ANG ORAG BILANG ESTETIKANG BIKOL (A THEORIZING IN PROGRESS) 27

Ang Orag Bilang Estetikang Bikol1

(A Theorizing in Progress)
P az V erdades M. Santos
Verdades
Pamantasang De La Salle-Maynila, Pilipinas

Ang papel ay isang panimulang pagmumuni-muni ukol sa estetika ng literaturang nakasulat sa

mga wikang Bikol. Gamit dito ang subjective na lapit sa estetika, na inuugnay ang konsepto ng
kagandahan sa kung ano ang nagugustuhan ng tao sa isang partikular na kultura at panahon.
Hiniram dito ang ilang konsepto mula sa teoryang Signifyin(g) ng literaturang Afro-American ni
Henry Louis Gates, ang carnivalesque ni Mikhail Bakhtin, at ang kahulugang bagong historisismo
ng orag ni Danilo Gerona upang basahin ang limang tekstong nakasulat sa mga wikang Bikol.

Batay sa limang tekstong ito, lalaki at patriyarkal ang manunulat na oragon. Tinatangi ng manunulat
na oragon ang rehiyong Bikol, at ang mga wika at diwa nito. Katangian ng kanyang mga sulatin
ang diskursong dalawahan o maramihang tinig (double- or multiple-voiced). Nakasalalay sa
kagalingan at kausungan sa pagsustini ng isang orihinal at walang-tulad na talinghaga, sa parodya
at pagkasubersibo, at sa kausungan (oneupmanship) laban sa awtoridad ang kagandahan ng
teksto.

Dahil aplikabol sa literaturang Bikol ang konsepto ni Bakhtin ukol sa medyebal na literatura
bilang karnabal, pinapakita na di pa siguro nalalayo ang rehiyon sa medyebalismo. Kita naman

Oragon ang Bikolnon Sa salitang Bikol na orag ay makikita ang

Para kay Bienvenido Lumbera, mahusay o
maganda ang isang teksto kung may dating ito.
Epekto daw sa nakikinig o nagbabasa ang “dating.”
Pinoposisyon ng tradisyon ang nagbabasa upang
maging matindi ang impact ng teksto sa kanila. Ang
kaugnayan ng tatlong bagay—teksto, manunulat,
at nakikinig o nagbabasa sa kultura at
kasaysayan—ang siyang nagdidikta kung may
dating o wala ang isang tula, kuwento, dula, atbp.2
kahulugan ng “dating,” ngunit may dagdag pang
mga kahulugan ang salitang ito. Hindi mahihiwalay
ang salita sa Bikolnon. Kapag may nagawang
napakagaling ang isang Bikolnon, tinatawag
siyang oragon. Sa literatura, oragon ang tawag
ng mga Bikolnong manunulat sa magagaling nilang
kasamahan. Sa Unibersidad ng Pilipinas, inangkin
na ang salita ng Oragon Literary Circle, isang
grupo ng manunulat, na hindi naman lahat taga-
Bikol.3

MALAY
28 P.V.M. SANTOS
Ayon sa Diksyunaryong Bikol–Ingles nila
Mintz at Britanico, galing daw ang salitang oragon
sa “orag,” na sa Ingles ay “ability or prowess, even
an unsurpassed talent or skill.”4 Sa Filipino,
“abilidad” o “kakayahan.” Ngunit obhetibo ang
salitang kakayahan; hindi nito taglay ang iba pang
kahulugan ng orag, sa partikular ang dalawang
tanda nito—“libog” at “nakakaisa.”
Ipinaliwanag ni Conrado de Quiros na taga-
Naga, ang katagang oragon sa kanyang kolum sa
Philippine Daily Inquirer:
Oragon still resonates with sexual
innuendo; it suggests variously promiscuity,
incontinence, sexual prowess. Nobody calls
a woman “oragon.” But the word has taken
all sorts of hues over a long time, it’s wrong
to pin it down to its sexual connotations. It’s
generally used to refer to something
impressive, although on the negative side, it
can also be used to refer to haughtiness, or
boastfulness. A bright or talented person is
Oragon. Like hanep or hayop.5
Sabi naman ni Dan Adan, isa ring manunulat na
Bikolnon:
“Oragon ka!” could be complimentary or
disdainful depending on how the phrase is
delivered. It could also signal a fight among
males who by uttering “Oragon ka!” is
actually telling the other “Nakakalalaki ka
na!”6
Pinakaiskolarli nang artikulo tungkol sa kataga
ang “Orag as a Bikolano Virtue” ni Danilo M.
Gerona. Ayon daw sa diksiyunaryo ni Fray
Marcos de Lisboa, “deshonedad at desjuicio” ang
ibig sabihin ng orag. Ginamit daw ng mga prayle
ang salita upang sirain ang karangalan ng mga
matatapang na maginoo na may likas at di-
pangkaraniwang kapangyarihan, na may anting-
anting, at nakakakuha ng maraming babae sa mga
sakyada nila. Sabi pa ng mga prayle, maorag o
malibog daw ang mga maginoo dahil marami silang
asawa. Kaya noong panahon ng Kastila, naging
TOMO XIX BLG. 3 ABRIL 2007
bulgar ang salitang oragon. Ngayon, partikular sa
mga Bikolnon sa bandang timog, kung hindi
napapangisi, nababastusan sila kapag naririnig ang
salitang ito.7 Ani Jaime Claveria na taga-Buhi,
Camarines Sur, ayaw niya sa salita dahil “ang orinola
is still an orinola even if you use it as a flower pot
for a petunia, or as a bowl for holding sotanghon.”
Ito rin ang reklamo ng mga nababastusan sa salitang
libog.
Ngunit inaayunan ni Gerona ang pagpapaliwanag
ni De Quiros na marami ang ibig sabihin ng orag, na
nakasama na ito sa mas malaking semantic cosmos.
Hindi naaalis ang kahulugan na libog, pero lantay
pa rin ang mga kahulugan ng kagalingan, katalinuhan,
at kahusayan.
Today, an oragon could mean an achiever,
one who is never daunted by the adversities
he encounters in life. He is calculating and yet
aggressive. He is creative and resourceful,
cunning and illusive, audacious and vain,
romantic and playful. He easily finds ways and
means to escape snares and straits, to
circumvent policies and rules. “Basta
Bikolano, oragon!” expresses the pride among
Bikolanos that in one way or another a
Bikolano possesses something unequalled by
his peers.8
Orag Bilang Estetikang Bikol
Gagamitin ko ngayon ang salitang orag para sa
panimulang pagmumuni-muni tungkol sa estetika ng
literatura sa mga wikang Bikol. Ang katanungan kung
ano ang maganda ang siyang ibig kong talakayin sa
katagang “estetika.” Hindi ko gagamitin ang
obhetibong lapit nina Plato o Aristotle, na
nagsasabing lantay sa isang bagay ang kagandahan
nito, “that beauty inheres in the object.” Sa halip,
gagamitin ko ang subjective na lapit, na inuugnay
ang konsepto ng kagandahan sa nagugustuhan ng
tao sa isang partikular na kultura at panahon.
Nag-umpisa ako sa bagong historisismong pag-
aaral ni Gerona sa salitang orag. Idadagdag ko
ngayon ang teoryang Signifyin(g) ng literaturang
Afro-American ni Henry Louis Gates. Pinakita ni
 ANG ORAG BILANG ESTETIKANG BIKOL (A THEORIZING IN PROGRESS)
Gates ang parodya ni Mikhail Bakhtin sa ganitong
paraan: Maaaring alisin sa signifier ang orihinal na
kahulugan nito, upang sidlan ng isang bagong
kahulugan. Ang resulta, hahagong (resonate) ang
dalawang kahulugan sa isang signifier. Signifier ang
isang salita, kung saan maaaring humagong ang
dalawang kahulugan. Halimbawa, sa popular na
awitin ni Michael Jackson na “I’m BAD…”
magaling o “good” ang totoong ibig sabihin ng
“bad”: “I’m good, cool, hot, great, fantastic, sexy.”
Ngunit naroon pa rin ang orihinal na kahulugan na
“bad,” kaya’t humahagong sa tatlong letrang
signifier na ito ang dalawang kahulugan na mabuti
at masama.9 Ito ang tinatawag na diskursong
dalawahan o maramihang tinig (double-voiced or
multiple-voiced). Isang bersyon nito sa Pilipinas
ang popular na bansag sa Bikolanong aktor na si
Robin Padilla na “Bad Boy,” na parehong mabuti
at masama ang ipinararating.
Gagamitin ko rin dito ang konsepto ng karnabal
(carnivalesque) ni Mikhail Bakhtin, isang Rusong
nag-aral ng foklor. Sa pag-aaral ni Bakhtin sa
kuwentong Gargantua at Pantagruel ni Rabelais,
pinakita niya kung paano sa karnabal,
pansamantalang nagtitipon sa kasayahan ang lahat,
mayaman at mahirap, matanda at bata, malakas at
mahina, kaya’t pansamantalang nawawala ang di
pagkakapantay-pantay. Sa mga kakaiba’t
pambihirang larawan ng kasayahan, kabastusan,
at grotesque realism ng katawan at mga ginagawa
ng katawan, nagkakaroon ng parodya at satira.
Nakapagpapalaya ang tawanan dahil nilalantad nito
ang iba’t ibang uri ng hindi pagkakapantay-pantay.
Ang siklo ng pagkabuhay–kamatayan (life–death
cycle), na hindi naman nagtatanda ng pagsasara o
katapusan, bagkus ng patuloy na pagbabago at
muling pagbuhay, ang isa pa sa pinakamahalagang
larawan ng karnabal.10
Panimulang teorya ko na tanda ng estetikang
Bikol ang orag, at susubukan kong patunayan ito
ngayon sa pagbasa ng ilang mga teksto.
Ang Mga Teksto
Tigsik
Walang katulad, kaya’t pinaka-Bikol na sa
29
literaturang Bikol, ang tigsik. Rawitdawit (berso o
tula) sa inuman ang tigsik. Tangan ang baso ng tuba
o gin, may isang magsisimula ng tigsikan.
Pagkatigsik at pagkainom, ipapasa niya ang muling
pinunong baso sa susunod na magtitigsik na tatagay
rin. Mas maganda kung sagot sa nauna sa kanya
ang pangalawang tigsik, upang tila pagtatalo sa
berso ang magaganap.11
Oragon ang paratigsik (nagtitigsik) dahil may
kakayahan siya kahit nakainom: kaya pa niyang
gumamit ng talinghaga tungkol sa kahit anong
bagay, makipagtalo sa paraan ng rawitdawit,
magbigay puri sa nililigawan, o patamaan ang kahit
sino, lalo ang mga maykapangyarihan.
Isang halimbawa:
Tinigsik ko ining iling iling
Ang iling kun tilalaog
Nagbibigak-bigak ang liog
Ang iling kun tiluluas
Nagluluway-luway ang lawas
Tinigsik ko itong iling
Ang iling kung pinapasok
Lumalaki ang leeg
Ang iling kung nilalabas
Hinay-hinay ang katawan.
Halata kaagad ang ideolohiyang patriyarkal sa
tigsik na ito, katulad ng naobserbahan n
g Bikolnong si Xerxes Matza sa tesis niya ukol sa
pambayang tulang ito.12 Ngunit baka oragon ito
dahil nga sa ideolohiyang patriyarkal nito. Sa una
pa lang na linya, lantad kaagad na hindi seryoso
ang tigsik; larawan pa lang ng kalbong ibon,
matatawa na kaagad ang mga nakikinig. May
ipinapahiwatig ding iba ang rawitdawit, kaya’t
mapapahalakhak ang mga nag-iinuman, lalo kung
medyo may kaunting tama na, o nasa “jocose
stage” na ng pagkalasing.13 Dalawahang tinig
(double-voiced) ang tigsik dahil hindi lang ibon na
lumalaki ang leeg ang pinag-uusapan kundi ari ng
lalaki sa aktibidad sekswal. Ngunit dalawahang
tinig rin ang tigsik sa ibang paraan. “Bad” siya dahil
may himig-laswa at diskursong phallocentric, ngunit
“good” din dahil sa matalas at bihasang paggamit
MALAY
30 P.V.M. SANTOS
ng talinghaga. Karaniwan nang ginagamit na
talinghaga ng ari ng lalaki ang ibon sa Pilipinas: bird
sa matanda, pikoy sa bata. Sa tigsik, ginawa pang
mas partikular ang ibon, hindi ito maya o kalapati;
bagkus, ito ay iling na itim na ay kalbo pa, at
totoong lumalaki ang leeg.14 “Berde” ang tigsik, at
matatawa ang mga nakikinig o nagbabasa na
naiintindihan ito. Ngunit mahusay at may
imahinasyon rin ang paratigsik dahil napansin niya
kaagad ang pagkatulad ng walang kamalay-malay
na ibong ito sa sensitibong bahagi ng katawan ng
lalaki. Kahit impromptu ang rawitdawit, nabuo ng
paratigsik ang talinghaga sa limang linyang may
tugma, payak ang salita, ngunit dalawa ang
napaparating na kahulugan. Pinapakita ng
rawitdawit ang isang paratigsik na may mabilis at
pilyong imahinasyon at magaling maglaro ng salita,
kahit—o baka dahil—nakainom. Oragon!
Sa uri (form) ng tula, karnabal ang tigsik, dahil
ang konteksto nito, kasayahan sa lasingan at
pagrawitdawit. Walang sinasanto na hindi maaaring
patamaan ng isang matinik na paratigsik. Karnabal
rin ang nilalaman ng tigsik. Nakatutok ito sa isang
bahagi ng katawan at sa gawain nitong sex. May
libog ang teksto, ngunit kung gagamitin ang kaisipan
ni Bakhtin, tanda lamang ng “pagbago at muling
pagkabuhay… pagtanggi sa posibilidad ng
pagbubuo o pagtatapos”15 ang pagbigay-diin sa
mga bahagi ng katawan. Sa larawang pastoral ng
kagubatan at ibon sa Kabikolan, ipinagdiriwang
ng tigsik hindi lamang ang ari ng lalaki o ang
sex, kundi pati na rin—at mas mahalaga—ang
buhay mismo.16
Juan Osong
Kay Juan Osong naman tayo, komikong bida
ng mga sinaunang osipon o kuwento. Iba si Juan
Osong kay Juan Tamad sa pangalan pa lang, dahil
mas binigyang pansin ng mga Bikolnon ang
kausungan o pagkamatinik at pagkapilosopo ni
Juan Osong. Mas katulad niya si Juan Posong ng
mga Bisaya at si Pilandok ng mga taga-Mindanao.
Repleksyon ng mga magaling, marunong, at oragon
na Bikolnon si Juan Osong.
Halimbawa, sabi ng Alkalde Mayor noon sa
TOMO XIX BLG. 3 ABRIL 2007
kanya, “Ano ang pinagtatakbo mo Juan?” “Paa po,
Kapitan.” “Punyetero, anong tinatakbuhan mo?”
“Lupa po, Kapitan.” “Oy punyetero, ano at
tumatakbo ka?” “Tumpak, iyan ang tamang
tanong,” sabi ni Juan.
Sa isa pang kuwento, nakasalubong ni Juan
Osong ang isang magnanakaw. Dahil may suot
siyang sutana, nagkunyaring pari siya, at pinutol
niya ang dila ng magnanakaw. Pagkatapos,
nakituloy si Juan at Pedro sa isang malaking bahay.
Hindi nila alam na natagpuang patay ang lahat ng
tumuloy doon. Habang kumakain sila, may mga
nahulog na binti, kamay, katawan, at ulo galing sa
kisame. Naging halimaw ito at susunggaban sana
sina Juan, ngunit binalibag ni Juan ang pintong bitbit
niya dito. Natalo ni Juan ang halimaw, at
ginantimpalaan siya ng malaking salapi.
Pinapakita ang diskursong dalawahang tinig o
maramihang tinig sa kuwento ni Juan Osong. Hindi
mawari ng nakikinig kung tanga ba, luko-luko,
suwerte lang, o talagang matinik itong si Juan. Sa
una, tila hangal lang ang bida; ngunit, sa katapusan
ng kuwento, magaling pala siya dahil nadaig niya
ang malakas at may kapangyarihan.
Karnabal ang mga osipon na ito, dahil
napatumba ni Juan Osong ang mga mayayabang
at matatayog na alkalde mayor, guardia civil, at pari
sa kabulastugan niya sa salita at gawa. Sa
pamamagitan ng kuwentong nagpapabungisngis,
namemenos ni Juan Osong ang mga nasa
kapangyarihan. Tila ba nakakaisa na rin sa mga
awtoridad ang mga nakikinig o nagbabasa ng
kuwento ni Juan Osong.
Karnabal rin ang nilalaman ng mga osipon ni
Juan Osong dahil tungkol ito sa mga hilig ng
katawan o bodily appetites. Kung anu-anong
kabulastugan ang ginawa ni Juan upang makuha
ang pagkain ng mga magnanakaw. Sa kuwento ng
mga nahulog na bahagi ng katawan, ginamit ang
makolor na salitang râ’ngot (ngatngat) sa pagkain
ng manok. Isa pang larawan ng karnabal ang
katawan at ang pagpipirapiraso nito, bodily
dismemberment. Pinutol ni Juan Osong ang dila ng
magnanakaw, umulan ang “chop-chop” na katawan
sa tinuluyan nilang bahay; at, sa isa pang kuwento,
pinaliguan ni Juan ng kumukulong tubig ang
 ANG ORAG BILANG ESTETIKANG BIKOL (A THEORIZING IN PROGRESS)
matandang mabaho na raw. Sa karnabal ni Bakhtin,
kamatayan ang pangunahing larawan (central
image). Katulad ng nasabi na, nagbibigay ng
pagbabago at muling pagkabuhay ang kamatayan,
upang makalabas ang “creative energies” na
kailangan upang magpatuloy ang buhay.
Dagdag rito, sa paraan ng pagpapalabis
(exaggeration) na katawa-tawa, matatagpuan rin
ang karnabal sa estilo ng osipon.17
Sa paglaban ni Juan Osong sa
makapangyarihan, nakikita ang halagang binibigay
ng mga Bikolnon sa demokrasya at
pagkakapantay-pantay. Sa persona ni Juan Osong,
makikita ang Bikolnon bago dumating ang mga
Kastila. Bumawi siya ngayon sa mga nasa
kapangyarihan sa paraan ng kabulastugan, sa
palaban na pagsagot at paggago sa kanila. Suot
ang sutana, naging karnabal na mimic-man si Juan
Osong, parodya at subersibong pinatatamaan ang
mga prayle at malakas na kampo ng konserbatibong
Katolisismo.
Isa sa mga tanda o simbolo ng mga Bikolnon si
Juan Osong. Kahit tila walang kamuwang-muwang
at simpleng mag-isip na tao, ingat kayo. Matinik
siya, magaling maglaro ng wika, at kaya niyang
paliitin at pahiyain ang maykapangyarihan sa
pamamagitan ng kausungan (wit) at katatawanan.
Oragon!18
“Pinagrok” ni Estelito “Esting” Jacob
Guro, makata, kuwentista, pintor, editor, at
tagapaglathala si Estelito Jacob. Nagsusulat siya
ng mga rawitdawit at osipong pambata sa Bikol at
naging pabliser–editor ng magasing Bikol na
Bangraw. Napili ng National Commission for
Culture and the Arts (NCCA) noong 2003 ang
koleksyon niya ng mga rawitdawit para sa seryeng
Ubod para sa mga bagong manunulat.
Isang uri ng sinigang ang pinagrok, ngunit puyo
lang ang pinapagrok at iba ang tawag sa maasim
na sinabawang isda mula sa tabang. Nahuhuli ang
puyo sa bukid, bubon, at minsan sa ilog-Naga. Sa
sinigang, hinuhugasan at nililinis ang isda bago
lutuin, ngunit sa pinagrok, lalo na sa Camaligan,
Camarines Sur, na bayan ni Jacob, hinahampas
31
muna ang puyo ng walis tingting upang maalis ang
kaliskis at lansa nito. Hindi alam ng ibang Bikolnon
kung ano ang pinagrok, lalo yaong mga malayo
sa ilog o palayan kung saan madalas makahuli ng
puyo kung tag-ulan.19
Maorag ang rawitdawit na ito dahil sa mga
larawan (imagery) nito, persona, at diskursong
dalawahang-tinig. Nakikita ng batang persona ang
binubugbog niyang ina sa pang-araw-araw na ulam
ng mga mahihirap. Ipinapahiwatig ng binugbog at
pinitpit na puyo na, diniligan pa ng suka at asin,
ang kalagayan ng ina na mahapdi pa ang mga sugat.
Pinagpatuloy ang talinghaga hanggang sa katapusan
ng rawitdawit na gamit ang lokal at walang katulad
na biswal at “tactile imagery.” Pinapakita ng
rawitdawit ang patriyarkiya sa mga kabahayan sa
Bikol, kasama na ang nagkakaisang prente ng ina
at anak laban dito.
Hindi makikita sa rawitdawit na ito ang paglalaro
o pagpapatawa ng paratigsik o ni Juan Osong. Sa
halip, masakit ang himig ng paghihiganti at kausongan
(oneupmanship). Hindi ang asawang lalaki ang
oragon; sa halip, makauurag o nakakagalit siya. Sa
pambubugbog niya sa asawa, maiisip ng mambabasa
ang sexual perversion na sadomasokismo.
Ang batang persona ang totoong oragon sa
rawitdawit. Walang takot sa bagsik at galit ng ama,
inuudyok niya ang kanyang ina na sumagot at
lumaban, hindi harapan, ngunit sa paraang siguradong
mananalo siya. Tila hamon ng bata sa ina, tularan si
David na lumaban kay Goliat o ang giyera ng mga
pulgas ng mga gerilya: “[D]ai nungka magtugot na
ika maubos na dai madugi an saiyang halanuhan”
[Huwag pumayag na maubos ka na hindi mo matinik
ang kanyang lalamunan]. Ibig sabihin, patayin mo
siya! Sa mungkahi niyang paraan ng paglaban sa
“tirania kan ama,” the rule of the father, siya ang
oragong sinasabi ni Gerona na “calculating and yet
aggressive, creative and resourceful, cunning and
illusive, audacious and vain.”20
Nangyayari ang karnabal ni Bakhtin kung
pinipilipit, binabago, at binabaligtad ang pang-
araw-araw na tema ng sosyedad. Sa rawitdawit,
binabaligtad ang baynari ng lalaki/babae.
Binabastos ng anak ang ama na siyang awtoridad
sa pamilya. Karnabal rin ang mga larawan ng
MALAY
32 P.V.M. SANTOS
pagpukpok, pagkain, at pagkamatay. Kailangan
ang pagbugbog, pagtadtad, at pagsiba ng ama sa
puyo/ina. Sa sakripisyong ito ng babae,
magbabago siya, may metamorphosis, upang
makaganti naman siya sa mala-cannibal na lalaki.
Kailangan namang mamatay ang ama upang
mabuhay muli ang ina at anak sa mundo kung saan
may katarungan at kalayaan. Sa dalawang
kamatayang ito ng ama at ina sa rawitdawit, lilitaw
ang isang bagong sistema o social configuration.
Para sa “Pinagrok” at sa iba niyang rawitdawit,
at para sa mga ginagawa niya sa larangan ng
literaturang Bikol at Pilipino, oragon si Esting.
“Kamuti” ni Kristian Cordero
Pinakabata sa mga oragon na manunulat si
Kristian Cordero. Wala pang 25 ang edad, dalawa
na ang aklat ng rawitdawit, at marami nang premyo
ang naani sa rehiyong Bikol at sa Maynila.
Isa sa rawitdawit ni Cordero ang “Kamuti,” na
sinulat niya sa Rinconada Bikol. Para sa mga
mahihirap na Bikolnon at Pilipino, malaking bagay
na may kamoteng tanim kung walang kuwarta para
sa bigas, isda, karne, o gulay. Pinapakita ng
rawitdawit ang isang suliranin sa mga paaralang
pampubliko sa Pilipinas, ang mga tamad o mahinang
gurong hindi nagtuturo, na ginagawang janitor at
hardinero ang mga mag-aaral.
Kamote ang central metaphor ng rawitdawit.
Mahusay ang talinghaga ni Cordero sa diskursong
double-voiced na ito: Pinapatanim ng kamote ang
mga bata; tuloy, mangangamote sila!
Nakakabigla at surreal ngunit nakakatawa rin ang
larawan ng kamote. Gagapang ang baging papasok
sa mga silid-aralan; lulusot sa mga bibig, ilong, at
tainga ng mga bata; at, mag-uugat sa mga ulo nila.
Pagkatapos, aanihin ng maestra ang kamote sa mga
utak ng mga bata at ipamemeryenda sa
superintendent. Ngunit may ulalo, inuuod—bulok na
pala ang mga kamoteng nakutkot niya.
Karnabal ang rawitdawit sa laman at estilo
dahil gamit nito ang hyperbole, pagpapatawang
akma sa panlasa ng masa (folk humor), at mga
larawan ng katawan at kamatayan. Nasisingitan
(permeable) ang mga katawan ng mga bata ng
TOMO XIX BLG. 3 ABRIL 2007
mga sumusuot na mga sanga at dahon na nagiging
bungang-ugat sa utak nila. Nagiging dahilan ng
kamatayan ng mga bata ang mismong mga kamote
na siya sanang magliligtas sa buhay ng mga
mahihirap sa panahon ng kagutuman. Namamatay
ang mga bata sa literal na paghuhukay ng guro sa
mga ulo nila. Namamatay rin sila figuratively sa
kamangmangan at kakulangan ng pagkakataon na
makakuha ng mas mabuting kabuhayan dahil
kulang sila sa edukasyon.
Sa kabilang banda, kailangan ang kamatayang
ito bilang tanda ng pagbabago sa pamamagitan
ng pagpukaw. Kailangang mamatay ang mga bata
ng rawitdawit bilang bahagi ng siklong
kamatayan–pagkabuhay, upang mabuhay muli ang
mga bata sa rehiyon at matuto sa magagaling na
guro at sistema ng edukasyon.
Muling pinapakita ng rawitdawit na ito ang
diskursong pagpapalaya ng karnabal.
Binabaligtad nito ang hayrarki o baynari ng guro/
mag-aaral sa pamamagitan ng pagbukas,
pagwasak, at pagpabagsak sa gahum ng mga guro
dahil sa edad, posisyon sa lipunan, edukasyon,
at kaalaman. Pinapakita ang kausungan ng isang
batang manrawitdawit na nakikiisa sa mga
mahirap na kabataan na inaapi ng mga tamad at
mahihinang guro.
Ngunit alam rin natin kung bakit ganito ang
kalagayan ng mga guro at ng sistema ng
edukasyon. Inaapi rin ng sistema ang mga guro,
kaya’t di lamang ang mga guro ang pinatatamaan
dito; sa halip, tanda sila ng sistema ng edukasyon
na malakolonyal at malapiyudal na umaapi sa mga
kabataan.
Dagdag pa rito, karnabal na pagsulat ang
nagmomobilisa ng isang uri ng diskurso, lalo ang
popular, laban sa dominanteng diskurso. Nakasulat
ang “Kamuti” sa Rinconada Bikol, isang varyant
ng Bikol na nagigilid (marginalized) mismong sa
sarili nitong rehiyong Bikol.21 Dominante pa rin ang
Naga Bikol sa akademya, sa pagsulat, sa pormal
na tipunan. Sinasabi ng ilan sa akademya na “hindi
Bikol” ang ibang uri ng Bikol. Natatawa ang mga
taga-Naga sa Rinconada Bikol, at ginagawa itong
laro o kalokohan.22 Matapang si Cordero sa paggiit
niya ng Rinconada, sa paglathala niya ng rawitdawit
 ANG ORAG BILANG ESTETIKANG BIKOL (A THEORIZING IN PROGRESS)
sa wikang ito, upang mabasa di lamang sa mga
bayang gumagamit nito, kundi sa buong rehiyon.
Para sa paggiit na ito, doble ang pagkaoragon ni
Kristian.
“Pagkakan nin Tinuktok” ni Frank Peñones
Numero uno sa personal kong honor roll ng
manunulat na oragon si Frank Peñones. Siya na
ang pinakamatiyaga, pursigido, at produktibo sa
pagsulat at paglathala ng literatura sa wikang Bikol,
kahit noong panahong di pa gaanong uso ang
literaturang rehiyonal. Para lang diyan, oragon si
Frank at mataas ang posisyon niya sa kanon ng
literatura sa wikang Bikol na nabubuo ngayon.
Isang rawitdawit na nagtatatak kay Peñones
bilang oragon ang “Pagkakan nin Tinuktok,” laging
hit sa performance poetry sa mga tipunan ng
Bikolnon. Dinikdik (tinuktok) na hipon o talangka
na hinaluan ng buko at rekado, binalot sa dahon
ng gabi, at pinakuluan sa gata ang tinuktok sa Iriga
o pinangat sa Naga Bikol. Paborito, mura, at
karaniwang ulam ito ng mahirap at mayaman, bata
o matanda, sa rehiyon. Sa rawitdawit,
minumungkahi ni Peñones na dapat “bigyang
seremonya” ang pagkain ng tinuktok, katulad ng
seremonya ng mga Hapones sa tsaa.
Sa unang pagbasa, walang galang at sobinistang
talinghaga para sa marahan at balak na paghikayat
sa isang birhen na makipag-sex ang hinahain ni
Peñones sa pagkain ng tinuktok. Piling-pili niya ang
mga katagang “pahigain, hubaran, binugbog,” at
lalo ang huling linya, “Viva la virgen.” Tila naging
bagay lamang ang babae upang mabigyan ng
kasiyahan ang libido ng personang lalaki. Sa
peministang pagbasa, patriyarkal ang rawitdawit.
Sasabihin naman ng Konserbatibong Katoliko na
bastos o kalapastanganan pa ito sa Birhen ng
Peñafrancia. Ngunit babasahin ko ang rawitdawit
mula sa panrehiyong pananaw, gamit ang mga
konseptong orag at osong.
Una, ginigiit ng manrawitdawit ang pagka-Bikol
niya sa pamamagitan ng pagsulat sa wikang Bikol
upang itangi ang rehiyon. Pangalawa, minumungkahi
niyang gawing seremonyal ang pagkain ng
karaniwang ulam ng Bikolnon. Siningit niya pa rito
33
ang isteryotipo ng sili, lihim na rekado daw ng libido
ng Bikolnon. Ngunit pinakamagaling sa lahat ang
kasukdulang linya ng tula, “Viva la Virgen!” Oragon
si Peñones dahil ang Bikolnon lang ang implied
reader nito. Kahit nakasalin ito sa Filipino, hindi
kaagad makukuha o lubos na mapapahalagahan
ng mga hindi taga-Bikol ang nuance ng
naghahagong na huling linyang ito, kung hindi nila
alam o naranasan ang piyestang Peñafrancia. Sigaw
ng mga lasing at nakaapak na mga lalaking boyador
at deboto23 ang “Viva la Virgen!” Itinatali ng huling
linya ang mga paksang pangkatawan ng pagkain
at sex sa spirituality at folk religiosity. Nagiging
tekstong banal ang tekstong senswal ng pagkain
at sex, at nagiging parodya naman ang tekstong
banal na “Viva la Virgen!” Nagiging magalang ang
dating tila walang galang na rawitdawit sa paglubid
ng solemneng imahen ng Birhen sa kasiya-siyang
pagkain ng malinamnam na tinuktok at seduksyon
ng birhen. Lubos ang papuri’t pasalamat ng
persona sa oxymoron na Birheng Ina ng rehiyon
para sa pagkain at sex. Nilalagay sa pedestal ang
mga bagay na binawal o tinago ng mga Katoliko
cerrado—ang katawan at appetites nito. Ano nga
ba naman ang masama sa mga kahingian ng
katawan? Kailangan ang pagkain upang mabuhay,
ngunit liban dito, isa itong “communal product,
something around which community takes
shape.”24 Sa partikular, ang tinuktok, ay ulam na
naging tanda ng Kabikolan sa isip ng mga Pilipino.
Alam din natin na kung walang sex, walang tao sa
mundo.
Gamit ang double-entendre at kaosongan,
nabuo ni Peñones ang talinghaga sa 29 na linya.
May nirekado pa siyang konsensyang panlipunang
mala-Brecht sa larawan niya ng mga mahirap na
maliliit na magniniyog. Sa pagtatapos ng rawitdawit,
humahagong na ang maraming kahulugan, a
multiplicity of resounding meanings: pagkain, sex,
nakakapagod at masarap na pagkayod (ng niyog,
ng trabaho, ng sex), seremonya, kalikasan, ritwal
ng pagtatanim bago dumating ang Kristiyanismo
(itim ang imahen ng Birhen), maorag na maginoo,
at ang pagkaispiritwal ng Katoliko at masa!
Earthiness, sensuality and folk humor blend with
ceremony and sanctity, Bakhtin’s carnival
MALAY
34 P.V.M. SANTOS
mesalliance of the sacred and the profane, ng banal
at hangal.25 Malakas ang dating ng kausungan ni
Peñones, hindi lang sa dalawahang tinig o
maramihang tinig, ngunit sa polyphony, na ayon
kay Bakhtin ay “a plurality of unmerged
consciousnesses, a mixture of ‘valid voices’ which
are not completely subordinated to authorial
intentions or the heavy hand of the omniscient
authorial voice/narrational voice.”26 Kaya’t hindi
mapipigilan ang Bikolnon na makakabasa at
makakarinig sa rawitdawit na magsabing, “Hayop,
hanep ang dating, Oragon!”
Orag, Orig, Osong at Bakhtin
Ilan pa lamang itong halimbawa ng orag sa
teksto. Marami pang iba, katulad ng mga
kasabihan; kantang pakonsuelo; mga sulatin nila
Justino Nuyda, Zacarias Llorino, Rudy Alano,
Gode Calleja, Marcial Pimentel, Luis
Cabalquinto, Fr. Wilmer Tria, at Levy Aureus;
diskurso ng mga brodkaster; at pati na kung
sinumang oragon ang nakaisip sa pangalang
Transport and Traffic Management Office sa
siyudad ng Naga. Halatang-halata sa akronim ang
pagkaoragon ng nakaisip nito.
May dahilan pala kung bakit walang nabanggit
na teksto ng babaeng manunulat dito. Hindi ito
dahil walang Bikolanang manunulat o kiling ako
sa mga lalaking manunulat. Kahit marami ang mga
Bikolanang nagsusulat, at binigyan ko na sila ng
lugar at panahon sa Hagkus: Twentieth-Century
Bikol Women Writers, 27 mas marami at may
gahum pa ang mga lalaki sa literatura sa mga
wikang Bikol. Sabi nga ni De Quiros, “[O]ragon
is hardly ever used for women.” Sa tingin ko rin,
mas bagay na talinghaga sa babaing manunulat
ang babaylan na ginamit ko na nga, o dili kaya,
ang bailarina sa dinekonstrak na kahulugan nito,
hindi oragon. Sa peministang pananaw, baka
maging patibong pa sa mga babaing manunulat
ang makisama sa diskurso ng lalaki, na may
tendensiyang mauwi sa pataasan ng ihi, palakihan,
pahabaan, patigasan, at iba pang kumpetisyong
panlalaki. Ngunit nagbabago naman ang wika,
kaya’t maaari ring dumating ang panahon na
TOMO XIX BLG. 3 ABRIL 2007
maaalis na ang phallocentrism sa katagang
oragon. Hanggang sa panahong iyon, hindi na
kailangang makipagsalimpusa pa sa salitang
oragon ang mga mahuhusay nating manunulat na
babae.
Bilang pangwakas, tanda ng estetikang Bikol
ang orag. Sa partikular, ito ang estetika ng
pagsulat ng mga Bikolnon para sa ibang Bikolnon
sa mga wikang Bikol. Ang pagsulat sa wikang
Bikol, dati nang karnabal dahil tinatangi nito ang
isang wikang nagigilid. Nasa Bikol ang puso, isip,
dila, pati na tiyan, ng manunulat na oragon, kahit
hindi siya nakatira sa rehiyon. Nakatuon siya sa
lokal, sa karaniwan, sa pang-araw-araw na buhay
sa Kabikolan; pasok ang persona niya sa pisikal
at kultural na konteksto. Prayoridad niya ang
rehiyon, ang mga wika, kaisipan, at kaugalian ng
mga Bikolnon, na hanggang ngayon, makalalaki
pa o patriyarkal, kahit nga sinasabi ng oragon na
manunulat ng Bikol na si Carlos Aureus na
matriyarkal ang Naga.28
Batikan rin sa sarili niyang mga magagandang
wika ang manunulat na oragon. Iba ang
pagkaganda ng wika niya, hindi ang galing na
klasikal, mataas, mabigat, o pang-ispiritwal.
Ngunit mayroon rin nito kung hahanapin,
halimbawa, sa mga sulatin nina Rudy Alano,
Wilmer Tria, at Tito Valiente. Sa halip, nasa talino
at galing sa pagpili at pagsustenir sa talinghaga na
walang katulad,29 sa parodya at pagkasubersibo,
sa pagpitik sa mga institusyon at taong poderoso,
ang kagandahang ito. Bilang estetikang Bikol,
makikita ang orag sa uri o porma, nilalaman, at
estilo. Diskursong dalawahan o maramihang tinig
ang pagsulat niya dahil naipapasok niya ang
maraming kahulugan sa isang signifier, dahil napipili
niya ang pinakatiyak na salita, at mahusay na
napapaglaruan ang mga kahulugan nito. Sa mga
larawan niya, naghahagong ang dalawa o
maraming kahulugan: ang pagkamaginoo, ang
pamumuno, karunungan, kagalingan sa
pagdiskarte. Kasama na rin dito ang libog,
paglansi at pagsuwitik, kausungan, subersyon at
paglaban sa awtoridad lalo na sa pagpapatawa
sa paraan ng kapilyuhan, kabulastugan,
kaberdehan, at maanghang na salita. Masasaktan,
 ANG ORAG BILANG ESTETIKANG BIKOL (A THEORIZING IN PROGRESS)
mapapaiyak, malulungkot, magagalit, matatawa,
mapapahalakhak, at mapapahiyaw ang nakikinig
o nagbabasa ng “Hanep, hayop, oragon!”
Kahit ginamit ni Bakhtin ang mga larawan ng
katawang pira-piraso (the body rent) at ng
pagpatumba at pagpatihulog ng hayrarki upang
ipakita ang Europa ni Rabelais noong Middle
Ages, tila bagay naman ang konsepto niya ng
karnabal sa literatura sa mga wikang Bikol. Baka
pinapakita nito na di pa gaanong nakakalayo ang
kaisipang Bikol sa medievalism dahil, sa totoo lang,
naghahari pa rin ang konserbatibong simbahang
Katoliko sa rehiyong ito na isa sa pinakadukha sa
buong bansa. Halata rin ang medievalism na ito sa
lakas ng mga bagong amo at hari-harian sa pulitika
at ekonomiya.
Hindi lang sa uri o porma, nilalaman, at estilo
ang orag bilang estetikang Bikol; maaari ring
sabihing tradisyong panliteratura ito. Nasa
panahon bago dumating ang mga Kastila ang ugat
ng tradisyong ito, sa panahon ng maginoo.
Pinoposisyon ng teksto ang mambabasang
Bikolnon upang bigyan nila ng halaga ang orag sa
kultura dahil hindi pa sila nakakatakas sa 300
taon ng pagkakulong sa kumbentong Kastila at
100 taon sa Hollywood, ni sa gahum ng bagong
datu, ang mga trapo at mga kasama nitong
mayayaman at makapangyarihan. Ngunit,
nakakalaya na ng kaunti ang kulturang hybrid sa
nakaraang limang dekada, dahil mas liberal na
ngayon at halata na rin naman ang kolonyalismo
at imperyalismo. Kaya nga ba nagbabago na ito
ng pangalan—globalisasyon.
Ibang isyu naman ang tungkol sa gender, dahil
ang patriyarkiya o pagiging makalalaki, matagal
maalis kahit saan, sa Europa man pagkatapos ng
Middle Ages o sa Pilipinas sa panahong ito ng
postcolonialism. Kabalintunaan na ang Bikol ang
sinasabing “rape and incest capital of the
Philippines” gayong pinangalanan naman ang isang
siyudad nito (Naga) na pinaka-woman- and
child-friendly daw sa buong bansa.
Sinasabi ko ngayon na ang orag, estetikang
Bikol. Wala naman akong duda na may konsepto
ring ganito sa ibang rehiyon. Pinsan ni Juan Osong
sina Juang Pusong at Pilandok. Sa CCP
35
Encyclopedia mababasa ang bugtong na galing sa
Cebu: Ug malipay, mogamay/ug masuko, modako
[Pag masaya, lumiliit / lumalaki, pag galit]. 30
Sumikat ang mga bastos na kanta katulad nang
kay Andrew E. sa buong bansa. Iba naman ngayon
ang kahulugan ng hayop, katulad ng orag. Ang
kantang “Maginoo Pero Medyo Bastos” may
dating ng oragon. Kaya’t kailangan pang pag-
aralan upang mawari kung ang konseptong orag
ay talagang sa Bikol lang. Maaari pang pag-aralan
kung ano ang walang katulad na kontribusyon—
kung mayroon man, kung kailangan man—ng
literaturang Bikol sa kasaysayan ng literatura sa
Pilipinas, tulad sa kontribusyon ng maanghang at
malinamnam na laing sa menu ng piyestang
Pilipino.
Ngunit susubukan kong ipakita na ang salitang
orag ay talagang Bikol lang. Ayon kay Aldoben
Flores, libido o libog daw ang kahulugan ng
Bisayang salitang uwag o orag.31 Sabi ng isang
manunulat na Ilongga, “pasaway” o “lakwatsera”
naman ang ibig sabihin ng salitang orag sa
Kinaray-a. 32 Sa Bisaya, wala ang positibong
kahulugan ng kagalingan ng orag sa Bikol.33 The
evolution of the signifier from its possibly positive
pre-colonial signified to the fraile-condemned
vulgar term and now to a post-colonial
recuperation of its positive meaning, could be an
indication of the Bikol folk’s resilience and
flexibility.34 Ang pagbabago ng signifier na orag
mula sa positibong kahulugan nito noong
panahon bago dumating ang Kastila, hanggang
sa bulgar na kahulugan nito na itinuro ng mga
prayle, at ngayon sa postcolonial na pagbawi
ng positibong kahulugan nito, pinapakita ang
katangian ng mga Bikolnon, na hindi basta-basta
natatanyog, at magaling makibagay. Teka lang, tila
bagay talaga ang iling na talinghaga para sa
Bikolnon!
Maaari ring ipahiwatig ng mga terminong orag
at osong na simple lang, self-deprecating ang mga
Bikolnon, ngunit hindi ibig sabihin nito na naaalis
ang paggalang sa sarili, ang integridad, sa mga
naninirahan sa rehiyong sinasabing “the least
regionalistic of regions.”35 Kahit patuloy na
binabagyo; kahit inipit ng mga Kastila, Amerikano,
MALAY
36 P.V.M. SANTOS
Hapones, at taga-Maynila; at kahit dumarami
araw-araw ang mga dukha, at lagi na lang nasa
gilid sa pulitika, ginagamit ng mga Bikolnon ang
salita bilang sandata sa pagdepensa ng sarili, sa
negosasyon, o sa opensiba.36
Katulad ng karnabal, may tendensyang
demokratiko at paglaban sa dominasyon ang mga
konseptong orag at osong. Hindi pinupuntirya ng
osong at oragon ang mga malalaking istruktura,
institusyon, o tao tulad ng Gobernador General o
ng Pangulo, Simbahang Katoliko, DepEd, CHED,
o ng patriyarka, kolonyalismo, at imperyalismo. Sa
bagay, masasabi naman na ang lokal at partikular—
alkalde mayor, pari, guro, at ama—ang karanasan
ng mga kontemporaryong Bikolnon sa mga
“ismong” ito.
Ngunit sa pangkalahatang pagsusuri, katulad ng
karnabal na may demokratikong tendensya, hindi
rebolusyonaryo ang konseptong orag. Sa Journal
of Popular Film and Television, tinalakay ni Tom
Sobshack ang karnabal ni Bakhtin sa mga
pelikulang komedya ng Inglatera noong dekada
1950. Sinasabi niyang kahit pakay ng karnabal sa
mga pelikula ang pagbago sa lipunan, sa
katotohanan, tanggap ng mga ito na “there is
literally no chance of unseating such authority….
[They] relinquish in the final reel any advocacy for
sweeping change, keenly aware of the weight of
traditional norms.”37 Ngunit tila hindi naman
rebolusyonaryo ang karnabal ng osong, dahil ang
katatawanan ay cathartic, nakakalaya, at
TOMO XIX BLG. 3 ABRIL 2007
nakakatuwa, kaya’t ano ang silbi ng paglansag sa
wala namang kakuwenta-kwenta at katawa-
tawang status quo?
Kung isasama ang kongklusyon na ito sa mataas
na marka ng mga Pilipino (lalo ang Bikolnon sa
tingin ko) sa “happiness scale,”38 may makukuha
tayong kabatiran para sa Sikolohiyang Pilipino, at
pati na kung bakit nasa depensiba pa rin hanggang
ngayon ang mga rebolusyonaryo sa Pilipinas, kahit
35 na taon na silang lumalaban.
Kahit hindi rebolusyonaryo, bagkus ay
ebolusyonaryo, ang estetika ng Bikol o ang
Bikolnon man, walang dudang may aabutin rin ang
mga subersibong parodya ng mga oragon. “Ang
gapo na matagas, sa tinuto-tuto nin tubig
malalagas” [Ang batong matigas, sa tinulo-tulo ng
tubig, maagnas], sabi nga ng isang kasabihan ng
Bikolnon.
Bilang pangwakas, balikan natin ang maurag na
maginoo ni Gerona. May mga Bikolnon na,
hanggang ngayon, ayaw na ayaw sa salitang orag
dahil bulgar daw ito, masama sa pandinig, “How
baboy the pig, orig, babaktin!” sabi nila. Ang orig
at babaktin ay salitang Naga at Rinconada para sa
baboy.39 Orig na kung orig ang oragon. Ngunit hindi
orig na baboy, kundi orig para sa original, dahil
may partikularidad na Bikol ang oragon. Hindi rin
baktin para sa baboy, kundi para sa diskursong
Bakhtinian ng dalawahan at maramihang tinig at sa
karnabal na osong.
 ANG ORAG BILANG ESTETIKANG BIKOL (A THEORIZING IN PROGRESS) 37

ANG MGA TEKSTO

Pinagrok Pinagrok
ni Estelito Jacob1 ni Estelito Jacob2

Exodo 20:12: Galangan mo an saimong ama Exodus 20:12: Honor your father and your mother,
asin ina, tanganing maglawig an saimong aldaw sa that you may have a long life in the land which the
daga na itinao nin KAGURANGNAN saimong Lord, your God, is giving you.
Dios.

Patawaron ako nin Dios, ’Nay! Patawarin ako ng Diyos, ’Nay!

Hilinga: Masdan:
Kun ika hapulason ni Tatay, Kung ika’y hampasin ni Tatay,
garo ka puyo sa kaldero para kang puyo sa kaldero
na pinugok asin dinukdok nin sigid. na inumog at pinitpit ng walis tingting.

Haros malapnos an saimong kublit Halos mabakbak ang iyong balat

siring sa kiskis kan puyo parang kaliskis ng puyo
na nilamasa kan pahingurag na gihoy. na pinaspas ng matigas na kahoy.

Dangan minarokrok ka sa malipot na lanob Tapos sisiksik ka sa malamig na dingding

asin minaagrangay sa lanit at dadaing sa hapdi
kan pinahid na algudon ng pinahid na algudon
na basa-basa sa maisog na alkohol. na basang-basa sa matapang na alkohol.
Siring sa puyong nakarokrok sa malipot na tingga Tulad ng puyong nakasiksik sa malamig na tingga
nagpipilik-pilik sa lanit kan binubong suka, pumipilik-pilik sa hapdi ng winisik na suka,
sinabwag na sibulyas, bawang, laya dinagdag na sibuyas, bawang, luya
asin tinultog na paminta. at dinikdik na paminta.

Dangan masisiripan ko an saimong mata Pagkatapos masisilip ko ang iyong mga mata
mantang hinahapiyap an lanog na lawas habang hinahaplos ang lamog na katawan
nagbubutas nin dakol na luha umaapaw ang maraming luha
siring sa ganot kan nakasunad na kaldero, tulad ng pawis ng sumisingaw na kaldero,
nakikidumamay sa agrangay kan puyong pinagrok. nakikiramay sa daing ng puyong pinagrok.

Dangan aroatyan, mahihiling ko Tapos maya-maya, makikita ko.

mapahadok ka ki Tatay! magpapahalik ka kay Tatay!
’Si niya! ’Si niya!
Kun ika, ’Nay, isang pinagrok, Kung ikaw, ’Nay, isang pinagrok,
panamita si tatay kan saimong siram patikman si tatay ng iyong linamnam
alagad dai nungka magtugot ngunit huwag na huwag pahintulutan
na ika maubos Na ika’y maubos
na dai madugi an saiyang halanuhan. Na hindi matinik ang kanyang lalamunan.

1 2
Email ni Estelito Jacob, Agosto 2003. Lumabas rin ito sa Burak Vol. 56 30 Agosto 2003. Salin ni PVM Santos

MALAY
38 P.V.M. SANTOS
Kamuti ni Kristian S. Cordero
Sigi sana paawan ni Mam
saka magparapatanum sa kamuti.
Kaya uru-alduw baga baga na kami nag’gigibu
sa pantyung, sadtu namu ipagtatalbung
su mga wakag ku kamuting pigputul-putul
tapus bubu-bu’un ku tubig na galin sa sulung.
Ang’gan sa biglang nagdakulu,
tapus nagkanap su tinanum namu
paiyan sadtu tinataklang plagpul
inabut pati su lubad na namung bandira.
Gustu na namung galbutun su tinanum:
kaya lang inungtan pa kami ni Mam.
Diri kunu pakialaman ta sayang su pagal,
oras saka su unud na pwiding makutkut
pagabut ka panuwun.
Kaya pinabayaan sana namung magkanap
su kamuti, ang-gan sa makalu’ug nadi sadtu rum,
langkaskas ku pagdakulu, lang duag ku mga wakag:
nagkanap paiyan sadtu lamisa ni Mam na agku
mga ritratu ku igin man niya, tapus kin’namang
su kamuti sadtu lubut-lubut namung blakbord,
inabut pati su ritrato ni Rizal saka Bonifacio,
pati su pangangadyi’an namung ama,
su mga nagigilu-gilung ulaan,
mga librung pig-uuram-uraman
(usad sa tulung iskwila),
paiyan sadtu bintanang lanang-ib’ug ku talbu,
salug na uru-alduw naming linalampasu
(lalu na kun agku mig’abut na supirbaysur)
ang’gan sa pati naman kami kanapan ku mga wakag
paiyan sadi payu namu.
Baga na kami tinutunguk, di nakakaiwag,
uda na nababayad, di nakakabasa saka nakakasurat.
Sadtu naman nakaisip si Mam na kutkutun
su unud ku kamuti, kaya pigparakalut ku maestra
ko sa payu namu, usad-usad kami, dipindi sa apilyidu.
Pigparadugkal niya, nagparahanap sa tubuanan,
ipapakaun kunu niya sadtu supirintindent na nagbisita,
kaya lang su nakutkut niya mga gusud na unud.
Kaya nguwan, nagtitius kami ku kulug
saka apri ku mudang sunud-sunud.
TOMO XIX BLG. 3 ABRIL 2007
Kamote ni Kristian Cordero
Sige lang ang pagpagamas ni Ma’ m
at pagpatanim ng kamote.
Kaya araw-araw para baga kaming nagtatayo
ng pantyong, upang doon ibaon
ang mga sanga ng kamoteng pinutol-putol
tapos didiligan ng tubig na galing sa ilog.
Hanggang sa biglang lumaki,
tapos gumapang ang tinanim namin.
papunta roon sa kalawanging flagpole
inabot na rin ang kupas naming bandila.
Gusto na naming bunutin ang tinanim:
kaya lang pinagalitan kami ni Mam.
Huwag daw pakialaman dahil sayang ang pagod,
oras, at bunga na maaaring makutkot
pagdating ng panahon.
Kaya’t binayaan na lang naming gumapang
ang kamote, hanggang sa makapasok ito sa room,
ang bilis ng paglaki, ang kapal ng mga sanga:
gumapang papunta sa la mesa ni Mam na may
mga retrato ng mga anak niya, tapos gumapang naman
ang kamote hanggang sa butas-butas naming blakbord,
inabot na ang mga larawan ni Rizal at Bonifacio,
at kahit na ang dinadasalan naming Among,
sa mga gegewang-gewang naming upuan,
mga librong salit-salitan sa hiraman
(isa sa bawat tatlong mag-aaral),
tungo sa bintanang makapal na ang alikabok,
sa sahig na araw-araw naming nilalampaso
(laluna kung may parating na superbisor)
hanggang pati naman kami akyatin ng mga sanga
tungo sa mga ulo namin.
Para na kaming tinutusok, di kami nakakagalaw,
wala nang nakikita, di nakakabasa at nakakasulat.
Naisip na ni Ma’m na kutkutin
ang bunga ng kamote, kaya’t hinukay ng maestra
ko sa ulo namin, isa-isa kami, depende sa apelyido.
Dinukal niya, hanap ang mga tumubong ugat,
upang ipakain sa superintendent na bumisita,
Kaya lang ang nakutkot niya, mga ulalong bunga.
Kaya ngayon, nagtitiis kami sa sakit
at hapdi ng murang sunod-sunod.
Salin ni PVMSantos
 ANG ORAG BILANG ESTETIKANG BIKOL (A THEORIZING IN PROGRESS) 39

Pagkakan nin Tinuktok (Kung Paano) Ang Pagkain ng Tinuktok

ni H. Francisco Peñones Jr.3 ni H. Francisco Peñones Jr.3

Kabilugan nin saiyang hawak sa simong palad: Ang kabuuan niya’y saluhin ng mga palad:
Luway-luway ngona siyang kargahon, ibugtak Pag-ingatan mo ang pagbuhat, marahang ilapag
Asin sa tsinang plato pahigdaon. At sa tsinang plato ay ihiga.
Dangan an mata ipirong Pagkatapos, ipikit ang mga mata
Mantang pinaparong Langhap-langhapin
Nagbuswak na olor Simsimin ang bango
Nagpapagiromdom Nakapagpapaalaala
Nin gata, doros-dahon Nitong gata, pagsaliw ng dahon sa hangin
Atyan, magian na hubadon Ilang saglit pa, marahang hubarin
Gakod sa gubing niyang natong Ang tali ng damit niyang gabi
Sunod, ibiklad Pagkatapos, ibukadkad
Garo nagbabalad Para bagang ‘binibilad
An puting tipong niyang laman, Ang puting buko niyang laman,
Alagad, pugulan an kahidalian. Gayunman, timpiin ang kapanabikan.
Huling bunga man siya nin paciencia Dahil bunga siya ng paghihintay
Kaya tama sanang taan seremonya Kaya tama lamang bigyang-seremonya
Arog kan mga Hapon sa tsaa. Tulad ng paghigop ng Hapon sa tsaa.
Giromdomon su nagguno kan bunga Alalahanin yaong pumitas ng bunga
An langkaw na sinakat niya Ang taas ng inakyat niya
Magin man si nagpino, naggabot Maging ang nagbalat, binunot niya
Kan saiyang sadiring hamot Ang sariling samyo at aroma
Garo tanglad na pinulpog. Parang tanglad na binayo.
Pagkatapos dilaan nin dikit Pagkatapos, dilaan nang bahagya
Liputok niyang sarsang mahamis, Ang malagkit niya’t matamis na sarsa
Ma-alsom, maharang an namit. Maasim, maanghang ang lasa.
Dangan, mag-sibnit nin sadit Pagkatapos kumurot ng maliit
Mation an saiyang kalumhukan Namnamin ang kanyang lambot
Asin magkurahaw: At iyong isigaw:
Viva la virgen! Viva la Virgen!

3 4
The Paper, Mayo 29-Hunyo 4, 2001. Salin ni Ramilito Correa.

MALAY
40 P.V.M. SANTOS
MGA TALA
1
Binasa ang mas maikling bersyon ng papel na
ito bilang A.E. Litiatco Professorial Chair
Lecture ng De La Salle University sa Ateneo
de Naga University, 21 Pebrero 2005, at
University of Nueva Caceres, 22 Pebrero
2005. Reactor dito si Dr. Danilo Gerona.
2
“Dating: Panimulang Muni sa Estetika ng
Panitikang Pilipino” sa Writing the Nation/
Pag-akda ng Bansa ni Bienvenido Lumbera.
QC: UP P, 2000, p. 220.
3
“Poet Fidel Rillo to Lecture on Punk and
Poetry.” Philippine Daily Inquirer (23 August
2004).
4
Malcolm Warren Mintz at Jose del Rosario
Britanico. Bikol–English Dictionary/
diksionariong bikol–ingles. QC: New Day
Publishers, 1985.
5
Sinipi mula kay Merito Espinas ni Conrado
de Quiros sa “Oragon and Other Oddities,”
There’s the Rub, Philippine Daily Inquirer
(August 22, 1996), p. 6.
6
Email, Dante Adan, 2004.
7
Danilo M. Gerona, “Orag as Bikolano
Virtue,” Hingowa: The Holy Rosary Seminary
Journal, Vol. IV No. 2, March 2001, pp.
117–122. Tingnan rin ang The Paper, August
20, pp. 4–5. Kung wala ang iskolarli at
Pangkasaysayang pag-aaral ni Dr. Danilo
Gerona sa salitang orag, hindi ko mabubuo
ang mga pagmumuning ito ukol sa estetikang
Bikol.
8
Danilo M. Gerona, “Orag as Bikolano
Virtue.”
9
Henry Louis Gates, The Signifyin(g) Monkey.
Oxford: Oxford U P, 1988.
10
Para sa mas mahaba ngunit mahusay na
nakabuod nang diskusyon ng obra maestra
ni Bakhtin tungkol sa carnivalesque, tingnan
ang The Dialogics of Critique ni Michael
Gardiner (London: Routledge, 1992), pp. 44–
58.
11
“Tigsik (The Bikol Toast)” ni Susana C.
Cabredo sa Bikol Voices Anthology nina
TOMO XIX BLG. 3 ABRIL 2007
Merito B. Espinas, Caesar C. Altarejos, at
Carlos S. Gegantoca, Legazpi City: Bicol U,
1983. Galing sa koleksyon ni Cabredo ang
tigsik na sinipi ko rito.
12
Benjamin Xerxes Matza, “The Mythicizing of
the Bikol Tigsik,” Undergraduate Thesis, De La
Salle University, 1998.
13
Ayon sa isang Bikol na pilosopo, ang susunod
na mga hakbang ng paglalasing ay “bellicose,
morose, comatose.”
14
Sabi ni Merito Espinas sa Bikol Voices
Anthology, ang iling ay Sarcops calvus. May
larawan ng iling o coleto, na sa Pilipinas lang
daw makikita, sa http://www.fieldmuseum.org/
vanishing_treasures/ V_Coleto.htm. Tingnan rin
ang http://www.birdwatch.ph/gallery/coleto.html
para sa isa pang larawang kinuha ni Romy
Ocon. Ito ang itsura ng iling, ayon sa Vanishing
Treasures: “The entire top of the iling’s head is
“bare skin of the brightest and most immodest
pink. The sole exception is a narrow strip of
black feathers that extends from the base of the
bill over the top of the crown… On the back of
the neck and upper shoulders is a mantle of
silvery- white feathers… When the birds display,
the silvery-white mantle is erected to form a
shimmering background for the skin of the
head.”
15
Gardiner, p. 47. Tingnan ang Tala 10.
16
Gardiner, p. 47.
17
Tila tatak ng literaturang Bikol ang pagpapalabis
o exaggeration. Sa pag-aaral niya ng osipon,
sabi ni Alvin Yapan katangian ng maikling
kuwentong Bikol ang pagiging bitin at
eksaherado (“truncated in the narration and
marked by hyperbole”).
18
Kung si Juan Osong ang folk hero ng Bikolnon,
di nakakapagtaka kung bakit laging nasa
oposisyon ang Kabikolan tuwing eleksyon. Wala
pang Bikolnon na naging Presidente ng Pilipinas.
Isa pang tala sa kasaysayan, Osong, at hindi
Comrade o Kasama ang tawagan ng mga
aktibista sa Naga noong Unang Sigwa.
19
Hindi pa ako nakakakita ng puyo o nakakatikim
ng pinagrok, kaya’t malaki ang tulong na binigay
ni Estelito Jacob sa paglalarawan ko nito.
 ANG ORAG BILANG ESTETIKANG BIKOL (A THEORIZING IN PROGRESS)
20
Gerona (2001), p. 122.
21
Sabi ng makatang si Jose Jason Chancoco, “gilid-
gilid” ang literal na kahulugan ng Rinconada, Vers
Libre: “Penomenolohiya Kan Poetikang Bikol Sa
Paghiling Kan Isang Quadrilingual,” http://
www.dalityapi.com/makata/vers_libre.html
22
Sa dalawang okasyong binasa ko ang lektyur
na ito, nagtawanan ang mga nakikinig sa
pagbasa ni Leonor Cervas ng tulang “Kamuti,”
hindi lamang dahil sa nilalaman, ngunit dahil sa
dating ng Rinconada Bikol sa mga taga- Naga.
Katulad ito ng epekto ng malakas na puntong
Batangueño sa mga taga-Maynila, o ng Ingles
ng Australyano sa Amerikano o British.
23
Lalaki lang ang boyador at debotong
nakakalapit sa karosa ng Birhen sa dalawang
prusisyon ng Peñafrancia tuwing Setyembre.
24
“Carnival, Carnivalesque, and the Grotesque
Body.” Mga Tala ni Sue Vice mula sa Kabanata 4
batay kay Bakhtin at ang mundo niya sa Introducing
Bakhtin (Manchester U P, 1997). Tingnan ang
www.lcc.gatech.edu/~cklestinec/ Teaching/
LCC3218.Bakhtin.html
25
Gardiner, p. 47.
26
Hindi pareho ang kahulugan ng polyphony
sadouble-voiced o multiple-voiced discourse.
Ginamit ni Bakhtin ang kataga sa pag-aaral ng
mga nobela ni Dostoevsky. Tingnan si Michael
Gardiner, The Dialogics of Critique (1992), pp.
23–31.
27
Hagkus: Twentieth-Century Bikol Women
Writers by Paz Verdades M. Santos, Manila:
DLSU P, 2003.
28
“Viva la Virgen!,” Ani Vol. 5 No. 2 (Setyembre
1991), p. 70.
29
Sa sariling poetics ni Peñones, ito ang ilan sa
mga katangian ng rawitdawit: “masculine point
of view…a lack of straightforwardness made
up for in the use of figures of speech, as in
satire…and loose formal and poetic demands.”
Tingnan ang “Rawit-dawit and Bicol Poetics”
ni H. Francisco V. Peñones Jr., pp. 7 at 12;
letra, November–December 2000, Vol. II No.
4–5; at Hingowa: The Holy Rosary Seminary
Journal, Vol. IV No. 2 (March 2001), pp. 109–
115.
41
30
Tomo IX, CCP Encyclopedia for Culture and
the Arts, p. 25.
31
Aldoben A. Flores, Letter to the Editor,
Philippine Daily Inquirer (6 September 1996),
p. 10.
32
Genevieve Asenjo, laging nananalong manunulat
sa katergoryang literaturang Hiligaynon ng
Palanca. Sinasaliksik rin niya ang literatura ng
Western Visayas bilang De La Salle University.
33
Ang mga signifier na “black” sa “black is beautiful”
at “Moro” ay mga terminong talagang binawi at
inangkin ng mga Aprikano, Apro-Amerikano, at
Moro National Liberation Front bilang positibong
pagbabandera sa mga kawsa nila. Mas mabagal
at natural ang pagbabago ng kahulugan ng orag
dahil walang organisadong pampulitikang
pagkilos ang mga Bikolnon para dito.
34
Sa “Philippine Literary Aesthetics and Social
Class,” lektyur sa kumperensyang Philippine
Studies sa siyudad ng Baguio noong 3
Nobyembre 2003, sabi ni Florentino H.
Hornedo: “[T]rickster tales expose the
gullibility and vulnerability of those in power,
thereby underlying the resiliency and
adaptiveness of the folk.”
35
Sinabi ito ni Conrad de Quiros sa kolum niyang
“Regions of the Mind,” There’s the Rub,
Philippine Daily Inquirer (31 July 1996), p. 8.
36
Maaaring ihambing ang mga obserbasyon kong
ito tungkol sa literatura sa wikang Bikol sa mga
kongklusyon ni Fenella Cannell, isang
anthropologist mula Inglatera: “Bicolano
people do not have a triumphalist view of their
own culture, nor do they in everyday life reach
complete resolutions to the problems of power
and power relations. This should suggest to
us, perhaps, that ambiguity, irony and
irresolution are also kinds of social fact… It is
in these areas of irresolution and complex
meaning that much that is important in Bicol
life takes place; the point of Bicolano
conversations is not just the conclusion they
might reach but the course of the conversation
itself.” Tingnan ang Power and Intimacy in the
Christian Philippines ni Fenella Cannell, QC:
AdMU P (1999), p. 254.
MALAY
42 P.V.M. SANTOS
37
Tingnan ang “Bakhtin’s ‘carnivalesque’ in 1950s
British Comedy” ni Tom Sobshack sa Journal of
Popular Film and Television, Wntr, 1996, http://
www.findarticles.com/p/articles/mi_m0412/
is_n4_v23/ai_18299549.
38
Alan C. Robles, “It Doesn’t Take Much,” Time
(February 28, 2005), p. 37.
39
Katagang Bikol ang orig para sa baboy. Mga
katulad na salita (synonym) ngunit mas negatibo
ang dating ng baktin, babaktin, takrig, at
tamakrig sa Rinconada Bikol.
MGA SANGGUNIAN
Cannell, Fenella. Power and Intimacy in the Christian
Philippines. QC: AdMU P, 1999.
Vice, Sue. “Carnival, Carnivalesque and the
Grotesque Body” [Mga Tala]. Kabanata 4.
Introducing Bakhtin. London: Manchester U P,
1997. <www.lcc.gatech.edu/~cklestinec/
Teaching/LCC3218.Bakhtin.html>
CCP Encyclopedia for Culture and the Arts, Vol.
IX.
Chancoco, Jose Jason. Vers Libre:
“Penomenolohiya Kan Poetikang Bikol sa
Paghiling Kan Isang Quadrilingual.” <http://
www.dalityapi.com/makata/vers_libre.html>
“Coleto.” < h t t p : / / w w w. f i e l d m u s e u m . o rg
vanishing_treasures/ V_Coleto.htm>
De Quiros, Conrado. “Regions of the Mind”
[There’s the Rub]. PhilippineDaily Inquirer (31
July 1996): 8.
_______. “Oragon and Other Oddities” [There’s
the Rub]. Philippine Daily Inquirer (22 August
1996): 6.
Espinas, Merito B., Caesar C. Altarejos, at Carlos
S. Gegantoca. 1983. Bikol Voices Anthology.
Legazpi City: Bicol U, 1983.
Flores, Aldoben A. Letter to the Editor. Philippine
Daily Inquirer (6 September 1996): 10.
Gardiner, Michael. The Dialogics of Critique.
London: Routledge, 1992.
TOMO XIX BLG. 3 ABRIL 2007
Gates, Henry Louis. The Signifyin(g) Monkey.
Oxford: Oxford U P, 1988.
Gerona, Danilo M. “Orag as Bikolano Virtue.”
Hingowa: The Holy Rosary Seminary Journal IV.2
(March 2001): 117–122.
_____. “Orag as Bikolano Virtue.” The Paper (20
August 2001): 4–5.
Hornedo, Florentino H. “Philippine Literary Aesthetics
and Social Class.” Lektyur na binasa sa
Kumperensyang Philippine Studies. Baguio City.
3 Nobyembre 2003.
Lumbera, Bienvenido. Writing the Nation/Pag-akda
ng Bansa. QC: UP P, 2000.
Matza, Benjamin Xerxes. “The Mythicizing of the
Bikol Tigsik.” Undergraduate Thesis,
Literature Department, De La Salle
University. 1998.
Mintz, Malcolm Warren at Jose del Rosario Britanico.
Bikol–English Dictionary/diksionariong bikol-
ingles. QC: New Day Publishers, 1985.
Ocon, Romy. “Coleto.” <http://www.birdwatch.ph/
gallery/coleto.html>
Peñones, H. Francisco Jr. V. “Rawit-dawit and
Bicol Poetics.” Letra. II.4–5 (November-
December 2000): 7, 12.
.“Rawit-dawit and Bicol Poetics.”
Hingowa: The Holy Rosary Seminary Journal
IV.2 (March 2001): 109–115.
“Poet Fidel Rillo to Lecture on Punk and Poetry.”
Philippine Daily Inquirer (23 August 2004): ___.
Robles, Alan C. “It Doesn’t Take Much,”Time (28
February 2005): 37.
Santos, Paz Verdades M. Hagkus: Twentieth-
Century Bikol Women Writers. Manila: DLSU
P, 2003.
Sobshack, Tom. “Bakhtin’s ‘carnivalesque’ in
1950s British Comedy,” Journal of Popular
Film and Television (Winter 1996). <http://
www.findarticles.com/p/articles/mi_m0412/
is_n4_v23/ai_18299549>
[ ]. “Viva la Virgen!” Ani 5.2 (September 1991):
70.