपणे या सारं गकडे वळली होती. ही माणसं असहाय
असतील कदािचत- पण दु खास न हती. अंतमनातच कोठे तरी ही जाणीव प ठसली
असली पािहजे- याखेरीज ती अशी सारं गकडे आधारासाठी वळलीच नसती.
ती िबछा याकडे पाहत होती. गे या दोन रा ी ती औषधा या गुंगीखालीच झोपी गेली
होती. डॉ टरांनी झोपे या गो याही देऊन ठे व या हो या; पण ती अशीच याडपणाने
औषधावर अवलंबून राहणार होती का? ित यावर कोसळले या संकटाशी मुकाबला
कर यासाठी ितनेच कं बर कसायला नको का? असं औषधा या गुंगीखाली राहणं हणजे
पळपुटेपणा होता- डोळे िमटू न वाळू त त ड लपव यासारखं होतं- याने कधीच
सुटणार न हता.
संघष करायला हवा होता, आिण याची सु वात याच णापासून करायला हवी होती.
मनाशी िनधार क न ती िबछा यावर िवसावली. आठवणी, शंका, भीती, िवरह- मनात
िवचारांचा क लोळ माजला. पण िजवाला जखम कर याची यांची श कमी झाली
होती- काळीज सु वातीस कापणारी धार आता बोथट झाली होती-
रा भर व थ झोप लागली नाही- पण रा भर जा णही करावं लागलं नाही. दारावर
टकटक झाली ते हा शेवट या झोपेतून ती जागी झाली. िखडक तून सकाळ या सोनेरी
उ हाचा झोत खोलीत आला होता. इत या उिशरापयत ती झोपून रािहली होती?
आधी मनात िवचार आला तो अवी-बेबी-मु ाचा होता. यां या शाळा, यांचे डबे,
अवीचा सकाळचा ना ता- पण दुस याच णी प रि थतीची जाण आली. अवी, बेबी, मु ा
नाहीत- याची खाणेिपणी नाहीत- काहीही नाही. ती यांना कायमची हरवून बसली
होती. ती या देशपां ां या घरात होती- यांची आि त हणून.
खोलीचं दार उघडलं. दारातून सारं गची आई आत आली. आत दोन पावलावर उभी रा न
ेहाकडे पाहत होती.
‘‘झालीस का जागी?’’ या हणा या, ‘मधे एक-दोनदा येऊन गेले- अशी गाढ झोपली
होतीस क जागी करायचं अगदी िजवावर आलं-’’
ेहा अगदी वरमून गेली.
‘‘आतासु ा तुला झोपू दलं असतं- पण एव ातच शेखरचा फोन आला होता- तो
तासाभरात येतो आहे-’’
‘‘डॉ टर?’’ ेहा हणाली, ‘‘इकडे येत आहेत?’’
‘‘हो. काही खास कारण आहे का िवचारलं तर हणाला फोनव न सांग यासारखं नाही-
ना यालाच येतो आहे- ितथे आ यावर सांगतो-’’
‘‘मा या- मा यासंबंधात असेल?’’
‘‘आता आ यावर कळे लच क ! ऊठ! चहा हायचा असेल ना? तु याशी बोलायचं असलं
तर तू आपली तयार राहा-’’
‘‘आई-’’
‘‘चल आता! येईलच तो एव ात!’’
वीस-पंचवीस िमिनटांत शेखर आलाच. ेहा या यासाठी कचनम येच टेबलापाशी
थांबली होती.
‘‘हॅलो!’’ ितला पाहताच शेखर हणाला, तसाच ित या जवळ या खुच त येऊन बसला.
‘‘आज कशी काय आहे कृ ती?’’
‘‘ठीक आहे.’’
‘‘झोप लागली होती?’’
‘‘अगदी गाढ अशी नाही- पण लागली होती-’’
‘‘भूक कशी लागते? का गं मावशी. ही जेवते क नाही?’’
‘‘आईना कशाला िवचारता? मी सांगते- चांगली लागते-’’
सारं ग या आईने ना या या िडशेस टेबलावर ठे व या. चहाचे कप भ न ठे वले. याही
टेबलापाशी येऊन बस या.
ेहाची खा ी होती डॉ टर काहीतरी खास कारणासाठी आले होते. यांना काहीतरी खास
बातमी समजली असली पािहजे. मनात एकदम अधीरता ज मास आली होती.
खा यािप याचा िवचार मनातून एकाएक पार कोठ या कोठे गेला होता.
‘‘डॉ टर, तु ही कशासाठी आला आहात ते आधी सांगा-’’
‘‘अगं, सारं गची आई माझी मावशीच नाही का?’’
‘‘ते असेलही... पण मला कळ याखेरीज मा या घशाखाली एक घासही जायचा नाही...’’
‘‘काल रा ीच यावंसं वाटत होतं, ेहा- पण शेवट िवचार के ला आठ-दहा तासांनी काही
मोठा फरक पडणार नाही आहे- मग तुला िवनाकारण िड टब कर यात काय अथ आहे?
हणून आज आलो-’’
डॉ टरांनी िडश पुढे ओढली. ेहालाही तीच खूण के ली.
‘‘बात या आहेत ेहा- काही अपेि त आहेत- मा काही अनपेि त आहेत- तुला परवाच
सांिगतलं होतं तु या या सम येने मला खूपच ग धळात टाकलं आहे- आिण
दवसा दवसागिणक तो ग धळ कमी हो याऐवजी वाढतच चालला आहे-
‘‘आधी अपेि त बात या सांगतो. सट पीटर कॉ हट कू लम ये मी चौकशी के ली- आता
अथात ती शाळा िस आहे- सवानाच माहीत आहे- तुलाही माहीत आहे. याचा अथ
तुला या शहराची संपूण मािहती आहे- आता ऐका- या शाळे त सरोज पोतदार आिण
यशवंत पोतदार या नावाचे िव ाथ नाहीत- यांनी सव रोल तपासला- पण या दोन
नावाची न द नाही- पण हे अपेि तच होतं, नाही का?
‘‘दुसरी गो - इ पॅ ट अ◌ॅड हटायझस ही सं था िव यात आहे- पण यां या सव
इितहासात अर वंद पोतदार नावाची कोणतीही यां याकडे कामाला न हती- हेही
अपेि तच आहे, नाही का?
‘‘मी तळे गाव या मा या एका सहका याला फोन के ला होता- याला ा यापक
शारं गपाणी यां याब ल चौकशी करायची िवनंती के ली होती-’’
‘‘तेही नाहीत?’’ ेहा भयभीत आवाजात हणाली.
‘‘स य यापे ाही चम का रक आहे. ेहा- ितथे ा यापक शारं गपाणी सवाना माहीत
होते- माहीत होते, ऐकलंस का? पण दहा वषापूव यांचं िनधन झालं आहे-’’
‘‘िनधन!’’ ेहा एकदम उभी रािहली होती.
‘‘हो, पण आणखी ऐक. यां या प ी अजून हयात आहेत-’’
‘‘आई? आई िजवंत आहे? पण ती तर- ती तर-’’
‘‘आणखी ऐक- याचा एकु लता एक मुलगा पोलीस इ पे टर आहे. इ पे टर सदािशव
शारं गपाणी.’’
ेहा मट दशी खाली खुच त बसली.
‘‘बिघतलंस ना कशी गुंतागुंत आहे ती?’’ डॉ टर हणाले, ‘‘कसं वाटतं सांगू का? एखा ा
िच ाला वे ावाक ा घ ा घात या क , काही भागच दसतो- बाक चा दसेनासा
होतो- तसंच काहीसं आहे हे-’’
‘‘पण भाऊ- भाऊ तर मुंबईला होता-’’
‘‘एव ाने झालं नाही- आणखी ऐक. मा या अनेक ओळखी या ठकाणी तुझे फोटो दले
होते. आठवतं? यां यापैक एकाचा आज सं याकाळी फोन आला होता- एक सुरेखा खरे
नावा या बाई तुझा तपास करीत हॉि पटलम ये आ या हो या- तुझा तपास हणजे काय
ते तुला एव ातच समजेल- यांनी तुझा फोटो पािहला- आिण ेहा, यांनी तुला
ओळखलं-’’
‘‘ओळखलं? मला?’’ मनात आशा कशी पेटून उठली.
‘‘हो- हो- पण ेहा पोतदार हणून नाही-’’
‘‘नाही?’’
‘‘नाही. वसुधा गोखले या नावाने ओळखलं.’’
‘‘वसुधा गोखले?’’
‘‘हो. तुला ही सुरेखा खरे कोण ते आठवतं?’’
ेहा नुसतीच मान हलवत होती. नाही. नाही.
‘‘वसुधा गोखले. या नावाने काही बोध होतो?’’
ेहा मूकपणे नुसती मान हलवत होती. नाही. नाही.
‘‘मला याची थोडीब त क पना होतीच.’’ शेखर हणाला, ‘‘ हणून मी एकदम या
खरे बा ना तु याकडे आणलं नाही. आता मी एक करतो. मी वत:च या खरे बा ची गाठ
घेतो. यां याकडू न तू- हणजे वसुधा गोखले- यांची मािहती काढतो. एकदम तुला ध ा
बसायला नको-’’
‘‘ध ा तर बसतोच- काल रा ीच बसला होता...’’
‘‘काल रा ी? काल रा ी काय झालं?’’
‘‘सारं गबरोबर मी रा ी या जेवणानंतर जरा वेळ वर या ग ीवर गेले होते. सारं ग आपले
माझं मन रझवायचा य करीत होते. यांना कशाचीच क पना न हती-’’
सारं ग या आईची नजर ेहावर िखळू न रािहली होती. या नजरे त जरा नवल, जरा
नाराजी. जराशी धा तीही होती.
‘‘आ ही दोघं चारी दशांना पाहत होतो- मी सहज खाली पािहलं-आिण डॉ टर मला
खाली माझा वाडा दसला-’’
‘‘वाडा दसला?’’
‘‘हो माझा वाडा! या या जागीच ही इमारत उभी रािहलेली नाही का? वाडा दसला-
हरांडा होता- दवे लागलेले होते-’’
‘‘मग?’’
‘‘मी ते सारं गना दाखवलं- यांनी णभरच खाली वाकू न पािहलं- आिण मला घाईने
जोरात मागे खेचलं- जे घर मी कायमची हरवून बसले आहे असं वाटत होतं तेच घर मला
खाली दसत होतं- अगदी हाके या अंतरावर-’’ ेहा जरा थांबली- मग अडखळत
हणाली- ‘‘मला वाटतं, मी काहीतरी आरडाओरडा के ला असला पािहजे-’’ ित या
चेह यावर एक िख हा य आलं. डावा गाल चोळत ती हणाली, ‘‘सारं गनी मा या
गालावर जोराची चपराक मारली- आिण मी जरा शांत झा यावर ते हणाले, ‘‘समजा, तू
हाक मारली असतीस- यांना तू कोठे दसली असतीस? वर प ास फू ट उं च ग ीवर काय
झालं असतं?’’
‘‘आिण मग यांनी मला खाली नेलं- माग या दारातून इमारती या माग या बाजूस नेल-ं
आिण डॉ टर. मागे दोन झाडं आहेत- एक आंबा आहे, एक गुलमोहर आहे- दो ही झाडं
मा या वा ा या अंगणात होती- मला अगदी चांगली ओळखायला येतात- अगदी तीच
झाडं- पण वाडा नाही, काही नाही-’’
णभर ितला वाटलं, आप याला आता रडू च कोसळणार आहे- पण ितने वत:ला
सावरलं. खरी गो ही होती क या िवयोगाचा चटका मनाला इतके वेळा बसला होता क
याची धग आता सौ य वाटू लागली होती- कदािचत असंही असेल क , एक अप रहाय
स यता. एक अप रहाय व तुि थती वीकारायची मनाची सावकाश सावकाश तयारी होत
असावी.
‘‘पािहलंस?’’ शेखर हणाला. ‘‘ ठगळ लावले या गोधडीसारखं तुझं जग आहे- यातले
काही चौकोन, काही तुकडे ओळखीचे आहेत, काही सव वी अप रिचत आहेत- पण आता
या यातूनच तुला आपलं आयु य उभं करायचं आहे, नाही का?’’
ेहा नुसतीच यां याकडे पाहत रािहली.
‘‘अशा अनािमक अव थेत तू कशी आिण कती दवस राहणार? ेहा हणून इथे तुला
कोणीही ओळखत नाही- तू आजपयत इथे वसुधा गोखले या नावाने वावरत आली आहेस-
लोक, िनदान या सुरेखा खरे तरी तुला याच नावाने ओळखतात- तुला दुसरा कोणताही
पयायच नाही, हो क नाही?’’
ेहा भेद न आिण गांग न गेली होती.
‘‘पण डॉ टर! मला या वसुधािवषयी काही हणजे काही मािहती नाही! ती काय िशकली
होती. नोकरी करीत होती का, घरचे कोण कोण आहेत- काही हणजे काही मािहती
नाही!’’
‘‘इतक घाब न जायला काय झालं? अ◌ॅ ेिशया अनेकांना होतो- आजार हणा, अपघात
हणा- कारण काहीही असू शकतं - पण प रणाम तोच होतो- माणूस आपलं पूवायु य पार
संपूण िवस न जातो. कधी-कधी हे टपररी असतं- कधी, अगदी अपवादा मक अशा वेळा,
हे पमनंट असतं- जणू काही ते पिहलं ि म व, ती पिहली पसनॅिलटी पार िवरघळू न
गेली आहे, िव न गेली आहे- ते हा अशा के सेस झाले या आहेत-’’ घ ाळाकडे पाहत
शेखर उठला. ‘‘मला िनघायला हवं- मागे सांिगतलेलं यानात ठे व- तुला वसुधा गोखले या
नावाने ओळखणारं कोणीही अचानक भेट याची श यता आहे- नशीब, आता एक नाव
तरी आप या हाती आलं आहे- मी आता िनघतो. आणखी काय काय मािहती हाती येते ते
पाहतो- आिण तसं इथे फोनव न कळवत जाईन. गेले तीन दवस तू धीराने काढले आहेस-
आता धीर सोडायचा नाही- समोर वाट असणारच- पण अगदी समज, वाट नसलीच- तर
मग आपण नवीन वाट तयार करायची, समजलं? धीर सोडायचा नाही!’’
शेखर िनरोप घेऊन गेला. ेहा गॅलरीत आली आिण उभी रािहली. गाडीत बसता बसता
शेखरने नजर वर टाकली आिण ेहा दसताच हातानेच ितला िनरोप घेतला. सारं गची
आईही तेव ात बाहेर आली.
‘‘काय बाई ऐकावं ते नवलच, नाही का गं?’’ या हणा या. ‘‘काय तो शेखर एकएक नाव
सांगत होता- आिण तुला यातलं एकही मािहती नाही.’’
‘‘पण आई,’’ ेहा यां याकडे वळत हणाली, ‘‘खरं सांगू का? जरा िवचार के यावर
वाटायला लागलं आहे क कोणतं का होईना. पण आप याला एक नाव आहे, समाजात
जागा आहे. ओळखणारे लोक आहेत-’’
‘‘अगं ेहा-’’
‘‘आई, शिनवार या सं याकाळी मनाची काय अव था झाली होती ते श दांनी सांगताच
यायचं नाही! घर नाही, दार नाही, ना यागो यातली कोणी माणसं नाहीत, मैि णी
नाहीत- हवेत उडणा या कागदा या कप ांसारखी अव था! खरोखर सारा िवचारच
गोठू न गेला होता- कु ठे जायचं? कु ठे राहायचं? अ -व -िनवारा- वसाय या सग याची
सोय करायची तरी कशी? आई, तु ही सगळे अगदी देवदूतांसारखे मा या साहा याला
धावून आलात.’’

8.
वतमानप वाचताना ित या यानात सु वाती या वेळ या डॉ टरां या ाचा खरा
अथ आला. बात यातील सव संदभ ितला समजत होते- या या करणांचा इितहास
ितला माहीत होता- कोणताही िवषय ितला परका, अप रिचत असा न हता- याचा अथ
ती याच जमा यात राहत होती- हरवलं होतं ते ितचं ि म व! समाज होता ितथेच
होता.
आ ना िवचा न ती सारं ग आिण ि या यां या खो यांतून जाऊन आली. यां या
िवषयांवरची तांि क पु तकं खो यातून होतीच- पण ेहा इतर पु तकं पाहत होती. जरा
गंभीरतेकडे झुकणा या, संसारात याच िन य येणा या सम यांची उकल कर या या दशा
दाखवणा या कथा-कादंब या ितला आवडत असत. या पु तकांना जराशी िवनोदाची
झालर असली तर छानच. पण अगदी िनखळ िवनोदी, फासवजा, िवडंबनवजा पु तकाची
ती चाहती न हती. अथात िवनोद, िवडंबन, फास यातूनही सामािजक था, ढी,
चालीरीती, पूव ह आद वर टीका ट पणी असतेच- पण ितला या कार या वा यात
वार य न हतं ही गो खरी होती.
पण भंतीला लावले या रॅ कमधून जी इं जीसाठी पु तक होती यांची नावं ती पाहत
होती- आिण यातली बरीचशी पु तकं ितने पािहलेली कं वा यां या संबंधात बरीवाईट
चचा झाली होती अशी होती- समाधानाची गो ही होती क , ती या वा यिव ाशी
प रिचत होती. ित या ल ात आलं क , ती वत:साठी हे िस क पाहत होती क , या
जमा यात, याच समाजात आपण वावरलो आहोत- आता िव मरणात गेले असले तरी
आपले या समाजातील घटकांशी संबंध होते, मािहतीचं, सुखदु:खाचं आदान- दान होतं,
समाजात या ना जोडणारे काही पाश होते- थोड यात हणजे, ती समाजाची खरी,
हाडामासांची घटक होती-
हा आतला धीर आता आव यक झाला होता.
बुधवारी सकाळी शेखरचा फोन आला. सं याकाळी याने ेहाला ितकडे बोलावलं होतं.
जेवणासाठीच ये असा िनरोप होता. शेखरनेच सुचवलं, जम यास सारं गने ित याबरोबर
यावं. ितला सोबतही होईल आिण कु णालाच काळजी वाटणार नाही.
सोमवार या सं याकाळ या ग ीवर या संगापासून सारं ग ेहाशी जरा अंतराव नच
वागत होता. पण य शेखरनेच याला फोन क न सांिगत यावर याने फारसे आढेवढे
घेतले नाहीत.
स वासात या सुमारास तो आिण ेहा असे दोघंजण या या मोटारबाईकव न शेखरकडे
जायला िनघाले. इमारतीबाहेर िनघताना ेहाला उमगलं क , शिनवार सं याकाळनंतर
ती थमच अशी बाहेर पडत आहे. सारं ग मोटारबाईक चालव यात पटाईत होता.
गाडीला जे अंतर काटायला अधा तास लागला होता. ते याने वीस िमिनटांतच काटले.
शेखरने ब धा यां या ये याची घरात क पना दली असावी, कारण माया-मोहन दोघंही
बा कनीत उभे होते आिण ेहा माग या सीटव न उतरते न उतरते तोच ‘‘मावशी!
मावशी!’’ करत दोघं आतून धावत धावत बाहेर आले. ती आत आिण वर जाताना दोघंही
ित या दो ही हातांना लटकत होते. या दोघां या िनरागस ेमाने ितचं मन अगदी भ न
आलं. वर डॉ टर आिण वैजयंती दारापाशीच होते. सारं गने दो ही हातांनी माया-मोहनला
उचलून घेतलं आिण यांना आत नेत तो हणाला, ‘‘सोडा आता मावशीला जरा मोकळी!’’
ेहा, डॉ टर आिण वैजयंती बाहेर या खोलीतच बसले. हातावर या घ ाळाकडे पाहत
शेखर हणाला, ‘‘आता येतीलच या एव ात.’’
‘‘कोण?’’ ेहाने िवचारलं.
‘‘ या सुरेखा खरे .’’
‘‘इथे बोलावलं आहे?’’
‘‘हो. बाई मोठी शार आहे. दुपारी फोन के ला होता- फोनवर या वत:च आ या हो या.
‘वसुधा गोखले’ची चौकशी करायला लागलो; पण ही बाई एक श द सांगायला तयार
नाही. तु ही कोण, तु हाला कशासाठी ही मािहती हवी िवचारत होती. शेवटी मला
सांगावं लागलं क , वसुधा गोखले या मा याच हॉि पटलम ये आहेत- यांना भेटायचं
असेल तर आज सं याकाळी आठ या सुमारास तु ही येऊ शकता-’’
‘‘मग?’’
‘‘ या सुरेखा खरे येणार आहेत- हणून तर ेहाला इथे बोलावून घेतलं-’’
‘‘पण- पण- मी तर यांना कधी पािहलेलंही नाही!’’
‘‘ ेहा, तू यांना ओळखत नाहीस ही स यि थती आहे- तीच यांना सांगायची. तुझी
कहाणी अशी राहील- सारं ग या घरा या समोरचा र ता ॉस करीत असताना एक गाडी
तु या अितशय जवळू न गेली- एक कारचा शॉक बसून तू एकदम फु टपाथवर खालीच
बसलीस- सारं गने तुला मदत क न घरी आणलं- आिण फोन क न मला बोलावलं-
ते हापासून तू मा या हॉि पटलम ये आहेस- य घटनांची आपण जराशीच फे ररचना
के ली आहे- पण घटनांचा म तोच आहे- प रणाम तोच झाला आहे- या ध याखाली
तुझी सव मृती गेली आहे- एवढंच सांगायचं- ते तुझं पोतदार नाव, घर, पती, मुल-ं ते
वत:पाशीच ठे व- याचा कोठे ही उ ारसु ा क नकोस- यासाठी वै क य कारणं काय
ायची असतील ती मी देईन- तू इथे कोणालाही ओळखत नाहीस ही व तुि थती आहे-
तीच जगासमोर मांडायची-’’
वैजयंतीकडे वळू न डॉ टर हणाले, ‘‘वैजू, मी ितला हॉि पटलम ये घेऊन जातो- या
सुरेखा खरे येऊन गे या हणजे मग आ ही ितकडे येतो-’’
ित या आधी याच खोलीत कॉटवर ेहा झोपून रािहली होती- हणजे डॉ टरांनी ितला
तसं सांिगतलं होतं. खोलीत येरझारा घालता घालता डॉ टर ितला सांगत होते- ‘‘ यांना
जे काही सांगायचं आहे ते मीच सांगेन- तुला यांनी काही िवचारलं तर फ हो कं वा
नाही अशीच उ र ायची- ल ात आलं का?’’
ितने आ ाधारकपणे मान हलवली.
‘‘एवढं न हस हायचं काही कारण नाही!’’ ित या डो यावर हलके च हात ठे वत डॉ टर
हणाले. ‘‘ या आ या क मी येतोच-’’
ेहा तशीच पडू न रािहली.
पाचसात िमिनटांतच डॉ टरां या बोल याचा आवाज जवळजवळ आला आिण ते खोलीत
आले.
यां याबरोबर जी साधारण ितशी या वयाची ी होती तीच सुरेखा खरे असली पािहजे.
ती नाक डोळी नीटस होती. डोळे शाप होते. हालचाली चपळ हो या. बाई कामसू आिण
वहारी वाटत होती. वसुधा गोखलेचा िह याशी कशा कारचा संबंध आला होता? पण
मग ितला िवचाराला वेळच िमळाला नाही.
सुरेखा खरे दारातच णभर थांबली आिण मग घाईघाईने कॉटपाशी आली आिण ेहाचा
हात हातात घेऊन हणाली.
‘‘वसू? इथे हॉि पटलम ये काय करते आहेस?’’
ेहा के वळ मानच हलवू शकली- नाही.
‘‘नाही, नाही काय करतेस? सांग क काय झालं ते!’’
‘‘ या काहीही सांगू शकणार नाहीत.’’ डॉ टर हणाले.
‘‘सांगू शकणार नाहीत हणजे? यांना कोण अडवणार आहे?’’
‘‘गैरसमज क न घेऊ नका.’’ डॉ टर जरासे हसत हणाले.
‘‘मा या बोल याचा हेतू तो न हता- या सांगू शकणार नाहीत. कारण यांना काहीही
आठवत नाही. यांचं नाव, यांचा प ा, यांचे नातेवाईक, यांचे काम, िम ... यांना
काहीही आठवत नाही.’’
‘‘आठवत नाही? काहीही आठवत नाही? असं कसं होईल?’’
‘‘अपघाताने काही काही वेळा असं होतं-’’
‘‘िहला अपघात झाला होता?’’
‘‘तेही मला माहीत नाही- पण झाला असावा असा माझा तक आहे-’’
‘‘पण ती इथे- हॉि पटलम ये- कशी आली? ित याजवळ पस होती- यात नाव, प ,े फोन
नंबर सगळी मािहती असली पािहजे- ितथे कोणी कसं काही कळवलं नाही?’’
‘‘पसच मला माहीत नाही- पण या इसमाने यांना इथे आणलं- यांचं नाव सारं ग
देशपांडे आहे, तो माझा मावसभाऊ आहे- तो हणतो यां या हातात आइ मचा एक
पाट पॅक होता-’’
‘‘आइ मचा पॅक? मला तर कशाचा अथच लागत नाही!’’
‘‘तु ही एक ाच नाहीत- आमचीही ती अव था झाली आहे- यांना काहीही आठवत
नाही- खरं तर वतमानप ात आिण वेगवेग या हॉि पटलम ये फोटो यासाठीच दला
होता- यां या ओळखीचे कोणीकोणी यां या तपासासाठी येतील-जशा तु ही आलात-
आिण अशां याकडू नच आ हाला यां या पूवायु याची काही क पना येईल- खरं तर
यासाठीच मी आप याला फोनव न याची मािहती िवचारत होतो- तु ही य आलात
हे चांगलंच के लंत-’’
सुरेखा ि तिमत नजरे नं कॉटवर या ेहाकडे पाहत होती.
‘‘ कती िवल ण कार आहे नाही?’’ ती शेवटी हणाली.
आता, िमिनटाभराने, डॉ टरां या श दांचा खरा अथ ित या मदूपयत पोहोचलेला
दसला. त डावर एकदम हात ठे वून ती एक पाऊल मागे सरत हणाली, ‘‘ितला काही
आठवत नाही? काहीही नाही?’’
‘‘नाही.’’ डॉ टर हणाले.
‘‘देवा रे ! मग ितचं कसं हायचं हो?’’
‘‘तुम याच मदतीची आ ही अपे ा करीत आहोत.’’
‘‘काय मदत क सांगा ना!’’
‘‘मा याबरोबर ऑ फसम ये येता? इथे थांब यात काहीही अथ नाही. ती तु हाला मुळीच
ओळखत नाही. येता?’’
णभर सुरेखा तशीच उभी रािहली आिण मग हणाली.
‘‘खरं आहे- ओळख पटत नसली तर काय उपयोग?’’
ती डॉ टरां या मागोमाग खोलीतून िनघाली खरी; पण जाताना ितने चारदा तरी मागे
वळू न कॉटवर या ेहाकडे पािहले.
डॉ टर ितला आप या ऑ फसम ये घेऊन आले. ते वत: यां या खुच त बसले,
टेबलासमोर या खुच वर ितला बसायची खूण के ली.
‘‘घरी काही सांगून आला आहात का?’’ डॉ टरांनी िवचारलं. एक हात फोनकडे करीत ते
हणाले, ‘‘नाहीतर फोन क न घर यांना सांगा- तु ही कु ठे आहात, के हा परत येणार
आहात ते-’’
‘‘नाही, काही आव यकता नाही.’’ ती जरा हसत हणाली.
‘‘ठीक आहे तर, तुम या मैि णीची अव था तु ही पािहलीच आहे. ित या संबंधात
आ हाला काहीही मािहती नाही. जे हा यांना मा याकडे आणलं ते हा यां या अंगावर
फकट िनळी नायलॉनची उं ची साडी होती. हातात उं ची घ ाळ होतं. याव न सहज
क पना येत होती क , ही ी अपर िमडल लासची न च आहे. काहीतरी िवल ण झालं
होतं खास. तशी शारी रक इजा वगैरे काही नाही. ध ा असलाच तर तो मानिसकच
असला पािहजे; पण ितची आठवण पार गेलेली आहे. आजची सामािजक प रि थती
तु हाला माहीत आहेच. ते हा अशा असहाय, अजाण ीला- ित याजवळ अंगावर या
कप ांिशवाय काहीही नाही- अशा रा ी या आडवेळी कु ठे पाठवणार? पोलीस
क टडीत? एखा ा िनराधार क ात? अश यच आहे, नाही का? यावेळी माझी अशी
समजूत झाली क जरा वेळ गेला क , ती या ध यातून सावरे ल आिण एकदा सव
आठवणी परत आ या क , ितला ित या घरी परत पाठवता येईल-’’
डॉ टर काही वेळ ग प बसले.
‘‘आज बुधवार आहे, नाही का? शिनवारी सं याकाळी या इथे आ या- याला आता चार
दवस पूण झाले- पण ती यावेळी होती तशीच आहे- काहीही आठवत नाही. पण एक
पाहा- मी ितला मा या गाडीतून शहरातून फरवलं- र ते, चौक, इमारती, लँडमाक,
सवकाही ितला ओळखता येत.ं ती शहरात कोठे ही जाऊ शके ल- पण ितला जायला
ठकाणच नाही! कु ठे जाणार?’’
ते पु हा काही वेळ थांबले.
‘‘खरं तर यासाठीच मी फोनव न तु हाला ित याब ल काही मािहती िवचारायचा
य करीत होतो-’’
‘‘सॉरी.’’ सुरेखा हणाली. ‘‘अथात मला असला काही कार झाला असेल याची क पना
न हती. एखा ा पर या माणसाला फोनव न कसं सांगणार? आिण डॉ टर, आणखीही
एक कारण आहे. ही वसुधा जरा अनलक च आहे-’’
‘‘ती तुमची नातेवाईक आहे का? मै ीण आहे का? सहकारी आहे का?’’
‘‘ती आम या बंग यात पेइंगगे ट हणून राहते. बंग याचं गॅरेज आ ही ितला
वापर यासाठी दलं आहे. नाव गॅरेज असलं तरी इमारत प आहे. हे डे हलपमटचे नवीन
कायदे हो यापूव रका या लॉटम ये फ गॅरेज बांधायला परवानगी होती- आिण
एफएसआयम ये या ए रयाचा समावेश होत नसे- अनेक लॉटधारकांनी लॉट या अगदी
बॉडरवर अशी गॅरेज बांधून घेतली होती- ख या अथाने आऊटहाऊसच- यांना एक मोठं
दशनी दार, भंतीत एक लहान दार, आत सॅिनटरी लॉक, अशा सव सोयी असाय या-
आम याही गॅरेजम ये तशा आहेत- एका माणसाला अगदी आरामात राहता येईल अशी
जागा आहे- ितथे ही वसुधा राहत आहे- गेली दोन स वादोन वष राहत आहे- बँकेत नोकरी
करते- तशी शार आहे- पण फार फार भोळी आहे! कती जणांनी तरी ितला पैशांना
फसवलं आहे! पण आजवर यापलीकडे कोणाची नजर गेली न हती-पण ती वेळ के हातरी
यायचीच होती. नाही का? वयाने त ण, दसायला चांगली, सात-आठ हजार पगार, घरचं
कोणी नाही- कोणातरी लांड याची िशकार होणारच क नाही! कु णी नेवरे कर नावाचा
बदमाष होता तो- खरं तर एका नजरे तच समजत होतं क , हा माणूस िव ास ठे व या या
लायक चा नाही, नंबर एकचा दगाबाज आहे, वाथ आहे- पण यां या नजरे वर झापड
आली आहे अशांना ते कसं दसणार? तसा तो दसायला माट, बोलायला हजरजबाबी-
ही िबचारी फसली- काहीतरी ल ा या आणाभाका झा या असतील- पण या हलकटाने
ितचे पैसे तर उडवलेच, याखेरीज- याखेरीज-
‘‘गो ी जे हा हाताबाहेर गे या ते हा या अभागी वसुधाने आ मह येचा य के ला- ितचा
बावरे पणा पा नच मला शंका आली होती क , काहीतरी ग धळ आहे- आिण माझं
ित यावर अगदी बारीक ल होतं- सकाळची चहासाठी ती आम याकडेच यायची- या
सकाळी आली नाही. तशी मी लगोलग ित या खोलीकडे गेले. दार आतून बंद.
‘‘मो ाने हाका मार या, दार ठोठावलं; पण काहीच ितसाद नाही. लगोलग यांना
बोलावून आणलं. यांनी ध ा मा न दाराचा आतला बो ट तोडला- आत पाहतो तो या
बाईसाहेब कॉटवर अ ता त पडले या आिण कॉटखाली गो याची रकामी बाटली-
यांचे एक जवळचे िम डॉ टर आहेत- यांना फोन क न बोलावून घेतलं- यांचे दोन श द
ऐकताच यांना क पना आली होती आिण ते तयारीनेच आले होते- तासभर धावपळ
चालली होती- ते टमक पंप आिण इतर काही काही- पण शेवटी बाईसाहेब आऊट ऑफ
डजर झा या-
‘‘मग ितला मा या घरीच आणलं. डॉ टरांनी स ट फके ट दलं आिण बँकेतून रजा
िमळाली- तशी ितची कतीतरी दवसांची रजा िश लक आहे- ते हा ितथे काही आला
नाही-
‘‘घरी आ यावर हळू हळू सारं बाहेर आलं. दवस गेलं होते. तीन मिहने झाले होते. शेवटी
एका खासगी हॉि पटलम ये युरे टन क न घेतलं. शेवटी अशाच वेळी ओळखी
वापराय या असतात, नाही का? हॉि पटलमधून घरी परत येईपयत काहीच िवचारलं
न हतं- पण मग ितला िवचारलं- आई-वडील कु ठे आहेत? गावात कोणी जवळचा
नातेवाईक आहे का? ितचं आपलं एकच उ र- नाही. नाही. मग ितला नातेवाईकच
नाहीत, का कु णाला सांगायचं नाही मला उमगलं नाही आिण ितची ि थती तर अशी होती
क , वादावादी कर यात काहीच अथ न हता. आधीच िबचारी इतक खचून गेली होती!’’
‘‘या सा याला कती दवस झालं?’’
‘‘अजून ती कामाला कु ठे जायला लागली आहे? घरीच तर आहे. शिनवारीच सं याकाळी
घराबाहेर गेलेली असणार- शिनवारी यांना सु ी होती आिण एका िम ाकडे जेवायला
जायचं होतं- वसुधाची कृ ती आता खूपच सुधारली होती- हणून ितला घरात एकटी
ठे वून आ ही सगळे गेलो- तेही ितने अगदी जाच असा आ ह के ला हणून- नाहीतर मी तरी
खासच घरी रािहले असते-
‘‘तरी आ ही साडेआठलाच परत आलो. अगदी हातावर पाणी पडताच िनघालो. ितला
सांिगतलं होतं. घराचं दार लॅचवर ठे व, हणजे आ हाला उशीर झाला तरी ितची झोपमोड
हायला नको. परत येतो तर घरात अंधार. मनाशी हटलं लवकर कं टाळू न झोपली असेल-
पण आत येऊन पाहतो तर बाईसाहेबांचा प ाच नाही! िचठीचपाटी नाही, काही नाही.
रा ीचे दहा वाजले ते हा मा मा या त डचं पाणी पळालं. सारखं वाटायला लागलं-
ितला एकटीला अशी घरात रा ायला नको होती- वर वर नॉमल दसली तरी खरी
सुधारलेलीच न हती- ती सारी रा आमची धावपळ चालली होती- बरं , ितचा एकही
फोटो आम याकडे नाही- ित या खोलीत खूप शोधाशोध के ली; पण काही फोटो िमळाला
नाही- शेवटी पोिलसांत त ार न दवली; पण फ वणनच देता आलं- ते हापासनं
सगळीकडे चौक या चालूच आहेत- रोज वेगवेग या हॉि पटलम ये चकरा चालूच आहेत-
या हॉि पटलम ये फोटो पािहला आिण मनाशी हटलं, चला, बाईसाहेब िजवंत तरी
आहेत, िजवाचं काही वेडवाकडं क न घेतलेलं नाही-’’
या खरे बा ना कतपत सांगावं याचा शेखर िवचार करीत होता. एक गो उघड होती-
खरे बा या सहकायाची िनतांत आव यकता होती. यांनी या (तथाकिथत) वसुधाला
आप यापरीने खूपच मदत के ली होती- आज नाहीतर उ ा. ‘वसुधा’ला ित या खोलीवर
परत जावंच लागणार होतं- खरे बा ना सव सांगणं हाच सव म माग!
‘‘िमसेस खरे , तु ही या वसुधाला खूपच मदत के लेली आहे. कदािचत अजूनही ितला तुमची
आणखी मदत लागणार आहे-’’
‘‘डॉ टर! वाटेल ती मदत करायला मी तयार आहे! मा याच चुक ने हे रामायण घडलं
आहे- याची काही माणात तरी भरपाई करता आली तर मला खरोखरीच आनंद
होईल!’’
‘‘तर मग ऐका. ितला मागचं काहीही आठवत नाही असं मी तु हाला मघाशी सांिगतलं- ते
अधस यच होतं. गो समजून यायला खूपच कठीण आहे- पण य करा. आता हे पाहा-
यांना मा या हॉि पटलम ये आणलं ते हा यां या अंगावर फकट रं गाची नायलॉनची
साडी होती-तशा रं गाची यांची एखादी साडी पािह याचं तु हाला आठवतं?’’
‘‘सांगायला खरं च कठीण आहे- कारण मी काही ितचं कप ाचं कपाट धुंडाळलं नाही-
फ रोज या वापरासाठी ित या चार-पाच सा ा मा या घरी आण या- पण यां यात
िन या रं गाची नायलॉनची साडी न हती एवढं मला प ं आठवतं. ितने माझीही साडी
नेलेली नाही, हेही न .’’
‘‘ठीक आहे. आता या नही मह वाची गो - ित या ग यात मंगळसू होतं.’’
‘‘मंगळसू ? ते कसं श य आहे?’’
‘‘नुसतं होतं, असं नाही- अजूनही आहे.’’
‘‘मला तर काही समजतच नाही.’’
‘‘िमसेस खरे , मी तु हाला अधवटच हक कत सांिगतली आहे. आता दसतं क अगदी ख या
अथाने तु ही ितची मै ीण आहात, िहत चंतकही आहात- ते हा सव स य समज याचा
तु हाला अिधकार आहे- ते हा ऐका- तु ही िजला वसुधा गोखले हणता ती वत:ला
िमसेस ेहा पोतदार समजत आहे. ितला कोणता शॉक बसला होता मला माहीत नाही;
पण ती मा या मावसभावा या घरासमोर अ यंत ग धळले या, िवमन क मन:ि थतीत
उभी होती ही गो खरी आहे. सारं गने- मा या मावसभावाने- ितला आप या घरी वर
आणली. ती सांगत होती क , िजथे सारं ग या लॉकची इमारत होती याच जागी ित या
मालक चा वाडा होता. शिनवारी सं याकाळी ती घर यांसाठी आइ म आणायला
हणून बाहेर पडली होती- ित या हातात खरोखरच हॅिनलाचा एक पाट पॅक होता.
दुकानातून ती घरी परत यायला िनघाली- आिण मूळ या ठकाणी ितचा वाडाच न हता!
खरोखरच एखा ावर असा संग आला तर याची मन:ि थती काय होईल याची
क पनाच करा! यातून ही एकटी ी, रा ीची वेळ, जवळ फ प ास-साठ पये-
सारं गने ितला वर नेली- ितथे मावशी होती- यांनी आधी ितला धीर दला. मग यांनी
ितची पस उघडली. आत डायरी होती- ितचा फोन नंबर ितने अगदी चट दशी सांिगतला-
पण या फोनवर पोतदार हणून कोणीही न हतं. डायरीत ित या मैि ण ची नावं आिण
फोन नंबर होते- पण सगळे या सगळे िनरथक होते- अशा अथ क या नंबरांवर या
नावा या कोणीही राहत न ह या. मला फोन क न सारं गने बोलावून घेतलं.
‘‘वा तिवक हा ांत माझा नाही; पण माणूस कती सहजपणे डॉ टरांकडे वळतो! याला
वाटतं, आम यापाशी येक ाचं अगदी रे डीमेड उ र तयार असतं! ितला पाहताच
दसलं क , ती अगदी टोटली क यूज झालेली आहे. िडस्ओ रयंट झालेली आहे- आधी
ितला िव ांतीची गरज आहे. ितला इथे हॉि पटलम ये आणली. झोपेचं इं जे शन दलं. मग
सकाळी कृ ती तपासली. अथात शारी रक िबघाड काहीच न हता. पण मटल शॉक के वढा
होता! ितचं सारं जग एका सेकंदात नाहीसं झालं होतं. पतीची, मुलाची आठवण येत
होती- सारखं डो यात पाणी येत होतं- के वळ सहानुभूतीने वागणं एवढंच श य होतं.
माझी दोन मुलं आहेत- माया आिण मोहन- या दोघांनी मा मावशी-मावशी क न
ित याभोवती पंगा घातला- हे िनरागस ेम फार भावी असतं. काही माणात तरी
ितचं दु:ख हलकं झालं.
‘‘सं याकाळी ितला गाडीतून फरवली. ितला शहराची ओळख अगदी उ म आहे. ते सव
ित या ओळखीचं आहे. ती िवसरली आहे ते ितचं नाव, प ा, वसाय... कं वा गमावून
बसली आहे- मला खरोखर काहीच सांगता येत नाही.’’
‘‘ते हाच ितचे फोटो काढू न घेतले- मा या सहकार्यांकडे पाठवले- यामुळे तुम याशी
संपक साधला गेला. एक-दोन दवसात ितचे फोटो वतमानप ांतही येतील- आणखी लोक
काँटॅ ट करतील- पण ितला जर काहीच आठवत नाही तर या नुस या नावाचा काय
फायदा?’’
‘‘पण डॉ टर! हे मंगळसू ाचं कोडं काही मला उलगडत नाही!’’
‘‘िमसेस खरे - या शिनवारी सं याकाळी खरोखर काय झालं ते कु णासच मािहती नाही.
तु ही िजला वसुधा हणता, जी वत:ला ेहा पोतदार हणवून घेत,े ती तर सवच
िवस न गेली आहे. ितने काय या सं याकाळी साडी खरे दी के ली? ितने काय एखादं
मंगळसू खरे दी के लं? खरोखर ित या मनात काय काय उलथापालथ झाली कोणासच
कळणार नाही. हे पोतदार हे नाव, इथला हा वाडा, बेबी-मु ा ही दोन मुलं, या सग या
मैि णी, यांची नावं, प े, फोन... हे सव काय एका सं याकाळीच झालं? का ती
सु वातीपासूनच एक दुहरे ी आयु य जगत होती? सीसो े िनयासारखा एखादा िवकार? ती
िवल ण मानिसक ताणाखाली जगत होती हे तर खरं च आहे-’’
‘‘ हणजे तु हाला असं हणायचं आहे का, क ितने हा सगळा पसारा आप या क पनेनेच
वत:भोवती उभा के ला?’’
‘‘तसं झालंच आहे असं मी हणत नाही- पण ती अश य कोटीतली गो खास नाही.
वसंर णासाठी माणसाचं मन कोण याही पातळीपयत जाऊ शकतं. पण शेवटी एक
पाहा- बा जगाशी माणसाचा संबंध या या पाच ान यांमाफतच येतो ना? दृ ी, गंध,
पश, ुती, चव... यां यामाफत येणा या संवेदनांवर आधा रत अशी तो एक बा जगाची
ितमा मनात साकार करतो क नाही? मग बा सृ ीतले जे घटक स य आहेत, यांचा
पश वा िवचार अस असतो असे घटक दृि आड कर याची या काय अश य आहे का?
जे तु हाला पाहायची इ छा असेल तेच तु हाला दसतं- मी असं हणत नाही क हेच
झालेलं आहे- पण आपण आपलं मन उघडं ठे वलं पािहजे- सव श यतांचा िवचार के ला
पािहजे- िमसेस खरे . तु हाला हे सव अशासाठी सांिगतलं क , प रि थतीची तु हाला पूण
क पना असावी.’’
‘‘पण आता तुमचा काय िवचार आहे, डॉ टर?’’
‘‘ितला काही दवस इथेच रा ा- वाटलं तर ऑ झवशनखाली ठे वलं आहे असं हणूया-
आिण ते काही अगदीच खोटं नाही. ित या वाग यात, ित या िव ासात, ित या
परसे शनम ये काही फरक पडतो का हे मला पाहायचं आहे. आता एक करा- ित या
ऑ फसचा प ा मला ा. मी ित या व र ांची गाठ घेईन. ितचं काम कोण या व पाचं
होतं ते पाहीन. ित या आता या प रि थतीची यांना क पना देईन. आणखी कती दवस
ती रजेवर रा शकते याची चौकशी करीन. एकदा तुम या घरी येईन- मला ितची खोली
उघडू न ा- आपण दोघं ितथे आता काय अव था आहे ते पा या- कारण आज ना उ ा
ितला ितथे राहायला यावंच लागणार आहे- खरं तर ित यासमोर फारच कठीण
प रि थती आहे. ती या याशी कसा सामना करते हेच आप याला पाहायचं आहे.’’
‘‘पण फ दोन नावंच ना? ती आिण दोन मुलं?’’
‘‘नाही- नाही- ितने वत:भोवती जे एक का पिनक जग िनमाण के लं आहे याची ा ी
आिण खोली खूपच आहे. ितचे लहानपणचे दवस, विडलांनी सांभाळायला आणलेला
सदािशव नावाचा मुलगा- याला ती भाऊ हणते, ितचे तळे गावचे ा यापक वडील,
कॅ सरने आजारी असलेली आिण ऑपरे शनला नकार द याने शेवटी रोगाचा बळी ठरलेली
आई- ते एक अितशय तकशु िच आहे- आिण मनावर इतकं ठसलेलं आहे क
िह ॉिससखालीसु ा ती वत:चा इितहास अगदी हाच सांगते- खरं तर माझीही मती जरा
कुं ठतच झाली आहे-’’
मग शेखरने घ ाळाकडे नजर टाकली.
‘‘अरे ! बोलता बोलता खूप उशीर झाला क ! तु हाला आता िनघायलाच हवं- तेवढं ित या
बँके या शाखेचं नाव, प ा देता ना? आिण ितकडे के हा येऊ? वत: खरे के हा भेटतात?
सं याकाळी? ठीक आहे- तुमचाही प ा देऊन ठे वा-’’
आव यक ती मािहती यां या पॅडवर िल न ठे वून सुरेखा उठली. जाताना ितने वसुधा या
खोलीत डोकावून पािहलं. वसुधा जागीच होती, दाराकडे पाहत होती- सुरेखाला पा नही
ितचा काही खास ितसाद आला नाही. हात हवेत हलवून ितचा िनरोप घेऊन सुरेखा
खाली गेली. गे या तासाभरात ितने इत या िवल ण गो ी ऐक या हो या क , कशावर
िव ास ठे वायचा आिण कशातून काय अथ काढायचा हेच ितला समजेनासं झालं होतं.

9.
शेखर ेहाला घेऊन जेवणासाठी यां या लॉकम ये आला ते हा नऊ वाजत आले होते.
वैजू आिण सारं ग याचीच वाट पाहत होते.
‘‘गेली का ितची मै ीण?’’ वैजूने िवचारलं.
‘‘गेली, फार चांगली बाई आहे हो ती. ही ेहा लक च हणायला हवी असे िम भेटले
होते.’’
‘‘पण ेहा तर यांना ओळखतही नाही!’’
‘‘बघा, माझाही घोटाळा हायला लागला क नाही तो! आपण िजला ेहा हणतो ितला
या खरे बाई वसुधा हणतात. आिण आता ितला वसुधा हणूनच जगायला हवं. ते हा
अशा अथ लक हणालो क ितला इथे नोकरी आहे, घर आहे, काळजी करणारे असे
खर्यांसारखे िम आहेत. ितथे ही ेहा वसुधा हणून सुखात नसेल, आरामात नसेल; पण
सुरि ततेत खासच रा शके ल.’’
‘‘शेखर, ती तळे गावची काय भानगड आहे?’’
‘‘ही ेहा हणते क ितचे वडील तळे गावला ा यापक होते. ितथे यांचं घर होतं. मी
जे हा चौकशी के ली ते हा एक चम का रक गो कानावर आली. तळे गावात ा यापक
शारं गपाणी होते; पण ते काही वषापूव मरण पावले आहेत. मा यां या प ी हयात
आहेत आिण यां या वत: या घरात राहत आहेत. आणखी एक चम का रक योगायोग
पाहा- ेहा हणते ित या बाबांनी सदािशव नावाचा एक मुलगा आप या घरी आणला
होता. तो आपलं नाव सदािशव शारं गपाणी असंच लावत असे. ती हणते क तो मुबईला
नोकरीला असतो आिण आठव ातून एकदा तरी बाबांना भेटतोच भेटतो. य ात
प रि थती अशी आहे क तळे गावातच सदािशव शारं गपाणी नावाचे पोलीस इ पे टर
आहेत- आिण ते ोफे सर शारं गपाणी यां याच घरात राहतात-’’
‘‘अगंबाई!’’ वैजयंती हणाली.
‘‘ हणजे काही भाग खरा काही का पिनक असला कार आहे!’’ सारं ग हणाला. ‘‘जशी
काल सं याकाळी ितला आप या सोसायटीमागची दोन झाडं ओळखता आली तशी गो .
हो क नाही?’’
आता ेहा थमच बोलली.
‘‘डॉ टर, मी एक सुचवू का?’’
‘‘अव य सुचव. काय?’’
‘‘मी वत:च एकदा तळे गावात या घराला भेट दली तर? खरं खोटं मा या इतकं कु णाला
समजणार?’’
‘‘जायला हरकत नाही- पण दोन अट वर. पिहली अट ही क तू एक ाने जायचं नाहीस.
दुसरं कोणीतरी तु याबरोबर हवं. आिण दुसरी अट- मनावर ताबा ठे वायचा. या करणात
सवच गो ी अनपेि त वळणं घेत आहेत.’’
‘‘शेखर!’’ सारं ग हणाला. ‘‘अरे , उ ा गु वार! उ ा सव दवस मी रकामाच आहे- तुझी
गाडी घेऊन आ ही दोघं तळे गावला गेलो तर? मग तर तुला कसलीच काळजी कर याची
ज री नाही- हो क नाही? मी सतत ित याबरोबरच असणार आहे.’’
‘‘ ेहा?’’ शेखरने ितला िवचारलं.
‘‘माझी काहीच हरकत नाही.’’ ती शेवटी हणाली.
‘‘मग ठरलं तर. ेहा, तू काय करते आहेस? इथेच राहते आहेस का ितकडे येते आहेस?’’
‘‘मी ितकडेच येत-े आ ना काही शंका असली तर या मा याशी य च चचा क
शकतील.’’
‘‘ठीक आहे.’’
‘‘मग सारं ग, असं कर - आताच गाडी घेऊन जा. उ ा परत आलात क गाडी इथे सोड
आिण तु या मोटारबाईकव न घरी जा- वैजू?’’
‘‘काही हरकत नाही.’’ वैजयंती हणाली.
सारं ग आिण ेहा घरी परत आले तोपयत दहा वाजत आले होते.
‘‘बराच उशीर झाला रे ?’’ आईने िवचारलं.
सारं गने के वळ ेहाकडे बोट के लं.
‘‘आई, ितथे मला ओळखणारी सुरेखा खरे नावाची बाई आली होती. डॉ टरांनी फोटो
पाठवले होते ना, यातला एक पा न.’’
‘‘मग?’’
िख पणे मान हालवत ेहा हणाली, ‘‘ितने मला ओळखलं पण मी ितला अिजबात
ओळखलं नाही. ती हणते मी ित या बंग या या आऊटहाऊसम ये गेली दोन-स वादोन
वष पेइंगगे ट हणून राहत आहे - ती हणते क मी एका बँकेत नोकरी करते आहे.’’
‘‘तुला यातलं काहीही आठवत नाही?’’
‘‘अहं, अिजबात नाही.’’
‘‘काय बाई नवल आहे!’’
‘‘आई,’’ ेहा हणाली, ‘‘डॉ टरांना मी मा या तळे गावात या घरा या, बाबां या,
कॉलेज या, सदािशव या काही काही आठवणी सांिगत या आहेत. मी यांना सुचवलं-
एकदा ितथे जाऊन पा न यायला काय हरकत आहे? कदािचत इथलं घर, पती-मुल,ं
मैि णी यांसारखंच तेही खोटं, का पिनकच असायचं.’’
‘‘नाही.’’ सारं ग म येच हणाला. ‘‘शेखरला अशी मािहती िमळाली आहे क ितथे
ा यापक शारं गपाणी होते; पण यांचं िनधन झालं आहे. यां या प ी यां या बंग यात
राहतात. माझंही मत आहे क ितने जाऊन यायला काही हरकत नाही.’’
‘‘पण ती एकटी कशी जाणार?’’
‘‘आई, मला उ ाची गु वारची सुटी आहे- मीच शेखरला सुचवलं क मी ित याबरोबर
जातो. यासाठीच शेखरने याची गाडी दली आहे. तास दीडतास जायला- तेवढाच वेळ
परत यायला- अगदी सहज जम यासारखं आहे- तुला काय वाटतं?’’
आईने एकदा सारं गकडे, एकदा ेहाकडे आिण मग सारं ग या विडलांकडे पािहलं. उघड
दसत होतं क ितला ही क पना शंभर ट े मा य न हती. पण ि याच म ये हणाली,
‘‘जाऊ दे क गं आई! मला उ ा काम नसतं तर मीही यां याबरोबर गेले असते! जाऊ
दे!’’
‘‘ठीक आहे. पण वेळवेर परत या हणजे झालं- आिण-आिण र यावर सांभाळू न राहा.’’
अथात याचा संदभ मंगल या अपघाती मृ यूशी होता.
‘‘मी ते कधी िवसरे न का आई?’’ सारं ग हणाला.
‘‘तसं नाही रे - आपण आपलं जपून राहावं.’’
‘‘नऊ या सुमारास िनघूया आपण- ओके ?’’ सारं गने िवचारलं. तो ेहाकडे पा न हसत
होता. नेहमी सवसाधारणपणे जरा गंभीरच असणारा याचा चेहरा या हा याने कसा
उजळू न िनघाला होता! या हा याचं अगदी पुसटसं ित बंब ेहा याही चेह यावर
आ याखेरीज रािहलं नाही.
‘‘हो. आिण थँक यू.’’ ती हणाली.
बरोबर नऊ वाजता सारं गने गाडी इमारतीबाहेर काढली. सकाळची हवा अितशय स
होती आिण गाडी शहराबाहेर आ यावर तर वातावरण आणखीच खुलं आिण
आ हाददायक झालं. कारखा यांना सुटी अस याने यां या कामगारांना नेणा या चंड
बसेस र यावर दसत न ह या. नाहीतर यां यातली चढाओढ ही सवसामा य
वाहनचालकासाठी एक डोके दुखीच असायची.
सारं ग चाळीस पंचेचाळीस या दर यानचा वेग ठे वत होता. तो िवषय काढावा क नाही
याचा ेहा बराच वेळ िवचार करीत होती. शेवटी ितने जरा धाडस क न तो िवषय
काढलाच.
‘‘मी-मी-आ ना िवचारलं होतं-तु ही एकटेच कसे अजून?’’
सारं ग काहीच बोलला नाही.
‘‘आई-आई हणत हो या- एक अपघात झाला. यात- यात-तुमची मै ीण गेली-मला फार
वाईट वाटलं ते ऐकू न- माणसा या अशा अचानक िवयोगाने मनाला काय यातना होतात
याचा मला अगदी चांगला अनुभव आहे. हा िवषय काढ याब ल तु हाला राग आला
असला तर मला माफ करा.’’
‘‘नाही- नाही- राग आला नाही.’’ गाडीचा वेग कमी करीत सारं ग हणाला, ‘‘तुझं कु तूहल
नैस गक आहे- खरं च; पण दोघंही समदु:खीच आहोत, नाही का?’’
न ाने सु झाले या एका रे टॉरं ट बारकडे सारं गने गाडी वळवली आिण आवारात गाडी
थांबवली.
‘‘आपण इथेच काहीतरी ना ता क न घेऊया- ये-’’ तो गाडीतून उतरत हणाला. ेहाही
पाठोपाठ उतरलीच. गाडन रे टॉरं टम ये िहरवळीवर टेबलखु या मांड या हो या.
आसपासचा भाग उ म लँड के प क न सजवला होता. फु लझाडं होती, कारं जी होती,
धबधबे होते.
यांचं खाणं झा यावर ते बागेत या फरसवाटांव न हंडत होते. सारं ग हणाला, ‘‘ ेहा,
इत या दवसांनंतर थमच मंगलाचा िवषय िनघाला आिण माझा संताप झाला नाही
अशी वेळ येत आहे. हो. ितचं नाव मंगला होतं. एका ूपबरोबर ती सहलीला गेली होती
आिण गाडीला अ◌ॅि सडट झाला. तसे जखमी सगळे च झाले; पण यां यातली फ ती
एकटी मंगलाच वाचली नाही. ितला एकटीलाच मृ यूने ओढू न नेल-ं ितचा नुसता िवचार
मनात आला तर िजवाची अशी तडफड तडफड हायची. मा याच एक ा या कपाळी हा
भयानक िवरह का यावा?
‘‘ ेहा, ही जखम सतत वाहती होती. हणतात, काळ हे सव दु:खांवर रामबाण औषध
आहे; पण माझा अनुभव काही वेगळाच होता. एकमेकां या ेमात गक झालेली,
एकमेकां या सहवासाचा आनंद उपभोगणारी युवक-युवतीची जोडी पािहली क शरीर
आतून पेट यासारखं हायचं-
‘‘आिण मग तू दसलीस- हवाल दल झालेली, िनयती या व ाघाताखाली चुरमडू न
गेलेली, ांत, दशाहीन झालेली तुझी आकृ ती दसली. तुला क पना नाही तुझा चेहरा
कती बोलका आहे याची. दु:खाने भ झाले या माणसाचा तो चेहरा होता. आिण मग
तुझी हक कत ऐकली-
‘‘मनात िवचार आला. मा यावर कोसळले या आप ीला काही नैस गक कारण तरी होतं.
ू र असला तरी तो एक नैस गक अपघात होता. याला कायकारणभावाची एक शृंखला
होती; पण तु यावर कोसळले या संकटाला काय प ीकरण होतं? माझी मंगला गेली तरी
माझं जग मा यासभोवती शाबूत होतं. तू तर सवच गमावून बसली आहेस. घर-दार-
माणसं-सारं जगच गमावून बसली आहेस. हे तू कसं सहन करशील? हणतात ना, एक
डोळा गमावले याने दो ही डो यांनी आंधळा असणाराकडे पाहावं- दो ही डोळे शाबूत
असणाराकडे नाही.’’
ेहा आता अशा अव थेला पोचली होती क वत:वर गुदरलेला संग ती व तुिन पणे
पा शकत होती. या गो ी घड याची अिजबात श यता नाही यां यामागे धाव यात
काय अथ होता? शेवटी अशी वेळ येते क िनयती वीकारावीच लागते.
‘‘िनघूया का आपण?’’ शेवटी सारं गने िवचारलं.
अकरा या सुमारास गाडी तळे गावम ये िशरली. ेहा सारं गला बरोबर र ता दाखवीत
होती. एक वळण घेताच ती एकदम हणाली, ‘‘सारं ग! ते पाहा! ते पाहा माझं घरं !’’
दगडी भंतीत जु या कारचं लाकडी प ांचं अधदार होतं. ते आता उघडं होतं. मध या
अंगणानंतर दुमजली इमारत होती. फाटकाजवळच दगडी भंतीवर पांढ या रं गाची पाटी
होती.
इ पे टर सदािशव शारं गपाणी.
ेहा गाडीतून उतरली, सारं ग खाली उत न गाडी लॉक क न गाडीला वळण घालून
ित यापाशी पोचेपयत थांबली आिण मग हणाली, ‘‘चला.’’
ती आिण ित या मागोमाग सारं ग असे फाटकातून आत गेले.
फाटका या आत सात आठ पावलांवरच ेहा थांबली होती, आिण िव फारले या
डो यांनी चारी बाजूंना पाहत होती. सारं गनेही चारी बाजूंना नजर टाकली; पण एक
साधी बाग, जराशी सुकलेली िहरवळ, काही काही जुनी उं च झाडं याखेरीज याला इतर
काहीही दसलं नाही. ेहा वत:शीच मान हलवत होती. ित या डो यांत पाणी आलं
होतं. सारं गला तर ती पार िवस न गे यासारखं दसत होतं.
एक एक पाऊल टाक त ितने अंगण ओलांडलं. तीन पाय या चढू न ती मो ा हरां ात
पोचली. याचवेळी आत या खोलीतून पंचाव या आसपासची एक ी बाहेर आली. ती
ी दारात आिण ेहा ित यापासून दोन पावलांवर अशा दोघीजणी थांब या. या
ी या चेह यावर जरासं नवल होतं, बाक काही नाही.
पण ेहा मा िव ास न बस यासारखी या ीकडे पाहत होती. मग एक पाऊल पुढे
टाकू न ती अगदी हलके च हणाली,
‘‘आई’’
जराशी गडबडू न ती ी हणाली,
‘‘काय हणालात?’’
‘‘अगं आई! मी चंदी! मला ओळखलं नाहीस?’’
‘‘कोण चंदी? मला कु णी चंदी माहीत नाही!’’
ेहाने एकदम ास आत घेतला. मग ती परत हणाली,
‘‘आई मी चंदी! तुझी मुलगी! मला ओळखलं नाहीस?’’
आता मा ती ी एक पाऊल मागे सरली.
‘‘काहीतरीच काय बोलता? कोण चंदी? मला मुलगीच न हती!’’
‘‘अगं आई-’’
‘‘तु ही मागे हा! हे काय भलतंच!’’
आता या ी या चेह यावर भीती दसायला लागली होती.
‘‘अगं आई-’’
या ीने मागे वळू न घरात पाहत मो ाने हाक दली -
‘‘टायगर!’’
जवळजवळ दोन फू ट उं चीचा एक जबरद त अ सेिशयन कु ा या हाके सरशी आतून आला
आिण या ी या पायापाशी उभा रािहला. हे उघड होतं क कु ा उ म रीतीने ेन
के लेला होता. माल कणी या कमाची वाट पाहत तो ित याजवळ उभा होता.
पण ेहाची ित या सारं गला संपूण अनपेि त होती.
‘‘अगंबाई! टायगर अजून आहे?’’ एक पाऊल पुढे टाकत ती हणाली.
ित या आवाजात भीती तर न हतीच उलट आ य आिण ेम होतं. ‘‘मी गेले ते हा
पाचसहा मिह यांचा होता!’’
आिण मग खाली वाकू न पाहत ती हणाली,
‘‘टायगर! टायगर! िहयर!’’
या उम ा, इमानी जनावराची ित या चम का रक होती. ना धड रागाची, ना धड
ेमाची, ना धड भीतीची. टायगर एकदा या ीकडे आिण एकदा ेहाकडे पाहत, होता
ितथेच उभा होता. ेहा या येक हालचालीत संपूण आ मिव ास होता. ती एकदम
खाली बसली आिण टायगर या ग याभोवती दो ही हात घालून ती हणाली,
‘‘टायगर! टायगर! तूही मला िवसरलास!’’
चार इं च अंतराव न टायगर आिण ेहा एकमेकां या नजरे ला नजर िभडवून उभे होते. हे
उघड दसत होतं क टायगर ित यावर गुरगुरणार न हता- आिण ित या आवाहनाला
ितसादही देणार न हता.
हा अनुभव या िबचा या जनावरा या आकलनापलीकडचा होता.
‘‘अगं, कोण गं तू? टायगरलाही फतवलंस क काय?’’
ती ी हणाली आिण मागे वळू न ितने जोरात हाक मारली.
‘‘शंकर! शंकर!’’
आतून खाक हाफपँट आिण वर गंिज ॉक अशा वेषातला (ब धा पोलीसच) एक तगडा
नोकर आला.
‘‘जी बाई?’’
‘‘अरे , हे बघ कोण भलतेच लोक घुसलेत घरात!’’
‘‘आई! तू मला भलतेच लोक हणतेस?’’
‘‘खबरदार पु हा आई आई हणालीस तर!’’ ती ी कं चाळली. ‘‘शंकर! यांना आधी
घराबाहेर काढ!’’
ेहा अजून तशीच टायगर या ग याभोवती हात घालून खाली बसली होती. हा देखावा
शंकरलाही अनपेि त होता. टायगर भल या सल या पर याची अशी सलगी खपवून
घेणार नाही याची शंकरला खा ी होती. तो जरा सबुरी या आवाजात हणाला,
‘‘बाई, यांना आत तरी बोलवा! यांना काय हवं ते तरी िवचारा! असं बाहेर या बाहेर
घालवू नका!’’
‘‘मी सांगते ना यांना बाहेर काढ!’’ ती ी पु हा ओरडली.
‘‘बाई, माणसं चांगली दसतात- मी साहेबांना फोन क न बोलावून घेतो- िमिनटभर तरी
थांबा.’’
‘‘शेवटी मा यासाठी घरग ाला रदबदली करायला लागली तर!’’ ेहा िख आवाजात
हणाली आिण उभी रािहली. टायगर अजूनही ित याकडेच एकटक पाहत होता.
हरां ात या दोन खु याकडे बोट करीत शंकर हणाला,
‘‘तु ही कोण असाल ते असा; पण टायगर माणसांना चांगलं ओळखतो- तुम या मनात
दगाफटका खासच नाही- तु ही दोघं जरा खु यावर बसा- मी आम या साहेबांना फोन
करतो- जरा बसा.’’
ती ी दारा या आतच उभी रा न ेहा आिण सारं ग या दोघांकडे रागाने पाहत होती.
शंकर घरात गेला. टायगर मा होता ितथेच उभा रा न ती ी आिण ेहा, दोघ कडे
आळीपाळीने पाहत होता.
‘‘ये, ेहा, तो हणतो तसं क या. बस इथे.’’
दोघे जण दोन खु यावर बसले. ेहाची नजर अजूनही हरांडा, घराभोवतालची बाग
यां याव न फरत होती.
या शंकरने या या साहेबांना तातडीने ये याचा िनरोप दला असला पािहजे. सातआठ
िमिनटांतच एक पोिलस जीप र याव न सपा ाने आली, वळू न फाटकातून आवारत
िशरली आिण हरां ासमोरच धूळ उडवत थांबली ाय हरशेजारी बसलेला माणूस एका
टांगेत खाली उतरला आिण जवळजवळ पळतच वर आला. पोिलसी गणवेषातला तो
माणूस चांगलाच उं च आिण तगडा होता. हरां ात येताच तो ितथेच थांबला, कमरे वर
हात ठे वून आधी घरा या दाराकडे, मग खु यावर बसले या सारं ग- ेहाकडे आळीपाळीने
पा लागला.
याला पाहताच ेहा खुच व न उठू न उभी रािहली होती. ती आता सावकाश सावकाश
पुढे आली, या याजवळ आली आिण या या कोपराला हलके च पश क न हणाली,
‘‘भाऊ? सदाभाऊ? मला ओळखलं नाहीस? मी चंदी!’’
सारं गला वाटलं तो माणूस आता ेहावर खेकसणारच आहे; पण ेहाकडे पाहता पाहता
या या चेह यावर अिनि तपणाचा एक भाव आला.
‘‘पण-पण-’’
तो बोलत असतानाच ती ी दारातून जोराने बाहेर आली.
‘‘ितचं काहीही ऐकू नकोस सदा!’’ आ यापासून ितचं हेच चाललं आहे! सग यांशी
बादरायणी नाती जोडत आहे! आ या आ या मला ‘आई’ हणूनच हाक मारायला
लागली- आिण आता तुला ‘भाऊ’ हणायला लागली आहे- ती बदमाष तरी आहे नाहीतर
पागल आहे!’’
‘‘असं नको गं बोलूस आई!’’ ेहा आत जाऊ या का आपण? इथे उघ ावर हा तमाशा
कशासाठी? या - या - तु ही दोघं आत या-’’
‘‘सदा! ितला मुळीच घरात घेऊ नकोस!’’ ती ी ओरडली. ‘‘मला तर ितची ल णं काही
चांगली दसत नाहीत!’’
‘‘आई! मी आहे ना आता इथे? मग इतकं यायचं काय कारण आहे? मी पाहतो ना सारं !
या- या तु ही दोघं आत या-’’
ते आत गेले, यां यामागोमाग सारं ग- ेहाही आत गेले. सारं ग दारा या आतच
पावलाभरावर उभा रािहला; पण ेहा मा सा या खोलीभर िभरिभर फरत होती.
खोलीत दोन मोठे सोफा होते, मॅ चंग खु या हो या, टीपॉय होते. एका भंतीला लागून
काचेची शोके स होती. भंतीव न लहानमो ा आकाराची वेगवेग या शैलीतली िच ं
होती. कोप यात हाऊस लँ स होती. खाल या फरशीवर टाईल या िडझाइनचं
िलनोिलयम होतं.
‘‘सगळं सगळं बदलून टाकलंत तु ही!’’ ती शेवटी हणाली.
‘‘काय बदललं?’’
‘‘काय नाही बदललंत ते सांगा क !’’ ती जरा आवेगाने हणाली. ‘‘या कोप यात बाबांची
झुलती आरामखुच होती, आठवतं? समोर या कोप यात यांचं िलहावाचायचं टेबल होतं.
माग या दो ही भंत ना यांची पु तकांची कपाटं होती, आठवतं? आिण भंतीव न यांचे
ते कोणाकोणा गो या लोकांचे फोटो होते- एकदा िवचारलं होतं तर हणाले होते, पोरी ही
फार फार मोठी माणसं होती बरं का! यां यातलं एकही आता नाही-’’
ते गृह थ जरा चम का रक नजरे ने ेहाकडे पाहत होते.
‘‘तु ही जे वणन करता ते बरोबर आहे- मा एवढी तपशीलवार मािहती तु ही कु ठू न
िमळवली हे काही मला समजत नाही!’’ ते हणाले.
‘‘मािहती िमळवली? अरे , मी इथेच राहत होते- ल होईपयत या घरात राहत होते- मला
कशाला बाहे न मािहती िमळवावी लागेल?’’
‘‘आली परत पूवपदावर!’’ ती ी हणाली.
‘‘आई, तू पिह यापासून हटवादी आहेस बघ! बाबांनी आिण डॉ टर सा यांनी तुला
ऑपरे शन क न यायचा कती आ ह के ला आठवतं? पण तुझं आपलं एकच- मा या
शरीराची िचरफाड क नका!’’
पण एकाएक ेहाचा चेहरा गोरामोरा झाला. बावरी होऊन ती इकडे ितकडे पाहायला
लागली. मग अगदी खाल या आवाजात ती हणाली,
‘‘मी िवसरलेच क !’’
पांढ याफटक चेह याने ती या ीकडे पाहत होती.
‘‘आता काय झालं?’’ ती ी हणाली.
‘‘आई, तू ऑपरे शनला नकार दलास आिण शेवटी या आजारात तुझा मृ यू झाला! पण ते
कसं श य आहे? तू तर य च मा यासमोरच उभी आहेस! मला तर कशाचा अथच
समजत नाही!’’
‘‘आिण आई-आई हणून मा यामागे लागली आहेस- मला जर अप यच झालं नाही तर तू
कु ठू न यायला गं? मूल घरात न हतं हणून तर तु या बाबांनी या सदाला आप या घरी
आणलं-’’
‘‘नाही! मा यापे ा तो तीनचार वषानी मोठा आहे- मला समजायला लागलं ते हापासून
मी याला भाऊ-भाऊ हणून ओळखते आहे- या याबरोबर खेळले आहे- हो क नाही रे
भाऊ?’’
ेहा एकदम सदािशवकडे वळली. मान हलवत तो हणाला,
‘‘तु ही काहीही हणा- पण मला काही तु हाला आजपयत पािह याचं काही आठवत
नाहीये!’’
‘‘तुला आठवत नाही? सगळं िवसरलास?’’
‘‘सांगा तरी एखादी आठवण!’’
‘‘एखादी? एकच कशाला, शेक ांनी सांगेन! तुला आठवतं, तू सोनचा या या झाडावर
चढला होतास आिण फांदी मोडू न खाली पडलास- तु या उज ा मनगटा या मागे मोठी
जखम झाली होती- अजूनही ितचा वण असेल- पा ?’’
लगोलग पुढे होऊन ेहाने याचा उजवा हात वर के ला. खरोखरच मनगटाजवळ चांगला
दोन इं च लांबीचा पांढरा वण होता.
‘‘तुला आठवतं, आपण खेळायला गेलो होतो - माझा पाय एकदम मुरगळला - मला
पाऊलसु ा टाकता येईना- तू मला पाठुं गळीला लावून चांगला फलाग दीड फलाग चालत
घरी आलास?’’
सदािशव ित याकडे टक लावून पाहत होता.
‘‘तुला आठवतं, तू माग या आं या या झाडाला दोरी बांधून मला झोपळा क न दला
होतास? तुला आठवतं, या कॉलेजमध या ठकारला माझी टंगल के याब ल तू चांगला
बदडू न काढला होतास? तुला आठवतं का- पण छे! सांग यात काय अथ आहे? खरोखर
आठवणी हजारांनी आहेत- तु या आहेत तशाच या घरा याही आहेत- घरभर
मा याबरोबर चल कोण या कपाटात काय आहे हे मी तुला सांगेन; पण काय उपयोग
आहे?’’
‘‘तु ही हे पाहा-’’ सदािशव हणाला.
‘‘तु ही ! तु ही! तु ही!’’ ेहा रागाने हणाली, ‘‘ य आप या बिहणीला अहो जाहो
काय करतोस? समज, माझं नाव चंदी आहे - मला ‘अगं चंद’े अशी हाक मार-’’
‘‘ठीक आहे तर- मग चंद,े तू सांिगतलेले सव संग मोठे िवल ण आहेत- तू बनवून काहीही
सांगत नाहीस हीही माझी खा ी पटली आहे; पण यापे ा मी जा त काय सांग?ू ’’
ेहा वत:शीच मान हलवत होती.
‘‘जी माणसं मला जवळची वाटत होती ती अि त वातच नाहीत! आिण यांना मी
ओळखते ते माझा वीकार करायला तयार नाहीत! आई, भाऊ, मी जाते- पु हा तु हाला
ास ायला मी येणार नाही- िनदान मला आशीवाद तरी ाल क नाही?’’
ती या ीसमोर वाकायला गेली; पण ती ी घाब न मागेच सरली. ती सदािशवसमोर
वाकली- याने ित या म तकावर आपला हात टेकवला- ‘‘चंद!े ’’ तो हणाला, ‘‘तू
कोणीही अस- पण तू आयू यात यश वी हो- माझा आशीवाद आहे-’’
आिण मग जरा वेळ थांबून तो हणाला,
‘‘देवापाशी काही मागायची वेळ आली तर मी हणेन, देवा, मला या चंदीसारखी बहीण
दे!’’
आप या डो यावरचा याचा हात काढू न ेहाने तो आप या दो ही हातात घ धरला-
आिण मग ती एवढंच हणाली,
‘‘भाऊ, मी जाते.’’
मग काहीही न बोलता ती वळली, या खोलीबाहेर, आिण मग या वा तूबाहेर पडली.
मागे वळू नही न पाहता.
ितने मागे वळू न पािहलं असतं तर ितला दसलं असतं क सदािशव दारापाशी आला आहे,
बाहेर पाहत आहे, आिण याचे डोळे पाणावलेले आहेत.
गाडीपाशी पोचतात काही न बोलता सारं ग दार उघडू न आत िशरला, याने
पॅसजरसीटजवळचं दार आतून उघडलं आिण ेहा गाडीत बसताच गाडी सु के ली.

10.
गाडी र याला लाग यावर पाचसात िमिनटं सारं ग काहीच बोलला नाही. मधून मधून तो
ेहाकडे पाहत होता. ितची नजर समोर र यावर िखळली होती; पण समोर या
देखा ाऐवजी दुसरं च काहीतरी पाहत असावीशी वाटत होती. कदािचत ित या
पूवायु यातील काही काही संग असतील- यां या ित या आठवणी प हो या- पण
ित या श दांखेरीज यांना इतर काहीही पुरावा न हता; पण या खो ा समज या तरी
या आठवणीमागची पा भूमी- उदाहरणाथ ते तळे गावचं घर, बाग, झाडं हे सव य ात
होतंच क , आिण ितने वणन के ले या संगांचा या सदािशववर काहीतरी िवल ण
प रणाम झाला होता हेही उघडच होतं. यापैक एकही संग याने नाकारला न हता.
ेहा या श दांनी आत काळजाला कोठे तरी पश के ला होता यातही काही शंका न हती.
आिण या दोघां या वागणुक ने ेहा याही सव आशांवर ( या मुळातच अगदी ीण
हो या) पाणी फरलं होतं हेही दसत होतं.
‘‘मी काही बोलू का? का ग पच बसणं पसंत करशील?’’
सारं गने शेवटी िवचारलं. या याकडे वळू न पाहत एक जरा िख हा य करीत ती
हणाली, ‘‘शेवटी मन वेडं असतं हेच खरं - मनातली आशा काही सुटत नाही - माझं सारं
जग मा याभोवती उलटंपालटं झालं आहे हे दसत असूनही मन भाब ा आशा करीतच
असतं-’’
‘‘पण तू सांिगतलेला एकही संग याने नाकारला नाही.’’
‘‘पण वीकारलाही नाही! मा या श दांना आसपास हजारो पुरावे असूनही याने काहीही
वीकारलं नाही!’’
‘‘काही काही वेळा प रि थती असं िवल ण वळत घेते क , ती वीकारणं अितशय कठीण
जातं. तू कु ठे वीकारलं आहेस क तू ेहा पोतदार नाहीस- वसुधा गोखले आहेस? तू
गृिहणी नाहीस, तर बँकेतली एक कमचारी आहेस? या सदािशवचंही तसंच असेल - ेहा,
या या मनात तु याब ल आपुलक , सहानुभूती तर न च आहे- याचे श द आिण याचं
वागणं तरी हेच दाखवतं.’’
‘‘पण सवच कसं उलटंपालटं! तुम या सोसायटी या जागी माझा वाडा नाही; पण मा या
ओळखीची झाडं आहेत! तळे गावला बाबा असायला हवे होते ते नाहीत - पंधरा वषापूव
मृत झालेली आई- ती ितथे आहे; पण ित या जगात मी नाही - ित यासाठी मी कधी
अि त वातच आले नाही- या सदािशवला मी गेली पंचवीस वष ओळखते आहे - तो
हणतो याने मला कधी पािहलेलंही नाही! या सग याचा अथ तरी काय आहे?’’
‘‘ ेहा, सु वातीस मी तुला सांिगतलं होतं आठवतं? साय स फ शन, फँ टॅसी, अ भुतकथा
वाच याचा मला खूप नाद आहे. या कथांतून लेखकांनी अफलातून क पना लढवले या
असतात. समांतर िव ाची क पना अशीच एक िवल ण क पना आहे. दुसरी क पना
पयायी जगाची आहे. हणजे जेथे घटनेला पयाय असतो - उदाहरणाथ, वॉटलू येथे
नेपोिलयनचा पराभव, कं वा दुस या महायु ात िहटलरचा पराभव- या घटनांना िव
पयायही आहे- यां या क पने माणे असंही एक जग असू शके ल क जेथे नेपोिलयनचा
पराभव झाला नाही - कं वा जेथे िहटलर िवजयी झाला - ते जग आप या अनुभवात या
जगापे ा कती वेगळे असेल, नाही का? पण हे पयाय फार मूलगामी आहेत, सव
जगा याच इितहासावर प रणाम करणारे आहेत- ते असू ात - पण आप यासार या
सवसामा य माणसां या जगातही हरघडी लहान-मोठे असे अनेक पयाय येतच असतात -
यात एकाऐवजी दुसरा िनवडला तर वेगळी घटनाशृंखला सु होईल- सु वातीस दोन
जगांत फरक अगदी सू म असेल; पण जसजसा काळ उलटत जाईल तसतसे हे दोन फाटे
एकमेकांपासून दूरदूर जायला लागतील आिण कालांतराने ओळखू न ये याइतके
बदलतील-
‘‘अशी ही दोन पयायी जगं आपण अनुभवतो आहोत अशी माझी क पना आहे- एकात
तुझी आई रोगाचा बळी ठरली; पण तुझे वडील हयात होते - दुस यात तु या आईला काही
अप यच झालं नाही; पण तुझे बाबा मरण पावले- अथात अशी अनेक जगते
काल वाहातून आपापला माग मत जात असतील- अशी क पना कर क खूप सं येने
एकमेकांस समांतर असे धागे बांधलेले आहेत - जे एकमेकांस कधीही पश करीत नाहीत
आिण एके क धा याव न मुं यांची ओळ या ओळ चालली आहे- एक धा यावरील मुं यांना
दुस या धा यावरील मुं यांची कधीही जाणीव होणार नाही- एवढंच नाही, असा काही
पयायी धागा अि त वात आहे, यावरही हजारां या सं येने मुं या वास करीत आहेत
याचीसु ा जाणीव असणार नाही - पण -
‘‘पण समज एखा ा नैस गक उ पाताने हे धागे एकमेकांना पशले, एकमेकांत गुंतले- तर
मग एका धा यावरील काही मुं या दुस या धा याव न वास करायला लागतील आिण
यांना जर स टय स असेल, प रि थतीचं आकलन कर याची मता असेल, तर यांना
उमगेल क आप या सभोवतालचं जग बदललेलं आहे - काही भाग ओळखीचा आहे, काही
भाग संपूण अप रिचत आहे -
‘‘तु या बाबतीत असंच काहीतरी झालं नसेल कशाव न? अथात ही एक क पना आहे- ती
वसुधा गोखले आिण तू ेहा पोतदार- दोघी आपाप या जीवनमागाव न काल मणा
करीत होतात- आिण या शिनवार या सं याकाळी काहीतरी उ पात झाला- दोघ या
जीवनरे षा एकमेकांत गुरफट या गे या-’’
‘‘पण आ ही दसायला एकमेक सार याच कशा?’’
‘‘असणारच! तूच एका रे षेवर ेहा होतीस, दुसरीवर वसुधा होतीस - आणखी ितस या
रे षेवर आणखी कु णीतरी असशील - आिण मग ही क पना पूण वाला यायची हणजे
येक रे षेवर मीही असणार - दसायला असाच; पण वेगवेग या नावांनी, वेगवेग या
प रि थतीत आपलं आयु य कं ठणारा फ या पयायी अि त वाची आप याला क पनाही
नसते- तो संग तु यावर आला आहे.’’
‘‘ हणजे आपण पातळ धा याव न सरपटणा या मुं या तर!’’
‘‘ ेहा-’’ सारं ग एकदम हणाला.
‘‘मी टीका करीत नाही; पण सारं ग, एका अथ तेही खरं नाही का? जवळजवळ येकाला
एकच माग उपल ध नसतो का? पण तरीही तुमचं िववेचन तकाला ध न आहे - कोणास
माहीत खरोखर काय झालं ते!’’
शहर जवळ यायला लागलं तशी रहदारी वाढायला लागली. मग िनवांतपणे बोलणं
अश यच झालं.
तीन या सुमारास ते शेखर या हॉि पटलपाशी येऊन पोहोचले.
सारं ग आिण ेहा गे यावर शेखर हॉि पटलम ये आला. ितथे याला समजलं क , एक
गृह थ याला भेट यासाठी थांबले आहेत. अजून पेशंटची गद झाली न हती. याने नसला
या माणसाला आत पाठवून ायला सांिगतलं.
ऑ फसम ये आला तो माणूस साधारण प तीस वष वयाचा वाटत होता. का असं िवचारलं
असतं तर शेखरला सांगता आलं नसतं; पण या माणसाला पाहता णीच शेखरचा
या यािवषयी अितशय वाईट ह झाला. तरीही खुच कडे बोट करीत तो हणाला,
‘‘या, बसा. काय काम होतं तुमचं?’’
तो गृह थ खुच त बसून जरा खोटं हसत हणाला,
‘‘डॉ टर, माझं नाव नेवरे कर.’’
हे नाव एव ातच आप या कानावर आलं आहे हे शेखरला आठवलं. कोण या संदभात
आलं आहे हे तो आठवायचा य करीत असतानाच तो गृह थ हणाला,
‘‘तुम याकडू न इथ या वेगवेग या हॉि पटलम ये एका ीचा फोटो पाठव यात आला
आहे. या ीसंबंधात काही मािहती अस यास ती तुम याकडे दे याची तु ही सूचना दली
आहे.’’
अथात! शेखरला आठवलं सुरेखा खरे ने हे नाव या यापाशी बोलताना काढलं होतं.
नेवरे कर! या वसुधा गोखलेला ( ेहाला?) भूलथापा मा न ितचा िव ासघात करणारा
बदमाश!
आवाजावर ताबा ठे वणं शेखरला फार कठीण गेल.ं
‘‘हो. मी तशी सूचना दली होती खरी.’’
‘‘अहो डॉ टर, मला या बाईसंबंधात खडा खडा मािहती आहे. तु हाला वत:संबंधात काय
काय सांिगतलं ितनं?’’
‘‘मला वाटतं, तु हाला जी काही मािहती असेल- कं वा जी काही मािहती सांगायची
असेल ती तु ही मला सांगावी हेच उ म.’’
‘‘नाही-मी अशा अथ बोललो क , ती ी अिजबात िव ास ठे व यासारखी नाही. हणजे
असं क , ती सांगते या गो ीवर िव ास ठे व याआधी दहादा तरी माणसाने िवचार
करावा. खरं आिण कि पत यातला फरकच ितला समजत नाही आिण एकदा का ित या
डो यात एखादी क पना आली क , ती प जलीच हणून समजा! काही के या ती
क पना जायची नाही!’’
‘‘पण ितचा असा वभाव कशाने झाला असावा?’’
‘‘ते आप याला काय मािहती असणार? अहो, सगळीकडे ितने उठवलं क मी ितला ल ाचं
वचन दलं होतं’’
‘‘नेवरे कर, तु ही इथे कशासाठी आला आहात? ग पा मारायला आला आहात का? तसं
असलं तर मला वाया घालवायला वेळ नाही- ित याब ल तु हाला जर काही मािहती
असेल तर ती ा- स या ती अितशय कठीण प रि थतीत सापडली आहे- तुम या
मािहतीचा उपयोग ितची अडचण दूर कर यासाठी झाला तर चांगलं होईल.’’
‘‘ती कु ठे आहे? ितला काय झालं आहे?’’ नेवरे करची उ कं ठा अगदी ल ात ये यासारखी
होती. ‘‘ितची माझी भेट घडवून आणाल का?’’
‘‘तुमचा ित याशी कसा काय संबंध आला होता?’’
‘‘अहो डॉ टर, माणूस भलेपणाने काहीतरी करायला जातो आिण लोक यातून नाही नाही
तो भलताच अथ काढतात. आता ही वसुधा-’’
‘‘ हणजे तु हाला ितची चांगली मािहती दसते!’’
‘‘तेच तर सांगत होतो- मदतीसाठी पुढे झालो आिण ही बाई मा याच ग यात पडली!’’
‘‘नेवरे कर, तु ही अजून या वसुधाब ल काहीच सांिगतलेलं नाही आहे- उलट ती कशी
आहे, कु ठे आहे, तु हाला भेटेल का, याचाच तु ही अंदाज घेत आहात.’’
‘‘नाही नाही मािहती सांगतो ना. ितचं नाव वसुधा गोखले. इथे खरे यांचा बंगला आहे,
या बंग या या आऊटहाऊसम येच ती राहते. हणजे माग या आठव ापयत राहत
होती- शिनवारपासून ती ितकडे परतलेली नाही-’’
‘‘ित या हालचालीवर तुमची बरीच पाळत दसते आहे!’’
‘‘अहो ती होतीच तशी! कु णाचं तरी ल हवंच होतं ित यावर- अगदी अन टेबल- अगदी
अि थर, चंचल मनाची आहे पाहा ती!’’
‘‘ठीक आहे. मी या खर्यां याकडे चौकशी करीन. तु ही इथे येऊन मािहती द याब ल
आभार.’’
‘‘पण वसुधा आहे कु ठे ? ते नाही सांिगतलंत?’’
‘‘ते स या गु रािहलेलंच बरं ! ितची अव था स या जरा नाजूकच आहे. ते हा
मािहतीब ल आभार. थँक यू.’’
इतक सूचना याला पुरेशी होती.
दहा-पंधरा सेकंद खुच तच चुळबुळ करीत तो बसला. आिण मग उठू न हणाला, ‘‘बरं आहे
तर- मी जातो. पाचसात दवसांनी पु हा एखादी च र मारीन- कदािचत तोपयत ती
सुधारली असेल- कदािचत माझी भेटही होईल.’’
शेखर काहीच बोलला नाही. आणखी जरा वेळ वाट पा न शेवटी नेवरे कर िनघून गेला.
वसुधासंबंधात ( ेहासंबंधात) काहीतरी मािहती काढ यासाठी तो आला होता हे उघड
होतं. सुरेखा खरे शेखरला याआधीच भेट या आहेत याची याला क पना न हती. पण
या या ये याचा काय उ ेश असावा याची शेखरला काही के या क पना करता येत
न हती. एक गो मा उघड होती हा- नेवरे कर महाधूत, कावेबाज इसम होता. ेहाला
सांभाळू न राहायची सूचना अव य ायला हवी.
साधारण साडेबारा या सुमारास शेखर कामा या ापातून मोकळा झाला. तसा अजून
तासाभराचा वेळ मोकळा होता. या खर्यां याकडे जाऊन या वसुधाची खोली पाहायला
हवी. सुरेखाने दले या नंबरवर याने फोन लावला. सुरेखा वत:च फोनवर आली.
‘‘हॅलो? मी डॉ टर कु लकण . काल सं याकाळी तु ही मा याकडे आला होतात- तुमची
मै ीण, वसुधा गोखले, िह या संबंधात, आठवतं?’’
‘‘हो- हो- आठवतं ना-’’
‘‘तुम याकडे सं याकाळीच येईन हणालो होतो; पण आता मला जरासा वेळ आहे-
आताच आलो तर तुमची काही गैरसोय होईल का?’’
‘‘अिजबात नाही. अव य या.’’
‘‘ठीक आहे. पंधरा िमिनटांत पोहोचतोच आहे.’’
ितचा प ा सापडायला सोपा होता. ितचा बंगला दुमजली होता, छोटेखानीच होता,
जु या प तीचा होता. दारातच सुरेखा उभी होती.
आऊटहाऊस लॉट या अगदी कडेला, माग या कोप यात होतं. दशनी भागावरचा सहा
पालांचा िबजागर्यांचा लाकडी दरवाजा अथात बंदच होता. वापर याचा दरवाजा
भंतीत होता, तो आता सुरेखा उघडत होती. शेखर ित या मागोमाग आत गेला.
दारा याच भंतीला दोन िखड या हो या, समोर या माग या भंतीत एक िखडक होती.
या िखड या उघडताच आतली सव खोली काशाने उजळू न िनघाली.
एका या संपूण खासगी जागेत वेश करताना णभरच याला अपराधीपणाची
जाणीव झाली, हा औिच यभंग आहे असं वाटलं; पण लगोलग या या मनात िवचार
आला- या जागेत जी वसुधा गोखले राहत होती ती या णी तरी जरा रह यमय रीतीने
दृि आड झालेली आहे. ती कदािचत परत येईल, कदािचत परत येणारही नाही; पण ितचं
ि म व जाणून यायचं असेल तर या खोलीचं िनरी ण आव यक होतं. शेवटी हेच खरं
होतं क , हेतू चांगला असेल तर कोणतीही कृ ती य ठरते.
ते हा मग या वसुधाची खोली. तशी खोली साधारण चोवीस बाय बाराची होती. एका
माणसासाठी अगदी श त होती. साधारण म यावर एक पडदा होता. जो आत
सरकावलेला होता. या पड ाने खोलीचे दोन भाग होत होते. माग या भागात
िखडक पाशी कॉट होती, कप ांचं कपाट होतं, एक आरामखुच होती, कॉटपाशी टँडचा
दवा होता.
बाहेर या भागात एक टेबलखुच होती, पांढ या वेतात िवणले या दोन सार या सार या
आरामशीर खु या हो या, पु तकांचं एक रॅ क होतं. रॅ कमधली पु तकं , मािसकं , िखड यांचे
पडदे, उ यांचे अ े, भंतीवरची िच ं हे सव पाहता पाहता शेखर या मनासमोर जे िच ं
उभं रािहलं ते एका रोमँ टक, व ात रमणा या, जीवनातील कठोर स याकडे जरासं दुल
करणा या एका सवसामा य म यमवग य ीचं होतं.
टेबलाचा ॉवर पुढे ओढला- यात प ं वगैरे काहीही न हती. ितचा वतमानप ातला
फोटो पािह यावर कोणी ना कोणी या याशी संपक साधील अशी याला आशा वाटत
होती; पण ेहा या कं वा वसुधा या- पूवायु याचा माग लावायलाच हवा होता. पण
मनात असाही िवचार येत होता- ितला ितचं आजपयतचं सव आयु य अगदी तपशीलवार
सांिगतलं तरी ित यासाठी ती एखा ा पर या ची कथाच राहील. एखा ा संगाची
तु हाला आठवण नसेल तर मग कतीही लोकांनी अगदी शपथेवर तु हाला तो सांिगतला
तरी आतून तु हाला खरा िव ास असा वाटणारच नाही- आिण याला नेमक याच
गो ीची भीती वाटत होती- याला वाटलं होतं यापे ाही इथे गुंतागुंत जा त होती.
ही जी कोण वसुधा गोखले होती ितचा भूतकाळ आता सव वी िनरथक झाला होता-
कारण आता या ‘वसुधा’शी हणजे ेहाशी या संगांचा, या प रिचतांचा,
नातेवाइकांचा कोण याही कारचा संबंध जोडलाच जाऊ शकणार न हता. ेहा या या
णी या मनोरचनेम ये या तथाकिथत ‘वसुधा’ला कोणतंही थान न हतं. इथं झालं होतं
तरी काय? या पूवा मी या सव आठवणी पार पुस या गे या हो या? असं काही काही
िवकारात होऊ शकतं हे स य होतं; पण अशा अभा याचा मदू कोरा असतो, याला
कोणतीही जाण नसते, कोणताही अगदी साधाही िनणय घे याची मता नसते; पण इथे
काही वेगळं च घडलं होतं- ‘वसुधा’ या मदूत एका सव वी वेग या आयु या या आठवणी
‘कोर या’ गे या हो या, ‘इ लांट’ झा या हो या- ेहा तेच आयु य खरं मानून चालत
होती-
खरोखर ‘स य’ हणजे काय? रअ◌ॅिलटी हणजे काय? तुमचा वत:चा जो मृितसंच आहे
तीच तुम यासाठी स यि थती नाही का? पण जगा या आिण तुम या स या या जािणवात
असं िवल ण अंतर पडलं तर? वत:ला िहटलर, नेपोिलयन, देव, सैतान, ेिषत मानणारे ,
यासाठी य ाणांचंही बिलदान देणारे यांना जग वेडा ठरवतं, गजाआड बंद करतं-
समाजा या दृ ीने कदािचत ते सोयीचंही असेल पण याने या सम येचं प ीकरण होत
होतं का? असं एखादं रसायन, ोटीन, हाम न, ा मीटर आहे का क , या या
भावाखाली मदू या सव आठवणीच बदलतात? या या भावाखाली माणसाचं
ि म वच आमूला बदलून जातं? देवाने अथवा गु ने के वळ एका वराने भ ांचा संपूण
कायापालट के या या अनेक कथा आहेत - हा काय के वळ या माणसा या िव ासाचा
भाव आहे? बायॉलॉजी, सायकॉलॉजी, फिज स, फलॉसॉफ या सव े ां या सीमा
रे षेवर कोठे तरी या ाचं उ र असेल-
तर या णी या ‘वसुधा’ या आयु याचा शोध; ितचे खासगी कागद, डायरी, ि गत
चीजव त शोध यात यावेळी तरी काहीही गैर न हतं. कारण ही ाय हसी वसुधाची
होती, ेहाची न हती.
िमिनटभरात या या मनात हे सारे िवचार येऊन गेल.े
‘‘सुरेखा, आता तुला िवचारायला हरकत नाही- ही वसुधा तुला कशी काय वाटली? टेबल
वाटली का? ितला आता जो िवकार झाला आहे याला िड यूजन हेच नाव यो य आहे-
हणजे मवेड- तुला असं वाटतं ती मानिसक दृ ीने अि थर होती?’’
‘‘नाही हो- जराशी भाबडी होती एवढंच-’’
‘‘ती जवळजवळ तीस वषाची होती हणतेस?’’
‘‘हो. तेवढी तरी असावीच.’’
‘‘तशी दसायला चांगली आहे. कमावतीही होती. मग अशी मुलगी इतकं वय होईपयत
ल ावाचून कशी रािहली? नाही- नाही- हे मी तुला िवचारत नाही- तुमची यावर कधी
चचा झाली का? वत: या खासगी आयु याब ल वसुधा तु याशी कधी काही बोलली
का?’’
‘‘बोलायला जराशी अबोलच होती. आिण जरा बुजरीच होती. नाहीतर आजकाल नोकरी
करणा या मुली कती धीट असतात! यांना सतत पर यां या सहवासात वावरायची
सवयच झालेली असते- या मानाने वसुधा जरा शायच होती. तसे िम टर खरे आिण माझी
मुलं बोलक आहेत- पण ही ितकडे जा त थांबतच नसे. काय चहा-जेवण यायला येईल
तेवढीच.’’
‘‘पण तुम याकडे राहायला कशी आली? तु ही काही जािहरात वगैरे दली होतीत का?’’
‘‘नाही. ितथे गॅरेजम ये आधी एक कु टुंब राहत होतं. यांचा लॉक तयार होत होता-
ता पुरतेच राहत होते. यांच अकाउं ट या वसुधा या बँकेत होतं. या बाईकडू न वसुधाला
कळलं असावं, क ते ही जागा सोडणार आहेत- या बाई याबरोबरच ती एकदा मा याकडे
आली. आिण खरं तर मला ती आवडली. ते हा वाटलं होतं समवय क आहे, आप याला
चांगली कं पनी होईल; पण ही जरा रझ हडच आहे- ते हा मग मी ित या घर यांची वगैरे
चौकशी के ली नाही. अिववािहत होती हे तर दसत होतं; पण तो िवषय जरासा नाजूकच,
नाही का? ते हा यावरही काही बोलणं झालं नाही. पण हा शांताराम नेवरे कर ित याकडे
यायला लागला ते हा मा मी ितला सावध राह याचा इशारा दलादेखील. ती आपलं
‘काही नाही ग’ ‘काही नाही गं’ हणत वेळ मा न यायची; पण मला दसत होतं क ती
या या जा यात सापडत आहे; पण सांगा मी काय क शकणार?’’
हे बोलणं चालू असताना शेखर खोलीतलं कपाटं उघडू न पाहत होता. टेबलाचे खण उघडू न
पाहत होता. रॅ कमधली पु तकं चाळत होता- कशात काही सुटे कागद िमळतात का हे
पहात होता.
टेबला या खणात डायरी होती- पण यात काही खच आिण काही तारखा-
या या ाित र नातेवाइकां या काहीही न दी न ह या. ॉवरम ये ित या अकाउं ट
पासबुक होतं; पण काही िनयिमत खचाखेरीज कोणालाही पैसे पाठव याची न द न हती
कं वा पगारा ित र ित या खा यात काही जमाही झालेली दसत न हती.
शेखरला अशी शंका यायला लागली क , ितचा फोटो पा न जर ित या नातेवाइकांपैक
कोणी आप याशी संपक साधला नाही तर ितचं आजवरचं आयु य हे एक सीलबंद पु तकच
राहणार होतं; कारण ती वत: आपला भूतकाळ संपूण िवस न गेली होती.
सुरेखा या परवानगीनेच याने वसुधाचं बँक पासबुक आप यापाशी ठे वलं. मग यांची
खा ी झाली क , आता इथे जा त पाह यासारखं काहीही रािहलेलं नाही.
सुरेखाचा िनरोप घेऊन तो बंग याबाहेर पडला.
सारं ग आिण ेहा परत आले ते हा वैजयंती शेखरसाठी चहाच बनवणार होती. दोघं आत
आले, जमधलं गार पाणी िपऊन मग टेबलापाशी बसले.
‘‘कशी काय झाली प?’’ शेखरने िवचारलं.
सारं गने फ ेहाकडे बोट के लं.
ेहा वत:शी मान हलवत हणाली, ‘‘डॉ टर, दवसा दवसागिणक गुंता जा तच कठीण
होत चालला आहे. मा या क पनेतलं घर ितथे नसतं, आसपास या लोकांना शारं गपाणी हे
नावही माहीत नसतं, तर मग या करणावरही पडदा पडला असता. इथले पोतदार जसे
िवरळ हवेत िवरघळू न गेले तसेच ते शारं गपाणी गेले असते- जरा वाईट वाटलं असतं; पण
मनाला असा पीळ पडला नसता’’
ती काही ण ग प बसली.
‘‘पण तसं नाही आहे, डॉ टर! ितथे शारं गपाणीचा बंगला आहे; पण माझे बाबा हयात
नाहीत. जी माझी आई आठवणीत मा या पंधरा ा वष िनधन पावली होती ती हयात
आहे, खुटखुटीत आहे; पण ती मला ओळखत नाही. वीकार करणं तर दूरच रािहलं- ती
आयु यभर िवनाप याच रािहलेली आहे! आिण भाऊ, सदािशव- या याबरोबर मी
तास या तास खेळले, भटकले, भांडले तो ितथे आहे. मा या आठवणीतला भाऊ मुंबईस
नोकरीला होता- शिनवार रिववारचा ितथे येत असे. हा तळे गावातच नोकरीला आहे.
यानेही मला ओळखलं नाही! पण नवल एका गो ीचं आहे मी ितथ या आयु यातले
या यासंबंधात कतीतरी अनुभव सांिगतले- यातला एकही याने नाकारला नाही! तोही
अगदी च ावून गेला होता हे अगदी उघड दसत होतं. याचे शेवटचे श द तर ज मभर
मा या आठवणीत राहणार आहेत. िनराश होऊन मी िनघाले- आिण आशीवाद
माग यासाठी या यासमोर वाकले ते हा तो काय हणाला माहीत आहे? ‘देवाने मला जर
काही मागायला सांिगतलं तर तु यासारखी बहीणच दे हणेन-’ तो हणाला.
बोलता बोलता ेहाचा आवाज स दत झाला होता.
काही ण सगळे जण ग पच होते.
‘‘आता इथेही काय काय झालं ते ऐक-’’ शेखर हणाला. ‘‘तु ही गे यावर तो शांताराम
नेवरे कर मला भेटायला आला. हो. तोच तो बदमाश नेवरे कर! सुरेखाने सांिगतलेलं मी
तुला सांिगतलं ना? या याच श दांवर भुलून ती वसुधा फसली- वतमानप ातला फोटो
पा न तो मा याकडे आला होता- याला काय हवं होतं ते काही मला समजलं नाही; पण
अजून याने या वसुधाचा हणजे तुझा, ेहा! िप छा सोडलेला दसत नाही;
या यापासून तुला सतत सावध राहायला हवं!
‘‘दुसरी गो हणजे आज दुपारी मी या खरे या बंग यावर गेलो होतो ितथे एका
आऊटहाऊसम ये ती वसुधा राहत होती. आिण िजथे तुला राहायला जायचं आहे, ेहा.’’
‘‘मला? ितथे जायचं आहे?’’
‘‘हो. ती तुझीच जागा आहे. वसुधा गोखलेची आहे. आिण लोक तुला वसुधा गोखलेच
समजतात- आिण समजणार. तु यापुढे स यातरी तेवढा एकच पयाय आहे. ‘वसुधा
गोखले’ हणूनच तू आता यापुढे वावरायचंस. कदािचत जु या प रिचतांना तू ओळखणार
नाहीस; पण एका अपघाताने तुला अ◌ॅ ेिशया झाला आहे ही गो हळू हळू सवाना
समजणार आहे- ते हा वाग यात या लहानसहान गफलती लोक तुला आपोआपच माफ
करतील-’’
या न ा आ हानाने ेहा जरा गांगा न गेली होती.
‘‘ ेहा, या वसुधाची जागा मी अगदी बारकाईने तपासली; पण एक नवल आहे. ती कोठू न
आली, ितला घरचे कोण कोण होते, यापूव ती कु ठं राहत होती, ितला आणखी कु णी
नातेवाईक आहेत का- ित या सव कागदप ांत यासंबंधात एकही उ लेख नाही. ते हा तो
भाग अजूनतरी संपूण अ ात आहे.’’
शेखर जरासा हसत हणाला,
‘‘मागे तू मला िबलांब ल िवचारत होतीस ना? हे बघ तुझं पासबुक. चांगली पंधरा
हजारांची िश लक आहे. आिण यात काही काही ाज जमा झा या या न दी आहेत-
हणजे ितने बँकेत काही र म िडपॉिझट या पाव यांवरही ठे वली असावी. ते हा पैशांचा
सुटला क नाही?’’
‘‘हो.’’ ेहा हणाली, पैसा हे काही सव व नाही; पण जग यासाठी- सुखाने आिण
वािभमानाने जग यासाठी, पैसा हा हवाच. िनदान या णी तरी ित यामागे ती
िववंचना न हती.
‘‘पण डॉ टर! हे बँकेतलं काम? ते कसं जमायचं? आजवर मी एकदोनदा पैसे भरायला
कं वा अवीचा चेक भरायला बँकेत गेली असेन तीच काय ती-’’
एक हात वर क न शेखर हणाला.
‘‘ याची काळजी आता नको. मी वत: तु या खाते मुखाना भेटणार आहे. आता तुला
राहायला ह ाची जागा आहे. आ थक िववंचना नाही. आता या नवीन प रि थतीला
सामोरं जा याचं आ हान तू वीकारायला हवंस.’’
तेव ात फोनची घंटा खणखणली. फोन सारं ग या आईचा होता. फोन शेखरनेच घेतला.
फोनम ये तो हणाला, ‘‘अगं मावशी! कती काळजी करतेस? तो काय आता लहान का
आहे? हो हो आताच दोघं इथे आले आहेत- चहा घेताहेत- हो- लागलीच नाही, पण
एव ातच िनघतीलच ितकडे यायला. अ छा!’’ मग फोन खाली ठे वत तो सारं गला
हणाला, ‘‘तुम या आईबाई!’’
सारं ग हसत हणाला, ‘‘मला िनघायलाच हवं. ेहा चल!’’

11.
आप या आईला आप याब ल एवढी काळजी का वाटते याचं कोडं काही सारं गला
उलगडत न हतं. ेहाला या शिनवार सं याकाळी याने वर लॉकम ये आणलं ते हा आई
जराशी नाराज झाली होती हे या या नजरे तून सुटलं न हतं. ेहाची सम या ख या
अथाने आईला समजली आहे क नाही याचीच याला शंका वाटत होती.
याला वत:ला ेहाब ल काय वाटत होतं?
या तीन िवल ण अनुभवातून जातानाची ितची अव था याने वत:च पािहली होती.
एकदा, अगदी सु वातीस, िमत, असहाय अव थेत फु टपाथवर उभी असताना. ग ीव न
ितला आपला वाडा दसला तो भास अस याची श यता होती. पण िब डंग या माग या
बाजूची ती दोन झाडं पा न झालेली ितची अव था- ती कती िवल ण उ कं ठत आिण
भावनावश झाली होती! आिण मग तळे गावला या घरातलं ितचं वागणं- खरं तर
िवसंगती खूपच हो या. पण ेहा या वाग यात जो एक सहज आिण नैस गक
आ मिव ास होता याब ल शंका घे याचं कारणच न हतं. या टायगरची ित याही
सूचक होती. भीतीचे, रागाचे जसे काही काही फे रोमोन असतात तसे आ मीयतेचे,
ेमाचेही असतात का? कारण टायगरला हे न च जाणवलं होतं क या ीची
आप यावर िवल ण माया आहे- आिण ेहाने एक एक अनुभव सांगताच तो सदािशव
च कत आिण अवाक झाला होता!
याची वत:ची ित या काय होती?
याला ित याब ल सहानुभूती तर वाटत होतीच- याखेरीज मनात िवल ण कु तूहलही
होतं- आजपयत याने या घटना के वळ पु तकातच वाच या हो या यां याइतक च
रोमांचकारी घटना य यां या डो यांसमोरच उलगडत होती. पण याखेरीज
भावनेचा आणखी एखादा पदर होता का? काही काही वेळा वत: या मनात डोकावून
पाह याची वत:लाच भीती वाटते.
घरी परत आ यावर ेहा ित या खोलीत िव ांतीसाठी गेली होती. घरात आई आिण
सारं ग एवढे दोघेच होते. दवसभरात या घटनांची मािहती आईला ायला हवीच होती.
सारं गला आई वयंपाकघरात दसली. ती वत:साठी चहा बनवून घेत होती. कदािचत
सारं ग- ेहा परत आ यावर चहा बनवायचा ितचा िवचार असेल. टेबलापाशी बसता
बसता सारं ग हणाला, ‘‘आई, मला माहीत आहे काय काय झालं ते जाणून यायला तू
अगदी उ सुक असशील; पण सरळ सरळ िवचारणार नाहीस हणून मीच सगळं सांगायला
आलो आहे.’’
चहाची कपबशी घेऊन आई या यासमोर बसली.
‘‘खरं सांगू का, ही ेहा मारे या तळे गाव या घराब ल सांगत होती- पण शेवटपयत मला
काही खा ी न हती- आता शेखरने चौकशी के ली ते हा तळे गावात ा यापक शारं गपाणी
होते, यांचा बंगला होता. एक सदािशव शारं गपाणी ितथे पोलीस खा यात इ पे टर
आहेत हे सव समजलं होतं; पण या ेहा या बाबतीत काय खरं , काय कि पत हेच समजणं
मोठं कठीण झालं आहे.
‘‘पण ितथे घर होतं. ितला र ता माहीत होता. घरही ओळखीचं िनघालं. पण पण या
घरात या वय क बाई हो या यांना ेहा ‘आई’, ‘आई’ हणून हाक मारत होती; पण या
मा िबचकू न आिण िभऊन मागे सरत हो या- शेवटपयत यांनी आपला हेका सोडला
नाही; मला मुलगीच झाली नाही हणत हो या! यांनी ग ाला बोलावलं- ेहाला
घराबाहेर काढ यासाठी! पण याने साहेबांना बोलावून आणलं- साहेब हणजे ेहा
याला भाऊ हणत होती तो सदािशव शारं गपाणी इ पे टर! या याकडे ेहा मो ा
िव ासानं वळली- पण यानेही ितला ओळखलं नाही.
‘‘पण- पण- आई! ेहा या दोघां या लहानपणा या कतीतरी आठवणी सांगत होती.
ितने वणन के ले या अपघाताची खूणसु ा सदािशव या हातावर होती! ितनं सांिगतलेले
संग ऐकू न तो अितशय अ व थ झालेला दसला शेवटी िनराश होऊन ेहा यांचा िनरोप
यायला गेली ते हाही ती बाई रागाने मागेच सरली. पण हा सदािशव- याने मा ित या
म तकावर हात ठे वून ितला आशीवाद दला-’’
सारं ग वत:शीच मान हलवत होता.
‘‘आई, मला याचा अथच समजत नाही. ेहा या सांग यात या काही गो ी तंतोतंत
जुळतात- पण बाक यांची कोणतीही खूण नाही, यांना कोणतीही स यता नाही-
अि त वच नाही-’’
मग काही वेळाने तो पुढे बोलायला लागला.
‘‘काल सुरेखा खरे नावा या बाई हॉि पटलम ये आ या हो या. ेहाला ित या फोटोव न
यांनी ओळखलं- पण ेहा हणून नाही- तर वसुधा गोखले हणून!’’
‘‘हे काय आणखी नवीनच?’’
‘‘ही ेहाच या खर्यां या बंग या या आऊटहाऊसम ये वसुधा गोखले या नावाने
पेइंगगे ट हणून राहत होती. हणजे ती खो ा नावाने राहत न हती. शेखर आज दुपारी
या खर्यां या बंग यावर जाऊन आला. वसुधाची खोली पा न आला. वसुधा एका बँकेत
नोकरी करीत होती. ितचं घरदार सामान सव आहे. कपडेल े आहेत. नोकरी आहे. बँकेत
ित या नावावर भरपूर िश लक आहे. आिण मह वाची गो हणजे, या एकदोन दवसात
ती या जागेत राहायला जाणार आहे.
‘‘मग छान झालं क ! सगळाच िमटला!’’
‘‘तसं नाही, आई. ख या ांची तर ही सु वात आहे. ेहाला सुरेखा खरे , तो बंगला,
बँकेतली नोकरी यातलं काहीही आठवत नाही. अथात शेखर या सांग याव न ती या
जागेत राहायला जाणार आहे; पण ती कती गांग न गेली आहे!’’
वत: या बोल या या नादात सारं ग या ल ात आलं नाही क या या आईची ती ण
नजर या यावर एकटक िखळली आहे. टेबलापासून उठत तो हणाला, ‘‘एकू ण आज
खूपच घडामोडी झा या आहेत. एकदोन दवसात ेहा ितकडे राहायला जाणार आहे; पण
आई, तु यासारखा मी ‘ िमटला एकदाचा’ असं हणून हात झटकू न मोकळा होणार
नाही आहे!’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘ हणजे हे- ती अगदी अगदी एकटी आहे- एका संपूण अप रिचत न ा जागेत वेश करीत
आहे. ितला मदतीची, आधाराची आव यकता आहे. कोणीतरी सतत ित या पाठीशी
खंबीरपणे उभं राहायला हवं आहे- ते मी करणार आहे.’’
‘‘पण सारं ग-’’
‘‘तुझा काय संबंध आहे िवचा नकोस आई! कदािचत मला नीट श दांत मांडता आलं
नसेल; पण मला ती आव यकता वाटते.’’
‘‘तुला सांगणारे आ ही कोण, बाबा? तू आता कतासवरता झालास- तुझं िहत तुला चांगलं
कळतं-’’
‘‘असा टोन घेऊ नकोस आई. मला माहीत आहे ेहाला मी शिनवारी सं याकाळी वर
आणलं हेच तुला फारसं पसंत न हतं. जगाकडे पाह याचा तुझा आिण माझा दृि कोन
वेगळा आहे. ितची हक कत तुला एखा ा िम ा या बडबडीसारखी वाटली असेल. मी
तुला दोष देत नाही. सु वातीस मलाही ितचे दावे जरा अश य कोटीतले वाटत होते; पण
ित या श दांना असे काही अनपेि त पुरावे िमळाले आहेत क मलाही कधीकधी
ख याखो ाची शहािनशा करणं महाकठीण कम वाटायला लागतं. आई, इथे काहीतरी
िवल ण रह य आहे. कायकारणभावाला, कालरहाटीला, घटना मांना इथे एक मोठा
िवल ण ितढा पडलेला आहे- आिण ती हणते तसं खरोखरचं काही कार घडला असेल
तर याला सामोरं जायला मो ा धीराचा माणूस हवा - अशा संगी कोणीतरी मदतीस
असेल तर या माणसाला खूपच धीर येईल-’’
मग सारं ग खोलीतून गेला.
पाचसाडेपाच या सुमारास सारं ग बाहेर या खोलीत दवसाचे पेपर चाळत बसला होता.
बाबा आिण ि या यायची वेळ झाली होती. तेव ात ेहाच आतून आली. ित याकडे एक
नजर टाकताच याला उमगलं क ितला काहीतरी बोलायचं आहे. (ती आपण होऊन
या याशी बोल याची ही पिहलीच वेळ होती हे या या यानातच आलं नाही.)
‘‘सारं ग-’’ ती हणाली.
‘‘बस क . अशी उ याउ याने काय बोलतेस?’’
‘‘माझी एक र े ट होती.’’
‘‘सांग.’’
‘‘डॉ टरांना िवचा न आपण आजच सं याकाळी या कोण खरे आहेत यां या प यावर
गेलो तर?’’
‘‘ हणजे तुझी जागा तुला पाहता येईल हणतेस?’’
‘‘हो. जरा ास देते आहे तु हाला, पण-’’
‘‘ ास अिजबात नाही. तू तयार हो. मी शेखरला फोन क न प ा िवचा न घेतो आिण
आईला सांगतो. जा. हो तयार.’’
शेखरने प ा ताबडतोब सांिगतला. यालाही ती क पना यो य वाटली. आईचा िवरोध
होणार ही सारं गची क पना बरोबर ठरली. पण िवरोध क न काही फायदा हायचा नाही
हे ए हाना ितला समजलं होतं.
हौसेने आणलेली; पण आप या जराशा साव या रं गाला अिजबात शोभत नाही हणून
बाजूला ठे वलेली साडी ि याने ेहाला दली होती. ती फकट कर ा रं गाची ंटेड साडी
ितला कती खुलून दसत होती! सारं ग या मनात अगदी सहज िवचार आला.
वीसएक िमिनटांत ते या प यावर पोचले. ब धा शेखरने या खर्यां याकडे फोन के ला
असावा, कारण बंग या या फाटकातच वत: सुरेखाच उभी होती. मोटारसायकल
गेटसमोर थांबताच ती घाईने पुढे आली आिण ेहाचा हात हातात घेत हणाली, ‘‘वसू!
डॉ टरांनी फोन के ला क तू येते आहेस - मला इतका आनंद झाला!’’
पण हळू हळू सुरेखा या चेह यावरचं हा य मालवलं गेल.ं ेहा या जराशा तट थ,
चंतातुर चेह याकडे पाहता पाहता ती हणाली, ‘‘अगंबाई! मी िवसरलेच होते डॉ टरांनी
सांिगतलेलं - क तुला मागचं काही काही आठवत नाही हणून! पण कमाल आहे हो! या
ना आत-’’
सारं ग आिण ेहा गेटमधून आत आले. सुरेखाने आऊटहाऊसची क ली बरोबरच आणली
होती. ‘‘या.’’ हणत ती वळू न मागे गेली. भंतीतलं दार उघडू न ती आत गेली. आत दोन
 दवे लागले.
ेहाने आत पाऊल टाकलं. ितची मन:ि थती खरोखर वणन कर या या पलीकडची झाली
होती. ितकडे सारं ग या घरी कॉटवर पड या पड या ितने खूप िवचार के ला होता.
डॉ टरांचं हणणं ितला पटलं होतं. ‘वसुधा गोखले’ या नावाने वावर याखेरीज ितला
दुसरा पयायच न हता. पण ितला ही वसुधा संपूण परक होती. आिण आता या
वसुधा या खोलीत पाय टाकताना एखा ा पर या या खासगी आयु यावर आपण
अित मण करीत आहोत ही खर भावना मनात होती. या शरीरात ती वावरत होती ते
शरीर वसुधाचं असेल; पण आत आ मा मा ेहाचा होता. आतापयत न आलेला एक
िवल ण िवचार या णी ित या मनात आला. या सुरेखाने, तसंच या नेवरे करने फोटो
पाहताच ितला ‘वसुधा गोखले’ हणून ताबडतोब ओळखलं होतं. ती ( ेहा) आिण ही
वसुधा या दोघ यात इतकं सा य होतं? ही वसुधा कशी दसते हे ती रोज आरशात
पाहतच होती; पण ती ेहा कशी दसत होती? ित यापाशी फोटो न हता, काही न हतं.
तळे गावला आई आिण सदािशव दोघांनाही या ेहाचं अि त वच मा य न हतं-
पूवा मी या ेहाला ओळखणारा कोणी न हताच! ित या श दांखेरीज याला काहीही
पुरावा न हता! ती वसुधा कोठे गु झाली असेल ती असो- ‘वसुधा गोखले’ या नावानेच
वावरणं शहाणपणाचं आिण वहारीपणाचं होणार होतं. आपण ेहा आहोत हे ितने
िवस न जायला हवं. आयु या या पु तकाचं पान उलटलं होतं- नवं पान समोर आलं होतं.
शे सिपअर हणाला होता तसं जीवन हे एक चंड ना असलं तर ितची भूिमका आता
बदलली होती. ती वीकारायलाच हवी होती. सारं ग, डॉ टर, यां या घरचे सव, स तनी
लोकांवरचा आपला बोजा आता काढू न घेतला पािहजे.
ित याकडे अपे ेने पाहत असले या सुरेखाकडे वळू न ती हणाली, ‘‘सुरेखाताई, तु हाला
नवल वाटेल; पण ही खोली, हे सामान- यातलं काही काही मला आठवत नाही!’’
ितचा हात हातात घेत सुरेखा हणाली, ‘‘वसू, आधी हे सुरेखाताई करण बंद! तुला
आठवत नसेल तर मी सांगते- आपण दोघी चांग या मैि णी झालो होतो- मी तुला वसू
हणत होते, तू मला सुरेखा हणत होतीस- आठवत नसलं तर नसलं! मदतीला मी आहे
क ! आता राहायला के हा येते आहेस?’’
‘‘आता नुसती जागा पा न जाते- ितकड या सवाचा िनरोप घेऊन, यांचे आभार मानून
यायला हवं- हे सारं ग, खरं तर यांनी मला फु टपाथवर पािहलं, आिण आप या घरी नेल.ं
कती चांगली माणसं आहेत ही! हे सारं ग, यां या आई, यांची बहीण ि या, यांचे
मावसभाऊ डॉ टर शेखर, यां या प ी वैजूताई, यांची मुलं माया-मोहन-सव कती
मायेने वागले!’’
बोलता बोलता ेहा या डो यात पाणी आलं. डोळे पुसत ती हणाली, ‘‘आजकाल
नातेवाईकही मदतीसाठी बोट उचलत नाहीत यांनी तर मला ज मात कधी पािहलेली
नाही - बरं मी सांगत होते ती गो ही अिजबात िव ास बस यासारखी न हती एखा ाने
अशी बडबड करणा याला वे ातच काढलं असतं - पण यांनी सगळं कती समजुतीने
घेतलं - सवानी परोपरीने मदत के ली - यांचे आभार मान याखेरीज ितथून कशी येऊ?’’
‘‘हो- तू यांचे आभार अगदी मनापासून मान- मला काहीही हणायचं नाही- आता तु ही
दोघं इथे काय पहायचं ते पहा - ’’ सुरेखा हणाली. ‘‘पण जाताना कु लूप लाव यावर मा
ितकडे बंग यावर या याखेरीज जाऊ नका- मग मी जाऊ?’’
सुरेखा गेली आिण ते दोघं खोलीत एकटे रािहले.
ेहा अजूनही दारा या आत दोन पावलांवरच उभी होती आिण सा या खोलीव न नजर
फरवत होती.
‘‘काहीही ओळखीचं वाटत नाही ना?’’ सारं गने िवचारलं.
‘‘नाही.’’ मान हलवत ेहा हणाली. ‘‘के वढा िवरोधाभास आहे नाही का? तळे गाव या
या घरात या व तूंची मला खडा खडा मािहती होती - आिण ते दोघं हणत होते मी ितथे
कधी न हतेच! आिण कागदोप ी आिण सा ीपुरा ासह िस होतं क या जागेत मी
राहत होते; पण इथली एकही व तू मा या आठवणीत नाही! खरं मला या जागेत कती
पर यासारखं वाटतंय! सारखं वाटतंय आपण कोणाची तरी ह ाची जागा िहरावून घेत
आहोत! आपण कोणाचा तरी मोठा अपराध करीत आहोत!’’
‘‘तू काही ितची जागा िहरावून घेतलेली नाहीयेस!’’ सारं ग हसत हणाला. ‘‘िनयतीनेच
तु यावर ही भूिमका लादली आहे. ती जा तीत जा त िबनचूक आिण काय म कशी होईल
हे तुला पहायचं आहे -’’
सारं ग िखडक शेजार या एका खुच त बसला आिण हणाला, ‘‘ ेहा, आता परके पणा
बाजूला ठे व. उ ापरवापासून तुला इथे राहायला यायचं आहे- तू या भूिमके त पुरा पुरा
वेश के याखेरीज ती यश वी हायचीच नाही- तू अंतबा ‘वसुधा गोखले’ हायला
हवंस-’’
या याकडे एकदा पा न मग ेहाने खोलीतलं सामान एके क करीत पाहायला सु वात
के ली. टेबलावर या पु तकातलं एक िवनोदी क से असलेलं पु तक िनवडू न ते सारं ग
वाचत बसला. याचं खोलीतलं अि त व- या याकडे ेहा दुल क शकत न हती. पण
िनदान ित या हालचाल वर याची नजर नाही एवढं तरी समाधान ितला िमळू ायला
हवं.
ेहा खोलीभर हंडत होती. ितला वाटलं, एखा ाला अचानकपणे खूप मोठी संप ी
वारसाह ाने िमळाली तर याची अशीच अव था होत असेल. शिनवारी सं याकाळी,
पाचच दवसांपूव ितची काय अव था होती? घरदार नाही, ओळखीचं कोणी नाही,
अंगावर या कप ांखेरीज जवळ काहीही नाही सव वी िनराधार.
आिण आता? घर आहे, चीजव त आहे, नोकरी आहे, पैसा आहे- निशबाचा खोल दु:खा या
गतत नेणारा तो झोका जसा अस होता तसाच िव दशेस वर वर चढत जाणारा हा
झोकाही अस होता. पण आता हाती आलेला हा ठे वा सोडायचा नाही. मग यासाठी
कतीही कठोर प र म करावे लागले तरी ते ती करणार होती.
जग ितला ‘वसुधा गोखले’ हणूनच वीकारणार होते ना? मग ती वसुधा गोखलेच होणार
होती.
शेवटी ती सारं गसमोर या खुच त येऊन बसली.
‘‘झालं पा न?’’ याने िवचारलं.
‘‘असं पाचसात िमिनटात थोडंच पा न होणार आहे? या कोणा वसुधा गोखलेने आप या
 वत:साठी िनवारा उभा के ला होता, सजवला होता. इथे मी य च राहायला येईन
ते हा यातले बारकावे, सोयी-गैरसोयी आपोआपच कळतील, हो क नाही?’’
आतापयत जाणवला न हता असा एक िनधार ेहां या आवाजात सारं गला जाणवला.
जरा नवलाने याने ित याकडे पािहलं.
‘‘ हणजे तू इथे राहायला यायचं ठरवलंस तर?’’
‘‘ यािशवाय दुसरा पयायच नाही, नाही का?’’
‘‘सु वातीस शेखरने क पना मांडली ते हा तू जराशी गांग न गेली होतीस, आठवतं?’’
‘‘हो. यावेळी खरं तर कशाचीच क पना न हती. तु ही सवानी बाहेर या
थंडीवा यापासून मला अगदी संरि त सुरि त असं ठे वलं होतं. तुमचे उपकार मी ज मात
िवसरणार नाही; पण वत: या पायावर उभं राहायलाच हवं, नाही का? ही वसुधा
गोखलेची सव जायदाद जणू ितने मला दानच के ली आहे - नाहीतर माझा खरोखरच
कती कठीण झाला असता, नाही का?’’
‘‘ ेहा - आिण हो! मी मनाशी ठरवलं आहे- मी तुला ेहाच हाक मारणार आहे! - तर मग
ेहा, तुझा िनणय अ यंत यो य आहे. आिण तुझा हा नवा आ मिव ास पा न माझी तर
खा ी झाली आहे क सवकाही वि थत होणार आहे - बे ट लक!’’
‘‘थँक यू, सारं ग.’’
खोलीला कु लूप घालून दोघं बाहेर आले. बाहेर या अंगणात सुरेखाची मुलं खेळतच होती.
या दोघांना पाहताच यांनी बंग या या िखडक तून ओरडू न सांिगतलं -‘‘आई! मावशी
आली!’’
ेहाला ती ग डस मुलं आवडली- पण ितला यांची नावं माहीत न हती. वसुधाचा यांना
कतपत लळा होता हे कळायलाही काही माग न हता. ितला वाटलं, यापुढे दुसर्यांशी
वाग यात असे लँक पॉट वरचेवर येणार आहेत- िनदान सु वातीस तरी खासच!
सुरेखाच िखडक त आली आिण हणाली, ‘‘या आत- बाहेरचं दार उघडंच आहे.’’
बंग याला वळसा घालून ते दोघं मो ा दारातून आत गेले. बाहेर हॉल होता. आतून
सुरेखाचा आवाज आला, ‘‘या, या, कचनम ये या!’’
आवाजा या रोखाने ेहा, आिण ित यामागोमाग सारं ग पुढे गेल.े वयंपाकघरात सुरेखा
होती आिण टेबलापाशी चािळशी या वयाचे एक गृह थ बसले होते. चाणा सुरेखा
सारं गकडे बोट करीत हणाली,
‘‘आनंद, हे सारं ग.’’
यांना नम कार क न सारं ग एका खुच वर बसला. ेहा जरा वेळ तशीच उभी रािहली
आिण मग ितनेही एक खुच घेतली.
‘‘वसू, मी आनंदना सवकाही सांिगतलं आहे. आता तुझी ित या पा नच उमगलं क ,
सु वातीस गो ी जरा कठीणच जाणार आहेत. ऐक. तू सकाळी आठ-स वाआठला
ना यासाठी इथे यायचीस. आनंदचा डबा मी करते. याबरोबरच तुझाही करत असते.
दहा वाजता तू ऑ फससाठी िनघायचीस ते हा डबा घेऊन जायचीस. परत आ यावर कधी
चहासाठी यायचीस, कधी यायची नाहीस. रा ी साधारण साडेआठला जेवायला
यायचीस. मुलांची नावं कशोर आिण शरद आहेत. शरद धाकटा आहे आिण यात या
 यात या याशीच तू खूप बोलायचीस सुटी वगैरे असली तर तो सरळ तु या खोलीत येतो-
या यासाठी तु याकडे नेहमी काहीतरी वीट असते. तु याच बँकेत माझे अकाउं ट आहे.
यात तू दरमहा सहाशे पये भरतेस- आिण हे बघ- एका बैठक त सगळं सांगता यायचं
नाही- आिण सगळं तु या ल ातही राहायचं नाही- ते हा कधीही काही पडला तर
अगदी सरळ मला कं वा आनंदना िवचार- आ हा दोघांनाही तुझी प रि थती पूण माहीत
आहे.’’
बोलता बोलता सुरेखाने टेबलावर िडशेस ठे व या हो या आिण लगोलग चहाचे कप
भ नही यां यासमोर ठे वले.
‘‘ या. संकोच क नका. तु हीही, सारं ग.’’
ेहाला जरासा संकोच वाटला, पण णभरच. आता तर ितला यापुढे रोजच इथे चहा-
ना ता-जेवण यासाठी यायचं होतं. न ा आयु यावरचं हे पिहलं पाऊल होतं. आता
िबचकायचं नाही, मागे सरायचं नाही. चहा घेता घेता ितला िखडक त दोन साव या
दस या. कशोर आिण शरद माना वर क न क न िखडक तून आत वयंपाकघरात
पाहत होते. यां या जागी णभर ितला बेबी आिण मु ाच दसले. अगदी वाभािवकच
चेह यावर ेमाचं आिण कौतुकाचं हा य आलं. कशोर आिण शरद यांना आजवर प रिचत
असले या वसुधामावशी या चेह यावर असं काळजाला पश करणारं हा य कधी दसलं
नसेल- ेहाला क पना न हती; पण या एका णातच ितने यांची बालमनं जंकली
होती.
ेहा भानावर आली, ितची नजर िखडक व न घसरली, खोलीत आली. आता िनघायला
हवं होतं. ती साडी सरळ करायला लागताच सारं गही खुच मागे सा न उभा रािहला.
‘‘मग के हा येते आहेस, वसू?’’ सुरेखाने िवचारलं.
‘‘जा तीत जा त दोन दवस.’’ ेहा हसत हणाली. देशपांड-े कु लकण मंडळीची खूपच
मदत झाली होती- पण आता ितला वत:चं आयु य वत:च जगायचं होतं. आिण ही तर
अगदी छान सु वात होती. वत:ची वतं जागा, या सुरेखासारखी शेजारीण आिण
सवात मह वाचं- ती दोन ग डस मुलं. ितला एकाएक वाटायला लागलं - इथे आपले
दवस खरोखरच सुखासमाधानाचे जाणार आहेत.
ती आिण सारं ग बंग या या पाय या उत न खाल या अंगणात आले. आनंद सुरेखा िनरोप
दे यासाठी दारापयत आले होते.
पण तेव ात बंग याला पळत पळत वळसा घालून शरद आला आिण ेहाचा हात दो ही
हातांनी घ ध न हणाला,
‘‘चाललीस, मावशी? राहणार नाहीस तु या खोलीत?’’
ेहा चट दशी खाली बसली आिण याला छातीशी जवळ घेत हणाली, ‘‘नाही रे जाणार!
उ ाच येणार आहे राहायला!’’
एवढं आ ासन याला पुरेसं होतं.
मागे सरत पळत पळत तो खेळायला िनघून गेला.
ेहा सावकाश उभी रािहली.
मागे वळू न ितने हातानेच सुरेखाचा िनरोप घेतला.
 12.
घरी सारं गची आई, ि या आिण याचे वडील या दोघांची वाटच पाहत होते. ेहा या
चेह याव नच दसत होतं क , ितची या जागेला भेट अगदी समाधानकारक झाली होती.
हे सव लोक चांगले होते आिण ती आता यां या चांगुलपणावर जा त बोजा टाकणार
न हती. मनावरचं दडपण गेलं होतं. ती यां यात सहजपणे आिण मोकळे पणाने वाव
शकत होती.
‘‘आई-’’ ित या शेजार या खुच त बसत ेहा हणाली, ‘‘अगदी, अगदी सुंदर जागा आहे.
आिण ती सुरेखाही वभावाने फार फार चांगली आहे. आिण ितची मुलं तर इतक गोड
आहेत! मी ितला सांिगतलं आहे - जमलं तर उ ापासूनच राहायला येईन हणून-’’
‘‘अगं ेहा-’’ आई हणाली.
‘‘आई! मला माहीत आहे तु ही काय हणणार आहात ते!’’ ेहा हणाली, ‘‘खरं च, कती
चांगली माणसं आहात तु ही! तुमचे उपकार फे डू हट याने फटायचे नाहीत-’’ ेहाचा
आवाज स दत झाला. ‘‘पण तुम या चांगुलपणाचा कती फायदा यायचा याला काही
मयादा आहे क नाही? आई, मी जाते आहे - पण तु हा कोणाकोणाला िवसरणार नाही!’’
‘‘तू हणतेस ते खरं च आहे-’’ आई हणा या. ‘‘जाते आहेस ती चांग या जागेत जाते
आहेस, समाधानाने जात आहेस, यातच आ हाला सुख आहे. पण तू काही आ हाला जड
न हती झालीस हो!’’
ेहा बोलली काहीच नाही, पण ितने चट दशी आपला हात आ या हातावर ठे वला.
हजार श दांपे ा ती एक लहानशी कृ ती जा त बोलक होती.
फोनची घंटा खणखणली. फोन सारं गने घेतला. फोनवर शेखर होता. फोन ेहाकडे करत
सारं ग हणाला, ‘‘शेखरला तु याशी बोलायचं आहे.’’
ेहाने फोन हातात घेतला.
‘‘ ेहा का? गेला होतात का तु ही या खर्यां याकडे?’’
‘‘हो. आता एव ातच परत येतो आहोत.’’
‘‘एकू ण काय खबर आहे?’’
‘‘डॉ टर, ती सुरेखा कती चांगली आहे. मी उ ापासूनच ितकडे जायचा िवचार करते
आहे. काही हरकत नाही ना?’’
‘‘हरकत कसली? अव य जा- आिण हे बघ, मावशीला सांग, मी उ ा सकाळी चहाला येतो
आहे ते हा आपण बोलू - ओ के ?’’
‘‘हो. सांगते.’’
ितने फोन खाली ठे वला. ती हणाली,
‘‘डॉ टर उ ा सकाळी येताहेत - यांचा तु हाला िनरोप आहे, आई.’’
‘‘मग छानच झालं.’’ आई हणा या.
रा ी या जेवणानंतर ती ित या खोलीत आली होती. खरं तर ितला खोलीत अगदी
क ड यासारखं होत होतं - वाटत होतं कोठे तरी अगदी मोक यावर जावं- आतून
जाणवणारा एक वैरतेचा आनंद असा कट करावा-
पण अथात ितने असं काहीही के लं नाही.
ि या ितला टी हीवरची चांगली िस रयल बघायला बोलवायला आली होती- पण आता
जरा दम यासारखं वाटत आहे या सबबीवर ितने ते टाळलं. दवसातून आता थमच ते
चौघं एक येत होते. यांना यां या काही कौटुंिबक िवषयावर कं वा कदािचत य
ित याब लही बोलायचं असेल. ितने आता जरा अिल च राहायला हवं. जरा वेळ
खोलीतच येरझारा घालून मग ती पलंगावर आडवी झाली. झोप येणं फार कठीण जाणार
आहे याची ितला क पना होती. एका न ा भूिमके त ती उ ापासून पदापण करणार
होती. ती वसुधा बँकेत नोकरी करत होती. ितने वत: तर सा या आयु यात नोकरी के लीच
न हती. आता कसं काय जमणार आहे? आिण के वळ एवढंच न हतं- एका संपूण न ा
वतुळात ती वेश करीत होती. वत:ला धीर दे याचा कतीही य के ला तरी जीव
अगदी टांगणीला लाग यासारखा झाला होता.
रा ी खूप उिशरा के हातरी झोप लागली असली पािहजे. ितला जाग आली ते हा सात
वाजून गेले होते. जाग येता या णी सारखं वाटत होतं- आज काहीतरी िवशेष होणार
आहे. मग ितला आठवलं- ती आज ित या हणजे वसुधा गोखले’ या खोलीवर राहायला
जाणार होती. आिण सकाळीच डॉ टर येणार होते. ती घाईघाईने उठली. ि या आिण
सारं ग के हाच कामावर गेले होते वयंपाकघरात जाताना ितला अगदी अपरा यासारखं
वाटत होतं. ओ ापाशीच आई काहीतरी करीत हो या. ितची चा ल लागताच या मागे
पा लाग या. या काही बोलाय या आधीच ेहा यां यापाशी जाऊन पोचली आिण
यां या हातावर हात ठे वत हणाली,
‘‘आई, काल खूप उिशरापयत झोपच येत न हती. खरं तर मी लवकर उठायला हवं होतं-
पण आता एव ातच जाग आली-’’
‘‘असू दे गं- आता चहा घे- आिण तुझं आवर- तो शेखर येईलच एव ात’’
बरोबर आठ वाजता शेखर हजर झाला. ेहाला पाहताच हणाला,
‘‘हं, काय हणताहेत पेशंट?’’
‘‘आता काही मी पेशंट नाही काही रािहले-’’
ित याकडे िनरखून पाहत शेखर हणाला,
‘‘ ेहा, मला तरी तु यात सुधारणा दसते आहे - हणजे शरीराने तू ठणठणीत होतीस;
पण सतत दडपणाखाली अस यासारखी, टे शनखाली अस यासारखी वावरायचीस-’’
‘‘मग आज?’’
‘‘अगदी रलॅ स झा यासारखी वागते आहेस. ही छान खूण आहे. हं. सांग. खर्यां याकडे
काय काय झालं?’’
‘‘डॉ टर, मी अगदी भा यवान असले पािहजे - सगळीकडे मला अगदी चांगली माणसंच
भेटताहेत. ती सुरेखाही तशीच.’’
ेहाने आद या सं याकाळची सव हक कत खुलासेवार सांिगतली.
‘‘मग आज सं याकाळी ितकडे जायचा िवचार आहे हणतेस?’’
‘‘के हातरी जायला तर हवंच ना? मग श य ितत या लवकरच जावं हे चांगलं नाही
का?’’
‘‘ते मला मा य आहे. पण एक ल ात ठे व- ितकडे या खोलीत तू अगदी एकटी असणार
आहेस. इथली गो वेगळी होती. खोलीत तू एकटी असलीस तरी आसपास हाके या
अंतरावर माणसं आहेत ही जाणीव सतत मनात होतीच- ेहा, तू जराशा चम का रक
संगातून गेली आहेस- माणसाला वत:ब ल एक िव ास, एक िस यु रटी वाटत असते-
तु या बाबतीत याचा अभाव आहे- रा ीअपरा ी जाग आली तर ही एकटेपणाची जाणीव
जा त खर होईल- आसपास जाग नसते, आवाज नसतात ते हा माणसाला िवल ण एकटं
एकटं वाटतं- तुला मी घाबरवीत नाही आहे- फ धो याची सूचना देतो आहे-’’
आई यांना ना यासाठी बोलवायला आ या.
चहा घेता घेता शेखर हणाला, ‘‘काल सं याकाळी तु या बँकेत या ितघी सहकारी येऊन
गे या- आिण बँके या एजंटांनीही यां यामाफत चौकशी के ली-’’
‘‘अगं बाई! मग तु ही यांना काय सांिगतलंत?’’
‘‘ कृ ती बरी नाही. भेट या या अव थेत नाहीत एवढंच सांिगतलं. आता ऐक. आज दुपारी
बारा साडेबारा या दर यान मी वत: ितथे जाणार आहे. या एजंटांशी बोलणार आहे.
ितथे काय पोिझशन आहे याचा अंदाज घेणार आहे. मग या माणे तुला काँटॅ ट करीन.
आता एक कर- या बाहेर या गो ब ल तू मनात काळजी करीत बसू नकोस. आधी
वत:ला सावर. एक यानात ठे व. वत:शी सु ा तू वत:चा िवचार ‘वसुधा गोखले’
हणूनच करायचास. ेहा हणून नाही समजलं? कठीण जाणार आहे- पण याचा सराव
हायलाच हवा- तू वत:वर आधी प ं ठसवायला हवंस क मी वसुधा गोखले आहे-
ते हाच तू इतरांची खा ी पटवू शकशील.’’
जरा वेळाने तो जायला िनघाला. याने िखशातून गो यां या दोन बाट या काढू न या
टेबलावर ठे व या. ‘‘या पांढ या गो या - या झोपे या गो या आहेत. एक घे, प रणाम
नाही झाला तर तासाभराने दुसरी घेतलीस तरी चालेल. या दुस या िपव या गो या
टे शन कमी कर यासाठी आहेत. टे शनखाली माणूस आला क आत या आत ायू
आवळले जातात, शरीर ताठ होतं, पाठ-डोकं दुखायला लागते - ते हा एक यायची.
अगदी सेफ आहेत.’’
‘‘रिववारी सकाळी नऊ या सुमारास या खर्यां याकडे असशील, नाही का? ते हा मी
फोन करीन - एखादे वेळेस सकाळी मी आिण वैजू तुला भेटायलाही येऊ -’’
‘‘डॉ टर-’’ ेहा एकदम हणाली.
शेखर बोलला ते हा याचा आवाज गंभीर होता.
‘‘ ेहा, तू क ा या अगदी काठावर गेली होतीस. कडेलोटच हायचा; पण अगदी के वळ
निशबाने सारं गची गाठ पडली आिण तू परत आली आहे. काय, कसं यावर डोकं िशणवत
बसू नकोस; पण यांना मदत करायची आहे यांना मदत क देत- ओ के ?’’
यावर ेहा काय बोलणार? ती ग पच बसली.
जेवणं झा यावर सारं गची आई आिण ेहा, दोघीजणी बाहेर या खोलीत बस या हो या.
सारं ग या आईची काहीतरी बोल याची इ छा होती हे उघड दसत होतं. पण ते बोलावं
का आिण बोललंच तर कोण या श दांत मांडावं याचा ितला पडलेला दसत होता.
ेहा काहीच बोलली नाही.
शेवटी एक मोठा सु कारा सोडू न सारं गची आई हणाली,
‘‘ ेहा, मी काय सांगते आहे ते आप यापाशीच ठे व, बरं का. हे नेहमी हणतात तुला काय
बोलावं, के हा बोलावं काहीही माहीत नाही. कादािचत ते खरं ही असेल; पण मला
बोल यावाचून राहवतच नाही. कदािचत पु हा अशी संधी िमळणार नाही. कं वा
कदािचत ते हा फार उशीर झाला असेल.’’
या ग प बसताच ेहा हणाली,
‘‘आई, तु ही कशाब ल बोलता आहात?’’
‘‘ ेहा, सारं गसंबंधात मी तुला सांिगतलं, आठवतं?’’
‘‘मंगलासंबंधात ना?’’
‘‘तुला कसं माहीत?’’ यांनी नवलाने िवचारलं.
‘‘तळे गाव न परत येताना मीच यां यापाशी हा िवषय काढला होता.’’
‘‘तो िवषय काढला क तो असा रागावतो!’’
‘‘अिजबात रागावले नाहीत. मंगलाला झाले या अपघाताचं सांिगतलं. आता याला
तीनचार वष झाली असतील, नाही का?’’
‘‘हो.’’
‘‘ यां या बोल यात िवषाद होता; पण कडवटपणा न हता.’’
सारं गने तो वत: आिण ेहा यां यातली के लेली तुलना ेहाने यांना सांिगतलीच नाही.
‘‘खरं तर या संबंधातच बोलायचं होतं. आता तुला इथे आ याला आज आठवडा झाला,
नाही का गं?’’
‘‘हो.’’
‘‘ या माग या शिनवारपासून हा सारं ग बदलला आहे.’’
‘‘तु हालाच मािहती असणार.’’ ेहा हणाली.
‘‘अगं आईचं अगदी बारीक ल असतं मुलांवर-’’
ेहालाही तो अनुभव होता; पण ती काहीच बोलली नाही.
‘‘तो बदलला आहे एवढं खरं ,’’ सारं गची आई पुढे बोलली ते हा ती खाली पायाकडे पाहत
होती. ‘‘ ेहा, तु ही दोघं तळे गावला गेला होतात- काल या खर्यां याकडे गेला होतात -
बराच वेळ एकमेकांबरोबर होतात- तो काही बोलला का?’’
‘‘कशाब ल?’’ काही न समजून ेहाने िवचारलं.
‘‘आता प च बोलते- तु याब ल सारं गला खास काहीतरी वाटत असावं- तसं काही
बोलला का?’’
यां या श दाचा रोख आता ेहा या ल ात आला. ितला यांचा राग आला नाही. आपण
वत:तच म असतो; पण िवस न जातो क लोकही आप या वाग याचं िनरी ण करीत
आहेत, आपाप या पूव हा माणे या वाग याचा अथ लावत आहेत. ितला वाटलं.
आठवडाभर ती या या सहवासात होती. काही वेळा नुसती िनरी क, काही वेळा य
वावरताना- या सव दवसात एक गो ित या ल ात आली होती- पिह या भेटीपासून
सारं ग ित या िहताचा, ित या सोयीचा, ित या गरजांचाच फ िवचार करीत आला
होता. ही सहानुभूती असेल. दोघां या प रि थतीतलं सा य याने उ ारले या पिह या
एकदोन वा यांतच या या ल ात आलं असेल.
ितला या याब ल काय वाटत होतं? पण तसा शांतपणे िवचार करायला गे या
आठव ात ितला उसंत तरी िमळाली होती का? णा णापुरती ती जगत आली होती-
महापुरातून वाचले याने जे जे दसेल याचा आधार घेत या रा सी वाहापासून श य
तो दूरदूर जा याची खटपट करावी तसंच ितचं झालं होतं. नजर के वळ पायाखालीच
ठे वावी लागत होती- ठे च लागू नये हणून. आसपास पाहायला ितला सवडच िमळाली
न हती. पण एक संग ितला आठवला. इमारती या माग या भागात ती ओळखीची दोन
झाडं दसताच ितला ध ा बसला होता- आिण आधारासाठी हणून एका आंध या
िव ासाने, जणू आत या इन टं टनेच ती सारं गकडे वळली होती - पण ते वत:शीच
ठे वायला हवं होतं. ती अगदी ांजलपणे हणू शकली,
‘‘आई, ते तसं काहीही बोललेले नाहीत.’’
‘‘मी बोल याचा राग नाही ना आला?’’
‘‘राग कशासाठी यायचा? तु ही मला काही दोष दला न हतात.’’
‘‘अगं, आता ितशी झाली याची. वत: या ल ाचा िवचार नको का करायला याने? मी
तर हणते आधीच उशीर झाला आहे- मुली दसायला चांग या असतील, गुणी असतील,
िवशी-बािवशीतच यांची ल होऊन जातात-गुणाने, पाने, िश णाने, घर या
प रि थतीने या जरा कमी असतात याच मागे मागे राहतात. असं वय वाढलं हणजे मग
नाइलाजाने यां यातूनच एखादीची िनवड करायला लागते. या मुल चा काही अपराध
आहे असं मला मुळीच हणायचं नाही बरं का! पण हा सारं ग कती गुणी आहे! खेळाची
आवड आहे, वासाची आवड आहे, दसायला चांगला आहे- याला अनु प प ी िमळावी
एवढीच माझी इ छा आहे-’’
संभाषण जरासा धो याचा माग घेत होतं हे ेहा या ल ात आलं. त डू न उगाच नाही तो
श द जायचा आिण भलतंच काहीतरी होऊन बसायचं. सारं ग या आई या हातावर हात
ठे वत ती हणाली,
‘‘आई, सारं ग समंजस आहेत. तु ही िवनाकारणच काळजी करता.’’
‘‘काळजी करायची नाही हट याने टाळता येते का? बरं झालं बाई तू माझं बोलणं
समजूतदारपणाने घेतलंस ते-’’
ेहाला एवढं समजलं क यां या मनावर या गो ीचा खूपच ताण होता आिण आणखीही
ल ात आलं- एवढं बोलूनही यांनी आप या मनातला खरा िवचार कट के लाच न हता.
एक एक करीत सारं ग, ि या, सारं गचे वडील सवजण हजर झाले. चहा होताच सारं ग
उठला. ेहाकडे पाहत तो हणाला,
‘‘काय? िनघायचं का?’’
‘‘हो.’’ ेहा खाल या आवाजात हणाली आिण उभी रािहली. रका या हातांनी. या
घरात ती रका या हातांनी आली होती आिण रका या हातांनीच जात होती. हातात
होती ती फ ितची पस. पसमधले कागद आिण डायरी िनरथक असूनही ितने ते सव
तसंच ठे वलं होतं. कदािचत व ातलंही असेल; पण या जु या आयु याने जोडणारे ते
एकमेव धागे होते.
 े ा आईसमोर आिण मग सारं ग या विडलांसमोर वाकली. ि याने ितचे दो ही हात
ह
हातात घेतले.
‘‘ ेहा! अगदी बे ट बे ट लक बरं का!’’
ेहा चट दशी वळू न दाराबाहेर पडली. िनरोप जा त लांबवायची ितची इ छा न हती.
डो यांना पाणी काय एव ा तेव ानेही येत होतं.
वीसएक िमिनटांत मोटारसायकल खर्यां या अंगणात िशरली. गाडीचा आवाज ऐकू न
शरद धावत धावत दाराबाहेर आला होता. ेहाला पाहताच मावशी! मावशी! क न
ओरडायला लागला. सुरेखाही बाहेर आली.
‘‘आलीस का वसू? छान! मी येतेच- तू हो पुढे-’’
पसमध या चावीने ( वत:चंच घर अस यासारखं!) ेहाने दार उघडलं आिण आत पाय
टाकला. द ां या बटणांची जागा ितला माहीत न हती. डावीकडे उजवीकडे पा न
बटणांचं पॅनेल शोधून काढावं लागलं. दवे लागताच खोली उजळू न िनघाली. सारं ग
ित यामागोमाग आत आला. सुरेखा आिण ितचा हात ध न शरद असेही लगोलग आत
आले.
‘‘छान के लंस आलीस ते!’’ सुरेखा हणाली, ‘‘काल तू गे यापासून मुलांनी अगदी भंडावून
सोडलं होतं- मावशी के हा येणार? मावशी के हा येणार?’’
शरदला जवळ घेत ेहा हणाली, ‘‘आले ना मी आता?’’
‘‘आता इथेच राहणार? शरदने िवचारलं.
‘‘हो, इथेच राहणार.’’
सारं गकडे वळत ेहा हणाली,
‘‘बसा ना, सारं ग.’’
‘‘नाही- मी आता जातो- आता तू आप या घरी आली आहेस- आता चांगली सेटल हो- मग
भेटू या- ओ के ?’’
‘‘हो. आिण खूप खूप आभार.’’
सुरेखाचा िनरोप घेऊन सारं ग गेला.
‘‘शरद,’’ सुरेखा हणाली, ‘‘तू आता घरात जा. मावशीला आिण मला बोलायचं आहे.’’
‘‘मावशी आप याकडे जेवायला येणार आहे ना?’’
‘‘हो. येणार आहे.’’
तेव ावर समाधान होऊन शरद पळत पळत खोलीबाहेर गेला. श! करीत ेहा खुच त
बसली आिण सुरेखा ित या जवळ याच खुच त बसली. डोळे िमटू न बसले या ेहाकडे
जरा वेळ पा न मग ती हणाली, ‘‘वसू, तुला इथलं काही हणजे काही आठवत नाही?’’
ेहाने डोळे उघडले.
‘‘अगं, खरं च नाही. द ांची बटणं कु ठे आहेत ते सु ा मला भंत हाताने चाचपून शोधून
काढावं लागलं. आता एखादी व तू लागली तर सगळी कपाटं धुंडाळावी लागणार आहेत.’’
‘‘पण तु या बँकेत या कामाचं कसं होणार गं?’’
‘‘डॉ टर आज बँकेत जाणार होते.’’
‘‘डॉ टर?’’
‘‘अगं, आता हे सारं ग आले होते ना— यांनी मला आधी यां या घरी नेलं आिण डॉ टर
शेखर कु लकण हणजे यांचे मावसभाऊ यांनाच यांनी रा ी बोलावून घेतलं. या
डॉ टरां याच हॉि पटलम ये तू मला भेटली होतीस— खरं तर तेच मला मदत करताहेत,
स ला देताहेत—’’
‘‘फोटोची क पना यांचीच होती—’’ ेहा जरा वेळाने हणाली, ‘‘ या फोटोव नच तर
तुला माझी ओळख पटली—’’
‘‘वसू, तुला क पना नाही, आमची दोघांची मन:ि थती कशी झाली होती— मी तर मला
वत:ला हजारदा िश ा द या— काय एवढं अडलं होतं पाट वाचून? वत:शी चरफडत
होते— अगं, रा रा झोप यायची नाही— खरं सांगू का, तुला या दवाखा यात सुख प
पािहलं आिण उरावरचा के वढा बोजा उतरला हणून सांग!ू ’’
जरा वेळ थांबून सुरेखा हणाली,
‘‘वसू, या डॉ टरांनी तुला नेवरे करांब ल काही सांिगतलं?’’
‘‘हो— हणाले डांबरट माणूस आहे— या वसुधाला मागे एकदा फसवलं आहे.— मला
या यापासून सावध राहायला हवं.’’
ेहाने वसुधाचा ‘ती वसुधा’ असा के लेला उ लेख सुरेखा या यानात आ याखेरीज
रािहला नाही.
‘‘तुला वत:ला काय काय आठवतं?’’
‘‘काहीही नाही!’’
‘‘खरं च कमाल आहे हो! याने तुला हातोहात फसवलं— तुझे पैसे हडप के ले— याची
वासना पुरवून घेतली— आिण तो बदमाश बेप ा झाला ते हा कळलं क , तु या पोटात
याचं पोर वाढत होतं!’’
‘‘अगंबाई!’’ ेहाचे डोळे िव फारलेले होते.
‘‘आता सगळं च सांगण आलं, नाही का? तु ही मग काय के लंत माहीत आहे का बाईसाहेब?
झोपे या गो या खाऊन आ मह येचा य के लात! डॉ टरांना बोलावून आणलं, इथेच
उपचार के ले आिण देवाची कृ पा हणून संकट टळलं— आिण मग ते गुिपत उघडक स आलं
—’’
ेहा नुसतीच मो ा डो यांनी सुरेखाकडं पाहत होती.
‘‘पुढचं आठवत नसेलच? हॉि पटलम ये ने याचं? युरेटीन क न घेत याचं? बँकेतून रजा
काढ याचं?’’
ेहा नुसती नाही—नाहीची मान हलवत होती.
‘‘माग या शिनवारी यां या िम ा याकडे लहानशी पाट होती. वरवर वाटत होतं तू
आता सावरलीस. माझी तुला एकटीला सोडू न जायची मुळीच इ छा न हती; पण तूच
आ ह के लास क अगं जा— मी आता अगदी छान आहे— ते हा गेल— े पण ितथेही मला
काही चैन पडेना. साठे आठलाच यांना हटलं— घरी चला. ती वसू ितकडे रा ीची एकटी
आहे. मुलां यापाशी सोबत हणून तुला ितकडे घरातच रा ीची बोलावली होती. पण
आ ही परत येतो तर तुझा प ा कु ठाय? काय धावपळ झाली गं!’’
अशीच धावपळ ितकडे या अवीची झाली असेल— अचानकपणे ेहा या मनात िवचार
आला.
‘‘आधी यांना वाटलं होतं पोिलसात त ार न दवावी— पण ते बरोबर वाटेना— तुझी
बँकेतली क रयर— बँकेतला कमचारी बेप ा झाला क लोकांना नाही नाही या शंका
येतात— शेवटी वाइटावरच िव ास ठे व याचा माणसाचा वभाव आहे, नाही का गं? हे
हणाले, आधी हॉि पटलधून चौकशी क या— ती जराशी अपसेट झाली होती— कु ठे
अपघात वगैरे झाला असेल— पण वसू! तू अशी रा ीची मुलांना एकटी सोडू न गेलीस असं
समजायचं हणजे तु या शहाणपणावरचं शंका यायची, हो क नाही? पण जरा चौकशी
करताच या डॉ. कु लकण चा प ा िमळाला— मग मीच बुधवारी यां याकडे गेले—’’
ेहाची मती कुं ठत झाली होती. या वसुधा या आयु यात काय काय उ पात झाले होते!
या एकाही संगाची ितला आठवण न हती ही चांगलीच गो आहे, ितला वाटायला
लागलं. एखा ाने आप यावर असा अ याचार के ला आहे ही गो ी सा या ज मात
कधीतरी िवस शके ल का? पण ितने कधीही खोलवर िवचार के ला तरी तशा संगाची
अगदी पुसटशीसु ा आठवण ित या मनात न हती. ती जी वसुधा होती ित याब ल
ेहा या मनात सहानुभूती होती, क णा होती— पण या अनुभवांना काही के या
स यतेची आच येत न हती. ित या दृ ीने तो के वळ ऐक व इितहासच होता. पण यातून
य गेलेली ती वसुधा— ितला जीवन अस झालं तर, मनाचा तोल गेला तर, ती
एकटीच कोठे तरी सैरभैर भटकत जाईल ही अगदी सहज घड यासारखी घटना होती—
‘‘वसू! वसू!’’ सुरेखा ितला हलवत होती.
‘‘अं अं काय?’’ ेहा भानावर येत हणाली.
‘‘अशी कु ठे तरी पाहत बसलीस क —’’
‘‘अगं, सुरेखा तू एव ा भयानक संगाचं वणन करते आहेस; पण मला यातला एकही
आठवत नाही— अगदी पुसटसासु ा आठवत नाही— आता तूच सांग एखा ा ीवर
दुदवाने अशा अनुभवातून जायची वेळ आली— ित या मनातून ती आठवण णभर तरी
जाईल का?’’
‘‘वसू, तुझे ते डॉ टर कु लकण हणत होते एखादा अपघात झाला तर या आधीची या
माणसाची आठवणच जाते. काय झालं, कसं झालं, हे यांना सांगताच येत नाही— तसाच
काहीतरी कार नसेल कशाव न?’’
पण ेहा मान हवलत होती.
‘‘काही अपघात झालाच असला तर तो माग या शिनवारी झाला— या आधीचं काही
आठवणार नाही हे मा य— पण— पण तू सांगतेच या गो ी या या कतीतरी आधी—
सहज मिहना दोन मिहने आधी झाले या आहेत— यांची आठवण कशी जाईल?’’
‘‘मला तर यातलं काही कळतच नाही बघ— ते पा दे या डॉ टरांना— आता चलतेस
का ितकडे? ितकडे मुलंही आहेत— एक ा एक ाने इथे बस यापे ा ितकडेच चल—
मग जेवण क नच परत ये— चल!’’
सुरेखाबरोबर ेहा गेली. सुरेखामागोमाग ती वयंपाकघरात यायला लागताच सुरेखा
हणाली, ‘‘अंह— ं ितकडे या खोलीत मुलं आहेत— ती तुझी वाटत पाहत असतील— जा
—’’
खरोखरच कशोर आिण शरद ित यासाठी थांबले होते. दोघांनी ितला कॉटवर आप या
दोघां या म ये बसवलं. या दोघां या कती माग या हो या! माझं हे पु तक बघ, माझं हे
खेळणं बघ, माझं हे नवं पेन बघ— यां या िनरागस ेमाने ितचं मन अगदी भ न आलं—
यां याशी ग पा मार यात, एकमेकांना कोडी घाल यात, गो ी सांग यात वेळ कसा
पाहता पाहता गेला. बेबी-मु ाबरोबरही ती अशी तास या तास काढत नसे का? आठवण
अप रहाय होती. (पण आता येक वेळी आठवण काढताना ितचा या आठवणी या
खरे पणाब लचा िव ास कमी कमी होत चालला होता.)
‘‘चला रे जेवायला!’’ सुरेखा बोलवायला आली.
रा ी साडेआठला ती ित या खोलीत परत आली होती. आत आ या आ या ितने
आप यामागे दाराचे कडीकोयंड,े बो ट सव सरकावले होते. डॉ टर हणाले होते ते कती
खरं होतं! या आऊटहाऊसम ये ती एकटी या एकटी होती.
पण सुरेखा या श दांवर िव ास ठे वायचा तर ती वसुधा याच जागेत दोन वषा न अिधक
दवस सुखाने रािहली होती. ते ितला खासच श य होतं.
खोली या म यभागी उभी रा न ती चारी बाजूला पाहत होती. ती आिण वसुधा थमच
एकमेकांसमोर आ या हो या. ती सशरीर, आिण ती वसुधा या खोली या पाने— कारण
वसुधा या ि म वा या सव छटा या खोलीत सामावले या हो या. ितची व तूंची
आवड, कप ांची िनवड, सािह यातली िज ासा— सवकाही, हवं तर ेहा हा एक
संशोधनाचा वास समजू शकत होती. खोलीभर सव पसरले या अंशांतून ती या
वसुधाची आकृ ती उभी क शकत होती.
पण कपाटातले कपडे, खोलीतलं सामान, टेबलावरची आिण रॅ कमधली पु तकं मािसकं
पाहता पाहता ितची जराशी िनराशाच झाली. पारं प रक बंधनात रा न नेम तपणे
वागणा या एका ीचं िच डो यासमोर उभं राहत होतं.
डॉ टरांपाशी सुरेखानं वसुधाचं वणन जराशी शाय, जराशी भाबडी, अबोल असं के लं होतं.
लोकांना दसत होती ती वसुधा अशी होती. कोणास ठाऊक, ित या अंतमनात काय काय
व ं असतील, काय काय ऊमा असतील, काय काय फँ टॅसी असतील— हो या तर खास!
यांचाच तो वालामुखीसारखा उ क े झाला होता— याचा ध ा ित यापयत पोचला
होता!
एव ातच झोपेची तयारी कर याची ितची मुळीच इ छा न हती. पु हा एकदा ितने
कप ांचं कपाट उघडलं. वर या मो ा जागेत हँगरना सा ा ओळीने लावून ठे व या
हो या. या सा ांव न हात फरवता फरवता ितची खा ी झाली यां यापैक दोन-तीन
वगळता बाक या ितने कधीही खरे दी के या नस या.
ितथेच शेजारी पस हो या. मो ा मो ा लेडीज पस. मो ा पस लागणारच. ती वसुधा
ऑ फसात जाताना बरोबर डबा, छ ी असं सामान नेत असणार. ेहा वत: एक अितशय
लहान पस वापरत असे.
म ये एक अ ं द क पा होता. तो ितने पुढे ओढला— आता काही अंग ा, काही इअर रं ग,
एक नेकलेस, दोन घ ाळं , दोन कं गनाचे जोड अशी साधी वेलरी होती; पण याच
ॉवरम ये तळाशी, एका पु ाखाली वसुधाचा एक फोटो होता. पोटर्◌ेट कारचा, मोठा
के लेला, रं गीत. ख या अथाने ती आता वसुधाला पाहत होती.
फोटो बाहेर काढू न ितने ॉवर बंद के ला आिण ती द ा या काशात तो फोटो नीट
पाहायला लागली— आिण एक एकाएक उठू न ती आरशासमोर उभी रािहली आिण
आरशात या ित बंबाशेजारीच तो फोटो धरला. शंकेला जागाच न हती.
ती आिण वसुधा अगदी बे ब एकमेक सार या दसत हो या! घटनांना हे एक वेगळं च
वळण होतं आिण ित या वत:वर या िव ासाला आणखी एक ध ा होता.
शारी रकदृ ा ती वसुधाच होती यात काहीही शंका न हती; पण ते तर नुसतं बा
कवच होतं. आतला िजवंत रसरसता आ मा ेहाचा होता. या िवल ण त ै ाची क डी
फु टायची कशी?
ती वर वर वसुधा नावाने वाव शके ल; पण ित या ज मभरा या ा, िव ास, सवयी,
ह, आवडीिनवडी, थोड यात ित या मानिसकतेचा साचा, तो कसा बदलता येईल?
जग ितला वसुधा हणूनच ओळखणार होतं.
ित यापुढे एकच पयाय होता— या वसुधाचंच आयु य ितला यापुढे जगलं पािहजे. ती
ेहा, तो अवी, ती बेबी, तो मु ा, तो वाडा— सवकाही मना या तळाशी खोल खोल
दडपून टाकलं पािहजे.
ित या मदतीसाठी उभे असलेले हे डॉ टर, सारं ग, सुरेखा, ते कशोर— शरद— आपला
अ हास सोडू न ितने यांचं काम सोपं के लं पािहजे. वाहािव जा याची धडपड सोडू न
वाहाबरोबरच गेलं पािहजे. फोटो परत ॉवरम ये ठे वून ती जे हा झोपाय या तयारीला
लागली, ते हा ितला एक कठीण; पण आव यक िनणय घेत याचं समाधान जाणवत होतं.

13.
शेखरने ेहा या बँके या ँच एजंटना सकाळीच दहा वाजता फोन के ला होता. आिण
बाराची भेटीची वेळ ठरवली होती, वसुधा गोखलेसंबंधात भेट आहे हणताच ते चट दशी
राजी झाले होते.
के िबनम ये ते याची वाटतच पाहत होते. खुच त बसता बसता शेखर हणाला, ‘‘मी
तुमचा जा त वेळ अिजबात घेणार नाही. िमस वसुधा गोखले आप याच ँचम ये कामाला
हो या, नाही का?’’
‘‘हो— हो— हो या ना— पण मला तर असं समजलं क —’’
‘‘मी आप याला सवकाही सांगणारच आहे. माग या शिनवारी सं याकाळी यांनी
काहीतरी अपघात झाला आहे. पु कळ वेळा अशा अपघातात या या मृतीवर
प रणाम होतो— अपघात कसा, कोठे झाला हेही ती सांगू शकत नाही. वसुधा
गोखलेची अव था तशीच झालेली आहे. गो िव ास ठे व यास कठीण आहे; पण स य
आहे. यांची या अपघातापूव ची सव मृती न झाली आहे. या आपलं नाव, प ा,
िम मैि णी, आपलं काम, नातेवाईक— सवकाही पार िवस न गे या आहेत. यांना काही
हणजे काही आठवत नाही.’’
‘‘जरा नीट सांगता का, डॉ टर?’’
‘‘सांगतो. हे या िवस न गे या आहेत क या या बँकेत काम करीत हो या. आता जर इथे
आणून यांना एखा ा काउं टरमागे बसवलं तर यांना कशाचाही अथबोध होणार नाही.
आता या अव थेत या यांचं पूव चं काम कर यास पूण असमथ आहेत.’’
‘‘ठीक आहे— अपघात झाला आहे हणता— तर मग आणखी एखादा आठवडा िव ांती
घेऊ देत—’’
‘‘आप या ल ात मा या श दांचा अथ आलेला नाही. यांना कोणतीही शारी रक इजा
झालेली नाही— शारी रक िव ांतीची यांना अिजबात आव यकता नाही— पण मला
एक सांगा— या ला बँकेत या वहाराचं काडीइतकं ही ान नाही, अशी
के वळ एका आठव ात ते सव काम िशकू शके ल?’’
‘‘छे छे! ते तर अश यच आहे!’’
‘‘मग वसुधा गोखले या या णी अशाच संपूण अनिभ माणसासार या आहेत— यांना
बँकेतलं कोणतंही काम करणं संपूण अश य आहे—’’
‘‘ही तर मोठीच पंचाईत झाली!’’
‘‘खरं तर याची चचा कर यासाठी मी आपली भेट घेतली आहे. मला दोन माग दसतात
— ह ली बँकेत कमचार्यांची भरती हायची असेल तर यासाठी बँ कं ग लासेस आहेत
— यां यातून बँकेत या ाथिमक वहारांचं िश ण दलं जातं. वसुधाला जर पगारी,
िनमपगारी, िबनपगारी अशी रजा िमळाली तर ती अशाच एखा ा लासम ये नाव
घालून बँ कं ग वसायाचं िश ण घेऊ शके ल. हे जर जमलं नाही तर मग ित यातफ माझी
आप याला अशी िवनंती आहे क ित या अपवादा मक प रि थतीचा िवचार क न
वे छे या िनवृ ीचे िनयम जरा िशिथल क न ितला सेवामु कर यात यावं आिण ितचा
पी.एफ, ॅ युअटी, इ यादी जी काय र म होईल ती ितला दे यात यावी. िनयमांची चौकट
असली तरी आप यालाही काही काही िड क शनरी पॉवस असतीलच. िनदान आपण
व र ांकडे आपली िशफारस तरी क शकाल. खरं तर याचसाठी मी आपली भेट घेतली.
माझं हणणं ऐकू न घेत याब ल आभार.’’
‘‘डॉ टर कु लकण , नाही का? डॉ टर कु लकण , एक कराल का? या वसुधाला माझी भेट
यायल सांगाल का? एखादा माणूस सव आयु याचा इितहास, िमळवलेलं ान, ह तगत
के लेली कला एका िनिमषमा ात पार िवस न जाईल यावर माझा तरी िव ास बसत
नाही.’’
‘‘हो— तुमचंही खरं आहे. तु ही वत: पािह याखेरीज तुमचाही िव ास बसणार नाही.
मी यांना सोमवारी सकाळी साडेअकरा या सुमारास इथे यायला सांगू का?’’
‘‘हो— हो— छान होईल.’’
‘‘मग िनघतो. थँक यू.’’
या बँके या भेटीबरोबरच दुसराही एक िवचार शेखर या मनात होता. ेहा आिण वसुधा
यां या हक कतीतील जमीनअ मानाइतका फरक होता. दोघ ची वयं तीच होती— पण
ेहा दोन मुलांची आई होती— तर वसुधाला थोडे दवस गे यानंतर ितची े सी
ट मनेट कर यात आली होती. य फिजकल ए झािमनेशन के ली तर यापैक कोणतं
खरं हे सहज समजेल अशी यांची क पना होती. पण गायनॉकॉलॉजी हा काही यांचा ांत
न हता.
दुपारी परत आ यानंतर याने आप या प रचया या एका लेडी गायनॉलॉकॉिज टला फोन
के ला आिण फोनवरच हा िवचारला. आप याला हे आधीच कसं सुचलं नाही याचं तो
मनाशी नवल करीत होता. ित या बोल या या स यास येचा पडताळा पहायचं कती
सोपं साधन उपल ध होतं!
पण या लेडी गायनॉकॉलॉिज ट या उ राने या या सव आशांवर पार पाणी फरलं.
यां या सांग याचा मिथताथ हा होता क , साधारण मिह याभरानंतर या दो हीपैक
कशाचाही ेस मागे राहत नाही. हणजे जी कसोटी याला हमखास वाटत होती ती
अि त वातच न हती.
ेहा या सांग याला ित या श दांिशवाय अ य कोणताही पुरावा न हता. यां या
खरे पणासाठीही नाही— कं वा ितचे श द खोटे ठरव यासाठीही नाही.
थोड यात करण ‘जैसे थे’ वरच थांबलं होतं.
रिववारी सकाळी शेखरने खर्यांकडे फोन लावला. फोनवर सुरेखा आली. डॉ. कु लकण
बोलत आहेत ऐकताच ती वसुधाला फोनवर आणायला िनघाली. ितला घाईने थांबवून
शेखर हणाला,
‘‘वसुधाला एवढाच िनरोप ा— साडेनऊ-दहा या सुमारास मी ितकडे येत आहे. तसं
मह वाचं काही नाही.’’
‘‘सांगते.’’
‘‘थँ स.’’
याची गाडी आवारात आली ते हा ेहा खोली या दाराशी उभीच होती. ितला ितथेच
थांब याची खून क न शेखर आधी सुरेखा या घरात गेला. रिववारची सकाळ सगळे
आरामात होते. शेखरला पाहताच यांची खूप गडबड झाली. शेखर हणाला,
‘‘मी फ एवढंच सांगायला आले आहे क , वसुधाशी काही वेळ बोल यासाठी मी ित या
खोलीत जात आहे. तसे एक कारे तु ही ित या गा डयनसारखेच आहात— हणून
पर पर ितकडे न जाता आधी तु हाला क पना दली.’’
‘‘डॉ टर, तुमचं बोलणं झालं क वसुधाला घेऊन इकडेच या—’’
‘‘येईन. आनंदाने येईल.’’
ेहा तशीच खोली या दाराशी उभी होती.
‘‘चला ना आत—’’ शेखर हणाला. ‘‘ यांना न सांगता पर पर येणं जरा गैर वाटलं आता
यांना क पना आहे—’’
दोघं दोन खु यावर बसले.
‘‘ ेहा, तु या या बँकेत काल गेलो होतो. अपघातामुळे तुला मागचं काहीही आठवत नाही
असं सांिगतलं आहे— तूही तेच सांगायचं आहेस. यां यापुढे मी दोन पयाय ठे वले आहेत.
िनयमात बसेल तेवढी सव पगारी, अधपगारी, िबनपगारी रजा यांनी तुला ावी—
आिण या अवधीत एखादा खासगी लास सु क न तू बँ कं ग िवषयातलं आव यक ते
ान ा क न यावंस— कं वा अपवादा मक के स हणून यांनी तुला मुदतपूव िनवृ ी
ावी आिण पी.एफ, ॅ युइटी इ याद सारखे जे काही िनधी तुला कायदेशीररी या
िमळायला हवेत ते ावेत—’’
‘‘मग?’’
‘‘ यांनी िवचार करायचं आ ासन दलं आहे; पण यांचा या गो वर िव ास बसत नाही
क तुला मागचं काहीही आठवत नाही— तुला एकवार भेटायची यांची इ छा आहे—’’
‘‘अगंबाई!’’
‘‘ यात िभ यासारखं काय आहे? यां यापैक कोणालाही तू ओळखत नाहीस ही तर
स यि थतीच आहे. तू वसुधा गोखलेच आहेस या बाबतीत कोणीही काहीही शंका घेणार
नाही— ते हा धीटपणाने ितथे जायचं— यां या सव ांना खरीखरी उ रं ायची—’’
‘‘पुढे?’’
‘‘तू एकदा ितथलं वातावरण पाहा— मग काय ते ठरव—’’
ेहाला एकदम कपाटातला तो फोटो आठवला.
‘‘डॉ टर! तु हाला काहीतरी दाखवायचंय!’’
हणत ती उठली आिण कपाटातला ॉवर पुढे ओढू न ितने यातला वसुधाचा फोटो काढला
आिण तो डॉ टरां या हाती दला.
फोटोकडे पाहताच यां या त डू न उ ार िनघाला—
‘‘माय गॉड् !’’
आिण मग जरा वेळ तो फोटो पा न ते हणाले,
‘‘अमे झंग! अमे झंग!’’
ते एकदा फोटोकडे आिण एकदा ित याकडे असे आळीपाळीने पाहत होते. शेवटी ते
हणाले,
‘‘तु यासारखी दसते असंसु ा हणता यायचं नाही! तो फोटो तुझाच आहे!’’
पण ेहा गंभीर झाली होती. ‘‘डॉ टर,’’ ती हणाली, जे हा मी तो फोटो पािहला ते हा
सु वातीस असंच नवल वाटलं. पण मी जसजसा िवचार करायला लागले ते हा मनात
अशी क पना यायला लागली क , ते ेहाचं सारं पूवायु य हणजे के वळ दवा व आहे!
मी वसुधाच आहे!’’
‘‘ ेहा,’’ शेखर हणाला, ‘‘ या वसुधाला फार मोठा शॉक बसला होता हे ल ात ठे व. संधी
िमळत न हती हणून ितने ते सव आत या आत क डू न ठे वलं होतं. या सं याकाळी संधी
िमळताच ती बाहेर पडली— पण पुढे काय झालं ते आप याला माहीत नाही—’’
‘‘मी काल रा ी यावर बराच िवचार करत होते— आिण शेवटी मी ठरवलं आहे क ती
ेहा आिण ितचं आयु य हे सवकाही मला पार िवस न जायला हवं. वसुधा हणूनच
यापुढे जगायला हवं.’’
‘‘ते अगदी बरोबर आहे.’’ शेखर हणाला.
‘‘पण डॉ टर!’’ ेहा कळवळू न हणाली, ‘‘सारं ग या या इमारतीमागची दोन झाडं! मी
शपथेवर सांगते ती झाडं मा या सतत या पाह यातली, ओळखीची होती— आिण
तळे गावची भेट— या वा ातला इं च िन इं च मा या ओळखीचा होता— घडलेले संग
मी भाऊला सांिगतले ते हा तोही च कत झाला होता— आजवरचं आयु य असं पोलादी
लेखणीने मदूवर कोरलं गेलं आहे— अ रश: हजारो आठवण ची गद आहे— ते सव कसं
िवस ?’’
‘‘ते कठीण आहे तर खरं च—’’
‘‘हे सव कि पत असू शके ल, डॉ टर?’’
‘‘खरं सांगू का, ेहा, सवच ांची समाधानकारक उ रं देताच येत नाहीत. सारं ग या
इमारती या ग ीव न तुला खाली तुझा वाडा दसला; खाली आ यावर माग या
मोक या जागेत दोन झाडं दसली, ती तुला अगदी ओळखीची वाटली— एव ा दोनच
गो ी अस या तर यांना एक संभा पण तकशु प ीकरण देता आलं असतं. आधी हे
ल ात घे मी तुला िम ठरव याचा य करीत नाही आहे— ते हा असं पाहा.
माणसाची क पनाश िवल ण ती आहे. आिण मनासमोर कोणता देखावा येईल हे
या माणसाला वत:लाही सांगता येणार नाही— कारण या क पनािव ाचा, मनात या
बा जगा या ितमेचा सू धार पड ाआड कोठे तरी असतो. मनात या या ितमेवर,
या सायमल मवर िवसंबून माणूस बा जगात वावरत असतो.
‘‘तुला कधी हा अनुभव आला आहे का हे माहीत नाही; पण तो अनेकांना आला आहे— तो
अनुभव माणसाला अगदी ि तिमत क न टाकतो. एखादा संग घडत असताना मनात
अशी अगदी शाप जाणीव असते क , हे पूव घडलेलं आहे— यानंतर काय होणार कं वा
समोरची यानंतर काय बोलणार हे आप याला माहीत आहे— डेया यू असं
याला नाव दे यात आलं आहे— याला एक प ीकरण हे असू शके ल क मदूत काळा या
न दणीत जराशी गफलत झालेली असते— य ात अथात ती या संगाची पुनरावृ ी
कधीही नसते—
‘‘आता या करणाशी याचा संबंध असा आहे— कोण या का कारणाने असेना, तु या
मनाची अशी खा ी झालेली होती क सारं ग या इमारती या जागी तुझा जुना वाडा
होता. ते खरं का खोटं याला मह व नाही. मह व याला आहे क तुझा तसा अगदी ठाम
िव ास होता. ग ीव न पाहताना तु या मनाने तु या डो यांसमोर तो देखावा उभा
के ला. ग ीव न अथात तुला खाली ती दोन झाडं दसलीच असली पािहजेत— यांनाही
तु या मनाने तु या या वा ा या िच ात गुंफलं होतं; पण ती झाडं तू य ात पािहली
आहेस हे तुला माहीत न हतं— आिण खाली आ यावर य ती झाडं पा न तुला ती
एकदम ओळखीची वाटायला लागली— झाडं तर खरी आहेत; पण यांना तु या मनाने
तु या मृितिच ात सफाईने समावून घेतलं आहे— असं प ीकरण होऊ शकलं असतं—
‘‘पण— पण एक मोठा ‘पण’ आहे. तू वत: (वसुधा हणून वावरत असताना) तळे गावला
गेली होतीस का? तसं असलं तर मग या शारं गपाण या बंग याची आठवण मनात असणं
श य आहे— या सदािशवला वत:चा भाऊ समजणंही श य आहे— पण तू ितथ या या
जु या आठवणी सांिगत यास, यां यापैक एकही या बाईने कं वा या शारं गपाण नी
नाकारली नाही— या आठवण चं प ीकरण कसं करायचं? हणून सांगतो— या तु या
पूवायु याला खोटं कं वा ामक समजू नकोस— एवढंच समज क स या ते तु या
अनुभवा या आवा यात नाही— काही कारणाने ते सव एका अभे पड ामागे गेलं आहे.
समज, तुझी एक अगदी जवळची मै ीण कायम या वा त ासाठी खूप लांबवर, परदेशात
िनघून गेली— दोघ ना कळू न चुकलं क आता या ज मात दोघ ची पु हा भेट होणे नाही—
मग ित या आठवणी तू जशा मना या माग या क यात बंद क न ठे वशील, तसंच इथे
कर. तो अर वंद, ती दोन मुलं तुला पु हा भेटणार नाहीयेत— यांना असं दृि आड कर.
िवयोगाचं दु:ख होईल; पण यात िवरहाचा शोक असणार नाही— ते सव कोठे तरी आहेत,
सुखात आहेत ही भावना मनात ठे व— हणजे मग हे नवं आयु य सुस होईल.’’
मग शेखर जरासा हसत हणाला,
‘‘के वळ श द! यांनी कधी समाधान होईल का? पण तेही आव यक असतात. शेवटी खरी
मदत तुझी तूच वत:ला करायची आहेस. मा या या सव दीघ ा यानाचा शेवटी अथ
हा क तुझे ते पूवा म चे अनुभव खोटे, कपोलकि पत, ामक समजायचे नाहीत— पण
यांना स या कु लूपबंद ठे वायचं— आिण या न ा आयु याला सु वात करायची— हणजे
उ ापासून. उ ा सकाळी साडेअकरा या सुमारास तू यांना भेटणार आहेस असं मी
यांना सांिगतलं आहे— ते हा ितथे यावेळी जायचं. आिण दुसरी एक गो सांगायची
होती. इथ या कागदप ांत या वसुधा गोखलेची सही असणारच— मराठी असेल, इं जी
असेल— ती शोधून काढ— आिण ती सही कर याचा सराव कर ही काही फोजरी नाही—
गु हा नाही— काही नाही. एखा ा या उज ा हाताला अपघात झाला क तो डा ा
हाताने सही कर याचा सराव करतोच क नाही? मग ही सही तुझीच आहे— ती तू
करायला शीक. कारण हजार ठकाणी ती लागणार आहे. आता काही शंका अस या तर
या मनातच ठे व. चल, या सुरेखाबा नी आप याला बोलावलं आहे— ितथे मी आता
याब ल काहीही बोलणार नाही आहे. उ ा साडेअकरा या सुमारास ितथे जायचं ठरलं
आहे.
‘‘हो.’’ ेहा हणाली,
‘‘मग सं याकाळी काय झालं ते फोनवर कळव. ठरलं?’’
‘‘हो.’’ ेहा हसत हणाली.
बँके या इमारतीत िशरताना धाकधूक हायची ती झालीच. ित या व र ाचे के िबन कोठे
आहे हे शेखरने ितला अगदी नकाशा काढू न दाखवलं होतं, ते हा ती इतर नाग रकांबरोबर
आत िशरली. काउं टरचा लॅप वर उचलून गेली आिण के िबन या रोखाने चालायला
लागली.
पण कमचार्यांचं ल ित याकडे गेलंच.
‘‘अगं, ती बघ वसुधा!’’
‘‘अगं, गोखले आली!’’
एकदोघ नी ितला हाकसु ा मारली; पण एक हात वर क न यांना ‘थांबा’ची खूण करीत
ती के िबनपाशी पोहोचली, आिण दारावर टकटक क न ितने दार ढकलून आत वेश के ला.
मो ा टेबलामाग या गृह थानी वर पािहलं आिण एकदम हणाले, ‘‘अरे ! गोखले! या या
बसा’’
ेहा यां या टेबलासमोर या खुच त बसली.
‘‘शिनवारी डॉ टर कु लकण आले होते.’’
‘‘हो. मला माहीत आहे.’’
‘‘ यांनी तुम याबाबतीत एक जरा नवलाची गो सांिगतली.’’
‘‘हो. आिण ते खरं आहे.’’
‘‘खरं आहे? हणजे खरोखरच काही आठवत नाही?’’
‘‘नाही.’’
‘‘मी आपलं ऑ फस’’
‘‘नाही नाही. तुमचा िव ास बसणार नाही; पण मला काहीही आठवत नाही. तुमचं
नावसु ा आठवत नाही. बाहेर अनेक कमचार्यांनी मला ‘वसुधा!’ ‘वसुधा!’ हणून हाक
मारली यां यापैक एकालाही मी ओळखत नाही िव ास बसणार नाही; पण हे अगदी
अगदी खरं आहे’’
यांनी टेबलावरची घंटी वाजवली. आत आले या यूनला ते हणाले, ‘‘अरे , बाहेर या
काउं टरवर जाळीत सगळे फॉम ठे वलेले असतात ना यां यातला येकातला एक एक
आण रे ’’
िमिनटभरात तो यून हातात लाल, िपवळे , पांढरे , िहरवे असे अनेक रं गाचे लहान-मोठे
फॉम घेऊ आला. तो बाहेर गे यावर यांनी ते फॉम ेहासमोर सारले. ते हणाले,
‘‘सांगा बरं , हे फॉम कशाकशासाठी वापरायचे ते!’’
खा यात पैसे कं वा चेक भर याचा फॉम तेवढा ितला ओळखता आला. बाक यांचा ितला
काहीही अथ लागला नाही.
‘‘बस? एवढाच? एकच?’’
‘‘हो.’’ (हो, सर हणायचंसु ा! ितला माहीत न हतं!)
यांनी एक कोरा कागद ित यापुढे सारला.
‘‘जरा यावर तुमची सही करा पा ’’ ते हणाले.
ितने कागदावर सही के ली. घंटी वाजवून यांनी यूनला बोलावून घेतलं आिण या
कागदावरची सही पडताळू न पा न यायला सांिगतलं. दोन-तीन िमिनटांतच तो परत
आला.
‘‘सही बरोबर आहे, साहेब’’ कागद टेबलावर ठे वत तो हणाला.
यांनी तो कागद तसाच ेहापुढे सरकवला.
‘‘अथात तु ही वसुधा गोखले आहात ही माझी खा ीच आहे- एक उपचार हणून तुमची
सही चेक क न घेतली तीही बरोबर आहे. पण करण खूपच गुंतागुंतीचं आहे. नाही का?
तुम या डॉ टरांनी मला एक-दोन पयाय सांिगतले होते तु हाला काय हणायचं आहे?’’
‘‘सर.’’ आता ितला ते बोलायचं सुचलं, ‘‘आहे या प रि थतीत मी इथलं कोणतंही काम
क शकणार नाही. पण डॉ टरांनी मलाही सुचवलं होतं काही दवस िश णाची संधी
िमळाली तर मला ते काम िशकता येईल’’
‘‘ठीक आहे. मी बघतो काय करता येतं ते. तुमचा प ा तोच आहे ना?’’
‘‘हो. खरे यांचा बंगला.’’
‘‘ठीक आहे. हा संपूण मिहना तुमची रजा मंजूर झालेलीच आहे. आठ-दहा दवसांत मी
तु हाला काहीतरी कळवतोच.’’
‘‘थँक यू, सर.’’ आिण मग जरा चाचरत. ‘‘सर, या के िबनला आणखी एखादी बाहेर
जायची वाट आहे का? मो ा हॉलमधून गेले तर या सा याजणी मा याभोवती जमतील
आिण यां या ांना आिण शंकांना उ र देता देता माझी पुरे वाट होईल- लीज!’’
जरासे हसत ते हणाले.
‘‘तुमचं काही अगदीच चूक नाही. आहे दुसरी वाट आहे. या.’’
उठू न यांनी माग या भंतीतलं एक दार उघडलं. बाहेर एक बोळ होता. या या शेवटास
बँके या माग या बाजूस उघडणारं दार होतं.
‘‘मी जाऊ? आपली आभारी आहे’’
यांचा िनरोप घेऊन ेहा या बोळातून बाहेर पडली.

14.
े ा आिण सारं ग गाडीत बसून िनघून गे यावर कतीतरी वेळ सदािशव हरां ातच
ह
उभा होता. आई सावकाश सावकाश दारापाशी आली.
‘‘गेली का ती अवदसा?’’ ती रागाने हणाली.
‘‘आई, एवढा का गं राग करतेस ितचा?’’
‘‘कोण कु ठली मेली आली सरळ घरात घुसून मला आई हणायला लागली, तुला भाऊ
हणायला लागली पािह या णापासूनच मला ितचं ल ण काही ठीक दसत न हतं’’
आईचा एकदा पूव ह झाला क तो काही के या बदलायचा नाही हे सदािशवला
अनुभवाने माहीत झालं होतं.
‘‘ठीक आहेतू जा आत आराम कर आता काही ती पु हा यची नाही तुला सतवायला’’
सदािशव हणाला, आिण ऑ फससाठी बाहेर पडला.
पण जीपमधून ऑ फसम ये येताना आिण ऑ फसम ये टेबलामागे बस यावर या या
मनात सारखा या ीचा जी वत:ला चंदी हणवून घेत होती ितचाच िवचार येत होता.
ितचं बोलणं चालणं पाहता काही के या याला ती िम कं वा भामटी वाटत न हती.
ितचे दावे आिण ितचं वागणं णभर दूर ठे वलं तरी काही गो ी अशा घड या हो या क ,
यांचं प ीकरण देणंच अश य होतं.
एक टायगर. पोिलसी खा यात वाढलेला आिण तयार झालेला तो कु ा मालकां या आ ेत
होता आईने हाक मारताच घरात घुसले या पर या माणसा या नरडीचा याने घोटच
घेतला असता. पण ती ‘चंदी’ तर या या ग याभोवती हात घालून बसली होती. टायगर
ितला भीत न हता. पण ओळखतही न हता, तसा या तसा उभा रा न तो ित या नजरे त
नजर लावून पाहत होता मोठी चम का रक गो !
ितने वणन के लेला अपघात खरोखरच झाला होता. सोनचा याची फु लं काढायला तो
झाडावर चढला होता आिण कु ज या फांदीवर भार द याने खाली पडला होता.
िजवावरच बेतायचं पण मनगटाजवळ या जखमेवर िनभावलं होतं. बाबांनी रागाने ते
सोनचा याचं झाडच तोडू न टाकलं होतं ती जागा साफ के ली होती या अपघाताचं ितने
कती अचूक वणन के लं होतं!
सु वातीची बाहेर या खोलीतली फ नचरची रचना ितने अगदी तंतोतंत वणन के ली होती.
आपण ा यापक शारं गपाणीची मुलगी अस याचा ती जो दावा करत होती तो अगदीच
पोकळ न हता. पण हे वेड ित या डो यात कसं िशरलं?, ती कोण होती?, ितचं नाव काय
होतं?, कु ठे राहत होती? याला आता वत:ची जराशी शरम वाटली- ती काय मागत
होती? नुसता आशीवाद!
ित या श दांनी आिण ित या वाग याने या या काळजातली अगदी आतली कोणतीतरी
तार छेडली गेली होती. याचं सगळं वागणंच चुकलं होतं. ितला आत बोलवायला हवी
होती. चहाचा एखादा कप ायला हवा होता. ितची चौकशी करायला हवी होती. आता
ती जेथून आली होती या दहा-वीस लाखां या शहरात गडप होणार होती.
हरवले या माणसा या जािहराती वतमानप ांतून सतत येतच असतात. सदािशवने या
जािहराती, फोटो इ यादी तारीखवार एक लावून ठे व याचं काम एकावर सोपवलं होतं.
ते हा फायलीम ये डॉ टर कु लकण यांनी दलेली जािहरात असणं हा योगायोग न हता.
योगायोग हा होता क नेमक याच दवशी काही ना काहीतरी कारणाने ती फाइल
सदािशवसमोर येणं आिण मनाशी िवचार करीत असताना एक चाळा हणून तो
फायलीची पानं चाळत होता आिण फररर आवाज करीत पानांची चळत सरळ झालीआिण
समोरच ितचा फोटो होता! खरोखर ई राचे आभारच मानायला हवेत याला वाटलं.
खाली डॉ टरांचा प ा आिण फोन नंबर होता. आधी याला वाटलं. यांना फोन लावावा-
पण इ पे टर शारं गपाणीचा फोन आहे हटलं क , यांना िवनाकारण काळजी वाटायची.
सवसाधारण लोक पोिलसांपासून जरा चार हात दूरच राहतात ही यां या रोज या
अनुभवातील गो होती. रिववारी वत:च यांची गाठ यायचं याने ठरवलं आिण मग
एकाएक मनावरच दडपण दूर झालं आिण तो आप या रोज या कामात पूण ल घालू
शकला.
सात या सुमारास तो परत घरी आला. आई बाहेर या खोलीतच बसली. होती आिण
याला दसलं क , ती अजून अ व थ आहे.
‘‘अशी काय बसली आहेस?’’ याने िवचारले.
‘‘अरे , ती बया सकाळी येऊन गे यापासून काही सुचतच नाहीये बघ!’’
‘‘अगं आई! ती जाताना सांगून गेली ना ती पु हा आप याला ास ायला यायची नाही
हणून! मग आता जा क ितला िवस न.
‘‘पण सदा! तू एवढा पोलीस खा यातला! ितने आप या घरची एवढी िब ंबातमी कशी
काढली याचा तरी शोध घे क !’’
‘‘पण आई, नवल वाटत नाही का ितला या इत या वषापूव या गो ी कशा माहीत
हो या?’’
‘‘अरे हे भामटे घरात या गडीमाणसांशी संधान बांधतात आिण यां याकडू न लहान-
मो ा गो ी काढू न घेतात! घरात तर अशी वावरत होती क एखा ाला वाटेल िहचा
सारा ज मच इथे गेला आहे!’’
ती तेच हणत होती. सदािशवने वत:शी िवचार के ला.
याच णी याने ठरवलं क , या बाईची भेट घे यासाठी तो पु यास जाणार आहे. हे
आई या कानावर अिजबात घालायचं नाही. आई वत: या िजवाला आणखी घोर लावून
यायची.
रिववारी दहा या सुमारास तो िनघाला. सं याकाळपयत परत येणार नाही. कदािचत
एखादा दवस पु यात मु ामही करावा लागेल याची याने आईला क पना दली.
डॉ टर कु लकण चा प ा सापडायला वेळ लागला नाही; पण ते बाहेर गेले होते. रिववारी
डॉ टर घरी सापडणं ही अगदी कठीण गो आहे. याची याला क पना होतीच. समाधान
एवढंच होतं क , डॉ टरां या प ीने यांना हॉलम ये बसवून घेतलं आिण सांिगतलं क ,
डॉ टर एव ातच परत येणार आहेत.
पण यासाठी याला अधा तास थांबावं लागलं. डॉ टर खोलीत येऊन बसताच याने
आपली ओळख क न दली.
नाव ऐकताच डॉ टरांनी जरा चमकू न या याकडे पािहलं. पण ते बोलले काहीच नाहीत.
या याच पुढे बोल याची वाट पाहत थांबले.
‘‘डॉ टर, वतमानप ातली आपली जािहरात मी वाचली.’’
डॉ टरांनी के वळ मान हलवली हो या अथ .
‘‘खरं तर या बाईसंबंधातच मी आपली भेट घेतली.
‘‘छान. तु ही यां यासंबंधात काय मािहती देऊ शकता?’’
‘‘उलट आहे. मीच यांची मािहती िवचार यासाठी आप याकडे आलो आहे.’’ सदािशव
हणाला.
डॉ टर हसत हणाले.
‘‘आ हाला मािहती असती तर मग आ ही वतमानप ात ती जािहरात कशासाठी दली
असती?’’
‘‘डॉ टर, यात माझा संबंध कसा आला ते सांगतो.’’ सदािशव हणाला, ‘‘मी तळे गावला
असतो. पोलीस इ पे टर आहे. ितथेच आमचा बंगला आहे यात राहतो. आता
परवा याच गु वारची ही गो आहे. सकाळी अकरा या सुमारास या फोटोत या बाई
आम या घरी आ या माझी आई घरात एकटीच होती या बा नी ितलाच ‘आई’ अशी हाक
मारायला सु वात के ली. मा या आईला मा याखेरीज इतर कोणतंही अप य नाही.
एखा ा पर या ीने असा दावा करणं कती िवल ण गो आहे, नाही का?’’
‘‘मग?’’
‘‘आई जराशी घाबरलीचमला ऑ फसमधून बोलावून घरी आणलं आिण डॉ टर या ीने
मलाही ‘भाऊ!’ हणून हाक मारायला सु वात के ली. मला तो जरासा शॉकच होता.’’
‘‘मग तु ही काय के लंत?’’
‘‘डॉ टर ित या बोल याची इं टेि सटी काही िवल णच होती. एक आणखी सांगायचं
रािहलं. मला बोलावून याय या आधी आईने टायगरला हाक मारली. टायगर आमचा
कु ा मोठा जबरद त आहे. आई सांगते क , टायगरला पाहताच ती बाई घाबरली तर
नाहीच उलट ‘अगंबाई! अजून आहे वाटत हा?’’ हणत टायगर या ग याभोवती अ रश:
हातांची िमठी घातली. पुढचं जरा चम का रक आहे. अनोळखी माणूस समोर आलं तर
टायगर गुरगुरला असता. ओळखीचं माणूस आलं असतं तर तेही याने आप या प तीने
दाखवलं असतं. वाघ-िबब या असं काही भयानक जनावर आलं असतं तर याने शेपटीच
पायात घातली असती पण याने यातलं काहीच के लं नाही जवळ आले या या ी या
नजरे ला नजर लावून तो नुसता उभा होता मला तर याचा अथच समजत नाही’’
‘‘मग?’’
‘‘आता आणखी नवलाची गो ऐका. ‘तुला आ ही ओळखत नाही’ हणताच या बाईने
या घरात घडले या, खूप वषापूव घडले या काही घटना सांिगत या; पण आईने
संतापाने ते हा सारं घरच डो यावर घेतलं. ते हा ती बाई िख झाली आिण... िनरोप
घेऊन गेली. ती आईसमोर आशीवादासाठी वाकली; पण आई मागेच सरली. मा याकडू न
सु ा ितला फ आशीवादच हवा होता!’’
‘‘ती िनघून गे यानंतर मला उमगलं आपण ितचं नाव-गावसु ा िवचारलं नाही. ती
भामटी तर खास न हती. वेडीही न हती. मनाला सारखी चुटपूट लागली होती. तेव ात
वतमानप ातली तुमची जािहरात वाचनात आली. सवड िमळताच आलो आहे तु ही
माझी ित याशी गाठ घालून ाल का?’’
‘‘हो.’’
‘‘मग आजच होईल तर बरं ! आजचा दवस मला मोकळा आहे’’
‘‘आज नको.’’
‘‘आज नको? का?’’
‘‘उ ा ितची एक मह वाची भेट आहे या बसा मी तु हाला ितची चम का रक हक कतच
सांगतो’’
शेखरने ेहाची सव हक कत सदािशवला सांिगतली.
‘‘ हणजे ती तळे गावला येणार हे तु हाला माहीत होतं?’’
‘‘मा याच गाडीतून ते दोघं तळे गावला आले होते.’’
‘‘पण कशाचाच अथ लागत नाही, नाही का?’’
‘‘हो- सव करणच जरा चम का रक आहे खरं आजचा दवस जाऊ ा ते का हणालो ते
आता तु हाला समजलं असेल. उ ा अकरा या सुमारास ती बँकेत जाणार आहे साडेअकरा
बारा वाजेपयत परत येईल मग तु ही ितची अव य भेट या ित या मृतीत ितचं जे एक
पूवायु य आहे, यातले फ तु ही खरे आहात. ित या डायरीत अनेक मैि ण चे प े होते,
फोन नंबर होते ते सव फोन नंबर चुक चे िनघाले. या नावाची माणसंच न हती. ित या
आठवणीतलं ितचं घर न हतं काही न हतं. तु ही पिहलेच खरे असे ितला भेटता आहात
पा या ितची रअ◌ॅ शन काय होते ती!’’
‘‘अथात मी ितला’’
‘‘काय?’’
‘‘काही नाही. मनात आपला एक िवचार आला होता.’’
‘‘ठीक आहे. हा या ितचा प ा आिण उ ा बारानंतर, ओ के ?’’
‘‘येस. आिण तुमचा मी खरोखरच फार फार आभारी आहे. यांना भेट याची मलाही जरा
उ सुकताच वाटायला लागली आहे- आज काम पुरं होईल अशी आशा होती पण ठीक आहे
मी उ ाची सवड काढतो आिण यांची भेट घेतोच’’
 15.
बँकेत या या भेटीसंबंधात ेहाने मनाशी मो ा आशा मुळातच ठे व या न ह या.
यामुळे िनराश हो याचा च न हता. बँकेतलं सगळं वातावरण ितने पािहलं होतं. हे
श य होतं क , बँकेतफ ‘सहानुभूितपूवक’ िवचार होऊन ितला पगारी, िनमपगारी,
िबनपगारी रजा िमळ याची श यता होती. या तीन-चार मिह यां या मुदतीत एखादा
बँ कं ग िड लोमाचा कोस पुरा करणं ितला आवडेल का? वसुधा गोखलेने ती नोकरी बरीच
वष के ली होती; पण या वसुधाची गो वेगळी होती. या नोकरीसाठी ती मनातून फारशी
उ सुक न हती ही खरी गो होती.
िववाह क न, संसार क न, दोन मुलांना ज म देऊन, यांचं पालनपोषण करीत ितने गेली
आठ-नऊ वष काढली होती. ही संसारी ीची मानिसकता अगदी वेगळी होती. ल ाआधी
आिण ल ानंतरही काटकसर कर याची कं वा पैसे नाहीत हणून वत:ची एखादी हौस
िवस न जा याची वेळ ित यावर कधी आलीच न हती. वत: या सव गरजा वत:च
कमाई क न भागवाय या अशी वेळच ित यावर आजवर आली न हती आिण आता,
इत या उिशराने, ते जमेल का नाही याची ितला जराशी शंकाच होती.
पण ती करणार होती तरी काय? पुढचं सारं आयु य जायचं होतं ‘वसुधा गोखले’ हणून ती
वावरत होतीपण ती तोतयेिगरीच न हती का? या वसुधाशी (शारी रक सा य सोडलं
तर) ितचं काहीही सा य न हतं. आचारिवचार वेगळा होता. आयु याकडे पाह याची दृ ी
वेगळी होती. अनुभव वेगळे होते- कदािचत शरीरसाध याबरोबर मानिसकताही
वीकारावी लागेल
पण कोणताही िनणय घाईगद ने यायचा नाही असं ती मनाशी ठरवत होती. खोलीत
आ यावरही हाच िवचार मनात चालला होता. दार नुसतं लोटू न ठे वून ती खुच वर बसली
होती. वत: या िवचारातच ती इतक गढू न गेली होती क , दार अलगद उघडलं गेलं,
कोणीतरी आत आले, याने आप यामागे दाराला कडी घातली याची जाणीवही ितला
झाली नाही.
य समोर येऊन जे हा तो उभा रािहला ते हा ती दचकू न भानावर आली.
मान वर क न ितने पािहलं तर समोर सुमारे चािळशी या वयाचा एक संपूण अनोळखी
पु ष उभा होता. चेकचा मॅिनला, साधी पँट, के स मागे गेलेले पण भांग पाडू न ते
लपट याची खटपट, डोळे ित यावर िखळलेले.
हा कोण? इथे कसा आला?
ती नुसती पाहतच रािहली. पाहता णीच या माणसाब ल मनात एक अितशय वाईट ह
िनमाण झाला होता. ितचं मन अितशय शी गतीने िवचार करीत होतं. आत येऊन
आप यामागे दार बंद कर याची कोणा ितर्हाइताची हंमतच झाली नसती. या
सराईतपणे हा इथे वावरत आहे याव न हा इथे पूव येऊन गेला असला पािहजे. या
वसुधाकडे येणार कोण असणार? तो तो काय नाव याचं? हो तो नेवरे कर शांताराम
नेवरे कर! तोच हा असणार.
ितचं आयु य उ व त करणारा कदािचत या ध यानेच माग या शिनवारी काहीतरी
अकि पत घडलं कदािचत आप या संसाराची धूळधाणही या नालायकामुळेच झाली असेल
आजवर ितला कधी कोणाचा इतका संताप आला न हता
कदािचत ती धग यालाही ित या डो यात दसली असावी
कं िचत मागे सरत तो हणाला,
‘‘वसू! अशी काय पाहते आहेस मा याकडे?’’
कती बेशरमपणा! कती िनल पणा!
‘‘मग काय क ? उठू न िमठी मा ?’’ ती संतापाने हणाली.
‘‘वसू! सांभाळू न बोल!’’
‘‘मला धमक देतोस? अरे बेशरम माणसा’’
‘‘बापरे ! िजभेला भलतीच धार आलेली दसते आहे’’
‘‘आता या आता चालता हो!’’
‘‘नाहीतर काय करशील?’’
‘‘काय करीन! चपलेने थोबाड फोडू न काढीन! चालता हो!’’
‘‘वसू! ते फोटो मा यापाशी आहेत हे िवसरतेस! अगदी मी सांिगत या तशा पोझ घेत या
हो यास तू!’’
हणजे वर लॅकमेल! ितचा पारा आणखीच चढला.
‘‘काय करणार आहेस या फोट चं? बाजारात दशन मांडणार आहेस?’’
‘‘वा! बरीच धीट झालीस क ! नाहीतर जरा डोळे वटारले क मुळूमुळू रडायला
लागायचीस समज, बँकेत या तु या अिधकार्यांना ते फोटो दाखवले तर?’’
ेहा शांतारामकडे एकटक पाहत होती. ित या नजरे तली तु छता आिण आग णो णी
याला अ व थ करायला लागली होती. जा त ताण यात अथ नाही हे या या यानात
आलं. आवाज एकदम जरा नरम करीत तो हणाला, ‘‘हे बघ वसू, मी काही इथे भांडायला
आलो नाही. मला जरा पैशांची िनकड होती हणून आलो आहे- दीडदोन हजार असले तर
दे ना! तेवढे पुरतील स यापुरते- मग मी तुला एव ात अिजबात ास देणार नाही-’’
ेहा मनाशी हणाली ‘अ सं! हणजे हा नालायक माणूस या वसुधाकडू न असे पैसे
वेळोवेळी उकळत होता तर!’ या या मागणीचा तर ितला संताप आला होताच; पण या
आ मिव ासाने आिण िधटाईने तो पैशांची मागणी करत होता याने ित या तळपायाची
आग म तकाला पोचली. तो खा ी ध न चालला होता क , मािगतले क पैसे िमळणारच!
याला असा धडा िशकवायला पािहजे क -
‘‘बस!’’ ती थंड आवाजात हणाली, ‘‘बघते आहेत का-’’
ती खोलीभर एखादी व तू शोधत होती क िजचा ह यार हणून वापर करता येईल-
या याकडे पाठ क न ती समोरची खोली पाहत असतानाच माग या बाजूने याने ितला
एकदम िमठी मारली.
णमा ितला काय करावं ते सुचेनाच-
मग मा शरीराची संतापाने लाही लाही झाली-.
ितने आपली दो ही कोपरं जोराने मागे या या पोटात खुपसली. आिण स् करीत हात
काढू न घेऊन तो मागे सरताच गरकन वळू न ितने उज ा हाताने एक जोरदार थोबाडीत
ठे वून दली.
‘‘आयला!’’ करीत तो पुढे सरकला. आता या यावरचा सुसं कृ तपणाचा बुरखा पार गळू न
पडला होता.
‘‘दाखवतो तुला रांड!े ’’ तो फसकारला आिण पु हा याचे हात ित याभोवती आले.
या या पु षी श पुढे आपला फार काळ टकाव लागणार नाही याची ितला खा ी
होती- फ मदतीसाठी हाका मारायला जरा अवधी हवा होता-
ितला ते कोठू न सुचलं कोणास ठाऊक-
ितचा उजवा गुडघा जोराने वर आला आिण याचा दणका मां ांमध या नाजूक भागावर
बसला-
‘‘आई गं!’’ अगदी कळवळत तो मागे सरला.
ेहा धावत धावत िखडक पाशी गेली, िखडक ची दारं ितने धाडकन उघडली आिण
िखडक जवळ त ड नेत ती मो ाने ओरडली-
‘‘अहो! वाचवा! वाचवा! मेले! मेले!’’
ए हाना तो जरासा सावरला होता. तसाच फरपटत तो पुढे आला आिण ितचे के स ध न
ितला याने मागे खेचलं. याचा चेहरा पशूचा झाला होता. ितने ओळखलं आता एव ात
मदत आली नाही तर आपली काही धडगत नाही-
तो ितला पलंगाकडे ओढत नेत असतानाच दारावर जोराची थाप आली आिण एक करडा
आवाज गरजला, ‘‘दार उघड! दार उघड!’’

16.
साधारण पावणेबारा या सुमारास सदािशव या खर्यां या बंग यावर पोचला. ती वसुधा
याच बंग या या आऊटहाऊसम ये राहत होती; पण पर पर ित याकडे जा याआधी या
खर्यांची गाठ घेणं बरं , याला वाटलं.
या या घंटी वाजव याला ितसाद हणून एका सुमारे प तीस या वया या ीने दार
उघडलं. यांना नम कार करीत सदािशव हणाला,
‘‘आपण िमसेस खरे !’’
‘‘हो, आपलं काय काम होतं!’’
‘‘डॉ टर कु लकण आप या प रचयाचे आहेत? शेखर कु लकण !’’
‘‘हो- हो. आहेत.’’
‘‘ यांनीच मला आपला प ा दला. आप या आऊटहाऊसम ये िमस वसुधा गोखले
राहतात ना?’’
‘‘हो.’’
‘‘ यांची मला भेट यायची आहे.’’
‘‘पण-’’
‘‘हे पाहा, मी दोन िमिनटं आत येऊ का? मग सगळं काही मी आप याला खुलासेवार
सांगतो.’’ िखशातून आपलं काड काढीत सदािशवने ते यां यासमोर धरलं. ‘‘मी इ पे टर
सदािशव शारं गपाणी. तळे गावला असतो. आता आपली खा ी झाली?’’
‘‘अं- हो- ह ली-’’
‘‘तुमची सावधिगरी अगदी यो य आहे.’’ आत येत तो हणाला. बाहेर याच मो ा
खोलीत दोघं बसले.
‘‘डॉ टरांनी मला सांिगतलं क , आज अकरा या सुमारास या वसुधा गोखले बँकेत जाणार
हो या- बारापयत या परत येतील- हणून मी आता आलो आहे. तुमची या गोखलेना खूप
मदत झाली. डॉ टर हणत होते पर पर यां याकडे जा याआधी मु ामच मी तुमची गाठ
घेतली. डॉ टर हणत होते तु ही यां या गा डयनसार याच आहात.’’
‘‘छे हो! वसू अगदी साधी आहे बघा- आिण ती अशी अडचणीत आली तर मग मदत नको
का करायला? पण तुमचा यात कोणता संबंध येतो?’’
‘‘ही वसुधा- मी ितला चंदी हणतो- माझी दूरची बहीण लागते. नातं तसं दूरच आहे- पण
ना यापे ा काँटॅ ट जा त मह वाचे आहेत, नाही का? वुई आर हेरी लोज टू इच अदर-’’
‘‘नशीब क ितला जवळचं कु णीतरी आहे-’’
‘‘ या आ या असतील ए हाना?’’
हॉल या िखडक तून आऊटहाऊसचं दार आिण िखड या दसत हो या. दाराचं कु लूप
उघडलेलं दसत होतं.
‘‘हो. दार उघडं दसतंय. ती आली आहे.’’
‘‘मग मी जाऊ यां याकडे? वाटलं तर तु हीही चला-’’
‘‘माझी काय आव यकता आहे? पण एक सांगा-’’
सुरेखाचे श द अधवटच रािहले.
आऊटहाऊसची िखडक धाड दशी उघडली गेली. आतून वसुधाचा कं चाळ यासारखा
आवाज आला-
‘‘वाचवा! वाचवा! मेल!े मेले!’’
‘‘अगंबाई!’’ सुरेखा हणाली. ‘‘वसूचाच आवाज!’’
पण आणीबाणीला सरावले या सदािशवची ित या िवल ण शी होती. वसुधाची
मदतीची हाक हवेत िवर यापूव च तो दाराबाहेर पडलाही होता. सुरेखा भानावर येऊन
दाराबाहेर येईपयत तो गॅरेज या दारापाशी पोचलाही होता. दारावर ध े मारत तो
ओरडत होता-
‘‘दार उघड! दार उघड!
तो आवाज इतका अनपेि तपणे आला क शांताराम आिण ेहा, दोघंही होते तसेच
थबकले. आधी सावरली ती ेहा. शांतारामला एक जोराचा ध ा देऊन ती धावत
दाराकडे गेली. नशीब क शांतारामने फ खालचीच आडवी कडी सरकवली होती. ती
सरकावून ितने दार उघडलं. ितची नजर वर गेली- आिण एका सेकंदातच ितने याला
ओळखलं- सदािशव! भाऊ! मधली सारी वष सरक या पड ासारखी दूर झाली होती.
दरवेळी चंदी या मदतीसाठी जसा भाऊ यायचा तसाच आताही आला होता-
‘‘भाऊ! भाऊ!’’ हणत ती याला एकदम िबलगली.
‘‘हो चंद,े मीच!’’ सदािशव हणाला. ‘‘काय भानगड आहे?’’
 े ा या खां ाभोवती तसाच हात ठे वत सदािशव आत आला. समोरच शांताराम उभा
ह
होता. भयभीत नजरे ने समोर पाहत होता.
अंगावरची साडी जरा सावरत ेहा हणाली,
‘‘भाऊ, हा शांताराम- शांताराम नेवरे कर.’’
‘‘अ सं! तर मग हे महाशय तर! इथे कशाला आला होता?’’
‘‘वसूनेच मला बोलावलं होतं-’’ शांताराम िचर या आवाजात बोलला.
‘‘चूप!’’ सदािशव गरजला.
‘‘तो खोटं बोलतोय रे , भाऊ! मी बँकेतून येऊन खोलीत जरा बसले होते. दाराला आतनं
कडी घालायची रा नच गेली होती. या उघ ा दारातून हा चोर ासारखा आत
आला-’’
‘‘मी-’’ शांताराम म येच हणाला.
‘‘एकदाच सांिगतलं आहे- चूप!’’ सदािशव या याकडे पाहत हणाला, ‘‘पु हा त डातून
एक श द काढलास तर अशी थोबाडीत मारीन क दातच पडतील! समजलं? अगदी चूप!’’
‘‘आधी पैसे मागायला लागला- आिण माझी जरा पाठ वळताच मागून िमठी मारली-
आिण मग कशीतरी दूर झाले तर या याजवळ या फोट नी लॅकमेल करायची धमक देत
होता-’’
‘‘अ सं!’’ हणत सदािशव शांतारामकडे वळला.
‘‘मी-’’ पण याचा श द िनघताच सदािशवचा जबरद त हात हवेतून सपा ाने आला
आिण सप दशी या या गालफडावर बसला. याची मान वळताच दुस या हाताची थ पड
दुस या गालफडावर बसली. याचे दो ही हात दो ही गालांपाशी जाताच सदािशव या
दो ही बु या या या पोटात बस या. ‘‘आई गं!’’ करत तो वाकताच याच दो ही हातांचे
ठोसे व न पाठीवर बसले. तो कोलमडत खाली पडला. याची मानगूट पकडू न सदािशवने
याला सरळ उभा के ला.
‘‘आधी ितला पैशांना फसवलं- मग ितला आणखी फसवून ितची अबू्र घेतलीस- आिण या
सवातून ती िबचारी कशीबशी सावरताच परत आला आहेस ित या पैशांवर चरायला!’’
िखशातलं काड काढू न ते दोन बोटात उघडू न या या डो यांसमोर धरत सदािशव
हणाला, ‘‘सा या, हे वाच! पािहलंस? मी इ पे टर शारं गपाणी आहे- ती वसुधा माझी
बहीण आहे- समजलं?’’
काड िखशात ठे वत याला दाराकडे ढकलत सदािशव हणाला,
‘‘चल, आताच तुला बे ा ठोकतो!’’
‘‘भाऊ,’’ ेहा मागून हणाली, ‘‘नको-’’
‘‘नको?’’ सदािशव नवलाने हणाला.
‘‘नको.’’ मला आणखी िस ी नको आहे. याला बजाव पु हा मला ास देऊ नको
हणून-’’
‘‘ठीक आहे. तू हणतेस तर तसं.’’ गचांडी ध न याला आप याबरोबर ओढत सदािशव
हणाला, ‘‘चल रे सा या बाहेर! तु ही इथेच थांबा हं- मी दोन िमिनटात येतोच- चल रे
सा या!’’
 याला गचांडीने ओढत ओढत सदािशवने गेटपाशी आणलं.
‘‘आता मी काय सांगतो ते नीट ऐक, शांताराम. मी कोण आहे ते तुला समजलंय ना? ती
वसुधा माझी बहीण आहे, ऐकलंस? आता पुढे ऐक- तु याकडे जे काय फोटो आहेत ते आिण
यां या सव िनगे ट ह चार दवसां या आत पो टाने वसुधाकडे पोच या पािहजेत!
समजलं? चार दवसां या आत पोच याच पािहजेत! आिण पुढे ऐक! यापुढे जर का ित या
के सालाही ध ा लावलास तर मा याशी गाठ आहे, समजलं? मा याशी! ित याशी
बोललास तर जीभ हासडू न काढीनं! ितला हात लावलास तर हात मोडू न टाक न! ितला
जर काही धमक वगैरे दलीस तर तुला असं बेदम चोपून काढीन क हातपाय मोडू न
जातील- तुला र याव न रखडत भीक मागावी लाभेल, समजलं? जर ितला कोणताही
ास झाला तर तुझी काही धडगत नाही, समजलं? दर पाचसात दवसांनी मी ित याकडे
चौकशी करणार आहे- चार दवसां या आत सव फोटो ित याकडे पोचले नाहीत तर
असशील तेथून तुला शोधून काढू न तुझं कांडात काढीन, समजलं? चल जा- चालता हो!’’
याला एक जोराचा ध ा मा न सदािशवने गेट या बाहेर ढकलून दलं आिण गेट बंद
क न तो परत आऊटहाऊसम ये आला.
ेहा आिण सुरेखा दोघी कॉटवर बस या हो या. सदािशव आत आला. आिण एक खुच
ओढू न घेत या दोघ समोर बसला.
‘‘चंद,े आता सांग- याला ठा यावर यायला नको का हणालीस?’’
‘‘तुला माहीत आहे ना भाऊ- मला मागचं काहीही आठवत नाही! उ ा शांतारामिव
के स उभी रािहली आिण सा ायची मा यावर वेळ आली- जर का यांना समजलं क
मला मागचं काही आठवत नाही- मला याचा प ा माहीत नाही, तो काय करतो माहीत
नाही- भाऊ, ते मलाच कु लटा ठरवतील, देवाची कृ पा, तू अगदी यो य णी हजर
झालास!’’
‘‘अगं वसू, हे शारं गपाणी नसते तर काय के लं असतं गं मी एकटीने? मी बाहेर एकटी- तू
आत एकटी- दोघी नुस या ओरडत बसलो असतो! या हलकटाने काय मनाला येईल ते
के लं असतं!’’
‘‘चंद,े तो आता इथे तर परत यायचा नाहीच; पण तु याकडे मान वर क नसु ा
पाहायचा नाही! याला अशी जरब बसवलीय क बघतच रहा!’’
सुरेखा उठली. ‘‘मी जाऊ का? ितकडे सगळी आवराआवर हायचीय- इ पे टर, तु हाला
काही थंड-गरम आणू का?’’
ितला िनरोप दे यासाठी सदािशव उठला होता. तो हणाला,
‘‘तु ही अिजबात ास घेऊ नका. आता आम या ग पा होतील- मग जाताना मा तु हाला
सांगून जाईन-’’
सुरेखा गे यावर याने दार लोटू न ठे वलं आिण तो परत मागे येऊन ेहासमोर खुच वर
बसला.
‘‘सा या भेटी होतच नाहीत आप या, नाही का?’’ तो हसत हणाला.
‘‘माग या खेपेस तो कार- या खेपेस हा कार-’’
‘‘पण तु ही- ’’ ेहा बोलायला लागताच याने ितला अडवलं.
‘‘तु ही नाही! तू! भाऊ!’’ तो हणाला.
‘‘पण-’’
‘‘पण नाही! तू मला हणालीस- मला चंदी हणत जा. आता मी तुला सांगतो- मला भाऊ
हणायचं! बस! नो अ◌ॅ युम स!’
एकदम ेहा या डो यात पाणी आलं.
‘‘अरे ! अरे ! आय अ◌ॅम सॉरी!’’ तो गडबडू न हणाला.
ेहा नुसती मान हलवत होती. नाही. नाही.
‘‘भाऊ, हे आनंदाचे अ ू आहेत. माग या शिनवारी सं याकाळी मी या आम या गडप
झाले या वा ासमोर उभी होते- या णापासून आतापयत अगदी एकटी एकटी होते.
इथे माझे पती, मुलं, मैि णी सव गायब झालेले! मनात एक आशा ध न ितकडे
तळे गावला आले- ितथे बाबा नाहीत. आई होती, ती मला हात लावायला तयार नाही- तू
हणत होतास इथे चंदी न हतीच- आता थमच असा जवळचा नातेवाईक िमळाला आहे-
आिण नुसत नावाला भाऊ नाही तर संकटा या णी बिहणी या संर णासाठी धावून
येणारा भाऊ!’’
सदािशव जरा िविच नजरे ने ेहाकडे पाहत होता.
‘‘चंद,े या डॉ टरांनी मला तुझी सव हक कत सांिगतली आहे. सारा कारच मती गुंग
करणारा आहे, नाही का? तुला खरं च काही आठवत नाही?’’
‘‘देवाशपथ नाही! सुरेखाला माहीत आहे क इथे राहणा या या वसुधावर फसवून खूपच
मोठा अ याय झाला होता- ितला दवसही गेले होते- आता सांग! एखादी ी- कोणतीही
ी- आयु यातला असा संग िवसरणं श य आहे का? या नालायक शांतारामचा मला
िवल ण संताप आला होता- पण तो या वसुधाची फसवणूक के ली हणून! ि श:
आपण यात गुंतले गे याची भावना मा या मनात अिजबात न हती!’’ आिण मग एक
सु कारा सोडू न- ‘‘ या वसुधाचा देह मी धारण के ला आहे ना? मग याबरोबर ित या
अपराधांचा, चुकांचा बोजासु ा मला मा या िशरावर यायला नको का? ते आपोआप
आलंच!’’
‘‘चंद,े तु ही दोघं गेलात- आिण मनाला अशी चुटपूट लागली- आपण यांना आत
बोलावलंही नाही! असा चम का रक वादा करणारी ी कोण आहे, कोठू न आली आहे,
ितचा असा समज का हावा- कशाचीही चौकशीसु ा के ली नाही! आता ितची गाठ कु ठे
पडायची? पण सुदव ै ाने तेव ातच डॉ टरां या जािहरातीचं का ण मा यासमोर आलं-
रिववारिशवाय वेळच न हता- हणून काल यांची गाठ घेतली. लगोलग इकडे येणार
होतो. पण ते हणाले, आज तू बँकेत जाणार आहेस- हणून बारा या सुमारास आलो-’’
‘‘नशीब क कालच येऊन गेला नाहीस- आज नसताच तर काय झालं असतं? बाई गं!’’
ित या अंगावर सरसरता शहारा येऊन गेला.
‘‘आईला माहीत आहे इथे तू येणार आहेस?’’ ेहाने िवचारलं.
‘‘अिजबात नाही. कळलं असतं तर ितने डो यात राखच घालून घेतली असती- चंद,े खरं
तर ती तशी नाहीये-’’
‘‘भाऊ! तू मलाच मा याच आईसंबंधात सांगतोस? िज याबरोबर मी वया या पंधरा ा
वषापयत रािहले होते या मला?’’
कपाळाला हात लावत सदािशव हणाला, ‘‘हा ितढा मला काही के या सुटतच नाही. मी
तर परवा या गु वारपयत तुला पािहलेलीसु ा न हती-’’
‘‘आिण भाऊ! तुला सांिगतले या या सव आठवणी मा या मनात तर फ टकासार या
प आहेत! मागा न आठवलं तो पाय कसा मुरगळला होता ते- िगरणी या माग या
अंगणात उ ांची शयत लावली होती, आठवतं? ितथेच पाय मुडपला होता- आठवतं?’’
सदािशवचा चेहरा जरा चम का रक झाला. एक हात वर क न हणाला पुरे! पुरे! चंद,े
पुरे!’’
‘‘का रे ?’’
‘‘ या टायगरची अव था झाली होती ना तु यासमोर? अगदी तशीच माझीही अव था
होते आहे! येक संग तू वणन करतेस आिण लागलीच आठवतं- हो! आप याला असं
व पडलं होतं! या णापयत आठवत नसतं- पण ठणगी पडताच इं धनाने पेट यावा
तशी या संगाची आठवण अगदी अगदी प होते- कधी, के हा, कोठे ही व ं पडली
होती आठवत नाही- पण पडली होती होती हे न ! कोण या देशातून तू आली आहेस,
चंद?े आई तुला उगाच भीत नाही-’’
‘‘मला िभते? मला? ते का हणून?’’
‘‘तु या ल ात येत नाही का? अगदी साधी गो आहे! तू हणतेस तु या पंधरा ा वष
आई वारली- हणजे तु या आज या जगात आई नाही- मग तू आिण पयायाने तुझं जग खरं
मानलं तर यात ितला जागा नाही, हो क नाही? तुला खरं मानणं हणजे वत: या
मृ यूलाच आमं ण दे यासारखं नाही का?- ितला भीती वाटते- ती जाईल आिण ित या
जागी तुझे बाबा येतील-’’
‘‘भाऊ, तुला आणखी एक िवचारायलाच हवं.’’
‘‘िवचार.’’
‘‘मा या आठवणीत तू टे कल िवषय घेऊन ती परी ा पास झाला होतास, मुंबईला
कारखा यात नोकरीला होतास, तु या प ीचं नाव शारदा होतं, तुला उमा नावाची मुलगी
आिण बंटी नावाचा मुलगा होता- आिण कधी यां याबरोबर कं वा कधी एकटा, पण दर
शिनवारी तू तळे गावला न चुकता हजर राहत होतास. आता मी ितकडे आले होते ते हा
घरात तू आिण आई यां याखेरीज कोणाचाही वावर दसला नाही- ते हा आता सांग! मला
विहनी आणली आहेस क नाही? मला भाचरं आहेत का?’’
‘‘पण तू हणत होतीस- ती शारदा-’’
ेहाने हवेत हात हलवला.
‘‘मला जे आठवतं या जगाला अनेक ठकाणी तडे गेले आहेत, भाऊ. ते िच आता िवकृ त
झालं आहे. आता तसं दसेलच ही माझी मलाही खा ी नसते. पायरी समजून पुढे पाय
टाकावा आिण ितथे पायरी असूच नये- हणजे कसा ध ा बसतो? तसंच माझं होत आहे-
ते हा सांग- आहे का विहनी? आहेत का भाचरं ? असा का पाहतो आहेस मा याकडे?’’
कारण सदािशवचा चेहरा खरोखरच गोरामोरा झाला होता.
‘‘चंद,े तू एक फार फार जुनी आठवण जागवली आहेस. आता या गो ीला खूप वष होऊन
गेली; पण याआधी तुला एक िवचारतो. तू ती जी शारदा हणतेस ितचं वणन कर पा -’’
डोळे िमटू न कपाळाला आ ा घालून ेहा आठवायचा य करीत होती. ितला आठवत
होतं याच माणे गे या पाचसहा वषात ितची शारदाची गाठभेट झाली न हती. हां-
एकदा नाताळ या सुटीत ती आिण अवी मुलांना घेऊन तळे गावला गेले होते ते हा
सदािशव, शारदा आिण मुलंही ितथे आली होती. अंगणात ते सारे जमले होते. मधे बाबा
होते, यां याभोवती चारही नातवंडांचा गराडा होता आिण शारदाला बाबा कशाव न
तरी रागावले होते- हो- तो छोटा बंटी सू-सू करीत होता. मुंबई या गरम हवेतून
तळे गावला आला क नेहमी याला सद हायची याव नच काहीतरी बोलले असले
पािहजेत बाबा ितला. एकाएक ित या डो यासमोर शारदा आली. सडपातळ अंगाची,
नाके ली, जराशी साव या वणाची, कु र या के सांची, नेहमी ऑफ हाइट कं वा लेमन- म
रं गाचे स े वापरणारी-
जसं आठवलं तसं ेहा शारदाचं वणन करत होती. ल श य तेवढं एका कर या या
य ात ितने डोळे घ िमटू न घेतले होते.
‘‘आणखी काहीतरी होतं- आणखी काहीतरी- बाबा ितला नेहमी बोलायचे याब ल-
आणखी काहीतरी- हातात? नाकात? हो! कानातली ितची ती इयर रं ज्! ती ल बणारी
चाकं ! बाबा ितची नेहमी थ ा करायचे! हणायचे-’’
‘‘पुरे! पुरे!’’ सदािशव एकदम चम का रक आवाजात हणाला.
‘‘अं?’’ एकदम भानावर येत ेहा हणाली.
‘‘मी हणालो- पुरे!’’
‘‘भाऊ! सदा! आय अ◌ॅम सॉरी! आय अ◌ॅम सॉरी!’’
‘‘तुझा काय दोष हणा!’’ सदािशव िख आवाजात हणाला. ‘‘चंद,े मला तुझी भीतीच
वाटायला लागली आहे-’’
‘‘मला सांग ना! माझी काही चूक झाली का?’’
‘‘चूक? मी काय सांगू? चंद,े तू वणन करत होतीस ना- अगदी तशीच मुलगी तळे गावात
होती- ितचं नावही शारदा होतं- जहागीरदारांची मुलगी- सगळे ितला ित या जु या
नावाब ल िचडवायचे- ित या आजी या ह ापायी ते नाव ठे वलं होतं, ती हणायची-’’
‘‘मग?’’ ेहा हल या आवाजात हणाली.
‘‘ते जहागीरदारांच कु टुंबच एक दवशी तळे गावातून अचानक गेलं- शोध यायचा खूप
य के ला- पण काही हणजे काहीच मािहती िमळाली नाही-’’
‘‘भाऊ, तुझं आिण शारदाचं-?’’
‘‘हो.’’ आिण मग एक मोठा सु कारा सोडू न, ‘‘आता याचा शोक कर यात काय अथ आहे?
गो ी जु यापुरा या झा या, इितहासात जमा झा या- याच उराशी कवटाळू न बसणे
हणजे मूखपणा आहे, हो क नाही?’’
जराशी हसत ेहा हणाली, ‘‘ कती खरं बोललास भाऊ! मी तरी काय करते आहे? याच
या वा ा या, अवी या, मुलां या आठवणी उरशी कवटाळू न बसले आहे. समोरची
स यि थती पाहत नाही. खरं -खोटं, व ातलं- कि पत- िम या- काहीही असो- हे मी
समजून घेत नाही क ते पु हा परत येणं नाही- आहे या आयु याचा वीकार करायला
हवा- हातचं सोडू न कि पतामागे धाव याचा मूखपणा करते आहे मी, हो ना?
‘‘कि पतामागे धावू नये; पण ते मनात जपून ठे वावं.’’ सदािशव हणाला. ‘‘ याचा शोध
घेत आलीस हणूनच तुझी माझी गाठ पडली क नाही? चंद,े रोज या आयु याला या
कि पताची झालर असते, कनार असते, याने जीवन कठीण असलं तर सुस होतं... श्!
पुरे ही ताि वक चचा! आता सांग तुझं काय चाललं आहे? काय िवचार आहे?’’
ेहाने याला बँकेला दले या भेटीची मािहती सांिगतली.
‘‘मग काय करणार आहेस?’’
‘‘भाऊ, हे डॉ टर कु लकण आिण सारं ग- यां याशी यावर बोलावं असं वाटतं- यांचा
स ला घेणार आहे-’’
‘‘मी सांग?ू ’’
‘‘सांग.’’
‘‘ यांनी जर बदली क न दली तर सहा मिहने तरी काम क न पाहा- न जाणो तुला ते
टीन आवडेलही! आठदहा हजारांचा पगार हणजे काही डोळे झाक कर यासारखी गो
नाही, हो क नाही?’’
‘‘हो. आता माझी जबाबदारी मा यावरच आहे. हो क नाही?’’
‘‘पुढचं ऐकलं नाहीस-’’
‘‘पुढे काय?’’
‘‘तुला ते टीन आवडलं नाही, यांनी बदली के ली नाही, यांनी कामाला अपा ठरवलं
तरी तू एकटी नाहीस-’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘ हणजे असं- तुझा भाऊ तळे गावला आहे- पोलीस इ पे टर आहे- याचं वत:चं घर
आहे- आिण तुला ितथे के हाही ये याचं टँ डंग इि हटेशन आहे- समजलं?’’
‘‘पण आई-’’ ती हल या आवाजात हणाली.
‘‘ते मा यावर सोपव. पण कोणतीही वेळ आली, काहीही अडचण आली, काहीही ॉ लेम
आला, तरी मी आहे हे िवसरायचं नाही! काय?’’
ेहाचे डोळे चुरचुरायला लागले होते. खरं तर सारखं डो यात पाणी आणणं चूक आहे,
ितला वाटत होतं. पण अशा अ मानातून उतरलेली माणसं िजवाभावा या मायेने मागे
उभी रािहलेली दसली क काळजाला पश होणारच!
िमटलेले डोळे ितने उघडलेच नाहीत. फ या या हातावर हात ठे वत ती हणाली, ‘‘हो.
यानात ठे वीन.’’
सदािशव उठू न उभा रािहला.
‘‘चंद,े िनघू का आता? तुझी भेट झाली नसती तर ती ख ख मनात कायमची रािहली
असती. आता ती ख ख नाही- ब याचशा ांची उ रं पण िमळाली आहेत- पण-’’
‘‘पण काय-?’’
‘‘ यां या जागी न ाने उभे रािहले आहेत- चंद,े तुझी भेट हणजे ग धळाला
आमं णच! आता िनघतो- जाताना तु या या मैि णीचा िनरोप घेऊन जातो- आिण
सांभाळू न राहा, बरं का! या शांतारामला चांगला दम भरला आहे- तु या वाटेस जायचा
नाही- पण हे वाथ लोक िभ े असतात आिण खुनशी असतात- ते हा जपून राहायचं-’’
‘‘हो.’’
सदािशवने आपलं काड ित यापाशी दलं.
‘‘वाटलं तर प िलही- ऑ फसचा प ा काडावर आहे- या प यावर िलही- आिण पु हा
एकदा- कोणतीही अडचण आली- शारी रक, मानिसक, आ थक, सामािजक- कोणतीही
अडचण आली तरी माझी मदत माग याचा तुला ह आहे- समजलं?’’
‘‘ कती वेळा सांगशील?’’
‘‘तू हो हणेपयत!’’
‘‘हो- हो- हो.’’ ती हसत हणाली.
‘‘जातो.’’ ित या खां ावर एक लहानशी चापट मा न तो वळला आिण खोलीच दार
उघडू न बाहेर गेला. जाताना याने आप यामागे दार लोटू न घेतलं.
एकदोन सेकंद थांबून मग ितने दाराला आतून कडी बो ट लावला आिण श करीत ती
कॉटवर आडवी झाली.
सकाळपासूनचे सवच संग ना मयच होते. बँकेब लचा िनणय यांचं अिधकृ त प
आ यानंतर िवचार क न यायचा होता.
या नालायक शांतारामची भेट हा खरा ध ा होता- पु षी, वाथ , बेजबाबदार,
घमडखोर वभावाचा एक जळजळीत अनुभव. समाधान एकच होतं- तर वतं: या
संगात गुंतलेली न हती- या चम का रक तै ाला प ीकरण असो वा नसो, ितची खा ी
होती या हलकट शांताराम या हातातली बा ली ती न हती, ती दुसरी, आधीची वसुधा
होती.
पण भाऊची भेट! सवात अनपेि त, सवात आ यकारक घटना! बेताल झाले या, हेलकावे
खाणा या ित या आयु याला एकदम एक भ म पाया िमळाला होता, खंबीर आधार
िमळाला होता- या आ मीयतेने आिण िव ासाने ती या याकडे वळली होती ितत याच
आपुलक ने आिण ांजलपणाने याने ितचा वीकार के ला होता. ितला आठवत होती ती
शारदा- इथे भाऊचं ित याशी ल झालं न हतं- पण ती होती! याचा ित याशी प रचय
झाला होता! नाती िव कटली होती, पण माणसं होती. आिण मग शरीरावर काटा
आणणारा एक नवा िवचार ित या मनात आला- कदािचत अवी, बेबी, मु ाही असतील-
पण या िवचारांवर ितने त णी आवर घातली.
कि पतामागे धावायचं नाही.
आहे या स यि थतीचा वीकार करायचा.

17.
सारं ग या घरी जायचं क नाही यावर ेहाने खूप िवचार के ला, आिण मग ठरवलं, क
जायला हवं. सु वातीपासून यांचा आधार िमळाला होता, यांची मोलाची मदत झाली
होती- यांना सवकाही सांगायला हवं. घराबाहेर पडताना ितने सुरेखाला ती कोठे जात
आहे ते सांिगतलं, आिण मग ती बाहेर पडली.
ित या घंटेबरोबर दार वत: सारं गनेच उघडलं! ितला समोर पाहताच यां या चेह यावर
वागताचं दलखुलास हा य आलं.
‘‘शंभर वष आयु य!’’ तो हणाला.
‘‘अगंबाई! का हणून?’’ ती आत जाता जाता हणाली.
‘‘तु याब लच बोलत होतो- आज बँकेत जाणार आहेस असं शेखर हणाला होता- ये- ये-’’
खोलीत सारं गची आई होती, वत: कृ णरावही होते.
‘‘ये गं, ेहा, ये- ‘‘आई हणाली. ेहा यां याशेजारीच बसली.
‘‘खरं तर बँकेत काय झालं ते सांगायलाच मी आले होते-’’ ती हणाली, आिण व र ां या
के िबनमधला सव संग ितने सांिगतला. ए हाना ितला अमुक आठवलं नाही हे ऐेक याची
यांना सवयच झाली होती.
‘‘मग आता काय?’’ सारं गने िवचारलं.
‘‘ याचं काहीतरी प येईल- मगच काहीतरी ठरवता येईल- पण आधी तु हाला सांगायचं
होतं, आिण डॉ टरांनाही फोन करायचा होता-’’
‘‘ ेहा, आता आलीच आहेस तर जेवण क नच जा-’’ आई हणाली. ‘‘ि या जरा उिशराने
येत;े ितचीही गाठ पडेल-’’
‘‘आिण उिशराची काळजी क नकोस- मी तुला तु या घरी सोडू न येईन-’’ सारं ग
हणाला. एव ा आ हापुढे नकार अश यच होता.
डॉ टरांना फोन झाला. ि या आली, ित याशी बोलणं झालं. मग जेवणं झाली आिण मग
सग यांचा िनरोप घेऊन ेहा सारं गबरोबर िनघाली, गेटपाशीच मोटारसायकल थांबवून
तो ित या खाली उतर याची वाट पाहत होता. ती उतरताच परत िनघायचा याचा
िवचार दसत होता.
‘‘हे काय? असेच जाणार?’’ ेहाने िवचारलं.
‘‘मग?’’
‘‘नाही- जरा खोलीत चला ना- मला तु हाला काही सांगायचंय-’’
‘‘पण घरी आली होतीसच क ! आता आणखी काय असणार?’’
‘‘आहे! चला, हणजे सांगते-
‘‘चल क !’’।
नऊ वाजत आले होते. सुरेखा काळजी करत असणार ही ितची क पना अगदी खरी ठरली.
ेहाला पाहताच सुरेखाने सु कारा सोडला.
‘‘सुरेखा, खरं च आता माझी काळजी करत जाऊ नकोस-’’ ेहा हसत हणाली. ‘‘अथात तू
काळजी करतेस याला तसं कारणही आहे- आिण आपुलक आहे हणून काळजी करतेस
हेही मला समजतं- अगं, यां याकड यांनी जेवायला थांब याचा अगदी आ हच के ला-
आिण वत: सारं ग मला इथे सोडायला आले आहेत- ते हा नो वरी! काय!’’
‘‘सारं ग हणजे शु वारी तु याबरोबर आले होते ते?’’
‘‘हो.’’
‘‘लक आहेस वसू!’’
‘‘लक ?’’ ेहाने काही न कळू न सुरेखाकडे पािहलं. ित या चेह यावर एक िम क ल हा य
होतं. मग ित या श दांचा अथ ेहाला उमगला.
‘‘भलतचं काही आणू नकोस बरं का डो यात!’’ ेहा हणाली.
‘‘बरं बाई, रािहलं.’’ सुरेखा हणाली. ‘‘जा- बाई जा- ते सारं ग तुझी वाट पाहत थांबले
असतील-’’
ेहा काहीतरी बोलणार होती; पण सुरेखाकडे पाहताच ितची खा ी झाली क , काहीही
बोल यात अथ न हता. वळू न ती आप या खोलीकडे आली. दारापाशीच सारं ग उभा
होता.
कु लूप उघडू न आधी ेहा आिण ित यामागोमाग सारं ग खोलीत आले. दवा लागला.
‘‘बसा.’’ खुच कडे बोट करीत ेहा हणाली.
ितने दाखवलेली खुच सारं गने घेतली.
‘‘तुम या घर यांना मी फ बँकेत काय झालं तेवढंच फ सांिगतलं आहे-’’ ेहा
हणाली.
‘‘पण आणखी काय बाक आहे?’’
‘‘ याखेरीज खूपच झालं आहे.’’ ेहा समोर या खुच त बसली, ‘‘शांताराम नेवरे कर या
नावाने तु हाला काही बोध होतो का? नाही ना? श य आहे, कारण ते नाव तु ही एकदाच
आिण ओझरतं असं ऐकलं आहे. हा शांताराम नेवरे कर हाच तो हलकट माणूस याने
इथ या वसुधाची ू र फसवणूक के ली. खरं तर यानेच ित या मनाचा तोल गेला
असावा-’’
‘‘पण या शांतारामचा काय संबंध?’’
‘‘ऐका. मी बँकेतून येऊन खोलीत जरा बसले असेन तोच हा हलकट शांताराम खोलीत
आला. ब तेक तो पाळतीवरच असला पािहजे. खरं तर मी बेसावधच होते- आिण सारं ग,
तो कोण आहे याचा मी के वळ अंदाज के ला-’’
‘‘आिण मग?’’ सारं ग खुच त ताठ झाला होता.
‘‘हलकट इत या सलगीने वागत होता! आिण मग पैसे मागत होता! आिण माझं ल जरा
दुसरीकडे जातात याने मागनं मला िमठीच मारली-’’
‘‘ ेहा!’’ सारं ग एकदम ताठ उभा रािहला होता.
‘‘काही झालं नाही-’’ ेहा जरा कडवट आवाजात हणाली. ‘‘मी कोपराने ढु शी मा न
याला मागे ढकलला- आिण याने मला लॅकमेल करायचा य के ला- या वसुधाचे
काहीतरी घाणेरडे फोटो असले पािहजेत या याजवळ- संतापाने मी या या थोबाडीत
ठे वून दली- आणखी जराशी झटापट झाली- पण याला कसातरी दूर ढकलून मी या
िखडक पाशी गेले आिण दार उघडू न मो ाने ओरडले- वाचवा- मेले!’’
सारं ग ित याकडे नुसता पाहत उभा होता.
‘‘पण सारं ग! पुढचं नवल ऐका! तो हलकट मला पलंगाकडे ओढू न यायला लागला
तेव ात दारावर जोराची थाप आली आिण एक पहाडी आवाज गजत आला-दार उघड!-
याला ढकलून मी पळत पळत गेले आिण दार उघडलं-
‘‘कोण?’’
‘‘भाऊ! सदाभाऊ! तळे गावचा माझा बालपणचा भाऊ!’’
‘‘भाऊ?’’
‘‘तु हाला आठवत नाहीत का ते इ पे टर शारं गपाणी!’’
‘‘अं- हो- आठवतात.’’
‘‘तोच दारापाशी उभा होता- भाऊ!’’
सदािशव ितथे कसा काय पोचला ते ितने सारं गला सांिगतलं.
‘‘भाऊने या बदमाषाला असा काही बडवला क बोलता सोय नाही! आिण अशी काही
जरब बसवली आहे क तो नीच परत मान वर क न मा याकडे पाहायचा नाही!’’
‘‘बापरे ! काय काय सांगतेस तू, ेहा!’’
‘‘हेच तर मला तु हाला सांगायचं होतं- पण ितथे कसं सांगणार? जो तो आपाप या
मता माणे अथ लावणार, नाही का?’’
याचा रोख आप या आईकडे आहे हे सारं गला समजलं, पण तो काहीच बोलला नाही. दोष
आईचा न हता- ित या सा याभो या िव ासात या समांतर काल वाहा या क पनेला,
कं वा सवसाधारणपणे अ प य असणा या दुस या िमतीत पराकोटी या मानिसक
ताणाखाली एखा ाचं ि थ यंतर, यांना जागाच न हती.
‘‘सारं ग, तुम या िब डंगम ये या सं याकाळी ती दोन ओळखीची झाडं दसली-
आठवतं? तसाच काहीसा कार इथेही आहे- भाऊ सांगतो क मी जे जे संग वणन के ले ते
ते यांना कधी ना कधी व ात घड यासारखे वाटतात- मा या आठवणीत याचं शारदा
नावा या मुलीशी ल झालं आहे, यांना दोन मुलं आहेत- मग आता तो अिववािहत कसा
हे मी िवचारलं- तो काय हणाला माहीत आहे? शारदा नावा या एका मुलीशी याचा
प रचय होता- ेमच जवळ-जवळ आिण ते कु टुंब एकाएक ठाणं सोडू न गेलं- आिण िवशेष
हणजे मला आठवणारी याची प ी शारदा- ितचं मी के लेलं वणन या मुलीला तंतोतंत
जुळत होतं! वत: भाऊ इतका भाविववश झाला होता- सारं ग, या सा या गो ी एका
अगदी वेग या पातळीवर आहेत- या अनुभवांची जाण कं वा घडण अगदी अगदी तरल
आहे- एव ाशाही अिव ासाने यांचा च ाचूर होऊन जाईल! हणून मला यांची
चारचौघांत वा यता करायची न हती- हणून या तु हाला एक ालाच सांगाय या
हो या-’’
सारं ग जरासा हसत हणाला, ‘‘ ेहा, तु याबाबतीत एक गो मा य करायलाच हवी!
अगदी पिह यांदा िब डंगशेजार या फु टपाथवर दसली होतीस ते हापासून आता या
णापयत- तु याबाबतीत अपेि त असं काहीच घडत नाही! तुझी भेट शिनवारी झाली,
नाही का? आज सोमवार- हणजे जेमतेम नऊ दवस होताहेत, नाही का? नऊ दवसात
नऊ आ य दसली आहेत हटलं तर चूक होणार नाही, काय? आिण खरं सांगू का? मला
नाही वाटत अजून याचा शेवट झाला आहे- मैदानावर कधी कधी दसतं क एखादी
वा याची अदृ य वावटळ मैदानावर या मातीचे भोवरे गरगर फरवत जात असते- तूही
तशीच एखा ा वावटळीसारखी आली आहेस- मी, शेखर, तुझी मै ीण सुरेखा,
तळे गावातली तुझी आई, तो सदािशव- एवढंच काय, तो टायगरसु ा!’’
‘‘सारं ग, मला तर तु ही एखादी फे मी फाटालेच बनवलं आहे!’’
‘‘हो- ती ि लओपा ा झाली- ॉयची हेलेन झाली-’’
‘‘बाई बाई!’’
‘‘थ ेने बोलत होते गं- पण एक न - पिह या भेटीपासूनच तु या हक कतीतला हणा,
तु या अनुभवातला हणा, जो काही अनैस गकपणा आहे तो मला जाणवत आला आहे- ही
साधी िव मृती नाही- हे साधं िड यूजन नाही- हे काहीतरी वेगळं च आहे आिण जशा
एखा ा नैस गक चम काराचे काही थोडेच भा यवान सा ीदार असतात तशांपैक मी एक
आहे- मला हे सारं श दांत नीट मांडता येत नाही- पण मनोमन खा ी आहे, करण
संपलेलं आहे- आणखी काही आ य उलगडायची आहेत- आिण मी हजर असणार आहे हे
न ! मी हजर असणार आहे!’’
ेहा अगदी हल या आवाजात हणाली, ‘‘त ​◌ु ही तर हवेतच, सारं ग! तु हाला
क पना नाही तुमचा मा या मनाला केे वढा आधार आहे!’’
‘‘मग के हाही हाक दे! बंदा सेवेस तयार आहे!’’ सारं ग हणाला आिण उठला. ‘‘बराय-
िनघू आता?’’
‘‘हो.’’
‘‘गु वारी च र टाक न’’
‘‘हो.’’
‘‘जमलं तर बाहेर जाऊ, ओ के ?’’
‘‘हो.’’
‘‘नुसतं हो- हो- हो काय करतेस?’’
‘‘जे हवं याला होच हणायला हवं, नाही का?’’
‘‘हो.’’
या या श दाबरोबर या याकडे बोट क न ेहा हसली आिण ित या ॅपम ये
सापड याचं ल ात आ यावर सारं गही हसला.
‘‘अ छा!’’ हणत तो खोलीबाहेर पडला. बंग या या गेटपयत ेहा या याबरोबर गेली-
आिण मग सावकाश परत आली. सुरेखा या घरात दवे दसत होते. या णी ेहाला
एकटं अिजबात राहायचं न हतं.
ितने दारावरची घंटा दाबताच आतून लहान लहान पावलांचा पळ याचा आवाज आला.
दार शरदने अघडलं. ितला पाहताच तो ‘मावशी!’ करत ितला िबलगला. याला हाताशी
घेऊन ेहा आत गेली. आत सगळे होते.
‘‘मा यासाठी जेवायचे थांबला नाहीत ना?’’ ेहाने िवचारलं.
‘‘अिजबात नाही.’’ सुरेखा हसत हणाली.
‘‘हसायला काय झालं?’’
‘‘ या सारं गबरोबरच इतक उिशरा परत आलेली पािहली ते हाच तक के ला क बाहेर
कु ठे तरी जेवण झालेलं असणार-’’
‘‘अगं सुरेखा-’’
‘‘जेवणं झालं क नाही सांग!’’
‘‘हो- पण बाहेर नाही- यां याच घरी-’’
‘‘तेच मी हणत होते!’’
‘‘सुरेखा-’’
‘‘पुरे.’’ ती हसत हणाली. ‘‘जेवण झालं ना? मग ठीक आहे. अगं, जोक करत होते गं- एवढं
िस रयसली घेऊ नकोस ये- ना- बस-’’
जरा वेळ खोलीत घोटाळू न मग मुलं बाबां या बरोबर आत गेली.
‘‘कमाल आहेत नाही का गं ते शारं गपाणी?’’
‘‘भाऊ ना? हो- तो आहेच तसा-’’
‘‘पण वसू, पूव कधी तु या बोल यात याचं नावही आलं नाही- क तो कधी आ याचं
आठवत नाही-’’
‘‘सुरेखा, माझी इतर ांगडी झाली आहेत ना, यातलंच हे एक आहे-’’
ेहाने ितला तळे गाव या भेटीची सिव तर हक कत सांिगतली. सुरेखा ित याकडे नवलाने
पाहत होती. ‘‘वसू, तू पार पार बदलली आहेस यात शंकाच नाही! पूव तू इतक शाय
होतीस- हे परगावी जाणं- आिण आज दुपारी या हलकट शांतारामला बडवणं- पूव तु या
हातून असं कधी कधी घडलंच नसतं!’’ आिण मग जरासं हसत, ‘‘ या पूव या वसूबरोबर
हा सारं ग आलाच नसता!’’
‘‘सुरेखा, खरं तर या याब लच बोलायचं होतं मला-’’
‘‘बोला!’’ नाटक पिव ा घेत सुरेखा हणाली.
‘‘सुरेखा, मघाशी तू जरा आडू नच पण सारं गवर एक कॉमट के लीस-’’
‘‘हो, के ली. दसतं तसं माणूस बोलतो.’’ ती हसत होती.
‘‘सुरेखा, मी कशी आहे तुला मािहती नाही-’’
‘‘तू कशी आहेस मला पुरं पुरं माहीत आहे- सांगू का? ऐक! तू एक देखणी, सु वभावी,
कामसू, िन प वी; पण ग धळलेली मुलगी आहेस. तू िवल ण एकाक आहेस. जराशी
भोळी आहेस. माणसां या श दांवर तु या अगदी सहज िव ास बसतो- मागा न
प ा ाप करायची वेळ येत-े पण तरीही सुदव ै ी आहेस! चांगली नोकरी आहे,
मा यासारखी मै ीण आहे, या इ पे टर शारं गपाणीसारखा बलदंड भाऊ आहे, आिण
सारं गसारखा िम आहे- और या चाहगे आप?’’
‘‘तुझी थ ा जरा थांबवशील का, सुरेखा?’’
‘‘यात थ ा काय के ली? यातला एक श द तरी खोटा आहे का?’’
‘‘नाही- तसं नाही-’’
‘‘मग कसं?’’
‘‘आता प च सांगते. सारं ग आिण मी- आमची पिहली भेट माग या शिनवारी, आठनऊ
दवसांपूव च झाली आहे. यांनी मला अ यंत कठीण संगात खूप मदत के लेली आहे,
अजूनही ते मदतीस सतत तयार असतात-’’
ेहा बोलायची थांबताच सुरेखा हसत हणाली, ‘‘समजलं, पुढे?’’
ेहाला जाणवलं क आपला चेहरा गरम झाला आहे. कदािचत गालांवर लालीही आली
असावी. ‘‘पण सुरेखा, या ित र आम या दोघांत काहीही नाही! साधं मै ीच नातं
आहे! यात काही पाप आहे का?’’
सुरेखा एकदम ेहाजवळ आली. ित या खां ावर हात ठे वत हणाली, ‘‘वसू, मला माफ
कर. तुझी मन:ि थती कशी आहे हे मी ल ात ठे वायला हवं होतं- आय अ◌ॅम सॉरी! तुला
दुखवायचा माझा अिजबात हेतू न हता! एकच सांगते- आिण अगदी खरं सांगते- या
सारं गबरोबर वावरताना मी तुला कतीतरी वेळा पािहलं आहे- कदािचत वत:च वत:ला
कळत नसेल- पण तू इतक खुशीत असतेस! हे स य आहे, ही थ ा नाही- आता यातनं तुला
तो काय अथ काढायचा तो काढ- आता ठीक आहे?’’
ेहा मोकळे पणाने हसली. ‘‘ठीक आहे. आता जाऊ का?’’
‘‘खुशाल जा- हणणार होते, वीट ी स! पण आताच एवढी तंबी दली आहेस- काही
बोलत नाही- गुड् नाइट!’’
‘‘तुझी खोड काही जायची नाही!’’ ेहा हणाली; पण ित या वरात कडवटपणा न हता.
ती बंग याबाहेर आली, आप या खोलीत आली, आप यामागे ितने दाराचे कडी बो ट
सरकावले, िखड यांची दारं लावून घेतली, िखड यांवर पडदे ओढले. झोप याआधी
चेह यावर मचा हलकासा हात चोळ यासाठी ती आरशासमोर उभी रािहली. एका
इ प सने ितने ॉवरमधला तो वसुधाचा फोटो काढला आिण आरशात या आप या
ित बंबाशेजारी धरला. वा तिवक दो ही चेहरे तेच होते; पण काहीतरी फरक होता.
आंत रक फरक होता. फोटोतला चेहरा जरासा अंतमुख वाटत होता, वाटत होतं या
चेह यातले डोळे कोण याही णी िमटू न खाली वळतील- याउटलट ितचा आरशातला
चेहरा सजीव, रसरसता, फु ललेला वाटत होता. गे या आठ दवसांत या अनुभवांतून ती
गेली होती ते पाहता हे नवलच हणायला हवं! ितला उमगलं, क मनोमन आपण
घटनांची अप रहायता वीकारली आहे. आवा याबाहेर गेले या घटनांकडे पाठ फरवली
आहे, नजर भिव याकडे वळवली आहे- पण हेही उमगलं क मनात काहीतरी आशा आहे.
सवच भिव यकाळ अंधकारमय वाटत नाही आहे. ित यापुरता िवचार के ला तर ही एका
न ा आयु याची सु वात होती. न ा दवसाचा सूय दय होता. उगव या सूया या
ितरकस करणांत काही काही काळोखात बुडाले या द या दसत हो या; पण
सुवण करणांनी लखलखून उठलेली िशखरं ही होती-
या णापुरतं एवढं पुरेसं न हतं का?

18.
बँकेकडू न काहीतरी प आ याखेरीज ितला पुढचं काहीच ठरवता येत न हतं. काही
अट वर यांनी ितला रजा दली तर मग पुढे नोकरी करायची क नाही याचा िवचार
येणार होता. ितची अव था समज यावर यांनी ितला ितवृ ीचाच आदेश दला तर मग
वेग या मागाने िवचार आव यक होता. ती वत: बँके या िनणयासाठी कतीही आतुर
झाली तर यांची कामं यां याच गतीने होणार. इतर हजार के सेससारखी ितचीही एक
के स. यांना िनकड काहीच नसणार. ते पाचसात दवस ितला जरा कठीणच गेले.
गु वारी सकाळी सकाळीच जे हा सारं ग हजर झाला ते हा ितला इतका आनंद झाला!
सारं गने मोटारबाईक जी नेली ती एकदम शहराबाहेर नेली- आता शहराबाहेर इतके सुंदर
सुंदर रसॉट झाले होते. सुंदर डाय नंग हॉल, उ म बागा, कारं जी, उ म लँड के चंग-
आिण गु वार हणजे जरा आड दवसच- ते हा शिनवार-रिववारसारखी गद न हती.
जेवणं झा यावर ते दोघं बाहेर या िहरवळीवर एका खूप मो ा छ ीखाली बसले होते.
‘‘आ ना माहीत आहे तु ही मला नेणार होतात ते?’’ ेहाने शेवटी सारं गला िवचारलं.
काही काही गो सु वातीसच प हायला ह ा हो या.
‘‘हो.’’ सारं ग हणाला. ‘‘आिण तुझी शंका बरोबर आहे. ितला ती क पना मनापासून
पसंत पडली न हती.’’ आिण मग जरा वेळ थांबून सारं ग पुढे हणाला, ‘‘ ेहा, आई या
मनातून तु याब ल जराशी धा तीच आहे-’’
‘‘धा ती? मा याब ल? ती का हणून?’’
‘‘तुझी सव हक कत ितला माहीत झाली आहे. तुझं ते जु या वा ाचं वणन; तुझी ती
तळे गावची हक कत; तु या या अि त वात नसले या मैि णी;- आिण मग इथला वसुधा
गोखलेचा कार- सवकाही ितला माहीत आहे- तुझी ही दो ही पं ितला भेडसावतात-
एकात तू िववािहत आहेस, दोन मुलांची आई आहेस; तर दुस यात अ याचाराला बळी
पडलेली आहेस; नको असलेली े सी ट मनेट कर यासाठी ऑपरे शन क न घेतलं आहेस-
पाहाना- ित या पारं प रक िवचारसरणीवर हे के वढे आघात! -पण ेहा, ित या मनात
तु याब ल क व आहे, आपुलक आहे- तुझं भलंच हावं अशी ितची इ छा आहे- आपला
दोघांचा एकमेकांकडे ओढा आहे ही गो ितला दसते आहे- ती याबाबतीत मा याशी
सरळ बोलू शकत नाही- मी काहीही बोलत नाही- कारण य ात तसं काहीही घडलेलं
नाही, नाही का? खरं सांगू का, ेहा, मलाही जराशी धा तीच वाटते-’’
‘‘तु हाला? नवल आहे!’’
‘‘माझे िवचार पार वेग या वाटेने चाललेले असतात, ेहा. अगदी अविचतपणे तू मा या
जगात अवतरली आहेस- नाव, प ीकरण काहीही देता येत नाही- पण घटना ही आहे-
कोणती तरी ल मणरे षा तू ओलांडली आहेस- थल-काल- यां या सागराला सार या
भर या-ओहो ा येत असतात सं युलॅ रटीज असतात- हॅ यूम फल युपेश स असतात-
सागरा या भरती या वेळी पािहलंस का? भरती या लाटेबरोबर काहीतरी णमा
तुम या पायाशी येतं आिण ती लाट परत जाताना परत ते आप याबरोबर घेऊन जाते-
‘‘अशाच कोण या तरी िवसंगती या लाटेवर वार होऊन तू इथे, या मा या जगात आली
आहेस- कदािचत ती लाट तुला परत घेऊनही जाईल- कती िमिनटांनी, तासांनी,
दवसांनी, वषानी- कोणास ठाऊक! पण ही भीती वाटते- भिव याला कोण या तरी एका
णी तू नजरे समो न एकाएक नाहीशी होशील-’’
‘‘सारं ग, काहीतरीच काय बोलता!’’
‘‘काहीतरी नाही, ेहा. एखादी उपप ी आपण वीकारली तर मग ती ित या तकशु
शेवटापयत यायला हवी, हो क नाही?’’
‘‘मला तर तुम या या ि ल ताि वक चचतला एक श दही समजत नाही-’’ ेहा
हणाली.
‘‘आिण हणून तू सुखी आहेस, ेहा!’’ सारं ग हणाला, आिण मग हसला. ‘‘कदािचत माझं
हे सव श दजंजाळ िनरथक असेल- कदािचत ती वेळ येणारही नाही- पण तोपयत तरी
आपण एकमेकां या सहवासाचा आनंद उपभोगू शकतो, हो क नाही?’’
 े ाला वाटलं, आतासारखी यो य वेळ पु हा येणारही नाही. सारं गकडे न पाहता ती
ह
हणाली, ‘‘सारं ग, आई या भीतीत कतपत स य आहे?’’
णभर ित या ाचा रोख या या यानात आला नाही. पण मग तो लगेच गंभीर
झाला. शेजार या झुडपावरचं एक पान तोडू न याने हातात घेतलं होतं. तेच बोटाभोवती
गुंडाळत आिण सोडत तो हणाला,
‘‘मला तू आवडतेस, ेहा. पिह या खेपेस दृ ीस पडलीस ते हापासूनच ही आवड िनमाण
झाली आहे. तु या सहवासाचं आकषण आहे. वाटतं क सतत आपण दोघांनी एक असावं.
गेली चार वष मनावर एक सावली आली होती. तु या ये याने ती सावली दूर होत आहेसं
वाटतं. मृती इतक अ पजीवी असेल? क मी चार वषातच मंगलाला िवसरावं? माझं मन
इतकं चंचल, इतकं कृ त आहे? मला तसं वाटतं नाही- आयु य आप याला सतत पुढेपुढेच
रे टत असतं- या वाहािव जाताच येत नाही- िनयतीचा वीकार करावाच लागतो.
तडजोड तर सतत करावीच लागते. मा यावर िवयोगाची आप ी कोसळली आहे- पण
ितला नैस गक अपघाताचं एक प ीकरण तरी आहे- तुलाही िवयोगाचा चटका बसला
आहे- पण याला तु यापाशी कोणतंही प ीकरण नाही. तू आप या मनाचं समाधान कसं
करशील? माझा िवयोग एक ि य चा आहे- पण एकाच चा. तू तर तुझं सव
जगच हरवून बसली आहेस. घर-दार-पती-मुलं-मैि णी-आई-वडील-भाऊ... एखा ा पुरात
घरदार चीजव तू वा न जावी आिण एकच अभागी जीव मागे उरावा अशी तुझी अव था
झाली आहे- हणतात ना, एक डोळा गमावले याने दो ही डो यांनी अंध असणाराकडे
पाहावं आिण आपण कती भा यवान आहोत हे जाणावं- आिण या अंधाला आधार
ावा-’’
मग याने एक खूप मोठा उसासा सोडला.
‘‘बरं च लांबलचक ले चर झालं, नाही का? पण पूव या कथांमधून शेवटची ओळ
ता पयाची असते. आता मा या या लांबलचक भाषणाचं ता पय हे आहे- मला तू ि य
आहेस, ेहा. आिण एक ल ात घे. आपण दोघं अ लड, अननुभवी नाही आहोत- अनुभवी
आहोत- आिण आपला िनणय आप यापुरताच असेल-इतरां या आवडीिनवड चा, ह-
पूव हांचा, सोयी-गैरसोयीचा िवचार कर याची मला आव यकता वाटत नाही. पण
दोघंही संपूण वतं , संपूण वावलंबी आहोत. आपला िनणय आपणच यायचा आहे.’’
‘‘मी जरा वेगळा रीतीने िवचार करते, सारं ग,’’ ेहा हणाली. ‘‘ या शिनवारी
सं याकाळी ितथे फु टपाथवर तुम याऐवजी आणखी कु णी आलं असतं तर? समजा, एखादा
वृ गृह थ आला असता- पोतदारां या वा ाची चौकशी करताच एकतर हणाला
असता- आपण या लोकॅ िलटीमधले नाही- कं वा हणाला असता- पोतदारांचा वाडा काही
इथे दसला नाही बुवा! आिण आप या वाटेने चालायला लागला असता- हो क नाही?
अगदी न वद ट े सवसाधारण लोकांची हीच ित या झाली असती- पण या ठकाणी
आिण या णी नेमके तुमीच यावेत- याला तर हा दैवी योगायोगच वाटतो! शेवटी
येकजणच आपाप या अनुभवांची कारणमीमांसा करत असतोस- आिण असं झालं असतं.
तर?- कं वा असं झालं नसतं तर? अशा पयायांचा िवचारही करीत असतो- आिण
आपाप यापरीने येक जण घटनांची तकसंगती लावत असतो- पण इथे तकाची
साखळीच तुटली आहे, नाही का? हा जर काही अ मानी कोपच असेल, तर मग मी
हणेन देव एका हाताने काढू न घेतो आिण दुस या हाताने देतो- एका हाताने याने माझं
सारं जग िहरावून घेतलं- पण दुस या हाताने याने माझा र णकता हणून तु हाला या
णी आिण या ठकाणी हजर के लं! नाहीतर माझी अ पमती या घटनांची सांगड कशी
घालणार? दो ही योगायोगच आहेत, दो ह ना तकाचे िनयम लागू नाहीत; पण या दोन
घटनांपुढे तोल सांभाळला गेला आहे- हो क नाही?’’
‘‘तू कती खोल िवचार के ला आहेस!’’ सारं ग नवलाने हणाला.
‘‘पण करणारच, हो क नाही? अनेकदा िवचार के ला आहे- रा रा जागून िवचार के ला
आहे- याला नाइफएज हणतात अशा जागी मी होते- एका बाजूस सवनाशाची कोसळत
गेलेली दरी होती- आधी शरीराची, मग मनाची, मग बु ीची दुदशा- िनबु पशू या
पातळीवर नेणारी- आिण दुस या बाजूस ही माणुसक , ही आपुलक , ही सहानुभूती, हा
मदतीचा हात, हा िनवारा... सारं ग, काहीही होऊ शकलं असतं- आता जे झालं ते के वळ
तु ही ितथे होतात हणून झालं- मी हे कसं िवस ? णभर तरी िवसरता येईल का?’’
सारं गचा चेहरा जरासा कठोर झाला होता.
‘‘ ेहा, एक ऐक- मला ऋणा या बद यात बांिधलक नको आहे!’’
आिण या याकडे पाहत हसत ेहा हणाली, ‘‘सारं ग, ऋणा या बद यात मी ज माची
सेवा दली असती- पण मनाचं वािम व दलं नसतं- ते मी आता देत आहे- वखुशीने
आिण आनंदाने देत आहे- के हातरी एकदम मनाला सा पटते क हेच यो य आहे, हेच
बरोबर आहे, हेच नैस गक आहे- मा यासाठी तो ण हा आहे- मना या गा यातून,
खोलव न, अ ात मागाव न हा वाह वाहत असतो- संकोचाचं, शंकांचं, सं माचं कवच
फोडू न तो वर येतो ते हा याची ओळख पटते- तसा हा ण मा यासाठी आहे, सारं ग.’’
सारं गने फ ित या हातांवर हात ठे वला.
‘‘आिण स या तरी हे आप या दोघांतच ठे वावं, हेच बरं -’’ ेहा हणाली. ‘‘मी पुढे काय
करणार कं वा काय होणार हे ठरायचं आहे-’’
‘‘तू हणशील तसं.’’ सारं ग उठत हणाला, ‘‘तुझा होकार मला पुरेसा आहे.’’

19.
े ा परत आली ती अगदी थकू न आली. शरीराने आिण मनानेही! सुरेखा ितची वाटच
ह
पाहत होती. चहासाठी ती थांबली होती.
सकाळी हवा िनर होती; पण दुपारपासूनच काळे ढग जमायला सु वात झाली होती.
वारा पडला होता. हवेत एक कुं दपणा आला होता. पाऊस कोसळाय या आधीच मुलं
शाळे तून परत आली. याने सुरेखाला हायसं वाटलं. स याकाळपयत हवा बदलली नाही.
ते सगळे जेवायला बसले असताना दोनतीनदा हवेत वावटळ उठू न गेली. हवेत गारवा
आला होता. आसपास कोठे तरी पावसाला सु वातही झाली होती. तापले या मातीवर
पडले या पावसाचा खास सुगंध वा यावर वाहत येत होता.
एखादं उ हाळी वादळ असेल. या या प ात शहर येत असेल तर ते जाता जाता
शहराला झोडपून जाणार.
जेवणं झा यावर ेहा काही वेळ सुरेखाकडे थांबली आिण मग ती आप या खोलीवर परत
आली. कु लूप वि थत आहे ना हे पा न मगच ितने कु लूप उघडलं, आिण आत पाय
टाकताच मागे दाराचे क ा-बो ट आठवणीने लावून टाकले.
कपडे बदलून चेह यावर मचा हात फरव यासाठी ती आरशासमोर उभी रािहली.
आयु याचा एक एक ट पा ती पार करीत होती. वसुधा गोखले हणून या खोलीत
राहायला आली ते हा पिहला ट पा, वसुधा गोखले हणूनच बँकेत या अिधकार्यांना
भेटली ते हा दुसरा ट पा आिण आज सारं ग या ेमाचा वीकार के ला ते हा ितसरा ट पा.
आरशात या ित या चेह याकडे पाहत ती उभी होती. ेहा हणून आपण कसे दसत होतो
हे आठवायचा ती य करीत होती; पण शेवटी मनासमोर तो समोरचाच चेहरा येत
होता. कदािचत ती खरोखर अशीच दसत असेल! हातातलं घ ाळ काढू न ते ॉवरम ये
ठे व यासाठी ितने ॉवर पुढे ओढला. ितथे वसुधाचा फोटो होता, या फोटोखाली ितचं
बँकेचं पासबुक होतं. ेहाला अशाचं नवल वाटलं क , ितने पासबुक उघडू नही पािहलं
न हतं. खरं तर ते खातं ती वत:चं समजतच न हती. आताही या पासबुकाला हात न
लावता ितने घ ाळ ॉवरम ये ठे वलं, ॉवर बंद के ला, दवा बंद के ला. आधी खोलीतला
काळोख अगदी िम वाटला; पण हळू हळू बाहेर या अंगणात या द ाचा काश
िझरपायला लागला. व तूंनी आपाप या प रिचत जागा घेत या. झोप यासाठी पलंगाकडे
वळली.
आडवी झाली खरी, पण झोपेची िनशाणीही न हती. सारं गब ल िवचार होते, पण
यां यात िथ लरपणा वा कामुकपणा अिजबात न हता. या पिह या भेटी या
णापासून या आतापयत या या या झाले या अनेक भेट चा ती िवचार करीत होती.
सवाशीच ितचे संबंध बदलणार होते. काह ना ते आवडतील, काह ना चणार नाहीत...
ित या अपे ेपे ा ती जा तच थकली असली पािहजे.
ित या नकळत ितला के हातरी झोप लागली.
गार ाने ितला जाग आली. मग सोसा ा या वा याचा आवाज कानावर आला. उकडत
होतं हणून ितने पांघरायला काहीच घेतलं न हतं. खोलीत अगदी िम अंधार होता. याचा
अथ अंगणातला दवा गेला होता. तो दवा रा भर जळत असायचा. ब धा वीजच गेली
असावी. उठू न अंदाजाने ितने द ाचं बटण शोधून काढलं आिण दाबलं. पण अथात दवा
लागला नाही. बटण बंद क न ती शाल शोधायला लागली.
एकाएक िवजेचा ल ख काश चमकू न गेला-
यामागोमाग दोनतीन सेकंदात कानठ या बसवणारा कडकडाट झाला. णमा सव
खोली लखलख या काशात उजळू न िनघाली. लगोलग डो यात बोट घातलं तर दसणार
नाही असा गुडूप अंधार झाला. पु हा धडधडाट. णमा ाची उसंत िमळत न हती.
पाऊस-वीज-कडकडाट यांचं थैमान चाललं होतं-
ेहा एकदम दचकली. कारण ित या हाताला एक अगदी हलकासा पश झाला होता.
पु हा िवजेचा लखलखाट झाला, ितने खाली पािहलं.
ित याशेजारी मु ा उभा होता! मु ा!
भेदरले या नजरे ने वर ित याकडे पाहत होता.
‘‘आई! मला िवजेची भीती वाटते गं!’’ तो हणाला.
आता ेहाला आठवलं. लहानपणापासूनच मु ाला िवजेची िवल ण भीती वाटायची.
एि ल-मेम ये ही उ हाळी वादळं सु झाली, िवजा कडकडायला लाग या क , तो
हमखास धावत धावत ित याजवळ यायचा-
कोठू न, कसा या िवचारात ितने वेळ दवडला नाही. मु ा घाबरला होता, आधारासाठी
ित याकडे आला होता- आिण तो देणं ितचं कत च होतं.
‘‘ये रे बाळा!’’ ितने दो ही हातांनी याला जवळ घेतलं, मग उचललं, िवजे या पुढ या
लखलखाटात याला घेऊन ती पलंगाकडे गेली, वत: झोपली आिण ितने याला कु शीत
घेतलं.
तो कती िव ासाने ितला िबलगला!
‘‘आता नाही ना भीती वाटत?’’
‘‘अहं-’’ ए हाना या यावर झोपेची झापड यायलाही लागली होती. ती तशीच याला
थापटत रािहली. मनातले सव िवचार ओघळू न गेले होते. र या मनात फ अिनवार
ेमालाच जागा होती. मनात एक अिनवार समाधान होतं. याला थोपटता थोपटता तीही
झोपी गेली.
साडेसात-आठला के हातरी जाग आली. ितला अितशय स , अितशय समाधानी वाटतं
होतं. या समाधानामागे काय होतं? आद या दवशी असं काय झालं होतं क -
हो! सारं गच ेमाचं पोझल! पण ितला वाटलं आपण याची अपे ाच करीत होतो.
आता या स तेचं मूळ इथे नाही.
मग आणखी काय? कालचं िवजेचं वादळ-
मु ा! ितचा मु ा!
काही णापुरती या दोघांची भेट झाली होती. हे कसं झालं ितला माहीत न हतं. आिण
या या तं ाशी ितला कत न हतं. घटनेचा आनंद यायचा होता. िजथे कु ठे तो होता
ितथे घाबरला होता, मदतीसाठी ित याकडे वळला होता, ितने या णी याला मदत
के ली होती- तो गेला होता. भेट कशी झाली, कोण या पातळीवर झाली हे कशाला जाणून
यायला हवं? सायंकाळचा सूया ताचा अ ितम देखावा पाहावा, याचं दृ ीसुख यावं-
आकाशात या धुळीकणांनी शोषण, परावतन, व भवन इ याद या प रणामांनी हे रं ग
दसतात या प ीकरणाची काहीही आव यकता न हती.
हा अनुभव खास ित यासाठी एकटीसाठीच होता. सांगायला गेलं तर डॉ टर िड यूझन
झालं हणतील; मानसशा हा इ छापूत साठी मनाने रचलेली कमया हणतील.
ितला या याशी कत न हतं. ितचं समाधान कु णीही िहरावून घेणार न हतं. का या
ढगाला एक चंदरे ी कनारी आली होती.
सोमवारी बँकेचं प आलं.
ितची खास प रि थती ल ात घेऊन ितला आणखी एक संपूण मिहना पूण पगारी रजा
मंजूर कर यात येत आहे. यावर आव यकता अस यास आणखी एक मिहना रजा मंजूर
कर यात येईल. सेवेची फ अकरा वष ल ात घेता िनवृ ीचा पयाय मा य करता येत
नाही. अिधकृ त वै क य सं थामाफत वै क य सेवे या खचाचे तपशील सादर के ले तर
यातील यो य तो भार बँकेतफ उचल यात येईल इ.इ.
हणजे ितला दुसरा मागच उरला न हता.
दुपारी ती सुरेखाकडे गेली. आता आणखी काही मिहने तरी ितला इथेच राहावं लागणार.
पैशाची बाब प क न यायला हवी होती.
‘‘सुरेखा, तू डॉ टरांना सांिगतलं होतंस क , दरमहा मी तुला पाचशे पये देत,े आिण
पेइंगगे ट हणून राहते?’’
‘‘हो. पण वसू-’’
‘‘पण नाही. आधी मा या ांची उ रं दे. तुला माहीत आहे मला मागचं काहीही आठवत
नाही. माहीत आहे ना?’’
‘‘हो.’
‘‘मग पाचशे हा आकडा खरा आहे? खरं खरं तेच सांग! लीज!’’
‘‘नाही- तू- तू हजार पये देत होतीस.’’
‘‘के हापयत दले आहेत? काही बाक आहे का?’’
‘‘अगं वसू-’’
‘‘सुरेखा, वहार तो वहार. िशवाय दोन मिह यानंतर मी परत बँकेत कामावर जाणार
आहे. दोन मिहने मला पूणपगारी रजा आहे. मला कोणतीही अडचण नाही. आता
सांगशील?’’
‘‘हा मिहना ध न तीन मिह यांचे पैसे बाक आहेत.’’
‘‘ती वसू- हणजे मी- पूव पैसे दे याची काय प त होती?’’
‘‘ती रोख देत असे.’’
‘‘मी तुला चेक दला तर चालेल का? वाटलं तर आनंदना िवचार आिण मग मला सांग-’’
‘‘इतक काय घाई आहे, वसू?’’
‘‘ ायला हवेत का नाही, सांग.’’
‘‘हो. ायला हवेत, पण-’’
‘‘पण काय? मला अश य आहे का?’’
‘‘नाही.’’
‘‘मग झालं तर. सुरेखा, अगं रोखसु ा दले असते; पण या शाखेत माझा अकाउं ट आहे
ना- ितथले सगळे कमचारी मला ओळखतात- मला मा या यापैक एकाचंही नाव
माहीत नाही- माग या आठव ात एकदाच गेले होते- सगळे जण हाका मारीत होते- मी
काय उ र देऊ? साहेबां या के िबनला मागचा दरवाजा होता यातून कशीतरी बाहेर
पडले बघ- आता ितथे पाय टाकायची सु ा मला धा तीच वाटते- हणून हणते- चेक
देईन-’’
‘‘पण पु हा कामावर जाणार आहेस हणतेस-’’
‘‘हो- पण या शाखेत नाही- साहेबांना सवकाही समजावून सांिगतलं आहे- यांनी बदली
के ली तरच मी कामावर जाईन- नाहीतर मग सरळ राजीनामाच देईन- पण ते पुढचं आहे-
आताचं सांग-’’
‘‘दे- चेक दे- चालेल मला- मा याच नावावर दे-’’
सुरेखाला िवचा न ित याकडेच तीनचार दवसांचे पेपर घेऊन ती खोलीत आली.
डॉ टरांनी बरोबर सांिगतलं होतं. बँकेत वेगवेग या जागासाठी अज करणारांना िश ण
देणा या सं था हो या, लासेस होते. यापैक काही प े िल न घेऊन ती सं याकाळी
बाहेर पडली. तीन ठकाणी ितला मािहतीप कं िमळाली. सं याकाळी सारं गकडे जायचा
ितचा िवचार होता.
सारं ग या आिण आप या ना यात झालेला बदल या या आईला आवडणार नाही याची
ेहाला क पना होती. पण ित या जा या-ये यात ती याचा अडसर येऊ देणार न हती.
शेवटी सुरेखा, सारं ग, आिण डॉ टर ही तीनच घरं ितला उपल ध होती. ( या अचानक
आले या सदाचा अपवाद सोडू न!)
घरात सारं गची आई एकटीच होती. ेहाला पा न यां या मनात संिम भावना
उमट या असतील याची ेहाला खा ी होती. पण शेवटी ती एक स दय ी होती.
‘‘ये गं, ये ेहा-’’ यांनी अगदी मनापासून ितचं वागत के लं.
यां या माग या भेटीनंतर खूपच घटना घड या हो या. सोमवारी या शांतारामने के लेला
अित संग. भाऊचं अचानक आगमन. गु वारची सारं गबरोबरची सहल. याच रा ीचा
िवजे या वादळातला अनुभव आिण आजच बँकेचं आलेलं प येक घटनेशी ित या
आयु याचा एक एक कालखंड जखडलेला होता. यातले दोन वसुधा या गत आयु याशी,
तर दोन ित या वत: या गत आयु याशी जोडलेले होते. चारही अनुभव सारखेच प
आिण वादातीत. दोन वेगवेग या िव ांचे ेप एकमेकांवर पडले होते. तास तास
िवचार क नही ितला यांचा अथ लागत न हता. या सु वभावी पण सामा य ीला
यां यातले संबंध आिण िवसंगती कतपत समजतील याची ितला शंकाच होती.
दोघी शेजारी शेजारी बसताच आई हणा या,
‘‘का गं? काही िवशेष?’’
‘‘आज बँकेच प आलं आहे. दोन मिहने- वाटलं तर आणखी एक मिहना पगारी रजा मंजूर
झाली आहे.’’
‘‘मग छानच क !’’
‘‘हो. डॉ टर हणाले होते ह ली लासेस असतात- यां यातून बँकेचं कामकाज
िशकवतात. दोनतीन मिह यांत तयारी होईल अशी सवानी खा ी दली आहे. मी तो
लास धरणार आहे.’’
‘‘मग छानच होईल क !’’
ेहा या ल ात आलं, सारं ग या आईचं बोल यात खरं ल नाही आहे. यां या मनात
काय िवचार चालले असतील याची ितला क पना होती. ेहाकडे न पाहता या
हणा या,
‘‘ ेहा, तुला एक िवचारायचं होतं.’’
‘‘मग याला परवानगी कशाला हवी? िवचारा क ?’’
‘‘जरा नाजूक बाब आहे. कदािचत तुला राग येईल.’’
‘‘तुम या एका श दाचाही मला राग यायचा नाही, आई.’’
‘‘तुझी गाठ पड यापासून सारं ग बदलला आहे, ेहा.’’
ेहा काहीच बोलली नाही.
‘‘ या मंगल या अपघाती मृ यूचा या या मनावर अितशय प रणाम झाला होता. आता
इत या दवसांनंतर तो या शॉकमधून जरा जरा सावरायला लागला होता-’’
तरीही ेहा नुसती बसून रािहली.
‘‘आता याची ितशी उलटू न गेली. जरा जरा आशा वाटायला लागली होती क गाडी आता
लाइनीवर येईल-’’
हो. ेहा मनाशी हणाली. एखा ा चांग या मुलीशी िववाह. मग मुलं- बाळं -संसार.
यां या आशेत गैर काय होतं? पण ती यांनाच बोलू देणार होती. कदािचत यांना बोलणं
कठीण जाणार असेल- पण यांचे िवचार यांना वत:ला प पणे कळायला हवेत.
‘‘गे या पंधरा-सोळा दवसांत तु ही दोघं बरे च एक असता, नाही का?’’
‘‘हो. यांनी खूप मदत के ली खरी.’’
‘‘पण मागूनही-?’’
‘‘हो. तळे गावला आले होते. माग या गु वारीही आ ही एक होतो. कदािचत या
गु वारीही येतील.
‘‘ ेहा-’’
‘‘आई, मला यांनी मंगल या अपघाताचा इितहास सांिगतला आहे. माणसा या अशा
अचानक िवयोगाने मन कसं कासावीस होतं याचा मला तर पुरापुरा अनुभव आहे. या
अथाने आ ही दोघंही समदु:खीच आहोत. या िवयोगा या अनुभवातून गे यािशवाय
याची आच समजत नाही, आई. मलाही यां याब ल फार सहानुभूती वाटते.
‘‘हो, ते एक आहेच.’’ आई हणा या. मुलाब लची काळजी आिण यांचा सु वभाव-
यांना श द जड जात होते हे उघड होतं.
‘‘आई, मी यांना कोणतंही ो साहन देत नाही- पण िवरोधही करीत नाही. तु हाला
कदािचत समजेल- कदािचत समजणारही नाही- कारण तो अनुभव सहसा कु णाला येतच
नाही. एका सव वी पर या जगात मी येऊन दाखल झाले आहे- इथे मला कोणीही नाही-
यामुळे तर मला यांचा फार आधार वाटतो- अथात यांनाही मा या सहवासात
काहीतरी समाधान िमळत असलंस पािहजे- याखेरीज ते मा यासाठी असा आिण इतका
वेळ काढणारच नाहीत-’’
जरा व मागाने ितने आईना जेवढं सुचवता ये यासारखं होतं ते सुचवलं होतं. अथात ती
आिण सारं ग- दोघंही वतं होते, वत:चे मुख यार होते, कोणालाही बांधील न हते- पण
तरीही यांची भूिमका िनदान इतरांना समजायला हवी.
एक उसासा सोडू न आई उठ या. ‘‘थांबणार आहेस ना? येतीलच एके क एव ात-’’
‘‘हो. मी सवाना भेटायलाच आले आहे.’’
खरोखरच पंधरावीस िमिनटांत सगळे आले. आधी आला तो सारं ग. ेहाला पाहताच
याला झालेला आनंद अगदी उघड दसत होता. मग ि या, कृ णराव हेही आले.
ेहाने बँकेकडू न आलेलं प सारं ग या हाती दलं. ते वाचून होताच तो हणाला, ‘‘वा!
छान झालं क !’’ आिण मग आईकडे वळू न ‘‘आई! हे बघ- ेहाला दोनतीन मिह यांची
पूणपगारी रजा मंजूर झाली आहे-’’
आई आिण कृ णराव ेहाकडे वळताच ती हणाली,
‘‘पण मला बँकेत या वहाराची काडीइतक ही मािहती नाही. पण मी यासाठी एक
चांगला लास जॉइन करणार आहे-’’
‘‘ लासम ये िशकवतात सगळ?’’
‘‘हो. मी चौकशीला गेले होते. ितथे यांनी यां याकडे को चंग घेऊन नंतर बँकेत
नोकरीला लागले यांची नाविनशीवार अशी लांब या लांब यादीच दाखवली-’’
‘‘ ेहा, नाहीतरी दवसभर मोकळीच असणार ना?’’ ि या हणाली, ‘‘मग
आम याकड या एखादा शॉट कोससु ा कर क ! आजकाल सगळीकडे कॉ युटरचा वापर
असतो- बँकांतून तर सगळीकडे कॉ युटरच असतात- बँकां या कतीतरी बॅचेस
आम याकडे िशक यासाठी पाठव या जातात- काही कठीण नाही बघ!’’
ि या आत गेली. वयंपाकघरातून ितने ेहासाठी एका िडशम ये काही काही आणलं होतं.
फरसाण-वेफस-काजू-बफ . ेहाला ती िडश हातात घेताना अिजबात अवघड वाटलं
नाही. उलट िडश हातात घेऊन ती सवा यापुढे गेली- कृ णरावांनीसु ा िडशमधले
दोनचार वेफस घेतले. सवा याम ये फरता फरता िडश रकामी झाली. िडश खाली ठे वत
ेहा हणाली, ‘‘बराय- आई, िनघते मी- ि या, जाते गं- हे सांगायलाच आले होते-’’
सारं ग अथात ितला पोचवायला खाल या मो ा गेटपयत आला होता. र यावरच ते
दोघं काही वेळ उभे रािहले.
‘‘ कती वेळ झाला होता तू आ याला?’’
‘‘पंधरावीस िमिनटं झाली असतील- खरं तर मु ामच जरा आधी आले होते. आईशी
बोलायचं होतं.’’
‘‘आईशी? काय?’’
‘‘ यांना थोडीशी क पना ायला हवी होती. तु ही मा याबरोबर बराच वेळ असता हे
अथात यां या यानात आलंच आहे. श य ितत या सौ य श दांत मी यांना सांिगतलं क
आप या दोघां यात दु:खाचा, िवयोगाचा एक समान धागा आहे- एकमेकांब ल
सहानुभूती आहे- ते हा आप या भेटीगाठी होतच राहणार-’’
‘‘मी आणखी काही सांग याची आव यकता नाही ना?’’
‘‘ यांनी काही िवचारलं तर खरं खरं तेच सांगा- कदािचत ए हानाच यांना पुढची
थोडीब त क पना आलीच असेल-’’
‘‘ठीक आहे. पोचवायला येऊ का?’’
‘‘मुळीच नको.’’
‘‘मग गु वारी येतो. माग यासारखेच कु ठे तरी बाहेर जाऊ.’’
‘‘हो.’’
र याने येणा या र ाला सारं गने खूण क न थांबवलं आिण र ात बस यावर
‘‘अ छा!’’ हणून ितने याचा िनरोप घेतला.
र ातून येताना आिण खोलीवर परत आ यावर ेहा सतत िवचार करत होती- या
वादळी-िवजे या अंधा या रा ीतली मु ाची झालेली भेट- आपण सारं गला याब ल
अवा रानेही काही का सांिगतलं नाही? यामागे के वळ ती एकच इ छा होती का क तो
अनुभव वत:शीच ठे वावा? का आणखी एखादं कारण होतं? ितला अशी तर भीती वाटली
नसेल क सारं गचा अशा िवल ण घटनेवर िव ास बसणार नाही? आतापयतची ितची
हक कत काय कमी िवल ण होती? सारं गने आतापयत ित या एका श दाचीही शंका
घेतली न हती- िव ास ठे वला होता- पण तो िव ास अगदी एखा ा पातळ
पापु ासारखा असला तर? एखा ा साबणा या बुडबु ासारखा असला तर? ितला
कळत होतं हे िवचार चूक आहेत- आप याच मनातली अिनि तता आपण दुस यावर
लादत आहोत-
काही काही वेळा ितला वत: याच शहाणपणाची शंका यायला लागली होती. या जु या
आयु यात या आठवणी- इथलं घर, पती, दोन मुलं- ितकडचं तळे गावचं घर- बाबा, सदा,
शारदा- कशाव न हा सारा क पनेचाच डोलारा नसेल? या वसुधावर अस
प रि थतीचा भार पडला होता- याखाली ितचंच मन चुरगळू न गेलं नसेल कशाव न?
मुळापासूनच सव घटना नाका न नामािनराळं हो याची ही मनाची एखादी ी नसेल
कशाव न?
कदािचत हा आ म ाघेचा सवात खालचा बंद ू असावा. मग मन सावकाश सावकाश वर
चढलं. ितला माहीत होतं, ितला आठवत होतं, याखेरीज ित यासाठी दुसरं आयु यच
न हतं. मनात या या भ म िव ासा या आधारावरच ितला जगायला हवं. िहवा यात
बफाळ देशात गेलेला माणूस जाड लोकरीचं आवरण घेतो- वसंर णासाठी. तशीच ती
वसंर णासाठी या वसुधा गोखलेखी ि रे खा एखा ा आवरणासारखी वत:भोवती
लपेटून घेणार होती. ती वसुधासारखी दसेल, लोकांना वसुधाच वाटेल; पण ती मना या
आत या गा यात आपलं खरं ि म व सुरि त ठे वणार होती. नजरे आड, अ प य पण
सुरि त.

20.
पुढचा दीड मिह याचा काळ ित यासाठी अगदी गडबडीचा गेला. सकाळचे दोन तास तो
बँ कं गचा लास. यानंतर ि या या इि ट ूटम ये कॉ युटरचा लास. दुपारचा वेळ
अ यासात जायचा. गु वारी सं याकाळी सारं गची भेट ठरलेली- दोघं अडीचतीन तास
एक असत. आठव ातून एकदा तरी ती डॉ टरांची भेट यायचीच. यांनाही ितने या
मु ा या भेटीचा संग सांिगतला नाही.
सु वातीस यांनी इ पे टर शारं गपाणीब ल बरे च वेळा चौकशी के ली. शेवटी ेहाने
यांना िवचारलंच- ‘‘ यां या ये यात तु हाला एवढं िवशेष काय वाटतं, डॉ टर?’’
ते जरा गंभीर आवाजात हणाले, ‘‘ ेहा, इथ या आयु याचं तू जे वणन के लंस याला
कोणताही पुरावा न हता. तुला खोटं ठरव याचा मी अिजबात य करीत नाहीये.
इितहासात या एखा ा भूतकाळात या घटनेसारखा या गो ी हो या- कदािचत ख या,
कदािचत अधस य, कदािचत का पिनक- पण आप या िव ास-अिव ासाचा काही
प रणाम होणार न हता. पण हे शारं गपाणी- ही एकदम वेगळी ेणी आहे, हो क नाही?
तळे गावचं घर, ितथली माणसं हे सारं कोठू न तरी तु या कानावर आलं अस याची श यता
होती- हां!हां!हां!- रागावू नकोस. तु यावर हा खोटेपणाचा आरोप नाही. तुझी िवल ण
हक कत रोज या अनुभवा या चौकटीत बसव याची ही खटपट आहे, समजलं? पण
टायगरचं काय? तुझी याची आठवण ही कृ ि म, काही मािहतीवर आधारलेली असू शकते-
पण याची ित या? तो तुला वीका शकत न हता, नाका शकत न हता- तु या
अि त वाची पातळी या िबचा या या अनुभवात बसतच न हती- ते शारं गपाणी तुला
हणाले ना? तू एके क संग वणन करताच यांना के हा या तरी जु या व ांची आठवण
झाली? हा जो यांचा ितसाद आहे तसाच टायगरचा आहे, नाही का? अ ात, अदृ य; पण
जाणवणा या अशा कोण या तरी पातळीवर तुझी आिण यांची आयु यं एकमेकांना पशत
असली पािहजेत- याखेरीज अशी ित या श यच नाही!
‘‘तू खरोखर कोठू न आली आहेस, ेहा? िजतक तुझी खा ी आहे, िततक च माझीही
खा ी आहे- वसुधा या या बा पाखाली दुसरं च कोणीतरी आहे- कधी कधी एकटा
असलो, तुझा िवचार मनात आला, क मला जराशी भीतीच वाटते, ेहा-’’
‘‘भीती? डॉ टर? तु हाला?’’ ेहाने नवलाने िवचारलं.
‘‘हो- तुझी नाही- तु यासाठी नाही- मा यासाठीही नाही- पण भीती वाटते- कारण
रोज या सपाट आयु याला छेदन ू जाणारा, वेग या कोनात वेग या दशेने जाणारा एक
पट समोर आ यासारखा वाटतो-’’
‘‘डॉ टर! मलाही तु ही अ व थ करीत आहात!’’
‘‘पण हे एव ावरच थांबत नाही, ेहा. कोनात उभा असले या एखा ा पु ाव न गोळी
सोडली तर ती वेग घेत घेत खाल या सपाट भागावर येईल क नाही? वत:बरोबर
काहीतरी जा त, वेगळं घेऊन आली आहेस- जरा िवचार कर-
‘‘आ ही सवजण तु या मदतीसाठी असे त परतेने कसे पुढे आलो? असे दुदव ै ी, अपघातात
सापडलेले जीव आयु यात हरघडी भेटत असतात. आप याला यां याब ल क व वाटते,
यांची क णा येत;े श य असलं तर आपण यांना काही मदतही करतो- पण करण ितथेच
थांबतं. तु याबाबतीत कती वेगळं घडत आहे. सारं ग तुला फु टपाथवर पाहताच थबकला-
तुझी िवचारपूस के ली- तुला घेऊन वर वत: या घरी आला- मला फोन क न बोलावून
घेतलं- आिण मी? मी काय के लं? तुला इथे आणलं- ऑ झवशन या िनिम ाने आणलं-
वैजूने काय के लं? ना ता- कपडे इथपासून तुझी सोय के ली- मुलांनी काय के लं? मावशी-
मावशी हणून तु या ग यात पडली. ितकडे ती सुरेखाही तु या मदतीसाठी उभी आहे-
ितचीही मुलं हणे मावशी-मावशी हणून तु याभोवती पंगा घालतात-’’
‘‘पण डॉ टर-’’
‘‘थांब. एव ाने झालं नाही. ते तळे गावचे इ पे टर शारं गपाणी. तू यांना एकदाच
भेटलीस- गु वारी, हो ना?- यांना काही राहवलं नाही. शु वारचा दवस कसातरी
काढला- लगेच मला फोन के ला- रिववारीच हजर झाले. तुला भेट यासाठी. वा तिवक
इ पे टर हणजे कामाचा माणूस. पण सोमवारपयत थांबा हणालो तर थांबले क !
आिण अगदी ऐनवेळी तु या खोलीवर हजर झाले! आिण तो मूख शांताराम- वा तिवक
आपलं वागत कसं होणार याची याल पूण क पना असली पािहजे- तरीही तो ितथे हजर
झाला- तु यावर मी कोणताही आरोप करीत नाही- कारण तुला यापैक कशाचीही
जाणीव नाही- तुझे बँकेतले ऑ फसरसु ा- नुसती मी यांची भेट घेतली- लगोलग तुझी
के स क सीडर करायला तयार झाले- तू यांना एकदाच भेटलीस- ब स्! तुझे सगळे
ॉ ले स या एका भेटीत सुटले! वा तिवक भ या भ या मो ांचे हातपाय जखडू न
टाकणारी लाल फ त! पण तुझी गो च वेगळी! बरोबर आठ ा दवशी तु या हातात
बँकेचं प ! आिण तु या सग या माग या मा य के ले या!’’
ेहा या चेह यावरचा रं ग उतरला होता. ती बोलली ते हा ितचा आवाज अगदी हलका
येत होता. ‘‘डॉ टर, या दृ ीतून मी या घटनांचा कधी िवचारच के ला न हता! आता जे हा
तु ही या सा या एकामागोमाग एक अशा रांगेने मांडता ते हा दसतं- हा कती वेगळा
कार आहे! मी तर असा िवचारही मनात आणला न हता क -’’
‘‘तु या ल ात आलेलं नाही, ेहा. हा तु या इ छे-अिन छेचा च नाही! जो उतार
असतो तो घरं गळत जाणा या गोटीला श देतो- ती गोटी या श ची एक के वळ अंध,
पॅसीव वाहक असते- तशीच तू आहेस-’’
‘‘मग मी क तरी का?’’
‘‘तू काय क शकणार आहेस? काहीही नाही. के वळ तुझी उपि थती हीच घटनांना ेरणा
देत-े गु वाकषणाची श दसते का? पण ती व तूंना आपोआप िविश दशा आिण गती
देत असते.’’
‘‘पण हे असं कोठवर चालणार? कायमचं? ज मभर?’’
‘‘नाही.’’ डॉ टर हसत हणाले. ‘‘ या क पनेत या गोटीत श असते; पण ती अमयाद
नसते. घषणाने, आघातांनी, िवरोधाने ती हळू हळू कमी होत जाते आिण शेवटी गोटी
गितशू य होते- मग िन प वी होते. वारा जसा वाटेत या गवताला, झाडां या पानांना,
तरं ग या बीजांना आप या दशेला वळवतो तसंच हे आहे- काही काळानंतर हा भाव
आपोआप कमी होईल. आिण कदािचत तोपयत घटना रे ट या गे यानंतर याची
आव यकताही असणार नाही. तू व: काहीही करत आहे- ते हा तू कशालाही जबाबदार
आहेस- आिण या घटना घड या यात कोणालाही इजा झाली नाही, कोणाचंही नुकसान
झालं नाही- ते हा वत:ला अपराधी, दोषी समजू नकोस- खरं तर हे तुला सांगायची
माझी इ छा न हती- कारण आता हा िवचार तु या मनातून जाणार नाही- आिण तु या
वाग यात कदािचत कृ ि मपणा येईल- बरं , ते असू दे- आता एका गो ीब ल िवचारायचं
आहे- िवचा ?’’
‘‘िवचारा क ! याला परवानगी कशाला हवी?’’
‘‘उ र मा खरं ायचं- सारं ग या बाबतीत काय?’’
‘‘ यां या बाबतीत काय हणजे?’’
‘‘ ेहा, मला दसत होतं क पिह या भेटीपासूनच याला तु याब लच काहीतरी खास
आकषण वाटत आहे- ेहा गेली चार वष मी याला अगदी जवळू न पाहतो आहे- याची
ती मंगल अपघातात सापडली आिण सारं ग या आयु याला काही अथच रािहला नाही-
काही दशाच रािहली नाही- आ ही याची समजूत काढ याचे कतीतरी य के ले- पण
प रणाम- शू य!
‘‘आिण तु या के वळ एका भेटीने या यात के वढा बदल झाला! मघाशी वणन के ले या
साखळीतलाच हा आणखी एक दुवा आहे, नाही का? आता सांग- गती कशी आहे? हा-
हा- अशी काय पाहते आहेस मा याकडे? बाक चे काय डोळे िमटू न बसले आहेत क
काय?’’
ितचा चेहरा जरासा िख झाला.
‘‘ ेहा, मी तर हणतो तु या भेटीने हा सारं ग माणसात आला- तुम या दोघांत जर
खरोखच आपुलक चा, ेमाचा पाश िनमाण झाला तर मा यासारखा आनंद कोणालाच
हायचा नाही!’’
‘‘सग यांनाच ते आवडायचं नाही, डॉ टर.’’
‘‘अं? आवडायचं नाही?’’
‘‘हो. सारं ग या आई. मा याब ल यां या मनात खरोखरच िज हाळा आहे- पण सारं ग
मा यात जा त गुंतून पडतात ते यांना िततकं सं पसंत नसावं- आिण यामागचं कारणही
मला माहीत आहे- िनदान ते कारण असावं असं वाटतं- मा या वेगवेग या वणनांनी- जी
य ात खोटी ठरली आहे- यांना मी िव सनीय वाटत नसावी. अगदी प च सांगायचं
हणजे यांना मी एखादी मटल के सच वाटते-’’
‘‘मावशीला? श यच नाही!’’
‘‘माझा काय तक आहे तो मी सांिगतला, डॉ टर. शेवटी सारं ग यांचा एकु लता एक
मुलगा- सदैव या याच िहताचा या िवचार करीत असणार, नाही का? मी यांना कधीही
दोष देणार नाही.’’
‘‘पण तू मा या ाचं उ र दलंच नाहीस! तुम यात जर खरोखरच एखादं अफे अर
असेल तर करण कोठपयत आलं आहे?’’
ेहा डॉ टरांना खोटं कसं सांगणार?
‘‘गे या गु वारी आ ही एका रसॉटवर गेलो होतो. खूप वेळ एकमेकां या सहवासात
होतो. संभाषण वेगवेग या वळणांतून गेलं- पण शेवटी दोघांनी एकमेकांना आपली पसंती
सांिगतली.’’
‘‘वा! वा! बे ट!’’
‘‘पण एक ऐका, डॉ टर- स यातरी आ ही दोघांनी ठरवलं आहे क ही गो आम या
दोघांतच, खासगी ठे वायवी.’’

21.
रजा संप या या शेवट या आठव ात ेहाने बँकेत या ित या व र अिधकार्यांना फोन
लावला. यांचं नाव शंदे होतं. सुदव ै ाने फोन एंगे ड न हता आिण शंदे वत:च
के िबनम ये हजर होते.
‘‘ शंदस
े ाहेब, मी वसुधा गोखले.’’
‘‘वसुधा गोखले? येस!् येस!् बोला!’’
‘‘सर, या आठवडाअखेर माझी रजा संपते आहे.’’
‘‘येस,् मा या ल ात आहे. आणखीही रजेची आव यकता वाटली तर आणखी एक मिहना
िमळू शके ल.’’
‘‘थँकू यू, सर. पण मला आता रजेची आव यकता वाटत नाही.’’
‘‘वा, वा, छान! मग काय सोमवारपासून येता?’’
‘‘येऊ शके न, पण सर, माझी एक िवनंती आहे.’’
‘‘सांगा.’’
‘‘सर, आप या ँचमध या टाफपैक एकाचीही मला आठवण नाही. मी यां यापैक
कु णालाही ओळखत नाही. अिजबात ओळखत नाही.’’
‘‘ओ- हणजे या- या िवकारात काही सुधारणा झाली नाही हणायची!’’
‘‘येस सर. तुम या ल ात येईल क , आप या ँचम ये काम करणं मला अगदी अश य
होणार आहे.’’
जरा वेळ थांबून शंदे हणाले,
‘‘येस-् तुमची अडचण मला समजू शकते- येस.’’
‘‘सर, गावात जर दुस या एखा ा ँचम ये मला ा फर देता आली तर आपले फार फार
उपकार होतील.’’
शंदे लागलीच हणाले, ‘‘हो- ते होऊ शके ल- पण गोखले-’’
‘‘सर?’’
‘‘माग या खेपेस तु ही मला भेटला होतात ते हा बँके या एकू न वहाराची तु हाला
काहीही आठवण न हती-’’
‘‘ते खरं आहे, सर.’’
‘‘गोखले, तु ही इथेच जॉइन झालात तर मी तु हाला काही माणात मदत क शके न-
पण इतर कु ठे तुम या कामात जर काही ग धळ झाला तर... माझी पोिझशन जरा
ऑकवड होईल, नाही का?’’
‘‘तुमचं हणणं खरं आहे, सर. मी एक सुचवू का?’’
‘‘येस?’’
‘‘मी जर तु हाला भेटू शकले तर तु ही माझी चाचणी घेऊ शकाल-’’
‘‘येस-् येस-् माझी जर खा ी झाली तर मी अगदी िबनधा तपणे बदलीची िशफारस क
शके न- पण तु ही कु ठे भेटणार?- इथे तु हाला जरा कठीणच जाणार; हो क नाही?’’
‘‘हो, सर.’’
‘‘डू वन थंग. शिनवार बारा या सुमारास हेड ऑ फसम ये येता का? मला ितथे जायचंच
आहे- बरोबर बाराला या- जमेल?’’
‘‘मी येते ितथे- आिण थँक यू.’’
फोन खाली ठे वता ठे वता ेहाने ठरवलं होतं क य कामाला जायला लाग यािशवाय
ही गो सारं ग वगळता कोणालाही सांगायची नाही. गु वारी साधारण अकरा
वाज यापासून दुपारी तीन साडेतीनपयत ती सारं गबरोबर असायची. यां यातला हा एक
कारचा अिलिखत संकेतच झाला होता. इतरां याही ल ात आला होता. पण सुरेखाची
थ ा वगळता इतर कोणाची काही ित या असेल तर ती छु पीच रािहली.
‘‘बे ट यूज!’’ सारं गला सांगताच तो हणाला.
‘‘पण- पण- ती ऐक टे टच आहे- जरा धाकधूकच वाटते-’’
‘‘अगं न ाने नाही का कामाला सु वात करत लोक? सु वातीस थोडं मागेपुढे झालं तर
लोक सांभाळू न घेतातच-’’
‘‘पण मी दहा-अकरा वषाचा अनुभव असलेली- मा याकडू न यां या अपे ा खासच
वेग या असणार-’’
‘‘ ेहा, जा तीत जा त काय होऊ शके ल? यां या मते तू कामाला अन फट् ठरशील,
एवढंच ना? तुझे फं ड आहेत, बचत आहे, िडपॉिझट आहेत- ते हा पैशांची तर काही काळजी
नाही- आिण िशवाय मदतीला मी आहे ना? तशी वेळ आलीच तर पा - आतापासून याची
काळजी कशाला? आिण खरं सांगू का- माझी तर खा ी आहे सवकाही अगदी वि थत
होणार आहे- काहीही िड फक टी येणार नाही आहे-’’
बारा या सुमारास ेहा बँके या मु य कायालयात पोचली. चौकशी के ली ते हा समजलं
क शंदे ित यासाठीच थांबले होते. वापरात नसलेली अशी एक लहानशी खोली यांनी
िनवडली होती. सहा बाय दहा या या खोलीत एक टेबल आिण चार खु या यांनाच जागा
होती. ती दारापाशी येताच ते हणाले,
‘‘या- या- गोखले- बसा.’’
ती समोर या खुच त बसताच यांनी टेबला या ॉवरमधून एक फाइल काढली. ितची
परी ा घे याचीच ते तयारी क न आले होतेस दसले.
आतापयत या दोन भेटीत ते ित याशी कतीही मवाळपणे वागलेले असले तरी ितची
चाचणी घेताना यांची भूिमका एखा ा कमठ, कठोर, स या वेषी, संपूण िन:प
मू यमापकाची होती. गेला मिहना दीड मिहना ितने बँ कग े ा या सव अंगोपांगांचा
कसून अ यास के ला होता. ते हा यां या ांपैक जवळ जवळ सव ांना ती
समाधानकारक उ रं देऊ शकली. शेवटी यांनी फाइल िमटली. फाइल ॉवरम ये ठे वता
ठे वता ते हणाले,
‘‘यू आर ऑल राइट, गोखले. अथात मी तु हाला आताच िवचारले तसे एकाच वेळी
तुम यासमोर कधीच उभे राहणार नाहीत. आिण जरी आले तरी िवचार क न,
स लामसलत क न, ेिसडंट पा न सोडवता येतील. रोजचं काम खरं तर टीनं असतं.
आता तुम या बदलीसंबंधात. शहराबाहेर जायची तयारी असली तर आता दोनतीन जागा
आहेत- वषभरात ितथे ऑ फसरसु ा हाल-’’
‘‘सर, मी एकटी- बाहेर जरा कठीणच, नाही का?’’
‘‘येस.् मग आठपंधरा दवस थांबा. ली ह ए टड क न देतो. आिण मग तु हाला
कळवतो. ओ के ?’’
‘‘सर, तुमचे आभार कसे मानायचे कळतच नाही-’’
‘‘गोखले, तु ही वि थत झालात यातच मला आनंद आहे- मग काय? लवकरात
तुम याकडे प येईल-’’
‘‘सर, थँक यू.’’
एक यश वी मुलाखत.
सं याकाळी सुरेखाकडे सारं गचा फोन आलाच. आिण फोन येणार याची क पना अस याने
ेहा ितथे थांबलीच होती.
‘‘कशी झाली मी टंग?’’ याने िवचारलं.
‘‘ठीक झाली. हणजे छान झाली. हणजे उ म झाली.’’ ती हसत हणाली.
‘‘आता नो ॉ ले स?’’
‘‘नो ॉ ले स.’’
‘‘मग गु वारी भेटूया. ओ के ?’’
‘‘हो.’’ हणत ितने फोन खाली ठे वला.
‘‘अगंबाई!’’ सुरेखा हणाली. ‘‘झालं बोलणं एव ात?’’
‘‘हो.’’ ेहा हणाली.
‘‘पुढ या भेटीचं ठरलं असेल?’’
‘‘हो.’’ ितला सांगावंच लागलं.
‘‘अ सं.’’
‘‘सुरेखा-’’
‘‘ ेहा, अगं साधी जोकसु ा तुला घेता येत नाही का गं? अगं, छान झालं. नोकरीचं प ं
झालं हणतेस. बदलीही क न िमळतेय हणतेस. मग सगळे िमटले क नाही?’’
‘तुला माझे काय समजणार आहेत?’ ेहाने मनाशी िवचार के ला. पण याच याच
गो चा पु हा पु हा पाढा वाच यात काय अथ होता?
‘‘हो- आता नोकरीचा िमटला खरा- आिण सुरेखा, खरं सांगू का? तु ही सगळे मा या
मदतीसाठी उभे रािहलात हणूनच माझे जरा तरी माग लागताहेत- नाहीतर मी
एकटीने काय के लं असतं गं?’’
गु वारी सकाळी सकाळीच सारं ग हजर झाला. बाईक या माग या कॅ रयरवर एक मोठा
हँपर बांधला होता. ेहा तर नुसतीच उठत होती.
‘‘अगंबाई! सारं ग! आता? इत या लवकर?’’
‘‘आता तुझं सगळं आटप- आपण िनघू या-’’
‘‘पण-’’
‘‘पण कसला? खा यािप याचं सगळं घेतलं आहे बरोबर-’’
‘‘बरं , आता बसा. मी सुरेखाकडू न आप या दोघांचा चहा क न आणते- पेपरही आणते-
तोपयत माझं मी आवरते-’’
तरी बाहेर पडायला यांना अधा तास तरी लागलाच. दरवेळी ेहा याला िवचारत
होती- जायचंय तरी कोठे ? तो एकच हणायचा- पहाशीलना आता. ती माग या सीटवर
बस यावर तो हणाला,
‘‘िपकिनकला जाऊ या- ओ के ?’’
‘‘हो.’’ ती हसत हणाली.
गाडनमधली सकाळची हवा इतक सुंदर आिण थंडगार होती- आिण या वेळी तर गद
अिजबातच न हती. नुक याच वर आले या सूया या ितरकस कोव या उ हात ती बसली
मा - शरीरातला सारा अवघडलेपणा, सारा थकवा, मनावरची सारी मरगळ जादूची
कांडी फर यासारखी कोठ या कोठे गडप झाली.
‘‘ आता सांग- साहेबांशी मी टंग कशी झाली?’’
‘‘ मी टंग? जवळ जवळ चाचणी परी ाच!’’
‘‘टफ?’’
‘‘हो! इतके वेगवेगळे -इतके एकामागोमाग एक-अगदी ास यायला सु ा फु रसत
देत न हते-पण शेवटी ही वॉज सॅ टसफाइड! मग हणाले, असे ॉ लेम काही एकाच वेळी
येत नाहीत-आिण आले तर मदतीला सीिनअर टाफ असतो-पण ही वॉज सॅ टसफाइड! हे
मु य आहे- सातआठ दवसांत पो टंग देतो हणाले-’’
ती जरा वेळ थांबून हणाली, ‘‘शहराबाहेर जायची तयारी असली तर आता या
णीसु ा हेक सी आहे- िशवाय ितथे मोशनचे चा सेस न आहेत-’’
‘‘मग? हो नाही ना हणालीस?’’
‘‘नाही हो! हो कशी हणीन? मोशन वगैरे अिजबात नको मला-’’
‘‘थँक गॉड् ! मी एकदम इतका अपसेट झालो-’’
‘‘सारं ग,’’ ेहा हणाली, ‘‘एकदोन गो ी सांगाय या आहेत. दो ही ऐक यावर तु ही
कदािचत अ व थ हाल- पण सांगायलाच ह ात. पिहली आईसंबंधात आहे-’’
‘‘आईब ल?’’
‘‘हो. जरा ऐका. आपली दोघांची जवळीक यां या नजरे तून सुटलेली नाही. आिण सारं ग,
या जरा अ व थ झा या आहेत.’’
‘‘अ व थ? का हावी?’’
‘‘आई या ज माला गे यािशवाय ते कळायचं नाही, सारं ग. यांना तुमची काळजी वाटते.
आता प च सांगते- मी तुम यासाठी यो य आहे का नाही याब ल यां या मनात सं म
आहे-’’
‘‘का असावा? तु यात काय कमी आहे?’’
‘‘कमी नाही- उलट काहीतरी जा तच आहे. हीच ती दुसरी गो सांगायची होती. माग या
भेटीत डॉ टरांनी मा याशी याबाबतीत चचा के ली होती. यां या श दांत मला सांगता
यायचं नाही- पण यां या सांग याचा सारांश हा होता क , या णी मी वसुधा गोखले
हणून भानावर आले- ते तर हणतात मी खरी वसुधा गोखले नाहीच आहे- बा पाने
ित यासारखी दसत असले तरी य ात, आत, अंतयामी वेगळीच कु णीतरी आहे-
दुसरीकडू न कोठू न तरी आलेली आहे- आिण आता ऐका, सारं ग! डॉ टर हणतात येताना
मी बरोबर काहीतरी खास, वेगळं , भावी असं आणलं आहे- मा या आसपास
वावरणारां यावर, मा या सहवासात येणारां यावर याचा काहीतरी प रणाम होतो-
यांनी ओळीने कतीतरी उदाहरणं दली- तु ही वत:, सारं ग, मग तुम या आई, मग
डॉ टर, मग वैजूताई, मग यांची मुलं, मग सुरेखा, ितची मुलं, मग तळे गावचा भाऊ- खरं
तर इ पे टर शारं गपाणी- बँकेतले माझे ऑ फसर- सवा यावर प रणाम झाला आहे-
डॉ टर हणतात, झा या आहेत या गो ी तर ख या आहेतच. तुम यात बदल झाला क
नाही! खरं सांगा.’’
सारं ग हसत हणाला,‘‘बदल झाला. जी स य गो आहे ती कशासाठी नाकारायची? तुला
बिघत याबरोबर कतीतरी गो ी मनात आ या- खरं तर गो ी हण यापे ा िच पी
िवचारच हणतो- अगदी नुकतंच उमललेलं गुलाबाच फू ल- अगदी मंट कं िडशनम ये
असलेलं नवीन नाणं- न ाने वर आले या सूयाचा पिहला करण- ेहा, मी काही लेखक-
कवी नाही- िवचार श दांत मांड याची कला मा यापाशी नाही- मनात िच क पना होती
ती ही होती- काहीतरी नवीन, नवजात, अ प शत, सुंदर, मोहक-’’
यां याकडे नवलाने पाहत ेहा हणाली, ‘‘मी तु हाला अशी दसले? खरं तर मी
ग धळलेली होते, भयभीत झालेली होते, घामाघूम झालेली होते, िजवाची उलघाल
चालली होती-’’
‘‘खरं सांगा हणालीस- खरं तेच सांिगतलं, तुला काय वाटत होतं ते तू सांगते आहेस. मला
काय वाटलं ते मी सांिगतलं.’’
ेहा अगदी खाल या आवाजात हणाली, ‘‘सारं ग, डॉ टर जे काही सांगत होते यात
त य असेल?’’
‘‘पण तू एवढी का काळजी करतेस?’’
‘‘ हो- डॉ टरसु ा हेच हणाले- ते हणत होते तू काही अपराध के लेला नाहीस, कु णाचं
नुकसान के लेलं नाहीस- पण िवशेष हणजे-’’
‘‘िवशेष काय?’’
‘‘ते हणाले हे सव आपोआप होतं- मा या कं वा कु णा याच हातात काहीही नाही- पण
अशी गो कानावर आली क सतत मनात राहणार, हो क नाही? आता हलकं वाटतं-
तु हाला हे सांगायचंच होतं-’’
ेहाने हँपर उघडला. कोणीतरी जाणकाराने हँपर पॅक के ला होता. थमासम ये चहा.
सँडिवचेस, सॉस, चटणी. एका लॅि टक या ड यात वीट. दुस या ड यात पु या.
को शंबीर, चटणी, कोरडी भाजी, तळले या िमर या, लंबा या फोडी. एका लॅि टक या
ड यात दहीभात. लॅि टक या लेट. पेपर नॅपक न. चमचे, काटे. एक सुपारीची पुडीसु ा!
‘‘छान आहे नाही!’’ सारं ग हणाला. ‘‘एकाने हा वसाय न ानेच सु के ला आहे. दोन-
चार-सहा-िजतक माणसं असतील यां यासाठी हँपर तयार क न देतो. फ आद या
दवशी ऑडर ावी लागते. काही हणजे काही पाहावं लागत नाही. तु हाला हवं असलं
तर क ं सु ा ठे वील-’’
‘‘खरं च छान आहे.’’ ेहा हणाली.
खाणं-िपणं झा यावर दोघं झाडां या सावलीत आरामात प डले होते. अशी िवल ण
समाधानी शांतता ेहाने कतीतरी दवसांत अनुभवली न हती. सारं ग आिण ती यां या
दोघां यात आता कोणताही आडपडदा न हता. िन:श द सहवासही पुरेसा होता.
ेहा बंग यावर परत आली ते हा पाच वाजून गेले होते.

22.
सोमवारी ितला बँकेचे प िमळाले. मेन ऑ फसम येच ितची बदली झाली होती. एक
तारखेपासून कामावर हजर हायचं होतं.
कामावर हजर होताना छातीत धडधड हायची ती होतच होती; पण शं ांनी
ित यासाठी काहीतरी श द टाकला असला पािहजे. कारण सु वातीस ितला सोपंच काम
दे यात आलं आिण ित या यानात आलं क , वत: कोणताही य के ला नाही, तरीही
सहकारी ित या मदतीसाठी सदैव तयार असत.
शेवटी काम हे टीनच असणार. ठरािवक सा या माणे िनणय यायचे. मह वाचा होता
तो उरक. काम हातावेगळं कर याचं कौश य. दोन-तीन दवसांतच ती ळू न गेली.
आठव ाभरातच ती पि लक काउं टरमागे आली. आता ितचा खातेदार आिण सवसामा य
जनता यां याशी य संपक यायला लागला. सवसाधारणपणे कामाचं व प इतकं
टीन होतं क , ितला कधीही अडचण आली नाही. सहकार्यांशीही ती जेव ास तेवढाच
संपक ठे वत होती. आयु याला आता एक िनयिमत साचा येत आहे असं ितला वाटत होतं.
एक दवस येईपयर्ंत-
अर वंद पोतदारची गाठ पडेपयत-
तो काउं टरपलीकडे ित यासमोर उभा राहीपयत-
ती खाली वाकू न काहीतरी न दी कर यात गक झाली होती. काउं टरवर कोणीतरी
अंगठीचा टकटक आवाज के ला.
‘‘मॅडम! लीज!’’ कु णाचा तरी आवाज आला. णभर ती खाली पाहत होती तशीच पाहत
रािहली. हा कोणाचा आवाज? मनाशी नवल करत ितने मान वर के ली.
काउं टरपलीकडे अर वंदा उभा होता! अर वंदा!
णभरात ितचं सारं जग ित याभोवती उलटंपालटं झालं.
या ध याची खूण ित या चेह यावर दसली असली पािहजे. आपण या बा ना अचानक
हाक मा न दचकावलं अशी याची क पना झाली असवी.
‘‘सॉरी! मला माफ करा हं!’’ तो हणाला.
दुस या णाला हा दुसरा ध ा, याने ितला ओळखलंच न हतं! ित या आजवर या सा या
आयु यात ितने इत या शी गतीने िवचार के ला न हता. या शिनवारी ितचा ग धळ
झाला होता यानंतर एक-दोन दवसांत अर वंदाची अशी अचानक गाठ पडली असती तर
‘‘अवी! अहो अवी!’’ करीत ितने एकदम याचा हातच धरला असता. कठोर अनुभवाने ती
शहाणी झाली होती. सारं ग हणाला होता या या छेदणा या रे षा! माणसं तीच असतात;
पण यांचे वसाय वेगळे असतात, यां या आयु याचे इितहास वेगळे असतात- सावध!
सावध!
‘‘येस?् ’’ आवाजावर ताबा ठे वत ितने िवचारलं. अकाउं टचं काहीतरी काम होतं. ल
होऊन इथे आ यानंतर सु वाती सु वातीस ती जे हा काही लहानसहान कामासाठी बँकेत
गेली होती ते हा कॉ युटर न हते आिण वेगवेग या िखड यांवर खा यांचे वेगवेगळे
मांक वाटू न दले गेले होते. आता कोणीही कोण याही िखडक पाशी आप या कामासाठी
जाऊ शकत होता. अर वंदाचं खातं या शाखेत होतं- ते हा यामुळेही तो के हाही
ित यासमोर ये याची श यता होती-
तो बँकेतून बाहेर जाईपयत मनावरचा हा संयम टकला-मग बांध फु टला. दातओठ घ
दाबून ध न, डोळे घ िमटू न घेऊन ितने वत:ला कसंतरी सावरलं; पण ते कती कठीण
होतं! या याबरोबर दहा-अकरा वष संसार के ला, या या अ यंत िनकट या सहवासात
ती आली होती, या याबरोबर आयु यातली लहान-मोठी सुख-दु:खं अनुभवली या याशी
दोन फु टां या अंतराव न असं ितर्हाइतासारखं वागायचं!
मॉिनटरवर अजूनही या या खा याचा नंबर होता. ितने तो एका कागदावर उतरवून
घेतला. पु हा बाहेर कोणीतरी आलं होतं- मग एकामागून एक लोक येत रािहले, ितला
िवचारायला फु रसदच िमळाली नाही. आत या एखा ा टेबलावर ितचं काम असतं तर
अर वंद या आठवणीने ितला अगदी वे ािपशासारखं झालं असतं.
इथे वीस-पंचवीस िमिनटांनी ितला जे हा जराशी उसंत िमळाली ते हा ित या ल ात
आलं क , ध यांची सु वातीची ती ता कमी झाली आहे. आप या मानिसकतेत झालेला
बदल ितला जाणवत होता. पयायी स यता वीकारायची मनाची तयारी झाली होती.
एकमेकांना समांतर; पण कधीही न पशणा या रे षांव न ही वेगवेगळी आयु यं चालली
होती. एक त बाबा होते, आई न हती-दुसरीत उलट होतं. मग एक त ितचा िववाह
अर वंदाशी झाला होता, तर दुसरीत दोघांची गाठच पडली न हती- कठोर अनुभवाने
याची स यता पटली होती आिण ती वीकारायलाच हवी होती. नाकारणं हणजे दगडी
भंतीवर डोकं आपट यासारखं होतं. यात वेदनेिशवाय हाती काही आलं नसतं.
पाच वाजता ती बाहेर पडली. दर पाच-दहा िमिनटांनी या िवल ण भेटीचा िवचार तर
मनात येतच होता- आ यावाचून कसा राहील? के वळ काळ हेच यावर औषध होऊ शकत
होतं आिण ती काउं टरमागे असताना जशी बेसावध होती तशीच आताही होती-
मो ा गेटपाशी अर वंद उभा होता. अर वंद!
ित याकडेच पाहत होता. ित या भेटीसाठीच थांबला होता. तीच ती मान कं िचत
डावीकडे झुकवून पाह याची लकब. ितचा इतका ग धळ झाला होता क ितला क पनाही
न हती, आधी आपला चेहरा एकदम गोरामोरा झाला आहे, या यावरचा रं ग उतरला
आहे- छातीतली धडपड तेवढी जाणवत होती. अर वंद जरासा पुढे आला. आता काय
होणार होतं?
‘‘गोखले? वसुधा गोखले ना?’’ तो हणाला.
ती के वळ मानेनेच होकार देऊ शकली.
‘‘एखाद दुसरं िमिनट वेळ आहे का? मला तुम याशी काही बोलायचं आहे-’’
ती काहीच बोलू शकली नाही.
‘‘ लीज! जा तीत जा त पाच िमिनटं लीज!’’
‘‘काय?’’ ितचा आवाज कती खाली गेला होता!
‘‘मघाशी आिण आताही मी तु हाला जरा अपसेट के लेलं आहे- हो ना? तुम या
चेह याव न ते दसतंच आहे- आधी माफ मागतो- माझा तसा काहीही उ ेश न हता- मी
तु हाला एक िवचा ?’’
‘‘काय?’’
‘‘या ँचम ये एव ातच बदलून आला आहात?’’
‘‘हो. दहा-बारा दवसच झाले मला इथे आ याला-’’
‘‘आय सी- हणून इतके दवस कधी दसला नाहीत- आणखी एक िवचा ? मघाशी आिण
आता- दो ही वेळेस मला पाहताच तु ही इत या अपसेट का झाला आहात?’’
या अना त चौकशीचा ितला जरासा राग आला आिण ती भावना ित या चेह यावर
दसली असली पािहजे.
‘‘हे पाहा-’’ तो घाईघाईने हणाला. ‘‘माझी कोणतीही स नाही. हवं तर या णी तु ही
मला ‘जा’ हणू शकता. मा याशी बोलायला नकार देऊ शकता. तु हाला िवनाकारण
तसदी द याब ल तुमची माफ मागून मी मा या वाटेने जाईन-’’
कती शालीनपणा! ित या चेह यातला बदल याला जाणवला असावा- कदािचत
यामुळेच याला आणखी बोलायला धीर झाला असावा.
‘‘िमस गोखले,’’ तो हणाला, ‘‘तु हाला मघाशी काउं टरमागे पािह यापासूनच माझी
अव था जरा िवल ण झाली आहे- नाहीतर िव ास ठे वा- ि यांची छेडछाड कर याचा
कं वा िवनाकारण एखा ा पर या ीशी या ना या सबबीवर ओळख क न घे याचा
माझा वभाव नाही-’’
( तो हे ितला सांगत होता! जी याला संपूण ओळखत होती ! )
ित या मनावरचा ताण बराचसा कमी झाला होता. या अनपेि त आिण संपूण अनैस गक
भेटीचं ितलाही कु तूहल वाटायला लागलं होतं. िशवाय ती आता जरा व तुिन नजरे ने
या याकडे पा शकत होती. समोर उभा असलेला अर वंद हा ित या प रचयाचा न हता.
जशी ती वसुधा गोखले- ती जराशी हसत हणाली,
‘‘मानलं क तु ही एक स य स गृह थ आहात- आता मी तु हाला कशी मदत क
शकते?’’
‘‘राहवतच नाही हणून िवचारणार आहे-िवचा ?’’
‘‘काय?’’
तु ही िमस गोखले का िमसेस गोखले?’’
‘‘िमस गोखले.’’ जराशी हसत ती हणाली.
‘‘आपण पूव कधी भेटलो होतो का? एखा ा पवर ? एखा ा ल मुज या
रसे शनम ये? एखा ा समारं भात? मला सारखं वाटतंय क , मी आप याला कोठे तरी
पािहलेलं आहे-’’
‘‘नाही.’’
ेहा अितशय सांभाळू न बोलत होती. डॉ टरांनी सांिगतले या गो ीचा ितला आता
य च यय येत होता. आसपास या, ित या सहवासात येणा या, येकावरच ित या
के वळ अि त वाचाच प रणाम होत होता- ते हा हा अर वंद या या वाग याला
जबाबदार नाही आहे-
नाहीतर ती याला माग या ल ावधी आठवणी सांगू शकली असती; पण ती याची ू र
थ ा झाली असती. सदािशवची काय गत झाली होती? यावेळी तो कार ित या हातून
अनिभ पणे झाला होता- आता ते टाळायलाच हवं. ती पु हा हणाली, ‘‘नाही- आपली
कोठे ही गाठ पडलेली नाही-’’
या या चेह यावरचे भाव मोठे िवल ण होते. शेवटी जरासा िख पणे हसून तो हणाला,
‘‘ हंदीत काश या श दाचा वापर झालेला कतीदा तरी पािहला आहे- यात या सव छटा
या णी जाणवतात- अनौिच याचा धोका प क नही मी हणतो- काश! आपली भेट दहा
वषापूव झाली असती तर!’’
आिण मग ित याकडे पाठ क न तो झपाझप िनघून गेला.
वत: या खोलीकडे परत येता येता ेहा मनाशी िवचार करीत होती- ही भेट यापे ा
आणखी कोण या वेग या मागाने हाताळता आलीच नसती. अर वंदावर ितचा काही
भाव पडला होता यात शंका न हती आिण आता हेही उघड होतं क , तो कामासाठी
बँकेत येणारच आिण यां या भेटी झा या नाहीत तरी- एकमेकांची दृ ादृ ही होणारच-
पण ितचे याबाबतीत सवच अंदाज चुकले.
एकतर तीन-चार दवस अर वंदा बँकेत आलाच नाही.
मग कॉ युटरवर ितने याचा फोलीयो आणला तर ितला दसलं क याने बँकेतलं
अकाउं टच बंद के लं होतं!
ितची क पना होती यापे ा ित या भेटीचा या यावर खूपच जा त प रणाम झाला
असला पािहजे. आता ितने काय करायचं ही बाब एव ावरच सोडू न ायची का? ितला
ते पटेना- खरी गो ही होती क , या याही या न ा आयु यात ितला कु तूहल होतं.
ितने याचा प ा उतरवून घेतला.
कामावर येतानाच ती सुरेखाला सांगून आली क , एखादे वेळेस ितला परत यायला जरासा
उशीर होईल- ते हा सुरेखाने काळजी क नये.
ऑ फसमधून ती सरळ या प यावर गेली.
सु वातीसु वाती या दवसात बांधलेली ती चार मजली इमारत होती. अर वंदाचा लॉक
दुस या मज यावर होता. िज याने वर जाता जाता णभर ितला धा ती वाटली; पण ती
थांबली नाही.
या या लॉक या दाराची घंटी दाबली.
िमिनटभरात दार उघडलं.
दारा या आत अर वंदाच उभा होता.
ितची ओळख पटायला पाच-सात सेकंद जावे लागले.
‘‘अरे ! िमस गोखले! तु ही!!’’ तो नवलाने हणाला. ‘‘या! या ना आत!’’
या यामागोमाग ती आत गेली. तेव ात आत या खोलीतून पाचसहा वषाची मुलगी
धावत धावत बाहेर आली.
‘‘आई आली का हो बाबा?’’ ितने िवचारलं आिण मग ितची नजर ेहाकडे गेली आिण
जराशी वरमून ती मागे सरली, अर वंदा हणाली,
‘‘आईला उशीर होणार आहे सुल-े या गोखले मावशी’’
सो याकडे बोट दाखवत तो हणाला, ‘‘बसा ना!’’
आई नाही हे पाहताच सुलूचं वार य संपलं होतं. ती आत गेली.
‘‘नवल वाटलं मला पा न?’’ ेहाने िवचारलं.
‘‘अथात वाटणारच! जराशी अनपेि त भेटच, नाही का?’’
‘‘हो. मी काल तुम या अकाउं टचं रे कॉड चेक के लं- ते हा दसलं क तु ही अकाउं टच बंद
के लं आहे!’’
‘‘हो.’’ तो हणाला. याने जा त काहीही प ीकरण दलं नाही.
‘‘मला ितथे पािहलंत हणून?’’
काही वेळ तो ग प बसला. ितला वाटायला लागलं क , तो काही बोलणारच नाही आहे;
पण ित याकडे न पाहता तो हणाला,
‘‘हो-’’
‘‘पण का?’’
‘‘िमस् गोखले तुम या भेटीने मी िवल ण अपसेट झालेलो आहे. क पनाही देता यायची
नाही, कारणही सांगता यायचं नाही- मला तर काही कळतच नाही; पण एक मनाशी
ठरवलं- ितथे आलं क तु ही दसणार- एकं दर कार जरा कठीणच झाला असता-’’ तो
जरा थांबला आिण मग हणाला. ‘‘पण तु ही इथे कशासाठी आलात? बँकेने काही तु हाला
पाठवलेलं नसणार!’’
‘‘छे! ऑ फसचा काही संबंध नाही. ही अकाउं ट बंद करणारी ित या मला फारच
अितरे क वाटली- अथात मी यायला नको होतं- कारण अकाउं ट बंद कर याचं कारण
माझी भेट हेच होतं हे मला समजायला हवं होतं- पु हा भेटून जरा चूकच के ली आहे-’’
काहीतरी बोल यासाठी याने त ड उघडलं; पण तो काहीच बोलला नाही. ेहाची नजर
खोलीभर फरत होती. एका भंतीवर गु्रप फोटो होता- अर वंदा, सुली आिण एक ी-
न अर वंदाची प ीच. दसायला छान होती. ित या नजरे या रोखाने याची नजर
गेली आिण तो हणाला, ‘‘ती रचना- माझी प ी- सं याकाळी ूशन ायला जाते-
तुमची दोघ ची भेट झाली असती तर छान झालं असतं-’’
सौ य श दांत हा कायमचा िनरोप आहे हे ेहा या यानात आलं. ती उठू न उभी रािहली
आिण दाराकडे िनघत हणाली.
‘‘मी जाते. आप या भेटी यापुढे होणार नाहीत हीच चांगली गो आहे.
तु ही, प ी आिण क या- सुखी कु टुंब आहे. देवापाशी ाथना आहे क , तु ही ितघंही असेच
सुखात राहा.’’
ती दारातून बाहेर पडली. मागे अर वंदाचा चेहरा कती िवल ण झाला होता हे ितने
पािहलंच नाही.

23.
अर वंदा या भेटीने एक मैलाचा दगड पार के यासारखं ितला वाटत होतं. तो याचं
वतं आयु य सुखाने जगत होता हे ितने वत:च पािहलं होतं. मनावरचा बोजा उतरला
होता. आता जर सारं गने ल ाचा िवषय काढला तर ती अगदी मोक या मनाने होकार देऊ
शकत होती. अर वंदा या भेटीसंबंधात पुढेमागे ती सारं गशी बोलेलही; पण याचा पुरा
िव ास संपादन के यानंतरच. आ ना याने अजून प श दांत काही सांिगतलं नसावं
असा ितचा अंदाज होता. यांना कदािचत क पनाही असावी.
गु वारी सं याकाळी सारं ग आला. बरोबर िपशवी, नॅपसॅक, हॅ पर असं काही न हतं, ते हा
वारीचा कोठे बाहेर जा याचा िवचार न हता. सुरेखाने ब धा याला गेटमधून आत
येताना पािहलं असावं- कारण पाच-सात िमिनटांतच ती ेहा या खोलीत आली.
‘‘काय गं?’’ ेहाने िवचारलं.
‘‘ हटलं कोठे बाहेर िनघालात क काय!’’
ेहाने सारं गकडे पािहलं. याने ‘‘नाही’ची खूण के ली.
‘‘बरं झालं.’’ सुरेखा हणाली. ‘‘आज शरदचा वाढ दवस आहे- ते हा तु ही दोघंही
जेवायला या- ही ेहा तर रोज असतेच- सारं ग, आज तु हीही या.’’
‘‘मी मदतीला येऊ का?’’ ेहाने िवचारलं.
‘‘अिजबात नाही,’’ सुरेखा हसत हणाली. ‘‘आनंद आले क मी बोलावणं पाठवीन-
तोपयत खुशाल तुम या ग पा चालू ात-’’
जशी आली तशीच घाईने सुरेखा गेली.
आ यापासून सारं ग एका खुच त बसून होता, तो हललाही न हता.
सुरेखा जाताच तो हणाला, ‘‘ ेहा-आज तु याशी जरा बोलणं करायचं आहे-’’
याचे श द इतके मोघम होते क ेहा नुसतीच हसली.
‘‘आज दुपारी जेवताना मी आिण आईच फ होतो- ते हाच ितने तो िवषय काढला. बरे च
दवस ित या मनात ते असलं पािहजे-’’
‘‘कोणता िवषय?’’
‘‘तुझा.’’
मा यासंबंधी काय हे ेहाला िवचारावंच लागलं नाही.
‘‘ ेहा, शेवटी मी आज ितला प श दांत सांिगतलं क , आमचं दोघांचं एकमेकांवर ेम
आहे. आमचं बोलणंही झालेलं आहे. िववाहाची औपचा रक घोषणाच करायची तेवढी
बाक आहे-
‘‘मग?’’
‘‘कदािचत ितला इतकं प उ र अपेि त नसावं. ित या मनाची तयारी अजूनही झाली
नसावी. अथात ती तु यािव एक श दही बोलत नाही- कधीही नाही. ती एवढच
हणाली, सारं ग, नीट िवचार क न िनणय घे-’’
ेहा काहीच बोलली नाही.
‘‘ ेहा, गे या आठ-दहा दवसांत मला एकदोनदा एक मोठं िवल ण, जरासं भीितदायकच
व पडलं आहे. तशा वेळा वेग या असतात- एकदा सकाळी, एकदा म यरा ी.
आसपासचं वातावरणही वेगळं असतं- एकदा बागेत, एकदा वीज पावसाचं थैमान
चाललेलं असताना- संग मा तोच आहे- आपण दोघं एक असतो. आसपास आणखी
कोणी असतं का नाही माहीत नाही. काहीतरी कारणाने मी डोळे िमटू न घेतो. आिण पु हा
डोळे उघडतो तू समोर नाहीस! तुझा थांगप ा नाही! मागमूसही नाही! काय मनाची
ि थती झाली असेल! वणनच करता येत नाही! आता समोर होती. आिण णात नाहीशी
झाली! आिण ेहा, या णीही आठवण येत-े तु यावरही अशीच भयानक वेळ आली
होती- एका णी तुझं घर-दार-संसार-पती-मुलं समोर होती- दुस या णी लु होऊन
गेली! अ रश: थरथर या शरीराने जाग आली आिण ते झोपेतलं व च होतं हे कळ यावर
िजवाला कती हायसं वाटलं!...खरं सांगू का ेहा, तुझी भेट झा यापासून मा या मनात
सतत हा िवचार असतोच- एका अपवादा मक, जराशा दैवी अपघातानेच तू मा या
आयु यात आली आहेस- सारखी भीती वाटते अशीच एखा ा णी दृि आड होशील! हे
समांतर िव , समांतर कालरे षा- या सा या उपप ी क पनेतली खेळणी हणून ठीक
आहेत; पण जर का आप याच आयु याला छेद देणार असतील- आयु याचे तुकडे तुकडे
क न जाणार असतील तर या कती भयानक ठरतील! दोन छेदणारी वतुळं काही
ठारावीक अंतरं एकमेकांशी जोडलेली असतात- कदािचत तुझंही तसं असेल- काही काळच
तू मा या जगात असशील- मला माहीत नाही; पण आता मी थांबायला तयार नाही-’’
बोलता बोलता या या आवाजात कती भाविववशता आली होती! ेहा या याजवळ
आली, या या खां ावर हात ठे वून हणाली,
‘‘सारं ग, माझा िनणय के हाच झाला आहे- तु ही हणाल ते हा, हणाल तेथ,े हणाल
तशी मी िववाहाला तयार आहे-’’
‘‘ ेहा, माझी ती खा ी होतीच- तरीही थँक गॉड! आता पुढचं सगळं मी शेखरवरच
सोपवतो.’’
‘‘पण सारं ग! तुमचे आई-वडील?’’
‘‘शेखर भेटेल आईला- ती या या श दाबाहेर जायची नाही-’’ तो हसत हणाला. ‘‘मला
याने मागेच िवचारलं होतं- याला काहीतरी क पना आहेच.’’ तेव ात मावशी!
मावशी! करत शरद धावत आला.
‘‘आईने बोलावलं आहे- तो दारातूनच हणाला.
रिववारी सकाळी सकाळीच डॉ टर आिण वैजयंती ेहा या खोलीवर हजर झाले. ती
नुकतीच जागी होऊन आरामात लोळत होती.
‘‘ ेहा, झटपट आवर सगळं .’’ वैजू हणाली. ‘‘आपण ेकफा टसाठी बाहेरच जाणार
आहोत. आ ही थांबतो. चल, घाई कर!’’
या दोघांनी ितला काही बोलायची संधीच दली नाही.
एका गाडन रे टॉरं टम ये टेबलापाशी बसून ऑडर द यानंतर मग ेहा शेखरकडे वळली.
‘‘आता सांगाल का डॉ टर? हे काय आहे?’’
शेखरने वैजयंतीकडे बोट के लं.
‘‘सारं ग परवा सं याकाळी आला होता.’’ वैजयंती हणाली. या श दांनी ेहाला सव
खुलासा झाला. ितची नजर एकदम खाली गेली. चेहरा जरा गरम झालासा वाटत होता-
‘‘ ेहा! वर बघ!’’ वैजयंती हणाली. ‘‘अगंबाई! च लाजते आहेस!’’ ेहाची मान परत
खाली गेली.
‘‘तुझा होकार आहे ना याची खा ी क न यायला आ ही आलो आहोत-’’ शेखर हणाला.
‘‘मग मावशीची भेट घेता येईल. मग काय?’’
ेहा काय बोलणार? ितने मानेनेच ‘हो’ची खूण के ली.
‘‘छान!’’ शेखर हणाला. ‘‘हे एकदा लीअर झालं-’’
‘‘डॉ टर,’’ ेहा हणाली. ‘‘सारं ग या आईचा-’’
‘‘शू:!’’ ितला ग प करीत शेखर हणाला. ‘‘आता पुढचं सगळं काही मा यावर सोपव-’’
ेहाची नजर अजूनही शेखरवरच िखळली होती.
‘‘डॉ टर,’’ ती हल या आवाजातच हणाली, ‘‘पण- पण-’’
‘‘पण काय?’’
‘‘पण- पण- मी तर अशी एकटी या एकटी-’’
‘‘मग? पुढे काय?’’
काही न बोलता ेहाने मान खाली घातली.
‘‘तु याकडे कु णी नाही हणून िवचारतेस?’’ वैजयंती हणाली. ‘‘अगं वेड!े आ ही सगळी
तुझीच माणसं नाही का’’
ेहाला काही बोलणं अश य झालं.
ना ता झा यावर ितला बंग या या दाराशी सोडू न शेखर आिण वैजयंती िनघून गेल.े
मघाशी ती वैजयंतीला हणाली होती खरी क , मी अगदी एकटी आहे; पण ते खरं न हतं.
नाती के वळ र ाचीच नसतात. मान यावरही असतात. बाबांनी सदाला घरी आणला
न हता का? तो कु णाचा कोण! पण तो बाबा आिण आई दोघांवर स या मुलासारखंच
ेम करत न हता का? आिण तोच ित या मदतीसाठी िनवाणी या णाला हजर झाला
न हता का? या यावर ितचा खासच ह होता!
ितने एक जरासा धाडसी िनणय घेतला.
सुरेखा घरीच होती.
‘‘सुरेखा,’’ ेहा हणाली, ‘‘मी एक फोनो ाम करते-’’
‘‘अगं कर क ! िवचारायला कशाला हवं?’’
ेहाने सदािशव शारं गपाणी, शारं गपाणी बंगला, नवी कॉलनी, तळे गाव या प यावर तार
के ली-
‘भेट अ यंत आव यक. ताबडतोब ये- चंदी.’
िनरोप क फम झा यावर ितने फोन खाली ठे वला. आज सव दवसभर ती सदाची वाट
पाहत खोलीवरच थांबणार होती.
आणखी एक िवचार सतत वर यायची खटपट करीत होता. संबंध ित या अपवादा मक
प रि थतीशी होता, संबंध ित या लवकरच होऊ घातले या िववाहाशी होता, संबंध
डॉ टरांनी सांिगतले या काही गो शी होता- डॉ टर हणाले होते ित याभोवती जो एक
िनयास आहे तो कालांतराने कमी कमी होत जाणार होता- उघड होतं क , या या
माणात ती इथ या वसुधा गोखल या आयु याशी एक प होत जाईल या या माणात
पूवायु यात या ेहाचं ि म व जा त जा त िवरळ होत जाणार होतं-
शारदा! सव भाग आपाप या जागी बसले आिण िवचार प झाला. भाऊसाठी शारदाचा
शोध लावायला हवा आिण ितची मनोमन खा ी होती क ितला- आिण ितलाच फ - ते
श य होईल. कसं हे ती सांगू शकली नसती. ितची हीही खा ी होती शारदा इथेच,
शहरातच कोठे तरी आहे-
ितची नजर टेिलफोनकडे गेली.
का नाही? ितने मनाशी िवचार के ला आिण टेिलफोनची िडरे टरी पुढे ओढली.
जहागीरदार या नावावर जवळ जवळ साठ फोन नंबर होते. दुकानं, कं प या इ यादी
वगळता पंचेचाळीस नंबर िश लक राहत होते. इतर वेळी ितला हे इतके नंबर
एकामागोमाग फरव याचं काम अितशय कं टाळवाणं वाटलं असतं; पण आता फोन पुढे
ओढताना मनात एक िवल ण उ ेजना जाणवत होती.
एकामागून एक असे ओळीने नंबर फरवायला ितने सु वात के ली.
काही एंगेजड् लागत होते. िजथले फोन उचललेले गेले यांना ‘हॅलो’ हट यानंतर ती
एकच िवचारत होती-
मला शारदाशी बोलायचं आहे. ती आहे का?
काही ठकाणी रागाने, काही ठकाणी सौज याने, काही ठकाणी ािसकपणे उ र येत
होतं; पण उ र एकच होतं- या नंबरवर शारदा हणून कोणी नाही. ‘‘थँक यू.’’ हणून ती
क दाबत होती, पुढचा नंबर फरवत होती. यादी संपत आली होती. मनात एक शंका
डोकावून गेली- आपला िव ास अ थानी तर न हता ना? अपयशाचा तो िवचार दूर
सा न एक कार या यांि कपणे ती नंबर फरवत रािहली.
जे हा एका नंबरावर एक वय क पु षी आवाज आला-
‘‘हो- थांबा. बोलावतो हं ितला-’’
ते हा क दाब यासाठी पुढे नेलेला हात ितने एकदम मागे घेतला.
शारदा! शारदा! तुझा फोन-’’ रसी हरम ये आवाज येत होता. ेहाला एकाएक
जाणवलं आपला हात कापायला लागला आहे.
फोन उचल याचा आवाज आला.
‘‘हॅलो! मी शारदा- कोण आहे?’’
आवाज ओळखीचा वाटत होता का? का आपला मनाचाच भास होता? पण ितने मनाशी
ठरवलं, आता माघार यायची नाही- हणी अनेक हो या- वाघ हटलं तरी खाणार,
वाघोबा हटलं तरी खाणार- नाहीतर शडी तुटो वा पारं बी तुटो- आणखीही कतीतरी!
मनाचा िह या क न ती हणाली,
‘‘शारदा विहनी! मी चंदी! चंदी!’’
आधी पलीकडची काहीच बोलली नाही आिण मग एकदम ास आत घेत याचा
आवाज आला.
‘‘कोण? कोण?’’ आवाजात जरासा कं प होता.
‘‘चंदी! हणजे ेहा! तळे गावची!’’
‘‘नाही! नाही! तो आवाज पुटपुटत होता आिण मग एकाएक फोन जोरात कवर
आपट याचा आवाज आला. वत:शीच हसत ेहाने फोन सावकाश जागेवर ठे वला. तो
नंबर आिण प ा यां याखाली पेनने एक रे घ ओढू न ठे वली.
फोनवर आले या शारदाची(?) ित या एका अथ अपेि त आिण एका अथ अनपेि त
होती. अशा अथ क काहीतरी ओळख पटेल असं वाटलं होतं; पण ित या इतक ती
होईल अशी अपे ा न हती.
दुपारी दीड वाजता सदािशवची जीप बंग या या फाटकासमोर थांबली. तो आत आत
आला आिण सरळ ेहा या खोलीकडेच गेला. याने दारावर एकदाच टकटक के लं- पाच
सेकंदातच दार उघडलं गेल.ं
ेहाचा समोर उभी पाहताच सदािशवने ‘ श्!’ क न मोठा ास सोडला आिण आत
येत तो हणाला,
‘‘ हणजे तू ठीक आहेस! पायावर उभी आहेस!’’ आिण मग जरा थांबून ‘‘ या शांतारामला
चांगला दम दला होता- वाटलं, पु हा काही ास दला क काय- या नालायक लोकांचं
काही सांगता येत नाही-’’
‘‘नाही भाऊ, याने फोटो आिण िनगे ट ह दुस याच दवशी पाठव या.’’
अंगावर शहारा आणीत ेहा हणाली, ‘‘छी! काय घाणेरडे फोटो! ती वसुधा इतक कशी
आहारी गेली होती समजतच नाही! एकदा पािहले आिण सरळ जाळू न टाकले! नाही-
तारे चं कारण ते नाही-’’
‘‘मग?’’
‘‘भाऊ, तळे गावला आले होते ते हा मा याबरोबर ते सारं ग होते, आठवतं का तुला?
डॉ टरांचे मावसभाऊ- सारं ग देशपांड?े ’’
‘‘हो, आठवतं.’’
‘‘भाऊ, पिहली जी गाठ पडली ती यां याशीच- यांनीच मला वर यां या घरी नेल,ं
डॉ टरांना बोलावून आणलं-’’
सदािशव काहीच बोलला नाही. खाली पाहत ेहा हणाली,
‘‘भाऊ, यां याबरोबर माझं ल होणार आहे.’’
‘‘अरे वा! बे ट! बे ट!’’
‘‘पण भाऊ, मी एकटीच आहे रे !’’
‘‘कोण हणतं तू एकटी आहेस? मी नाही का?’’ सदािशव खुच तून उठू न ित या जवळ
आला, ित या खां ावर हात ठे वत हणाला ‘‘चंद,े यापुढे तू कधी कधी एकटी असणार
नाही आहेस- समजलं? तुला मोठा भाऊ आहे, तु या ल ाची सव जबाबदारी या यावर
आहे, समजलं?’’
ित या डो यातलं पाणी पा न तो हणाला, ‘‘अगं वेड!े रडायला काय झालं? उलट तू तर
खुशीत असायला हवीस-’’
‘‘आहे ना- खरं च, आनंदात आहे-’’ ेहा याने नीट बोलवतही न हतं.
‘‘तार करताना वाटलं होतं- एव ातेव ासाठी असं बोलावणं चांगलं का? ’’
‘‘एव ातेव ासाठी?’’ सदािशव उस या रागाने हणाला. ‘‘ ी या आयु यात
ल ाइतकं इतर कशाला मह व आहे का? आिण चंद,े जर का तू मला बोलावलं नसतंस ना,
तर ज मभर तुला माफ के लं नसतं!’’
‘‘भाऊ!’’
‘‘नाही गं- या गो ी बोलाय या असतात- मी कधी तुझा राग करीन का? तुला सगळं काही
माफ आहे-’’
सदािशव कपडे जरा सरळ करायला लागला.
‘‘भाऊ! िनघालास?’’
‘‘ या डॉ टरांकडे जातो- यांना घेऊन यां या या मावशीकडे जातो- आता आलोच आहे
तर सव ठरवूनच जातो-’’
‘‘पण परत इथे येणार आहेस ना?’’
‘‘हो तर! तुला भेट याखेरीज कसा जाईन?’’
‘‘ कती वाजता येशील?’’
‘‘असं न कसं सांगता येईल?’’
‘‘सांग ना!’’
‘‘ठीक आहे. साडेसहा वाजता येतो.’’
‘‘बरोबर सहा तीस हं! आधी नाही- नंतर नाही-’’
‘‘पण-’’
‘‘पण नाही! बरोबर साडेसहा!’’
‘‘बरं बाई! बरोबर साडेसहा वाजता येतो! झालं?’’
‘‘हो.’’ ती हसत हणाली. इतकं स हा य, इतकं दलखुलास हा य, इतकं समाधानाचं
हा य क , सदािशव ेहाकडे पाहतच रािहला.
‘‘चंदे ! काय िवशेष आहे?’’ शेवटी न राहवून याने िवचारलं.
‘‘साडेसहा! सं याकाळचे साडेसहा!’’ ती हसत हणाली. वत:शी मान हलवत सदािशव
खोलीबाहेर पडला.
24.
बरोबर चार वाजता ेहा बाहेर पडली. मनात ितने एक योजलं होतं खरं ; पण यात यश
येईल का नाही याची काहीच खा ी न हती. डॉ टर हणाले होते तसा ितचा काही भाव
असला तर गो ी ित या मनाजोग या घडतीलही!
साडेचार या सुमारास ती या प यावर पोहोचली. नवीनच बांधलेली सहा लॉकची
इमारत. जहागीरदारांचा लॉक दुस या मज यावर होता.
ेहाने दारावरची घंटी वाजवली.
दार शारदानेच उघडलं. कोणती शंकाच न हती. ित या अंगावर माग या आठवणीतला
सलवार- कु डता असा स े न हता; पण ओळख पटायला एका णाचाही अवधी लागला
नाही. शारदा जरा अिनि त नजरे ने ेहाकडे पाहत उभी होती. ेहाच हणाली,
‘‘जरा काम आहे आप याशी- येऊ का आत?’’
‘‘या.’’ शारदा मागे सरत हणाली. ित या मागोमाग ेहा आत गेली. दोघी
समोरासमोर या खु यावर बस या.
‘‘मीच आज सकाळी तु हाला फोन के ला होता.’’ ेहा हणाली.
शारदा ताड दशी उठू न उभी रािहली. ितचा चेहरा कती गोरामोरा झाला होता! ती
एकदा ेहाकडे, एकदा दाराकडे पाहत होती.
‘‘जरा खाली बसा- शांत हा- लीज!’’ ेहा हणाली.
‘‘फोनवर-फोनवर-’’
‘‘हो. मी काय हणाले होते ते मला चांगलं आठवतं. याने तु हाला ध ा बसणार आहे
याचीही मला क पना होती; पण ते हा तो श द वापरायलाच हवा होता- जरा बसा.
लीज!’’
ित याकडे पाहत पाहत शारदा सावकाश परत ित या जागी बसली.
‘‘तु ही एव ा न हस का होताहात?’’ ेहा हणाली. ‘‘मी काही तुमची कोणी श ू नाही-
असेल तर मै ीणच असेन- जरा शांत हा!’’
शारदा अजूनही िव फारले या डो यांनी ेहाकडे पाहत होती. मग अगदी हळू आवाजात
हणाली.
‘‘खरं च तु ही ेहा? खरं च तळे गाव या?’’
कती चम का रक ! ेहाला वाटलं. याचं उ र काय ायचं? हो क नाही?’’
‘‘ हटलं तर आहे- हटलं तर नाही- ‘‘ ेहा हणाली. ‘‘मोठे चम का रक उ र आहे नाही
तु या ाला? पण अगदी यो य उ र आहे- मला जरा वेळ दलात तर मी सगळं प
क न सांगू शके ल-’’ मग इकडे ितकडे पाहत ितने िवचारलं, ‘‘तु ही घरात एक ाच
आहात का?
‘‘हो.’’
‘‘पण सकाळी आधी फोनवर कोणी वय क इसम आले होते-’’
‘‘ हणजे आता मी घरात एकटी आहे. बाबा असतात- यांनीच सकाळी फोन घेतला. आता
बाहेर गेले आहेत.’’
‘‘तु हाला आता वेळ आहे का? हणजे मोकळा वेळ आहे का?’’
‘‘कसं हणता?’’
‘‘मा याबरोबर? येऊ शकाल का?’’
‘‘तुम याबरोबर? कु ठे ? कशासाठी?’’.
‘‘वेळ आहे का सांगा-’’
‘‘तसा वेळ हवा तेवढा आहे. माझी मीच मुख यार आहे.’’
‘‘येता का? लीज?’’
कतीतरी वेळ शारदा ेहा या चेह याकडे पाहत होती. ित या चेह यावरची शंका
सावकाश सावकाश गेली. चेह याब ल मनात एक िवल ण िव ास वाटत आहे- तुम यात
काहीतरी वेगळं आहे खास- ठीक आहे. येत.े चला.’’
सात-आठ िमिनटांत ती तयार होऊन बाहेर आली.
बंग या या गेटमधून या दोघी आत आ या- सुरेखा आिण मुलं कु ठे तरी बाहेर जाय या
तयारीने दारापाशीच उभे होते. ेहाला पाहताच सुरेखा हणाली,
‘‘आलीस का? छान! नाहीतर तु या दाराखाली िच ी सा न ठे वणार होते. आठ-
साडेआठपयत आ ही परत येत आहोत.’’
ते चौघं बाहेर जाईपयत ेहा अंगणातच थांबली आिण मग शारदाला घेऊन ित या
खोलीत आली. खोली या दारावरचं ‘वसुधा गोखले’ नाव पाहायला शारदा िवसरली
न हती. ित या ाथक चेह याकडे पा न हसत ेहा हणाली,
‘‘या- बसा. आरामात बसा. मनात खूप कु तूहल असेल, मला क पना आहे.
या- बसा.’’
एकदोनदा आ ह के यावर शारदा खुच त बसली. ेहा समोर याच खुच त बसली. आिण
मग ितने एकदम शारदा या हातावर हात ठे वला आिण ती हणाली, ‘‘शारदा, -हो, मी
तुला शारदा असं एकवचनीय हाक मारणार आहे. मी काय सांगते ते आधी ऐक-’’
‘‘पाच आठव ांपूव या एका शिनवारी सं याकाळी-’’
 े ाने सांगायला सु वात के ली. बोलताना ग धळ होत होता, मागेपुढे होत होतं- पण ती
ह
बोलत रािहली. सांग या या ओघात तळे गावचा, आिण ा यापक शारं गपाणीचा उ लेख
येताच शारदा एकदम ताठ झाली.
‘‘ऐकू न तुझा ग धळ होणार आहे- मग क पना कर, माझी तर काय अव था झाली असेल!
मा या आठवणीत बाबा होते, आई न हती, भाऊचं तु याशी ल झालं होतं, तू मुंबईला
होतीस, तुला दोन मुलं होती, मिह यातून एकदा तरी तु ही सवजण तळे गावला यायचेत-
‘‘आता ितथे बाबा नाहीत- आई आहे, पण ती मला ओळखत नाही- एवढंच नाही, िभऊन
आिण रागाने मा यापासून दूरच राहते- सदािशव आहे, पण एकटा आहे-’’
‘‘एकटेच?’’ शारदाचा आलाच.
‘‘हो, एकटाच.’’ ेहा हसत हणाली. आिण मग पुढे वाकू न,
‘‘शारदा, तु ही तळे गाव का सोडलंत?’’
काही वेळ शारदा काहीच बोलली नाही.
‘‘सदािशववर तुझं ेम होतं ना? याला श दानेही क पना दली नाहीस? याची काय
अव था झाली असेल? वषामागून वष तो तुझा शोध घेत आहे-’’ शारदा या डो यांतून
पाणी येत होतं.
‘‘ ेहा, मा यासाठी नाही, मा या भावासाठी- सदािशव पोलीस इ पे टर होऊन
तळे गावलाच आले- आ हाला तळे गाव सोडावंच लागलं- माझा भाऊ चांगला न हता-
चांगला न हता- वाईट सवय वगैरे काही नाही- तो मुळातूनच सनी, चैनी, चंगीभंगी,
वाथ होता- नको नको या लोकांशी याचे संबंध होते- माझा जीव कती ओढ घेत होता
सदािशवकडे! पण मी काय क ? मा या भावाने या ना याचा पुरा पुरा फायदा उठवला
असता! मला लॅकमेल के लं असतं- या सदािशवना अडचणीत आणलं असतं- यांची काय
अव था झाली असती? य प ीचा भाऊ-’’
‘‘पण याला श दानेसु ा कळवलं नाहीस!’’
‘‘कसं कळवू? काय कळवू? नालायक भावाचंच रडगाणं गायचं ना! आिण ती मािहती
कळ यावर सदािशवना ग प कसं बसता आलं असतं? मग भावाला पकडणं यांची ूटीच
नसती का? कशी का ीत सापडले होते मी पाहा क ! सातआठ मिह यांपूव एक करण
भावा या अंगावर उलटलं आिण- आिण-
‘‘आिण काय?’’
‘‘शेवटी जे हायचं तेच झालं! अशा आयु याची अखेर शेवटी कशात होणार? मृ यूतच!
शेवटी तेच झालं! ग याभोवती आवळलेली तात अशी सुटायची होती! जे हा कशाला
काही अथ उरला न हता, जे हा सवकाही गमावून बसले होते, ते हा अशी मोकळी झाले!’’
‘‘शारदा, आप याला वाटतं िततक प रि थती वाईट नसते- मी मा या वत: या
अनुभवाव न सांगते- ते हा धीर सोडू नकोस- आिण शारदा, तुला आणखी एक
िवचारायचं आहे- मी तुला ‘‘शारदाविहनी, मी चंदी आहे- तळे गावची चंदी-’’ असं
हणताच तुला एवढा ध ा का बसला? नाही- नाही हणत तू फोन बंदच के लास- का?’’
शारदा या डो यात पु हा एकदा तो भीतीचा भाव आला.
‘‘आता काही सांगता यायचं नाही. या णी तुमचा आवाज ऐकला-’’
‘‘शारदा, मला तु ही हणू नकोस- अगं चंदे हण-’’
‘‘पण तु ही तर तासापूव च मला भेटलात-’’
‘‘नाही गं- खरं च मला चंदी हण- लीज!’’
‘‘चंदे तर!’’ जराशी हसत शारदा हणाली. ‘‘फोनवर तुझा आवाज ऐकला आिण असं
काही िवल ण वाटायला लागलं क सांगताच येत नाही- पायाखालची जमीन
धरणीकं पाने हलावी ना तसं- पण भीती न हती- छाती कशी भ न आली होती- कसं
गुदमर यासारखं हायला लागलं- छे! श दात सांगताच येत नाही-’’
‘‘हो, कधी कधी भाषा अगदीच तोकडी पडते-’’ ेहा िख आवाजात हणाली. ितचं ल
घ ाळाकडे गेलं. साडेसहा वाजायला दोनच िमिनटं कमी होती. सदािशव साडेसहा
हणजे बरोबर साडेसहाला येणार ही ितची खा ी होती. ितने शारदाला दाराकडे पाठ
असले या खुच त बसायला सांिगतलं. ेहाची उ ेिजत अव था शारदा या ल ात
आ यािशवाय रािहली नाही.
‘‘काय आहे?’’ हे काय आहे?’’ ती िवचारत होती.
‘‘बस तर खरी- आिण मागे वळू न पाहायचं नाही- एक श दही बोलायचा नाही- ल ात
ठे व! अगदी ग प!’’ ेहा हसत बोलत होती.
बरोबर साडेसहा वाजता दारावर टकटक झाली. ओठावर बोट ठे वून शारदाला ग प
राह याची खूण करीत ेहा दाराकडे गेली आिण ितने बो ट सरकावून दार उघडलं.
बाहेर सदािशव होता. आिण इतका खुशीत दसत होता!
या या हातात रं गीबेरंगी कागदात गुंडाळलेला बॉ स होता.
‘‘लक गल!’’ ित या खां ावर हात ठे वत सदािशव हणाला. आिण आत येऊन याने
बॉ स ित यापुढे के ला. ‘‘लहानशी भेट!’’ तो हणाला. याचा आनंद इतका पारदश आिण
सव पश होता!
‘‘भाऊ.’’ ेहा हसत हणाली, ‘‘मीही तु यासाठी एक िग ट आणलं आहे- छोटंमोठं तूच
ठरव!- पण जरा डोळे िमटू न उभा राहा-’’
‘‘हे काय िग ट करण?’’ तो ग धळू न हणाला.
‘‘मीट ना डोळे ! कम ऑन! डोळे बंद!’’
‘‘ओ के बाबा- हे िमटले-’’
‘‘आता जागचा हलू नकोस हं-’’ हणत ेहा मागे वळली.
शारदा खुच त अंग चो न बसली होती. चेहरा गोरामोरा झाला होता. दो ही हात
चेह याभोवती धरले होते. ितचा हात ध न ेहाने ितला उभी के ली. ितला आधारच
ावा लागत होता. ितला ेहाने सदािशवसमोर उभी के ली आिण मग ती हणाली,
‘‘भाऊ! उघड डोळे !’’
सदािशवने डोळे उघडले
िव ास न बस यासारखे पु हा िमटले आिण पु हा उघडले कतीतरी वेळ ते दोघं
एकमेकां या नजरात नजरा गुंतवून नुसते उभेच होते. आिण मग सदािशवने हात हलके च
पुढे के ला, शारदा या गालाला या हाताने पश के ला, आिण तो पुटपुटला
‘‘शारदा!’’
शारदाने डोळे िमटू न घेतले होते. दो ही डो यां या कडांवर अ ू चकत होते. मग ित या
खां ावर हात ठे वत सदािशव वळला
यांची दोघांची दीघकालानंतरची ती अनपेि त भेट पा न ेहालाही आतून गिहव न
आ यासारखं झालं होतं
‘‘सॉरी हं भाऊ दोघांना ध ा बसला ना!’’
शारदा तर मागे स न खुच त कोसळ यासारखीच बसली.
‘‘काय बोलावं तेच सुचत नाही!’’ सदािशव हणाला. याने आणलेला बॉ स आता ेहाने
उघडला. आत िम िमठाई होती. यातला एक पेढा उचलून ितने तो सदािशव या हातात
दला. आिण शारदाकडे बोट के लं.
‘‘नाही! आधी तू!’’ सदािशव हणाला आिण ेहा नको नको हणत असतानाही ितला तो
पेढा खायला लावला. मग सदािशवने दुसरा पेढा उचलला आिण शारदापाशी जाऊन तो
ित या हातात देत तो हणाला.
‘‘शारदा! कती चांग या णी आपली गाठ पडली! तुला माहीत आहे का या चंदी या
ल ाचं ठरवून मी आलो आहे! ये, पेढा घे!’’
आिण मग ेहाकडे वळू न तो हणाला,
‘‘चंद!े आता सांगतेस का हे सारं कसं काय जमलं ते?’’
‘‘अगदी थोड यात सांगणार आहे मग तु हाला बोलायला हवा तेवढा वेळ आहे तू
इ पे टर होऊन तळे गावला जू झालास ते हाच शारदा आिण ित या विडलांनी गाव
सोडलं ितचा भाऊ नाना लफ ात सापडलेला होता तु यासाठीचं ितने तळे गाव सोडलं
भाऊ आिण पाच-सहा मिह यांपूव ित या भावाचा मृ यू झाला ते हा ती इथे आली’’
‘‘पण तुला नेमका कसा िमळाला ितचा प ा? मी तर ितचा कती कती शोध के ला!’’
‘‘सु वातीसु वातीस के लासपण काही प ा लागला नाही तसा शोध थांबवलास, हो क
नाही? मला कसा सापडलं, िवचारतोस सांगते पण तुुझा िव ास बसणार नाही फोनची
िडरे टरी समोर घेतली आिण जहागीरदार नावावर या फोनचे सव नंबर एकामागोमाग
एक असे फरवत रािहले आिण शारदाचे वडील फोनवर आले’’
‘‘खरं च?’’ सदािशवने ितला िवचारलं.
ितने मानेनेच ‘हो’ ची खूण के ली.
‘‘चंद!े तू एखा ा वावटळीसारखी आम या आयु यात आली आहेस!’’ सदािशव हणाला,
‘‘आयु य आता पूव सारखं कधीही होणार नाही!’’
वत:शीच मान हलवत तो खोलीत येरझारा घालत होता. म येच एकदम थांबून तो
हणाला, ‘‘अरे हो! काय हणायचं मला? मु य बातमी सांगायची िवस नच गेलो चंद,े
आज रिववार, नाही का? उ ाचा सोमवार जाऊन पुढ या सोमवारी, हणजे बरोबर आठ
दवसांनी यांनी िववाहाची तारीख ठरवली आहे ’’
‘‘आठ दवसांनी!! फ आठच दवसांनी?’’ ेहा गांग न हणाली.
‘‘मग? िजतकं लवकर िततकं चांगलं नाही का?’’
‘‘अरे पण’’
‘‘हवेत कशाला जा त दवस? सारं गला रिज टड ल च करायचं आहे समारं भ नाही,
पा णेरावळे नाहीत, काही नाही फ घरचे लोकच हजर असणार आहेत अगदी अगदी
साधं फं शन- आिण चंद!े मी आहे ना! तुला कशाची हणून फक र करावी लागणार
नाही, समजलं?’’
खुच त बसले या शारदाकडे ेहाचं ल गेलं.
‘‘भाऊ, आता माझा िवषय पुरे झाला तु ही दोघं इतके दवसांनी भेटता आहात तु हाला
एकमेकांशी खूपच बोलायचं असेल काय करतोस? ितला ित या घरी सोडतोस का? ित या
विडलांची गाठ पडेल’’
जरा वेळ िवचार क न सदािशव हणाला, ‘‘छान क पना आहे! मी िनघतो ब तेक
शु वारीच येईन शिनवारी तर न च येईन पण याआधी काहीही आव यकता वाटली
तर फोन कर तार कर आज के लीस तशी ओ के ?’’
ेहाला के वढा आधार वाटत होता! हा पहाडासारखा खंबीर सदािशव पाठ या
भावासारखा मागे उभा अस यानंतर कसली फक र?
‘‘हो.’’ ती हणाली. ‘‘आिण भाऊ, तु याही आयु याला आजचा दवस सो याचाच, नाही
का?’’
सदािशव जरा िवल ण नजरे ने ेहाकडे पाहत होता.
‘‘बिहणाबाई, तुमचं देणं अजून चुकतं हायचंय!’’ तो हणाला, आिण मग शारदाकडे
वळू न, ‘‘चलतेस?’’
शारदा खुच तून उठू न उभी रािहली, ेहाजवळ आली. ितचे दो ही हात हातात घेत
हणाली, ‘‘चंद,े जाते’’ मग ितला जा त बोलवलंच नाही.
हातात हात घालून ते दोघं खोलीबाहेर पडले. यां यामागोमाग ेहा फाटकापयत आली.
जीपम ये चढायला सदािशवने शारदाला मदत के ली आिण मग वळू न तो ाय हर या
सीटकडे िनघाला. ेहा जवळू न जाता जाता ित या खां ाला हलकासा पश क न तो
पुटपुटला,
‘‘चंद,े िमिलयन िमिलयन थँ स्!’’
मग तो घाईने जीपम ये चढला आिण हातानेच ेहाचा िनरोप घेऊन याने जीप सु
के ली.

25.
कती िवल ण घडामोड नी भरलेला दवस! ेहा वत:शी िवचार करत होती. सकाळी
सदािशवला तार के या णापासून या णापयत ितला णाचीही उसंत िमळाली न हती.
धावपळ चालली होती. अथात जे जे घडलं होते ते ते सव चांगलं होतं िवल ण योगायोग
होते, िवरहानंतर या भेटी हो या. आनंदाचे ण होते-
सं याकाळी सुरेखा परत आ यावर अथात ितला ती चांगली बातमी कळली. मग
अिभनंदनं झाली. ेहा नको नको हणत असतानाही सुरेखाने जेवताना गोड पदाथ
के लाच. जेवणही रगाळत रगाळत झालं- आिण आता ती खोलीत येऊन कॉटवर िवसावली
होती.
कोणीही ये याची अपे ा न हती. ते हा दारावर टकटक झाली ते हा ितला जरा नवलच
वाटलं आिण ती आतूनच िवचारते ‘‘कोण आहे?’’ तर बाहे न उ र ‘‘मी सारं ग.’’
सारं ग!
ितने घाईघाईने दार उघडलं.
‘‘आता या वेळी?’’ ितने नवलाने िवचारलं.
‘‘कामाव न आलो-तर हे तुमचे बंधुराज सदािशवराव घरी हजर! काय राजामाणूस
आहे!’’
‘‘आत तर याल क नाही? दारातूनच काय बोलता?’’
‘’‘अहं आत नको बाहेर चल ना एखादी च र मा या घरी बसवेनाच बघ वाटलं, तुझी
गाठ यायलाच हवी-’’
‘‘चलते ना’’
एक पातळसर शाल खां ाभोवती लपेटून ती तयार झाली. खोलीला कु लूप लाव यावर ती
हणाली, ‘‘मी सुरेखाला सांगून येते हं ितला क पना असली हणजे ती िवनाकारण
काळजी करायची नाही-’’
र यावरची रहदारी जरा कमी झाली होती. फ मो ा मो ा हमर याव नच
काशाचा लखलखाट होता. या अनो या वेळ या रा वासाला एक वेगळीच िमती
होती.
मन समाधानाने कसं काठोकाठ भरलं होतं. मनाची अव था िवल ण होती.
भूतकाळाब ल आता खंत न हती. भिव याब ल मनात चंता न हती. वे ावाक ा
अवघड वळणांचा घाट संपला होता आता समोर सरळ राजमाग होता. सारं गबरोबर ल
करायचा िनणय घेऊन ितने वसुधाची जागा पूणाशाने घेतली होती.
मनात एक िवल ण िवचार आला.
या कृ याचे पडसाद ‘ या’ जगात उमटतात का?
‘‘सारं ग, तुम या इमारतीपाशी गाडी या’’
‘‘आता? घरी जायचं? वर येणार आहेस?’’
‘‘नाही नुसती ितथे गाडी या’’
मध या वळणावर वळवून याने गाडी इमारतीपाशी आणली. ेहा उतरली तशी गाडी
टँडला लावून सारं गही खाली उतरला.
‘‘मागे जाऊ या का?’’
‘‘मागे? आता?’’
‘‘एक िमिनटभर? लीज?’’
‘‘अ छा. चल.’’
बाहेर या जाळी या गेटमधून ते आत आले, मध या बोळातून मागे आले, मागचा दरवाजा
सारं गने उघडला.
ेहाने बाहेर पाऊल टाकलं.
ितने डोळे िमटलेले होते. आसपास शांत, नीरव, अंधारी रा पसरली होती. कोलाहल कमी
कमी होत होता. ितला समजलं होतं, य ात काहीही होत नाही आहे ित या मना या
जािणवा बदलत आहेत
ती दोन जगां या सीमारे षेवर उभी होती.
धडधड या काळजाने ितने डोळे उघडले.
ितला जी शंका आली होती, आिण ित या मनात जी आशा होती, तीच खरी होती.
समोर ितचा वाडा होता.
ओसरीतला दवा लागलेला होता.
आिण ओसरीत चौघंही होते.
अर वंदा होता, या या शेजारी ेहा होती, आिण एका बाजूस बेबी होती, दुस या बाजूस
मु ा होता.
ितचा ऊर भ न आला होता.
ितला माहीत होतं हे दृ य पु हा दसणार नाही आहे.
ती ते मनात साठवून घेत होती.
पण ओसरीवर या ेहाची नजर ित याकडे वळली आिण ित यावर िखळली. वा तिवक
ती उजेडात होती आिण आपण अंधारात आहोत, ेहाला वाटलं ितला कसं दसत
असणार?
पण ितला दसत होतं.
ितने एक हात हवेत उं च के ला, पंजा हलवून ‘सवकाही ठीकठाक आहे’ अशी खूण के ली
आिण मग हवेत हलके च हात हलवून ितचा िनरोप घेतला.
समोरचा देखावा हळू हळू अ प होत होत शेवटी दसेनासा झाला.
पु हा कधीही न दस यासाठी.
डोळे िमटू न ितने मान खाली के ली.
ित या खां ाला हलके च पश झाला.
सारं ग. तो ित यामागेच उभा होता.
‘‘मी पािहलं, ेहा’’ तो हलके च हणाला, मग दो ही हात ित या दो ही खां ावर ठे वत तो
हणाला, ‘‘तु या श दांवर मी कधीच शंका घेतली न हती तु यासाठी तो भूतकाळ अगदी
अगदी खरा होता पण आता मलाही ते दसलं’’
‘‘काय?’’ ितने हलके च िवचारलं.
‘‘ितकडे ती ेहा आहे आिण ती सुखात आहे.’’
सारं गला िबलगून ेहा फुं दून फुं दून रडायला लागली.
काहीतरी िवल ण मौ यवान हरव याची र र होती
काहीतरी िततकं च अमू य हातात आ याची, सव शरीरावर रोमांच उठवणारी, खास
छातीत कवणारी ती ण जाणीव होती
‘‘हो.’’ ती हलके च हणाली, ‘‘ती ितकडे सुखी आहे आिण सारं ग, मीही इकडे सुखी होणार
आहे.’’
❖❖❖