§4.

HEÄ PHÖÔNG TRÌNH TUYEÁN TÍNH

Trong baøi naøy, baïn seõ hoïc
-----------------------------------------------------------------------------------------
 Khaùi nieäm heä phöông trình tuyeán tính;
 Ñònh lyù caáu truùc nghieäm heä phöông trình tuyeán tính;
 Giaûi heä phöông trình tuyeán tính baèng phöông phaùp khöû Gauss vaø
theá luøi, phöông phaùp Gauss-Jordan;
 Giaûi heä phöông trình tuyeán tính baèng phöông phaùp Cramer;
 Giaûi heä phöông trình tuyeán tính baèng phöông phaùp ma traän ñaûo.
------------------------------------------------------------------------------------------

4.1.Ñònh nghóa heä phöông trình tuyeán tính (trong ñònh nghóa naøy coù theå thay  bôûi )

Moät heä phöông trình tuyeán tính treân  laø heä thoáng goàm m phöông trình baäc nhaát
(n aån soá) coù daïng toång quaùt nhö sau:
a 11 x 1 + a 12 x 2 + ..... + a 1n x n = b1  a11 a12  a1n   x1   b1 
      
a 21 x 1 + a 22 x 2 + .... + a 2n x n = b 2  a 21 a 22  a 2 n   x 2   b2 
 (1)       =  
.......... .......... .......... .......... .......    
     
a x + a x + .... + a x = b a    x  b 
 m1 1 m2 2 mn n m m1 a
m2 a
mn  n m

A X B
 AX =B
Trong ñoù aij   ( goïi laø caùc heä soá) vaø bi   ( goïi laø caùc heä soá töï do) laø caùc soá cho

tröôùc, caùc xj laø caùc aån caàn tìm (trong ).

 a11 a12  a1n 
 
 a 21 a 22  a 2 n 
- Ma traän A =  goïi laø ma traän heä soá cuûa heä phöông trình (1).
    
 
a 
 m1 a m 2  a mn 
 b1 
 
b 
- Ma traän B =  2  goïi laø ma traän coät caùc heä soá töï do.

 
b 
 m
 x1 
 
x 
- Ma traän X =  2  goïi laø ma traän coät caùc aån soá.

 
x 
 n

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 31

  a 11 a 12 ..........a 1n : b1 
 
 a 21 a 22 .........a 2n : b 2 
- Ma traän A =   = (A B ) goïi laø ma traän heä soá boå sung cuûa
 ............................... 
 a a ........a 
 m1 m2 mn : b m 

heä phöông trình tuyeán tính (1) hoaëc goïi taét laø ma traän boå sung.
- Nghieäm cuûa heä (1) laø boä soá (c1 , c2, ….., cn ) sao cho khi thay x j = c j ( j = 1, n ) thì
taát caû caùc phöông trình cuûa heä ñeàu thoûa.
- Hai heä phöông trình tuyeán tính goïi laø töông ñöông neáu chuùng coù cuøng taäp hôïp
nghieäm.
- Moät heä phöông trình tuyeán tính goïi laø töông thích neáu noù coù nghieäm.

 x1 + 10 x 4 + 2 x5 =1

Ví duï 1  x2 − 15 x 4 + 3x5 = 2 laø heä phöông trình tuyeán tính goàm 3
 + 3x 4 + 7 x5 =3
 x3
phöông trình 5 aån coù ma traän heä soá, ma traän boå sung, ma traän coät aån soá, ma traän
coät heä soá töï do laàn löôït laø
 x1 
 
 1 0 0 10 2   1 0 0 10 2 : 1   x2  1
       
A =  0 1 0 − 15 3  , A =  0 1 0 − 15 3 : 2  , X =  x 3  , B =  2 
0 0 1 3 7 0 0 1 3 7 : 3   x4   3
    
x 
 5
Cho x4 =  , x5 =  vaø tính x1 , x2 , x3 theo x4 , x5 thì moïi nghieäm cuûa heä ñeàu coù daïng
( x1 , x 2 , x3 , x 4 , x5 ) = (1 − 10 − 2 ,2 + 15 − 3 ,3 − 3 − 7  ,  ,  )  ,    vaø nghieäm
naøy goïi laø nghieäm toång quaùt cuûa heä. Trong caáu truùc nghieäm toång quaùt naøy coù hai
aån töï do laø x4 =  , x5 =  ,  ,   .

Moät nghieäm (rieâng) cuûa heä laø ( x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) = (1,2,3,0,0) coù ñöôïc baèng caùch cho
 = 0 vaø  = 0 .
Ñònh lyù sau ñaây chæ ra caáu truùc nghieäm (soá nghieäm) heä phöông trình tuyeán tính toång
quaùt döïa vaøo haïng ma traän heä soá vaø ma traän boå sung cuûa heä.

4.2 . Ñònh lyù 2.1 (Ñònh lyù Cronecker – Capelli, n laø soá aån soá cuûa heä phöông trình)
i) r ( A) = r ( A) = n khi vaø chæ khi heä phöông trình (1) coù nghieäm duy nhaát.
ii) r ( A) = r ( A)  n khi vaø chæ khi heä phöông trình (1) coù voâ soá nghieäm. Khi ñoù hệ
coù n − r ( A) aån töï do.
iii) r ( A)  r ( A) khi vaø chæ khi heä phöông trình (1) voâ nghieäm.
iv) r ( A) = r ( A) khi vaø chæ khi heä phöông trình (1) coù nghieäm (heä töông thích).

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 32

Ví duï 2 Bieän luaän theo tham soá m soá nghieäm heä phöông trình sau
 x1 + 2x2 + 3x3 =4

2 x1 + 3x 2 + 4 x3 =5
4 x + 5x2 + 6 x3 =m
 1
Giaûi
 
1 2 3 : 4  1 2 3 : 4  1 2 3 : 4
  h2 − 2 h1   h3 −3h2  
A =  2 3 4 : 5  →  0 − 1 − 2 : − 3  ⎯⎯⎯→  0 − 1 − 2 : − 3 
 4 5 6 : m  h3 − 4 h1  0 − 3 − 6 : m − 16  0 0 0 : m − 7 
     
 A 
-Tröôøng hôïp m  7 : r ( A) = 2  3 = r ( A) neân heä phöông trình voâ nghieäm.

-Tröôøng hôïp m = 7 : r ( A) = r ( A) = 2  3 = soá aån neân heä phöông trình coù voâ soá
nghieäm vaø coù 1 aån töï do.

4.3- Phöông phaùp Gauss (Gauss – Jordan, pheùp theá luøi)

Ñeå giaûi moät heä phöông trình tuyeán tính, chuùng ta bieán ñoåi töông ñöông heä phöông
trình veà daïng ñôn giaûn (töông töï heä ñaõ cho trong ví duï 1). Moãi heä phöông trình
tuyeán tính töông öùng vôùi ma traän boå sung cuûa noù vaø ngöôïc laïi. Do ñoù, pheùp bieán
ñoåi töông ñöông treân heä phöông trình töông öùng pheùp bieán ñoåi haøng treân ma traän
boå sung, cuï theå nhö sau:

Pheùp bieán ñoåi töông ñöông treân heä Pheùp bieán ñoåi sô caáp haøng ma traän
phöông trình boå sung
Ñoåi choã hai phöông trình thöù i vaø thöù j Hoaùn vò haøng i vaø haøng j: hi  h j

Nhaân soá   0 vaøo hai vế phöông trình
thöù i
Phöông trình i coäng(tröø)  laàn phöông
trình j, i  j
Nhaân soá   0 vaøo haøng i: hi ,   0
Haøng i coäng (tröø)  laàn haøng j :
hi  h j , i  j

Caùc böôùc giaûi heä phöông trình tuyeán tính baèng phöông phaùp Gauss (Gauss– Jordan):
Böôùc 1 Laäp ma traän boå sung A .
bieán ñoåi sô
Böôùc 2 A → ............. → A r , vôùi ma traän A r thoûa 2 tính chaát sau:
caáp haøng

- Caùc soá phía döôùi soá khaùc 0 ñaàu tieân treân moãi haøng ñeàu baèng 0.
- Caùc soá khaùc 0 ñaàu tieân treân moãi haøng xeáp theo thöù töï baäc thang töø treân xuoáng
döôùi vaø töø traùi sang phaûi.
Böôùc 3 Döïa vaøo ma traän A r ta suy ra nghieäm cuûa heä phöông trình (pheùp theá luøi).

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 33

Ví duï 3 Giaûi vaø bieän luaän theo tham soá m heä phöông trình:
x + y + mz = 1

 x + my + z = 1
mx + y +z = 1

Giaûi
Ma traän boå sung
 1 1 m : 1 h − h  1 1 m : 1 
  2 1  
A =  1 m 1 : 1 →  0 m − 1 1 − m : 0 
h − mh
 m 1 1 : 1 3 1  0 1 − m 1 − m 2 : 1 − m 
   
1
h3 + h2 
1 m : 1 

→ 0 m −1 1− m : 0  = Ar
0 (1 − m)(2 + m) : 1 − m 
 0
Heä phöông trình ñaõ cho töông ñöông vôùi
x +y + mz = 1

0 x + (m − 1) y + (1 − m) z = 0
0 x + 0y + (1 − m)(2 + m) z = 1 − m

 1
x = 2 + m
 1
- Tröôøng hôïp m  1 vaø m  −2 : HPT   y = .
 2+m
z = 1
 2+m
 x + y − 2z = 1

- Tröôøng hôïp m = −2 : HPT   − 3 y + 3z = 0 voâ nghieäm.
0 x + 0 y + 0 z = 3

x +y +z = 1

- Tröôøng hôïp m = 1 : HPT  0 x + 0 y + 0 z = 0
0 x + 0 y + 0 z = 0

x = 1 −  − 

 y =   ,    (heä coù voâ soá nghieäm vaø coù 2 aån töï do)
z = 

Ví duï 4 Giaûi vaø bieän luaän theo tham soá m heä phöông trình:
 x + 2 y + 3z + 4t = 5

2 x + 3 y + 4 z + 5t = 6
4 x + 5 y + 6 z + 7t = m

Giaûi
Ma traän boå sung

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 34

  1 2 3 4 : 5  h −2h  1 2 3 4 : 5 
  2 1 
A = 2 3 4 5 : 6  → 0 −1 − 2 − 3 : −4 
h −4h
 4 5 6 7 : m 3 1 0 − 3 − 6 − 9 m − 20 
   :
1 0 − 1 − 2 : −3 
h1 − 2 h2  
→ 0 1 2 3 : 4 
h3 − 2 h2 ;( −1) h2
0 0 0 m − 8 
 0 :

Heä phöông trình ñaõ cho töông ñöông vôùi

x − z − 2t = −3

 y + 2 z + 3t = 4
0 x + 0 y + 0 z + 0t = m −8

x − z − 2t = −3

- Tröôøng hôïp m  8 : HPT   y + 2 z + 3t = 4 voâ nghieäm.
0 x + 0 y + 0 z + 0t = m − 8  0

x − z − 2t = − 3

- Tröôøng hôïp m = 8 : HPT   y + 2 z + 3t = 4
0 x + 0 y + 0 z + 0t = 0

x = −3 + + 2
y = − 2 − 3
 4
  ,    (heä coù voâ soá nghieäm vaø coù 2 aån töï do)
z = 
 t = 

Ví duï 5 Giaûi vaø bieän luaän theo tham soá m heä phöông trình:
x + 2 y + 2z +t =1
x + 3y +z + 2t =1


x + 3y + 2z +t =2
 x + 2y + 3z =m+2
Giải
Ma traän boå sung
1 2 2 1 :1  1 0 0 : − 3
3
   
1 3 1 2 :1  0 1 0 0 : 1 
A=  →→ 
1 3 2 1 :2 0 0 1 −1 : 1 
   
1 2 3 0 : m + 2   0 0 0 : m 
 0
x + 3t = −3
 +y =1

Heä phöông trình  
 +z −t =1
0 x + 0 y + 0 z + 0t =m

- Tröôøng hôïp m  0 : Heä phöông trình voâ nghieäm

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 35

  x = −3 − 3
 y =1

-Tröôøng hôïp m = 0 : HPT     (heä phöông trình coù voâ soá nghieäm vaø coù 1 aån töï do).
 z = 1 + 
 t = 

4.4- Phöông phaùp Cramer (heä coù n phöông trình, n aån soá)
a11x1 + a12 x 2 + ....... + a1n x n = b1  a11 a12  a1n   x1   b1 
      
a 21x1 + a 22 x 2 + ...... + a 2n x n = b 2  a 21 a 22  a 2n   x 2   b2 
 (2)      =  
.......... .......... .......... .......... ...     
     
a x + a x + ....... + a nn x n = bn a    x  b 
 n1 1 n2 2 
n1 a n 2

a

nn  n   n

A X B
 AX = B.
Ñaët D = detA =A , Di = detAi = Ai ; i = 1, 2, ...., n, vôùi Ai coù töø A baèng thay coät
 b1 
 
b 
thöù i cuûa A bôûi moät coät veá phaûi B =  2  .
 
 
 bn 
 Ñònh lyù 4.2 (Ñònh lyù Cramer)
i) D = detA  0 khi vaø chæ khi heä phöông trình (2) coù nghieäm duy nhaát. Khi ñoù
Di
nghieäm cuûa heä (2) ñöôïc tính theo coâng thöùc Cramer: x i = , i = 1, n
D
ii) Neáu D = 0 vaø toàn taïi Di  0 vôùi i1, 2,..., n thì heä phöông trình (2) voâ
nghieäm.
iii) Neáu D = D1 = D2 = ….. = Dn = 0 thì HPT (2) hoaëc voâ nghieäm hoaëc vô soá
nghieäm. Khi ñoù muoán bieát keát quaû cuï theå thöôøng phaûi giaûi baèng phöông phaùp
Gauss hoaëc phöông phaùp theá.
* Chuù yù Khi D = detA  0 thì HPT (2) coøn ñöôïc goïi laø heä Cramer.
Ví duï 6 Giaûi vaø bieän luaän theo tham soá m heä phöông trình:
mx + y +z = m

 x + my + z = 1
x + y + mz = m

Giải
Aùp duïng phöông phaùp Cramer
m 1 1
D= 1 m 1 = m 3 − 3m + 2 = (m − 1) 2 (m + 2)
1 1 m

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 36

 m 1 1
Dx = 1 m 1 = m 3 − m 2 − m + 1 = (m − 1) 2 (m + 1)
m 1 m

m m 1
Dy = 1 1 1 = 2m − 1 − m 2 = − (m − 1) 2
1 m m

m 1 m
Dz = 1 m 1 = m 3 − m 2 − m + 1 = (m − 1) 2 (m + 1)
1 1 m

-Tröôøng hôïp m  1 vaø m  −2 : D  0 neân heä phöông trình coù nghieäm duy nhaát
 Dx m +1
x = D
=
m+2

 Dy −1
y = =
 D m+2
z = Dz m +1
=
 D m+2

- Tröôøng hôïp m = −2 : D = 0, Dx = −9  0 neân heä phöông trình voâ nghieäm.

- Tröôøng hôïp m = 1 : D = D x = D y = D z = 0

x + y + z = 1

x + y + z = 1  x + y + z = 1
x + y + z = 1


x = 1 − − 

 y =  ,  ,    (heä coù voâ soá nghieäm vaø coù 2 aån töï do)
z = 


Keát luaän
 m +1
x = m+2
 −1
▪ m  1 vaø m  −2 : Heä phöông trình coù nghieäm duy nhaát  y =
 m+2
z = m +1
 m+2

▪ m = −2 : Heä phöông trình voâ nghieäm

x = 1 −  − 

▪ m = 1 : Heä phöông trình coù voâ soá nghieäm  y =   ,    (2 aån töï do)
z = 


HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 37

4.5- Phöông phaùp ma traän ñaûo

a11x1 + a12 x 2 + ....... + a1n x n = b1  a11 a12  a1n   x1   b1 

      
a 21x1 + a 22 x 2 + ...... + a 2n x n = b 2  a 21 a 22  a 2n   x 2   b2 
 (2)      =  
.......... .......... .......... .......... ...     
     
a x + a x + ....... + a nn x n = bn a    x  b 
 n1 1 n2 2  n1 a
n2 a

nn
  n   n

A X B
 AX = B.
 a11 a12  a1n 
 
a a 22  a 2n 
Giaû söû ma traän heä soá A =  21 khaû nghòch. Khi ñoù
    
 
a  a nn 
 n1 an2

A X = B  A-1 A X = A-1 B  X = A −1 B
Ñeå giaûi heä phöông trình (2) (töùc laø caàn tìm ma traän aån soá X), ta tìm ma traän nghòch
ñaûo A-1, sau ñoù laáy A-1 nhaân vôùi ma traän B seõ ñöôïc keát quaû.

Minh hoïa cho phöông phaùp naøy, baïn ñoïc xem laïi ví duï 3.21 trang 20.
Ví duï 7 Giaûi caùc heä phöông trình sau:
 x1 + 2 x2 + x3 − x4 =m  x1 + 2 x2 + x3 − x4 =0
x + 3x 2 + 2 x3 + x4 =1 x + 3x 2 + 2 x3 + x4 =0
 
a)  1 , m laø tham soá. b)  1
 x1 + 3x 2 + 3x3 + 2 x4 =0  x1 + 3x 2 + 3x3 + 2 x4 =0
 x1 + 3x 2 + 3x3 + x4 =m  x1 + 3x 2 + 3x3 + x4 =0
Giải
a) Heä phöông trình töông ñöông vôùi
1 2 1 − 1 x1   m 
    
1 3 2 1  x 2   1 
1 3 3 2  x  =  0   AX = B
  3   
1 3 3 1  x   m 
 4 
A X B

Tìm ma traän ñaûo A −1

1 2 1 − 1 1 0 0 0 1 0 0 0 3 −3− 4 5
   
1 0 0 −1 2 − 2 1 
(A I ) = 11 3 2 1 0 1 0 0
3 3 2 0 0 1 0 
0
→ .... → 
0 0 1 0 0 −1 0 1 
   
1 3 3 1 0 0 0 1  0 0 0 1 0 0 1 − 1 
 

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 38

  3 − 3 5 − 4
 
−1 2 − 2 1 
Suy ra, A = 
−1

0 −1 0 1 
 
 0 − 
 0 1 1 
 3 − 3 5 − 4  m − 3 − m
    
 − 1 2 − 2 1  1  2 
X = A −1 B =  =
0 −1 0 1  0  m −1 
    
 0 1 − 1   m   −m 
 0  
Vaäy nghieäm heä phöông trình laø ( x1 , x2 , x3 , x4 ) = (−3 − m,2, m − 1,−m)

b) Heä phöông trình töông ñöông vôùi

1 2 1 − 1 x1   0 
    
1 3 2 1  x 2   0  −1 −1
1 3 3 2  x  =  0   AX = 0  A AX = A 0  X = 0
  3   
1 3 3 1  x   0 
 4 
A X 0

Vaäy heä phöông trình coù nghieäm duy nhaát ( x1 , x2 , x3 , x4 ) = (0,0,0,0) .

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

§5. HEÄ PHÖÔNG TRÌNH TUYEÁN TÍNH

THUAÀN NHAÁT
5.1. Ñònh nghóa
Heä phöông trình tuyeán tính coù ma traän heä soá töï do baèng 0 (veá phaûi baèng 0) goïi laø
heä phöông trình tuyeán tính thuaàn nhaát . Töùc laø noù noù coù daïng
a11 x1 + a12 x 2 + ... + a1n x n = 0  a11a 22 ........ a1n  x1   0 
     
a 21 x1 + a 22 x 2 + .. + a 2n x n = 0  a 21a 22 ........ a 2n  x 2   0 
 (3)     =    AX = 0
            .......... .......... ..     
a x + a x +  + a x = 0  a a ...... a  x   0 
 m1 1  m 2mn 
n 
m2 2 mn n m1  
A X 0
 Roõ raøng ( x1 , x2 ,..., xn ) = (0,0,...,0) laø moät nghieäm heä (3), nghieäm naøy khoâng caàn
giaûi cuõng coù ñöôïc neân goïi laø nghieäm taàm thöôøng.
 Nghieäm heä phöông trình (3) maø caùc aån khoâng ñoàng thôøi baèng 0 (neáu coù) goïi
laø nghieäm khoâng taàm thöôøng.
Ví duï 1

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 39

  x1 + 2 x2 + x3 − x4 =0
x + 3x 2 + 2 x3 + x4 =0

a) Heä  1 laø heä phöông trình tuyeán tính thuaàn nhaát chæ
 x1 + 3x 2 + 3x3 + 2 x4 =0
 x1 + 3x 2 + 3x3 + x4 =0
coù nghieäm taàm thöôøng ( x1 , x2 , x3 , x4 ) = (0,0,0,0) . (xem laïi §4, ví duï 7.b)

 x1 + 10 x 4 − 2 x5 =0

b) Heä  x2 − 15 x 4 + 3x5 = 0 laø heä phöông trình tuyeán tính thuaàn nhaát.
 + 3x 4 − 7 x5 =0
 x3
 x1 = 2  − 10
x = 15 − 3
 2
Cho x4 =  , x5 =  ta ñöôïc nghieäm toång quaùt  x3 = 7  − 3  ,   .
x = 
 4
 x5 = 

Vieát laïi nghieäm cuûa heä

( x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) = (2 − 10 ,15 − 3 ,7 − 3 ,  ,  )

=  (−10,15,−3,1,0) +  (2,−3,7,0,1)  ,   .

Cho  = 0,  = 0 ta ñöôïc ( x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) = (0,0,0,0,0) laø nghieäm taàm thöôøng cuûa heä.

Moïi giaù trò  ,  khoâng ñoàng thôøi baèng 0 thì nghieäm
( x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) =  (−10,15,−3,1,0) +  (2,−3,7,0,1)  (0,0,0,0,0)

laø taát caû caùc nghieäm khoâng taàm thöôøng cuûa heä.
Taäp  (−10,15,−3,1,0), (2,−3,7,0,1)  goïi laø heä nghieäm cô baûn cuûa heä.
Löu yù Ñoái vôùi heä phöông trình tuyeán tính thuaàn nhaát thì ma traän boå sung A = ( A 0 )
vaø veá phaûi cuõng luoân baèng 0 khi bieán ñoåi sô caáp haøng neân ñeå cho goïn, khi giaûi heä
naøy, chuùng ta chæ laäp vaø bieán ñoåi sô caáp ma traän A .
5.2. Ñònh lyù 4.3ù (n laø soá aån soá)
i) Heä phöông trình thuaàn nhaát (3) chæ coù nghieäm taàm thöôøng (no duy nhaát)
( x1 , x2 ,..., xn ) = (0,0,...,0) khi vaø chæ khi r ( A) = n .

ii) Heä phöông trình thuaàn nhaát (3) coù nghieäm khoâng taàm thöôøng (coù voâ soá nghieäm)
khi vaø chæ khi r ( A)  n .
Khi m = n thì A laø ma traän vuoâng caáp n, ta coù:
i') Heä phöông trình thuaàn nhaát (3) chæ coù nghieäm taàm thöôøng (no duy nhaát)
( x1 , x2 ,..., xn ) = (0,0,...,0) khi vaø chæ khi det A  0 .

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 40

 ii') Heä phöông trình thuaàn nhaát (3) coù nghieäm khoâng taàm thöôøng (coù voâ soá nghieäm)
khi vaø chæ khi det A = 0 .
Ví duï 2 Trong maët phaúng vôùi heä toaï ñoä Ñeà-caùc vuoâng goùc, cho ba ñöôøng thaúng
(D1) : a1x + b1y + c1 = 0  a1 b1 c1 
 
(D2) : a2x + b2y + c2 = 0 vaø ma traän A =  a 2 b2 c 2 
(D3) : a3x + b3y + c3 = 0 a b c 
 3 3 3

Chöùng minh raèng neáu (D1), (D2), (D3) ñoàng quy thì r ( A) = 2 .
Giaûi
Vì ai2 + bi2  0, i = 1,3 , neân r ( A)  1 .
Neáu r ( A) = 1 thì haøng 2 vaø haøng 3 cuûa A phaûi tyû leä vôùi haøng 1. Do ñoù (D1), (D2),
(D3) truøng nhau neân voâ lyù vôùi giaû thieát (D1), (D2), (D3) ñoàng quy. Suy ra
r ( A)  1 .

Vì ba ñöôøng thaúng (D1), (D2), (D3) ñoàng quy neân toàn taïi ñieåm (xo , y o ) thoûa maõn

 a1 x o + b1 y o + c1 = 0

a 2 x o + b2 y o + c2 = 0
a x + b3 y o + c3 = 0
 3 o
Xeùt heä phöông trình tuyeán tính thuaàn nhaát
 a1 x + b1 y + c1 z = 0

a 2 x + b2 y + c 2 z = 0 (3’) coù ma traän heä soá laø A
a x + b y + c z = 0
 3 3 3

Toàn taïi (xo , y o ) thoûa maõn

 a1 x o + b1 y o + c1 .1 = 0

a 2 x o + b2 y o + c 2 .1 = 0
a x + b3 y o + c3 .1 = 0
 3 o
neân heä (3’) coù nghieäm khoâng taàm thöôøng (xo , y o ,1). Theo (ii) cuûa ñònh lyù 4.3, suy
ra r ( A)  3 . Vì r ( A)  1 vaø r ( A)  3 neân r ( A) = 2 .
Ví duï 3 Trong khoâng gian vôùi heä toaï ñoä Ñeà-caùc vuoâng goùc, cho boán
ñieåm ( x1 , y1 , z1 ) , ( x 2 , y 2 , z 2 ) , ( x3 , y3 , z 3 ) , ( x 4 , y 4 , z 4 ) vaø ma traän
 x1 y1 z 1 1
 
x y2 z 2 1
A= 2
x y3 z 3 1
 3 
x z 4 1
 4 y4

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 41

Chöùng minh raèng neáu boán ñieåm ( x1 , y1 , z1 ) , ( x 2 , y 2 , z 2 ) , ( x3 , y3 , z 3 ) , ( x 4 , y 4 , z 4 ) ñoàng
phaúng thì r ( A)  4 .
Giaûi
Nhaän thaáy raèng boán ñieåm ( x1 , y1 , z1 ) , ( x 2 , y 2 , z 2 ) , ( x3 , y3 , z 3 ) , ( x 4 , y 4 , z 4 ) ñoàng phaúng
khi toàn taïi ( A, B, C , D) , vôùi A 2 + B 2 + C 2  0 , thoûa maõn
 Ax 1 + By1 + Cz1 +D=0
 Ax + By 2 + Cz 2 +D=0
 2
 (töùc laø 4 ñieåm cuøng thuoäc maët phaúng coù phöông trình AX + By + Cz + D = 0)
 Ax 3 + By 3 + Cz 3 +D=0
 Ax 4 + By 4 + Cz 4 +D=0

Xeùt heä phöông trình tuyeán tính thuaàn nhaát

 x1 x + y1 y + z1 z +t =0
x x + y y + z z +t =0
 2

2 2
coù ma traän heä soá laø A
 x3 x + y 3 y + z 3 z +t =0
 x 4 x + y 4 y + z 4 z +t =0

Boán ñieåm ( x1 , y1 , z1 ) , ( x 2 , y 2 , z 2 ) , ( x3 , y3 , z 3 ) , ( x 4 , y 4 , z 4 ) ñoàng phaúng neân toàn

 Ax 1 + By1 + Cz1 +D=0
 Ax + By 2 + Cz 2 +D=0

taïi ( A, B, C , D) , A + B + C  0 , thoûa maõn  2
2 2 2

 Ax 3 + By 3 + Cz 3 +D=0
 Ax 4 + By 4 + Cz 4 +D=0

 x1 x + y1 y + z1 z +t =0
x x + y y + z z +t =0

Do ñoù heä thuaàn nhaát  2 2 2
coù nghieäm khoâng taàm
 x3 x + y 3 y + z 3 z +t =0
 x 4 x + y 4 y + z 4 z +t =0
thöôøng ( A, B, C , D) . Theo (ii) cuûa ñònh lyù 4.3, suy ra r ( A)  4 .

5.3. Ñònh nghóa (Heä nghieäm cô baûn)

Giaû söû heä phöông trình (3) coù nghieäm khoâng taàm thöôøng (coù voâ soá nghieäm) vôùi
( n − r ) aån soá töï do. Trong ( n − r ) aån soá töï do ñoù, ta laàn löôït cho moät aån soá khaùc 0
vaø caùc aån soá coøn laïi baèng 0. Khi ñoù ta ñöôïc (n − r ) nghieäm, vaø boä nghieäm naøy goïi
laø heä nghieäm cô baûn cuûa heä phöông trình thuaàn nhaát (3).
 Chuù yù Khi giaûi moät heä phöông trình tuyeán tính thuaàn nhaát thì thöôøng ta neân söû
duïng phöông phaùp Gauss (hoaëc Gauss-Jordan). Khi vieát heä nghieäm cô baûn, chuùng
ta coù hay khoâng coù söû duïng daáu “” ñeàu ñöôïc.
Ví duï 4 Tìm heä nghieäm cô baûn cuûa caùc heä phöông trình

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 42

  x + y + z − 4t = 0 x + 2z − t = 0
 
a)  x + z − 5t = 0 b)  x + y + 3z + 2t = 0
x + y −t = 0 2 x + y + 5 z + t = 0
 
 x1 + x3 + 3x 4 + 2 x5 + 2 x6 =0

c)  x1 + x2 + x4 + x5 + x6 =0
x + x2 + x3 + 2 x4 + 2 x5 + 4 x6 =0
 1
Giaûi
a)
1 1 1 − 4  h − h  1 1 1 − 4  1 0 1 − 5  h +h  1 0 0 − 2 
  2 1  h1 + h2   1 3 
A = 1 0 1 − 5  →  0 − 1 0 − 1  →  0 1 0 1  → 0 1 0 1 
h −h ( −1) h2
1 1 0 − 1  3 1  0 0 − 1 3  0 0 −1 3  0 0 −1 3 
       
Heä phöông trình töông ñöông vôùi
 x = 2
x − 2t = 0  y = −
 
 y +t = 0 ,  
  z = 3
 −z + 3t = 0
 t = 

Vieát laïi nghieäm ( x, y, z, t ) = (2 ,− ,3 ,  ) =  (2,−1,3,1)  .

Cho  = 1 ta ñöôïc ( x, y, z, t ) = (2,−1,3,1) .
Vaäy heä nghieäm cô baûn cuûa heä phöông trình ñaõ cho laø (2,−1,3,1) .
 1 0 2 − 1 h − h  1 0 2 − 1 h − h  1 0 2 − 1
  2 1   3 2 
b) A =  1 1 3 2  →  0 1 1 3  →  0 1 1 3 
h −2h
2 1 5 1  3 1 0 1 1 3  0 0 0 0 
     
Heä phöông trình töông ñöông vôùi
x =  − 2
+ 2z − t = 0 y = −  − 3
x 
   ,   
 y + z + 3t = 0 z = 
 t = 

Vieát laïi nghieäm ( x, y, z, t ) = (  − 2 ,− − 3 ,  ,  ) vôùi  ,   .

Cho  = 1,  = 0 ñöôïc ( x, y, z, t ) = (−2,−1,1,0) ; cho  = 0,  = 1 ñöôïc ( x, y, z, t ) = (1,−3,0,1) .

Vaäy heä nghieäm cô baûn cuûa heä phöông trình ñaõ cho laø (−2,−1,1,0) , (1,−3,0,1) .
1 0 1 3 2 2   1 0 0 2 1 − 1
   
c) A = 1 1 0 1 1 1  → …. →  0 1 0 − 1 0 2 
1 1 1 2 2 4  0 0 1 1 1 3 
   
Heä phöông trình töông ñöông vôùi

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 43

  x1 =  − 2 − 
x =  − 2
 x1 + 2x4 + x5 − x6 =0  2
  x = −  −  − 3
 x2 − x4 + 2 x6 =0   3 vôùi  ,  ,   .
 x4 = 
 x3 + x4 + x5 + 3x6 =0
 x5 = 

 x 6 = 
Vieát laïi nghieäm ( x1 , x2 , x3 , x4 , x5 , x6 ) = ( − 2 −  ,  − 2 ,− −  − 3 ,  ,  ,  ) vôùi
 ,  ,   .
Cho  = 1,  = 0,  = 0 ñöôïc ( x1 , x2 , x3 , x4 , x5 , x6 ) = (−2,1,−1,1,0,0) ; cho  = 0,  = 1,  = 0
ñöôïc ( x1 , x2 , x3 , x4 , x5 , x6 ) = (−1,0,−1,0,1,0) ; cho  = 0,  = 0,  = 1 ñöôïc
( x1 , x2 , x3 , x4 , x5 , x6 ) = (1,−2,−3,0,0,1) .

Vaäy heä nghieäm cô baûn cuûa heä phöông trình ñaõ cho laø
 (−2,1,−1,1,0,0) , (−1,0,−1,0,1,0) , (1,−2,−3,0,0,1) .

5.3. Ñònh lyù 4.4ù Cho hai heä phöông trình tuyeán tính
a11x1 + a12 x 2 + ..... + a1n x n = b1  a11 a12  a1n   x1   b1 
      
a 21x1 + a 22 x 2 + .... + a 2n x n = b 2 (1)  a 21 a 22  a 2 n   x 2   b2 
          =     AX=B
.......... .......... .......... .......... .......      
a x + a x + .... + a x = b a a m 2  a mn   x  b 
 m1 1 m2 2 mn n m  m
1
   n  m

A X B

a11 x1 + a12 x 2 + ... + a1n x n = 0  a11a 22 ........ a1n  x1   0 

     
a 21 x1 + a 22 x 2 + .. + a 2n x n = 0  a 21a 22 ........ a 2n  x 2   0 
 (3)     =    AX = 0
            .......... .......... ..     
a x + a x +  + a x = 0  a a ...... a  x   0 
 m1 1  m 2mn 
n 
m2 2 mn n m1  
A X 0

coù cuøng ma traän heä soá A. Heä (3) goïi laø heä thuaàn nhaát lieân keát vôùi heä (1). Ký hiệu
nghiệm riêng hệ (1) là X hay X p (particular solution); ký hiệu nghiệm tổng quát hệ (3) là
X o hay X c hay X h .

Khi ñoù:
i) Neáu X laø nghieäm heä (1) vaø X o laø nghieäm heä thuaàn nhaát (3) thì X = X + X o
laø nghieäm heä (1).
ii) Neáu X1 , X 2 laø hai nghieäm phöông trình (1) thì X 1 − X 2 laø nghieäm heä
phöông trình thuaàn nhaát (3).

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 44

iii) Neáu X laø nghieäm rieâng heä (1) vaø X 1 ,..., X k laø heä nghieäm cô baûn cuûa heä
thuaàn nhaát (3) thì X = X +  1 X 1 + ... +  k X k ( 1 ,..., k  ) laø nghieäm toång



Xo

quaùt cuûa heä phöông trình (1).

Ví duï 5

x + y + z − 4t = 2

a) Heä  x +z − 5t = − 1 (1’) coù nghieäm rieâng X = (3,2,1,1) vaø heä thuaàn
x + y −t =
 4
x + y + z − 4t = 0

nhaát töông öùng  x +z − 5t = 0 (3’) coù heä nghieäm cô baûn (2,−1,3,1)
x +y −t = 0

neân heä (1’) coù nghieäm toång quaùt X = (3,2,1,1) +  (2,−1,3,1) ,  .
x + 2z − t = 3

b) Heä  x + y + 3z + 2t = 7 (1’’) coù nghieäm rieâng X = (2,0,1,1) vaø heä
2 x + y + 5 z + t = 8

x + 2z − t = 0

thuaàn nhaát töông öùng  x + y + 3z + 2t = 0 (3’’) coù heä nghieäm cô baûn
2 x + y + 5 z + t = 0

X 1 = (−2,−1,1,0) , X 2 = (1,−3,0,1) neân heä (1’’) coù nghieäm toång quaùt
X = ( 2,0,1,1) +  (−2,−1,1,0) +  (1,−3,0,1) ,  ,   .

BAØI TAÄP
Baøi 1.29 Giaûi caùc heä phöông trình sau ñaây:
x + y +z = − x −y + z =  − x +y −z = 
  
1) x + y + z =  ; 2)  x +y + z =  ; 3)   x −y − z =  ;
x + y + z =  x −y + z =   x + y +z = 
  
 x −  x  + x  + x  =  x + y +z =   x1 + 3x 2 + 5 x3 + x 4 = 0
  
4)  x + x  − x  + x  =  ; 5)  x +y + z =  ; 6)  4 x1 − 7 x 2 − 3x3 − x 4 = 0
x +  x − x  − x  =  x + y + z =  3x + 2 x + 7 x + 8 x = 0
     1 2 3 4

Baøi 1.30 Giaûi vaø bieän luaän caùc heä phöông trình sau:

x + y −z =  mx + y +z = 1  x.y 2 .z 3 = 2

  
1)  x + y + mz =  ; 2)  x + my + z = m 3) x 2 .y 3 .z 4 = 4
 x + my +z =  x + y + mz = m 2  x 2 .y.z = 2
  

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 45

 x  − x  +x + x  =   x + y + ( − m )z = m + 
 
4) x +x  −x +x  = m 5) ( + m )x − y + z = 
x +x  −x  −x  = m  x − my +z = m+
  
 x +x  + x  + x  =  3 x + 2 y + z − t = 1
 x +x  + x  + x  =  2 x + 3 y + z + t =
   1
6)  7) 
 x +x  + x  + mx  =   x + 2 y + 3z − t = 2
 x  +x  + x  +x  =  5 x + 5 y + 2 z = m +1
x  + x  − x  +x  = 
x − x  −x +x  = 
 
Baøi 1.31 Cho heä phöông trình  . Tìm nghieäm cuûa heä
x  +x  −x  +x  = 
x  −x  + x  −x  = 
phöông trình thoûa ñieàu kieän : x  +  x  + x  +  x  ñaït giaù trò nhoû nhaát.

 x2 + xy − y2 = 1

Baøi 1.32 Giaûi heä phöông trình: 2 x 2 − xy + 3y 2
= 13
 x2 + 3 xy + 2 y 2 = 0

Baøi 1.33 Tìm caùc ña thöùc baäc ba f(x) bieát:
1) f(1) = 2 ; f(-1) = -4; f(2) = 8 ; f(-2) = -28 .
2) Ñoà thò haøm soá y = f(x) ñi qua caùc ñieåm: (1,4) ; (3,32) ; (-3,-4) ; (2,11) .
ax −y + z = −

Baøi 1.34 Cho heä phöông trình ax + y + z =  , vôùi a,b laø caùc tham soá.
x + y + z = b

1) Xaùc ñònh caùc tham soá a, b ñeå heä treân laø heä Cramer, khi ñoù haõy tìm nghieäm cuûa heä theo
a,b.
2) Tìm a,b ñeå heä treân voâ nghieäm.
3) Tìm a,b ñeå heä treân coù voâ soá nghieäm, vaø tìm nghieäm toång quaùt cuûa heä .
Baøi 1.35 Tìm ñieàu kieän cuûa tham soá m ñeå caùc heä phöông trình sau ñaây coù nghieäm:
mx +y +z = m ( + m)x + my + mz = 
 
1)   x + ( + m)y + ( + m)z = m −  2)  x + my + z = m
 x +y + mz =   x + y + mz = 
 
Baøi 1.36 Tìm heä nghieäm cô baûn cuûa caùc heä phöông trình sau ñaây:
x − 3 y + z = 0  x + 2 y + 3z + 4t = 0
 
a) 4 x + 2 y − 3z = 0 b) 2 x + 3 y + 4 z + 5t = 0
5 x − y − 2 z = 0 4 x + 5 y + 6 z + 7t = 0
 

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 46

  x − x  +  x  − x  =   x1 + x2 − 2 x3 + 3x 4 = 0
 x
 x + x  −  x  +  x  =   − 2 x2 − x3 + x4 = 0
c)   d)  1
x −  x  +  x  + x  =  2 x1 − x2 − 3x3 + 4 x4 = 0
x +  x  −  x  + x  =  4 x1 − 5x2 − 5 x3 + 6x4 = 0

Baøi 1.37 Giaûi vaø bieän luaän theo tham soá m caùc heä phöông trình sau
 x1 + x2 − x3 + x4 = 6  x1 + x2 − x3 + x4 = 1
x + 2x2 + x3 = m+6 x + 2x2 + x3 =
  2
a)  1 b)  1
2 x1 + 2x2 + x3 + 3x 4 = 10 3 x1 + 4x2 − x3 + 2x4 = m
 x1 + 2x2 + 2 x3 − x4 = 3m + 8 4 x1 + 5x2 − 3x3 + 3x 4 = 1+ m

Baøi 1.38 Aùp duïng lyù thuyeát veà heä thoáng phöông trình tuyeán tính thuaàn nhaát giaûi
caùc baøi toaùn sau ñaây trong heä toaï ñoä Ñeà-caùc vuoâng goùc:
1) Tìm ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå ba ñöôøng 2) Tìm ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå m ñöôøng
thaúng sau ñoàng qui. thaúng sau ñoàng qui.
(D1) : a1x + b1y + c1 = 0 (D1) : a1x + b1y + c1 = 0
(D2) : a2x + b2y + c2 = 0 (D2) : a2x + b2y + c2 = 0
(D3) : a3x + b3y + c3 = 0 ……………………………………………….
(Dm) : amx + bmy + cm = 0
3) Tìm ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå 4 ñieåm (x1, y1, z1);(x2, y2, z2); (x3, y3, z3), (x4, y4, z4)
trong khoâng gian 0xyz cuøng naèm trong moät maët phaúng. Xeùt baøi toaùn tröôøng hôïp n
ñieåm.
x 2 + 2x + 3
Baøi 1.39 Cho f(x) =
( x − 1) 2 ( x + 2)( x 2 + 2 x + 2)
A B( x − 1) + C D(2 x + 2) + E
a) Tìm caùc haèng soá A, B, C, D, E thoûa : f(x) = + + 2
x+2 ( x − 1) 2 x + 2x + 2
0
b) Tính  f ( x)dx .
−1

x4 + x + 3
Baøi 1.40 Cho f(x) =
( x + 1) 3 ( x + 3)( x 2 − 4 x + 8)
a) Tìm caùc haèng soá A, B, C, D, E, F thoûa:
A B( x + 1) 2 + C ( x + 1) + D E (2 x − 4) + F
f(x)= + +
x+3 ( x + 1) 3 x 2 − 4x + 8
1
b) Tính  f ( x)dx
0

2x + 3
Baøi 1.41 Cho haøm soá f ( x) = vôùi x  1, x  −2
( x − 1)( x + 2)
2x + 3 A B
a) Tìm caùc haèng soá A, B thoûa: f ( x) = = +
( x − 1)( x + 2) x − 1 x + 2

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 47

 b) Tính ñaïo haøm caáp n cuûa haøm soá f (x) .
c) Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá f (x) .
x2 + x + 3
Baøi 1.42 Cho haøm soá f ( x) = vôùi x  1, x  −2, x  −1
( x + 1) 3 ( x − 1)( x + 2)
a) Tìm caùc haèng soá A, B, C, D, E thoûa:
x2 + x + 3 A B C ( x + 1) 2 + D( x + 1) + E
f ( x) = = + +
( x + 1) 3 ( x − 1)( x + 2) x − 1 x + 2 ( x + 1) 3
b) Tính ñaïo haøm caáp n cuûa haøm soá f (x) .
c) Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá f (x) .
Baøi 1.43 Cho caùc heä phöông trình tuyeán tính
a 11 x 1 + a 12 x 2 + ....... + a 1n x n = b1 a11 x1 + a12 x2 + ... + a1n xn = 0
a x + a x + ...... + a x = b 
 21 1 a x + a 22 x2 + .. + a 2n x n = 0

22 2 2n n 2
(1) vaø  21 1 (2)
 .......... .......... .......... ......           
a n1 x 1 + a n2 x 2 + ....... + a nn x n = b n a x + a x +  + a x = 0
 n1 1 n2 2 nn n

 a11 a12  a1n 

 
a a 22  a 2n 
coù cuøng ma traän heä soá A =  21
    
 
a an2  a nn 
 n1
a) Giaû söû heä phöông trình thuaàn nhaát (2) chæ coù nghieäm taàm thöôøng. Chöùng minh
heä phöông trình (1) coù nghieäm duy nhaát vôùi moïi heä soá bi , i = 1, 2, …., n.
b) Giaû söû heä phöông trình thuaàn nhaát (2) coù nghieäm khoâng taàm thöôøng vaø heä
phöông trình (1) coù nghieäm. Hoûi khi ñoù nghieäm cuûa heä phöông trình (1) coù
duy nhaát khoâng? Taïi sao?
Baøi 1.44 Chöùng minh raèng neáu X 1 vaø X 2 laø caùc nghieäm heä phöông trình tuyeán
tính thuaàn nhaát AX = 0 thì aX 1 + bX 2 , vôùi a vaø b laø caùc soá thöïc, cuõng laø nghieäm
heä phöông trình tuyeán tính thuaàn nhaát AX = 0 .
Baøi 1.45 Giaûi vaø bieän luaän theo tham soá m heä phöông trình
 x +x  + x  + x  = 
 x +x  + x  + x  = 
 

 x +x  + x  + mx  = 
 x  +x  + x  +x  = 
Baøi 1.46
a) Anh (chò) haõy neâu (teân) caùc caùch giaûi heä phöông trình tuyeán tính.
b) Giaûi vaø bieän luaän theo tham soá m heä phöông trình sau:
 x + 2y + z = 1

2 x + 3 y + 3 z = − 5
3x + 5 y − mz = m


HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 48

c) Giải vaø bieän luaän heä phöông trình sau tuyeán tính sau đây.
 x + 2y +z = 0

 x + 3y + mz = 1 (m là tham số)
2 x + 4 y + (m + 1) z = 1 − m

Baøi 1.47 Giaûi vaø bieän luaän theo tham soá m heä phöông trình:
x + 2 y + 2z + t =1
 x + 3 y + z + 2t =1


x + 3 y + 2z + t =2
 x + 2 y + 3z =m−2
Baøi 1.48 Giaûi vaø bieän luaän theo tham soá m caùc heä phöông trình:
 x1 + 2 x2 + 4 x3 + 3x5 = 152  x1 + x2 − x3 + x5 =7
 
a)  4 x2 + 2 x3 + 3x5 + x6 = 60 b) 2 x − 2 x2 + 2 x3 + x4 + x5 = 26
 7 x2 + 2 x3 + x4 + 4 x5 + x6 = m  x1 − 4 x2 + 2 x3 + 5 x5 + x6 =m


Baøi 1.49

HỆ PHƯƠNG TRÌNH TUYẾN TÍNH…..…………….………….………………….…………………………………… Trang 49