ENTOMOLOJİ

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2355

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1352
ENTOMOLOJİ
Yazarlar
Prof.Dr. Bülent YAŞAR (Ünite 1, 2, 3, 4, 5, 6)
Prof.Dr. İsmail KARACA (Ünite 7)
Prof.Dr. Mehmet Salih ÖZGÖKÇE (Ünite 7)
Prof.Dr. Enver DURMUŞOĞLU (Ünite 8, 9)
Prof.Dr. Cengiz KAZAK (Ünite 10)
Doç.Dr. Uğur GÖZEL (Ünite 10)
Editör
Prof.Dr. İsmail KARACA
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
Öğretim Tasarımcıları
Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe
Öğr.Gör.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Öğr.Gör. Ayhan Tufan
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Nihal Sürücü
Ayşegül Dibek
Ufuk Önce
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Entomoloji
E-ISBN
978-975-06-2686-9
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne Basımevinde basılmıştır.

ESKİŞEHİR, Ağustos 2018
2241-0-0-0-2009-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................. ix
Böceklerde Dış Görünüm (Morfoloji)........................................... 2 1. ÜNİTE

BÖCEKLERDE BAŞ VE UZANTILARI.................................................................... 3
Baş................................................................................................................................... 3
Antenler.......................................................................................................................... 4
Anten Tipleri.................................................................................................................. 4
Ağız Yapıları................................................................................................................... 5
THORAX (GÖĞÜS) VE UZANTILARI................................................................... 7
Bacaklar.......................................................................................................................... 8
Ön Bacak Tipleri........................................................................................................... 9
Arka Bacak Tipleri........................................................................................................ 9
Kanatlar.......................................................................................................................... 10
ABDOMEN (KARIN) VE UZANTILARI................................................................. 11
Özet ................................................................................................................................ 13
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 14
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 15
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 15
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 16
Böceklerin Sınıflandırılması I........................................................ 18 2. ÜNİTE

BÖCEKLERİN SINIFLANDIRILMASI........................................................................... 19
I. ALTSINIF: APTERYGOTA (=KANATSIZ BÖCEKLER).................................... 19
1. Takım: Thysanura (Kılkuyruklar)........................................................................... 19
2. Takım: Diplura (=Çatalkuyruklular)...................................................................... 20
3. Takım: Protura (=Telson Kuyruklular).................................................................. 20
4. Takım: Collembola (=Kuyrukla Sıçrayarlar)......................................................... 20
II. ALTSINIF: PTERYGOTA (=KANATLI BÖCEKLER)........................................ 21
I. Grup: Endopterygota ............................................................................................... 21
I. Takım: Coleoptera (=Kınkanatlılar)........................................................................ 21
II. Takım: Neuroptera (=Sinirkanatlılar).................................................................... 22
III. Takım: Lepidoptera (=Kelebekler, Pulkanatlılar)............................................... 23
IV. Takım: Hymenoptera (= Zarkanatlılar, Arılar)................................................... 24
V. Takım: Diptera (= Sinekler, İkikanatlılar)............................................................. 25
Özet ................................................................................................................................ 27
Böceklerin Sınıflandırılması 2 ...................................................... 32 3. ÜNİTE

II. GRUP: EXOPTERYGOTA...................................................................................... 33
I. Takım: Homoptera (=Eşkanatlılar)......................................................................... 33
II. Takım: Heteroptera (=Değişikkanatlılar).............................................................. 34
Hemiptera (=Yarımkanatlılar)............................................................................... 34
III. Takım: Orthoptera (=Çekirgeler, Düz Kanatlılar).............................................. 35
IV. Takım: Thysanoptera (=Kirpikkanatlılar)............................................................ 35
iv İçindekiler
V. Takım: Dermaptera (=Deri Kanatlılar).................................................................. 36

VI. Takım: Dictyoptera (=Hamam Böcekleri).......................................................... 37
VII. Takım: Odonata (=Yusufcuklar)......................................................................... 38
VIII. Takım: Plecoptera (=Taşsinekleri)..................................................................... 38
IX. Takım: Isoptera (=Beyazkarıncalar, Termitler)................................................... 39
X. Takım: Ephemeroptera (=Birgünlükler)............................................................... 40
Özet................................................................................................................................. 41
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 43
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 44
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 44
4. ÜNİTE Böceklerin İç Organlarının Yapısı ve İşleyişi

(Anatomi ve Fizyoloji)................................................................... 46
KAS SİSTEMİ................................................................................................................ 47
SİNDİRİM SİSTEMİ..................................................................................................... 47
BOŞALTIM SİSTEMİ................................................................................................... 48
DOLAŞIM SİSTEMİ..................................................................................................... 49
SOLUNUM SİSTEMİ................................................................................................... 49
SİNİR SİSTEMİ............................................................................................................. 51
ÜREME SİSTEMİ......................................................................................................... 52
DİŞİ ÜREME ORGANI............................................................................................... 52
ERKEK ÜREME ORGANI.......................................................................................... 53
DUYU ORGANLARI................................................................................................... 54
Görme Organları........................................................................................................... 54
Kimyasal Duyu Organları............................................................................................ 54
Mekaniksel Duyu Organları........................................................................................ 55
İşitme Duyu Organları........................................................................................... 55
Ses Çıkartma Organları.......................................................................................... 55
Işık Organları........................................................................................................... 56
Salgı Organları......................................................................................................... 56
Özet................................................................................................................................. 57
5. ÜNİTE Böceklerde Üreme, Gelişme ve Başkalaşım................................. 62

YUMURTANIN OLGUNLAŞMASI VE DÖLLENME........................................... 63
YUMURTLAMA VEYA DOĞURMA....................................................................... 64
BÖCEKLERDE ÜREME ŞEKİLLERİ........................................................................ 65
BÖCEKLERDE BAŞKALAŞIM (=METAMORPHOSİS)........................................ 66
YAVRU (LARVA VEYA NİMF) DÖNEMİ............................................................... 67
LARVA TİPLERİ........................................................................................................... 68
PUPA TİPLERİ.............................................................................................................. 69
BÖCEK BİYOLOJİSİ İLE İLGİLİ BAZI TANIMLAR.............................................. 70
Biyolojik Dönem........................................................................................................... 70
Gelişme Dönemi Süresi................................................................................................ 70
Döl (=Nesil, Kuşak)....................................................................................................... 71
İçindekiler v
Kışlama Dönemi............................................................................................................ 71
Böceklerin Ömrü.......................................................................................................... 72
Olgunlaşma Yemesi....................................................................................................... 72
Diyapoz (=Dinlenme, Duraklama Dönemi)............................................................. 72
Özet................................................................................................................................. 73
Böceklerde Beslenme ve Diğer Davranışlar................................ 78 6. ÜNİTE

BÖCEKLERDE BESLENME DAVRANIŞLARI....................................................... 79
YÖNELİMLER.............................................................................................................. 82
YUVA YAPMA DAVRANIŞLARI.............................................................................. 84
YUMURTA BIRAKMA VE YAVRULARINI KORUMA DAVRANIŞLARI........ 85
GÖÇ ETME DAVRANIŞLARI................................................................................... 86
SES ÇIKARMA DAVRANIŞLARI.............................................................................. 86
SALGI ÇIKARMA DAVRANIŞLARI........................................................................ 88
DİĞER DAVRANIŞLAR.............................................................................................. 89
Özet................................................................................................................................. 91
Böcek Ekolojisi............................................................................... 96 7. ÜNİTE

BÖCEK EKOLOJİSİ VE EKOLOJİK FAKTÖRLER................................................. 97
BESİN ZİNCİRİ VE ENERJİ AKIŞI........................................................................... 99
BÖCEKLERİN CANLILAR İÇİNDEKİ YERİ VE DOĞADAKİ
BOLLUĞU..................................................................................................................... 101
Böceklerin Çoğalma Güçlerinin Fazlalığı.................................................................. 101
Böceklerin Canlı Kalma Yeteneklerinin Yüksek Oluşu............................................ 101
BÖCEKLERİN DOĞADA AŞIRI ARTMASINI ENGELLEYEN
FAKTÖRLER................................................................................................................. 107
Abiyotik (Cansız Faktörler)......................................................................................... 107
Klimatik Faktörler......................................................................................................... 107
Klimatik Olmayan Faktörler........................................................................................ 108
Canlı (Biotik) Faktörler................................................................................................ 109
Besin................................................................................................................................ 109
Türlerin Karşılıklı Etkileri............................................................................................ 109
LIEBIG’İN MİNİMUM YASASI................................................................................. 110
SHELFORD’UN EKOLOJİK TOLERANS YASASI.................................................. 111
Özet ................................................................................................................................ 112
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 115
vi İçindekiler
8. ÜNİTE Böceklerle Savaş I: Temel İlkeler ve Entegre Zararlı Yönetimi.... 116

BÖCEKLERLE SAVAŞTA TEMEL İLKELER........................................................... 117
Doğal Denge.................................................................................................................. 117
Ekonomik Zarar............................................................................................................ 118
Ekonomik Zarar Eşiğini Etkileyen Faktörler....................................................... 119
EZE Değerinin Hesaplanması............................................................................... 120
EZE Değerinin Değişkenliği.................................................................................. 120
Önceden Tahmin ve Erken Uyarı............................................................................... 121
Zararlının Biyolojisinin İzlenmesi........................................................................ 122
Bitki Fenolojisinin izlenmesi................................................................................. 122
Zararlıların Sıcaklıkla Olan Bazı İlişkilerinden Yararlanma............................. 122
ENTEGRE ZARARLI YÖNETİMİ............................................................................. 124
EZY’nin Amaç, Hedef ve İlkeleri................................................................................ 125
EZY Uygulamaları......................................................................................................... 125
EZY’nde Örnekleme ve Sayım Yöntemleri................................................................ 128
Özet................................................................................................................................. 130
9. ÜNİTE Böceklerle Savaş II: Tarımsal Savaş Yöntemleri........................... 134

TARIMSAL SAVAŞ YÖNTEMLERİ........................................................................... 135
Kültürel Önlemler......................................................................................................... 135
Kuvvetli ve Sağlam Bitkilerin Yetiştirilmesi......................................................... 136
Dayanıklı Bitki Tür ve Çeşitlerinin Yetiştirilmesi............................................... 137
Ekim ve Dikim Zamanının Ayarlanması............................................................. 138
Hasat Zamanının Ayarlanması.............................................................................. 138
Münavebe................................................................................................................. 138
Tuzak Bitkiler........................................................................................................... 138
Mekaniksel Savaş........................................................................................................... 139
Ezme......................................................................................................................... 139
Toplama.................................................................................................................... 139
Engelleme................................................................................................................. 139
Bitki Artıklarının Yok Edilmesi............................................................................. 139
Tuzaklarla Yakalama............................................................................................... 139
Fiziksel Savaş.................................................................................................................. 141
Yüksek Sıcaklıktan Yararlanma............................................................................. 141
Düşük Sıcaklıktan Yararlanma.............................................................................. 142
Yakma....................................................................................................................... 142
Orantılı Nemden Yararlanma................................................................................ 142
Su Altında Bırakma................................................................................................. 142
Mineral Tuzlardan Yararlanma............................................................................. 142
Atmosfer Gazlarından Yararlanma....................................................................... 142
Işık ve Renkten Yararlanma................................................................................... 142
Radyasyondan Yararlanma.................................................................................... 143
Karantina Önlemleri..................................................................................................... 143
İçindekiler vii
Biyoteknik Yöntemler................................................................................................... 145
Feromonlar............................................................................................................... 145
Juvenil Hormon Analogları................................................................................... 145
Uzaklaştırıcılar (Repellentler)............................................................................... 146
Beslenmeyi Engelleyiciler (Antifidantlar)........................................................... 146
Yumurtlamayı Engelleyenler (Deterrentler)........................................................ 146
Kısırlaştırıcılar (Kemosterilantlar)........................................................................ 146
Biyolojik Savaş............................................................................................................... 147
Doğal Düşmanların Popülasyonlarının Korunması.......................................... 148
Doğal Düşmanların Etkinliklerinin Arttırılması................................................ 148
Doğal Düşmanların Popülasyonlarının Arttırılması......................................... 149
Kimyasal Savaş............................................................................................................... 150
Kimyasal Savaşta Başarıyı Etkileyen Faktörler.................................................... 151
Kimyasal Savaşta Alınması Gerekli Önlemler.................................................... 154
İlaçların Uygulanmaya Hazırlanması ve Aplikasyonu....................................... 155
Özet................................................................................................................................. 156
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 159
Tarımda Zararlı Akar ve Nematodlar............................................ 160 10. ÜNİTE

AKARLARIN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ VE
ANATOMİ..................................................................................................................... 161
Gnathosoma................................................................................................................... 161
İdisoma ve Bacaklar...................................................................................................... 161
Anatomi.......................................................................................................................... 162
AKARLARIN BİYOLOJİLERİ.................................................................................... 163
KÜLTÜR BİTKİLERİNDE ZARARLI AKAR TÜRLERİ
VE ZARARI................................................................................................................... 164
Tetranychidae ................................................................................................................ 164
Eriophyidae.................................................................................................................... 165
Tarsonemidae................................................................................................................. 166
Tenuipalpidae................................................................................................................. 166
AVCI AKARLAR........................................................................................................... 167
KÜLTÜR BİTKİLERİNDE ZARARLI AKARLAR İLE SAVAŞIM........................ 169
BİTKİ PARAZİTİ NEMATODLARIN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ VE
ANATOMİSİ.................................................................................................................. 169
Anatomi.......................................................................................................................... 171
Sindirim Sistemi...................................................................................................... 171
Sinir Sistemi............................................................................................................. 171
Boşaltım Sistemi...................................................................................................... 172
Üreme Sistemi.......................................................................................................... 172
BİTKİ PARAZİTİ NEMATODLARIN BİYOLOJİLERİ.......................................... 172
KÜLTÜR BİTKİLERİNDE ZARARLI BİTKİ PARAZİTİ NEMATOD
TÜRLERİ VE ZARARLARI........................................................................................ 173
KÜLTÜR BİTKİLERİNDE ZARARLI BİTKİ PARAZİTİ
NEMATODLAR İLE SAVAŞIM.................................................................................. 182
viii İçindekiler
Karantina Önlemleri..................................................................................................... 182

Ekim Nöbeti................................................................................................................... 182
Kültürel Önlemler......................................................................................................... 183
Sıcaklık Uygulamaları................................................................................................... 183
Dayanıklı Bitki Seçimi.................................................................................................. 183
Biyolojik Mücadele........................................................................................................ 183
Kimyasal Mücadele....................................................................................................... 184
Özet ................................................................................................................................ 185
Sözlük......................................................................................... 191
İçindekiler ix
Önsöz
İnsanoğlunun gereksinimleri üç başlık altında toplanabilir; barınma, giyinme ve bes-
lenme. Bu temel gereksinimler içinde görüldüğü gibi tarım da yerini almaktadır. Yeryü-
zünde yaşayan ve giderek artan insan nüfusu gözönüne alındığında bunların temel so-
runları arasında beslenme birinci sırayı almaktadır. Artan dünya nüfusu açlık sorununu
beraberinde getirirken, tarımın önemini de artırmaktadır.
Yaşamımızda yadsınmaz bir yeri olan tarımsal ürünlerin önemli sorunlarından biri
de hastalık, zararlı ve yabancıotlardır. Bu etmenler içinde bulunan ve besinlerimize ortak
olan zaralılara karşı savaşımda başarılı olabilmek için zararlı etmenleri tanımak ve onlar
hakkında temel bilgilere sahip olmak gerekir.
Entomoloji kitabında temel entomolojik kavramlar verilmiş, böceklerin sınıflandır-
madaki yerleri işlenerek, biyolojileri ile ilgili geniş bilgiler aktarılmıştır. Kitapta Böcek
ekolojisi ve bunlara karşı savaşım yöntemleri geniş olarak ele alınmıştır. Ayrıca ürün-
lerde önemli ekonomik kayıplara yolaçan akar ve nematodlar hakkında bilgilere de yer-
verilmiştir.
Kitabın hazırlanmasında kuşkusuz bugüne kadar kaleme alınan bir çok kaynaktan ya-
rarlanılmış olup, yazarlar olarak bu kaynak sahiplerine teşekkürü borç biliriz.
Bu eserin öğrencilere yararlı olmasını diliyorum.
Editör
Prof.Dr. İsmail KARACA
1
ENTOMOLOJİ
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Böcekleri diğer yakın eklembacaklı gruplarından ayırt edilebilecek,
 Böceklerin kanat, bacak ve anten gibi dış yapıların işlevlerini açıklayabilecek,
 Böceklerdeki ağız parçalarının yapısı ile onların bitkilere verdikleri zararla iliş-
kisini kurarak onlara karşı savaşımda yöntemler önerebilecek,
 Böceklerin vücut kısımlarını ve yerlerini ayırt edilebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kanat • Vücut kısımları
• Baş • Bacak
• Anten • Dış çıkıntılar
• Ağız parçaları
İçindekiler
• BÖCEKLERDE BAŞ VE UZANTILARI

Böceklerde Dış Görünüm • THORAX (GÖĞÜS) VE UZANTILARI
Entomoloji
(Morfoloji) • ABDOMEN (KARIN) VE UZANTILARI
Böceklerde Dış Görünüm
(Morfoloji)
BÖCEKLERDE BAŞ VE UZANTILARI
Baş
Embriyo döneminde yirmi bir segmentten (halka) ibaret olan böcek vücudunun
başa ait halkaları, ilk altı tanesidir. Bu dönemden sonra, başın gayet sağlam yapılı
bir kutu şeklini aldığı görülür. Baş genel olarak göğsün ön tarafında yer almıştır.
Fakat bazı familyalarında bazen alt tarafında da bulunabilir. Bundan dolayı bu tür
böceklere üstten bakıldığında baş görülmez. Baş üzerinde yanlarda ve yukarıya
doğru yerleşmiş bir çift petek göz, çoğunlukla bunların arasında ve genel olarak
üç (bazen bir) adet nokta göz, bir çift anten ile ağız parçaları bulunur.
Şekil 1.1
Bir böcek vücut
kısımları (Demirsoy,
1990’dan
değiştirilerek)
U. Demiray’ın editörlüğünü yaptığı “Bitki Koruma” isimli kitabının (2010, Eskişe-

hir) içindeki B. Kovancı’nın, yazdığı ‘Böcekler’ bölümünün 12. ünitesinde böcekle-
rin başı ile ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
4 Entomoloji
Antenler
Pedicellus: Antenin başa Antenler genel olarak gözler arasından çıkmıştır. Daima bir çift olarak mevcuttur.
yakın olan ikinci halkasına Koku, dokunma ve tat alma, yönünü bulma ve eşini bulma görevlerini yapar. De-
verilen isim olup üzerinde
Johnston organı bulunur. ğişik sayıda halkadan meydana gelmiştir ve bunlar baştan itibaren sıra numarası
Bu organ yapılarına göre ile anılır. Bu halkaların ilk ikisi daima diğerlerinden şekil ve boyut olarak ayırt
hava akımını, titreşimleri,
ya da vücut konumunun edilebilir. Birincisine “Scapus” adı verilir ve anteni başa bağlar. İkinci halkanın adı
değişikliğini algılar. “Pedicellus”dur. Diğerleri “Flagellum (Anten kamçısı)” adını alır. Anten halkala-
rının sayısı genel olarak 3 -50 arasında değişir.
Şekil 1.2
Bir arı başının
önden görünümü
Johnston organı ile ilgili bilgi ve resimlere http://tr.wikipedia.org/wiki/ Johnston_

organ%C4%B1 adresinden ulaşabilirsiniz
Anten Tipleri
Özellikle anten kamçısını meydana getiren şekil değişimleri böceklerin sınıflandı-
rılmasında öneme sahiptir. Bunlar çok değişik olmasına karşılık çoğunlukla görü-
len tipleri Şekil 1.4’ de verilmiştir.
Şekil 1.3
Bir antenin
kısımları
Bir böceğin antenlerini kopardığınız zaman böceğin yaşamı nasıl etkilenir?

1
1. Ünite - Böceklerde Dış Görünüm (Morfoloji) 5
Şekil 1.4
Anten tipleri
a) Kıl gibi;
b) İp gibi;
c) İnci gibi;
d) Dişli;
e) Ucu topuzlu;
f) Tarak gibi;
g) Sopa gibi;
h) Çift taraklı;
i) İki çift taraklı;
j) Fırça gibi;
k) Çatallı;
l) Yanı kıllı;
m) Yelpaze gibi;
n) Dirsekli;
o) Dirsekli ve ucu
topuzlu anten tipleri
(Kansu, 1994)
İ. Akif Kansu’nun, (1994, Ankara) Genel Entomoloji kitabının 29-33 arasındaki say-
falardan antenler ile ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
Ağız Yapıları
Başın alt veya ön tarafına yerleşmiş olan ağız, üç çift uzantı ve diğer bazı parçacık-
lardan yapılmıştır. Ağız, böceğin aldığı besinin sıvı veya katı olması, herhangi bir
hayvansal veya bitkisel doku içerisinde bulunup bulunmaması sebebi ile değişik
yapılar kazanmıştır. Ağız parçalarının yapısı, böcekler ile savaşımda kullanılacak
ilacın seçiminde önemli rol oynar. Başlıca ağız tipleri aşağıda belirtilmiştir.
Çiğneyici ağız: Bu tipe ısırıcı veya kemirici ağız adı da verilebilir. Adından da
anlaşılacağı gibi, bu şekilde ağız yapısına sahip böcekler besinlerini ısırıp çiğne-
mek suretiyle alır. Bu tipe örnek olarak çekirgeler ve kınkanatlılar takımlarına
bağlı böcekler ile tam başkalaşım gösteren böceklerin larvalarını gösterebiliriz.
6 Entomoloji
Larva: Ebeveynlerine Arı takımına bağlı bazı türlerde de (Ör.: Karıncalar) ağız bu yapıdadır. Çiğneyici
benzemeyen tam başkalaşım
geçiren böcek yavrularına ağız tipi temel yapıdır. Bunun değişmesi ile diğer tipler meydana gelmiştir.
denir.
Şekil 1.5
Çiğneyici ağız yapısı
(http://tr.wikipedia.org/
wiki/B%C3%B6cek’.
Erişim Tarihi:
26.02.2011’den
değiştirilerek)
Yalayıcı-emici ağız: Arılar (Hymenoptera)’ın çoğu besin maddelerini şekerli

eriyikler halinde ve emerek aldıklarından, ağız parçaları bu işi sağlayacak şekle
dönüşmüştür.
Şekil 1.6
Yalayıcı-emici
ağız yapısı (http://
tr.wikipedia.org/
wiki/B%C3%B6cek’.
Erişim Tarihi:
26.02.2011’den
değiştirilerek)
Şekil 1.7
Emici ağız: Kelebeklerin erginlerinde (Lepi-
Emici ağız doptera) görülen bu ağız tipinde iç çiğneyici ge-
yapısı (http://
tr.wikipedia.org/ lişmiş ve bir hortum halini almıştır. Bu hortum
wiki/B%C3%B6cek’. istirahat halinde başın alt kısmında kıvrık ola-
Erişim Tarihi:
26.02.2011’den rak dururken beslenme sırasında açılarak düz
değiştirilerek) bir durum alır. Bitkilerin polen tozlarını emerek
beslenecek yapıdadır.
Sokucu-emici ağız: Bazı böcekler bitki ve hayvan dokularını delerek besini sıvı
olarak alır ve ağız yapıları buna özelleşmiştir. Bu tip ağız yapısına sahip böcekler-
de ağız yapısında çeşitli farklılıklar vardır ve bu yüzden birkaç alt tipe ayrılır.
Şekil 1.8
Sokucu-emici
ağız yapısı (Altı
iğneli) (http://
tr.wikipedia.org/
wiki/B%C3%B6cek’.
Erişim Tarihi:
26.02.2011’den
değiştirilerek)
Konu ile ilgili şekil ve bilgilere http://www.entomology. umn.edu/cues/4015/mor-

pology/ adresinden ulaşabilirsiniz
- 6 iğneli Sokucu-Emici Ağız: Üst dudak uzayarak bir hortum şeklini almıştır
ve 6 adet iğne bu hortum içinde yer almaktadır. Bazı sineklerde görülür
(Ör.: Sivrisinekler).
- 4 iğneli Sokucu-Emici Ağız: Değişik kanatlılar ve Eşkanatlılar takımlarında
görülür.
- 2 iğneli Sokucu Emici Ağız: Bazı sineklerde görülür. Ev sineklerinde ağız
yapısı bu şekilde ise de, bu iki iğne de ufalmıştır.
Thysanoptera takımında ise 3 adet iğne bulunur.
Bir üretici serasında zarar yaptığını söylediği bir böceği yakalayarak size getirdiğin-
de bu böceğe karşı öldürücü bir kimyasal ilaç kullanmasını önermeden önce üretici- 2
ye daha başka hangi bilgilere ihtiyacınız olduğunu söylersiniz? Neden?
THORAX (GÖĞÜS) VE UZANTILARI

Ergin böceklerin hareketi hemen hemen tamamen göğüs tarafından sağlanır. Gö-
ğüs 3 bölmeden meydana gelmiştir. Her bölmeden bir çift bacak ve birincisi boş
olmak üzere genellikle ikinci ve üçüncü bölümlerinden birer çift kanat çıkar. Bazı
ergin böceklerde kanatlar, birçok böceğin ergin öncesi dönemlerinde ve birkaç
ergin böcekte ise bacaklar hiç bulunmaz.
8 Entomoloji
Şekil 1.9
Bir ergin böceğin
baş ve göğüs
bölgesinin yandan
görünümü
(Çanakçıoğlu,
1989’dan
değiştirilerek)
Bacaklar
Böcekler, ergin dönemde genellikle 3 çift bacağa sahip olup her göğüs halkasında
birer çift bacak bulunur. Bacak; coxa, trochanter, femur, tibia ve tarsus olmak üze-
re beş kısımdan meydana gelmiştir. Böcek bacakları çeşitli kullanım amaçlarına
yönelik olarak bir dereceye kadar değişikliğe uğramıştır. Bu değişim genellikle
birinci ve üçüncü çift bacaklarda görülür.
Şekil 1.10
Bir bacağın
kısımları
Aşağıda verilen bacak tipleri böceklerde çok sık rastlananlar için örnek oluşturmak-
tadır. Bu tiplerin dışında değişikliğe uğramış diğer bacak tipleri de vardır.
Ön Bacak Tipleri
Kazıcı bacak: Bu tipe en iyi örnek danaburnudur. Coxa’dan itibaren bütün bacak Danaburnu: Özellikle sebze
gibi tek yıllık bitkilerin toprağa
parçaları kalın ve kuvvetli bir yapıda olup; tibia’nın alt tarafında kazma işini ko- yakın kısmını keserek yiyen
laylaştıracak diş gibi çıkıntılar bulunur ve kazma sırasında tarsus segmentlerinin çekirgegillerden zararlı bir
böcek türüdür. Yaşamının
içeri doğru çekilir. Coleoptera takımına bağlı Scarabaeidae familyası türlerinden büyük birçoğunluğunu toprak
bazılarında da bu bacak tipi görülür. altında geçirir.
Yakalayıcı bacak: Bu tipe örnek olarak peygamberdevesi (Mantis spp.) veri- Peygamberdevesi:
lebilir. Bacağın coxa kesiminin uzaması sayesinde böcek önünde bulunan diğer Çekirgelere benzeyen ve
doğada bulunan diğer küçük
canlıları yakalamak üzere, ön bacağını ileri doğru uzatma yeteneğini kazanmıştır. canlıları yakalayarak beslenen
Femur ile tibia’nın birbirine karşı olan yüzeyleri diken çıkıntıları ile donatılmış avcı bir böcektir.
olduğundan, av bu iki kısım arasında sıkıştırılarak yakalanır.

Çengelli bacak: Sularda yaşayan bazı değişik kanatlılar takımındaki böcek fa-
milyalarında görülür. Bu bacak tipinde tibia ve bunun ucunda ufak yapılı olarak
bulunan tarsus çengel şeklini almıştır. Bu çengel sayesinde böcekler sularda yaşa-
yan avlarını kolayca yakalayabilir
Tutucu bacak: Bazı kınkanatlı böcek familyalarında erkeklere özgü ve
tarsus’un ilk üç segmentinin genişlemesi ile meydana gelen bu tip bacakta ge-
nişleyen tarsus halkaları üzerinde bulunan vantuzlar çiftleşme sırasında dişileri
tutma görevi yapar.
Temizleyici bacak: Bazı kelebeklerin ön bacaklarının tarsus kısmı çok ufal-
mış ve hatta erkeklerde tamamen yok olmuştur. Bu bacakların ince yapılı femur,
tibia ve tarsus kısımları sık ve uzun kıllarla kaplıdır. Bu bacaklar sadece kelebe-
ğin baş kısmına yapışan toz veya polenlerin temizlenmesinde kullanılır, yürüme
işlevini görmez.
Şekil 1.11
a) Kazıcı
b) Yakalayıcı
c) Temizleyici
d) Çengelli
e) Tutucu
(Çanakçıoğlu,
1993’dan)
Arka Bacak Tipleri

Sıçrayıcı bacak: Bu tipte femur gayet iri ve kuvvetli yapılışta ve fazla sayıda kaslara
sahiptir. Tibia oldukça uzundur. Sıçrama için tibia’nın femur altına çekilmesi ve
bundan sonra yere doğru bir tepme hareketinin yapılması gerekir. Çekirgelerde
görülür.
Yüzücü bacak: Sularda yaşayan böceklerin bacaklarında çeşitli değişiklikler
olmuş ise de, hepsinde amaç su içerisinde veya yüzeyinde kolay yüzmeyi sağla-
maktır. Kın kanatlılar ve değişik kanatlılar takımlarından sularda yaşayan bazı
familyaların üyelerinde tibia ve özellikle tarsus segmentlerinin iç yüzeylerinde iri
ve geriye doğru uzanmış kıllar bulunur. Bacaklar geriye itildiğinde, suya karşı ge-
len bu kıllar böceğin ilerlemesini sağlar.
10 Entomoloji
Koşucu bacak: Bu değişiklik böceğin genellikle her üç bacağında da görülür ve

çok yaygın bir bacak tipidir. Böceğin süratli hareketini sağlamaya yarayacak şekil-
de, femur ve tibia ince ve uzun yapılıştadır. Bu tip bacak yapısına çok hızlı koşan
bacaklara sahip olan hamamböceklerini örnek verebiliriz.
Toplayıcı bacak: Balarısı ve polen toplayan diğer bazı arıların üçüncü çift ba-
cakları, bu görevi yapabilecek şekle dönüşmüştür. Bal arısı çiçekler üzerinde do-
laştığı sırada, vücudunun çeşitli yerlerine yapışan polenleri tibia’sının alt tarafı ile
ilk tarsus segmenti genişlemiş olan üçüncü çift bacağının iç kısmında bulunan ve
“fırça” adını alan diziler halindeki kıllar yardımı ile sepet adı verilen bir torbanın
içine toplar.
Toplayıcı bacak tipi sadece polen toplayan arılarda bulunur. Diğer arı türlerindeki
arka bacak tipleri daha değişik yapıda olabilir.
Şekil 1.12
Bazı arka bacak
tipleri
a) Sıçrayıcı
b) Yüzücü
c) Toplayıcı
d) Koşucu
(Çanakçıoğlu, 1993)
Ali Demirsoy’un “Yaşamın temel kuralları (Omurgasızlar - Böcekler), Entomoloji.

Cilt II. /Kısım II (1990, Ankara)” isimli eserinin 46-51 arasındaki sayfalarda bacak-
lar ile ilgili daha detaylı şekil ve bilgilere ulaşabilirsiniz.
Ergin böceklerin birinci çift bacakları dinlenme durumunda iken öne, diğer
iki çift arkaya doğru yönelmiştir. Yürüme sırasında bir tarafın bir ve üçüncü çift
bacağı ile diğer tarafın ikincisi birlikte hareket ettirilir. Sonraki harekette, diğer üç
bacak aynı işi yapar. Böylece dengeli bir yürüyüş sağlanır.
Yakaladığınız bir böceğin incelediğinizde ve kazıcı bir ön bacağa sahip olduğunu

3 belirlediğinizde, bu bilginin böceğin yaşamı hakkında bize ne gibi bir ipucu verebi-
leceğini tartışınız.
Kanatlar
Apterygota: Ergin Böceklerin bacak sayısı sabit iken, kanat durumu değişiklik gösterir. Bazı böcek-
dönemlerinde bile kanatları
olmadan yaşayan böceklerin ler 2 çift kanada sahipken bazılarında hiç kanat yoktur. Apterygota alt sınıfında
bulıunduğu altsınıftır. embriyo döneminde dahi kanat izlerine rastlanmaz. Pterygota alt sınıfında ise
Pterygota: Ergin kanatlar genellikle iki çift olmasına rağmen, bazen bir çifttir ve bazen de tamamen
dönemlerinde genellikle yok olmuştur. Yani bazı böceklerde kanatlar sonradan yok olabilir. Bu böceklerin
kanatlara sahip böceklerin
bulunduğu altsınıftır. embriyo döneminde kanat izleri görülür.
Bazı böceklerde aynı türün erkek ve dişileri arasında kanatlı-kanatsız olan türler
olabilir. Yine bazı karınca türlerinde olduğu gibi belli bir döneminde kanat varken
daha sonra bu kanatlar yaşam koşullarından dolayı böcek tarafından atılabilir.
Şekil 1.13
Bir böcek kanadının
genel görünümü
(http://tr.wikipedia.
org/wiki/
B%C3%B6cek#G.
C3.B6.C4.9F.
C3.BCs_b.
C3.B6lgesi. Erişim
Tarihi: 07.03.2011)
Kanatlar vücut duvarının dışa doğru büyümesi ile meydana gelmiş ve iki taba-
kalıdır. Bu tabakalar arasında kanat damarları vardır. Damarlar içerisinde trachae
(solunum borucukları) boşluğu, vücut sıvısı ve sinir kolu bulunur. Kanat damarla-
rı böceklerin teşhis ve sınıflanmasında önemli rol oynar. Bunlar boyuna ve enine
damarlar olmak üzere ikiye ayrılır. Kanatlar göğüs bölgesindeki enine ve boyuna
kasların kasılma ve uzamaları sayesinde hareket eder. Kanatların iki çifti birlikte Elytron (Çoğul: Elytra):
Kınkanatlılar takımının üst
hareket eder ve uçuş sırasında havada ∞ (yatık sekiz) şekli çizer. Uçuşun kuvvet kanatlarının her birine verilen
ve hızı kanatların büyüklüğü ve kanat hareketinin süratine bağlıdır. Kanat sayıları isimdir.
ve yapıları böceklerin takımlara ayrılmasında yararlanılan en önemli özelliktir. Halter: İki kanatlılarda
İki çift kanada sahip böcekler kanatlarının hepsini aynı anda hareket ettirmek (Sineklerde) ikinci çift
kanatların körelip bir topuz
zorundadır. Bu hareket aşağı ve yukarı doğru olur. Uçuş yönünü kınkanatlılarda şeklini almasıdır. Uçarken
elytron, arılarda karın, çekirgelerde arka bacaklar ve sineklerde halter belirler. dengeyi sağlama görevi görür.
ABDOMEN (KARIN) VE UZANTILARI

Abdomen genellikle birbirine benzeyen 10-12 segmentten meydana gelmiştir. Cerci (Cercus: tekil): Son
abdomen segmentinin
Abdomende böcek takımlarına göre değişmekle birlikte çeşitli uzantılar vardır. üstünden çıkan ve dokunma
Bunlardan “cerci” bir çift olarak son abdomen segmentinin üstünden çıkar. Epip- organı olarak görev yapan
çıkıntının her birine denir.
roct tek olarak anüsün üstünde, paraproct bir çift olarak anüsün altında yer alır.
Dişi böceklerin dişi eşey organları sekizinci ve dokuzuncu abdomen segmentinin Ovipozitör (Yumurta
bırakma borusu): Sadece
altından çıkar. Bazen dış eşey organları uzamış ve yumurta koyma borusu (ovi- dişi böceklerde bulunan ve
pozitör) şeklini almıştır. Erkek eşey organları dokuzuncu abdomen segmentinde yumurtayı belli bir derinliğe
bırakmaya yarayan organdır.
bulunur. Yusufçuklar takımında ise ikinci karın halkasının altında yer alır. Bazı Bazı böceklerde (Ör.: İşçi arılar
böceklerin larvalarında ise abdomende de karın bacakları bulunabilir. ve bazı karıncalar) bu organ
bir iğneye dönüşmüş olup
sadece savunma silahı olarak
kullanılır.
12 Entomoloji
Şekil 1.14
Bir böcek abdomeni
(Çanakçıoğlu,
1993’den
değiştirilerek)
Bütün dişi böceklerde ‘Ovipozitör’ bulunur mu? Nedenini açıklayınız.

4
Şekil 1.15
Bir çekirgenin yumurta
bırakma borusu
(http://upload.
wikimedia.org/
wikipedia/commons/d/
d2/Leptophyes_
punctatissima_20050822
_737 _part.jpg. Erişim
Tarihi: 09.03.2011)
Özet
Böcekleri diğer yakın eklembacaklı gruplarından Böceklerdeki ağız parçalarının yapısı ile onların
1 ayırt etmek 3 bitkilere verdikleri zararla ilişkisini kurarak onla-
Böcekler “Eklembacaklılar” şubesi içinde yer ra karşı savaşımda yöntemler önermek
alan diğer akraba gruplarından en basit şekliyle Böceklerde ağız parçalarının yapısındaki farklı-
erginlerinin üç çift bacağa ve bazı takımlar hariç lıklar onların yaptıkları zarar şeklinin de farklı
genellikle iki çift kanada sahip olmasıyla kolayca olmasına neden olur. Bu da bizim zarar şekline
ayırt edilebilir. Diğer grup ergin eklembacaklı- bakarak o ortamda bulunan böceklerden bunu
larda dört veya daha fazla çift bacak bulunabilir. hangisinin yaptığını tahmin etmede bir ipucu
Örneğin; örümcekler, kırkayaklar, çıyanlar, yen- verir. Genellikle bu zararı yapan böcek o ortam-
geçler vb. gibi. Bu bacak sayıları için her zaman da görünür veya saklı halde bulunabilir. Ancak
böceklerin ergin dönemlerini esas almak gere- ağız yapılarının şekli, böcek takımlarına özgü
kir. Ergin böcek demek cinsel olarak çoğalabile- olarak ayrılabildiği için zararlı böceğin bulun-
cek olgunluğa erişmiş demektir. Ergin olmayan masına yardımcı olur. Ayrıca ağız yapılarının
böcek yavrularında bacak sayıları on-on iki çift bilinmesi ile zarar yapan bir böceğin beslenme
olabilir. şeklinin de farklı olmasından dolayı kullanıla-
cak olan kimyasal ilaçların etki etme şekline de
Böceklerin kanat, bacak ve anten gibi dış yapıla- değişlik göstereceğinden farklı ilaç çeşitleri kul-
2 rın işlevlerini açıklamak lanmak söz konusu olacaktır. Dikkat edilmesi
Diğer tüm canlılarda olduğu gibi evrim sürecin- gereken en önemli noktalardan biri de ergin ve
de böceklerde de birçok iç ve dış yapıda değişik- bunların yavrularının ağız yapıların birbirinden
likler meydana gelmiştir. Dış yapıda meydana farklı olabileceği ve dolayısıyla yaptıkları zarar
gelen bu değişiklikler böceklerin hayatta kalabil- şeklinin de değişik olma olasılığını da göz önün-
me yeteneklerini arttıran özellikler olarak karşı- de bulundurmaktır.
mıza çıkmaktadır. Örneğin böceğin düşmanla-
rından kaçma, aynı zamanda besinine ve eşine Böceklerin vücut kısımlarını ve yerlerini ayırt etmek
4
ulaşabilmek gibi yaşamsal ihtiyaçlarını sağlama- Vücut bölümlerinin diğer canlılardan gösterdi-
da yardımcı olan kanat ve bacaklarındaki deği- ği farklılıkların bilinmesi o böceğin nasıl zarar
şiklikler oldukça önemlidir. Ayrıca antenler, bö- yapabileceğini ve ayrıca sahip olduğu vücut şek-
ceklerde besinin kokusunu alma, dokunma, tat linin davranışlarını nasıl etkileyeceğini de bil-
alma, yönünü ve eşini bulma görevlerini yerine memize yardımcı olur. Ayrıca bu bölümlerdeki
getiren en önemli yaşamsal organlarından biri- değişiklikler böceklerin teşhis edilmesinde ve
dir. Bu yaşamsal öneme sahip dış uzantılar aynı sınıflandırılmasında da yardımcı olur.
zamanda böceklerin görünümünü değiştirir ki
bu da böceklerin bizim tarafımızdan daha kolay
tanınmaları için onları sınıflandırmamızda yar-
dımcı olur.
14 Entomoloji
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangi böceklerde ön bacak tiple- 6. Aşağıdakilerden hangisi böceklerin başında bulu-
rinden biri değildir? nan çıkıntılardan biri değildir?
a. Kazıcı a. Ağız parçaları
b. Tutucu b. Burun
c. Toplayıcı c. Tepe gözleri
d. Temizleyici d. Anten
e. Çengelli e. Nokta gözler
2. Aşağıdakilerden hangisi bir böceğin anteninin gö- 7. Aşağıdaki böcek takımlardan hangisinde sokucu-
revleri arasında yer almaz? emici ağız yapısı bulunur?
a. Besinini bulma a. Sokucu arılar
b. Eşini bulma b. Çekirgeler
c. Tat alma c. Sinekler
d. Besinini yeme d. Kınkanatlılar
e. Sesleri duyma e. Kelebekler
3. Aşağıdaki bacak kısımlarından hangisi yanlıştır? 8. Aşağıdakilerden hangisi böceklerin kanat sayıları
a. Coxa ve yapılarının bilinmesinin faydalarından biridir?
b. Trochanter a. Takımlara ayrılmasında bilgi vermesi
c. Leg b. Nasıl zarar yapacağının bilinmesi
d. Tarsus c. Hangi bitkilerden besleneceğini anlatması
e. Tibia d. Hangi yöne doğru uçacağını bildirmesi
e. Ne kadar süre yaşayacağı hakkında bilgi vermesi
4. Aşağıdakilerden hangisi böceklerde görülen anten
tiplerinden biri değildir? 9. Çiğneyici ağız tipi aşağıdaki böcek gruplarından
a. Ucu topuzlu anten hangisinde bulunmaz?
b. Uzun kıllı anten a. Kelebeklerin yavrularında
c. Kıl gibi anten b. Sineklerin yavrularında
d. Sopa gibi anten c. Çekirgelerin erginlerinde
e. Tarak gibi anten d. Kınkanatlıların erginlerinde
e. Değişik kanatlıların erginlerinde
5. Ovipozitör aşağıdakilerden hangisidir?
a. Dişi böceklerdeki çiftleşme organıdır. 10. Aşağıdakilerden hangisi böceklerdeki ağız parçala-
b. İşçi arılarda bal toplama işini gören organdır. rının yapısının bilinmesinin faydalarından biridir?
c. Dişi böceklerde yumurta bırakma borusudur. a. Takımlara ayrılmasında ışık tutması
d. Erkek böceklerde yumurta bırakma yerini ha- b. Uçarken yönünü bulmasına yardımcı olması
zırlayan organdır. c. Böcekler ile savaşımda kullanılacak ilacın seçi-
e. Ovipoz denilen organın gizlendiği sepet şeklin- minde önemli rol oynaması
deki torbadır. d. Ön bacaklarla birlikte besinleri tanımaya yaraması
e. Ne kadar sıklıkla yemek yiyeceğini belirlemesi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. c Yanıtınız yanlış ise “Bacaklar” bölümünü tekrar Sıra Sizde 1
gözden geçiriniz. Antenler, böceklerde besinin kokusunu alma, dokun-
2. d Yanıtınız yanlış ise “Anten” bölümünü tekrar ma, tat alma, yönünü ve eşini bulma gibi insanlarda
gözden geçiriniz. bulunan birkaç organın görevlerinin birleştirilerek
3. c Yanıtınız yanlış ise “Bacaklar” bölümünü tekrar yerine getiren en önemli organıdır. Antenler bir radyo
gözden geçiriniz. alıcısı gibi çalışarak böceğin tüm davranışlarını, özel-
4. b Yanıtınız yanlış ise “Anten” bölümünü tekrar likle savunma, beslenme ve üreme işlevlerinin başla-
gözden geçiriniz. ması için çok önemli duyu alıcılarının bulunduğu bir
5. c Yanıtınız yanlış ise “Abdomen (Karın ve Uzan- organdır. Bundan dolayı bir böceğin antenleri zarar
tıları)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. gördüğü zaman yukarıda saydığımız işlevleri yerine
6. b Yanıtınız yanlış ise “Baş” bölümünü tekrar göz- getiremeyeceği için yaşama ve çoğalma şansı tamamen
den geçiriniz. yok olur. Sonuç olarak, bir böceğin bazı dış organları
7. c Yanıtınız yanlış ise “Ağız Parçaları” bölümünü zarar gördüğünde böcek bazen yaşamını devam ettire-
tekrar gözden geçiriniz. bilir, ancak antenleri koparıldığı zaman yaşama şansı
8. a Yanıtınız yanlış ise “Kanatlar” bölümünü tekrar kalmaz ve kısa süre içinde ölür.
gözden geçiriniz.
9. e Yanıtınız yanlış ise “Ağız Parçaları” bölümünü Sıra Sizde 2
tekrar gözden geçiriniz. Öncelikle bir bitki üzerinde bulunan bir böcek o bit-
10. c Yanıtınız yanlış ise “Ağız Parçaları” bölümünü kide zarar yapıyor anlamına gelmez. Mutlaka böceği
tekrar gözden geçiriniz. o bitki üzerinde beslenirken görmek gerekir. Ayrıca
beslenme sonucunda bitki üzerinde oluşan zararın da
görülmesi gerekir. Çünkü bazen benzer zararı farklı
böcek türleri de yapmış olabilir. Sonuçta bu zararlı bö-
cek türleriyle savaşmak gerekiyorsa mutlaka bunların
türlerinin bilinmesi gerekir. Her türün kendine özgü
davranışları ve biyolojileri vardır. Türün kesin tanısı
yapılmadan bu zararlıya karşı savaşım yapılmamalıdır.
Sonuç olarak bize getirilen bir böceğin zararlı olduğu-
na karar vermeden önce onun gerçekten zarar yaptığı-
nın kesin olarak belirlenmesi gerekir.
16 Entomoloji
Yararlanılan Kaynaklar
Sıra Sizde 3 Çanakçıoğlu, H., (1989). Orman Entomolojisi, Genel
Tüm canlılarda olduğu gibi böceklerde de evrim so- Bölüm. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
nucunda çok çeşitli yapılar oluşmuştur. Bu yapılardan Ecevit, O., Tuncer, C., Hatat, G., (1998). Bitki Koruma.
en önemlilerden biri de bacaklardır. Özellikle ön ba- Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi Yayınları.
caklar böceğin yaşamsal faaliyetlerindeki yaptığı işler Demiray, U. (Ed.) Bitki Koruma. in: Böcekler. Kovan-
hakkında bize çok önemli ipuçları verebilir. Örneğin cı, B., Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
ön bacakları kazıcı olan bir böcek gördüğümüzde bu Demirsoy, A., (1990). Yaşamın Temel Kuralları
canlının yaşamında bir yerleri kazmaya ihtiyacı oldu- (Omurgasızlar - Böcekler), Entomoloji. Cilt II. /
ğunu ve dolayısıyla bu faaliyetlerini yapabilmesi için Kısım II, Ankara: Meteksan.
bu uzantılarının ona uygun hale geldiğini düşünme- Kansu, İ., (1994). Genel Entomoloji. Ankara: Kıvanç
memiz gerekir. Sonuç olarak böyle bir ön bacağa sahip Basımevi.
böcek kazma işini toprak gibi bir ortamda kullanabi- Lodos, N., (1975). Türkiye Entomolojisi, Genel, Uy-
lir. Bu da bize bu böceğin toprak altında yaşadığını ve gulamalı ve Faunistik. İzmir: Ege Üniversitesi Ya-
dolayısıyla orada beslenerek yaşadığını gösteren çok yınları.
önemli bir veridir. Biz bu böceği arayacağımız veya
onunla savaşım yapacağımız zaman toprak altına bak-
mamız gerekecektir.
Sıra Sizde 4
Ovipozitör olarak bilinen dişilerdeki “Yumurta bırak-
ma borusu” bütün dişi böceklerde bulunmaz. Bu organ
sadece yumurtasını belli bir derinliğe bırakma ihti-
yacı olan böceklere özgü bir organdır. Örneğin 5 cm
uzunluğundaki bir yumurta bırakma borusuna sahip
olan bir böcek mutlaka yumurtalarını o derinlikte bir
yerin içine bırakma ihtiyacı duymaktadır. Ancak övi-
pozitörü olamayan böcekler de vardır. Bunun nedeni
bazı böceklerin yumurtalarını hemen bir yerin üzerine
(Toprak, yaprak, meyve, dal, çiçek vb.) bırakmasından
dolayı böyle ek bir organa ihtiyaç duymamalarından
ileri gelmektedir.
2
ENTOMOLOJİ
Amaçlarımız
 Böcekleri sınıflandırabilecek,
 Başkalaşım geçirmeyen böceklerin genel vücut yapıları ve önemli özelliklerini
tanımlayabilecek,
 Kınkanatlı böceklerin genel vücut yapıları ve önemli özelliklerini anlatabilecek,
 Sinirkanatlı böceklerin genel vücut yapıları ve önemli özelliklerini açıklayabilecek,
 Kelebeklerin genel vücut yapıları ve önemli özelliklerini ifade edebilecek,
 Arıların genel vücut yapıları ve önemli özelliklerini anlatabilecek,
 Sineklerin genel vücut yapıları ve önemli özelliklerini açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sınıflandırma • Kelebek
• Kanatsız böcek • Arı
• Kanatlı böcek • Sinek
İçindekiler
• BÖCEKLERİN SINIFLANDIRILMASI
• I. ALTSINIF: APTERYGOTA
Entomoloji Böceklerin Sınıflandırılması I (=KANATSIZ BÖCEKLER)
• II. ALTSINIF: PTERYGOTA
(=KANATLI BÖCEKLER)
Böceklerin Sınıflandırılması I
BÖCEKLERİN SINIFLANDIRILMASI
Sınıflandırmada birbirine yakın ve benzer görünüme sahip hayvan grupları çeşitli
kategoriler içinde bir araya toplanır. Böcekler (=Hexapoda, Insecta) Arthropoda
(=Eklembacaklılar) şubesine bağlı bir sınıf olarak incelenir. Mutlaka her canlıda
bulunan taksonomik kategoriler ve bunun bir böcek türüne uygulanması örneği
Çizelge 2.1’de verilmiştir. Böceklerin diğer eklembacaklılardan en önemli fark-
lılığı ergin dönemde en fazla altı adet bacağa ve en fazla iki çift kanada sahip
olmalarıdır.
Ana Taksonomik Kategoriler Bal Arısına Uygulanışı Çizelge 2.1

Ana Taksonomik
Alem (Regnum) Animalia Hayvanlar Kategoriler ve
Bunun Bal Arısına
Şube (Phylum) Arthropoda Eklembacaklılar Uygulanışı
Sınıf (Classis) Hexapoda Böcekler
Takım (Ordo) Hymenoptera Zar kanatlılar
Familya (Familia) Apidae Arılar
Cins (Genus) Apis Bal arıları
Tür (Species) mellifera Bal arısı
Bugün dünyada bir milyondan fazla hayvan türü vardır ve böcek türlerinin
sayısı diğer bütün hayvan türlerinden birkaç kat daha fazladır. Böcekler hayvanlar
alemi içinde Arthropoda şubesine bağlı Hexapoda (=Insecta) sınıfını oluşturur.
Hexapoda sınıfı Apterygota ve Pterygota diye iki altsınıfa ayrılır.
I. ALTSINIF: APTERYGOTA (=KANATSIZ BÖCEKLER)

Bu altsınıfa giren böceklerde primer olarak kanat yoktur. Yani embriyo dönemin-
de dahi kanat bulunmaz. Başkalaşım geçirmeyen ilkel böceklerdir. Bu böcekler
dört takım halinde incelenebilir.
I. Takım: Thysanura (Kılkuyruklar)

Büyüklükleri 0,5-2,0 cm kadardır. Kanatsız ve küçük ilkel böcek türlerini kapsar.
Birçoğu vücutlarında taşıdıkları pulcuklardan dolayı gümüşümsü renkte görünür.
20 Entomoloji
Ağız parçaları çiğneyici tiptedir. Antenler uzun ve çok bölmelidir. Bazıları 4-5 cm
öne ve 10 cm yüksekliğe sıçrayabilir. Abdomenlerinin son kısmında üç tane tüylü
uzantının olması bu takıma bu adın verilmesini sağlamıştır.
Genellikle kuru veya nemli yapraklar arası, toprak üzerinde, kayaların altı
veya yarıkları arasında veya ağaç kabukları altında organik artıklar arasında, çok
defa da karınca ve termit yuvaları içinde bulunurlar. Karanlık yerlerde faaliyet
gösterirler. Rahatsız edildikleri zaman kaçışırlar. Türlerinin çoğu organik artık-
larla, kitap ciltleri veya kâğıtla beslenir.
2. Takım: Diplura (=Çatalkuyruklular)

Adını, XI. karın bölmesindeki üyelerinin iplik gibi kısa bir cerci’ye dönüşmesin-
den dolayı almıştır. Boyları 2 mm ile 6 cm arasında değişir. Küçük, yassı, beyaz
veya açık renkte, kanatsız, petek ve nokta gözleri olmayan böcek türlerini kapsar.
Ağız parçaları çiğneyici tipte, antenleri uzun ve çok bölmelidir. Bazen abdomen
kitini, kısa bir çift kıskaç gibi organ ile son bulabilir. Spermler doğrudan dişiye
Spermatofor: Böceklerde iletilmez. Erkek toprak üzerine saplı spermatofor bırakır. Bu dişinin eşey açıklığı
spermler dişiye toplu halde bir
kere bir kese içinde ulaştırılır. tarafından vücut içine alınır. Dişi tarafından toprak içinde hazırlanan odacıklara
Genellikle dişinin içine direkt yumurta bırakılır ve üzeri kapatılır. Deri değiştirme tüm yaşam boyu devam eder.
olarak bırakılmalarına karşın Ömürleri birkaç yıldır. Kışı ergin halde geçirir. Dünyanın soğuk yerleri hariç her
bazı türlerde dışarıya da
bırakılabilir. yerde yaşar. Uzunca, narin vücutlu olan türleri daha çok rutubetli yerleri sever.
Dökülmüş yaprakların altı, taş ve kabuk altları ile humusça zengin olan toprak
içinde bulunur. Rahatsız edildiklerinde hızlıca kaçar. Gıdaları özellikle bitkisel
maddeler, mantarlar gibi maddelerdir. Türlerin ekonomik önemleri hemen he-
men yok gibidir.
3. Takım: Protura (=Telson Kuyruklular)

En fazla 2 mm boyunda, genellikle renksiz, rutubetli yerlerde, yaprak, taş, ağaç
kabukları altı, ayrışmakta olan odun ve bitkiler veya humusu bol topraklar içinde
yaşarlar. Orta ve arka bacakları ile yürür, ön bacaklarını başın üzerine doğru tu-
tarak anten ödevini görüyormuş hissini verirler. Gözleri yoktur. Derileri ince ve
pulsuz böceklerdir. Besinlerini sokup-emerek alırlar. Bir kısmı mantarların lifle-
rini emer. Çoğu avcıdır. Diğer kanatsız böcekleri avlar. Ön bacakta bulunan orak
şeklindeki tırnak bu avlanmaya hizmet eder. Ekonomik önemleri yoktur.
4. Takım: Collembola (=Kuyrukla Sıçrayarlar)

Furcula (=Sıçrama Çatalı): Bu takıma bağlı türlerin boyları bazen 5 mm ve nadiren 9 mm’ye kadar ulaşan,
Böceğin sıçraması için güçlü
kaslara sahip olan bu organı çiğneyici ağız tipine sahip, petek gözlerden yoksundur. Karınları altı bölmeli olup
aniden bulunduğu yüzeye genellikle üç adet uzantıya sahiptir. Bunlardan çatal şeklindeki sıçrama organı
itmesiyle onu oldukça uzun olan “furcula” da IV. bölmede bulunur. Karınca ve termit yuvalarında yaşayan
mesafeye fırlatan bir organıdır.
türleri de vardır. İsminden de anlaşılacağı gibi bu takıma bağlı türlerin çoğu sıç-
rama yeteneğine sahiptir.
Collembola takımına bağlı türlerin çoğu organik maddelerce bol ve rutubet-
li topraklarda yaşar. Toprak biyolojisinde özellikle parçalanmalara katıldığı için
humus oluşumunu sağladığı ve toprağı bitkilerin yararlanacağı şekle soktuğu için
ekonomik açıdan öneme sahiptir. Diğer bazı türleri ayrışmakta olan bitkisel ar-
tıkların içi, otların arası, yosunlar, ağaç kabuklarının altı, mağara içi, termit ve
karınca yuvalarının içi gibi yerlerde bulunur. Bazı türleri ise tatlı su veya deniz
kenarlarında yaşar. Zararlı olan türler tarla, bahçe veya seralardaki bitkiler veya
çimlenmekte olan tohumlarla beslenir.
2. Ünite - Böceklerin Sınıflandırılması I 21
Şekil 2.1
Bir Kuyrukla
Sıçrayanın Genel
Vücut Görünümü
Kaynak: http://
www.entomology.
umn.edu/
museum/projects /
Interactive _ Keys/
Intro_ tutorial/
GLOSSARY/
Furculum.html.
Erişim Tarihi:
09.03.2011.
Kanatları olmayan böceklerin yaşaması, kanatlılara göre daha mı zordur?

1
Niyazi Lodos, (1975, İzmir) Türkiye Entomolojisi, Genel, Uygulamalı ve Faunistik

isimli kitabının 80-100 arasındaki sayfalarında ‘böceklerin sınıflandırılması” ile il-
gili daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
II. ALTSINIF: PTERYGOTA (=KANATLI BÖCEKLER)

Böcek takımlarının çoğu bu altsınıfa girer. Genellikle iki çift kanada sahip iseler
de, sadece bir çift kanadı olanlar ve hatta hiç kanadı bulunmayanlar da vardır.
Kanatsız olanların embriyo döneminde kanadı bulunur.
Kanatlı böceklerden bazılarında larva dönemlerinde, kanatlar iz halinde gö-
rülür. Bunlara “Exopterygota” adı verilir. Larva döneminde kanat izleri dışarıdan
hiç görülmeyenlere de “Endopterygota” grubu olarak adlandırılır.
I. Grup: Endopterygota
Bu grup içinde yer alan önemli takımlar aşağıda verilmiştir.
I. Takım: Coleoptera (=Kınkanatlılar)

Hayvanlar dünyasının en büyük takımı olan Coleoptera, Insecta sınıfı içinde
de bilinen türlerin % 40’ından fazlasına sahiptir. Bu takımda bulunan böcekle-
rin erginlerinin ön kanatlar kalın ve sertleşmiş olup, dinlenme anında vücudun
üzerini düzgün bir şekilde örter. Erginlerde ön veya üst kanatlara elytra (Te-
kili: elytron) ismi verilir. Arka kanatlar genellikle iyi gelişmiş zar şeklinde ve
uçma görevini yapar. Baş serbest, normal yapıda veya ileriye ya da aşağıya doğru
hortum şeklinde uzamış olabilir. Bileşik gözler belirgin, nokta gözler genellikle
yoktur.
Boyları 0,25-155 mm arasında değişir. Türleri genellikle karada, az bir kısmı
da sularda yaşar. Çok değişik yaşam koşullarına uyum sağladıkları için hemen
her yerde rastlanılabilir. Eski çağlardan beri insanlar kınkanatlılara karşı dai-
ma yakın ilgi duymuşlardır. Gübreböceklerinin (Özellikle Scarabaeus spp.) eski
Mısır’da kutsal sayıldığı için mumyaların göğüslerine gerçek, ya da yapma olan
bu böceklerden konarak gömüldükleri bilinmektedir. M.Ö. 3000 yıllarında eski
Mısır mezarlarında kil, taş, değerli maden vs. yapılma, üzerleri çok güzel renklere
boyanmış bu cinse ait birçok böcek bulunmuştur.
22 Entomoloji
Şekil 2.2 Erginlerin vücut rengi ılı-

Bir Kınkanatlının man ve soğuk bölgelerde ge-
Genel Vücut nellikle koyudur. Buna karşılık
Görünümü madensel ve parlak renkli tür-
lere de bu bölgelerde oldukça
sık olarak rastlanır. Larvalar
bazen bacaksız, campodei-
form veya tırtıl şeklindedir.
Baş genel olarak normal
yapıda, bazen de hortumlu
böceklerde görüldüğü gibi
öne, ya da aşağıya doğru hor-
tum şeklinde uzamış olabilir.
Mandibula’lar çoğunlukla be-
Campodeiform: Vücut uzun lirgin, sert ve kuvvetli olarak gelişmiştir. Bunlar ısırmaya, ezmeye, parçalamaya
biraz yassı, antenleri göğüs veya çiğnemeye yarayacak şekilde değişikliğe uğramıştır.
ve bacakları gelişmiş bir larva
tipidir. Bu takıma bağlı türler serbest pupa tipine sahiptir. Türlerin büyük bir kısmı
topraktan yapılmış bir odacık içinde pupa olur. Buna karşılık bazı türler de bitki
Serbest Pupa: Bu pupa
tipinde bacaklar ve kanat izleri dokularında içinde açtıkları tünellerin içinde pupa olur.
dışarıda serbest halde bulunur Kınkanatlı böceklerin çoğu yılda bir döl verir. Kışı genellikle ergin dönemde
ve kolayca fark edilir. Bu pupa geçirir. Erginler baharda çıktıktan sonra, bir süre beslenerek cinsel olgunluğa eri-
tipiyle ilgili V. bölümde daha
detaylı bilgiler verilmiştir. şir ve daha sonra da çiftleşerek yumurta bırakır.
Niyazi Lodos, (1989, İzmir) Türkiye Entomolojisi IV, Genel, Uygulamalı ve Faunis-
tik isimli kitabının tamamında ‘Kınkanatlılar takımı’ ile ilgili daha fazla bilgi edi-
nebilirsiniz.
II. Takım: Neuroptera (=Sinirkanatlılar)

Bu takım yumuşak ve narin vücutlu böcek türlerini kapsar. Diğer böcek takımla-
Döl (=Nesil, kuşak): Bir
böceğin yumurtadan çıkıp
rına ait türlerden en önemli farklılığı, kanatlarının özel bir yapıya sahip olması-
tekrar ilk yumurtasını bırakana
kadar geçen süredir. dır. Sinirkanatlılar genellikle zayıf uçuşa sahip olup birçok enine ve uzunluğuna
damarlara sahiptir. Üzerleri kıllı veya kılsız, saydam, damarımsı veya bazen ince,
beyaz, toz şeklinde mumumsu bir maddeyle örtülmüş olabilir.
Erginlerde vücut uzun, silindir şeklinde, ya da tıknaz yapıdadır. Deri yumu-
şak, nazik, bazen sert, kıllı bazen de beyaz mumumsu bir tozla örtülü olabilir.
Ağız parçaları çiğneyici tiptedir. Mandibula’ları kuvvetlidir.
Abdomende dişilerde 9. abdomen bölmesinin alt tarafında genellikle uzunca
Şekil 2.3 bir yumurta bırakma borusu
Bir Sinirkanatlının
bulunur. Larvaları genellikle
(Alt Kısmından) campodeiform şeklinde, ağız
Genel Görünümü parçaları türlerinin çoğun-
da emici tipte olup avlarının
Kaynak: http://
www.flickr. vücut sıvısını emmeye elve-
com/photos/ rişli bir yapıya dönüşmüştür.
lordv/3719159147/. Larvaları genellikle yumuşak
Erişim Tarihi:
10.03.2011. vücutlu böcek ve akarlar üze-
rinde avcıdır. Biyolojik savaşta
yaralanılan çok sayıda türe sa-
hip önemli bir böcek takımıdır.
III. Takım: Lepidoptera (=Kelebekler, Pulkanatlılar)

Diğer böceklerden, derimsi, pullu, nadiren kıllarla donatılmış iki çift kanadının
olmasıyla ayrılır. Erginlerin ağız tipi emicidir. Hortum çok fazla uzamış bir yapı
halindedir. Başta, özellikle gece uçanlarda daha belirgin olan bir çift büyük bileşik
göz vardır. Birçok kelebek, bileşik gözün yakınında alnın üzerinde, bir çift nokta
göze sahiptir.
Kanatlar yassı ve zarımsı yapıdadır. Uçma sırasında çoğunlukla özel bir bağ-
lanma sistemiyle her iki kanat da birbirine kilitlenerek hareket ettirilir. Böcek ta-
kımları içinde, kanadı, gövdesi, bacakları pulla tamamen örtülü tek takım kele-
beklerdir. Birçok kelebek türünde çok değişik şekillerde bez ya da koku pulcukları
vardır. Koku pulcukları her zaman koku bezleri ile bağlantıdadır. Koku salgısının
başlıca görevi, karşı eşeyi cezbetme ya da uyarmadır. Kelebeklerde çiftleşme yak-
laşık 60-90 dakika sürer. Bıraktıkları yumurta sayısı 40-2000 arasında değişir.
Şekil 2.4
Bir Kelebeğin Genel
Görünümü
Türlere göre farklı olan bir süre içerisinde, yumurtalardan tırtıllar çıkar. Koza (=Kokon):
Tırtılların pupa olmadan
Başlangıçta çok yumuşak yapılı olan bu tırtıllar ilk olarak yumurta kabuğunu yer. önce kendilerini daha iyi
Tırtıllarda görme, nokta gözlerle gerçekleşir. Genel olarak her bir yanda altı nokta korumak için ağ bezlerinden
göz vardır. Larvaların abdomeni 10 bölümlüdür. Birçok türün tırtıllarının üzerin- salgıladıkları salgıda bulunan
ipeğimsi bir iplikçik yardımıyla
de bulunan kıllar kırıldığı zaman dip kısımlarındaki zehir keselerinden salgılanan ördükleri sık dokulu bir
sıvıyla insanlarda kaşınma ve daha sonra da kızarıklığa neden olabilir. korunaktır.
Bazı tırtıllar koza örer. Daha sonrada bunun içinde pupa olur. Pupalarına kri-
zalit adı verilir. Genellikle bu kozaların üzerine, erginlerin dışarı çıkması için bir
kapakçık bırakılır. Pupa süresinin sonuna yaklaşıldığında pupa derisinin saydam-
laştığı görülür.
Koza ile ilgili bilgilere ayrıca http://tr.wikipedia.org/wiki/Krizalit adresinden de

ulaşabilirsiniz.
Birçoğunun yüksek tondaki ve birkaç metre uzaktaki seslere tepki gösterdiği Çiftleşme Feromonu:
Genellikle ergin dişi böcek
gözlenmiştir. Ses alma organı genellikle 3. göğüs bölmesinin yanlarında bulunur. tarafından salgılanan ve aynı
Dişi kelebeklerin kendi erkeklerini cezbeden çok etkili bir koku, yani çiftleşme türün erkek böceklerinin
feromonu salgıladıkları bilinmektedir. Örneğin yeni çıkmış bir Saturnia pavonia çiftleşmeye davet eden
kokudur.
dişisi, bir tül kafeste, 7 saatte 127 erkeği cezbetmiştir. Koku, antenlerle alınır. Bu
nedenle erkeklerin antenleri çok dallanmıştır.
24 Entomoloji
İpek böceğinden ipek elde edilmesi ile ilgili video görüntülerine http://www.youtu-
be.com/watch?v=qkBXWTuIpjI&feature=related adresinden ulaşabilirsiniz.
Bir dişi kelebeğin istediği zaman çiftleşme feromonu salgılaması kendisine ne gibi
2 bir fayda sağlar?

Cilt II. /Kısım II (1990, Ankara)” isimli eserinin 802-814 arasındaki sayfalarında
“feromonlar” ile ilgili daha detaylı bilgilere ulaşabilirsiniz.
IV. Takım: Hymenoptera (=Zarkanatlılar, Arılar)

Hepimizin yakından tanıdığı balarıları, eşekarılarını ve karıncaları da kapsayan
bu takım en önemli böcek takımlarından biridir. Adlarını iki çift zar gibi kanatla-
ra sahip olmalarından dolayı alır.
Fotoğraf 2.1
Erginlerde değişik ağız ya-
pıları bulunabilir. Bunlardan
Bir Arının Genel çiğneyici olanları (Ör.:
Görünümü
Karıncalar) ayrıca balarıların-
Kaynak: http:// da görülen yalayıcı-emici ağız
www.agaclar.net/ tipi bulunur. Bileşik gözler
forum/showthread.
php?t=10509 Erişim özellikle balarılarının erkekle-
Tarihi: 09.03.2011. rinde başın üst orta kısmında
birbirine değecek şekilde ge-
lişmiştir. Antenler uzun iplik
şeklinde, ucu topuzlu, yarık
ya da tüylü olabilir. Aynı tü-
rün erkek ve dişilerin çok defa
farklı yapıda olabilir.
İnce belli arılarda baş, bo-
yuna oldukça serbest hare-
ket edecek şekilde bağlanmış
olup başın hareket kabiliyeti
artmıştır. Birinci çift kanatları daha büyük olduğu için, orta göğüs bölmesi daha
fazla gelişmiştir.
Symphyta: Zarkanatlılar Karıncalar ve özellikle yumurtalarını su altındaki böceklere bırakan asalak
takımına bağlı bir alttakım
olup, özelliği göğüsün türlerinde solunum delikleri aktif olarak kapatılabildiği için uzun süre su altında
karına bağlandığı yerin kalın kalabilirler. Symphyta, alttakımına bağlı türlerin dişileri testere şeklinde yumurta
olmasıdır.
bırakma borusu taşır. Apocrita alt takımında ise ovipozitor bir iğneye ya da de-
Apocrita: Zarkanatlılar lici bir organa dönüşmüştür. Dolayısıyla sadece dişi veya bazı türlerde işçi arılar
takımına bağlı bir alttakım sokabilir. Kanatlar iyi gelişmiş bir çift zarımsı, çıplak; fakat gözle dahi dıştan gö-
olup, özelliği göğüsün karına
bağlandığı yer ince bir sap rünebilen az ya da çok sık, ince damarlar bulunur. Genellikle zarımsı olmasına
şeklindedir. karşın, bazen donuk ya da koyu benek ve bantlarla donatılmıştır. Kanat çırpma
sayısı balarısında 200-1000/sn arasında değişir. Toprağa bağlı olarak yaşayanlar
ise sonradan kanatlarını kaybeder.
Bizi sokan balarıları erkek mi yoksa dişi midir?

3
Eşeysel dimorfizm yaygındır. Polen taşıyıcıların, işçilerin, bacaklarında ve Eşeysel Dimorfizm: Aynı
türün erkek ve dişilerinin
abdomenlerinde özel toplama organları bulunur. Yaprak kesen arıların erkekle- görünüm olarak birbirinden
rinin ön bacakları çiftleşme sırasında dişiyi tutabilmek için değişikliğe uğramış- çok farklı olmasıdır.
tır. Bazı türlerin dişilerinde, bazılarının ise erkeklerinde kanatlar sonradan atılır. Sosyal Dimorfizm: Aynı
türün bireylerinin o toplumda
Sosyal yaşayanlarda sosyal dimorfizm görülür (ana, işçi, erkek veya asker gibi). yaptıkları görevden dolayı
Bir kısmında eşey ve sosyal kastlara bağıl olmadan mevsimsel dimorfizm görü- görünüm olarak birbirinden
çok farklı olmasıdır.
lür. Büyük bir kısmı nektarla, bitki özsuları ve diğer tatlı sıvılarla beslenir. Bazı
yaprak arıları avcılıkla, bazı arılar ise avlarını emmek suretiyle parazitoit olarak Mevsimsel Dimorfizm: Bir
bireylerin mevsimlere göre
yaşar. Kısa ömürlü parazitoit türler ergin dönemde beslenmez. Larvalar bacaklı birbirinden çok farklı olarak
görünmesidir.
veya bacaksız olabilir. Larvalarda baş kapsülü gelişmiş, bazıları bacaksız, bazıla-
rında yalnızca göğüs bacakları gelişmiş, bazılarında da abdomende de bacaklar Yalancı Tırtıl: Abdomende
6-8 çift yalancı bacak vardır ve
bulunur. Sonunculara “yalancı tırtıl” denir. Larvaların ağız yapısı çiğneyicidir. bunların ilki abdomenin ikinci
bölmesinde yer alır. Arılardan
Larvalar parazitoit veya avcıdır. Bitkilerde beslenerek daha çok zararlı olan döne- Symphyta alttakımında görülür.
mi larvalarıdır. Pupaları serbest tiptedir.
Aynı türe bağlı fakat dış görünüm olarak birbirine benzemeyen erkek ve dişi böcek-
ler çiftleşip çoğalabilirler mi? 4
V. Takım: Diptera (=Sinekler, İkikanatlılar)

Sineklerin, diğer böcek takımlarından farkı, arka kanatlarının olmaması ve her Parazitoit (=Asalak):
bir kanadın “halter” denen topuz şeklinde görünen bir denge organlarına dönüş- Yaşamını sadece tek bir
canlının vücudu içinde veya
mesidir. Böylece birkaç kanatsız türü hariç hepsi bir çift kanat taşır. Arka kanadın üzerinde geçiren ve sonunda
bu değişimi, uçuş yeteneğini azaltmamış, tam tersine havada manevra yapma ye- onu öldüren canlılara denir.
teneklerini arttırmak suretiyle, böcekler içerisinde en iyi ve en hızlı uçan takımın
oluşmasını sağlamıştır.
Erginleri sokucu-emici ya Şekil 2.5
da yalayıcı-emici ağız tipine
Bir Sineğin Genel
sahiptir. Besinlerini sıvı ola- Vücut Görünümü
rak alırlar. Birçoğunda gözler
büyüyerek başın büyük bir Kaynak: http://
www.flycontrol.
kısmını kaplamıştır. Bileşik novartis.com/
gözlerin arasında kalan dar species/garbagefly/
bir alana antenler bağlanmış- en/index. shtml
tır. Antenleri çok çeşitlidir. Erişim Tarihi:
10.03.2011.
Mağaralarda yaşayanlarında
gözler körelmiştir. Üçgen şek-
linde dizilmiş üç nokta göz
sadece ışığı algılar. Bazı asa-
lak ve kanatsız sineklerde, ab-
domen, göğse ince bir sap ile
bağlanır. Larvalar bacaksızdır Bazen sivrisinek larvalarında olduğu gibi gözler de
vardır. Larvalarına bazen “kurtçuk” da denir. Bitkilerde asıl zararı yapan larvadır.
Doğrudan zararlarının yanında, beslendikleri kısımlarda bitki dokusunu bozarak
hastalık etmenlerine hassas hale gelmesine neden olur. Pupaları çoğunlukla fıçı
pupa şeklindedir.
26 Entomoloji
Sizce bir eklembacaklıya böcek diyebilmemiz için hangi dönemde kaç bacağı ve ka-
5 nadı olması gerekir?

Cilt II. /Kısım II (1990, Ankara)” isimli eserinin 713-747 arasındaki sayfalarında
“sinekler” ile ilgili daha detaylı şekil ve bilgilere ulaşabilirsiniz.
Bu takımlardan başka tarımda çok fazla ekonomik olarak zarar neden olma-
yan diğer takımlar da aşağıda verilmiştir.
Mecoptera (=Uzunkanatlılar)
Siphonaptera (=Pireler)
Trichoptera (=Tüylü kanatlılar)
Stresiptera (=Bükülü kanatlılar)
Özet
Böcekleri sınıflandırmak Kelebeklerin genel vücut yapıları ve önemli özel-
1
Böceklerin yakın akrabalarına çok benzemesi ne- 5 liklerini ifade etmek
deniyle halk arasında genellikle diğer eklembacaklı Kanatları çok narin ve diğer böceklere oranla
olanlarla aynı değerlendirilir. Hepsine böcek veya daha büyük yapıda olan bu böcekler en yavaş ka-
haşere denir. Ama böcekler diğer gruplardan ba- nat çırpan türlere sahip olduğu gibi en hızlı türleri
caklarının altı adet olması ve genellikle iki çift ka- de kapsar. Tam başkalaşım geçiren bu böceklerin
nada sahip olması ile kolayca ayrılır. Böceklerin yavrularına tırtıl denir. Zararlı olan bu dönemle-
kanat yapı ve sayılarına bakarak onları altsınıf ve ridir. Erginlerin beslenme suretiyle zararı yoktur.
daha sonra da takımlarına ayırmak mümkündür. Çiçeklerin polenleriyle beslenir ve dolayısıyla
tozlaşmaya da yardımcı olur. Bazı türlerde ağız
tamamen yok olmuştur. Bundan dolayı hiç bes-
Başkalaşım geçirmeyen böceklerin genel vücut ya-
lenmezler. En önemli özelliklerin biri dişilerin
2 pıları ve önemli özelliklerini tanımlamak
çiftleşmek için feromon denilen koku salgılama-
Bazı ilksel böcekler kanatsız olup bunlar başka-
sıdır. Bu koku salgılanmadan erkek böcek hiçbir
laşım geçirmeden büyür. Yani ayni insanlar gibi
zaman çiftleşmek için bir girişimde bulunmaz.
yavruları ebeveynlerine benzer ama onlardan
daha küçük ve organları tam olarak gelişmemiştir. Arıların genel vücut yapıları ve önemli özellikle-
Ancak deri değiştirdikçe benzerlik artmaya başlar. rini anlatmak
6
Uçmaya ihtiyaç duymayan bu böceklerin kanatları Arılar sineklere benzeyen zar şeklinde kanatları
yoktur. Genellikle karanlık yerlerde gizlenerek ya- olmasına karşılık onlardan kanatlarının iki çift
şar ve bazılarının gözleri de çok iyi gelişmemiştir. olmasıyla ayrılır. Arların ağız yapısının yalayı-
cı emici olanları bitkilerin polenleri ve tatlımsı
Kınkanatlı böceklerin genel vücut yapıları ve maddelerle beslenir. Polenlerle beslenmek veya
3 önemli özelliklerini anlatmak onları toplamak demek bitkilerin döllenmelerine
Kınkanatlı ergin böceklerin üst kantları çok serttir. yardımcı olmaları demektir. Balarısı gibi insanla-
Elytra denilen bu üst kanatları bazen kalın bir iğne ra bal yapan türlerinin bulunması da bu takımın
ile bile bastırarak delmek mümkün olmaz. Bu özel- önemini arttırmaktadır. Ayrıca karıncalar gibi
likleri onları olumsuz dış koşullardan ve bazı doğal ağız yapısı çiğneyici olan sosyal yaşayışlı böcek-
düşmanlarından koruma görevi görür. Örneğin leri kapsar. Böceklerde parazitoit olarak yaşayan
türlerinin çoğu birçok böcek takımının aksine kışı birçok tür de bu takım içinde yer alır. Bundan
ergin olarak geçirebilir. Ayrıca bu kanatlar böcek- dolayı arıları tanıyarak bunların yoğun olarak
ler havada uçarken bir uçak kanadı gibi onu denge- bulundukları bölgelerde zarar verecek kimyasal
de tutmaya ve yönlendirmeye yardımcı olur. ilaçların kullanılmasından kaçınmak gerekir.
Sinirkanatlı böceklerin genel vücut yapıları ve Sineklerin genel vücut yapıları ve önemli özellik-
7 lerini açıklamak
4 önemli özelliklerini ayırt edebilmek
Sinekler diğer böceklerden farklı olarak sadece bir
Türlerinin çoğunda ağız parçaları emici tipte olan
çift kanada sahip olmasıyla kolayca ayırt edilebilir.
bu böcek takımında, avlarının vücut sıvısını em-
Çok hızlı hareket etmelerinden dolayı düşmanla-
meye elverişli bir yapıya dönüşmüştür. Larvaları
rından kaçabilme kabiliyetleri oldukça gelişmiştir.
yumuşak vücutlu böcek ve akarlar üzerinde avcıdır. Genellikle karada yaşan türleri olmasına karşılık
Biyolojik savaşta yaralanılan çok sayıda türe sahip larvaları sularda yaşayan sivrisinekler gibi türle-
önemli bir böcek takımıdır. Diğer böcek takımla- ri de bulunur. Pupalarının fıçı şeklinde olması,
rından kanatlarının zar şeklinde ancak çok sayıda larvalarına kurtçuk denmesi önemli özelliklerin-
enine ve boyuna damarlara sahip olmasıyla kolay- dendir. Evlerimizde bizi rahatsız eden türlerinin
ca ayrılabilir. Erginlerinin kanatlarının çok narin bulunması yanında diğer zararlı böceklerle besle-
yapılı olması nedeniyle çok iyi uçucu değildirler. nen türleri de vardır. Ağız yapıları genelde soku-
Bu özellikleri de onların olumsuz hava koşulları- cu-emici olmasına karşın yalayıcı-emici olanları
na karşı hassas olmasını ve doğal düşmanlarından da vardır. Tam başkalaşım geçiren bu böceklerin
kaçmasında zorluk çıkarmasına neden olabilir. larvalarının ağız yapısı çiğneyici tiptedir.
28 Entomoloji
1. Yaşamını sadece tek bir canlı üzerinde ve onu öldü- 6. Sıçrama çatalı olan takım aşağıdakilerden hangisidir?
rerek tamamlayan canlılara ne ad verilir? a. Sinekler
a. Arista b. Arılar
b. Feromon c. Kelebekler
c. Avcı d. Kınkanatlılar
d. Parazitoit e. Kuyrukla sıçrayanlar
e. Krizalit
7. Üst kanatlarına elytra denen böcek takımı aşağıda-
2. Larvalarına bazen “kurtçuk” da denilen takım aşa- kilerden hangisidir?
ğıdakilerden hangisidir? a. Sinekler
a. Sinekler b. Arılar
b. Arılar c. Kelebekler
c. Kelebekler d. Kınkanatlılar
d. Kınkanatlılar e. Sinirkanatlılar
e. Sinirkanatlılar
8. Aşağıdaki böcek takımlarından hangisinin larvaları
3. Dişilerinde yumurta bırakma borusu olan böcek ta- yumuşak vücutlu böcekler üzerinde avcı olarak beslenir?
kımı aşağıdakilerden hangisidir? a. Sinekler
a. Sinirkanatlılar b. Arılar
e. Çatalkuyruklular
9. Aşağıdaki böcek takımlarından hangisi
4. Alt ve üst kanatları zar şeklinde olan böcek takımı Exopterygota içinde yer almaz?
aşağıdakilerden hangisidir? a. Sinekler
d. Kınkanatlılar e. Kuyrukla sıçrayanlar
e. Kuyrukla sıçrayanlar
10. Aşağıdaki böcek takımlarından hangisinin pupa-
5. Aşağıdaki böcek takımları içinde hangisinin dişile- larına krizalit denir?
ri, çifleşme feromonu salgılar? a. Sinekler
e. Sinirkanatlılar

1. d Yanıtınız yanlış ise “Arılar” bölümünü tekrar Sıra Sizde 1
gözden geçiriniz. Böcekler evrim sürecinde kendilerinin yaşamaları-
2. a Yanıtınız yanlış ise “Sinekler” bölümünü tekrar nı kolaylaştıracak çeşitli özellikler kazanmışlardır.
gözden geçiriniz. Böceklerin kanatlarının olmaması demek onların ka-
3. b Yanıtınız yanlış ise “Arılar” bölümünü tekrar natlara ihtiyacı olmadığının belirtisidir. Toprak için-
gözden geçiriniz. de, bitki içinde veya kanatlara ihtiyaç duyulmayan
4. b Yanıtınız yanlış ise “Arılar” bölümünü tekrar yerlerde yaşamaları onların yaşam koşullarına uygun
gözden geçiriniz. olan yerlerdir. Tam tersine örneğin toprak içinde ya-
5. c Yanıtınız yanlış ise “Kelebekler” bölümünü tek- şayan böceklerin kanatlı olması durumunda bu kanat-
rar gözden geçiriniz. lar onların yaşam koşullarını zorlaştırabilir. Kanatlar
6. e Yanıtınız yanlış ise “Kuyrukla sıçrayanlar” bö- böceklerin düşmanlarından kaçması, besinini ve eşini
lümünü tekrar gözden geçiriniz. bulması gibi durumlarda bir avantaj olmasına karşı-
7. d Yanıtınız yanlış ise “Kınkanatlılar” bölümünü lık, böceklerin en narin organlarından biri olması ve
tekrar gözden geçiriniz. dış etkilere açık olması da onların olumsuz koşullarda
8. e Yanıtınız yanlış ise “Sinirkanatlılar” bölümünü zarar görmesi durumunda yukarıda verdiğimiz bazı
tekrar gözden geçiriniz. başlıklar gibi yaşamı için gerekli olan davranışları ye-
9. e Yanıtınız yanlış ise “Kuyrukla sıçrayanlar” bö- rine getiremeyecek ve yaşamı tehlikeye girebilecektir.
lümünü tekrar gözden geçiriniz. Kısacası bazı böcekler için çok önemli organ olan ka-
10. c Yanıtınız yanlış ise “Kelebekler” bölümünü tek- natlar farklı yaşama alanlarından dolayı bazıları diğer-
rar gözden geçiriniz. leri için olumsuz sonuçlar doğurabilir.
Sıra Sizde 2
Çiftleşme feromonu bir dişi böcek tarafından dışa
doğru salgılanır ve bu koku sadece o türün erkek bi-
reylerinden biriyle çiftleşmeye hazır olduğunu göste-
rir. Çiftleşmeye hazır olmak demek dişi böceğin yu-
murtalıklarının olgunlaştığını gösterir. Bu durumda
en yakın erkek kokuya karşılık vererek dişiye yaklaşır
ve çiftleşme gerçekleşir. Çiftleşme sırasında erkek bö-
cek tüm spermlerini dişiye bir paket halinde ulaştırır.
Genellikle bundan sonra çoğu türlerde çiftleşmeye
ihtiyaç duymadan dişi böcek vücudunda özel bir tor-
bada depoladığı spermleri her defasında kullanarak
yumurtayı dışarıya bırakmadan önce döller. Çok sayı-
da yumurta bırakan böcekler her defasında çiftleşme
yerine genellikle bir kez çiftleşerek enerjilerini daha iyi
beslenmeye ve yaşamını korumaya harcar. Bu davranış
dişi böceklerin daha fazla yumurta bırakmasını ve do-
layısıyla neslinin devam etmesi için önemlidir.
30 Entomoloji
Sıra Sizde 3 Çanakçıoğlu, H., (1993). Böceklerin Toplanma-Pre-
Aslında bazı arılarda bulunan yumurta bırakma bo- parasyon-Muhafaza Ve Teşhisi. İstanbul: İstanbul
rusu adından da anlaşılacağı gibi dişilere özgü bir or- Üniversitesi Yayınları.
gandır. Ancak balarılarında bu iğneler üreme yeteneği Demirsoy, A., (1990). Yaşamın Temel Kuralları
olmayan ve kovanın tüm işlerini üstlenen işçi arılarda (Omurgasızlar - Böcekler), Entomoloji. Cilt II. /
yumurta bırakma değil savunma amaçlı bir organa dö- Kısım II, Ankara: Meteksan.
nüşmüştür. Gerçek dişi arı ise kraliçe veya ana arı dedi- Kansu, İ., (1994). Genel Entomoloji. Ankara: Kıvanç
ğimiz ve kovanın üreme işini üstlenen tek bireyidir. Bir Basımevi.
de sadece onlarla çiftleşme görevi olan erkek arılar bu- Lodos, N., (1975). Türkiye Entomolojisi, Genel, Uy-
lunur. Erkeklerin sayısı her kovan için birden fazladır. gulamalı ve Faunistik. İzmir: Ege Üniversitesi Ya-
yınları.
Sıra Sizde 4 Lodos, N., (1989). Türkiye Entomolojisi IV, Genel,
Tür; çiftleşip kısır olmayan yavru verebilen ve birbirle- Uygulamalı ve Faunistik İzmir: Ege Üniversitesi
rine benzeyen bireyler topluluğudur. Genel olarak aynı Yayınları..
türe bağlı dişiler erkeklere benzer, fakat çok fazla yu-
murta bırakma davranışı yüzünden biraz daha iri vü-
cuda sahip olabilir. Bunun dışında bazı türlerde erkek
ve dişiler yan yana bırakıldığında birbirlerine dış görü-
nüm olarak hiç benzemeyebilir. Ancak çoğalabilmeleri
türün tarifinde açıkça belirlidir. Aynı tür ise görünüşü
farklı olsa dahi çiftleşip çoğalmaları doğalarında var
olan bir olgudur.
Sıra Sizde 5
Altı bacaklılar sınıfından olan böceklerden bahseder-
ken onların ergin dönemlerinden söz ediyoruz demek-
tir. Tüm hayvanların sınıflandırılması onların ergin
yani çoğalabilme özelliklerinin kazanılmasından son-
raki görünümlerine dayanılarak yapılır. Ergin olmayan
böcek yavrularında bacak sayısı altıdan çok fazla ola-
bilir. Ancak ergin dönemde bacak sayısı ya tam olarak
altı adettir ya da bazı türlerde bu bacaklar tamamen
kaybolmuştur.
3
ENTOMOLOJİ
Amaçlarımız
 Exopterygota alt grubu içindeki böcekleri tanımlayabilecek,
 Eşkanatlı böceklerin genel vücut yapılarını ve önemli özelliklerini ayırt edebilecek,
 Değişikkanatlı böceklerin genel vücut yapılarını ve önemli özelliklerini ayırt
edebilecek,
 Çekirgelerin genel vücut yapılarını ve önemli özelliklerini ifade edebilecek,
 Kirpikkanatlıların genel vücut yapılarını ve önemli özelliklerini ayırt edebilecek,
 Derikanatlıların genel vücut yapılarını ve önemli özelliklerini ayırt edebilecek,
 Hamam böcekleri ve peygamber develerinin genel vücut yapılarını ve önemli
özelliklerini açıklayabilecek,
 Yusufçukların genel vücut yapılarını ve önemli özelliklerini anlatabilecek,
 Taşsinekleri, termitler ve birgünlük böceklerin önemli özelliklerini ayırt ede-
bileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Exopterygota • Termitler
• Eşkanatlılar • Yusufçuklar
• Çekirgeler • Birgünlükler
• Değişik kanatlılar • Hamam böcekleri
• Kulağakaçanlar
İçindekiler
Böceklerin
Entomoloji • II. GRUP: EXOPTERYGOTA
Sınıflandırılması 2
Böceklerin Sınıflandırılması 2
II. GRUP: EXOPTERYGOTA

Bu grup içinde yer alan önemli takımlar aşağıda verilmiştir.
I. Takım: Homoptera (=Eşkanatlılar)

Homoptera takımı uzun yıllardan beri Hemiptera takımı içinde bir alttakım ha-
linde incelenmektedir. Bazı araştırıcılar ise Homoptera ve Heteroptera olmak üze-
re iki ayrı takım halinde incelemektedir. Burada da ayrı olarak ele alınmıştır.
Bu takım türlerinin kanatlı ve kanatsız formları vardır. Kanatlı olanlarda ge-
nellikle iki çift zar şeklinde kanat vardır. Bazı yaprakbitleri ve kabuklubitlerde ba-
caklar çok kısalmış veya yok olmuştur.
Abdomen normal olarak belirgin olup ağustosböceklerinin erkeklerinin alt
kısmında özel ses çıkarma organı bulunur. Yumurta bırakma borusu ise türlerin
çoğunda belirgin şekilde vücuttan çıkıntı yapar.
Homoptera türlerinde başkalaşım yarımdır. Bunlarda yumurtadan çıkan Nimf: Yarı başkalaşım geçiren
nimfler gömlek değiştirerek gelişir ve ergin hale geçer. Birçok tür tarımda gerçek böcek yavrularına denir.
zarar yapar. Bazı türleri ise faydalıdır. Bunlar tatlımsı maddeler veya endüstride
kullanılan renk, mumumsu ve lak gibi maddeler salgılar.
Dört iğneli sokucu emici ağız parçalarına sahip olan bu böceklerin özelikle
bitkilerde yaşayan türleri, bitki dokularını sokup emerek beslenir.
Şekil 3.1
Bir eşkanatlının
genel görünümü
Kaynak:
(http://animals.
howstuffworks.com/
insects/question733.
htm. Erişim tarihi:
12.03.2011)
34 Entomoloji
Fumajin: Halk arasında Bitkilerde beslenirken bir taraftan da tatlımsı madde salgılayarak bunlarla
“karaballık” olarak da bitkilerin üzerlerini kaplar. Daha sonra bu maddeler üzerinde havada bulunan
isimlendirilen bu zarar şekli
bitkinin siyah bir tabaka ile saprofit mantarlar yerleşerek gelişir. Ayrıca rüzgârla taşınan tozlar da buraya ya-
kaplanmasına ve fotosentez pışır ve fumajin ismi verilen siyah bir görünüm alır. Bu zarardan dolayı bitki tam
yapmasını engelleyerek
verimin düşmesine neden olur. olarak gelişmez ve verimi azalır. Ayrıca bu madde ile bulaşık ürünler de büyük
oranda pazar değerini kaybeder. Bitkilerdeki önemli zarar yapan virüs etmenleri-
nin birçoğu homopter türleri tarafından taşınmaktadır.
Ağustos böceklerinin ses çıkarması ile ilgili videoyu http://dsc.discovery.com/vide-

os/time-warp-cicada-sounds.html. adresinden izleyebilirsiniz.
Niyazi Lodos, (1986, İzmir) Türkiye Entomolojisi II, Genel, Uygulamalı ve Faunis-
tik isimli kitabının 50-337 arasındaki sayfalarda “eşkanatlılar takımı” ile ilgili daha
fazla bilgi ve resimlere ulaşabilirsiniz.
Eşkanatlıların en önemli zararlarından üç tanesini önemine göre sıralayınız.

1
II. Takım: Heteroptera (=Değişikkanatlılar)
Hemiptera (=Yarımkanatlılar)
Bu takıma bağlı bireyler vücutları az çok yassı ve ovaldir. Ağız parçaları sokucu
emici, hortum serbest ve hemen her zaman başın ön kısmından çıkar. Kanatları
dinlenirken vücut üzerine çoğunlukla yatay olarak katlanmış halde durur. Ön ka-
natların uç kısmı zarımsı, başa yakın kısmı ise kalın, sert çoğu zaman derimsi ya-
pıdadır. Bu nedenle ön kanatlara “hemielytra” ismi verilir. Bazı türleri ellendikleri
zaman, ya da gezdikleri yerlere pis koku salgılar. Bundan dolayı kendilerine “pis
kokulu böcekler” de denir. Pis koku bezlerine ait delikler son göğüs halkasında
bulunur. Pis koku bezlerinin salgıladığı madde karakteristik bir kokuya sahiptir.
Bazı türler bu pis koku maddesini gezindikleri bitki organları üzerine bırakır ve
bu organ bilinmeden ağza konulursa insanın midesini bozacak şekilde etkiler. Pis
koku bezlerinin bir savunma silahı olarak görev yaptığı zannedilmektedir.
Şekil 3.2
Bir değişik kanatlı
böceğin genel
görünümü
Yumurtalarını bitki dokuları içine bırakan gruplarda ovipozitör iyi gelişmiştir.

Bu takımdaki türlerde de başkalaşım yarımdır. Yumurta döneminden sonra ge-
nellikle beş nimf dönemi geçirdikten sonra ergin olur.
3. Ünite - Böceklerin Sınıflandırılması 2 35
Bu takıma bağlı bazı türler su içinde yaşar ve bunlar yalnızca hava gereksinimi
duydukları zaman su yüzüne çıkar. Bu gibi türler kendilerinden küçük olan ve su
içinde yaşayan diğer canlıları yakalayıp sokup emer, yani predatör olarak yaşar.
Bununla beraber Heteroptera takımına bağlı türlerin çoğu karada yaşar ve türle-
rin çoğu bitkilerle beslenir.
Niyazi Lodos, (1986, İzmir) Türkiye Entomolojisi II, Genel, Uygulamalı ve Faunistik
isimli kitabının 398-516 arasındaki sayfalarda “değişik kanatlılar takımı” ile ilgili
daha fazla bilgi ve resimlere ulaşabilirsiniz.
Homoptera ve Heteroptera takımları arasındaki en önemli üç fark nedir?

2
III. Takım: Orthoptera (=Çekirgeler, Düz Kanatlılar)
Çekirgeler, danaburunları, yeşilçekirgeler ve cırtlaklar bu takımın içinde bulunur. Tegmina: Derimsi veya
Yarı başkalaşım geçirirler. Dar olan bir çift ön kanat (tegmina) ile büyük ve iyi parşömenimsi yapıda olan
çekirgelerin üst ya da ön
gelişmiş bir çift zarımsı alt kanat bulunur. Alt kanatlar dinlenirken üst kanatla- kanatlarına verilen isimdir.
rın altına katlanmış şekilde durur. Ağız parçaları çiğneyici tiptedir. Arka bacaklar
kuvvetli ve genellikle sıçramaya elverişlidir. Dişilerde genellikle iyi gelişmiş bir
ovipozitor vardır. Türlerin çoğu özel ses alma ve ses verme organlarına sahiptir.
Düz kanatlılara ait bazı türler sürüler halinde çok uzaklara göç eder. Bunlar kon-
dukları yerde kültür bitkilerine korkunç denecek şekilde zarar verir.
Bitkiler bu böceklerin besinlerinin Şekil 3.3
büyük bir kısmını oluşturur. Buna
Bir çekirgenin genel
rağmen bazı türleri kısmen veya ta- görünümü
mamen predatördür. Dişiler yumur-
Kaynak:
talarını genellikle toprak içine bıra- (http://www.
kır. Bazı türlerde ise yumurtalar bitki ziraatcim.net/news.
dokuları içine bırakılır. Türleri genel php?readmore=
4623. Erişim tarihi:
olarak 4-6 nimf dönemine sahip olsa 11.03.2011)
da bazı türlerde bu on olabilir.
Çekirgeler ile ilgili http://www.youtube.com/watch?v= MH43n8MNrPE&feature=related

sitesinden ilgili videoları izleyebilirsiniz.
Niyazi Lodos, (1975, İzmir) Türkiye Entomolojisi, Genel, Uygulamalı ve Faunistik

isimli kitabının 104-153 arasındaki sayfalarda ‘böceklerin beslenme özellikleri’ ile
ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
Çok iyi uçucu olan çekirgelerde neden sıçrayıcı bir arka bacağa ihtiyaç duyulur?
3
IV. Takım: Thysanoptera (=Kirpikkanatlılar)
Diğer böcek gruplarına ait türlerden farkı kanatlarının özel bir yapıya sahip ol-
masıdır. Türlerinin çoğunun kanatları kirpik şeklinde saçaklara sahiptir. Erginleri
çıplak gözle kolaylıkla görülür ve genellikle boyları 0,5-2,0 mm arasında değişir.
Thirips türlerinin hepsinde ağız parçaları asimetriktir. Yani ağız yapıları 3 iğneli
sokucu-emici tiptedir.
Kanatlar genellikle uzun, silindirimsi şekilde olup kenarlarında saçaklar bu-
lunur. Bazen bir eşeyde ya da her iki eşeyde de fakat genellikle erkekte olmak
üzere kanatlar hiç bulunmayabilir.
36 Entomoloji
Şekil 3.4 Yumurtadan çıkan lar-

Bir thripsin genel valar genel görünüşleri ve
görünümü beslenme davranışları, bakı-
mından erginlere çok benzer.
Kaynak: Ancak bunlarda deri henüz
(http://animals.
howstuffworks.com/ yumuşak olup kanat çıkıntıla-
insects/thrip-info. rı yoktur. Yumurtadan sonra
htm. Erişim tarihi: ilk iki döneme larva, ondan
10.03.2011)
sonraki dönemlere prepupa
ve pupa denir. Gerçekte bu
dönemlerin tam başkalaşım
geçiren böceklerdekilerle iliş-
kisi yoktur.
Güneşli havalarda thrips-
ler çok aktif olup uçar ve bu
arada bunlar çeşitli bitkilere
de konar. Fitofag olan türlerde
beslendikleri bitki kısımların-
da renk değişimleri meydana getirir. Daha sonra buralarda boşalmış olan hüc-
relere hava dolduğu için beyaz gümüşi bir renk alır. Bazı thrips türleri bitkilerin
tozlaşmasında bazen büyük oranda yardımcı olmaktadır.
Thrips’lerin önemli sayılabilecek davranışlarından birisi de avcılıklarıdır. Avcı
olan türler, yumuşak vücutlu diğer böcek ve arthropod türlerini avlayarak beslenir.
Niyazi Lodos, (1984, İzmir) Türkiye Entomolojisi III, Genel, Uygulamalı ve Faunis-
tik isimli kitabının 5-68 arasındaki sayfalarında “kirpik kanatlılar takımı” ile ilgili
daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
Thripslerin diğer sokucu-emici böceklerden farkları nelerdir?

4
V. Takım: Dermaptera (=Deri Kanatlılar)
Tegmina’nın deri yapısına benzemesinden dolayı bu ismi almıştır. Türkçe olarak
halk arasında “kulağakaçanlar” olarak isimlendirilir.
Erginler uzun, yassı ve tüysüz vücutludur. Ağız parçaları tipik olarak çiğneyici-
dir. Baş öne doğrudur. Tegmina karakteristik biçimde çok kısalmış, abdomen’den
kısa ve damarsızdır. Arka kanatlar yarım daire şeklinde olup, yelpaze gibi uzunlu-
ğuna vücut üzerine ve tegmina altına katlanır. Bazı formlarında ise kanat bulun-
maz. Yarı başkalaşım geçirirler.
Şekil 3.5
Bir kulağakaçanın
genel görünümü
Abdomen’in sonunda cerci bulunur ve bu kıskaç şekline dönüşmüştür. Nor-

mal olarak bu organ basit yapıdadır. Kıskac kendilerini korumada, hücumda ve
ayni zamanda çiftleşme sırasında kullanılır. Halk arasında bu böceklerin uyu-
makta olan kimselerin kulakları içine girdiğine inanılır. Geceleri hareket eden bu
türlerin, gündüzleri ışık görmeyen kuytu ve karanlık yerlere saklandıkları için,
bu arada kulak içine girmeleri sadece bir rastlantıdır. Bu nedenle bunların; özel
olarak insan kulağı içini aramaları ve oraya saklanmaları söz konusu değildir.
Kulağakaçanlar, karada yaşayan ve geceleri hareket eden böceklerdir. Bunlar
gündüzleri taş altları, toprak yarıkları arası, ağaç kabukları altı, bitki sapları veya
gövdelerindeki deliklerin içi gibi yerlere gizlenir.
Genel olarak omnivor böceklerdir. Bazı türleri bitkilerle, diğer bazıları ise ay- Kannibalizm
rışmakta olan bitki veya bunların ölü aksamı ile beslenir. Bunlarda çok defa, kan- (=Yamyamlık): Aynı türe
bağlı bireylerin birbirini
nibalizm de görülür. yemesidir.
Bu böceklerde görülen ilginç bir durum da, dişilerin yumurtalar üzerinde ku-
luçkaya yatar şekilde uzanması ve açılıncaya kadar onlara bakmasıdır. Bu durumu
diğer böcek gruplarında görmek pek olası değildir.
VI. Takım: Dictyoptera (=Hamam Böcekleri)

Eskiden bu takım içinde bulunan böcekler Phasmida’larla birlikte çekirgeler ta- Ootheca: Hamam
kımına bağlı olarak incelenmekteydi. Ancak birçok karakter itibariyle benzer böceklerinde ve
peygamberdevelerinde
bir grup oluşturdukları için son yıllarda bazı araştırıcılar peygamberdeveleri ile yumurtalar bir kese içinde
hamam böceklerini birleştirerek ayrı bir takım halinde incelemeğe başlamıştır. dışarıya bırakılır. Bu keselerin
içinde en az 15 adet böcek
Ağız parçaları çiğneyici tiptedir. Bacaklar genellikle birbirlerine benzer yapıda- yumurtası bulunur. Bu sayı
dır. Ancak peygamberdevelerinde ön bacaklar tutmaya veya yakalamaya uygun türlere göre çok fazla sayıda
olabilir.
bir şekle dönüşmüştür. Ön kanatları az çok derimsi yapıda olup tegmina ismi ile
anılır. Dişiler yumurtalarını ootheca ismi verilen bir paket halinde bırakır. Yarı
başkalaşım geçirirler.
Ootheca ile ilgili daha detaylı bilgi ve resimlere http://en.wikipedia.org/wiki/Oothe-

ca. isimli siteden ulaşabilirsiniz.
Şekil 3.6
Bir
Başkalaşımları basittir. Vücut- hamamböceğinin
genel görünümü
ları genellikle geniş ve yassıdır.
Antenler uzun, iplik şeklinde ve
birçok segmentten meydana gel-
miştir. Çabuk koşan, seri hareket
eden böceklerdir. Bitkisel veya
hayvansal gıda alırlar.
Osman Ecevit’e ait, (2002, Samsun) “İnsan ve hayvan zararlısı arthropodlar” isimli
kitabının 72-82 arasındaki sayfalarında “hamam böcekleri” ile ilgili daha fazla bilgi
edinebilirsiniz.
38 Entomoloji
VII. Takım: Odonata (=Yusufcuklar)

Baş her zaman vücudun en geniş kısmıdır. Bileşik gözler başın büyük bir kısmını
örtecek, hatta başın arka kısmına taşacak şekilde gelişmiştir. Bileşik gözler 10.000-
30.000 kadar, arı peteği şeklinde dizilmiş basit gözden oluşmuştur. Bu nedenle en
iyi gören böcek grubu olarak bilinirler. İşitme organı yoktur; ses dalgalarına tepki
göstermezler. Ergin ve larvaların ağız yapıları çiğneyici tiptedir. Kanatlar çoğun-
luk cam gibi saydamdır. Boyuna damarları tam olarak gelişmiş ve enine birçok
damarla birbirlerine bağlanmıştır.
Şekil 3.7 Erkek, ergin olunca yakın-
da bulunan bir dişiye saldırır.
Bir yusufçuğun
genel görünümü Dişiler, erkeklere göre daha
iyi uçucu olduklarından, er-
kekler, dişileri, yumurta bı-
rakılacak su kenarlarında
bekler. Bir erkek birden fazla
dişiyle çiftleşebilir. Yumur-
talar, yumurta koyma boru-
su ile yaşayan ya da ölü bitki
dokularının içine ya da dışına
konur ya da basit olarak sula-
ra bırakılır. Pek az tür kışı ergin birçoğu ise larva halinde geçirir. Larvalar sucul
yaşama tam uyum yapmış ve erginlerine hiç benzemez. Ancak 7-15 gömlek değiş-
tirdikten sonra ergin olurlar. Yarı başkalaşım geçirirler.
Yusufçukların larvaları genellikle bitkice zengin küçük göller, su birikintileri
ve derelerde bulunur. Av, erginlere göre daha büyük parçalar halinde yutulur ve
çiğneyici midede parçalanır. Yeni çıkmış larvalar, öncelikle birhücrelilerle besle-
nir. Larva büyüdükçe avları da büyür. Hatta bazı türlerin yaşlı larvaları, küçük
balıkları ve kurbağa larvalarını bile avlar. Sudaki böcek larvaları, solucanlar, yen-
geçler, salyangozlar başlıca besinleridir.
Ormanda gezerken uçuşan yusufçuklar görürseniz bu size ne gibi bir bilgi verebilir?
5

Cilt II. /Kısım II (1990, Ankara)” isimli eserinin 338-353 arasındaki sayfalarda “yu-
sufçuklar” ile ilgili daha detaylı resim ve bilgilere ulaşabilirsiniz.
VIII. Takım: Plecoptera (=Taşsinekleri)

Erginleri çiğneyici tip ağız parçalarına sahiptir. Genel olarak iki çift iyi gelişmiş
kanatlara sahiptir. Pek az türlerinde kanatlar küçülmüş olabilir. Buna karşılık bazı
türlerin erkekleri tamamen kanatsızdır. Abdomenin son segmenti küçülmüş olup
uzun, iplik şeklinde cerci ile son bulur.
Nimfleri süratli akan sularda, Şekil 3.8

küçük veya büyük göllerde yaşar. Bir taşsineğinin
Erginler bu gibi yerlerin etra- genel görünümü
fında bol miktarda görülür. Bazı
türlerin erginleri bitkilerin çiçek, Kaynak:
(http://susasverige.
tomurcuk ve taze yapraklarını se/Calle/metazoa/
yer. Kışın görülen türleri ise ağaç insecta.htm. Erişim
kabukları üzerindeki yosunlarla tarihi: 09.03.2011).
beslenir. Ömürleri oldukça uzun-
dur. Çoğu soğuk bölgelerde yaşar.
Nimfleri yassı vücutlu olup
su içinde bulunan taş ve kayalar
altında gizlenir ve su içinde ya-
şayan bitkiler veya diğer organik
maddelerle beslenir. Bazı türleri predatördür. Nimfler, ergin olmak üzere sudan
çıkar ve hemen su kenarında bulunan taş, ağaç, çalı gibi maddelere tırmanarak
deri değiştirir ve ergin hale geçer. Yarı başkalaşım geçirirler. Tarım bakımından
önemleri yoktur.
Osman Ecevit’in, (2000, Samsun) “Böcek (Hexapoda) Sistematiği” isimli kitabının 108-
112 arasındaki sayfalarında “taşsinekleri takımı” ile ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
IX. Takım: Isoptera (=Beyazkarıncalar, Termitler)

Her ne kadar gerçek karıncalarla hiçbir ilgileri yoksa da yaşayış ve bazı vücut ya-
pılışlarından dolayı onlara çok benzedikleri için bu isim verilmiştir.
Termit türleri karınca, balarıları, yabani arıları gibi toplumsal bir yaşantıya sa-
hiptir. Bunlar koloniler halinde yaşar ve sınıfları vardır. Termitler genel olarak
uzunca ve yassı vücudu böceklerdir. Küçük ve orta boyda olan böcek türlerini
kapsar. Ancak kraliçelerinde bazen boy 8 cm’ye kadar ulaşır.
Bazı türlerinde baş önde uzun burun şekline dönüşmüştür. Yani bu durumda
alına ait hortum veya boynuz gibi bir uzantı şeklindedir ki bunun yardımı ile bö-
cek kendisini savunmak için özel bir sıvı da salgılar.
Termitler her ne kadar canlı Şekil 3.9
ağaç ve bitkilere saldırırlarsa da
Bir beyazkarıncanın
bunların başlıca besini ağaçların (İşçi) genel
ölü olan kısımları; yani odun, tah- görünümü
ta, kereste, tomruk, evlerin ağaç
aksamı, mobilyalar gibi madde- Kaynak:
(http://
lerdir. Esas besini de bu bitkisel millsonia.free.fr/
maddelerin selülozlu kısımları- publications%20
dır. Termitler ölü ağaç ve bitkile- Lamto.htm. Erişim
tarihi: 10.03.2011).
rin parçalanmasında, onların tek-
rar toprağa geçişinde önemli rol
oynar. Bundan dolayı faydalıdır-
lar. Diğer bir kısmı ise bitkilerin
toprak altında kalan kök, gövde,
yumru gibi bitkisel aksamı içinde
yaşar. Yarı başkalaşım geçirirler.
40 Entomoloji
İ. Akif Kansu’nun, (1994, Ankara) Genel Entomoloji kitabının 269-270 arasındaki

sayfalarda “beyazkarıncalar takımı” ile ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
X. Takım: Ephemeroptera (=Birgünlükler)

Ömürlerinin % 99’unu larva ya da nimf halinde suda geçirdikleri, yalnız birkaç saat,
en fazla bir gün (nadiren 2-15 gün) ergin halde yaşadıkları için bu isim verilmiştir.
Fotoğraf 3.1 Erginlerde ağız parçaları
ve sindirim sistemi kısmen
Bir birgünlükler
böceğinin genel ya da tamamen körelmiştir.
görünümü Bundan dolayı beslenmeleri
yoktur. Göğüste bir çift kanat
Kaynak: vardır.
(http://de.academic.
ru/pictures/ Genellikle akşamüstü er-
dewiki/72/Haft. kekleri suların üzerinde 2-10
jpg. Erişim tarihi: m kadar dikine yükselip, daha
10.03.2011).
sonra, kanatlarını ve abdo-
men uzantılarını açmak su-
retiyle aşağıya doğru süzülür.
Çiftleşme uçuş sırasında ger-
çekleşir. Dişi yalnız bir erkek-
le çiftleşir. Çiftleştikten hemen sonra erkek ve sonra da dişiler ölür. Yumurtalarını
sulara bırakır. Larva dönemi 1-3 yıl sürer ve 20-30 defa gömlek değiştirir. Genel
olarak alglerle, ölü ve canlı organik maddelerle beslenir. Yarı başkalaşım geçirirler.
Birçok hayvan ve parazit birgünlüklerin özellikle larvalarının avcısıdır. Larva-
ları tehlike sırasında üye ve solungaçlarını atabilir. Genç larvalar bacaklarını, an-
tenlerini, kuyruk ipliklerini, solungaçlarını yenileyebilir. Larvaları besin zincirinin
önemli bir halkasını oluşturur ve su kirlenmesinde iyi bir gösterge olarak kullanılır.

Cilt II. /Kısım II (1990, Ankara)” isimli eserinin 331-338 arasındaki sayfalarda “bir-
günlükler takımı” ile ilgili daha detaylı resim ve bilgilere ulaşabilirsiniz.
Bu alt grup içinde verilen takımların dışında tarımda çok önemli türleri içer-
meyen 6-7 takım daha bulunur. Bunlar burada işlenmemiştir.
Özet
Exopterygota alt grubu içindeki böcekleri tanım- kısmında ileriye doğru durur. Karada yaşayan
1 lamak türlerinin yanında sularda yaşayan türleri de
Kanat izleri yavru döneminde dışarıdan görülen bulunur. Bitkilerde zarar veren türlerinden baş-
böceklerin başkalaşımları genellikle yarımdır. ka diğer türler üzerinde avcı olarak yaşayan bi-
Yani yavru ergine benzer ve bunlara nimf denir. yolojik savaşta faydalanılan türleri de vardır.
Ancak bazı böceklerdeki özel başkalaşım du-
rumlarında larva ismi de verilir. Bu böceklerin Çekirgelerin genel vücut yapıları ve önemli özel-
yavrularının ağız yapıları erginleri ile aynıdır. 4 liklerini ifade etmek
Normal olarak pupa dönemleri yoktur. Ancak Üst kanatları deri yapısında parşömenimsi bir
thripsler kabuklubitlerin erkekleri ve eşkanatlı- görünüme sahiptir. Çekirgeler genelde diğer bö-
lar takımı içindeki beyazsineklerde tam başkala- cek takımlarında görülmeyen değişik morfolojik
şım geçiren böceklerle ilişkisi olmayan prepupa yapılara ve davranışlara sahiptir. Bunlardan en
ve pupa dönemleri bulunabilir. Ağız yapıları so- önemlisi bazı türlerin (Ör.: Çöl çekirgesi) ergin-
kucu-emici ya da çiğneyici tiplerde olabilir. leri yaklaşık 100 km hiç yere konmadan uçabilir.
Diğer sosyal olmayan böceklerde bulunmayan
Eşkanatlı böceklerin genel vücut yapıları ve önem- sürü halinde hareket etme davranışları vardır.
2 li özelliklerini ayırt etmek Uçamayan nimflerinde arka bacaklarının iyi ge-
Eşkanatlı böcekler genelde yarı başkalaşım ge- lişmesinden dolayı sıçrama kabiliyetine sahip ol-
çirir. Ancak Neometabola denilen başkalaşım ması diğer önemli bir özellikleridir. Yarı başka-
tipine sahip beyazsineklerde ve kabuklubitlerin laşım geçirirler. Hem ergin hem de nimflerinin
erkeklerinde tam başkalaşım geçiren böcekler- ağız yapıları çiğneyici yapıdadır. Çoğu bitkilerle
le ilişkisi olmayan prepupa ve pupa dönemleri beslenmesine karşın bazı türleri avcıdır. Bitki-
vardır. Ağız yapıları dört iğneli sokucu-emici lerde beslendikleri zaman onların sadece dalları
tiptedir. Bazı türleri vücutlarına aldıkları fazla kalacak şekilde bırakabilirler. Yumurtalarını, yu-
şekerli sıvıyı dışarıya atar. Bu maddeye havada- murta bırakma borusu sayesinde toprağın içine
ki saprofit mantarlar gelerek yaprağın siyah bir bir paket halinde bırakırlar.
görünüm almasına ve bitkilerde fumajin deni-
len zarara neden olur. Ayrıca bu takım üyeleri- Kirpikkanatlıların genel vücut yapıları ve önemli
nin çoğu virüs hastalıklarının sağlıklı bitkilere 5 özelliklerini ayırt etmek
bulaştırır. Ağız parçaları dinlenme anında ge- Türlerinin çoğunun kanatları kirpik şeklinde sa-
nellikle başın alt kısmında geriye doğru kıvrık çaklara sahiptir. Çok küçük bireyleri kapsayan
olarak durur. Bazı türlerde sokup-emme sonu- bu takıma bağlı böcek türleri gözden kaçmala-
cunda bitkilerde ur, gal ve renk değişikliği gibi rından dolayı bazen bitkilerde önemli zarar oluş-
belirtiler ortaya çıkar. Bu takıma bağlı böcekle- turabilir. Diğer sokucu-emici böcek takımlarına
rin tamamı zararlıdır. bağlı türlerden iğne sayılarının üç olmasıyla ayrı-
lır. Bazı araştırıcılar bu ağız yapısını törpüleyici-
Değişikkanatlı böceklerin genel vücut yapılarını emici diye adlandırır. Genelde bitkilerin toprak
3 ve önemli özelliklerini ayırt etmek üstü kısımlarında beslenirler. Yumurtadan çıkan
Değişik kanatlı böceklerin hepsi yarı başkalaşım larvalar genel görünüşleri ve beslenme davranış-
geçirir. Ağız yapıları dört iğneli sokucu-emi- ları, bakımından erginlere çok benzer. Yumurta-
ci tiptedir. Bitkilerin bütün organlarında zarar dan sonra ilk iki döneme larva, ondan sonraki
yapabilirler. Özellikle tohum ve meyvelerde de dönemlere prepupa ve pupa denir. Gerçekte bu
zarar yaparlar. Bazı familyalarındaki türler pis dönemlerin tam başkalaşım geçiren böceklerde-
koku salgılayarak bitkilerin kötü kokmasına ve kilerle ilişkisi yoktur. Thrips’lerin önemli sayıla-
pazar değerinin düşmesine neden olur. Eşka- bilecek davranışlarından birisi de avcılıklarıdır.
natlı böceklerdeki gibi tatlımsı madde salgılama Bazı thrips türleri bitkilerin tozlaşmasında bazen
olayı yoktur. Ağız parçaları genellikle başın ön büyük oranda yardımcı olur.
42 Entomoloji
Derikanatlıların genel vücut yapıları ve önemli Yusufçukların genel vücut yapıları ve önemli özel-
6 özelliklerini ayırt etmek 8 liklerini anlatmak
Tegmina denilen üst kanatları çok kısalmış, Odonata ismi mandibula’nın dişli olmasından
derimsi yapıdadır. Arka kanatlar yarım dai- dolayı verilmiştir. Türkçede ayrıca helikopter-
re şeklinde olup tegmina altına katlanır. Bazı böceği, kızböceği ve subakireleri gibi değişik
formlarında ise kanat bulunmaz. Yarı başkala- isimler verilmiştir. En iyi gören böceklerdir. Er-
şım geçirirler. Abdomen’in sonunda cerci bulu- gin ve larvaların ağız yapıları çiğneyicidir. Avla-
nur ve bu kıskaç şekline dönüşmüştür. Kıskacın rını parçalayarak yerler. Kanatlar çoğunluk cam
görevi kendilerini korumada, hücumda ve ayni gibi saydamdır. Boyuna damarları tam olarak
zamanda çiftleşme esnasında kullanmaktır. Ge- gelişmiş ve enine birçok damarla birbirlerine
nel olarak omnivordur. Bazı türleri bitkilerle, bağlanmıştır. Larvalar sulak yerlerde yaşar ve
diğer bazıları ise ayrışmakta olan bitkiler ile erginlerine hiç benzemez, 7-15 gömlek değiş-
beslenir. Halk arasında “kulağakaçan” olarak tirdikten sonra ergin olur. Su içindeki birçok
yanlış isimlendirilmesi insanların bu böcekten canlıyı avlayarak beslenirler. Yarı başkalaşım
korkmasına neden olur. Ancak özel olarak in- geçirirler. Pek az tür kışı ergin birçoğu ise larva
san kulağı içini aramaları ve oraya saklanmaları halinde geçirir.
söz konusu değildir Bu böceklerin dişileri yu-
murtalarının üzerinde kuluçkaya yatar ve açı- Taşsinekleri, birgünlükler ve termitlerin önemli
lıncaya kadar onlara bakar. 9 özelliklerini ayırt etmek
Taşsinekleri ve birgünlükler genellikle sular-
Hamamböcekleri ve peygamberdevelerinin genel da yaşayan böceklerdir. Özellikle larvaları su-
7 vücut yapıları ve önemli özelliklerini açıklamak larda yaşayan diğer küçük canlılarla beslenir.

Hamamböcekleri çabuk koşan, seri hareket Yarı başkalaşım geçirirler. Taşsineklerde bazı
eden böceklerdir. Gece ışıklar yakıldığında hızla türlerin erginleri bitkilerin çiçek, tomurcuk ve
hareket ederek saklanırlar. Besinleri çok deği- taze yapraklarını yer. Ancak larva dönemi 1-3
şiktir. Ağız parçaları çiğneyici tiptedir. Bitkisel yıl süren ve 20-30 defa gömlek değiştiren bir-
gıda alırlar. Antenler uzun, iplik şeklindedir. günlüklerin erginleri beslenmez. Adı üstünde
Genellikle kapalı yerlerde yaşayan ve insanların bir gün yaşayıp ölürler. Termitler ise toplumsal
yaşadıkları yerde onların açıkta bıraktıkları yi- bir yaşantıya sahiptir. Bunların başlıca besini
yecekler üzerinde dolaşarak onları yerler. Ancak ağaçların ölü olan kısımları; yani odun, tahta,
en önemli zararı taşıdıkları çok sayıda tehlikeli kereste, tomruk, evlerin ağaç aksamı, mobilya-
hastalığı insanlara bulaştırmalarıdır. lar gibi maddelerdir. Esas besini de bu bitkisel
Peygamber develeri ise çekirgelere benzeyen maddelerin selülozlu kısımlarıdır. Bunlar da
ancak onlardan özellikle diğer böcekleri yaka- yarı başkalaşım geçirir.
layarak yemeğe yarayan çok güçlü ve dikenlerle
donatılmış ön bacaklara sahip olmasıyla ayrılır.
Avcı böcek olmalarına karşın faydalı böcek olarak
değerlendirmeye alınmazlar. Çünkü önüne gelen
her türlü böceği yakalayıp yerler. Hem hamam-
böceği hem de peygamberdeveleri yumurtalarını
ootheca adı verilen içlerinde çok sayıda yumurta
bulunan keseler içinde dışarıya bırakırlar.
1. Aşağıdaki böceklerin hangisinin erkeklerinin alt 6. Hem ergini hem de yavruları avcı olan böcek takı-
kısmında özel ses çıkarma organı bulunur? mı aşağıdakilerden hangisidir?
a. Hamamböcekleri a. Beyazkarıncalar
b. Yaprakbitleri b. Yusufçuklar
c. Ağustosböcekleri c. Eşkanatlılar
d. Piskokulu böcekler d. Hamamböcekleri
e. Birgünlükler e. Birgünlükler
7. Tarımda zararlı olmayan böcek takımı aşağıdaki-

2. Aşağıdaki hangi böcek takımlarına bağlı türlerin er- lerden hangisidir?
kek ve sonra da dişileri döllendikten hemen sonra ölür? a. Termitler
a. Taşsinekleri b. Eşkanatlılar
b. Eşkanatlılar c. Değişikkanatlılart
c. Yusufçuklar d. Thripsler
d. Birgünlükler e. Çekirgeler
e. Termitler
8. Sürüler oluşturarak çok uzaklara giden türleri olan
3. Dişisinde yumurta bırakma borusu olan böcek ta- böcek takımı aşağıdakilerden hangisidir?
kımı aşağıdakilerden hangisidir? a. Birgünlükler
a. Değişikkanatlılar b. Eşkanatlılar
b. Hamam böcekleri c. Yusufçuklar
c. Birgünlükler d. Çekirgeler
d. Çekirgeler e. Değişikkanatlılar
e. Kulağakaçanlar
9. Aşağıdaki böcek takımlarından hangisi yumurtala-
4. Aşağıdaki böcek takımlarından hangisi sosyal sınıf- rını “ootheca” ismi verilen bir paket halinde bırakır?
lara sahip olarak yaşar? a. Taşsinekleri
a. Beyazkarıncalar b. Hamamböcekleri
b. Hamamböcekleri c. Değişikkanatlılart
c. Yusufçuklar d. Thripsler
d. Çekirgeler e. Çekirgeler
e. Değişikkanatlılar
10. Su kirliliğinde bir gösterge olarak kullanılan böcek
5. Aşağıdaki böcek takımlarından hangisinin yaşama takımı aşağıdakilerden hangisidir?
alanı olarak suyla ilişkisi yoktur? a. Birgünlükler
a. Yusufçuklar b. Taşsinekleri
b. Beyazkarıncalar c. Yusufçuklar
c. Taşsinekleri d. Kulağakaçanlar
d. Değişikkanatlılar e. Değişikkanatlılar
e. Birgünlükler
44 Entomoloji

1. c Yanıtınız yanlış ise “Eşkanatlılar” bölümünü Sıra Sizde 1
tekrar gözden geçiriniz. 1. Bitkileri sokup-emerek zayıflatmak
2. d Yanıtınız yanlış ise “Birgünlükler” bölümünü 2. Tatlımsı madde salgılayarak fumajin yaparak foto-
tekrar gözden geçiriniz. sentezi engellemek
3. d Yanıtınız yanlış ise “Çekirgeler” bölümünü tek- 3. Virüs etmenleri sağlıklı bitkilere bulaştırarak onla-
rar gözden geçiriniz. rın ölümüne neden olmak
4. a Yanıtınız yanlış ise “Beyazkarıncalar” bölümü-
nü tekrar gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
5. b Yanıtınız yanlış ise “Beyazkarıncalar” bölümü- 1. Homopterler tatlımsı madde salgılarken heteropter-
nü tekrar gözden geçiriniz. ler salgılamaz.
6. b Yanıtınız yanlış ise “Yusufçuklar” bölümünü 2. Homopterlerin hepsi zararlı türler olmasına karşın
tekrar gözden geçiriniz. heteropterlerde çok sayıda faydalı böcek türü bulunur.
7. a Yanıtınız yanlış ise “Taşsinekleri” bölümünü 3. Homopterlerde üstkanatlar zarımsı yapıda, heterop-
tekrar gözden geçiriniz. terlerde uç kısmı zar dip kısmı ise kitinimsi yapıdadır.
8. d Yanıtınız yanlış ise “Çekirgeler” bölümünü tek-
rar gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
9. b Yanıtınız yanlış ise “Hamam Böcekleri” bölü- Ergin böceklerin kanatları geliştiği için bunlardan bazı
münü tekrar gözden geçiriniz. türler 100 km kadar yere konmadan uçabilme kabili-
10. a Yanıtınız yanlış ise “Birgünlükler” bölümünü yetine sahiptir. Ancak yavruları (nimfleri) uçamadığı
tekrar gözden geçiriniz. için ergin oluncaya kadar yürüyerek hareket eder. Bu
arada gerek beslenme gerekse düşmanlarından kaçma
ve saklanma sırasında sıçrama becerileri onların yaşa-
ma şansını arttıran önemli özelliklerdendir. Erginlerde
bu bacaklar ani kaçma ve uçmak için ilk hareketi sağ-
lamak için kullanılır.
Sıra Sizde 4
Thiripsler çok küçük boyutlu oldukları için çok zor
fark edilir. Bunların ağız yapıları üç iğneli (Diğer bö-
ceklerde iki, dört veya altı iğnelidir) sokucu emicidir.
Çiçeklerde beslenen bazı türleri çiçeklerin tozlaşma-
sında yardımcı olur.
Sıra Sizde 5
Yusufçuklar yumurtalarını su içlerine veya kenarlarına
bırakır. Bu yumurtalardan çıkan yavruları da su içinde
diğer küçük canlıları avlayarak beslenir. Erginleri de
avcı oldukları için diğer küçük vücutlu böcekleri avla-
yarak beslenir. Onlar da değişik habitatlarda avlanma-
larına karşın genellikle su bulunan yerleri tercih eder-
ler. Dolayısıyla ergin bir yusufçuk görmek yakınlarda
bir su kaynağı olduğunun bir belirtisi olarak yorumla-
mak yanlış olmaz.
Demirsoy, A., (1990). Yaşamın temel kuralları
(Omurgasızlar - Böcekler), Entomoloji. Cilt II. /
Kısım II, Ankara: Meteksan.
Ecevit, O., (2000). Böcek (Hexapoda) sistematiği.
Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi Yayınları.
Ecevit, O., (2002). İnsan ve hayvan zararlısı
arthropod’lar. Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi
Yayınları.
Lodos, N., (1975). Türkiye entomolojisi, (Genel,
uygulamalı ve faunistik). İzmir: Ege Üniversitesi
Yayınları.
Lodos, N., (1984). Türkiye entomolojisi III. (Genel,
Yayınları.
Lodos, N., 1986. Türkiye entomolojisi II (Genel,
Yayınları.
Kansu, İ., (1994). Genel Entomoloji. Ankara: Kıvanç
Basımevi.
4
ENTOMOLOJİ
Amaçlarımız
 Böceklerin iç organlarının yerlerini belirleyebilecek,
 Böceklerin besinlerini yemesini, sindirmesini ve dışarıya atılmasını analiz ede-
bilecek,
 Böceklerde kanın vücutta nasıl dolaştığını ve solunumlarını nasıl yaptıklarını
fark edebilecek,
 Böceklerde üreme sistemlerinin yapısını ve işleyişinin onların çoğalmaları üze-
rine etkilerini tartışabilecek,
 Böceklerdeki bazı duyu organlarının yerlerini ve işleyişlerini ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Anatomi • Duyu organı
• Fizyoloji • Dolaşım sistemi
• Sinir sistemi • Boşaltım sistemi
• Solunum sistemi • Üreme sistemi
İçindekiler
• KAS SİSTEMİ
• SİNDİRİM SİSTEMİ
• BOŞALTIM SİSTEMİ
Böceklerin İç Organlarının • DOLAŞIM SİSTEMİ
• SOLUNUM SİSTEMİ
Entomoloji Yapısı ve İşleyişi
• SİNİR SİSTEMİ
(Anatomi ve Fizyoloji) • ÜREME SİSTEMİ
• DİŞİ ÜREME ORGANI
• ERKEK ÜREME ORGANI
• DUYU ORGANLARI
Böceklerin İç Organlarının
Yapısı ve İşleyişi
(Anatomi ve Fizyoloji)
KAS SİSTEMİ
Böcekler vücut ve eklemlerini kasları sayesinde hareket ettirir. Beslenme, yürüme,
zıplama ve uçma gibi hareketler kasların yardımıyla olur. Bir böceğin vücudu içe-
risinde yüzden birkaç bine kadar değişen sayıda kas bulunabilir. Böcek kasları vü-
cudun değişik bölümlerinde değişik şekil ve miktarda bulunmaktadır. Bunlar çok
güçlü olup bazen böceğin kendi ağırlıklarının 20 katı kadar daha ağır maddeleri ta-
şıyabilirler. Genel olarak böcek kasları enine çizgili, yarı saydam, renksiz veya grim-
si yapıda olup, üç grupta toplanır. Bunlar; İç organ, segment ve eklem kaslarıdır.
İç organ kasları, iç organların çalışması ve fonksiyonlarının yerine getirilme-
sinde rol oynayan kaslardır. Örneğin sindirim organı kasları, sindirim sisteminin
çalıştırılmasında görevlidir.
Büyüklük oranları göz önüne alındığında bir böcek mi yoksa bir insan mı daha ağır yük
kaldırabilir? İnceleyiniz. 1
Segment kasları; vücut halkalarının birbirine bağlanmasını sağlar. Ayrıca bu
kaslar bulunduğu bölmedeki ağız parçaları, kanat gibi organların hareket ettiril-
mesinde de rol alır. Eklem kasları ise bacak gibi eklemlerde bulunan kaslardır.
Bunlar eklemin hangi bölmesinde bulunuyorsa o bölümü hareket ettirir.
http://www.biology-resources.com/insect-structure.html adresinden de konu ile ilgili resim

ve açıklamalardan faydalanabilirsiniz.
İ. Akif Kansu’nun, (1994, Ankara) Genel Entomoloji kitabının 58-59 arasındaki sayfalardan
“kas sistemi” ile ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
SİNDİRİM SİSTEMİ
Böcek bağırsağı veya sindirim kanalı, sindirim sisteminin temel yapısıdır; ağızdan anüse Cardiac valf: Ön ve orta bağırsak
arasında sindirilen besinlerin
kadar uzanan bir tüp şeklindedir. Ancak değişik bölgeler ve yapılarla farklılaşmaya uğ- tekrar ağızdan çıkmasını
ramış bu tüp üç ana bölümden oluşmaktadır. Bunlar; Ön bağırsak, orta bağırsak ve arka engelleyen kapakçıktır.
bağırsak. Bu üç bölüm valf adı verilen kapakçıklar ile birbirinden ayrılmıştır. Ön ve orta
Pyloric valf: Orta ve arka
bağırsak arasında cardiac valf, orta ve arka bağırsak arasında ise pyloric valf vardır. Ön bağırsak arasında işe yaramaz
ve arka barsak embriyonik gelişme sırasında vücut duvarının içe çökmesi ile orta barsak sindirilemeyen besinlerin tekrar
mideye gelmesini engelleyen
ise endoderm tabakasından oluşmuştur. kapakçıktır.
48 Entomoloji
Böceklerin sindirim sisteminde bulunan ve çok önemli olan cardiac ve pyloric valf insanlar-
2 da neden yoktur?
Şekil 4.1
Bir böceğin sindirim
ve boşaltım sisteminin
şematik görünüşü.
Kaynak: http://www.
vuvb.uniza.sk. Erişim
Tarihi: 21.02.2011’dan
değiştirilerek
Ön bağırsak böceklerin çoğunda orta kısmı genişlemiş uzunca bir borudan

oluşur. Dört kısımdan meydana gelir; Yutak, yemek borusu, kursak ve ön veya
çiğneyici mide. Yutağın ön kısmında ağız boşluğu bulunur. Hamamböceği gibi
bazı böceklerde çiğneyici mide kaslı veya dişli yapıdadır.
Orta bağırsak, herhangi bir bölüme ayrılmaz, bir boru şeklindedir. Bazı bö-
ceklerde ön bağırsağın orta bağırsağa açıldığı yerde kör bağırsak denen yapılar
vardır. Midenin sindiremediği besinler buralarda sindirilir. Orta bağırsağa geçen
besin maddesi, sindirim için gerekli sıvılar ile karşılaşır ve yavaş yavaş emilime
Rectum: İnsanlarda son uğrayarak sindirilir. Orta bağırsağın iç yüzeyi epitel hücreler ile kaplıdır. Bunların
bağırsağa denk gelen bölümdür.
Sindirilemeyen besinlerin atılmak bir kısmı sindirim için gerekli enzimleri salgılar, diğerleri emilim yapar.
üzere bekletildikleri yerdir. Bu
bölümde bazı böceklerde pis koku
Arka bağırsak böcekler arasında farklılıklar göstermektedir. Genel olarak ince
bezleri bulunur. bağırsak, kalın bağırsak ve rectum olmak üzere üç bölüme ayrılır.
Bu konu ile ilgili diğer yardımcı ve tamamlayıcı bilgi ve resimlere http://www.tutorvista.

com/biology/digestive-system-of-a-grasshopper sitesinden ulaşabilirsiniz.
Besin sindirilirken, yani büyük kısmı orta bağırsakta emildikten sonra arka
bağırsağa gelir. Arka bağırsakta çok az emilim olur. Dışkı maddeleri, rectum’da bu
kısmın kuvvetli kasları sayesinde sıkıştırılarak anüsten dışarı atılır.
BOŞALTIM SİSTEMİ
Böcekler besini alıp ve sindirdikten sonra, sindirilmeyen besin kısımları böcek hücre ve
dokulara toksik olmaktadır. Bu artıkların vücuttan atılmasına boşaltım adı verilmektedir.
Boşaltım sisteminin en önemli organları malpigi tüpleri ve rectum’dur. Malpigi
tüplerinin sayısı böcek türlerine göre değişmektedir. Örneğin bazı kabuklubitler-
de iki adet olan malpigi tüplerinin sayısı balarılarında 200 veya daha fazla olabilir.
Malpigi tüplerinin sonları kapalı ve demet şeklindedir. Malpigi tüpleri ile kanda
bulunan birçok atık madde alınarak bağırsak yoluyla dışarı atılır. Atılan bu mad-
deler arasında ürik asit, nitrojenli bazı maddeler, bazı tuzlar ve fazla su bulunur.
4. Ünite - Böceklerin İç Organlarının Yapısı ve İşleyişi (Anatomi ve Fizyoloji) 49
DOLAŞIM SİSTEMİ
Hayvanlar âleminin çoğunda kan dolaşımı bir damar serisi içinde olur ve “kapalı dola-
şım sistemi” olarak isimlendirilir. Böceklerde ise “açık dolaşım sistemi” vardır. Böceklerin
kanı vücut boşluğu içinde dolaşır. Böylece organ ve dokulara kan sağlanır.
Böceklerde ana dolaşım sistemi organı vücut üzerine yerleşmiş iki bölüme ayrılabilen
bir boru sisteminden oluşmaktadır. Bu boru sistemi karnın sonundan başa kadar uzan-
maktadır. Vücudun abdomen kısmında bulunan birtakım odacıklardan oluşan kısmına
“kalp” adı verilir. Bu kalp odacıkları kanı “ostium” adı verilen yarıklardan içeri çeker ve
kasılarak kanı aort’a doğru pompalar. Aort, kalbin pompaladığı kanı vücudun ön kısmına Aort: Dolaşım sisteminin göğüs
içerisinde bulunan ve çoğunlukla
doğru taşıyan ve baş kapsülü içine boşaltan basit bir tüptür. Bazı böceklerin eklemlerinin baş içerisine açılan boru şeklinde
vücuda bağlandığı yerde yardımcı kalpler bulunur. Bu küçük organlar kanın esas yönden olan kısma denir.
değişik olarak eklem içine akımını sağlar.
Bu konu ile ilgili diğer yardımcı ve tamamlayıcı bilgi ve resimlere http://sharon-

taxonomy2009-p2.wikispaces.com/Arthropoda-Insecta adresinden ulaşabilirsiniz.
Böceklerin kanı kirli sarı veya yeşildir ve “haemolymph” olarak isimlendirilir. Kan
hücrelerine ise “haemocyte” denir. Böceklerde kanın temel görevi sindirilmiş besinleri,
hormonları ve artık maddeleri taşımaktır. Böcek kan hücrelerinde hemoglobin, oksijen ve
karbondioksit taşıma görevi yoktur.
Şekil 4.2
Bir böceğin dolaşım
sisteminin şematik
görünüşü.
Kaynak: http://sharon-
taxonomy2009-p2.
wikispaces.com/
Arthropoda-Insecta.
Erişim Tarihi:
26.02.2011’den
değiştirilerek
Bu bölüm ile ilgili daha detaylı bilgiler için Osman Ecevit’in İnsan ve Hayvan Zararlısı
Arthropod’lar (2002, Samsun) isimli kitabının 36-44 sayfalar arasındaki “dolaşım sistemi”
ile ilgili daha detaylı bilgi edinebilirsiniz.
SOLUNUM SİSTEMİ
Böceklerde oksijenin alınıp vücut hücrelerine ve dokularına kadar ulaştırılması ve karbondiok-
sitin tekrar dışarı atılmasına solunum adı verilir. Böceklerde vücutta gazların (O2 ve CO2) taşın-
masından sorumlu sistem “Trake” sistemidir. Bu sistem borucuklardan oluşmuştur. Bu borucuk- Stigma (Spiracle): Hava alış
lar vücut içerisine dağılarak her segmente ulaşır ve stigma (Spiracle) denen açıklıkları ile dışarı verişinin yapıldığı, insanlarda
buruna karşılık gelen solunum
açılır. Birçok böcekte orta göğüs ve karın segmentlerinde bulunan stigmalar böcek vücudunun delikleridir.
50 Entomoloji
yan tarafına yerleşmiş bir ile on çift arasındaki sayılarda olabilir. Stigmalar böcekler tarafından
kontrol edilebilen açılıp kapanan kapakçıklara sahiptir.
Trake sistemi embriyo gelişme döneminde vücut duvarının içeri çökmesiyle oluştuğu
için, vücut duvarının özelliklerini gösterir. Trake borucukları iç yüzeylerindeki helezon şe-
killi kitinsel küçük çıkıntılar sayesinde açık olarak durur. Trake borucuklarının hücre, doku
ve kas liflerinin içine kadar uzanan çapı 1 mikrondan daha küçük olan kısmına “trakeol” de-
nir. Trake borucukları birbiriyle enine ve boyuna birleşerek üçlü bir ağ meydana getirmiştir.
Şekil 4.3
Bir cırtlağın solunum
sistemi.
Kaynak:
http://163.16.28.248/
bio/activelearner/44/
ch44c3. html. Erişim
Tarihi: 27.02.2011.
Bazı böceklerde trake borucuklarının ucunda hava kesecikleri bulunur. Bu keseciklere

doldurulan hava uçuş süresince kullanılır.
Endoparazit: Bir canlının başka Sularda yaşayanlar ile asalak olan bazı böceklerde solunum sisteminde bazı uyumların
tek bir canlı üzerinde beslenerek
yaşamını tamamlamasıdır. Bu
olduğu görülür. Endoparazit böcekler doğrudan doğruya vücut derisi ile veya konukçu-
beslenme sonucunda üzerinde sunun solunum sistemi ile kendi anal stigmaları arasında bir bağlantı kurarak soludukları
beslenilen canlı ölür.
bilinmektedir. Sularda yaşayan birçok böcek larvasında ise değişik yapıda solungaçlar ile
solunum yapılır.
Sivrisinekler gibi larvaları sularda yaşayan böceklerde abdomen sonundan (8. seg-
mentten) uzanan bir borucuk ile su yüzeyinde havadan solunum yapar. Pupalar ise ilk gö-
ğüs segmentinden uzanan iki boru yardımı ile hava alır. Bazı sularda yaşayan böcekler ise
normal trake sistemine sahip olmasına karşın vücut yüzeyindeki bazı yapılarla (özellikle
kıllar ile) hava kabarcığı taşıyarak su içerisinde yaşamlarını sürdürür.
Yine sularda yaşayan bazı böcekler suya dalmadan önce bir hava kabarcığı oluşturarak
suyun altında bu kabarcıktan aldıkları oksijeni kullanır.
http://163.16.28.248/bio/activelearner/44/ch44c3.html adresinden konuyla ilgili detaylı şe-

kil ve anlatımlardan faydalanabilirsiniz.
SİNİR SİSTEMİ
Böceklerde sinir sisteminin görevi elektriksel uyarıları almak, beyine iletmek ve alınan
bilgileri değerlendirmek ve kasları harekete geçirmek olarak açıklanabilir. Bu sistem mer-
kezi ve iç organlar sinir sistemi olarak ikiye ayrılabilir.
Böceklerin sinir sistemi baş içerisinde yemek borusu üzerine yerleşmiş bir beyin ve
aynı borunun altında bulunan ve beyin ile iki yan kol ile ilişkili olan suboesophageal Suboesophageal ganglion:
Beyinde bulunan üç çift
ganglion ve sindirim sisteminin altında vücut boyunca uzanan bir sinir kordonundan boğumdan oluşan bu yapıdan sinir
ibarettir. Sinir kordonu vücut segmentlerinde bulunan birer çift ganglionlardan oluşmuş- kolları çıkar ve bunlar göz, anten
veya üst dudağa gider.
tur. Bu durum daha çok ilkel böceklerde, embriyo ve larva dönemlerinde görülür. Geliş-
miş böceklerde bunlar segmentlerdekiler birleşerek tek ganglion haline gelmiştir.
Böceklerin sinir sistemini anatomik yapı bakımından merkezi, iç organlar ve dış taraf-
lar olmak üzere üçe ayırmak mümkündür.
Böceklerin sinir sisteminin temel yapı birimi sinir hücresidir. Bir sinir hücresi, bir veya
daha fazla alıcı (receptor) borucuk ve akson denen uzantıdan meydana gelir.
Sinirsel uyarılar elektriksel olarak iletilir. Sinir hücresi tarafından alınan bir etki diğer
tarafa elektriksel olarak iletilir. Bir duyu organına yapılan etki, duyum sinirleri ile merkezi
sinir sistemine iletilir. Buradan da motor hücreleri ile kaslar ve salgı bezlerine ulaşır. Bu
iletim hızı saniyede 5 m kadardır.
Şekil 4.4
Bir böceğin
genelleştirilmiş sinir
sistemi
Böceklerin sinir sisteminde fonksiyonlar merkezi değil daha çok bölgesel olarak görü-
lür. Bir böceğin başı kesilse bile vücut birtakım fonksiyonlarını devam ettirebilir.
Hasan Çanakçıoğlu’nun “Orman Entomolojisi (1989, İstanbul)” isimli eserinin 54-57 arasın-
daki sayfalarda “sinir sistemi” ile ilgili daha detaylı resim ve bilgilere ulaşabilirsiniz.
52 Entomoloji
Eşeysel üreme: Yeni bireylerin

oluşabilmesi için farklı bireylere
ÜREME SİSTEMİ
ait hem erkek hem de dişi üreme Birçok böcek türünde eşeysel üreme vardır. Bununla birlikte döllemsiz üreme gösteren
hücrelerinin birleşmesi gereken
üreme sistemidir.
türler de mevcuttur. Her iki cinsiyettin de üreme organları abdomen içerisine yerleşmiştir.
Döllemsiz üreme: Yeni
bireylerin oluşabilmesi için farklı DİŞİ ÜREME ORGANI
bireylere ait üreme hücrelerine
gerek duymayan, yani sadece
Dişinin esas üreme organları bir çift yumurtalık (ovary), iki yan yumurta borusu (ovi-
dişi bireyin döllenme olmadan duct), bir adet orta yumurta borusundan meydana gelmiştir. Bunlara ek olarak sperma-
çoğalmanın sağlandığı sistemdir.
techa, bir çift yardımcı bez, çiftleşme kesesi (vajina) vardır.
Böceklerdeki döllemsiz üreme mi yoksa döllemli üreme mi bizler için daha tehlikelidir?
3
Şekil 4.5
Bir dişi böceğin üreme
organının şematik
görünüşü.
Ovary: Dişi böcekte yeni bireyleri Her bir yumurtalık yumurtaların oluştuğu değişik sayıda yumurta borularından mey-
oluşturacak olan hücrelerin
üretildiği ve yapılandırıldığı
dana gelmiştir. Bunların sayısı ve şekli böcek türlerine göre değişir. Yumurtalıktaki yu-
organdır. murta boruları sapçıkları ile yan yumurta borusuna bağlıdır. Yumurta borularında oluşan
Oviduct: Yumurtalıkta yumurtalar, yan yumurta borusuna geçerek vajinaya doğru hareket eder. Bu arada daha
olgunlaşan yumurtanın dışarıya önceden erkek tarafından çiftleşme ile dişiye ulaştırılan ve sperm kesesi (Spermatecha)
bırakılmak üzere geçtiği borudur.
içinde depolanmış olan spermler dişi böceğin istemi doğrultusunda dışarıya verilerek va-
jinaya doğru çıkmakta olan yumurtayı döller. Burada döllenen yumurta hemen veya bir
süre sonra dışarıya bırakılır.
ERKEK ÜREME ORGANI

Erkeklerin iç cinsiyet organları dişininkine çok benzer. Erkek üreme sistemi, bir çift yan
kanal, bir adet çıkış kanalından meydana gelmiştir. Spermayı meydana getiren testisler bi-
rer ucu kapalı sperma borucuklarından meydana gelmiştir. Sperma borucuklarının sayısı Spermatecha: Erkek böcek
çiftleşme sırasında bütün
ve pozisyonları böcek türlerine göre değişmektedir. Çoğu zaman yan kanalın bir kısmı ge- spermlerini spermatofor adı
nişleyerek sperm deposunu (Vesicula seminalis) oluşturur. Olgunlaşan spermler yan kanal verilen bir paket halinde dişi
böceğe ulaştırılır. Bu spermlerin
vasıtasıyla sperm deposuna ve daha sonra da sonunda çiftleşme organını bulunduğu bo- dişi böcekte depolandığı ve
rucuğa (Ductus ejaculatorius) ulaşır. Bunun ucunda çiftleşme organı (Aedeagus) bulunur. ihtiyacı olduğu zaman kullandığı
keseye spermatecha denir.
Böcekler türlere değişmekte birlikte genellikle bir kez çiftleşir.
Şekil 4.6
Bir erkek böceğin
üreme organının
şematik görünüşü.
Ali Demirsoy’un “Yaşamın temel kuralları (Omurgasızlar - Böcekler), Entomoloji. Cilt II.
/Kısım II (1990, Ankara)” isimli eserinin 71-81 arasındaki sayfalarda “böceklerde üreme
sistemi” ile ilgili daha detaylı resim ve bilgilere ulaşabilirsiniz.
Böceklerin bir kez çiftleşmesi onların çoğalmalarını azaltmaz mı? Neden?

4
54 Entomoloji
DUYU ORGANLARI
Böcekler birçok fiziksel ve fizyolojik etkiye karşı duyarlıdır ve buna karşı da reaksiyon
gösterir. Böcekler besin ve eşlerini bulmak zorunda olduğu gibi doğal düşmanından
kaçınmak, sığınak yapmak ve bir takım fizyolojik olayı gerçekleştirmek zorundadır. Bu
fiziksel ve fizyolojik etkileri vücutlarının çeşitli yerlerine yerleşmiş duyu organları ile al-
gılar. Bu duyu organları görme, koklama, tatma, dokunma ve duyma ile ilgili duyu or-
ganlarıdır. Bunlar temelde üç gruba ayrılır. Bunlar; Görme, kimyasal ve mekaniksel duyu
organlarıdır.
Görme Organları
Bütün hayvanlar ışığa duyarlıdır. Ancak böcekler gün uzunluğuna, ışık yoğunluğuna,
renklere ve ışığın dalga boylarına karşı özel olarak duyarlıdır.
Bileşik ve nokta gözler birçok böcekte bulunur. Ancak bazı kelebek larvalarında göz
yoktur. Bunların vücutları ışığa duyarlı kutikula ile kaplıdır. Nokta gözler tam başkala-
şım geçiren böceklerin larvalarında “yan nokta gözler” veya diğer böceklerde olduğu gibi
“tepe nokta gözler” olarak bulunabilir. Bunlar tek başlarına görme işini yapamazlar. Pe-
tek gözler veya bileşik gözler ise çok sayıda yan nokta gözlerin birleşmesinden meydana
gelmiştir. Örneğin; Yusufçuklarda bu sayı 28.000 iken karasineklerde 4.000 adet olabilir.
Bunlar insanlar gibi cisimleri tek parça halinde değil, petek şeklinde çok parçalı bir gö-
rüşe sahiptir. En iyi gören böcekler dahi cisimleri insanların görüşünden 300 kat daha az
görme kabiliyetine sahiptir. Ayrıca bazı böceklerin vücutlarında ışığı algılayan alıcılar da
bulunur.
Böcekler 300-650 nm’lik dalga boylarındaki ışınları algılar. Örneğin balarıları sarı,
mavi-yeşil, mavi ve morötesi ışınları algılamalarına karşın, kelebeklerdekinin aksine, kır-
mızıyı algılayamazlar. Ancak kırmızı çiçeklere, bu çiçekler mor ışınları yansıttığı zaman
giderler. Güneş ışınlarındaki morötesi ışınları absorbe eden beyaz çiçekleri, mavimsi-ye-
şil; vişneçürüğü çiçekleri ise mavi olarak görürler. Bazılarında ise renk görme yeteneği
yoktur. Bazıları da farklı renk bantlarında farklı davranışlar gösterir.
Böceklerin görüşü bu kadar çok zayıf olduğu halde nasıl oluyor da besinlerini veya karşı
5 eşeyin kokusunu çok uzaktan bile algılayabiliyorlar?
Kimyasal Duyu Organları

Bu grup duyu organlarına tat ve koku alma organlarıdır. Her ikisinin de kimyasal işleyişi
aynıdır.
Kimyasal duyu organları vücudun değişik yerlerinde küçük çıkıntı veya kıl şeklinde
olabilir. Tat alma duyu organları daha çok sıvıdaki moleküllere duyarlı kıllar şeklinde olup
temel kısmı sinir hücreleri ile donatılmıştır. Koku alma duyu organları daha çok küçük
çıkıntı şeklinde ve tat alma organından daha fazla bir yüzeye ve sinir hücresine sahiptir.
Tat alma organları daha çok ağız parçaları üzerinde bulunmakla birlikte, bazı böcek-
lerin antenlerinde, bazılarında tarsus’ta bulunmaktadır. Koku alma organları ise birçok
türünde antende olmasına rağmen bazı türlerde tarsus’ta da olabilmektedir.
Mekaniksel Duyu Organları

Mekaniksel duyu organları böceğin herhangi bir kısmında şekle ait bir değişiklik yapan
uyarıları duyar. Vücut yüzeyinde çok fazla bulunabilir. Bu mekaniksel duyu organları kıl,
çan veya plaka şeklinde olabilir.
Bu alıcıların bazıları dokunmaya duyarlı olup dokunulduğu zaman uyarı cevaplanma-
sı için sinir sistemine iletilir. Bu tip mekaniksel duyu organlarına dokunma duyu organı
denir. Bazıları hava veya su akımına da duyarlı olabilir.
İşitme Duyu Organları

Böcekler insanların saniyede aldıkları ses titreşimlerinin yaklaşık beş katı kadarını alabi-
lirler. Bunlar;
İşitme kılları: Vücutlarının çeşitli yerlerinde bulunan sese duyarlı kıllardır.
Johnston organı: Böceklerin ikinci anten segmentinde bulunan ve çok az titreşimli ses
dalgalarını alan organdır.
Timpanal organ: Bazı böceklerin ana duyma organı olan, ince bir zar şeklinde duyu or-
ganı olup türe özgü yerlerde bulunur. Bu organ çekirgelerde, bazı kelebeklerde ve ağustos
böceklerinde bulunur.
Bu konu ile ilgili diğer yardımcı ve tamamlayıcı bilgi ve resimlere http://www.britannica.

com/EBchecked/topic/611530/tympanal-organ adresinden ulaşabilirsiniz.
Ses Çıkartma Organları

Böceklerde genellikle cinsel çağrı amaçlı çağrılar olmasına karşılık, bazen düşmanına ka-
çırma veya uyarı amaçlı olabilir. Bunlardan bazıları vücudunun bir kısmını bir zemine vu-
rarak veya vücudunun başka bir kısmına sürterek ses çıkartabilirler. Bu çağrılar genellikle
erkek böcekler tarafından yapılır.
Bazı türlerde ise ses çıkarma kanat çırparak da yapılabilir.
Şekil 4.7
Çekirgelerde ses
çıkarma organlarının
yeri a) Acrididae
b) Gryllidae
c) Tettigonidae
familyası (Kansu,
1994)
56 Entomoloji
Çok özel bir ses çıkarma organı ise, eşkanatlı böcek takımı içinde bulunan ağustos
böceklerinin erkeklerinde görülür. Bu ses çıkarma organı göğüs kısmının alt tarafında
bulunur ve akordeon şeklindeki bir zarın titreştirilmesi ile ses çıkartılır.
İ. Akif Kansu’nun, (1994, Ankara) Genel Entomoloji kitabının 87-90 arasındaki sayfalardan
“böceklerdeki duyu organları” ile ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
Işık Organları
Bu organ özellikle toplumda yaygın olarak “ateşböceği” olarak isimlendirilen kınkanatlılar
takımının Lampyridae ve Cantharidae familyalarındaki türlerde bulunur. Bu organ böce-
ğin karın kısmının alt tarafında 11-12 çift halinde bulunur. Yumurta dönemi hariç tüm
dönemlerde görülür. Bu böceklerin meydana getirdiği luciferin maddesinin lusiferinaz
enzimi ile alınan hava içindeki serbest oksijenin okside olması sonucunda ışık oluşur.
Salgı Organları
Böceklerde salgı organları vücut içine veya dışına akıtılanlar olmak üzere ikiye ayrılır.
Özel bir kanalla vücut içine veya dışına salgılayan salgı bezleri:
• Tükürük bezleri: Besinlerin yutulmasına yardımcı olur.
• İpek bezleri: Kelebeklerde ağız parçaları tarafından salgılanan, bazı kınkanatlılarda
ise malphigi tüpleri tarafından salgılanan ve çok ince ipek iplikçikleridir. Örneğin
ipek böceği larvalarının salgıladığı iplikçikler gibi
• Mum bezleri: Özellikle eşkanatlılar takımında bulunan kabuklubitler veya unlu-
bitler dediğimiz böceklerin üzerlerindeki kabuk veya örtüyü yapmak üzere vücut-
larında bulunan salgı bezleri tarafından salgılanır. Bu salgı sonucunda böceklerin
vücutlarının üzeri mum, unumsu bir toz veya parlak bir kabuk şeklinde koruyucu
bir tabaka oluşturur.
• Pis koku bezleri: Bazı böceklerde düşmanlarını korkutmak için koku salgıladıkları
organlardır. Bunlar yarım veya değişik kanatlılar takımındaki böceklerin vücutla-
rının en sonunda bulunan bezlerdir. Diğer takımların üyelerinde de değişik yerler-
Feromon: Özellikle ergin dişi de bulunabilir.
kelebeklerde bulunan ve koku
şeklinde salgılanan bu salgı • Çekici koku bezleri: Dışa doğru salgılanan ve o türün bireyleri üzerinde etkili olan
genellikle dişi böceğin aynı türe salgılara feromon denir. Bunlar genellikle koku yoluyla etkili olan karşı cinse yö-
ait erkek böcekle çiftleşmeye
hazır olduğu haber verir. Bu nelme, uyarı veya iz-işaret feromonlarıdır.
koku salgılanmadan erkek böcek • Zehir bezleri: Özellikle işçi arılarda bulunan ve bir iğne ile birleşmiş olan torba
çiftleşme isteği duymaz.
şeklindeki yapılardır. Arının sokması ile birlikte bu zehirde düşmanına iletilir. Bazı
Tırtıl: Sadece kelebek yavrularına kelebek tırtıllarında ise üzerindeki kılların hemen dip kısmında bulunur. Herhan-
denir. Tam başkalaşım geçiren
diğer böceklerin yavrularına ise
gi bir şekilde bu kılların kırılması durumunda dibindeki bu zehir dışarıya verilir.
“larva” ismi verilir. Bu da insanlarda kaşınmaya bazen de alerjiye neden olur.
Mehmet Serez ve Aydın Zümreoğlu’nun, Tarım ve Orman Zararlılarına Karşı Biyoteknik

Yöntemler(2001, Çanakkale) isimli kitabının 38-53 sayfaları arasındaki “feromonlar” ile il-
gili bölümünden daha detaylı bilgi alabilirsiniz.
Özet
Böceklerin iç organlarının yerlerini belirlemek Böceklerde üreme sistemlerinin yapısını ve işleyişinin
1
Böcekleri anlayabilmek için onların bizlerden 4 onların çoğalmaları üzerine etkilerini tartışmak
veya diğer canlılardan nasıl farklı sistemlere Böceklerin insanlar için en önemli özellikle-
sahip olduklarını ve bu sistemlerini nasıl çalış- rinden biri onların üreme yapıları ve davra-
tırdıklarını bilmek gerekir. Ayrıca bu organların nışlarıdır. Böceklerin binlerce hatta bazı sosyal
vücutta nerelerde bulunduğu bilmek bazı böcek yaşayışlı böceklerin onbinlerce yumurta bıraka-
davranışlarının nedenlerinin açıklanmasında bilmeleri oldukça önemli bir özelliktir. Bu bö-
da bize yardımcı olur. Böceklerdeki iç organları ceklerin enerjilerini çiftleşmeye değil çoğalma-
dışarıdan bakıldığında görülmemesine karşı- ya ayırdıklarını ve bizler için ne kadar tehlikeli
lık bunların yerlerinin sabit olmasından dolayı olabileceklerini gösteren bir özelliktir. Ayrıca
vücudun hangi bölümlerinde olduğu dışarıdan böceklerin çitleşme ve yumurta bırakma davra-
bakıldığında da bilinebilir. nışları onlara karşı ne zaman ve nasıl bir müca-
dele yapacağımız hakkında da bize ipucu verir.
Böceklerin besinlerini yemesini, sindirmesini ve Ayrıca çiftleşmeden çoğalan bazı böceklerin
2 dışarıya atılmasını analiz etmek çoğalma güçlerinin ne kadar fazla olduğunu ve
Böceklerin bizlerden veya diğer canlılardan na- eğer bu böcek zararlı ise onlarla savaşımda her
sıl farklı şekilde beslendiklerini ve besinlerini zaman hazır olmamız gerektiği konusunda bize
sindirebildiklerini öğrenmek, böceklere karşı bilgi verir.
yapılacak savaşımda veya onlardan bazılarını
deneme veya bize faydalı olabileceği için üret- Böceklerdeki bazı duyu organlarının yerlerini ve
mede yardımcı olur. Örneğin; İpekböceği ve ba- 5 işleyişlerini ifade etmek
larısı üretimi gibi. Böceklerin tükettikleri besin Duyu organlarının hemen hepsi diğer hayvan-
miktarı sonuçta anüs yoluyla dışarıya atılacağı larda olduğu gibi böceklerde de türler özgü yer-
için insanların besinlerini yiyerek yaptığı bu za- lerde ve değişik yapıdadır. Bunların ilginç özel-
rar yanında özellikle ev ve depo gibi yerlerdeki liklerinin ve yerlerinin bilinmesi böcekleri daha
besinlerin dışkılarıyla kirleterek bozulmalarına iyi anlamamıza yardımcı olur. Böcekler doğanın
da neden olurlar. Kısacası böceklerle savaşta vazgeçilmez canlıları olmasına karşın genelde
veya onlardan faydalanmak için onların besinle- bizim dostumuz bazen de düşmanımızdır. İşte
rinin nasıl sindirdiklerinin ve dışarıya attıkları- onların bu duyu organlarının işleyişini ve bazı
nın bilinmesi önemlidir. özelliklerinin kullanma zamanlarını öğrenmek
onları daha iyi tanımamıza ve anlamamıza yar-
Böceklerde kanın vücutta nasıl dolaştığını ve solu- dımcı olur. Örneğin böceklerin genelde erkekle-
3 numlarını nasıl yaptıklarını farkedebilmek rinin ses çıkardığını ve bunun sadece dişi böceğe
Böcekler birçok canlılardan farklı bir dolaşım sis- kur yapma davranışı olduğunu bilmek onlardan
temine sahiptir. Açık kan dolaşımı dediğimiz bu korkmamız yerine onlara sempati ile yaklaşabil-
sistemde böceklerin herhangi bir yaralanmasında memize yardımcı olur.
hemolimfleri dışarıya akar. Böceklerin havadan
veya suda bulunan oksijenden nasıl faydalandık-
larını ve bunun vücutta kullanılma aşamalarını
öğrenmek onların yaşamlarının daha iyi anlaşıl-
masını sağlar. Bazı böceklere karşı kimyasal sa-
vaşta uygulanan gaz halindeki ilaçların vücutları-
na nasıl alındıklarını bilmemize yardımcı olur.
58 Entomoloji
1. Böceklerde sindirim hangi organ veya organlarda 6. Böceklerin sinir sistemindeki suboesophegal gang-
olur? lionların görevi aşağıdakilerden hangisidir?
a. Önmide ve ağız a. Sindirim sistemine uyarılar gönderir
b. Kursak b. Kalp ve beynin çalışması için uyarılar gönderir
c. Mide ve bağırsak c. Solunum sisteminde solunum deliklerinin açı-
d. Malpigi borucukları ve rectum lıp-kapanmasını sağlar
e. Yutak ve önmide d. Baştaki organlara uyarıları iletir
e. Boşaltım sisteminin çalışmasını kontrol eder
2. Trake borularının yanında bulunan ve hava alış ve-
rişinin yapıldığı solunum deliklerine ne ad verilir? 7. Böceklerde kanın temel görevi nedir?
a. Ostium a. Sindirilmiş besin, hormon ve artık maddeleri taşı-
b. Stigma maktır.
c. Pyloric valf b. Oksijenin dokulara taşınmasını sağlamaktır.
d. Solungaç c. Vücuda zararlı olan tuz vb. maddeleri dışarıya at-
e. Trakeol maktır.
d. Kalbin basınç yardımıyla çalışmasını düzenle-
3. Spermatecha’nın tanımı aşağıdakilerden hangisidir? mektir.
a. Erkek böcekteki spermlerin depolandığı torbadır. e. Kırmızı renkli sıvıları nötralize ederek yeşil ren-
b. Erkek böceklerin spermleri dişiye bir paket ha- ge dönmesini sağlamaktır.
linde ulaştırmasıdır.
c. Dişi böceklerde spermlerin depolandığı kese 8. Ergin böceklerde esas görme işini aşağıdakihangi
şeklindeki yerdir. organ yapar?
d. Erkeklerin spermlerini “techa” isimli bir torba- a. Tepe nokta gözleri
da olgunlaşmasını beklediği yerdir. b. Deri
e. Dişi böceklerde yumurtalık içinde bulunan er- c. Petek gözler
kek böceklerden gelen spermlerin olgunlaşması d. Yan nokta gözler
için bekletildiği kese şeklindeki organdır. e. Hem tepe hem de yan nokta gözler birlikte
4. Bir kez çiftleşen dişi böceğin bir daha çiftleşmek 9. Böceklerdeki malphigi tüplerinin görevi aşağıdaki-
istememe nedeni aşağıdakilerden hangisidir? lerden hangisidir?
a. Erkeklerden hoşlanmaması a. Ürik asit, nitrojenli maddeler ve bazı tuzların
b. Erkekler çiftleşmiş dişileri tercih etmemesi vücuttan atılmasını sağlar.
c. Sperm kesesinde yeteri kadar sperm olması b. Sindirilemeyen katı maddeleri vücuttan atar.
d. Çiftleşmeden sonra erkek böceklerin ölmesi c. Kirlenmiş kanın vücuttan atılmasını ve temiz-
e. Bir kez çiftleştikten sonra çiftleşme özelliğini kay- lenmesini sağlar.
betmesi d. Midenin kasılarak besinlerin daha iyi çiğnen-
mesine yardımcı olur.
5. Timpanal organ ne demektir? e. Deri yoluyla atılamayan bazı gazların vücuttan
a. Böceklerde sinirlerin beyne ulaşmasını sağla- atılmasını sağlar.
yan borucuklardır
b. Bazı böceklerde duyma işini gören ses alıcıları- 10. Böceklerdeki eklem kaslarının görevi aşağıdakiler-
dır den hangisidir?
c. Böceklerin kandaki zehirli maddelerini dışarıya a. Bacak ve kanat gibi organların hareketini sağlar.
atan organıdır b. Ağız parçalarının hareket etmesini sağlar.
d. Dişi böceklerdeki erkekleri uyaran ses çıkarma or- c. Böceğin kalbinin çalışmasını sağlar.
ganıdır d. Sadece boşaltım sistemindeki malpigi borucuk-
e. Böceklerde havayı vücut içine alan kapakçıktır ların düzenli çalışmasını sağlar.
e. Sindirim sistemindeki ploric ve cardiac valfla-
rın açılıp-kapanmasını sağlar.

1. c Yanıtınız yanlış ise “Sindirim Sistemi” bölümü- Sıra Sizde 1
nü tekrar gözden geçiriniz. Dişi böceklerde bulunan “spermatecha” adını verdiği-
2. b Yanıtınız yanlış ise “Solunum Sistemi” bölümü- miz sperm kesesi çiftleşme sırasında erkek böcek tara-
nü tekrar gözden geçiriniz. fından dişiye ulaştırılan “spermatofor” adı verilen sperm
3. c Yanıtınız yanlış ise “Üreme Sistemi” bölümünü paketinin bu torba içine alınmasıyla, dişi böceğin artık
tekrar gözden geçiriniz. bu spermler bitesiye kadar çiftleşmesine gerek yoktur.
4. c Yanıtınız yanlış ise “Üreme Sistemi” bölümünü Bu da böceğin beslenme, yumurta bırakma ve diğer
tekrar gözden geçiriniz. yaşamsal faaliyetlerine daha fazla enerji harcamasına
5. b Yanıtınız yanlış ise “Duyu Organları” bölümü- olanak verir. Her seferinde yumurtalıklarda olgunlaşan
nü tekrar gözden geçiriniz. yumurta sperm kesesinin önünden geçerken dişinin ka-
6. d Yanıtınız yanlış ise “Sinir Sistemi” bölümünü sılama hareketleriyle buradan çıkan spermlerle döllenir.
tekrar gözden geçiriniz. Bu yüzden her defasında çiftleşmeye gerek yoktur. An-
7. a Yanıtınız yanlış ise “Dolaşım Sistemi” bölümü- cak çok fazla sayıda yumurta bırakan böceklerde çift-
nü tekrar gözden geçiriniz. leşme sayısı artabilir. Örneğin sosyal yaşayışlı böcekler
8. c Yanıtınız yanlış ise “Duyu Organları” bölümü- olan karınca, termit ve arı gibi böceklerde dişi böcek
nü tekrar gözden geçiriniz. (Kraliçe) tek olduğu için yuvanın alabileceği yeterli birey
9. a Yanıtınız yanlış ise “Boşaltım Sistemi” bölümü- sayısına ulaşıncaya kadar çiftleşebilir.
nü tekrar gözden geçiriniz.
10. a Yanıtınız yanlış ise “Kas Sistemi” bölümünü Sıra Sizde 2
tekrar gözden geçiriniz. Döllemli üreme için hem erkek hem de dişi bireyin ol-
ması gerekir. Yani bir dişi böcek elli yumurta bırakır-
ken erkek böcek yumurta bırakmaz. Yani kişi başına
yirmi beş yumurta düşer. Ancak döllemsiz üremede
dişi böcek sadece dişi birey meydana getirecek yumur-
ta bıraktığı için, bu yumurtadan sadece dişi bireyler
çıkacak ve daha 1. dölde yumurta sayısı elli olacaktır.
Örneğin; eşeysel oranı 1/1 olan bir türde dişiler yakla-
şık on yumurta bırakıyorsa, eşeyli üreyenlerde erkekler
yumurta bırakamayacağı için yaklaşık 6. döl sonunda
15 milyon olurken eşeysiz üreyen türde bu rakam yak-
laşık 500 milyon olacaktır. Yani böceklerdeki çoğalma
gücünün bizim için en tehlikeli şekillerinden biri eşey-
siz olarak üreyen türlerdir.
Sıra Sizde 3
Böceklerde bulunan bu kapakçıklar böceğin besinin
yuttuktan sonra tekrar ağzına gelmesini ve sindirdikten
sonra da sindirilemeyen atık maddelerin tekrar mide-
ye geri dönmesini engeller. Bu kapakçıkların olmasının
nedeni böceğin yere yatay bir konumda yaşamasından
dolayıdır. Ağız ile mide hemen hemen aynı hizadadır.
Örneğin; insanlar dik durdukları için bu tür bir geri dö-
nüşü engelleme kapakçığına ihtiyaç duymazlar.
60 Entomoloji
Sıra Sizde 4 Çanakçıoğlu, H., (1989). Orman Entomolojisi, Genel
Bir karınca yaklaşık kendi ağırlığının 20 katı kadar bir Bölüm. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
ağırlığı kaldırabilir. Bu 70 kilogram ağırlığındaki bir Demiray, U. (1995) (Ed.). Bitki Koruma. in: Böcekler.
insanın 700 kg kaldırması demektir. Erkek halterciler- Kovancı, B., Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
de ağırlık kaldırmada dünya rekoru 263 kg dır. Bu da Demirsoy, A., (1990). Yaşamın Temel Kuralları
bizlerin böceklerin ne kadar güçlü olduğunu gösteren (Omurgasızlar - Böcekler), Entomoloji. Cilt II. /
bir örnektir. Kısım II, Ankara: Meteksan.
Ecevit, O., (2002). İnsan ve Hayvan Zararlısı
Sıra Sizde 5 Arthropod’lar. Samsun: Ondokuzmayıs Üniversite-
Böceklerde görme olayı metin içinde de anlatıldığı gibi si Yayınları.
en iyisi insanların ancak üç yüzde biri kadardır. Ancak Ecevit, O., Tuncer, C., Hatat, G., (1998). Bitki Koruma.
böceklerin özellikle besinlerini ve karşı eşeyin çiftleş- Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi Yayınları.
me çağrısı için salgıladığı kokuyu bulmada antenlerin- Kansu, İ., (1994). Genel Entomoloji. Ankara: Kıvanç
de bulunan koku alma organları çok gelişmiştir. Bazı Basımevi.
böcekler bu tür kokuları on kilometre uzaktan bile Serez, M., Zümreoğlu, A., (2001). Tarım ve Orman
alabilirler. Bu tür koku alma kabiliyeti ayı gibi çok az Zararlılarına Karşı Biyoteknik Yöntemler: Ça-
hayvanda bulunan bir özelliktir. nakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ya-
yınları.
5
ENTOMOLOJİ
Amaçlarımız
 Böceklerde üreme çeşitliliğini anlatabilecek,
 Böceklerdeki yumurtlama veya doğurmanın onların yaşamlarındaki etkilerini
analiz edebilecek,
 Böceklerdeki başkalaşım ile onların biyolojileri arasında ilişkiyi kurabilecek,
 Böceklerdeki larva ve pupa çeşitlerini ayırt edebilecek,
 Böceklere özgü bazı biyolojik davranışları ve doğurduğu sonuçları üzerine et-
kilerini tartışabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Üreme • Larva
• Başkalaşım • Pupa
• Yumurta
İçindekiler
• YUMURTANIN OLGUNLAŞMASI VE
DÖLLENME
• YUMURTLAMA VEYA DOĞURMA
• BÖCEKLERDE ÜREME ŞEKİLLERİ
• BÖCEKLERDE BAŞKALAŞIM
Entomoloji Böceklerde Üreme, (=METAMORPHOSIS)
Gelişme ve Başkalaşım • YAVRU (LARVA VEYA NİMF) DÖNEMİ
• LARVA TİPLERİ
• PUPA TİPLERİ
• BÖCEK BİYOLOJİSİ İLE İLGİLİ BAZI
TANIMLAR
Böceklerde Üreme, Gelişme
ve Başkalaşım
YUMURTANIN OLGUNLAŞMASI VE DÖLLENME

Olgunlaşmasını tamamlamış yumurta, yumurta hücresi tarafından meydana ge-
tirilen ince bir yumurta sarısı zarı ve bir kabuk ile çevrilmiştir. Yumurtanın şekli
çok değişik olabilir. Bazı türlerde yuvarlak, bazılarında ise ince uzun olabilir. Ge-
nellikle oval ve hafifçe eğridir.
Yumurta bırakılmak için dışarıya itilirken sperm kesesinin önünden geçer.
Sperm kesesi içerisinde bulunan spermlerin küçük bir kısmı yumurtaya doğru
itilir. Yumurtanın tepe kısmında bulunan bir delikçikten giren birçok spermden
sadece bir tanesi, büyük bir olasılıkla yumurtaya giren ilk sperm yaşamasına de-
vam eder, diğerleri hemen ölür.
Döllenme her zaman dişinin vücudu içerisinde olur. Dişi, yumurtalıkları ol- Spermatofor: Erkeğin
yardımcı bezleri tarafından
gunluğa ulaşmadan dahi çiftleşebilir ve erkek üreme hücreleri sperm kesesi içeri- salgılanan sert bir kabukla
sinde bekletilir. Dişi, genellikle erkek tarafından aranır. Dişiyi bulmada en etkin örtülü, içerisinde spermlerin
yol, bazı dişilerin salgıladığı çiftleşme feromonudur. Bazen çekirge ve ağustosbö- bulunduğu bir kese ya da
pakettir. Bu paket penis
ceklerinin erkeklerinde görülen sesle davet, genellikle bir çiftleşme davranışıdır. tarafından çiftleşme sırasında
Birçok böcek türünde birbirlerine antenle dokunma, özel dans ve bazen uçuş gös- dişinin içerisine itilir.
terileri de kur yapma davranışlarıdır.
Bazı dişi böceklerin çiftleşme feromonu salgılaması o türün dişi bireylerinin yararı-
na mı yoksa zararına mı olur? 1
Çiftleşme kural olarak penisin, dişi organa ulaşmasıyla meydana gelir. Bazı bö-
ceklerde sperm ya doğrudan doğruya dişideki sperm kesesi içine boşaltılır ya da
birçoğunda olduğu gibi daha sonra kendileri sperm kesesi içine girer. Birçoğunda,
spermler, spermatofor içinde dişiye ulaştırılır.
Böceklerde spermlerin erkek böcek tarafından dişiye spermatofor denilen bir paket
içerisinde topluca iletilmesi böceklerin çoğalmasına nasıl bir etkide bulunur? 2
Çiftleşmede her iki eşeyde de görülen yardımcı çiftleşme organları birbirine

sıkıca uyacak şekildedir. Bu organlarda meydana gelecek bir değişiklik, çiftleşme-
yi başarısız kılar. Bu nedenle böceklerde kesin tür tanılanmasında en çok bakılan
ve taksonomik özellik açısından en çok güvenilen organlar çiftleşme organlarıdır. Taksonomi: Bir canlının
Çiftleşme süresi bazı kelebeklerde saatlerce sürmesine karşılık, sineklerde birkaç sınıflandırmadaki
belirlenmesidir.
yerinin
saniye ile sınırlıdır. Çiftleşme sayısı, genellikle, çiftleşme süresi kısa olan türlerde
64 Entomoloji
çok, uzun alanlarda ise azdır. Ayrıca uzun yaşayan türlerde bu sayı fazla, kısa ya-
şayanlarda yalnız bir defadır.

Cilt II. /Kısım II (1990, Ankara)” isimli eserinin 170-176 arasındaki sayfalarda “yu-
murta ve döllenme” ile ilgili daha detaylı resim ve bilgilere ulaşabilirsiniz.
YUMURTLAMA VEYA DOĞURMA

Bu dönemi üç ana başlık altında incelemek mümkündür.
1. Ovipar (=Yumurta bırakma): Gelişme olgunluğuna ulaşan yumurtaların
dişi tarafından vücut dışına bırakılmasına denir. Yumurta bazen ana ta-
rafından belirli bir süre taşınır. Hamamböceklerinde çok sayıda yumurta
“ootheca” denilen koruyucu bir torba içinde abdomenin sonunda taşına-
bilir. Ancak yumurtaların gelişmesi her zaman böcek vücudunun dışında
olur. Böceklerin büyük çoğunluğu yumurta bırakarak çoğalır.
2. Ovovivipar (=Yarı gelişmiş yavru bırakma): Bazı kabuklubitlerde görülür.
Bunlarda yumurta annenin karnında açılır ve daha sonra dışarıya bırakılır.
3. Vivipar (=Canlı doğurma): Yumurta anne karnında açılıp daha sonra dışa-
rıya bırakılır. Bu tür canlı doğurma içinde eğer larva dönemine kadar geliş-
tirilip dışarıya çıkarılıyorsa buna “larvipar”, eğer yavru pupa olarak dışarıya
çıkıyorsa, buna da “pupipar” denir. Özellikle larva doğurma, yumurta bı-
rakma ile çoğalma dışında bazı döllemsiz üreyen böceklerde ikinci sırada
görülen çoğalma şeklidir.
Genel olarak yumurta veya yavrular besin maddelerinin en çok bulunacağı bir
zamanda ve yumurtadan çıkan bireylerin hemen besinleriyle temas edebileceği
yerlere bırakılır. Özellikle yaprak gibi doğal düşmanların saldırısına açık yerlere
yumurta bırakırken genellikle ilk tercih yaprakların alt kısmı olmaktadır. Türlerin
hemen hepsinde yumurta bırakılacak ortam çok iyi seçilir. Bu yumurtalar bırakı-
lırken rüzgâr gibi dış etkilerden zarar görmemesi için yapıştırılarak bırakılır. Bir-
çoğunda tüm yaşam boyunca tüm yumurtalar bir defada bırakılırken bazılarında
tek tek bırakılabilir. Ancak, sosyal yaşayışlı bazı böceklerde ise (arı ve karıncalar)
defalarca yumurtlama görülür. Yumurta sayısı türe, ortam sıcaklığına beslendiği
bitki çeşidine ve besinin kolay alınabilme özelliklerine göre değişiklik gösterir. Bazı
kabuklubit türlerinde ise yumurtalar dişi böceğin kendi kabuğunun içine bırakıla-
rak yavruların tüm dış etkilerden en uygun şekilde korunması sağlanır. Anne ölse
bile onun cansız olan bu koruyucu kabuğu yumurtaların açılmasına kadar onların
korunmasını sağlar. Bırakılan yumurta sayısı bazı böceklerde 2.000 olurken, bazı
sosyal yaşayışlı böceklerde ise bu sayı 30.000 olabilir. Dişi böcekler genellikle en son
yumurtasını bıraktıktan sonra çok kısa bir süre daha yaşayıp ölür.
Böcek yumurtaları ile ilgili detaylı bilgi ve resimlere ingilizce olarak http://com-
mons.wikimedia.org/wiki/Category:Insect_eggs sayfasından ulaşabilirsiniz.
Diyapoz: Dinlenme veya Embriyo gelişmesinden sonra meydana gelen yavru yumurtayı kemirerek açtığı
duraklama anlamındadır. kısımdan veya özel yapılı kapağı kaldırarak, dışarıya çıkar. Yumurta döneminin süresi
Değişik böceklerde bütün
gelişme dönemleri için çok değişir; birkaç saat kadar kısa veya aylarca sürecek kadar uzun olabilir. Fakat bu
duraklama görülebilir. Ancak süre embriyonun oluşması için geçen zamanı göstermez. Bazı türlerin kışı yumurta
bu olayın bitmesi için böceğin
içsel değişimlerinin de döneminde geçirmesi halinde, yumurtadan larvanın çıkması için, bunların kesinlikle
tamamlanması gerekir. kış soğuğuna maruz kalması gerekir. Bu olaya “yumurta diyapozu” da denir.
5. Ünite - Böceklerde Üreme, Gelişme ve Başkalaşım 65
Size göre yumurtlama veya doğurma şekillerinden hangisi böcekler için daha avan-
tajlı olabilir? 3
BÖCEKLERDE ÜREME ŞEKİLLERİ
Böceklerde, diğer bazı hayvan gruplarında görülen, eşeysiz üreme şekilleri yoktur.
Böcekler genellikle yumurta ile ürer. Bunlar; döllemli veya döllemsiz üremedir.
1. Döllemli (=Eşeyli) üreme: Çekirge, kınkanatlı ve kelebekler gibi bazı bö-
ceklerde spermler bir arada “Spermatofor” denilen bir paket halinde bu-
lunur. Sineklerde hiç yoktur. Spermatofor çiftleşme sırasında dişi böceğe
ulaştırılır. Bunar daha sonra dişinin vücudu içinde bulunan ve spermle-
rin depolandığı “sperm kesesine” aktarılır. Yumurta hücresi olgunlaştıktan
sonra bir sperm bunu döller ve döllenmiş yumurta meydana gelir.
Çiftleşme şekilleri böceklerde değişiktir. Bazıları uçarken, bazıları dinle-
nirken bazıları da yüzerken çiftleşebilir. Çiftleşmede eşlerin duruş tarzla-
rı da çok değişiklik gösterir. Fakat en ilginç şekil yusufçuklarda görülür.
Çiftleşme sırasında erkek karnın sonunda bulunan kıskaç ile dişiyi boyun
kısmından yakalar ve cinsel organını kendininkine yaklaştırmağa zorlar.
Bazı böceklerde çiftleşme bir defa olduğu halde (Monogamie), bazıların-
da birden fazladır. Bazılarında bir erkeğin birden fazla dişi ile çiftleşmesi
(Polygamie) ve bir dişinin birden fazla erkek ile çiftleşmesi (Polyandrie) de
olabilir. Böceklerde çiftleşme sayısı böceğin bıraktığı yumurta sayısı ve bö-
ceklerin o topluluk içindeki erkek/dişi oranına bağlıdır. Eğer dişi bir böcek
çok sayıda yumurta bırakıyorsa ve erkeğin kendisine ulaştırdığı spermler
biterse bu böcek birden fazla çiftleşmeye gereksinim duyabilir. Ya da o top-
lulukta dişilerin sayısı az ise dişiler aynı şekilde birden fazla çiftleşebilir.
Ancak bu çiftleşmelerin bir tek amacı vardır. O da böceklerin çok sayı-
da yumurta veya yavru vererek nesillerinin devam etmesini sağlamaktır.
Bunun tam tersi bir durum da erkeklerin sayısının dişilere oranla az olan
topluluklarda erkekler yine nesillerinin devamı için birden fazla çiftleşme
gerçekleştirebilir. Ancak bazı türlerde özellikle erkek böcekler bir kez çift-
leştikten sonra ağız parçaları gelişmediği için çiftleşme görevleri bitince
ölür.
2. Döllemsiz üreme (=Parthenogenesis) Döllenmemiş yumurtayla üremedir.
Yusufçuklarda ve değişikkanatlılar takımlarında görülmez. Üç ayrı üreme
tipi vardır.
a) Arrhenotokie: Dişi böceklerin bırakmış oldukları döllemsiz yumurta-
lardan sadece erkek yavrular meydana gelir. Balarıları ve beyazsinekler
gibi bazı böcek familyalarında bulunur.
b) Thelytokie: Döllemsiz yumurtalardan sadece dişi yavrular meydana ge-
lir. Örnek olarak bazı değnek çekirgesi türlerini gösterebiliriz.
c) Amphitokie: Döllemsiz yumurtalardan her iki cinsiyette de yavru mey-
dana gelebilir. Bu tipe örnek olarak Saga cinsine bağlı çekirgeleri göste-
rebiliriz.
Balarılarının kraliçeleri kendi isteğine bağlı olarak bazı yumurtalarını döl-
lettirmez. Bunlardan erkek arılar çıkar. Döllenmiş yumurtaların da beslen-
me durumuna göre ya kraliçe (10 mg arısütü yiyenler) ya da işçi arı (3 mg
arısütü yiyenler) olur.
66 Entomoloji
Böceklerin döllemli ya da döllemsiz üremelerinden hangisi tarımsal üretim açısın-

4 dan daha kötüdür?
Döllemli ve döllemsiz dışında bazı üreme şekilleri de vardır. Bunlar aşağıda

kısaca açıklanmıştır.
a) Heterogoni: Döllemli ve döllemsiz üreme şekillerinin birbirini izlemesine
denir. Örneğin yaprakbitleri yaz aylarında döllemsiz olarak ürer. Yani bü-
tün yaz boyunca dişi yavrular vererek ürer. Sonbaharda ise hem erkek hem
de dişi yavrular ortaya çıkar. Bunlar geliştikten sonra çiftleşir, yani döllemli
üremeye geçerler.
b) Paedogenesis: Ergin hale gelmemiş böceklerin olgun yumurtalara sahip ol-
malarına ve döllemsiz olarak üremeleridir. Sadece birkaç böcek türünde
görülür.
c) Polyembrioni: Bu üreme şeklinde, bir yumurtadan birden fazla yavru mey-
dana gelir. Bu tip çoğalma, parazitoit olarak yaşayan arıcıklarda görülür.
Bazı türlerde bir yumurtadan 2.000 yavru meydana gelebilir.
Parazitoit böcekler genelde bizler için çok faydalı olan ve biyolojik savaşta kullanılan
yararlılardır. Ancak bir canlının içine çok sayıda yumurta bırakma olayı bizim istedi-
ğimiz bir olay değildir. Yukarıdaki örnekte olduğu gibi 2.000 değişik böceği öldürmesi
gerekirken sadece bir böceği öldürmesi biyolojik savaş açısından kötü bir sonuçtur.
d) Hermafrodit üreme : Aynı bireyin bünyesinde hem erkeklik ve hem de

dişilik cinsel hücrelerinin olması ve bunların yavruları meydana getirme-
sidir. Böceklerde çok nadir görülür. En çok bilinen örneği “Torbalıkoşnil”
olarak bilinen böcek türüdür.
falarda “böceklerde üreme şekilleri ve gelişme” ile ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
BÖCEKLERDE BAŞKALAŞIM (=METAMORPHOSİS)

Ergin olmak için, bir böceğin geçirdiği değişikliklere başkalaşım adı verilir. Fakat
bütün böcek takımlarında aynı şekilde başkalaşım görülmez. Bunlar oluşları ba-
kımından beş kısma ayrılabilir.
1) Ametabol (=Başkalaşımsız): Yavrular tam anlamı ile ergine benzer. Ergin-
lerden farkı, eşeysel organların tam gelişmemiş olmasıdır. Sadece bir deri
değiştirerek ergin döneme geçer. Bu başkalaşım şekli kanatsız böcekler alt-
sınıfında görülür.
2) Neometabol: Bu başkalaşımda yavruların ergin hale geçebilmeleri için bir
veya iki uyuşuk ara dönem geçirilmesi gereklidir. Kanat taslakları olduk-
ça geç dönemlerde ortaya çıkar. Bu şekildeki başkalaşıma örnek olarak
Thripsleri, beyazsinekler ve kabuklubitler üstfamilyasını (sadece erkekleri)
gösterebiliriz.
3) Hemimetabol (=Yarı başkalaşım): Yavruların ergine benzemesine karşın
kanatları yoktur ve vücut bölümleri erginden oldukça küçüktür. Yavrula-
rı geliştikçe kanatlar belirir ve bölümler arasındaki orantı normale döner.
Gerçek pupa dönemi yoktur. Bu başkalaşıma örnek olarak çekirgeleri, de-
ğişik ve eşkanatlı böcek takımlarını gösterebiliriz.
Resim 5.1
Yarı başkalaşım
geçiren bir
değişikkanatlı böcek
türünün gelişme
dönemleri
4) Holometabol (=Tam başkalaşım): Bu başkalaşım şeklinde yavrular, ergin

olmadan önce gerçek bir pupa dönemi geçirir. Bu dönemde larvanın iç or-
ganları kaynaşarak ergine benzemeğe başlar. Bazı böcek türlerinde ise son
larva döneminde dış kanat taslağı görülür. Bu nedenle bunlara pupa öncesi
dönem anlamına gelen “Prepupa dönemi” de denir.
Resim 5.2
Tam başkalaşım
geçiren bir arı
türünün gelişme
dönemleri
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Ontwikkelstadia_wespenpoppen.jp
g&filetimestamp=20070411211849 Erişim tarihi: 15.03.2011
5) Hypermetabol (=Çok şekilli başkalaşım): Az sayıda da olsa bazı böcek fa-

milyalarında olduğu gibi değişik yapıdaki birbirine benzemeyen larva dö-
nemleri arasına bir de yalancı pupa döneminin karıştığı ve larva dönemle-
rinin dış görünüm olarak birbirine benzemediği başkalaşım şeklidir.
Tam veya yarı başkalaşım geçiren böceklerle savaşım yaparken hangisine karşı daha
dikkatli olmamız gerekir? Neden? 5
YAVRU (LARVA VEYA NİMF) DÖNEMİ

Yumurtadan yeni çıkan yavrular, kanatsız ve küçüktür: Dış görünüm olarak ge-
nellikle ergine de benzemezler. Tam başkalaşım geçiren böceklerin yavrularına
“larva”, yarı başkalaşım geçiren böceklerin yavrularına da “nimf ” adı verilir. Ergin
hale gelinceye kadar, türlere göre değişen sayıda olmak üzere deri değiştirerek bü-
yümesi gerekir. Böcek vücudunun dışını kaplayan deri ve baş iskeleti, vücut ile bir-
likte aynı oranda büyüyemez. Belirli bir büyümeden sonra, deri ve bununla birlikte
baş iskeletinin atılarak daha büyüğünün oluşturulması gerekir. İki deri değiştirme
arasında geçen zaman içindeki dönemlere “Birinci dönem larva veya nimf ”, “İkin-
ci dönem larva veya nimf ” gibi adlar verilir. Larva dönemlerinin sayıları böcek
türlerine göre değişir. Genel olarak 4-5 adet yavru dönemi olmasına karşılık, ka-
natsız böcekler altsınıfında bir adet, çekirgelerde beş adet, kelebeklerde genellikle
68 Entomoloji
beş adet, arılarda sekiz adet ve birgünlük böceklerde ise bu sayı 40 adet olabilir.
Genellikle bu sayı beslenme durumuna ya da çevrenin sıcaklığına göre değişebilir.
Yumurtadan çıkan yavruya “Genç larva veya nimf ”, son dönemdeki yavruya da
“Yaşlı, olgun larva veya nimf ” denir.
Hypodermis hücreleri: Deri değiştirme olayında böcek kitinden oluşan derisini yırtarak vücut üzerin-
Böcekleri dıştan koruyan den atar ve yerine yenisinin yapar. Bu olayın başlaması için beyindeki salgı bezleri
sert kitin tabakasının hemen
altında bulunan ve deri tarafından salgılanan hormonlar aracılığıyla olur. Uyarıyı alan hypodermis hüc-
değiştirme sırasında yeni releri dış derinin altına doğru yeniden kitin salgılamaya başlar. Eski ve yeni kitin
kitin tabakasını oluşturan
katmandır. tabakası arasına akıtılan salgılar yardımı ile deri göğüs halkalarının sırt kısmında
bulunan ve kitince zayıf olan “T” şeklindeki kısmı vücut hareketleri ile yırtarak dı-
şarıya çıkar. Böylece eski deri atılmış ve daha büyük olan yeni deri oluşturularak bö-
cek büyümüş olur. Bu dönemde yavru dış saldırılara karşı savunmasız bir hale gelir.
LARVA TİPLERİ
Çoğunlukla ergin vücut yapısına hiç benzemeyen yavrulara larva denir. Bunlar
genellikle tam başkalaşım geçiren böceklerin yavrularıdır. Genel görünümü uzun
ve silindirik yapıdadır. Derileri ince ve yumuşaktır. Antenler genel olarak çok kı-
salmıştır. Ağız parçaları çiğneyici tiptedir. Bazılarında baş çok küçük bir görünüm
almıştır. Bacak sayıları takım ve türlere göre değişiklik gösterir. Bazen tamamen
kaybolmuştur. Tam başkalaşım geçiren böceklerin en zararlı olduğu dönemdir.
Deri değiştirmek ve büyüyerek ergin olmak için oburca beslenerek zarar yaparlar.
Tam başkalaşım gösteren böcek larvaları dört tipe ayrılabilir.
1) Kampodeid larva: Bu tip larvaların bir çift anten ve üç çift göğüs bacağı var-
dır. Genellikle hızlı hareket kabiliyetine sahiptirler. Abdomen sonunda cerci
bulunur. Bazı kınkanatlı ve sinirkanatlı böceklerin larvaları bu tiptedir.
2) Manas tipi larva (kadı lokması): Bu tip larvanın şişman ve silindirik yapılı
vücudu kıvrık olarak durur. Üç çift göğüs bacağı vardır. Vücutlarına oranla
bacakları çok küçük kaldığı için diğer larva tiplerindeki bacaklar gibi bunlar
tam olarak yürüme işini yerine getiremez. Genellikle toprak içerisinde yaşa-
yan bu larvalar, bitkisel ve bozulmuş hayvansal maddeleri yer. Bu tipe en iyi
örnek kınkanatlılar takımının Scarabaeidae familyasına ait böceklerdir.
3) Bacaksız larva: Bu tip larvalarda hiç bacak yoktur. Halkalı solucanlar gibi
kasılarak hareket ederler. Bazıları sıçrama yeteneğindedir. Kapalı yerlerde
yaşadıkları için gözleri yoktur. Bazılarında baş ufalmış veya yok olmuştur.
Resim 5.3
Larva tipleri
4) Tırtıl: Vücut ince uzun ve üç çift göğüs bacağından başka abdomende de

bacakları bulunur. Bundan dolayı bacaklarını yürüme işinde çok iyi kulla-
nırlar. Bu tipi üçe ayırmak mümkündür.
a) Gerçek tırtıl: Üç çift göğüs bacağından başka, abdomenin 3, 4, 5 ve 6. bö-

lümlerde birer çift abdomen bacağı (toplam dört çift yalancı bacak) ve ay-
rıca son bölümde de bir çift (anal bacak) bulunur. Toplam sekiz çift bacağa Anal: Anüse ait anlamına
gelir. Yani katı dışkıların
sahiptir. Geometridae familyası dışındaki kalan bütün kelebeklerin larvala- dışarıya atıldığı deliktir.
rı bu tiptedir.
b) Mühendis tırtıl: Üç çift göğüs bacağından başka ve ayrıca karın bölmeleri-
nin sadece altıncı ve dokuzuncusunda birer çift bacak bulunur. Hepsi beş
çifttir. Kelebeklerden sadece Geometridae familyası tırtılları bu tiptedir.
Abdomende sadece iki çift bacak olmasından dolayı kendini ileriye atıp
çekmesini ölçüm yapan mühendislere benzetildiği için bu isim verilmiştir.
c) Yalancı tırtıl: Üç çift göğüs bacağından başka, abdomende toplam 6-8 çift
bacak bulunur. Bunların ilki ikinci karın bölümündedir. Bu durumda gö-
ğüs bacakları ile karın bacakları arasında sadece bir boş bölüm vardır. Ger-
çek tırtıllarda ise iki bölme boştur. Bazı arılarda görülür.
Hasan Çanakçıoğlu’nun “Orman Entomolojisi (1989, İstanbul)” isimli eserinin 78-80

arasındaki sayfalarda “larva tipleri” ile ilgili daha detaylı şekil ve bilgilere ulaşabilirsiniz.
PUPA TİPLERİ
Tam başkalaşım geçiren böcekler, larva döneminden ergin dönemine geçebilmek
için bir ara dönem geçirmesi gerekir. Bu ara döneme “pupa” denir. Bu dönem, iç
organların kaynaşarak larvaya ait bazı organların yok olup ergine doğru değişim
gösterdikleri dönemdir. Böcekler, bu dönemi genellikle korunaklı yerlerde geçir-
meğe çalışır. Bu olağanüstü değişimin olduğu dönem süresince böcek hareket et-
mez ve beslenmez. Bütün fizyolojik faaliyetleri azalır. Yumurtadan çıktıktan sonra
böceklerin en savunmasız dönemidir. Bazı böcek larvaları, son larva dönemini ta-
mamlarken, genellikle ağızlarından çıkardıkları ipeğimsi iplikçiklerle sık dokulu
korunaklı bir yapı oluşturur. Bu yapıya “koza veya kokon” ismi verilir. Larva daha
sonra bunun içinde yine korunaklı bir dönem olan pupa dönemine girer. Böylece
böcek dış etkilere karşı kendisini daha iyi korunaklı bir hale getirir. Bu iplikçikle-
rin yapısı türlere göre değişiklik gösterir.
Ayrıca, peygamberdeveleri gibi bazı böceklerin salgıladıkları ve yumurtaları
dış etkilerden koruyan köpük de kokon olarak isimlendirilir. Pupa döneminin
süresi türlere ve çevre şartlarına göre değişiklik gösterir. Ancak olumsuz koşullara
karşı en dayanıklı dönem olması nedeniyle tam başkalaşım geçiren böceklerin
önemli bir kısmı kışı pupa döneminde geçirir. Pupaların hepsi görünüm olarak
birbirine benzemez. Görünümlerine bakılarak değişik tiplere ayrılmasına karşın
genellikle üçe ayırmak mümkündür.
70 Entomoloji
Resim 5.5
Bazı pupa tipleri
1) Serbest pupa (Pupa libera): Bu pupa tipinde anten, bacak ve kanat izleri
vücut üzerinde serbest olarak bulunur. Arılar, kınkanatlılar, sinirkanatlılar
takımı ile bazı sineklerde görülen pupa tipidir.
2) Mumya pupa (Pupa obtecta): Bu pupa tipinde anten, bacak ve kanat izle-
ri vücut üzerine yapışmış olarak bulunur. Ergin hale geçince, böcek pupa
gömleğini sırt tarafında kitinsel olarak zayıf olan bölgeden yırtarak dışarıya
çıkar. Arılar, kınkanatlılar, sinekler takımlarına bağlı bazı familyalar ile ke-
lebeklerin hemen hemen tamamında görülen pupa tipidir. Sadece kelebek
pupalarına “Krizalid” adı verilir.
3) Fıçı pupa (Pupa coarctata): Birçok sinek familyasında bu tip pupa vardır.
Oval şekilli olan yapı üzerinde enine bölüm çizgileri görülür. Böcek ergin
hale gelince, fıçının uç kısmındaki kapak şeklinde kısmı iterek dışarıya çı-
kar. Sadece sineklerde görülen ve son larva derisinin sertleşmesiyle oluşan
bu pupa tipine özel olarak “puparium” adı da verilir.
BÖCEK BİYOLOJİSİ İLE İLGİLİ BAZI TANIMLAR
Biyolojik Dönem
Böceklerin yaşamları boyunca geçirdikleri dönemlerinin her birine (yumurta,
larva veya nimf, pupa ve ergin) biyolojik dönem denir. Tam başkalaşım geçiren
böceklerde bu dönemlerin sayısı dört, diğer böceklerde ise bu sayı üçtür.
Gelişme Dönemi Süresi

Bir böceğin, yumurta döneminden başlayıp, ergin hale gelmesine kadar geçirdiği
biyolojik dönemlerin süresinin toplamıdır. Bu süre, böcek türlerine göre farklılık-
Abiyotik faktörler: Cansız lar gösterir. Yaz aylarında türe ve bazı abiyotik faktörlere bağlı olarak değişmesi-
etkenler. Yani böcekleri ne karşın o koşullar içinde böceğin gelişme süresini yaklaşık olarak ortaya koyar.
etkileyen su, sıcaklık, rüzgâr,
nem vb. gibi faktörlerdir. Ancak özellikle yılda birden fazla döl veren böcek türlerinde, böceğin olumsuz kış
veya uygun olmayan koşullarda geçireceği dönem söz konusu olursa bu durumda
böcekler genellikle diyapoz döneminde olacağı için gelişme sürelerine bu durak-
lama dönemlerinin de eklenmesinden dolayı, normal koşullardaki (Bahar ve yaz
ayları) sonuçlardan daha uzun bir süre söz konusu olacaktır.
Gelişme süresi bazen bir yıldan çok fazla devam eder. Bunlara örnek belli dö-
nemlerinde toprak altında yaşayan kınkanatlıların Scarabaeidae familyasıdır. An-
cak en bilinen ve ilginç örnek onyedi yıllık büyük ağustosböceklerinde görülen ve
ismini almasına neden olan gelişme dönemi sürelerinin onyedi yılda tamamlama-
sıdır. Yine birgünlükler takımına ismini veren böceklerin gelişme süresi yaklaşık
bir yıl veya biraz daha uzun sürdüğü halde erginlerin yaşam süresi bir veya iki
gündür.
Döl (=Nesil, Kuşak)

Bir böceğin yumurta döneminden tekrar ilk yumurtasını bırakmasına kadar ge-
çen süreye denir. Bu süreye kış aylarında veya olumsuz sürelerdeki duraklama
dönemleri de dahil edilir. Ancak esas belirleyici olan böceklerin özellikle ihtiyaç
duyduğu daha doğrusu gelişebilmesi için gerekli en düşük sıcaklıkların (Etkili sı-
caklıklar) üzerindekilerdir. Yani yılda verilen döl sayısı böceklerin türüne ve o
bölgede o yılki sıcaklıklara göre değişim gösterir. Eğer böcekler yılda sadece bir
döl veriyorsa buna “univoltin”, iki döl veriyorsa “bivoltin” üç döl veriyorsa “tri-
voltine” olarak isimlendirilir. Daha fazla döl verenlere ise “multivoltin” denir.
Örnek olarak bazı yaprakbiti türleri yılda yaklaşık 50 (Multivoltin) civarında döl
verirken kirazsineği gibi bazı türlerde yılda sadece bir döl vermektedir. Ayrıca
yukarıda açıklandığı gibi onyedi yıllık büyük ağustosböceklerinde görüldüğü gibi
onyedi yılda veya diğer bazı böceklerde olduğu gibi birkaç yılda bir döl veren
türler de bulunabilir.
Bazen aynı tür böcek sıcak olan yerlerde soğuk olan yerlere oranla daha fazla döl
verir. Bu da sıcaklığın böceklerin yılda verdikleri döl sayısı üzerinde önemli bir be-
lirleyici faktör olduğunu göstermektedir.
Kışlama Dönemi
Böcekler türlere göre değişmek üzere genlerinde var olan bilgiler ışığında kendi
biyolojisi gereği kışı kendileri için en uygun biyolojik dönemde geçirme eğilimi
vardır. Ancak bu durum bazı zorunlu dinlenme dönemi bulunmayan ve kışın da
besin bulabilen böceklerde değişiklik gösterebilir. Örneğin; seralarda bulunan
yaprakbitleri gibi bazı böcek türleri koşullar istedikleri gibi olunca kışlama ihtiya-
cı duymadan beslenme ve üremelerine devam eder. Elbette bu gibi durumlarda o
böceğin yılda verdiği döl sayısında artış olur.
Bir böceğin kışlama dönemi hakkındaki bilgiler bize böceklerle savaş yöntem-
ler ile ilgili çok önemli olanaklar sağlayabilir. Çünkü kışı doğa koşullarında geçir-
meğe çalışan böcekler kendileri için korunaklı bir yer bulur ve orada genellikle
hareketsiz ve beslenmeksizin (Diyapoz) en az enerji harcayarak, vücutlarına bi-
riktirdikleri yağları yakarak buradan sağladıkları su ve enerji ile (yumurta ve pupa
dönemi hariç) olumsuz kış koşullarını atlatmağa çalışır. Bu durumda hareketsiz
olan böcekler o yıl için daha bizim ürünlerimize zarar vermeden uygun bir sava-
şım yöntemi varsa kullanılarak böcek populasyonları önemli oranda azaltılabilir. Populasyon: Ayni türe
Kış aylarında yapılan savaş yöntemlerinin çoğunda böceğin o andaki zarar yapıp- bağlı bireylerin oluşturduğu
topluluklara denir.
yapmamasının savaşa karar vermede hiçbir önemi yoktur. Savaşın amacı böcek
populasyonlarının zarar vermeden önce azaltılmasıdır.
100 g yağın yanmasıyla 105 g su oluşur. Böcekler kötü koşullarda bu suyu kullana-
rak yaşamlarını devam ettirmeğe çalışır.
72 Entomoloji
Böceklerin Ömrü
Böcekler için ömür; nimflerin en son gömlek değişiminden, tam başkalaşım ge-
çiren böceklerin ise pupadan çıktıkları andan ölümlerine kadar geçen süredir. Er-
gin hale gelen böceklerde artık gelişme ve büyüme görülmez. Ancak bazı böcek
türlerinde özellikle dişi böceklerin ergin olmalarına karşın üreyebilme kabiliyet-
lerini kazanmaları için beslenmeleri gerekebilir. Bunun nedeni, özellikle kışı ergin
veya pupa dönemlerinde geçiren böceklerin enerjilerinin büyük bir kısmını ha-
yatta kalmak için kullanmalarından dolayı üreme sistemlerinin çoğalmaya hazır
duruma gelmemiş olabilir. Böceklerin ömür süreleri türlere göre çok değişiklik
gösterir. Ömürleri en kısa olan birgünlük böcekler sadece bir gün yaşarken, sosyal
yaşayışlı böceklerden beyaz karıncaların kraliçesi yaklaşık 15 yıl yaşayabilir.
Olgunlaşma Yemesi
Bazı böceklerin pupa, hatta son dönem larvalarında pek çok sayıda yumurta ol-
gunlaşmış olabilir ve ergin olup çiftleştikten sonra yumurtlama başlar. Ancak, yu-
karıda açıklandığı gibi bazı böceklerde henüz gelişmemiş durumda olabilir. Bir
süre daha erginlerin beslenmesinden sonra yumurtalar olgunlaşır. Bu ergin bes-
lenmesine “olgunlaşma yemesi” denir.
Diyapoz (=Dinlenme, Duraklama Dönemi)

Diğer bazı hayvanlarda olduğu gibi böcekler de bazen faaliyetlerine ara verir. Bu
olaya “diyapoz” denir. Fakat her duraklama diyapoz değildir. Duraklama olayı bö-
ceğin gelişmesine bir süre için ara vermesidir. Bu dönemde böcekler hareket etme-
den ve beslenmeden yaşamaya devam eder. Diyapoza girme olayı genellikle uygun
olmayan sıcaklık ya da diğer faktörler nedeniyle olabilir. Ancak sadece uygunsuz
koşullardan dolayı görülen duraklamaya “Yalancı diyapoz (quiescens)” adı verilir.
Ancak yalancı diyapoz, duraklama koşullarının normale dönmesi ile hemen biter.
Diyapoz da ise koşullar uygun duruma gelse bile belirli bazı fizyolojik değişimlerin
tamamlanması gerekir. Bu olaya neden olan etkiler endokrin salgılarıdır.
Yılda bir döl veren böceklerin doğa şartlarında her zaman aynı gelişme dö-
neminde diyapoz görülür. Birden fazla döl verenlerde ise bu olay, o böceğin tüm
döllerinde değil bazı döllerinde görülür. Bazı türler için diyapoz zorunlu olmadığı
halde bazılarında zorunludur. Örneğin; Ekvatora yakın olan tropik ve subtropik
bölgelerde bulunan türlerde gerçek diyapoz zorunluluğu yoktur.
İ. Akif Kansu’nun, (1994, Ankara) Genel Entomoloji kitabının 116-119 arasında-

ki sayfalarda “böceklerin üreme ve gelişmelerine ilişkin diğer bilgiler” bölümünde
konu ile ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
Özet
Böceklerde üreme çeşitliliğini anlayabilmek ayırımı yapamamamızın sonucunda o yavrunun
1 Böceklerde üreme çok çeşitli şekillerde olur. belki de zararlı olmayan bir böceğe ait olabilece-
Üreme şekillerini bilmek bize en başta o böceğin ğini de her zaman için dikkate almamız gerekli-
biyolojisi ve çoğalması ile ilgili önemli ipuçları dir.
verir. Bir böceği daha detaylı tanımak için biyo-
lojisi incelerken bunu bilmek şarttır. Ayrıca bö- Böceklerdeki larva ve pupa çeşitlerini ayırt etmek
4
cek zararlı ise savaşım yapma zaman ve şekline Böceklerin bilimsel olarak teşhisleri veya pra-
karar vermemizde önemli rol oynar. Faydalı bir tik olarak doğada tanınmalarını sağlayan dış
böcek ise o böcekten zararlı böceklerle savaşta görünümleri ilk karşılaşmada bize ön bilgiler
nasıl yararlanabileceğimiz ile ilgili bize yol gös- verebilir. Ancak bu olay için böceklerin ergin
terir. dönemde olmaları gerekir. Doğada ise her za-
man böceklerin ergin dönemleri bulunmayabi-
Böceklerdeki yumurtlama veya doğurmanın on- lir. Genellikle böceklerin ergin öncesi dönemleri
2 ların yaşamlarındaki etkilerini analiz etmek daha fazla zararlı olabildikleri için bunların bu
Böceklerin bazen tehlikeli olabilme eğilimleri- dönemlerinin de teşhis olmasa bile tanınmala-
nin temelinde onların bıraktıkları yumurta veya rını sağlayacak özelliklerinin bilinmesi önem
yavru sayılarının çok fazla olmasıdır. Bazı zararlı taşır. Özellikle tam başkalaşım geçiren böcekle-
böcekler 2.000 adet yumurta bırakabilir. Eğer bu rin yavruları ebeveynlerine hiç benzemediği için
böcek türü yılda çok sayıda döl de verirse sonuç- bunların ergin öncesi dönemde tanınmaları ge-
ta karşımıza savaşılması gereken bir güç olarak rekir. Bu durumda onların ergin öncesi larva ve
çıkar. Ayrıca böceklerin yumurtalarını diğer pupa dönemlerini bilmemiz, kesin teşhis olmasa
canlıların ulaşamayacağı yerler bırakma davra- da yaklaşık bir tanılama yapmak için bize çok
nışı da onların çoğalmalarını destekler. Karada önemli ön bilgiler verebilir. Bu tanılama sonu-
yaşayan diğer memelilere oranla çoğalma güç- cunda onlarla nasıl bir savaş yapmamız gerekti-
lerinin bu fazlalığı, onları engelleyen çok sayıda ğine karar vermemiz daha doğru olur.
faktörlere rağmen bizlere zarar verebilecek dere-
ceye ulaşmaları oldukça dikkat çekici bir olaydır. Böceklere özgü bazı biyolojik davranışları ve do-
Bu yüzden böceklerin kontrol altında tutulması 5 ğurduğu sonuçları üzerine etkilerini tartışmak
için devamlı olarak yakından takip edilmesi ge- Böceklerin yaşamlarında onların türlerine özgü
rekmektedir. olan biyolojik farklılıklar vardır. Bunlar o böcek-
leri tanımamızda bazen bize çok yardımcı olur.
Böceklerdeki başkalaşım ile onların biyolojileri Bu tanıma sonucunda da zararlı bir böcek oldu-
3 arasında ilişkiyi kurmak ğuna karar verilmesi durumunda savaşım için
Yarı başkalaşım geçiren böceklerin yavruları er- gerekli bazı özel ipuçlarını bize verebilir. Böcek-
ginlerine benzediği için bunların bir dereceye lere karşı savaşımda bu ipuçlarının çok büyük
kadar tanınması veya erginlerine benzetilmesi önemi vardır. Örneğin bir böceğin erginin ömür
mümkün olabilir. Ancak tam başkalaşım geçiren süresini, kışı nerede ve nasıl geçirdiği, yılda kaç
böceklerin yavrularının erginlerine benzetilme- döl verdiği, yavru dönemlerinin süresi, uyuşuk
si çoğu zaman çok zordur. Örneğin bir çekirge dönemlerinin hangisi olduğu ve ne kadar sürdü-
yavrusu her zaman erginine benzer. Aradaki ğü gibi bilgiler böcekleri daha yakından tanıma-
dikkat çeken en önemli fark erginin kanatları mıza ve eğer zararlı ise ne gibi savaşım taktikleri
tam oluştuğu için uçabilmesidir. Diğer yapıları uygulayabileceğimize karar vermede bize çok
yavrularında daha küçük olmasına karşın aynı- önemli bilgiler verir.
dır. Ancak tam başkalaşım geçiren böceklerde
durum çok farklıdır. Bir tırtılın kelebek olabile-
ceğini anlayabilsek bile onun hangi tür olabile-
ceğini bilmemiz uzmanlık gerektiren bir iştir. Bu
74 Entomoloji
1. Dişilerinde defalarca yumurtlama davranışı olan 6. Aşağıdaki başkalaşım şekillerinden hangisinde
böcekler aşağıdakilerden hangisidir ? gerçek bir pupa dönemi görülür?
a. Arılar a. Ametabol
b. Çekirgeler b. Neometabol
c. Ağustosböcekleri c. Hemimetabol
d. Sinekler d. Holometabol
e. Kelebekler e. Hypermetabol
2. Spermatofor ne demektir? 7. Mumya pupa tipi aşağıdaki böcek takımlarından

a. Spermlerin bir efor (güç) harcayarak bırakılma- hangisinde görülür?
sıdır. a. Sinekler
b. Dişilerde spermlerin depolandığı kesedir. b. Kelebekler
c. Erkek böceklerin spermleri dişiye bir kese için- c. Kınkanatlılar
de ulaştırmasıdır. d. Arılar
d. Çiftleşme zamanına kadar spermlerin erkek bö- e. Yusufçuklar
cekte depolanmasıdır.
e. Dişinin erkekle çiftleşmek için salgıladığı sperm 8. Olgunlaşma yemesinin tammı aşağıdakilerden
çekme kokusudur. hangisidir?
a. Böcek yavrularının beslenerek olgun hale gel-
3. Polygami ne demektir? mesidir.
a. Bir erkeğin birden fazla dişi ile çiftleşmesidir. b. Ergin dişi böceklerin yumurtalarının olgunlaş-
b. Bir dişinin birden fazla erkek ile çiftleşmesidir. ması için beslenmesidir.
c. Erkek ve dişi üreme organlarının ayni birey c. Böceklerin pupa dönemini rahat geçirmesi için
üzerinde bulunmasıdır. oburca beslenmesidir.
d. Ergin hale gelmemiş böceklerin olgun yumur- d. Böceklerin yavrularının anne karnında açılması
talara sahip olmasıdır. için yaptıkları beslenme çeşididir.
e. Döllemli ve döllemsiz üreme şekillerinin birbi- e. Böceğin en çok sevdiği besini bulmak üzere do-
rini izlemesidir. ğada gezinmesi olayıdır.
4. Tam başkalaşım geçiren bütün böceklerin yavrula- 9. Aşağıdaki böceklerden hangisinin ergin süresi en
rına verilen ortak ad aşağıdakilerden hangisidir? kısadır?
a. Nimf a. Sinekler
b. Tırtıl b. Birgünlükler
c. Larva c. Kelebekler
d. Kurtçuk d. Arılar
e. Yavru böcek e. Karıncalar
5. Gerçek tırtılda kaç çift bacak bulunur? 10. Diyapoz’un tanımı aşağıdakilerden hangisidir?
a. 3 a. Böceklerin gelişmeye ara vermesidir.
b. 5 b. Dişi böceklerin çiftleşme için çıkardığı kokudur.
c. 6 c. Böceklerin bir yılda iki döl vermesidir.
d. 7 d. Bırakılan bir yumurtadan birçok bireyin çıkmasıdır.
e. 8 e. Döllenmemiş yumurtalardan erkek bireylerin
çıkmasıdır.

1. a Yanıtınız yanlış ise “Yumurtlama veya Doğur- Sıra Sizde 1
ma” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Bazı dişi böceklerin eşeysel feromon salgılaması onla-
2. c Yanıtınız yanlış ise “Yumurtanın Olgunlaşması ve rın çiftleşmeye hazır olduklarını gösteren bir işarettir.
Döllenme” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Erkek böcekler ancak bu kokuyu duyunca dişiye yö-
3. a Yanıtınız yanlış ise “Böceklerde Üreme Şekille- nelir ve onunla çiftleşir. Dişi bu kokuyu salgılamıyorsa
ri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. bunun nedeni ya daha yumurtaları tam olgunlaşma-
4. c Yanıtınız yanlış ise “Yavru (Larva veya Nimf) mış ve dolayısıyla çiftleşmeye hazır değildir, ya da daha
dönemi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. önce çiftleşmiş ve sperm kesesinde depoladığı erkek-
5. e Yanıtınız yanlış ise “Larva Tipleri” bölümünü ten paket halinde kendisine ulaştırılmış olan spermler
tekrar gözden geçiriniz. henüz tükenmemiştir. Dolayısıyla çiftleşmesi boşuna
6. d Yanıtınız yanlış ise “Böceklerde Başkalaşım” enerji tüketimi olacaktır. Bu koku salgılanmadığı sü-
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. rece erkek böcek çiftleşmek için dişiyi asla rahatsız
7. b Yanıtınız yanlış ise “Pupa Tipleri” bölümünü etmez. Bu da böceğin enerjisini beslenme ve yumurta
tekrar gözden geçiriniz. bırakma gibi daha gerekli olan yaşamsal işlere sakla-
8. b Yanıtınız yanlış ise “Olgunlaşma Yemesi “ bölü- masına neden olur. Bu da o türün daha fazla beslen-
münü tekrar gözden geçiriniz. mesine ve daha fazla yumurta bırakmasına neden olur.
9. b Yanıtınız yanlış ise “Böceklerin Ömrü” bölü-
münü tekrar gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
10. a Yanıtınız yanlış ise “Yumurtlama veya Doğur- Feromon konusunda açıklandığı gibi, erkek böceklerin
ma” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. spermlerini dişiye koruyucu bir kese içinde ve topluca
ulaştırması, binlerce yumurta bırakabilen dişilerin her
defasında çiftleşmesine gerek bırakmaz. Bu da dişinin
zamanını beslenme ve yumurtlamaya ayırmasına ne-
den olur. Bazı böceklerde spermler bir defada topluca
dişiye ulaştırıldıktan sonra eğer dişi fazla yumurta bı-
rakan bir tür değilse ve o toplulukta erkek oranı da di-
şilere eşitse bu durumda artık sadece tüketici durumu-
na gelen erkekler ömürlerini doldurarak ölebilir. Bazı
böcek türlerinde erkek böceklerin ağız parçaları yoktur
ve spermatofor dişiye ulaştırıldıktan sonra hemen ölür.
Bu neslinin devam etme görevinin bitmesi, bazı böcek
türlerinde, (aynı bazı örümceklerde olduğu) gibi çift-
leşme sonucunda dişiler erkekleri yiyebilir. Örneğin,
peygamberdeveleri ve yusufçuklarda durum böyledir.
Sıra Sizde 3
Böceklerin büyük bir çoğunluğunda yumurtalar bıra-
kıldıktan sonra anne veya baba tarafından korunmaz
ve kontrol edilmez. Yani yumurtalar tüm dış etkilere
ve düşman saldırılarına karşı korunmasızdır. Canlı do-
ğurmanın yararı, yavrunun bir süre anne karnında ka-
larak, ilk andaki şaşkınlığının geçtikten sonra dışarıya
bırakılması, onun çevrenin kötü koşullarına dayanabil-
mesini ve doğal düşmanlarına karşı daha hazırlıklı ol-
masını sağlar. Yani canlı doğurma, yumurta bırakmaya
göre daha fazla avantaj sağlar.
76 Entomoloji
Sıra Sizde 4 Demirsoy, A., (1990). Yaşamın Temel Kuralları
Her dölde ortalama 100 yumurta bırakan bir böcek (Omurgasızlar - Böcekler), Entomoloji. Cilt
türü eşeyli çoğalsın ve erkek dişi oranı 1/1 yani birbi- II. /Kısım II, Ankara: Meteksan.
rine eşit olsun. Diğer tür ise sadece dişi birey vererek Ecevit, O., (2002). İnsan ve Hayvan Zararlısı
çoğalsın. Bu durumda I. dölde eşeyli üreyen böceğin Arthropod’lar. Samsun: Ondokuzmayıs Üniver-
sayısı; 100 yumurta * 1 =100 birey; II. dölde, 100 yu- sitesi Yayınları.
murta * 50 + 50 =550 birey V. dölde ise bu rakam Lodos, N., (1975). Türkiye Entomolojisi, (Genel,
yaklaşık “58 milyon” olur. Ancak döllemsiz üremede Uygulamalı Ve Faunistik). İzmir: Ege Üniver-
yumurtalardan sadece dişi çıkacağı için hesaplama- sitesi Yayınları.
yı gözden geçirelim; 100 yumurta * 1 =100 birey, Lodos, N., (1984). Türkiye Entomolojisi III. (Ge-
II. dölde, 100 yumurta * 100 =1000 birey; V. dölde nel, Uygulamalı Ve Faunistik). İzmir: Ege Üni-
ise bu rakam tam olarak “100 milyar”olur. Bu durum- versitesi Yayınları.
da döllemli üreyen böcek türü döllemsiz olana oranla Lodos, N., 1986. Türkiye Entomolojisi II (Genel,
yaklaşık olarak 2.000 kat daha fazla üremiştir. Bu he- Uygulamalı Ve Faunistik). İzmir: Ege Üniver-
saptan da anlaşılacağı gibi döllemsiz üreme şeklinde sitesi Yayınları.
böceklerin bizlerin ürünlerine çok daha fazla zarar ve- Kansu, İ., (1988). Böcek Çevrebilimi (Böcek Öko-
receği ortaya çıkmaktadır. lojisi), I. Birey Ökolojisi. Ankara: Ankara Üni-
versitesi Yayınları.
Sıra Sizde 5 Kansu, İ., (1994). Genel Entomoloji. Ankara: Kıvanç
Yarı başkalaşım geçiren böceklerin yavrularının ve er- Basımevi.
ginlerinin ağız yapısı aynı olduğu için bunlarla savaşta
kullanılan yöntemlerde genelde bir değişiklik söz ko-
nusu değildir. Ancak tam başkalaşım geçiren böcekle-
rin yavruları ile erginlerinin ağız yapısı farklı olabilir.
Bu durumda savaş hangi dönem için yapılacaksa o
dönemin ağız yapısına uygun yöntem ve malzemele-
rin seçilmesi gerekir. Bu böceklerin ağız yapıları farklı
olduğu gibi bitkilerde beslendikleri yerler ve zarar şe-
killeri de farklı olabilir. Hatta bazı türlerde larva dö-
neminde zararlı olan türler ergin dönemde o bitkide
hiç zarar yapmayabilir. Bu durumda savaş yapacağımız
türün yanında onun hangi döneminin nerede ve nasıl
zarar yaptığını bilmemiz gerekir.
6
ENTOMOLOJİ
Amaçlarımız
 Böceklerin besinleriyle olan ilişkilerinin onların yaşamları üzerine olan etkile-
rini analiz edebilecek,
 Böceklerin değişik maddelere yönelimlerini anlatabilecek,
 Böceklerin yuva yapma davranışları ile onların hayatta kalma şansları arasın-
daki ilişkiyi kurabilecek,
 Böceklerin yumurta bırakma ve yavrularını koruma davranışlarının nedenleri
ile ilgili yorum yapabilecek,
 Böceklerde göç etme davranışlarının nedenlerini analiz edebilecek,
 Böceklerde ses çıkarma davranışlarının onların yaşamları üzerindeki etkilerini
ifade edebilecek,
 Böceklerde salgı çıkarma davranışlarının onların yaşamları üzerine olan etkile-
rini tartışabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Besin • Göç etme
• Yönelim • Ses çıkarma
• Yumurta • Salgı çıkarma
• Yuva yapma
İçindekiler
• BÖCEKLERDE BESLENME
DAVRANIŞLARI
• YÖNELİMLER
• YUVA YAPMA DAVRANIŞLARI
Böceklerde Beslenme ve • YUMURTA BIRAKMA VE YAVRULARINI
Entomoloji KORUMA DAVRANIŞLARI
Diğer Davranışlar
• GÖÇ ETME DAVRANIŞLARI
• SES ÇIKARMA DAVRANIŞLARI
• SALGI ÇIKARMA DAVRANIŞLARI
• DİĞER DAVRANIŞLAR
Böceklerde Beslenme ve
Diğer Davranışlar
BÖCEKLERDE BESLENME DAVRANIŞLARI

Böcekler genellikle bitkisel besin almakla beraber, çok değişik maddeler ile besle-
nenleri de bilinmektedir. Bu bakımdan böcekleri çeşitli gruplara ayırmak müm-
kündür. En sık rastlanılan ve beslendikleri besin grubuna göre böceklere verilen
adların bazıları Çizelge 6.1’de verilmiştir. Tarım açısından önemli türler dikkate
alındığında fitofag olanlar, böceklerin çoğunluğunu oluşturur ve bunlar ilk tüke-
ticilerdir. Entomofag olanlar ise ikincil tüketicidir.
Hangi böcek grubundan olursa olsun eğer sadece bir tek tür ile besleniyorsa
o böceğe “Monofag” denir. Birbirine yakın akraba olan gruplarla besleniyorsa
“Oligofag” çok sayıda değişik tür ile besleniyorsa bu türlere de “Polifag” ismi
verilir.
BÖCEK GRUBU BESİNİ Çizelge 6.1

Böcek grupları ve
Fitofag Bitkisel tükettikleri besinleri
Zoofag Hayvansal
Fitozoofag Çoğunlukla bitkisel daha az hayvansal besin
Zoofitofag Çoğunlukla hayvansal daha az bitkisel besin
Omnivor Hem bitkisel hem de hayvansal besin
Entomofag Böcek
Koprofag Dışkı
Misetofag Fungus
Nekrofag Leş
Saprofag Çürümüş madde
Monofag türler beslendikleri türün dışında yakın akraba olanlar üzerinde bes-
lenmeye zorlansalar bile beslenemedikleri için ölür, ya da besin almalarına karşın
gelişmeleri ya da cinsel olgunluğa erişmeleri mümkün olmaz. Diğer taraftan, mo-
nofag türlerin yeryüzündeki yayılışında bitki, sınırlayıcı bir etki gösterir. Bir yerde
konukçu yok ise, iklim şartları ve diğer etkenler ne derece uygun olursa olsun
böcek oraya yerleşemez. Bu durumda böceğin yayılma alanı beslendiği bitki ile
sınırlı kalır. Polifag böcekler ise çok sayıda bitki ile beslenebilmektedir. Ancak her
zaman için böceğin beslenmeyi daha çok tercih ettiği bitkiler vardır.
80 Entomoloji
Ürünümüze zarar veren bir böceğin bir tek bitki ile beslendiğini öğrendiğimizde bu
1 bilgiden bu böcek türü ile savaşımda nasıl faydalanırız?
Yılda tek döl veren böceklerin zararlı oldukları dönemlerin aynı bitkide zarar
yaptıkları organlar doğal olarak aynıdır. Ancak yılda birden fazla döl veren bö-
ceklerde bazen bu durum değişiklik gösterebilir. Yani böcek her dölünde bitkinin
farklı organlarında beslenebilir. Örneğin; zeytinlerde zararlı zeytin güvesinin çi-
çeklerde beslenen I. dölüne “çiçek dölü”, meyvelerde beslenen II. dölüne “meyve
dölü” ve yapraklarda beslenen III. dölüne de “yaprak dölü” adı verilir.
Besinin çeşitliliği böceklerin gelişmesi üzerinde etkileri değişiktir. Farklı bit-
kilerde böceklerin gelişme süresi, bıraktıkları yumurta sayısı, eşey oranı, ölüm
oranı, yaşam uzunluğu, ağırlıkları ve vücut ölçümleri farklılık göstermektedir.
Böcekler, kışları çok sıcak geçen yerler veya seralar dışındaki bölgelerde deği-
şik dönemlerde uyuşuk halde dinlenerek geçirir. Sıcaklık artışı isteklerine uygun
noktaya gelince de uyuşuk dönemleri biter ve gelişmelerine devam ederler. Bu du-
rumda genellikle saklandıkları yerlerden çıkarak beslenecekleri bitkiye giderler.
Genellikle bu zamanda bitkiler böceklerin beslenebilecekleri durumda olur. Yani
böceklerin beslenecekleri bitki organları gelişmiş durumda olur. Bu da böceklerin
bu bitkilerde beslenerek zarar yapmasına neden olur. Bu bilgiyi kullanarak, bazı
böceklerin kışın saklandıkları yerlerden çıkacakları zaman bitkilerin istedikleri
dönemde olmaması sağlanabilirse böceklerin zararının önüne geçilebilir. Bu du-
rumda erken veya geç ekim yaparak veya çok yıllık bitkilerde erkenci ya da geççi
çeşitler dikerek böcekler ortaya çıktığında bitkimizin onların beslenmesine uy-
gun olmayan dönemde olmasını sağlayabiliriz.
Şekil 6.1 Bitkilerle beslenen böcekler bi-
yolojilerine ve ayrıca sahip olduk-
Zeytin güvesi ları ağız yapılarına göre bitkilerin
a) Ergin
b) Larva değişik organlarında beslenebilir.
c) Çiçeklerdeki Bunlar; bitkilerin yaprak, sürgün,
I. dölün zararı meyve, dal, tohum, gövde ve kök
d) Meyvedeki
II. dölün zararı gibi kısımları olabilir.
e) Yapraklarda Ağız yapısı çiğneyici olup da
III. dölün zararı yaprak ve sürgünlerde beslenenler
(Anonymous, 1962)
onları değişik şekillerde yiyerek
zarar yapar. Bazen yaprağın sa-
dece dış kısmı, bazen tüm yaprak
parçalayarak, bazen sadece yaprak
sap ve damarları kalacak şekilde
ve bazen de delerek zarar yapabi-
lir. Meyve ve tohumdaki zararları
ise onları yiyerek galeriler açma
şeklinde olabilir.
Ağız yapısı sokucu-emici olan
böceklerin zarar şekilleri diğer-
lerinden bazı yönlerden farklılık
gösterir. Çünkü bu ağız yapısında
sokma işleminden önce böceğin,
iğnesi ile dokuları yumuşatarak
6. Ünite - Böceklerde Beslenme ve Diğer Davranışlar 81
daha kolay sokma yapmak için ağzından bir salya salgılaması sonucunda bu sal-
yanın içinde bulunan indolik asitten dolayı bitkilerde değişik şekillerde doku
ölümleri veya şekil bozuklukları şeklinde zararlar ortaya çıkabilir. Öncelikle so-
kulup emilen yerdeki dokular parçalanır ve renk açılması meydana gelir. Daha
sonra buraları koyu renk alıp dökülebilir. Bazen de bitkinin bu salgılara tepkisi
sonucu gal veya tümör oluşumu şeklinde yapılar ortaya çıkabilir. Benzer kanatlı-
lar takımında bulunan böceklerin bazılarında ise beslenme sonucu böcek vücu-
duna alınan tatlımsı maddeler hemen dışarıya atılır. Bunun sonucunda buraya
gelen fungus ve bakteriler bu tatlımsı maddelerin üzerine yapışır ve zamanla bu
organlar siyah bir görünüm alır. Bunun sonucunda ise yapraklar fotosentez yapa-
maz ve bitki zayıf düşer.
Böceklerin besinlerine yönelim davranışlarında ışık, renk, şekil, hareket, ses
ve koku gibi birçok faktörler ya tek tek, ya da çeşitli kombinasyonlar halinde rol
oynar. Besine yönelim, fitofag böceklerin, birçok bitki türleri veya varyeteleri ara-
sında kendi besinlerini bulmalarına yaradığı gibi parazitoit ve avcı böceklerin de
konukçularını ve avlarını bulmalarına yarar. Böceklerin besinlerine yönelmele-
rini sağlayan faktörlerin en önemlisi kokusal ve tatsal uyarı yapan faktörlerdir.
Birçok bitkilerde bulunan eterik yağlar, reçineler, aromatik alkoller ve alkoloit-
ler gibi çeşitli kimyasal maddelerin yapısı, böceklerin konukçusunu seçmesinde
önemli rol oynar.
Böceklerin bu davranışından yararlanılarak bilimsel çalışmalarda veya ta-
rımsal savaşta kullanılabilen çeşitli yem tuzakları, ya da savaş yöntemleri ge-
liştirilmiştir.
Böceklerin besini bulmaları onların uzaktan besin tarafından çekilmesini ge-
rektirir. Besindeki ışık, renk, şekil, ses, hareket, koku ve sıcaklık gibi bazı uyarıcı
faktörler duruma ve türlere göre değişmek üzere ya tek tek ya da çeşitli birleşimler
halinde böceğin çekilmesinde etkili olur. Uyarıların mekanik, optik ve kimyasal
algılayıcılar yardımıyla algılanması sonucu böcekte besine yönelim görülür.
Bu şekilde çeşitli uyarılar sonucu besin bulunduktan sonra böcekler besini
tanımak yani onun, beslenebilmeleri için uygun olup olmadığını anlamak üzere
bazı denemeler yapar. Genellikle temas ve tat algılayıcıları yardımıyla yapılan de-
nemeler sonunda besin uygun bulunduğunda beslenme olayı başlar.
Besinin uygun olarak saptanmasından sonra böcekler, aldıkları besine ve
ağız parçalarının yapısına göre farklı şekillerde beslenir. Örneğin bağda yaprak-
larda zarar yapan türlerden “Bağ uyuzu” yaprakların üst kısmında kabarıklık
oluştururken, Floksera zararlısı tam tersi yerde, yani alt kısmında kabarıklık
yapar. Yine bağlarda zararlı “Sigara böceği” ise yaprakları puro gibi sarar ve
delerek zarar verir.
Şekil 6.2
Bağlarda yaprakta
değişik şekilde zarar
yapan türler a) Bağ
uyuzu
b) Sigara böceği
c) Floksera
(Anonymous, 1962)
82 Entomoloji
İ. Akif Kansu’nun, (2005, Ankara) Böcek çevrebilimi kitabının 199-203 arasındaki

sayfalardaki “Besin” bölümünden daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
Epidermis: Yaprağın en Bazı böcekler ise yaprakların üst epidermis ve parankima dokusunu yalnız
dış kısmındaki koruyucu
tabakadır. alt epidermis kalacak şekilde kemirerek beslenir. Bazı böceklerin çok küçük olan
larvaları ise yapraklarda iki epidermis arasına girerek ve parankima dokusunu
Parankima: Temel doku olup, kemirmek suretiyle beslenir.
bitki bünyesinin büyük bir
kısmını kaplayan, ince çeperli Hayvansal besinle beslenen böceklerde beslenme şekli, avcı böceklerde ve pa-
canlı hücrelerdir. Yaprakta razitoid böceklerde olmak üzere 2 grupta incelenebilir.
epidermis ile çevrilmiş besin
maddelerini bulunduğu iç Peygamberdevesi gibi türler, avlarını canlı olarak parçalayıp yiyerek beslenir.
kısımdır. Ancak değişik kanatlı ve sinekler takımlarına bağlı bazı avcı böcekler avlarını öl-
dürdükten sonra beslenir. Bazı avcı arılar da, özellikle larvaları tarafından besin
olarak kullanılsın diye önce çıkardıkları zehirlerle avını felce uğratır.
Parazitoit böceklerin beslenme şekli, konukçu vücudu içinde yaşayan (en-
doparazitoit) ve konukçu dışında yaşayan (ektoparazitoit) türlere göre farklı
olmaktadır.
Beslenme bakımından farklı bir durum da değişik yaşam biçimleri nedeniyle
sosyal yaşayışlı böceklerde ortaya çıkmaktadır. Bunlar içinde, her biri farklı işlere
özelleşmiş bireylerden işçi bireyler koloni için besin toplama ve hazırlama işini
üstlenmiştir. Balarılarında nektar toplama işini üstlenmiş olan işçi bireyler, bun-
ları bal midesi olarak adlandırılan ön midelerinde biriktirip kovana taşır.
Böceklerin zarar şekillerini bilmek bize ne gibi bir fayda sağlar?

2
YÖNELİMLER
Bu hareketler olayın meydana geliş biçimlerine göre isimlendirilir. Örneğin;
Yönelim davranışlarında böcek, herhangi bir uyarı karşısında, ya uyarının kayna-
ğına doğru yaklaşır veya oradan uzaklaşır. Böceklerde çok çeşitli yönelim şekilleri
vardır. Bunların en önemlileri; ışık, renk, güneş ışığı, şekil, besin, hareket, ses,
kimyasal maddeler, karşı eşeyi bulma, yumurtlama yeri ve sıcaklığa yönelmedir.
Yönelimler, bütün davranışların başlangıcını oluşturur. Yönelimlerin en hayati
olanları, besine yönelim, karşı eşeyi bulmaya yönelim ve yumurtlama yerine yö-
nelimdir.
Işığa yönelim (Fototropizm): Böceklerin bir ışık kaynağı tarafından çekilmesi
veya diğer bir deyişle böceklerin ışığa yönelme davranışı göz önüne alınarak, ge-
rek bilimsel çalışmalarda gerekse tarımsal savaşta, bundan yararlanılabilmektedir.
Gelişmiş böceklerde ışığı algılama, nokta ve petek gözlerle olur. Ancak göz-
ler de, böceklerin yaşama biçimlerine göre gündüz gözleri ve gece gözleri, olmak
üzere iki şekildedir. Gece gözleri, geceleri faaliyette bulunan böceklerde bulunur
ve bunlarda pigment miktarı çok azdır. Bu nedenle ışığa karşı fazla duyarlılık gös-
terirler. Bu nedenle gündüzleri fazla ışıktan rahatsız oldukları için karanlık yerlere
gizlenir, geceleri çıkar. Eğer geceleri bir ışık kaynağı görürlerse genelde bunlara
doğru yönelim gösterirler. Bu türlü davranışta olan böcekler ya gece faaliyet gös-
terir veya toprak altında ya da karanlık yerlerde yaşamlarını sürdürür. Örneğin
hamam böcekleri böyle bir yaşam şekline sahiptir. Gece kelebekleri familyasına
bağlı türler gündüzleri saklanır ve gece faaliyet gösterir. Yine sinek larvaları ışık-
tan kaçtığı halde, erginleri ışığa yönelim gösterir.
İ. Akif Kansu’nun, (2005, Ankara) Böcek çevrebilimi kitabının 1489-165 arasındaki

sayfalardaki “Işık” bölümünden daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
Renge yönelim: Bazı renklerin, belirli bazı böcekleri çektiği, bazı kelebeklerin
ancak belirli renkteki çiçeklere gittiği eskiden beri insanların dikkatini çekmiştir.
Örneğin balarısı sarı rengi fark etmemekte, fakat sarımsı yeşil ve turuncu renkleri
fark etmekte, mavi ile moru, kırmızı ile griyi ayırt edememektedir.
Renk, böceklerin besinlerini seçmesinde, karşı eşeyi bulmasında, yumurtlama
yerini saptamasında tek değil ama önemli bir faktördür. Belirli renkleri algılayan
böcek besinine doğru yönelir ve besinini bulur. Bazen bunda diğer uyarıcı faktör-
lerin de etkisi vardır.
Karşı eşeyin ilginç rengi diğerini çektiği gibi belirli bazı renkteki meyve veya
yapraklar da onların beslenmesi veya yumurta bırakması için uyarıda bulunabilir.
Sera beyazsineği ve yaprakbitleri sarı renk tarafından çekilmektedir. Sivrisinek
ve karasineklerin mavi renge boyanmış camlarda ve duvarlarda hareketsiz kaldığı
saptanmıştır.
Harekete yönelim: Bazı böcekler çeşitli yönelimlerini, objelerin hareketlerini
algılamak suretiyle gerçekleştirir.
Örneğin yeşilçekirgeler besleneceği bitkinin rengini ve şeklini tanımaz. Sadece
yaprakların hareketini ve hareketi sırasında meydana gelen titreşim sesini algılar.
Balarılarında şekil algılaması yanında hareket algılaması da önemlidir. Hareketi
algılama böceklerde çok değişiktir.
Sese Yönelim: Bilindiği gibi ses, cisimlerin titreşimi ile meydana gelir ve can-
lılar bu sesleri vücudunun belli kısımlarında bulunan ses algılayıcıları aracılığıyla
işitir. Böceklerde bu algılama şekli ve duyarlılığı çok değişiktir. Fakat bazı bö-
cekler insanların duyamadığı bazı sesleri rahatlıkla duyabilir. Örneğin insanlar
16-20.000 frekanslı sesleri ancak işitirken, bazı böceklerde bu rakam 90.000’e çık-
maktadır.
Böceklerde işitme, ya işitme kılları ya da tympanal organlarla gerçekleşir. Bu
organların yerleri de böceklerde çeşitli gruplara göre değişir.
Fitofag böceklerden bazıları da, daha önce sözü edildiği gibi, besinin şeklini
ve herhangi bir nedenle kıpırdamasından dolayı meydana getirdiği sesi algılamak
suretiyle buraya yönelim gösterir ve besinini bulur. Zoofag böcekler için durum
biraz farklıdır. Bunlar, beslendiği böceğin çıkarmış olduğu sesi doğrudan doğruya
algılamak suretiyle o yöne doğru yönelim gösterir ve avını bularak beslenir.
Böceklerde eşeylerin birbirini bulmasını sağlayan faktörlerden biri sestir.
Türlere göre değişmek üzere, erkek veya dişi birey, karşı eşeyin çıkarmış olduğu
çağrı seslerini algılayarak o yöne doğru gider, eşini bulur ve çiftleşir. En bilinen
örneği ağustosböceklerinin çiftleşmek için çıkardıkları seslerdir.
Kimyasal Maddelere Yönelim: Böceklerde bulunan bazı özel sinir uçları veya
kemoreseptör (kimyasal madde algılayıcıları) organlar, onların bazı maddeler-
deki tat ve kokuyu almalarına, oraya yönelmelerine veya uzaklaşmalarına neden
olmaktadır.
Böceklerde koku alma organları ağız ve vücudun çeşitli kısımlarında bulun-
makta ise de esas olarak antenlerde yer almaktadır. Bu organların sayısı erkekler-
de, dişilerden daha fazladır. Örneğin; balarılarının erkeklerinde koku alma organı
30.000, kraliçede ise 2.000 kadardır.
84 Entomoloji
Tat alıcı organlar ise koku alıcı organlardan farklı yapıda ve yerdedir. Bu or-
ganların sinir uçları genellikle anten ve ağız parçaları gibi bölgelere yerleşmiştir.
Böcekler insanların algılayamadıkları çok az yoğunluktaki maddeleri dahi algıla-
yabilir. Kokusal veya tatsal uyarı alan bir böcek ya uyarıcı kaynağa doğru hareket
eder ve onu bulur veya oradan uzaklaşır.
Böceğin, uyarıcı kaynağa doğru yönelmesi bazen yaşam için zorunludur.
Tarımsal savaşta, böceklerin bu zorunlu yönelim davranışlarından yararlanmak
mümkündür. Böcekler bazı kimyasal maddelere de yönelim gösterebilir. Böyle
maddelere “Çekici maddeler (atraktant)” adı verilir.
Karşı Eşeyi bulmaya Yönelim: Yaşam için zorunlu yönelimlerden biri de
karşı eşeyi bulmaya doğru yönelimdir. Genellikle dişilerdeki eşey organlarında
bulunan bazı bezlerin çıkardığı kokuların, etrafa yayılarak, karşı eşeyin kimyasal
madde algılayıcılarını uyarması ile yönelim gerçekleşir. Seks feromonu olarak da
isimlendirilen eşeysel çekici kokular, hava koşullarına ve rüzgârın durumuna göre
çok uzak mesafelerden kendisini hissettirir. Örneğin; kelebeklerden kırtırtılı er-
gin erkekleri için bu uzaklık 4 km’dir.
Eşeysel çekici maddeler bugün yapay olarak da elde edilmekte ve pratikte bir-
çok zararlı böcek türü ile savaşa başlamak için uyarıcı tuzaklarda kullanılmaktadır.
Survey: Bir populasyonun Seks tuzakları bugün diğer tuzak tiplerinde olduğu gibi surveylerde, bilimsel
belirli bir bölgede dağılımı ile çalışmalarda, tarımsal savaşa karar vermede uyarıcı olarak kullanılmakta ve gün-
ilgili bilgileri toplamak üzere
arazide çalışmalar yapmak. den güne yaygınlaşmaktadır.
Seks tuzaklarının bugün en çok kullanıldığı, özellikle Türkiye’de de uygulan-
dığı bazı zararlılar arasında meyve sinekleri, elma içkurdu ve salkım güvesi gibi
türler bulunur.
Yumurtlama Yerine Yönelim: Böcekler içgüdüsel bir davranışla, meydana
gelecek olan yavrularını hemen beslenebilecekleri yerlere yumurtalarını bırakır.
Ancak, yumurta koyacağı yerin rengi, şekli, hareketi, sesi ve kokusu gibi uyarı
faktörlerinden biri veya birkaçı tarafından uyarıldıktan sonra buraya yönelir ve
yumurtasını koyar.
Bu uyarı faktörlerinin içinde en önemlisi yine kokudur. Çünkü koku, çok
uzaklardan bile algılanabilir. Bundan dolayı koku böceğin besinini bulmadaki ilk
aşamadır.
Böceklerin yönelim davranışlarını bilmek bize ne gibi bir fayda sağlar?

3
YUVA YAPMA DAVRANIŞLARI
Yuva yapma genellikle sosyal yaşantıya sahip böceklerde görülür. Bunlar türlere
özgü çeşitli şekillerde yuvalar yapar ve toplu olarak sosyal bir ahenk içinde bu
yuvaların içinde yaşarlar. Aralarında çok sıkı bir iş birliği ve çok iyi bir işbölümü
vardır. Bu böceklerden en önemlileri beyazkarınca, karınca ve arılardır.
Beyazkarınca türleri dünyanın pek çok yerine yayılmıştır. Ancak en zararlı tür-
leri tropik bölgelerde bulunur. Burada bazen çok geniş sahayı işgal eder ve türlere
göre çok değişik şekillerde ve boyda yuvalar yaparlar. Bu yuvaların boyları bazen
birkaç metre yüksekliğe kadar ulaşabilmektedir. Bu yuvaların şekline bakılmak
suretiyle beyazkarınca türlerini tanımak mümkündür.
Karıncaların da toprak içinde çok çeşitli şekillerde galerilere sahip yuvaları
vardır. Bu yuvalarda gıda deposu, yumurta ve larva bakım yeri vs. gibi çeşitli bö-
lümler yer alır. Gerek yuvanın ağız kısmına bakmak, gerekse galeri şeklini incele-
mek suretiyle türlerin tanımını yapmak mümkündür.
Beyazkarıncaların yuva yapma davranışları ile ilgili http://www.youtube.com/

watch?v= xGaT0B__2DM adresindeki filimi izleyebilirsiniz.
Sosyal böceklerin dışında elma ağkurdu, altın kelebek ve yüksük kelebeği gibi
bazı türlerin tırtılları beslendikleri ağaçların uç dallarında ağlar örerek kışı geçi-
recekleri yuvalarını yapar. Bu yuvaların şekli zararlıların tanınmasında önemli rol
oynar.
Şekil 6.3
Elma ağaçlarında
değişik şekilde ağ
yapan türler
a) Elma ağkurdu
b) Yüksük kelebeği
c) Altın kelebek
(Anonymous, 1962)

Cilt II. /Kısım II (1990, Ankara)” isimli eserinin 226. sayfasındaki “Yuva yapma dav-
ranışı” ile ilgili bilgilere ulaşabilirsiniz.
YUMURTA BIRAKMA VE YAVRULARINI KORUMA

DAVRANIŞLARI
Böceklerin yumurta bırakabilmeleri için önce uygun bir yer bulmaları gerekir.
Bu yer genellikle yumurtadan çıkacak olan yavruların hemen besin bulabilecek-
leri bir yerdir. Bazı böcekler de yumurta bıraktığı yerin etrafına bir salgı salgılar.
Bu salgının kokusu nedeni ile başka bir böcek o besin ortamına gelip bir başka
yumurta bırakmaz. Bu koku, aynı zamanda kendisi için de bir işarettir. Elma
gözkurdunda durum böyledir. Bu durum parazitoit böceklerde çok fazla görül-
mektedir ki biyolojik savaşta bizim bu faydalı böceklerde aradığımız önemli bir
özelliktir.
Fitofag böcekler çok değişik yerlere yumurtalarını bırakır. Hatta bazı türlerin
dişileri yumurtalarını erkeklerinin üzerine yapıştırır. Bazı türler tek tek, bazıla-
rı düzensiz gruplar halinde, diğerleri düzenli gruplar veya paket halinde, bitki
dokusu içine gömerek, toprak içinde yüksük halinde ve bir sapın ucuna tek tek
yapıştırarak bırakabilir.
Örneğin, Yüksük kelebeği ağaçların bir yıllık sürgünlerine yüksük gibi dizer.
Hamamböcekleri ve peygamberdevesi türleri yumurtalarını paket halinde, tarla
çekirgeleri ise toprağa, yüksük içinde toplu olarak bırakır. Parazitoit böcekler ise
yumurtalarını konukçularının yumurta, larva, pupa ve ergin dönemlerine ya dış
kısma ya da ovipozitörü ile iç kısma bırakır.
86 Entomoloji
Böceklerde bırakılan yumurtalar genellikle doğaya terk edilir ve bir daha on-
larla ilgilenilmez. Yumurtadan çıkan larva besinini kendisi arar ve bulur. Kendini
kurtarabilirse gelişir, büyür. Fakat danaburnu ve kulağakaçan gibi türlerde anne
şefkatine benzer bir davranış görülmektedir. Bunlar grup halinde bıraktıkları yu-
murtalar üzerine yatar. Hatta yavrular ilk çıktıkları zaman onlara gözcülük eder,
doğal düşmanlarından korurlar.
Fakat sosyal yaşayışlı böceklerde yumurta ve yavruya tam bir bakım vardır.
Arı, karınca ve beyazkarıncalarda bu bakım için işçi bireyler görevlendirilir. Bir
dadının, çocuğun her şeyi ile ilgilenmesi gibi, bunlar da gerek yumurta, gerekse
larvanın her türlü beslenme bakım, koruma gibi işleri ile ilgilenir.
Böceklerin yumurta bıraktığı yerlerin bilinmesi bize ne gibi bir fayda sağlar?
4
GÖÇ ETME DAVRANIŞLARI
Habitat: Bir canlının yaşadığı Göç bir böcek populasyonunun belli bir habitattan ayrılıp diğer bir habitata git-
ve geliştiği yerdir. me hareketidir. Bu, periyodik olarak gidip dönme şeklinde olduğu gibi devamlı
bir uzaklaşma şeklinde de olabilir.
Böceklerde göç 3 ana grup halinde incelenebilir:
1. Genellikle hayat dönemleri bir mevsimle sınırlandırılmış olan böcek tür-
lerinde görülür. Bunlar çoğalma alanlarından göç eder, yayılır, biyolojisini
tamamlar ve ölür. Çöl çekirgesini bu gruba örnek olarak verilebilir.
2. Çoğalma alanlarından beslenme alanlarına göç eden bu gibi türler, yu-
murtlamak için tekrar çoğalma alanlarına geri döner. Yaprakbitlerini buna
örnek olarak verebiliriz.
3. Çoğalma alanlarından yazlama ya da kışlama alanlarına göç eden türle-
rin aynı bireyleri, bu dönemleri geçirdikten sonra tekrar çoğalma alanla-
rına gelip yumurta bırakır. En bilinen örneği buğdaygillerde zararlı olan
süne’dir.
SES ÇIKARMA DAVRANIŞLARI

Özellikle odun dokusu içindeki galerilerde bulunan kınkanatlılar takımından
Anobiidae familyasına bağlı bazı türler eşeysel olgunluğa eriştiklerinde karşı
eşeyle anlaşabilmek ve çağrıda bulunmak için başlarını galerinin duvarlarına vu-
rur. Bu vuruş saniyede 7-8 defa olmaktadır. Bu nedenle bu familyaya bağlı böcek
türlerine ‘tos vuran böcekler’ adı da verilir.
Şekil 6.4
Bazı böceklerde
ses çıkarma
organlarının yeri
a. Acrididae fam. ve
b. Pneumonidae
fam.
(Kansu, 1994)
Beyazkarıncaların askerleri de, tehlike anında, başlarını galerinin duvarlarına

vurmak suretiyle ses çıkarır ve diğer bireyleri bu tehlikeye karşı uyarır.
Bazı değnek çekirgesi türleri antenlerini birbirine sürterek ses çıkarır. Bazı tar-
la çekirgesi türleri ise mandibula’larını veya bacağın bazı kısımlarının kanatların
belirli kısımlarına sürterek ses çıkarır.
Ses çıkarmaya en güzel örnek Ağustosböcekleridir. Bunların erkeklerinde ka-
rın kısmının temelinde kapakçıkla örtülü, zar şeklinde, bir çift ses çıkarma organı
vardır. Zar şeklindeki kapakçıkların açılıp kapanmasıyla ses tonundaki değişiklik
sağlanmış olur. Anlamlarına göre böcek seslerini 5 grupta toplamak mümkündür.
Bunlar:
1. Eşeysel sesler: Eşeysel olgunluğa erişmiş böceklerde karşı eşeye yöneltilen
çağrı ve kur sesleri, karşı eşeyin buna cevabı, çiftleşme sırasında çıkardıkla-
rı seslere “eşeysel sesler” denir. Çağrı sesleri karşı eşeyi yakına getirmek için
çıkarılır. Genellikle erkekler tarafından çıkarılmasına rağmen bazı türlerde
dişiler, bazı türlerde de her iki eşey tarafından da çıkarılabilir.
Çağrı sesi ile karşı eşeyi yakına getiren böcekler bundan sonra kur yapma
sesleri çıkarmaya başlar. Çoğu zaman çağrı ve kur yapma seslerine karşı
eşey de cevap verir. Eğer eşeyler bu sesler ve diğer faktörler vasıtasıyla bir-
birlerini tanır ve anlaşırlarsa çiftleşme başlar.
Bazı böcek seslerini dinlemek için http://mushinone.cool.ne.jp/English/ENGindex.

htm adresine başvurabilirsiniz.
2. Savunma sesleri: Böcekler kendilerine saldıran ve rahatsız eden düşman-

larını uzaklaştırmak için bazı sesler çıkarır. Bu sesler daha çok yüksek fre-
kanslı seslerdir ve genellikle bir saldırı veya savunma hareketi ile birlikte
çıkarılır.
3. Saldırı ve rekabet sesleri: Bazı böceklerin özellikle erkekleri kendi yaşa-
ma alanlarına giren diğer erkekleri veya çiftleşirken kendisini rahatsız eden
rakiplerini uzaklaştırmak için bazı saldırı sesleri çıkarır ve diğer erkekleri
oradan uzaklaştırmaya çalışır. Bazen diğer erkek de buna cevap verir ve biri
kaçıncaya kadar mücadele edilir.
4. Alarm sesleri: Bazı böcekler mevcut tehlikeyi diğer bireylere de haber
vermek için alarm sesleri çıkarır. Bu daha çok sosyal böceklerde görülür.
Örneğin; Bir galerinin çöktüğünü gören bir karıncanın, bunu diğer bireyle-
re duyurması ve yardım istemesi gibi.
Bazı böcekler de ortamda bulunan bir avcıyı diğer bireylere haber vermek
için ses çıkarır. Örneğin; Ağustosböcekleri familyasına bağlı türler yaka-
landıkları zaman kuvvetli bir ses çıkararak diğer bireylerin oradan uzaklaş-
masını sağlar.
5. Koloniyi toplama ve birleştirme sesleri: Bu sesler aynı türün bireylerini
bir arada tutmak, dağılmasını önlemek için çıkarılır. Bu seslerin etki alanı
dışına çıkan bireyler, daha sonra bu ses alanı içine girmeye çalışır.
falardaki “Ses çıkarma organları” bölümünden daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
88 Entomoloji
Böcek seslerini tanımamız bize ne gibi bir fayda sağlar?

5
SALGI ÇIKARMA DAVRANIŞLARI
Böcekler gerek ergin gerekse ergin öncesi dönemlerinde çeşitli iç ve dış uyarıcı
faktörlerin etkisiyle bazı salgılar çıkarır. Bu salgılar ise beslenme, korunma, sa-
vunma ve eşeylerin birbirini bulmasında önemli rol oynar.
1. İç salgı bezleri
Bu salgılara hormon adı verilir. Bunlar, deri değiştirme ve başkalaşım, kalp
ve bağırsak kaslarının düzenli çalışması gibi olayları ayrıca larva ve pupa
dönemlerinin düzenli ve gereği şekilde geçmesini sağlar. Son yıllarda bu
hormonun çeşitli analogları sentetik olarak elde edilmiş ve tarımsal savaşta
kullanılmaya başlanmıştır.
2. Dış salgı bezleri
Bunlar böceklerde isteğe bağlı olarak çalışır ve salgılarını bir kanalla vücut
dışına boşaltır. Bunlar, mum bezleri, kafa içi salgı bezleri, ipek bezleri, pis
koku bezleri, zehir bezleri ve çekici koku (Feromon) bezleridir.
a) Mumsu maddeler: Mum bezleri tarafından salgılanır. Genellikle eşka-
natlılar takımına bağlı bazı türler bu maddeleri salgılar. Örneğin, ka-
buklubit ve unlubitlerde vücudun değişik yerlerine dağılmış bu bezler-
den salgılanan bu maddeler vücut üzerinde bir kabuk veya toza benzer
bir tabaka meydana getirir.
b) Ağız salgıları: Örnek olarak kelebek tırtıllarının salgıladığı ipek en bili-
nenidir. Genelde tırtıllar bu ipeği ya kokon ya da ağ örmek, beslenirken
bazı maddeleri bir araya getirmek veya tehlike anında kendini yere atar-
ken buna tutunmak için çıkarır. Bazı böcekler ise tehlike anında ağızla-
rından renkli sıvılar çıkarır. Örneğin; Çekirgeler yakalandıkları zaman
bu davranışı gösterir.
c) Pis koku salgıları: Bu salgılar genellikle savunma amacı ile salgılanır.
Tehlike anında böcek bu salgıları çıkarmak suretiyle kendisini savun-
maya ve düşmanını uzaklaştırmaya çalışır. Örneğin; Değişikkanatlılar
takımına bağlı türlerin nimflerinde bu salgı abdomenin üst kısmından,
erginlerinde ise 3. çift bacakların dibinden dışarıya açılan deliklerden
salgılanır.
d) Zehir salgıları: Savunma ve saldırı amacıyla çıkarılan bu salgılar daha
çok arılarda görülür. Apocrita alt takımına bağlı türlerde ovipozitör bir
iğneye, eşey bezi de zehir bezine dönüşmüştür. Bu türler rahatsız edil-
dikleri zaman bu iğneyi batırarak zehir salgısını boşaltır. Bazı avcı ve pa-
razitoit arı türlerinde bu salgı avı uyuşturmaya yarar. Bazı kelebek tırtıl-
larında ise, içi zehirli salgı dolu olan kıllar vardır. Bu kıllar herhangi bir
nedenle kırıldığı zaman içindeki salgı boşalır. Örneğin; Çam kesetırtılı
(Thaumotophoae pityocampa) ve kırtırtılı (Lymantria dispar) larvaları
ellendiği zaman vücuda bulaşan bu salgı ile deri kızarır ve kabararak
kaşınır.
e) Feromonlar: Bir birey tarafından vücudun dış kısmına salgılanan ve
aynı türün diğer bireyleri tarafından alındığında özel bir reaksiyona
neden olan maddelerdir. Feromonlar, bireyleri ya koku yolu ile ya da
tat yolu ile etkiler. Bunların en önemlileri ise şu gruplarda toplan-
maktadır.
- Karşı eşeyi çekici feromonlar (Sex feromonları): Bunlar belirli bir

böcek türünde karşı eşeylerin birbirlerini bulmalarına ve çiftleşmele-
rine yardımcı olur. Genellikle dişiler tarafından çıkarılır ve erkekleri
çeker. Nadiren de olsa bazı türlerde erkekler veya her iki eşey tarafın-
dan da çıkarılabilir.
Erkekleri çeken feromonlar genellikle dişilerin son abdomen seg-
mentlerinde bulunan bezlerden salgılanır. Kokunun yayılmasını sağ-
lamak için böcek abdomenini hareket ettirir ve bezlerin kasılıp gevşe-
mesini sağlar. Türlere göre değişmek üzere genel olarak günün belirli
saatlerinde salgılanır.
Bazı sex feromon salgıları çok uzak mesafelerden etkili olduğu halde
diğer bazılarının etki mesafesi oldukça kısadır. Erkekleri çeken fero-
monlardan tarımsal savaşta uyarıcı tuzaklarda yararlanılarak böceğin
çıkış veya çiftleşme zamanı saptanmaktadır. Buna göre tarımsal sava-
şın başlama zamanı saptanabilir.
- Afrodisiaklar (cinsel isteği artırıcılar): Bazı böcek gruplarında karşı
eşeyi cezbedici feromonlar yoktur. Eşeyler, renk, şekil, ses gibi uyarıcı
faktörlerin etkisiyle bir araya gelir. Daha sonra erkek veya dişi tara-
fından cinsel isteği artırıcı bir feromon salgılanır. Karşı eşeyin buna
cevap vermesi ile çiftleşme meydana gelir.
- İz-işaret feromonları: Özellikle karıncalarda bu salgının kullanımı
çok yaygındır. Bunlar, yollarını bulabilmek veya koloninin diğer bi-
reylerine yol gösterebilmek için gittikleri yerlerde bir koku izi bıra-
kır. Bu salgı genellikle abdomenin ucundan salgılanır. Yoluna devam
eden bir karınca arada bir abdomenini yere değdirmek suretiyle koku
noktaları veya izleri oluştur. Yiyecek bulmaya giden bir karınca ancak
bu işaretler sayesinde yiyeceği ile birlikte yuvasına geri dönebilir.
- Tanıma ve toplanma feromonları: Genellikle sosyal yaşayışlı böcek-
lerde her koloninin kendine özgü bir kokusu vardır. Bu koku saye-
sinde birbirlerini tanır ve bir arada bulunurlar. Koloniye yabancı bir
birey gelirse derhal ona saldırırlar.
- Alarm feromonları: Sosyal yaşayışlı böcekler başta olmak üzere bazı
böcek gruplarında alarm feromonlarının salgılandığı görülmektedir.
Bir tehlike anında koloniyi oluşturan bireylerden biri bir feromon sal-
gılayarak diğer bireyleri uyarır. Örneğin; Karıncalardan biri saldırıya
uğrarsa koloninin diğer üyeleri de karşı saldırıya geçer. Bu hareket,
saldırıya uğrayan bireyin mandibula veya anus bezlerinden bir fe-
romon salgılanması ve bunun diğer bireyleri uyarması ile meydana
gelir. Bu feromonu algılayan bireyler saldırganlaşır. Aynı durum arı-
larda da gözlenmektedir.
DİĞER DAVRANIŞLAR
Böcekler yaşamları boyunca içinde bulundukları çevre faktörleri ve diğer canlı-
larla etkileşim halindedir. Bu etkilere karşı da çok çeşitli davranışlarda bulunur-
lar. Bu davranışlardan bazıları da, saklanma, taklit yapma, saldırı ve savunma
davranışlarıdır.
Pek çok böcek türü kendilerini korumak için tehlikenin bulunduğu ortam-
dan çeşitli hareket biçimleri göstererek uzaklaşır ve bir yere gizlenir. Bu hareket
biçimleri, uçma, koşma, sıçrama, ağ ile sarkma, kendini yere atma gibi davranış-
90 Entomoloji
lardır. Bazı böcek türlerinde taklit yapma davranış biçimi, bireyleri doğal düş-
manlarından koruma amacı taşımaktadır. Böylece birey, düşmanının gözünden
kaçar veya tercih edilmez. Taklit yapma davranışları, bulunduğu ortama uyma,
korkunç görünme, hareketsiz kalarak ölü taklidi yapma gibi davranışlardır.
Peygamberdeveleri kendi rengine uygun ortamda bulunarak ve kendini bitkinin
bir parçası imiş gibi göstererek avlarını yakalar. Birçok kelebek türü de ortama
uyarak düşmanları tarafından fark edilmeyerek yaşama şanslarını arttırabilir.
Pek çok böcek türü ise kendilerini doğal düşmanlarından korumak için aktif
saldırı ve savunma davranışlarında bulunur. Bu davranışlara çoğu kez böceğin
morfolojik yapısı da yardımcı olur. Bazı böcekler düşmanları ile karşı karşıya kal-
dıklarında vücutlarının bazı kısımlarından ürkütücü ve düşmanlarını kaçırtıcı
salgılar çıkarır. Örneğin; Karıncalar rahatsız edildikleri zaman vücutlarından for-
mik asit salgılayarak düşmanlarını kaçırır.
Yine bazı türler vücutlarındaki bezlerden pis koku çıkararak düşmanlarını bu-
lundukları ortamdan uzaklaştırmaya çalışır. Bundan dolayı bazı böceklere “Pis
kokuluböcekler” ismi de verilmiştir.
Özet
Böceklerin besinleriyle olan ilişkilerinin onların Böceklerin yuva yapma davranışları ile onların
1 yaşamları üzerine olan etkilerini analiz etmek 3 hayatta kalma şansları arasındaki ilişkiyi kurmak
Besin tüm canlılar olduğu gibi böcekler için de Böceklerde genellikle yumurta veya yavrular bı-
en önemli yaşamsal gereksinimdir. Genetik ya- rakıldıktan sonra onları korumak çok nadir gö-
pılarında var olan ve yönelim gösterdikleri be- rülen bir davranıştır. Bundan dolayı bazı yavru-
sinlerin varlığı ve bulunma sıklığı göre yaşamla- ların kendilerini korumak için yuva yapma dav-
rı etkilenir. Böceklerin yaşamlarında besinin çe- ranışları vardır. Bunlar genel olarak kelebeklerin
şidi ve kalitesi onların beslenmelerini arttırması tırtıllarının olumsuz koşulları geçirmek veya dış
ve dolayısıyla daha fazla yumurta veya yavru saldırılara karşı kendilerini korumak için ağız-
vermesine neden olur. Sonuçta böceklerin po- larında çıkardıkları ağlarla birlikte ördükleri
pulasyonu daha fazla artar ve bizim ürünümü- yuvaların içinde yaşamlarını devam ettirmeleri
ze daha fazla zarar verir. Böcekler beslendikleri şeklinde olur. Bu ağlar bazen kısa bir dönem için
besin grubuna ve çeşitliliğine göre ayrılabilir. bazen de kış koşullarını geçirmek için örülebi-
Bu durumda böceklerin beslendikleri besinin lir. Bunların dışında karınca, beyazkarınca ve
çeşidini bilmek onlara karşı savaşımda tek veya arı gibi sosyal yaşayışlı böceklerin erginlerinin
en çok sevdikleri ürünlerin ekimine bir yıl ara yaptıkları yuvalar da vardır. Bu yuvalar türlere
vererek onların populasyonlarının azaltılması göre değişiklik göstermelerinden dolayı türlerin
mümkün olabilir. tanınmasında önemli rol oynar. Tabii ki bu yu-
valar sosyal bir görev dağılımı olarak ilgili işçi
Böceklerin değişik maddelere yönelimlerini anlat- grubu tarafından yapılır.
2 mak
Böceklerin davranışları içinde çok değişik yö- Böceklerin yumurta bırakma ve yavrularını ko-
nelim davranışları vardır. Bunların bilinmesi o 4 ruma davranışlarının nedenleri ile ilgili yorum
böceklere karşı yapılacak olan savaşımda kulla- yapmak
nabilme olanakları bulunabilir. Özellikle kimya- Yavrularını koruma davranışı gösteren en bili-
sal savaşın çok fazla olumsuz etkilerinin kesin nen iki örneği kulağakaçan ve danaburnudur.
olarak ortaya konulmasından dolayı böceklere Böceklerde yumurta bırakma yerlerinin seçimle-
karşı diğer savaşım yöntemlerinin kullanılması rinde titiz davranmalarının nedeni genel olarak
daha fazla önem kazanmıştır. Böceklerin değişik onlarla ilişkinin son noktasını oluşturmasıdır.
maddelere yönelimleri, günümüzde zararlılarla Çünkü bundan sonra yumurta ve yumurtadan
savaşta etkin olarak kullanılmaktadır. Bu yön- çıkan yavrular ile ilgilenmek söz konusu değil-
temlerin uygulama kolaylığı ve olumsuz etkileri- dir. Bu davranışın nedenleri arasında böceklerin
nin olmaması gibi özelliklerinden dolayı bilinçli çok sayıda ve değişik zaman ve yerlere yumurta
üreticiler tarafından tercih edilen yöntemlerdir. bırakmalarıdır. Aynı zamanda yumurta bırakan
böceğin kendini korumak için donanımları yok-
sa yine bu görevi yerine getiremez. Bu durumda
ergin böcek yumurtalarını yavrularının ilk çıkışta
tanıyıp beslenebileceği bitkinin ilgili organı üze-
rine veya ona en yakın bölgeye ve varsa daha ko-
runaklı bir tarafına bırakarak son görevini yapar.
92 Entomoloji
Böceklerde göç etme davranışlarının nedenlerini Böceklerde salgı çıkarma davranışlarının onların
5 analiz etmek 7 yaşamları üzerine olan etkilerini tartışmak
Göç etmek genel anlamda yaşam şartlarının Böceklerde salgı çıkarma davranışları içinde en
zorlaştığı ve imkânsız hale geldiği bölgelerden önemlisi feromonlardır. Bunlar aynı türün bi-
daha uygun yerlere gitmek anlamında kullanı- reylerini etkilediği için diğer türler fark etmeden
lır. Böceklerde de bu durum genel olarak aynı- aralarında bir haberleşme aracıdır. Çiftleşme,
dır. Bir bölgede böcek populasyonu çok ise be- yön bulma, savunma gibi davranışlarda tür içi
sin yetersizliği ortaya çıkar ve dolayısıyla bazı uyarıları sağlar. Bunlarda o türün yaşamak ve
böceklerin o ortamdan özellikle daha kanatları üremek için diğer türlerle rekabetinde destek
çıkmamış ve uçamayan yavrularının daha ra- almasını sağlar. Ayrıca diğer savunma davra-
hat beslenebileceği bir ortama doğru gitmeleri nışları böceklerin kendilerini düşmanlarından
gerekir. Ancak bu aynı bitki olursa “göç” yerine korumak için hayati öneme sahip özellikleridir.
“yayılma” terimini kullanmak daha doğru olur. Onları öldürmek isteyen avcılara karşı kendile-
Burada türlerin konukçu veya bölge değiştirme rine önemli bir koruma sağlar.
zorunluluğu söz konusudur. Konukçu değiştir-
me böceklerin yaşamak için ihtiyaç duydukları
diğer besinlere doğru yönelmesidir. Bu bazen
aynı döl içinde olduğu halde aynı böceğin daha
sonraki dölleri için de söz konusu olabilir. Bu
bazı böcekler için zorunludur. Bazı durumlarda
da göç geçici olarak böceğin daha uygun yerlere
gidip koşullar uygun hale geldiğinde geri dön-
mesi şeklinde olabilir. Ancak genlerinde var
olan biyolojilerinden dolayı bazı böceklerde bu
bir zorunluluk olabilir.
Böceklerde ses çıkarma davranışlarının onların

6 yaşamları üzerindeki etkilerini ifade etmek
Bazı böcekler genel olarak sadece çiftleşme ön-
cesi kur yapmak için ses çıkarır. Diğer zaman-
larda ses çıkarma böceklerin düşmanları tara-
fından onların yerlerini belirlemede olumsuz
bir davranış olarak yaşamlarını etkileyebilir.
Bundan dolayı ses çıkarma davranışı çok sayıda
böcek türünde yoktur. Genelde çekirge türlerin-
de ve ağustosböceklerinde görülen bir davranış
şeklidir. Bu böcekler de iyi uçucu oldukları için
düşmanlarından hızlıca kaçabilme yeteneğine
sahiptir. Böceklerde ses çıkarma genelde erkek
böcekler tarafından dişiyi etkilemek için çıkarı-
lırsa da bazen dişi böceklerde de bu davranışa
rastlanabilir.
1. Çoğunlukla hayvansal daha az bitkisel besinle bes- 6. Böcekler neden taklit yapar?
lenen böceklere ne ad verilir? a. Daha çekici görünmek için
a. Fitozoofag b. Dişileri çekmek için
b. Fitofag c. Düşmanlarından korunmak için
c. Fitoentomofag d. Daha rahat yumurta bırakmak için
d. Zoofitofag e. Uyurken rahatsız edilmemeleri için
e. Zoofag
7. Böcekler genelde neden ses çıkarır?
2. Aşağıdakilerden hangisi böceklerin besinlerine yö- a. Bir şey battığı için
nelmelerini sağlayan en önemli uyarılardandır? b. Beslenme zamanını yavrularına bildirmek için
a. Kokusal ve tatsal uyarı c. Karşı eşeyi çekmek için
b. Görsel uyarı d. Daha ürkütücü görünmek için
c. Cinsel uyarı e. Kendi alanlarını belirlemek için
d. Duyusal uyarı
e. İşitsel uyarı 8. Böcekler genelde yumurtalarını nereye bırakır?
a. Yavruların hemen beslenebilecekleri yerlere
3. Böceklerin tat alıcı organları nerededir? b. Güneşten faydalanmak için aydınlık yerlere
a. Karın kısmının alt tarafında c. Onları aradığında hemen bulabileceği bir yere
b. Anten ve ağız parçalarında d. Onları rahatça görebileceği bir yere
c. Kanatların dip kısmında e. İnsanların göremeyeceği bir yere
d. Tepe ve nokta gözlerin yanında
e. Ayak uçlarında 9. Sosyal böcekler dışındaki bazı böcek yavruları ne-
den ağ örer?
4. Bazı böcekler neden göç etme isteği duyar? a. Daha rahat bir ortam yaratmak için
a. Rüzgar ters yönden estiği için b. Kuşlardan korunmak için
b. Dişi böcekleri bulup çiftleşmek için c. Olumsuz koşulları saklanarak geçirmek için
c. Ortamda besin azaldığı için d. Aile yapılarından dolayı bir arada yaşamak için
d. Aynı tür bitkiyi yemekten sıkıldığı için e. Beslendikleri bitkilerden aşağıya düşmemek
e. Yumurtalarını daha korunaklı bir bitkiye bırak- için
mak için
10. Yapay cinsel kokular böceklerde savaşımda ne gibi
5. Bazı böcekler neden pis koku salgılar? yarar sağlar?
a. Besinleri kirletmek için a. Böceklerin saklandıkları yerden çıkarmak için
b. Hangi bitkide beslendiğini daha sonra bulmak b. Dişi böceklerin kısırlaştırılması için
için c. Böceklerin birbirlerini tanıması için
c. Karşı cinsi çekmek için d. Böceklerin daha az yumurta bırakmasını sağla-
d. Düşmanlarını uzaklaştırmak için mak için
e. Yumurta bırakma isteğini etrafa bildirmek için e. Böceğin çıkış veya çiftleşme zamanını saptamak
için
94 Entomoloji

1. d Yanıtınız yanlış ise “Böceklerde Beslenme Sıra Sizde 1
Davranışları” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Tek bir bitki ile beslenen böcekler sadece o bitkinin
2. a Yanıtınız yanlış ise “Böceklerde Beslenme içerdiği bazı maddelerden dolayı o bitkiyi tercih ediyor
Davranışları” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. demektir. Bu durumda o böceğe başka besin verildi-
3. b Yanıtınız yanlış ise “Kimyasal Maddelere ğinde ihtiyaç duyduğu ve genetiksel olarak da alıştığı
Yönelim” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. bu tadı almayacağı için o bitkide beslenemeyecektir.
4. c Yanıtınız yanlış ise “Göç Etme Davranışları” Bu bilginin ışığında tek yıllık bitki yetiştiriciliği yapı-
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. lırken eğer sadece o bitkide beslenen bir böcek eko-
5. d Yanıtınız yanlış ise “Pis Koku Salgıları” bölü- nomik olarak zarar yapacak bir seviyeye geliyorsa bir
münü tekrar gözden geçiriniz. sonraki yıl o böceğin tek besini olan bitki yerine başka
6. c Yanıtınız yanlış ise “Taklit Yapma” bölümünü herhangi bir bitki ektiğimiz zaman bu böcek yeni eki-
tekrar gözden geçiriniz. len bitkide beslenemeyeceğine göre zararı söz konusu
7. c Yanıtınız yanlış ise “Ses Çıkarma Davranışları” olmayacaktır. Daha doğrusu bizim tarlamıza geleme-
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. yecektir. Bu yönteme “ekim nöbeti” ismi verilir. Ancak
8. a Yanıtınız yanlış ise “Yumurta Bırakma ve bu yöntemin başarılı olabilmesi için bazı koşullar var-
Yavrularını Koruma Davranışları” bölümünü dır. Bunlardan birincisi, o böceğin kanatsız veya çok iyi
tekrar gözden geçiriniz. uçamayan bir tür olması ya da bu yöntemin o bölgede-
9. c Yanıtınız yanlış ise “Yuva Yapma Davranışları “ ki tüm üreticiler tarafından uygulanması gerekir. Aksi
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. durumda bir sonraki yıl o böceğin sevdiği bitkiyi dik-
10. e Yanıtınız yanlış ise “Karşı Eşeyi Çekici tiğimizde tekrar bize zarar vermeğe devam edecektir.
Feromonlar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
Sıra Sizde 2
Böceklerin yaptıkları zarar şekilleri öncelikle onların ağız
yapılarına bağlıdır. Böceklerin ağız yapısını biliyorsak
zarar şeklini de yaklaşık tahmin edebiliriz. Ancak bazı
böceklerin bazı bitkiler üzerindeki beslenme şekilleri
sonucunda ortaya çıkan görünüm o böcek türüne özgü
olabilir. Bu da bize böceği göremesek dahi (Bazı böcek-
ler gündüz saklanıp gece ortaya çıkabilir) o zararın hangi
böcek türü tarafından yapıldığı hakkında bize bir ön bilgi
verebilir. Ama kesin teşhis ancak böceğin yakalanıp o ko-
nuda uzman bir kişi tarafından onaylanması ile olur.
Sıra Sizde 3
Böceklerin yönelim davranışları genellikle cins veya
bazen türlere özgü olarak değişiklik gösterebilir. Bu
davranışlardan faydalanılarak o böceklere karşı savaş-
ta değişik yöntem ve taktikleri geliştirip uygulamamız
mümkün olabilir. Bazen bu uygulamalar sonucunda
kimyasal savaş yaparak bile zararını önleyemeyece-
ğimiz böcekleri çok kolaylıkla yakalamak ve savaşım
yapmak mümkün olabilir. Örneğin günümüzde sera-
larda bulunan beyazsinekler için sadece sarı yapışkan
tuzaklara kullanılması bile bu zararlının populasyo-
nunu önemli ölçüde azaltabilmektedir. Ya da mor ışık
kaynağı bulunan elektrikli tuzakların sinekleri yakala-
ması gibi yöntemler en uygun savaşım yöntemi olabilir.
Sıra Sizde 4 Anonymous, (1962). “Bayer” Pflanzenschutz Com-
Böcekler yumurtalarını genellikle yavrularının çık- pendium II, Handbooks, Leverkusen.
tıklarında hemen besine temas edecekleri ve buna ek Demirsoy, A., (1990). Yaşamın Temel Kuralları
olarak da düşmanlarının onlara kolaylıkla ulaşama- (Omurgasızlar - Böcekler), Entomoloji. Cilt II. /
yacakları yerlere bırakır. Eğer bize zarar veren bir bö- Kısım II, Ankara: Meteksan.
ceğin yumurtalarını nereye bıraktığını bilirsek onlara Ecevit, O., (2002). İnsan Ve Hayvan Zararlısı
karşı bazı savaşım yöntemleri uygulayabiliriz. Örneğin Arthropod’lar. Samsun: Ondokuzmayıs Üniversi-
toplu halde yumurta bırakılan yerlerden bu yumur- tesi Yayınları.
talar toplanarak, ezilerek veya kesilerek toplanıp yok Kansu, İ., (2005). Böcek Çevrebilimi (Böcek Ökoloji-
edilebilir. Bazen böcekler yüzlerce hatta bazı türlerde si), I. Birey Ökolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi
binlerce yumurta aynı yere bırakılabilir. Bu yumurtalar Yayınları.
çok basit bir şekilde toplanarak bu zararlının başka bir Kansu, İ., (1994). Genel Entomoloji. Ankara: Kıvanç
savaşım yöntemine gerek kalmadan populasyonu azal- Basımevi.
tılabilir. Lodos, N., (1986). Türkiye Entomolojisi II (Genel,
Uygulamalı Ve Faunistik). İzmir: Ege Üniversitesi
Sıra Sizde 5 Yayınları.
Böcekler değişik amaçlar için ses çıkarabilir. Ama bun- Oğurlu, İ., (2001). Böcek ekolojisi. Isparta: Süleyman
lar içinde en önemlisi çiftleşme amaçlı ses çıkarmadır. Demirel Üniversitesi Yayınları.
Bu konuda bilgisi olmayan bir kişi bu sesleri duydu-
ğunda böceklerden korkabilir. Ancak genellikle bu sa-
dece erkek böceklerin dişileri çiftleşmeye çağırmasıdır.
Bu da bu böceklerin en kısa sürede çiftleşip yumurta
ya da yavrularını bırakacakları anlamına gelir. Bilimsel
çalışmalarda ise bazı böceklerde bu sesin çeşidi, şidde-
ti, süresi, iki ses çıkarma arasında geçen süre gibi özel-
likleri kaydedilip laboratuarda bazı aletler yardımıyla
tekrar dinlenerek bu böceklerin hangi tür olduğu teş-
his edilebilir. Ayrıca uzak doğuda birçok ülkede bu ses
çıkaran böcekler hobi olarak yetiştirilerek kafeslerde
sesleri dinlenmekte ve bazen de bunlar için özel ses çı-
karma yarışmaları düzenlenmektedir.
7
ENTOMOLOJİ
Amaçlarımız
 Doğada böceklerin yeri, işlevi ve önemini anlatabilecek,
 Bir ekosistemde beslenme, besin zinciri ve enerji akışı arasında ilişki kurabilecek,
 Böceklerin doğadaki bolluğu ve bunu etkileyen faktörler hakkında yorum
yapabilecek,
 Böceklerin çevresel faktörlere toleransları ve sınırlayıcı madde kavramı hakkın-
da tartışabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Böcek ekolojisi • Böceklerin canlı kalma
• Besin zinciri ve enerji akışı yetenekleri
• Böceklerin bolluğu • Liebig’in minimum yasası
• Böceklerin çoğalma güçleri • Shelford’un tolerans yasası
İçindekiler
• BÖCEK EKOLOJİSİ VE EKOLOJİK
FAKTÖRLER
• BESİN ZİNCİRİ VE ENERJİ AKIŞI
• BÖCEKLERİN CANLILAR İÇİNDEKİ YERİ
VE DOĞADAKİ BOLLUĞU
Entomoloji Böcek Ekolojisi
• BÖCEKLERİN DOĞADA AŞIRI
ARTMASINI ENGELLEYEN FAKTÖRLER
• LIEBIG’İN MİNİMUM YASASI
• SHELFORD’UN EKOLOJİK TOLERANS
YASASI
Böcek Ekolojisi
BÖCEK EKOLOJİSİ VE EKOLOJİK FAKTÖRLER

Böcekler hem taksonomik çeşitliliği ve hem de ekolojik fonksiyonları bakımın-
dan yeryüzündeki en kalabalık organizma grubudur. Tanısı yapılmış tüm orga-
nizmaların yarıdan fazlası sadece böceklerden oluşmaktadır (Şekil 7.1). Kara ve
tatlı su ekosistemleri ile deniz ekosisteminin kıyıya yakın bölümünün en önemli
organizma gruplarını böcekler oluşturur. Böcek türlerinin bu çeşitliliği değişken
çevresel koşullara adaptasyonlara eşdeğer bir çeşitlilik gösterir. Böcekler, insanlar
da dahil diğer türleri ve ekosistem parametrelerini çeşitli yönlerde etkiler. Besin
zinciri içinde madde ve enerji akışında üstlendikleri önemli rol nedeniyle pek
çok ekosistemin temel bileşenlerini oluştururlar. Örneğin bir ekosistemde bitki-
lerle beslenen milyarlarca sayıdaki böcek, kuşlar, memeliler ve diğer avcı böcek-
ler için mükemmel bir besin kaynağıdır. Bazı ekosistemlerde böcekler veya diğer
arthropodlar enerji ve madde döngüsünde baskın rol oynarlar. Bazı türler bazen
bir bölgedeki tüm bitkisel vejetasyonu yok edebilirler. Örneğin bir çekirge sürüsü
salgın dönemlerinde neredeyse tüm vejetasyonu yiyip bitirerek geçtikleri yerlere
büyük zararlar verirler. Böyle bir durumda çok şiddetli bir şekilde zarar görmüş
bu yerlerde birçok canlı doğrudan veya dolaylı olarak etkilenirler. Birçoğu besin
kaynakları yok olduğu için yok olarak kendisiyle beslenen sonraki basamaklarda
bulunan canlıların da besinsiz kalmasına neden olurken, devasa boyutta çekirge
sürüsü aynı zamanda birçok organizma için çok büyük miktarda besin kaynağı ve
fazlası toprak için organik madde olarak ekosistemdeki yerini alır.
En basit ifadeyle böcek ekolojisi böceklerin birbirleriyle ve çevreleriyle olan
ilişkilerini inceler ve iki temel amacı vardır.
• Bu ilişkileri anlamak ve modellemeler yapmak
• Çevresel değişikliklerin böcekler üstündeki etkilerini şiddetlendirerek veya
azaltarak populasyonları yönetmek.
Özellikle tarımsal ekosistemlerin değerlendirilmesinde böcekler bireysel ola-
rak değil populasyon olarak ele alınır. Bir tek larva bir elma ağacının yapraklarını
yerse üründe herhangi bir kayıp olmaz, ancak binlerce bireyden oluşan bir popu-
lasyonun zararı çok büyük olabilir. Böcekler kısa yaşam süreleri, aynı sezon içinde
çok sayıda nesil vermeleri, birkaç yüzden binlerceye varan çok sayıda yavru/yu-
murta vermeleri, çok yüksek olan besin tüketme kapasiteleri nedeniyle çok güç-
lü bir populasyon dinamiği gösterirler. Örneğin bir böcek ilk doğduğunda sahip
olduğu vücut tam geliştiğinde onbinlerce kat artabilir. Bu artış oranının tüketilen
besin olarak karşılığı bir populasyon için düşünüldüğünde oldukça yüksek ve bit-
kisel ürünler üstünde fazlasıyla tahripkârdır.
98 Entomoloji
Şekil 7.1
Taksonomik gruplar
içinde tanımlanmış
türlerin dağılımı.
Böcekler ekolojik faktörlere gösterdikleri töleranslar nedeniyle de dünyanın

hemen her türlü ekosisteminde bulunabilirler. Buzullardan derin okyanus sula-
rına, tropikler, çöller, acı ve asidik sular ve hatta petrol kuyuları gibi her türlü
ortama uyum sağlayabilmiş böceklere rastlamak mümkündür.
Bir böcek populasyonunu etkileyen çevresel faktörler sıcaklık, nem, ışık, rüz-
gar ve kimyasallar gibi fiziksel ve besin kaynakları, doğal düşmanlar, aynı türün
diğer bireyleri ve aynı alan ve besin kaynaklarını paylaştığı diğer organizmalar
gibi biyolojik faktörler olabilir (Şekil 7.2). Teorik olarak bir böcek sahip olduğu
yüksek üreme kapasitesi ve kısa nesil verme süresi nedeniyle kısa bir zaman içinde
yerküreyi kaplayacak ölçüde yüksek sayılara ulaşabilir.
Ancak çevresel faktörlerin etkisiyle asla bu seviyelerde populasyonlar oluş-
turamazlar. Değişken iklim koşulları, çok sayıdaki doğal düşmanlar (parazitoit,
predatör ve hastalıklar), besin, rekabet gibi çok sayıda faktör doğal ortamlarında
populasyon seviyesini çoğunlukla dengede tutar.
Şekil 7.2
Böcek populasyonu
ve etkileyen ekolojik
faktörler
7. Ünite - Böcek Ekolojisi 99
Tüm bu faktörlere rağmen böcekler bulundukları ortamda çok yüksek popu-

lasyonlar oluştururlar. Örneğin bir chironomid ortalama 2.300-3.000 yumurta bı-
rakır, larvaları su içindeki organik atıklar ve küçük mikroorganizmalarla beslenir.
Ortam koşullarına bağlı olarak yaklaşık bir hafta içinde gelişmelerini tamamlaya-
rak erginleri etrafta görülmeye başlar ve bir kaç gün içinde aynı sayıda yumurta
bırakır. Her nesilde larva ve ergin populasyonunun %99’u sudaki balıklar, diğer or-
ganizmalar, kuşlar, böcekler ve diğer canlılar tarafından tüketilse dahi geriye kalan
%1’lik populasyon sezon sonunda 2.3x1028 bireye ulaşır. Ergin ömrü çok kısa olan
bu böceklerin geri kalanı toprağa büyük oranda organik madde olarak geri döner.
Canlılar bulundukları ortamın çok değişken nitelikte olan canlı ve cansız fak-
törlerin doğrudan veya dolaylı etkisi altında yaşarlar. Bu etkiler organizmaların
yaşamlarının en az bir döneminde doğrudan etkilidir. Organizmaları etkileyen
bu faktörlerden her birine ekolojik faktör denir ve ana hatlarıyla canlı (besin, tür
içi ve türler arası ilişkiler) ve cansız (iklime bağlı olan sıcaklık, nem, ışık, yağış,
rüzgar vs., iklime bağlı olmayan su, tuzluluk, çeşitli mineraller, oksijen, pH, azot vs.
ve edafik yangın, toprak, kirlik vs.) faktörler olarak gruplandırılırlar.
Ekolojik faktörlerin canlılar üstünde olan genel etkileri kısaca şöyle özetlenebilir:
• Uygun olmayan canlıları ortadan kaldırırlar veya zoocoğrafik dağılışlarını
düzenlerler.
• Gelişme, canlı kalma, üreme, göç gibi populasyon dinamikleri üstünde et-
kilerde bulunurlar.
• Canlıların bulundukları şartlara adaptasyonlarının ortaya çıkmasını kolay-
laştırırlar.
• Canlıların metabolizmalarında niteliksel veya niceliksel değişimler sağlarlar.
Böcek ekolojisi nedir ve amaçları nelerdir?

1
BESİN ZİNCİRİ VE ENERJİ AKIŞI
Doğada canlılar bir canlıyı besin olarak kullanırken kendileri de en az bir ya da
birkaç başka canlının besini olurlar. Canlıların birbirlerini tüketmeye göre sıra-
lanmaları ile oluşan ve madde ve enerjinin bu sıra içerisinde bir canlıdan diğer
canlıya aktarılması şeklinde oluşan döngüye besin zinciri denir (Şekil 7.3). Bu
döngünün en alt basamağında organik ve inorganik mineraller canlı protoplaz-
maya aktarılır. Besin zincirinin ilk basamağını oluşturan fotosentez yapabilen ilk
üreticiler bitkilerle beslenen ilk tüketiciler denen omurgalı ve omurgasızlar tara-
fından alınır. Sonraki basamaklarda bulunan canlılar hem ilk üreticiler ve hem
de ilk tüketicilerle beslenebilirken ayrıca kendi basamağındaki diğer canlılarla da
beslenebilir. Ayrıştırıcılar ise her basamaktaki canlı organizmalar üstünde çalışır.
Besin zinciri ekosistemlerde fotosentez ile başlar ve organizmaların ölümünden
sonra ayrıştırıcılarla tekrar ilk formuna dönüşür.
Şekil 7.3
Ekosistemlerde
görülen besin
zinciri.
Kaynak: (http://
visual.merriam-
webster.com/earth/
environment/
food-chain.php’den
değiştirilerek, Son
erişim: 08.05.2011)
100 Entomoloji
Böcekler bu besin zincirinde yüksek orandaki tür çeşitlilikleri (taksonomik

çeşitlilik ve çok sayıda olmaları) ve beslenme çeşitlilikleri (bitkilerle beslenenler,
diğer böcekler veya hayvanlarla beslenenler, hem bitki ve hem de diğer böcek
ve hayvanlarla beslenenler, çürümüş organiklerle beslenenler vs) sebebiyle besin
zincirinin çok önemli halkalarını oluştururlar. Şekil 7.4’te bir pamuk agroekosis-
teminde pamuk bitkisi ile beslenen çok sayıdaki türlerden birkaçı ve bunlara bağlı
olarak ortaya çıkan beslenme ilişkileri verilmiştir. Bu ilişkiler hemen her seviye-
deki canlıları çok yönlü ve oldukça karmaşık olan beslenme ağı içinde doğrudan
veya dolaylı olarak etkiler.
Şekil 7.4
Bir pamuk
agroekosisteminde
pamuk üstünde
beslenen bazı fitofag
böcek türleri ve
bunlarla birlikte
gelişen beslenme
ilişkileri
Canlılar arasında görülen bu karmaşık ve çok yönlü beslenme zinciri madde

ve enerjinin bir basamaktan diğerine aktarılmasıyla ekosistemde sürekliliği sağ-
lar. Zincir ne kadar kısa ise madde ve enerjide kayıplar o kadar az olur. Teorik
olarak canlılar önceki halkadan aldıkları enerjinin %90’nını yaşamsal faaliyetleri
için kullanırken ancak %10’unu sonraki halkaya aktarır. Bu aktarılan enerjiye kul-
lanılabilir enerji denir. Bu kural %10 yasası olarak bilinir ve beslenme ağının her
halkasında yaklaşık oranlarda gerçekleşir.
Besin zincirinde enerjinin bir basamaktan diğerine aktarılması hangi oranlarda olur?
2
BÖCEKLERİN CANLILAR İÇİNDEKİ YERİ VE

DOĞADAKİ BOLLUĞU
Böcekler dünyada bulunan tüm organizmaların toplamından daha fazla tür sa-
yısına sahip olmalarının dışında ekosistemlerde üstlendikleri rol nedeniyle canlı
yaşamın sağlığı ve devamı için son derece önemli ve vazgeçilmez canlı grupla-
rındandır. Kitlesel olarak omurgalılardan çok küçük olmalarına karşın kısa za-
manda çok büyük populasyonlara ulaşarak besin ve enerji döngüsüne çok büyük
katkılarda bulunurlar. Örneğin bir çöl çekirgesi sürüsü bazen 10 milyar bireyden
oluşan bir populasyona erişebilir ve bir günde 14.000-25.000 ton yeşil bitki aksa-
mıyla beslenir (Lodos, 1983). Yaptığı bu büyük tahribata karşılık sürü tamamen
öldüğünde 625.000 ton organik madde olarak toprağa ve diğer organizmalara ge-
çerek bulunduğu ekosistemlere çok büyük bir enerji girdisi sağlayabilmektedir.
Böceklerin doğada çok fazla sayıda populasyonlara ulaşabilmeleri çoğalma
güçlerinin fazlalığı ve canlı kalma yeteneklerinin yüksek oluşu gibi iki temel ne-
dene dayandırılmaktadır (Önder, 1982).
Böceklerin Çoğalma Güçlerinin Fazlalığı

Böcekler yaşamları boyunca 10 ile birkaç milyon arasında değişen yumurta bı-
rakırlar. Ancak çoğu bir veya iki yüz cıvarında yumurta bırakırken bir kaçı bin
kadar yumurta bırakır (Hinton, 1981). Bunun çeşitli nedenleri vardır. Özellikle
sosyal böceklerde daha yüksek sayıda yumurta bırakılması söz konusudur. Örne-
ğin balarası kraliçesi 3-4 yıl süren yaşamı boyunca yılda yaklaşık 200.000 yumur-
ta bırakırken Termes bellicosus termit kraliçesi günde ortalama 30.000 yumurta
bırakır ve 10 yıl süren yaşamı boyunca 109 milyondan fazla yumurta bıraktığı
hesaplanmıştır (Brueland, 1995).
Böceklerde eşeysel oran genellikle 1/1 olmakla beraber bazı türlerde dişiler
lehine eşey oranının bozulması çoğalma güçlerinin artmasına neden olur. Yine
bazı türlerde örneğin yaprakbitlerinde olduğu gibi yaz aylarında görülen parthe-
nogenetik üreme biçimi yani sadece dişi yavru doğurmaları sebebiyle populasyon
yoğunlukları oldukça fazla artar.
Böcekler kısa yaşam süreleri nedeniyle bir yıl içinde çok sayıda nesil verebilir-
ler. Çeşitli ekolojik faktörlerin etkisi altında değişebilen nesil süresi bazı türlerde
5 gün olabildiği gibi (Örneğin, yaprakbitlerinden Rhopalosiphum prunifolia 25
°C’de 4.7 günde bir nesil verir) bazı türlerde 17 yıl kadar sürebilir (Li, 1995).
Böceklerin Canlı Kalma Yeteneklerinin Yüksek Oluşu

Böceklerin çoğalma güçlerinin yüksek olmasının yanı sıra yaşamlarını sürdüre-
bilmeleri için sahip oldukları bazı özellikleri de doğadaki bolluklarını etkiler. Bu
özelikleri sayesinde düşmanlarından ve olumsuz çevresel koşullardan kendilerini
koruyabilmektedirler.
Düşmanlarından korunmak için bazıları özel sokucu iğneleriyle düşmanları-
nı sokar (Şekil 7.5), sert yapılı ağız parçalarıyla (Şekil 7.6) ısırır ya da özel salgılar
çıkararak kaçırırlar. Örneğin balarıları, eşekarıları sokucu iğneleriyle kovanlarına
yaklaşan veya onları rahatsız eden düşmanlarını sokarak uzaklaştırırlar. Karınca ve
termit askerleri sert yapılı ağız parçalarıyla yuvalarına saldıran düşmanlarını ısıra-
rak uzaklaştırırlar. Çam kese tırtılı (Fotoğraf 7.1) ve altın kelebek tırtılı gibi diğer
bazı böcek larvaları vücutlarını kaplayan uzun kılların zehir bezleriyle ilişkili olması
sebebiyle dokunan veya saldıran böcekleri paralize eder veya zehirleriyle kaçırırlar.
102 Entomoloji
Şekil 7.5 Şekil 7.6

Balarısı ve en iyi savunma silahı olan sokucu iğnesi. Asker karıncada sert mandibulaların görünümü.
Kaynak: (http://honeybees-beeswax.blogspot. Kaynak: (http://www.animalbehavior.org/

com/2011/04/bee-stings-is-it-cure.html’den ABSMedia/Press-releases, Son erişim: 13.05.2011)
değiştirilere, Son erişim: 12.05.2011)
Fotoğraf 7.1 Bazı böcekler kendi kolonilerini

uyarmak için veya düşmanlarını ka-
Çam kese tırtılı
Thaumetopoea çırmak için özel bir koku çıkarırlar.
pityocampa’nın Örneğin yaprak bitleri doğal düş-
uzun zehirli kılları manları tarafından saldırıya uğradık-
larında özel bir feromon salgılayarak
Kaynak: (http://
www.biolib.cz/en/ kolonilerindeki diğer yaprakbitlerini
image/id22113/, uyarırlar. Çekirgeler dokunulduğun-
Son erişim: da ağızlarından kahverenkli bir salgı
13.05.2011) çıkarırlarken, pentatomid ve carabid-
ler pis bir koku salgılarlar.
Arctiidae familyasına bağlı çadır
tırtıllarının hem larva ve hem de er-
ginleri vücutlarındaki toksinler ne-
deniyle, tatsız veya zehirli olmaları
nedeniyle birçok omurgalı tarafından
tercih edilmezler. Özellikle kelebek-
lerinin son derece ilginç ve göz alıcı
renklerde ve desenlerde olmaları bir-
çok kuş veya omurgalıyı cezbetse de
tatlarının kötü olması nedeniyle av
olarak tercih edilmemelerini sağlar.
Hatta ergin dişiler vücutlarında bu-
lunan toksik maddeleri aynı şekilde
yumurtalarına da aktarırlar. Meloidae familyasından bazı türlerin bacak eklemle-
rinde bulunan Cantharidin maddesi avcılarında toksik etki yapar. Örneğin Tyria
jacobaeae, Danaus plexippus, Oncopeltus fasciatus, Altinote dicaeus callianira ve
Tithorea harmonia gibi böcekler kolayca hatırlanabilir uyarıcı renklere sahipler.
Ancak vücutlarındaki zehirli bileşikler veya kötü tatları nedeniyle predatörler
tarafından pek tercih edilmezler ve sonraki karşılaşmalarında kolayca hatırlana-
bilirler (Fotoğraf 7.1, 7.2, 7.3, 7.4). Hatta bunlara benzeyen diğer böceklere bile
saldırmazlar. Bazı türler de doğal düşmanları için tehlikeli olmadığı halde ken-
dilerini tehlikeli gibi gösterirler (Önder, 1982). Örneğin, Inachis io arka kanatları
üstünde bulunan baykuş gözlerine benzer desenleriyle, Fulgora laternaria timsa-
ha benzeyen başıyla düşmanlarını korkutarak kaçırırlar (Fotoğraf 7.5).
Bazı türler kendilerini ortama benzeterek düşmanlarından korunmaya çalı-

şırlar. Böcek vücut rengini bulunduğu ortamın rengine ya da şekline benzeterek
kendisini doğal düşmalarının farkedemeyeceği bir şekle dönüştürür. Örneğin çe-
kirgelerden Oedipoda spp. kireçli arazide beyaz renkli türler, terrosa topraklarda
kırmızı renkli türler yoğunlaşırlar. Bazı mühendis tırtılları kendilerini bulunduk-
ları bitkilerin dal veya sürgünlerine benzer bir şekile dönüştürürler. Kallima spp.
kendilerini kuru bir yaprağa benzetirler (Önder, 1982) (Fotoğraf 7.6, 7.7).
Doğal düşmanlar tarafından daha kolay avlanabilen bazı türler korunma me-
kanizması daha iyi olan ve doğal düşmanların tercih etmediği diğer bazı türlere
benzemeye çalışarak hayatta kalma şanslarını biraz daha arttırabilirler. Örneğin,
Methona confusa’nın erginlerinin tadı hem larva besin bitkilerinden ve hem de
ergin besin bitkisi olan Heliotropium’dan kaynaklanan zehirli bileşiklerden dolayı
tadı kötüdür. Patia orise erkek kelebeği bu türe benzerken dişisi tamamen farklı
bir görünümde ve zehir içeren başka bir türe benzer (Fotoğraf 7.8). Cosmosoma
sp. kanatlarının şeffa görünümü ve abdomen üstündeki desenleriyle sokucu iğne-
si olan ve bir çok türü kaçırtabilen eşek arılarına benzerler (Fotoğraf 7.9).
Kanatlar böceklere kuşlar gibi havada serbestçe hareket edebilme olanağı sunduğu
için doğal düşmanlarından veya olumsuz koşullarda kanatları yardımıyla yer değişti-
rerek veya kanatları olmayan bazı türler de ağ iplikleri yardımıyla kendilerini bulun-
dukları yerden aşağı atarak koruyabilirler. Uzun bacakları sayesinde çok iyi koşucu
olan kaplanböcekleri ve hamamböcekleri bu sayede düşmanlarından hızla uzaklaşa-
bilmektedirler. Tel kurtları ve maymuncuklar düşmanlarıyla karşılaştıklarında kendi-
lerini yere atarak ölü taklidi yaparlar. Fulgora laternaria isimli kelebek timsah başını
andıran başıyla ağaçların dallarına vurarak çıkardığı seslerle düşmanlarını kaçırır.
Fotoğraf 7.2
Tyria jacobaeae
(http://en.wikipedia.
org/wiki/Cinnabar_
moth, Son erişim:
13.05.2011).
Fotoğraf 7.3
Kaynak: (http://
tolweb.org/Danaus_
plexippus/76926,
http://www.
photographyontherun.
com/
MilkweedBugNymphs.
aspx, Son erişim:
13.05.2011).
Danaus plexippu Oncopeltus fasciatu

104 Entomoloji
Fotoğraf 7.4
Uyarıcı renklere sahip
larva ve erginler kötü
tatları nedeniyle
avcıları tarafından
tercih edilmezler.
Kaynak: (http://www.
learnaboutbutterflies.
com/Survival%20
Strategies%203.htm,
Son erişim: 13.05.2011)
Altinote dicaeus callianira Tithorea harmonia
Fotoğraf 7.5
Tehlikeli türlere
benzemeye iki örnek.
com/Survival%20
Strategies%203.htm,
http://www.galerie-
insecte.org/galerie/
fulgora_laternaria.
html, Son erişim:
13.05.2011)
Inachis io Fulgora laternaria
Böceklerin doğadaki bolluğunu etkileyen diğer önemli bir etken tüm canlıla-
rı doğrudan etkileyen olumsuz çevre koşullarıdır. Böcekler sahip oldukları bazı
özellikleri ve yetenekleri sayesinde uygun olmayan çevre koşullarına karşı koya-
rak yaşamlarını sürdürebilmektedirler. Örneğin kanatlar böcek yaşamı için son
derece önemli ve büyük bir avantaj sağlamaktadır. Kanatları sayesinde düşman-
larından kaçabildikleri gibi, beslenme, eş bulma, yumurta koymak için kolayca
yer değiştirebilirler ve uygun olmayan çevrelerden veya ani çevresel değişiklikler
karşısında daha hızlı hareket ederek olumsuz ortamlardan uzaklaşabilirler.
Böceklerin evrim süreçlerinde iri türlerin yok olduğu, bunların yerlerine ufak
yapılı türlerin geçtiği görülmektedir (Önder, 1982). En büyük vücutlu böcek türü
olarak 280 mm kanat açıklığı ile Noctuidae familyasına bağlı Thysania agrippina
adlı kelebek türü belirtilirken (Kons, 1998), 71 gr vücut ağırlığı ile en ağır tür Steno-
pelmatidae familyasına bağlı Deinacrida heteracantha adlı çekirge türü gösterilmek-
tedir (Williams, 2001). Buna karşılık en küçük böceğin 139 µm vücut uzunluğuna
sahip olan Mymaridae familyasına bağlı Dicopomorpha echmepterygis adlı bir arı
türü olduğu açıklanmaktadır (Gahlhoff, 1998). Bu sınırlar içinde büyük çoğunluğu
küçük vücutlu olan böcekler iri yapılı olanlara göre saklanma, barınma, beslenme,
hareket etme gibi özellikleri bakımından daha büyük avantajlara sahiptir.
Böceklerin vücudunu saran kitin tabakası fiziksel bakımdan vücudu bir zırh
gibi sararak kalkan görevi yaparken aynı zamanda vücut içi sıcaklık, basınç, su ve
gaz alışverişini de kontrol altında tutarak olumsuz çevreler için önemli bir avantaj
sağlamaktadır. Solunumlarını trakeler vasıtasıyla yapmaları ve çok kuvvetli kas-
lara sahip rektumlarından dışkılarını kuru olarak atmaları da su kaybını önleme
bakımından önemlidir (Önder, 1982).
Fotoğraf 7.6
Kaynak: (http://
mounttotumas.com/
wordpress/?p=292,
Son erişim:
13.05.2011)
(http://www.
ask.com/wiki/
Cryptic_coloration,
http://apbio12007.
blogspot.
com/2007_10_01_
archive.html, Son
erişim: 13.05.2011)
Fotoğraf 7.7
Bazı türler vücut
rengini bulunduğu
ortamın rengine ya
da şekline benzetir.
Kaynak: (http://
en.wikipedia.org/
wiki/File:Orange_
oak_leaf_bottom.
JPG, Son erişim:
13.05.2011)
Fotoğraf 7.8
Zehirli bir böceğe
benzemeye örnek.
Methona confusa Patia orise

106 Entomoloji
Fotoğraf 7.9
Tehlikeli veya tadı
kötü olan böceklere
benzemeye iki örnek.
oardc.ohio-state.edu/
grapeipm/common_
name.htm, http://www.
com/Survival%20
Strategies%204.
htm, Son ereişim:
13.05.2011)
Vespa sp. Cosmosoma sp.
Böcekler diğer hayvan türlerinde görülmeyen aşırı değerlerdeki çevre şartları-

na dayanabilmektedirler. Örneğin chironomidlerin bazı türleri petrol kuyuların-
da dahi yaşayabilirken, bazı böcekler -50 °C’de ve diğer bazı türler +52 °C’ye varan
sıcak su kaplıcalarında yaşabilemektedirler (Önder, 1982). Derin suların yüksek
basınç altında olması, gün ışığının çok az ulaşması, fotosentez yapabilen bitkisel
floradan yoksun olması, düşük oksijen seviyesi ve soğuk olması gibi olumsuzluk-
ları nedeniyle buralarda çok az canı türü yaşayabilmektedir. Chironomidae türle-
rinden Sergentia koschowi Baykal Gölü’nde 1360 m. derinlikte yaşayabilmektedir
(Akers, 1996). Karıncalardan Cataglyphis, Ocymyrmex ve Melophorus cinslerine
bağlı bazı türler Sahra çölünde 60 °C’nin üstünde olan yüzey sıcaklığında yaşa-
yabilmektedirler (Sherwood, 1996). Bunların yanısıra Chironomidae familyasına
bağlı Chironomus plumosus göl sineği türü çok düşük seviyede Oksijene sahip
göllerde (Rasmussen, 1996) yaşayabilirken Ephydrella marshalli (Diptera: Ephy-
dridae) tuzluluğu 5848 mOsm/l’ye kdar olan çok yüksek sularda (Normal deniz
suyu tuzluluk oranı 1197 mOsm/l) (Richman, 1996), yaşamını normal olarak sür-
dürebilmektedir. Bu gibi örnekler böceklerin diğer hayvanlara kıyasla aşırı çevre-
sel koşullara ne kadar çok toleranslı olabildiklerini göstermektedir.
Böceklerin yaşadıkları çevrede mevcut besin seçeneklerinin fazlalığı, besinle-
rinden bir kısmının azalması veya yok olması durumlarında alternatif besinlere
yönelerek populasyonunu koruması bakımından önemlidir. Örneğin Akdeniz
meyve sineği Ceratitis capitata, mayıs ayından itibaren şeftali, kayısı, incir, muz,
turunçgiller vb. besin kaynakları üstünde beslenerek bütün yıl canlılığını sürdüre-
bilir (Önder, 1982). Belli bir konukçu veya çok sınırlı birkaç konukçuya bağlı ola-
rak yaşayan böceklerin varlığı tamamen konukçusuna bağlıdır. Bu durum özel-
likle zararlı böcekler üstünde yaşayan avcı ve asalak türlerin konukçuları üstünde
etkinliği anlamına da gelmektedir ve bu durum biyolojik savaşta arzu edilen bir
durumdur. Ancak sınırlı konukçu böceklerin doğadaki bolluğunu etkileyen çok
önemli bir faktördür. Tek bir konukçuya bağlı olarak beslenme biçimi monofag,
aynı cinse bağlı birkaç besinle veya belli bir gruptan birkaç besinle beslenebilme
oligofag ve birbirinden farklı besinlerle beslenebilme ise polifag beslenme şek-
linde adlandırılır. Böceklerde polifaglık özellikle çöl gibi zor çevresel ortamlarda
yaşayan türler için son derece önemlidir.
Böcekler düşmanlarından korunmak için hangi özelliklere sahiptir?

3
BÖCEKLERİN DOĞADA AŞIRI ARTMASINI

ENGELLEYEN FAKTÖRLER
Böcekler yüksek üreme güçleri, canlı kalma yeteneklerinin yüksek oluşu, hemen
her türlü çevresel koşullarda yaşayabilmeleri gibi özellikleri sebebiyle teorik ola-
rak düşünüldüğünde tek bir türün bile çok aşırı sayıda artması beklenir. Örneğin
Akdeniz meyvesineğinin bütün sezon boyunca çok farklı konukçular üstünde
beslenerek yaklaşık 10 nesil verebildiği bir bölgede 10. nesilde ulaşacağı birey sa-
yısı teorik olarak hesaplandığında 10x1023 birey olarak hesaplanmıştır (Önder,
1982). Ancak dünya yüzeyini oldukça kalın bir tabaka halinde kaplayabilecek
yoğunlukta hesaplanan böyle bir populasyona asla ulaşılamaz. Teşhis edilenlerin
dışında halen keşfedilmeyen tür sayısının bilinen türlerden bir kaç kat daha fazla
sayıda olabileceği varsayılan böceklerin populasyon yoğunluklarının aşırı artma-
sını engelleyen sınırlayıcı etkenler vardır. Bu etkenlere Çevre direnci denir. Bir
böcek türüne ait populasyon büyüklüğü üreme gücü ve çevre direnci arasındaki
dengeye bağlıdır (Önder, 1982).
Böceklere etki eden çevre faktörleri 2 kısımda incelenir. Ana başlıklar halinde
aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
Abiyotik (Cansız Faktörler)
Klimatik Faktörler
Bir bölgenin kliması içiçe geçmiş pek çok faktörden meydana gelmiş bir komp-
leksten oluşur. Ortamın canlı varlıklar üstündeki klimatik etkisi ise türlerin vücut
iriliğine bağlıdır. Örneğin herhangi bir ekosistemde böceklerle birlikte pek çok
bitki ve hayvan türleri de bulunur. Ortam şartalarının etkisi 2 metrenin üstünde
yüksek boylu ağaçlar ve hayvanlar ile otlar arasında dolaşan bir böcek için farklı
olacaktır. Bu nedenle iklim:
Makroklima: Buna meteorolojik iklim veya insan iklimi de denir. Toprak yü-
zeyinden 1.5-2 m. yükseklikteki gözlem istasyonundan alınan iklim değerleridir.
Mikroklima: Bölgesel olarak görülen ve bitki örtüsüne göre değişebilen, çıp-
lak arazide 1.5 m. yüksekliğe kadar olan iklimdir.
Mikromikroklima: Mikroklimadan daha küçük olan diğer bir iklim çeşidi olup
böcek iklimi olarak da adlandırılır. Bu iklimin kalınlığı ancak birkaç mm kadardır.
Böceklerin sığındığı toprağın veya ağaç gövdesindeki yarık ve çatlaklar da buna da-
hildir. Böcek ikliminin hüküm sürdüğü yerde rüzgarın ancak 1/10’u hissedilebilir.
İklim, böceklerin endokrin sistemine, canlı kalma yeteneğine, gelişmesine,
üreme gücüne ve davranışlarına etkide bulunur. İklim etkeni içinde, ısı, nemlilik,
yağışlar, ışık, rüzgar, basınç, yerçekimi ve radyasyon gibi etkenler sayılabilir.
İklim faktörleri içinde ısı üzerinde en çok çalışılan faktörlerdendir. Doğadaki
ısı enerjisinin hemen hemen tamamı güneş enerjisinden sağlanır. Isı hem yaşayan
organizmalara ve hem de çevrelerine etkilerde bulunur. Böcekler sıcaklığa belli sı-
nırlar içinde tolerans gösterirler ve bu tolerans değerleri yaşama alanlarının sınırla-
rını oluşturur. Bazıları dar sınırlar içinde (stenoterm) bazıları ise daha geniş sınırlar
içinde (eurytherm) tolerans gösterirler. Dar tolerans gösterenler sadece belli düşük
sıcaklık değerlerinde yaşayabilirken (stenoterm psikrofil) bazıları sadece belli yük-
sek sıcaklıklarda yaşayabilirler (stenoterm termofil). Stenoterm psikrofillere örnek
olarak Himalayalarda buzlar üzerinde yaşayan Hypogastrura ve Proistoma (Col-
lembola) türleri verilebilir. Stenoterm termofillere örnek olarak ise sıcak su kaplı-
calarında yaşayan bazı böcekler ve çöllerde yaşayan bazı karınca türleri verilebilir.
108 Entomoloji
Eurytherm böceklere örnek olarak da Vanessa cardui adlı kelebek türü ve Lucilia
serricata adlı sinek türü verilebilir. Genellikle böcekler düşük sıcaklığa yüksek sı-
caklıktan daha çok toleranslıdırlar.
Organizmalar sıcakkanlı (homotermal, holotermal) ve soğukkanlı (değişken
sıcaklıklı, heterotermal, poikilotermal) canlılar olarak ikiye ayrılırlar. Böcekler
soğukkanlılar içinde yer aldıklarından vücut sıcaklıkları çevresel şartların etki-
sinde çok kolay değişebilir. Bu nedenle böcekler çeşitli uyum hareketleriyle vücut
ısılarını dengelemeye çalışırlar. Örneğin balarıları kış aylarında bir araya gelerek
kanat hareketleri ve ortamdaki besin maddelerinin oksidaysonu sayesinde kovan
içi sıcaklığını 13 °C’den 25-30 °C’ye kadar yükseltebilirler.
Sıcaklığın böcekler üstündeki etkileri Hunter ve Price isimli araştırıcıların
Anthonomus grandis adlı kınkanatlı üzerinde yaptıkları çalışma ile Şekil 7.7’de be-
lirgin olarak görülmektedir.
Şekil 7.7
Sıcaklığın
Anthonomus
grandis üstündeki
değişik etkileri
Kaynak: (Önder,
1982’den
alınmıştır).
Bir böceğin normal olarak aktivite gösterdiği sıcaklıklar arasına “Etkili sıcak-
lıklar bölgesi” denirken bunu en lat sınırına gelişme eşiği denir (Önder, 1982).
Sıcaklık böceklerin metabolizmaları, hareketleri, morfolojileri, davranışları, bi-
yolojik olayların hızı ve böceklerin üreme gücü (biotik potansiyel) üstünde türe
bağlı olarak çeşitli şekillerde etkilerde bulunur (Önder, 1982). Konuyla ilgili daha
ayrıntılı bilgiler için Önder (1982)’den yararlanınız.
Klimatik Olmayan Faktörler

Bu faktörler içinde doğada saf veya bileşikler halinde bulunan ve tüm canlı hayatı
etkileyen çeşitli faktörler bulunmaktadır. Bunlar; değişik formlarda su, tuzluluk,
kalsiyum, mağnezyum tuzları, karbondioksit, oksijen, karbon, kükürt, pH, azot,
fosfor ve silisyum gibi elementlerdir.
Ayrıca toprağın yapısı, yüzey tabakası, ve çeşitli kirlilikler de canlı hayatı etki-
leyen faktörlerdendir.
Canlı (Biotik) Faktörler

Canlı faktörler içinde besin ve beslenme faktörleriyle organizmaların türiçi ve
türler arası ilişkileri türlerin yoğunluğunu etkileyen faktörlerdir. Bu faktörlerin
etkilerini doğada karışık bir ağ sistemi şeklindedir ve birbirlerinden ayırmak ol-
dukça zordur.
Besin
Canlı hayat için tek enerji kaynağı besindir. Böcekler için besin çeşidine göre ay-
rımları aşağıdaki şekilde olmaktadır (Önder, 1982):
1. Bitkisel besinle beslenenler (Fitofag, herbivor) - Ceratitis capitata
2. Hayvansal besinle beslenenler (Zoofag, carnivor) - Rodolia cardinalis
3. Hem bitkisel, hem de hayvansal besinle beslenenler (Omnivor)
Böcekler besin çeşidi ne olursa olsun 3 grup altında toplayabilir (Önder, 1982):
1. Monofag böcekler: Yaşamını tek bir bitki veya hayvan türüyle sürdüren bö-
ceklere denir. Örneğin Bactrocera oleae sadece zeytinle beslenen bir türdür.
Böyle türler ekonomik entomoloji açısından çok önemlidir. Zoofaglara ör-
nek olarak Rodolia cardinalis verilebilir.
2. Oligofag böcekler: Birbirine yakın bitki ve hayvan türleriyle beslenen bö-
ceklerdir. Fitofaglardan Henosepilachna elaterii-Cucurbitaceae; Eurydema
spp., Crucifera; zoofaglardan Aphytis spp.-Diaspididae familyasına bağlı
türler üzerinde beslenirler.
3. Polifag türler: Her türlü bitki ve hayvan türleriyle beslenen böceklere denir.
Örneğin Quadripidiotus perniciosus 700, Spodoptera exigua 34 familyaya
bağlı 90’dan fazla bitki türü ile beslenir.
Besin çeşitliliğinin böcekler üzerindeki etkileri
Farklı besin çeşitleriyle beslenmenin böcekler üzerindeki etkileri çok değişik-
tir. Bu etki şekilleri:
1. Böceklerin gelişme süresine olan etkisi
2. Böceklerin üreme güçlerine olan etkisi
3. Larva ve pupa ölümlerine etkisi
4. Bireylerin iriliğine olan etkisi
Türlerin Karşılıklı Etkileri

Böceklerin birbirleriyle ve diğer canlılarla olan karşılıklı etkileri aşağıdaki şekil-
lerde etilere yol açar:
1. Böceklerin bitkisel çevreyle olan karşılıklı etkileri
Bitkisel çevre böceklerin yaşamsal faaliyetleri için çok önemlidir. Bitkiler fito-
fag beslenen böceklerin besin kaynağı olmakla birlikte çürüdüklerinde ayrışıtırıcı
böcekler için de hayatsal öneme sahiptirler. Bitki örtüsü bulunduğu yerde çok sa-
yıda farklı mikromikro klimatik alanlar yaratır ve bu tür alanlar küçük bir alanda
birbirinden farklı iklim istekleri olan çok sayıda böceğin yaşamasına olanak verir.
Bitki boyu ve sıklığı gölgeleme, nemlilik, toprak suyu, mineralleri, ışığın farklı
yoğunlukları gibi çok çeşitli özelliklerde koşullar sağlar. Örneğin 1 m. boyunda
bir ekin tarlasında bitkilerin üst kısmı güneş ışınlarına doğrudan maruz kaldığı
halde bitki boyunun yarıdan aşağı kısımlarında ışığın nüfuz etmesi azalır. Toprak
yüzeyinin 10 cm yukarısına ışığın ancak 1/10’luk kısmı ulaşır. Geniş yapraklı bit-
kilerde ise bitkinin dip kısmına ancak ışığın 1/500’lük kısmı ulaşır (Önder, 1982).
110 Entomoloji
2. Böceklerin ve diğer canlıların birbirleriyle olan karşılıklı etkileri

1. Etkisizlik (Neutralism)
İki türe ait populasyonu aynı biyotopta birbirlerine dolaylı yada doğrudan et-
kide bulunmaksızın birbirlerinden bağımsız yaşar. Örneğin, aynı zeytin ağacında
yaşayan Zeytin Sineği (Bactrocera oleae) ile Zeytin Thripsi (Liothrips oleae) gibi
(Önder, 1982).
2. Çekişme (Competition)
Aynı biyotopta iki populasyon da birbirlerinin yiyeceğine, yaşama yerine ve
diğer gereksinimlerine düşmanca saldırır. Sonunda bu ilişkiden her ikisi de zarar
görür. Örneğin, aynı ambarda yaşayan Tribolium ve Oryzaephilus türleri devamlı
çekişme halindedir. Aynı türün bireyleri arasında türiçi, farklı türler arasında tür-
lerarası çekişme sözkonusudur (Önder, 1982).
3. Ortak yaşam (Mutualism)
İki populasyon arasında zorunlu ilgi var. Bir çok araştırıcı tarafından simbiyo-
sis olarak adlandırılır. Örneğin yaprakbiti karınca ilişkisi buna örnektir.
4. Birlikte yararlanma (Protocooperation)
Zorunlu olmadığı halde, yardımlaşmayla iki populasyon da aralarındaki ilgi-
den yararlanır. Örneğin danaburnu (Gryllotalpa gryllotalpa) beslenirken kestiği
bir bitki parçası çürümeye yüz tutarken bundan çürükçül maddelerle beslenen
saprofag böcekler de yararlanır.
5. Tek yönlü yararlanma (Commensalism)
İki türe ait populasyon arasındaki ilgiden bir populasyon yararlanırken diğe-
rinin bundan etkilenmemesi durumudur. Örneğin yaprakbitlerinin çıkardığı tat-
lımsı maddeden karıncaların beslenmesi ve bundan tek yönlü olarak yararlanma-
sı sözkonusu iken diğeri bundan etkilenmez.
6. Tek yönlü zararlanma (Amensalizm)
İki populasyon arasında ilgi kurulduğunda bu türlerden biri etkilenmediği
halde, diğeri bu ilgiden olumsuz yönde etkilenir.
Örneğin aynı yaprak üzerinde yaşayan iri vücutlu bir tırtılın gezinirken bir
yaprak bitini ezip öldürmesi bu ilişkiye örnek olarak verilebilir.
7. Asalaklık (Parasitism) ve Avcılık (Predation)
Asalak ve avcının yaşamını sürdürebilmesi için konukçusu ile ilgi kurması zorun-
ludur. İlgi kurulduğunda asalak ve avcının populasyonunda bir artma, konukçu veya
avın populasyonunda bir azalma görülür. Yani aralarında negatif bir ilişki vardır.
Böceklerin doğada aşırı artışı hangi özelliklerine bağlıdır ve aşırı artmalarını etken nedir?
4
Bütün bu ekolojik faktörler için geçerli olan 2 yasa mevcuttur. Bu yasalar
LIEBIG’İN MİNİMUM YASASI

Liebig tarafından 1840 yılında ortaya konan bu yasaya gore canlıların bir habitat-
taki gelişmesi, ortamda bulunan zorunlu maddelerin minimum miktarına göre
değişir. Ortamda en az bulunan canlı madde sınırlayıcı madde olarak adlandırılır
(Şekil 7.8). Bu madde ortamda yoksa, canlılar bu maddelere çok benzeyen mad-
deleri alarak yaşamlarını sürdürürler. Örneğin salyangozlar kabukları için gerekli
kireci bulamazsa Stronsiyumu alırlar (Önder, 1982).
Şekil 7.8
Herhangi bir
organizma için
sınırlayıcı madde.
Kaynak: (http://
theseventhfold.
files.wordpress.
com/2010/03/
liebigs_barrel.
png, Son erişim:
15.05.2011)
Liebig’in minimum yasası nedir?

5
SHELFORD’UN EKOLOJİK TOLERANS YASASI
Liebig kanuna ek olarak Shelford’un tolerans yasası bir organizmanın fiziksel fak-
törlerin en düşük ve en yüksek sınırlarına gösterdiği toleransı olarak tanımlan-
maktadır. Organizma bu toleransı sayesinde yaşamını sürdürür. Bütün ekolojik
faktörlerin en az, en çok ve normal (optimum) değerleri vardır (Şekil 7.9). Nor-
mal değerin hemen altında veya biraz üzerinde olan değerlere pessimum denir.
En az ve en çok değerler arasına “Vital Zone” adı verilir.
Bu canlılar ekolojik faktörlere geniş bir tolerans gösterir. Bu gibi türlere (eury-
kous), dar tolerans gösterenlere (stenokous), her türlü ekolojik faktöre geniş tole-
rans gösteren türlere de (kozmopolit) tür adı verilir (Önder, 1982).
Şekil 7.9
Organizmaların
fiziksel faktörlere
olan toleransı
(Krohne, 2000).
Kaynak: (http://
www.cffet.net/
eco/eco_ch2_a.
shtml, Son erişim:
13.05.2011).
Shelford’un ekolojik tolerans yasası nedir?

6
112 Entomoloji
Özet
Doğada böceklerin yeri, işlevi ve önemini an- Böceklerin doğadaki bolluğu ve bunu etkileyen
1 latmak 3 faktörler hakkında yorum yapmak
Böcekler bugün yeryüzünde yaşayan tüm Bu gün yeryüzünde yaşayan böcek tür sayısı 1
canlı organizmalar içinde bolluk açısından en 250 000 ‘in üzerindedir ve tüm canlı organizma-
çeşitli grubu oluşturur. Böcekler gruplarına bağ- ların % 75’ini oluştururlar. Böcekler tür sayıları-
lı olarak zararlı olabildikleri gibi bünyelerinde nın çeşitliliği kadar doğada bulunma bollukları
yararlı ve nötr grupları da barındırırlar. Yeryü- açısından da dikkati çekerler. Böceklerin doğada
zünde böcekler olmasaydı yaşam olamazdı savı- bu kadar bol olmasının nedenlerini aşağıdaki
nı söylemek yanlış olmaz. Böceklerin yaşam or- başlıklar halinde toplayabiliriz,
tamı ile ve birbirleriyle ilişkilerini bilmek onları Böceklerin çoğalma güçlerinin fazlalığı;
daha yakından tanımamıza neden olacaktır. Böceklerin canlı kalma yeteneklerinin yüksek
oluşu
Bir ekosistemde beslenme ilişkisi, besin zinciri ve
2 enerji akışı arasında ilişki kurmak Böceklerin çevresel faktörlere toleransları ve sınır-
Tüm canlılar çevreleriyle ilişki içindedirler ve 4 layıcı madde kavramı hakkında tartışmak
bu ilişkide bir canlı diğeri üzerinde beslenerek Böceklerin doğada bu kadar bol olmalarının ne-
neslini devam ettirir. Böcek ekolojisi açısından denleri başında, bunların çevresel olumsuz fak-
baktığımızda, böceklerin beslenme ilişkisinde törlere karşı töleranslı olmaları gelmektedir. Bö-
besin zincirinin ilk basamağında üreticiler adını cekler olumsuz çevresel faktörlere karşı koymak
verdiğimiz bitkiler bulunur. Bunun üzerinde bi- ve nesillerini devam ettirmek için çok önemli
rincil tüketiciler olarak adlandırılan otçullar yer özellikler geliştirmişlerdir. Çevresel faktörleri şu
alır. Otçullarla beslenen etçil böcekler zincirin başlıklar halinde sıralayabiliriz,
üçüncü halkasını oluşturur. Zincirin en üstünde Cansız etmenler: iklim, ışık, atmosfer gazları,
ise hem otçul hem de etçil özelliğine sahip grup yerçekimi, atmosfer basıncı, fizikokimya ve et-
oturur. kenleri ve toprak.
Canlı etmenler: besin, canlıların karşılıklı etkile-
ri, popülasyon yoğunluğu ve insan.
1. Aşağıdakilerden hangisi Ekolojik faktörlerin canlı- 5. Böceklerde oligofag beslenme ne demektir?
lar üstündeki etkilerinden biri değildir? a. Yaşamını tek bir bitki veya hayvan türüyle sür-
a. Uygun olmayan canlıları ortaya çıkarmada düren böceklerin beslenme biçimidir.
b. Gelişme, canlı kalma, üreme, göç gibi populas- b. Yaşamını yakın bitki ve hayvan türleriyle sürdü-
yon dinamikleri üstünde etkilerde bulunmada ren böceklerin beslenme biçimidir.
c. Canlıların zoocoğrafik dağılışlarını düzenlemede c. Yaşamını her türlü bitki ve hayvan türleriyle
d. Canlıların bulundukları şartlara adaptasyonla- sürdüren böceklerin beslenme biçimidir.
rının ortaya çıkmasını kolaylaştırmada d. Yaşamını sadece hayvanlarla beslenerek geçiren
e. Canlıların metabolizmalarında niteliksel veya böceklerin beslenme biçimdir.
niceliksel değişimler sağlamada e. Yaşamını çürümüş bitki ve hayvalar üstünde
beslenerek geçiren hayvanların beslenme biçi-
2. Besin zincirinde bitkiler hangi basamakta bulunur? midir.
a. Üçüncül tüketicilerde
b. Temel besin kaynaklarında 6. Böceklerde polifag beslenme ne demektir?
c. İkincil tüketicilerde a. Yaşamını tek bir bitki veye hayvan türüyle sür-
d. Birincil tüketicilerde düren böceklerin beslenme biçimidir.
e. İnorganik maddelerde b. Yaşamını yakın bitki ve hayvan türleriyle sürdü-
ren böceklerin beslenme biçimidir.
3. Bazı kelebekler kendilerini neden kurumuş bir c. Yaşamını her türlü bitki ve hayvan türleriyle
yaprağa benzetirler? sürdüren böceklerin beslenme biçimidir.
a. Böylece vücutlarından su kaybını engelleyerek d. Yaşamını sadece hayvanlarla beslenerek geçi-
aşırı sıcakların etkisinden korunurlar. nen böceklerin beslenme biçimidir.
b. Böylece yüksek nemli ortamların etkisinden e. Yaşamını çürümüş bitki ve hayvanların üstünde
korunurlar. beslenerek geçiren hayvanların beslenme biçi-
c. Böylece aynı besini paylaştığı diğer rekabetçile- midir.
rinden saklanarak daha iyi beslenir.
d. Böylece düşmanlarından daha iyi saklanırlar. 7. Kuşların beslenmek için çok göz alıcı renklerde
e. Böylece güneşin yakıcı etkisinden korunmuş olan böcekleri tercih etmeme nedeni aşağıdakilerden
olurlar. hangisidir?
a. Renklerinden dolayı görememesi
4. Böcekler için mikroklima ne demektir? b. Tadının kötü olması
a. Geniş bir bölge içinde küçük bir gölün etkisinde c. Besin değeri bakımından pek iyi olmaması
kalan alanın sahip olduğu iklimdir. d. Çok iyi uçtuklarından dolayı kuşların yakala-
b. Toprak yüzeyinden 1,5-2 m yükseklikte olan ik- mak için çok efor sarfetmesi
limdir. e. Daha çok gece uçtuklarından dolayı kuşların
c. Çıplak arazide 1,5 m yüksekliğe kadar olan ik- görememesi
limdir.
d. Bir ağaç gövdesindeki yarık ve çatlaklarda hü- 8. Doğada böceklerin tüm canlılarla oranı aşağıdaki-
küm süren iklimdir. lerden hangisidir?
e. Bir ağaç boyuna kadar etkili olan iklimdir. a. Tüm canlıların 1/3’ü kadar
b. Tüm canlıların 1/4’ü kadar
c. Tüm canlıların 1/5’i kadar
d. Tüm canlıların 1/2’si kadar
e. Tüm canlıların 1/2’sinden daha fazla
114 Entomoloji
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

9. Liebig’in minimum yasasına göre bir canlı için sı- 1. a Yanıtınız yanlış ise, “Böcek Ekolojisi ve Ekolojik
nırlayıcı madde aşağıdakilerden hangisi olabilir? Faktörler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
a. Ortamda en fazla bulunan madde 2. b Yanıtınız yanlış ise “Besin Zinciri ve Enerji
b. Ortamda en az bulunan madde Akışı” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
c. Ortamda organizma için gerekli maddelerden 3. d Yanıtınız yanlış ise “Böceklerin Canlılar İçin-
en az olan madde deki Yeri ve Doğadaki Bolluğu” bölümünü tek-
d. Ortamda organizmanın varlığını tehdit eden rar gözden geçiriniz.
madde 4. c Yanıtınız yanlış ise “Böceklerin Doğada Aşırı
e. Ortamda organizmaların aşırı artmasını engel- Artmasını Engelleyen Faktörler” bölümünü
leyen madde tekrar gözden geçiriniz.
5. b Yanıtınız yanlış ise “Böceklerin Doğada Aşırı
10. Shelford’un “Ekolojik Tolerans” yasasına göre bir Artmasını Engelleyen Faktörler” bölümünü
organizmanın yaşamını normal olarak sürdürebildiği tekrar gözden geçiriniz.
alan aşağıdakilerden hangisidir? 6. c Yanıtınız yanlış ise “Böceklerin Doğada Aşırı
a. Pessimum Artmasını Engelleyen Faktörler” bölümünü
b. Optimum tekrar gözden geçiriniz.
c. Tolerans 7. b Yanıtınız yanlış ise “Böceklerin Canlılar İçin-
d. Vital Zone deki Yeri ve Doğadaki Bolluğu” bölümünü tek-
e. Kozmopolit rar gözden geçiriniz.
8. e Yanıtınız yanlış ise “Böcek Ekolojisi ve Ekolojik
Faktörler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
9. c Yanıtınız yanlış ise “Liebig’in Minimum Yasası”
bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
10. b Yanıtınız yanlış ise “Shelford’un Ekolojik Tole-
rans Yasası” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1
Böcek ekolojisi böceklerin birbirleriyle ve çevreleriyle
olan ilişkilerini inceler ve iki temel amacı vardır.
• Bu ilişkileri anlamak ve modellemeler yapmak
• Çevresel değişikliklerin böcekler üstündeki etkile-
rini şiddetlendirerek veya azaltarak populasyonları
yönetmek.
Sıra Sizde 2
Teorik olarak canlılar önceki halkadan aldıkları ener-
jinin %90’nını yaşamsal faaliyetleri için kullanırken
ancak %10’unu sonraki halkaya aktarır. Bu aktarılan
enerjiye kullanılabilir enerji denir. Bu kural %10 yasası
olarak bilinir ve beslenme ağının her halkasında yakla-
şık oranlarda gerçekleşir.
Sıra Sizde 3 Akers, A.A., (1996). Adapted to Greatest Depth. Univer-
Bazıları özel sokucu iğneleriyle düşmanlarını sokarak, sity of Florida Book of Insect Records, Chapter 19.
bazıları sert yapılı ağız parçalarıyla ısırır, bazıları rahat- Anonim, (2000). Insect Ecology. http://www.commu-
sız edici özel salgılar çıkarır, bazıları vücutlarını saran nityipm.org/docs/Tea_Eco-Guide/08A_Insect%20
uzun zehirli kılları yardımıyla zehirleyerek uzaklaştı- Ecology.PDF (Son erişim: 15.05.2011).
rır, bazıları kötü tatları nedeniyle düşmanları tarafın- Anonim, (2011). Fulgora laternaria. http://
dan tercih edilmezlerken diğer bazıları da kendilerini en.wikipedia.org/wiki/Fulgora_laternaria (Son eri-
bunlara benzeterek düşmanlarından korunmaya çalı- şim: 13.05.2011).
şır. Bazı böcekler yaşadıkları ortam rengine kendile- Brueland, H., (1995). Highest Lifetime Fecundity.
rini benzetirler veya bazıları da korkunç bir görünüm University of Florida Book of Insect Records,
alarak kendilerini tehlikeli bir canlıya benzeterek düş- Chapter 18.
manlarını korkutmaya çalışırlar. Gahlhoff, J.E. Jr., (1998). Smallest Adult. University of
Florida Book of Insect Records, Chapter 38.
Sıra Sizde 4 Hinton, H.E., (1981). Biology of insect eggs. Perga-
Böcekler çok yüksek üreme güçleri ve canlı kalma mon Press, New York. 3 vol.
yetenekleri sayesinde teorik olarak çok yüksek popu- Kansu, İ. A., (1965). Böcek Ekolojisi ve Epidomiyo-
lasyonlar oluşturabilirler. Ancak doğal ortamlarında lojisi A. Ü. Zir. Fak. Yay.: 242, Ders Kitabı :82, An-
böceklerin populasyon yoğunluklarının aşırı artması- kara, 134 s.
nı engelleyen sınırlayıcı etkenler vardır. Bu etkenlere Kons, H.L. Jr., (1998). Largest Lepidopteran Wing
Çevre direnci denir. Bir böcek türüne ait populasyon Span. University of Florida Book of Insect Records,
büyüklüğü üreme gücü ve çevre direnci arasındaki Chapter 32.
dengeye bağlıdır. Lodos, N., (1983). Türkiye Entomolojisi: Cilt I (2. Bas-
kı). E. Ü. Zir. Fak. Yay. No. 282, 364 s.
Sıra Sizde 5 Önder, F., (1982). Böcek ekolojisi. E.Ü. Ziraat Fakülte-
Canlıların bir habitattaki gelişmesi, ortamda bulunan si Yayınları, Teksir No: 56, 89 s.
zorunlu maddelerin minimum miktarına göre değişir. Rasmussen, A., (1996). Least Oxygen Dependent.
Ortamda en az bulunan canlı madde sınırlayıcı mad- University of Florida Book of Insect Records,
de olarak adlandırılır (Şekil 11). Bu madde ortamda Chapter 20.
yoksa canlılar bu maddelere çok benzeyen maddeleri Richman, D., (1996). Most Saline Tolerant. University
alarak yaşamlarını sürdürürler. of Florida Book of Insect Records, Chapter 22.
Schowalter, T.D., (2006). Insect Ecology. An Ecosystem
Sıra Sizde 6 Approach (2nd edition). Academic Press, London,
Bir organizmanın fiziksel faktörlerin en düşük ve en UK, Hardback, ISBN 0:12-088772-x, 576 pp.
yüksek sınırlarına gösterdiği toleransı olarak tanımlan- Shervood, V., (1996). Most Heat Tolerant. University
maktadır. Organizma bu toleransı sayesinde yaşamını of Florida Book of Insect Records, Chapter 21.
sürdürür. Bütün ekolojik faktörlerin en az, en çok ve Li, T., (1995). Shortest Generation Time. University of
normal (optimum) değerleri vardır. Normal değerin Florida Book of Insect Records, Chapter 06.
hemen altında veya biraz üzerinde olan değerlere pes- Williams, D.M., (2001). Largest. University of
simum denir. En az ve en çok değerler arasına “Vital Florida Book of Insect Records, Chapter 30.
Zone” adı verilir.
8
ENTOMOLOJİ
Amaçlarımız
 Doğal denge, ekonomik zarar ve önceden tahmin-erken uyarı gibi böceklerle
savaşta temel ilkeleri tanımlayabilecek,
 Böceklerle savaşta temel ilkeleri dikkate alarak hangi durumlarda savaşa karar
verilmesi gerektiğini açıklayabilecek,
 Entegre zararlı yönetimi anlam, amaç, hedef ve ilkelerini ifade edebilecek,
 Entegre zararlı yönetimi uygulamalarını anlatabilecek,
 Örnekleme ve sayım yöntemlerini açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Doğal denge • Gelişme eşiği
• Ekonomik zarar eşiği • Etkili sıcak
• Ekonomik zarar seviyesi • Entegre zararlı yönetim
• Maliyet/Potansiyel yarar oranı • Örnekleme ve sayım yöntemleri
• Önceden tahmin ve erken uyarı
İçindekiler
Böceklerle Savaş I: Temel İlkeler • BÖCEKLERDE SAVAŞTA TEMEL İLKELER

Entomoloji • ENTEGRE ZARARLI YÖNETİMİ (EZY)
ve Entegre Zararlı Yönetimi
Böceklerle Savaş I: Temel
İlkeler ve Entegre Zararlı
Yönetimi
BÖCEKLERLE SAVAŞTA TEMEL İLKELER

Böceklerle savaş; kültür bitkilerinde veya onların ürünlerinde zararlı olan bö-
ceklerin meydana getirecekleri zararları önlemek ya da azaltmak amacıyla po-
pülasyonlarını ekonomik zarar seviyesinin altına düşürebilmek için uygulanan
yöntemlerin bir bütünüdür. Böceklerle savaşta temel ilke, insan ve çevre sağlığı
göz önünde tutularak, doğal dengeyi olabildiğince bozmadan zararlı böcek popü-
lasyonlarını mümkün olduğunca uzun süre ekonomik zarar seviyesinin altında
tutmaktır. Dolayısıyla öncelikle bu kavramların açıklanmasında yarar olacaktır.
Doğal Denge
Doğada canlılar genelde bir beslenme ilişkisi içinde bir arada yaşarlar. Bu ilişki çok
sayıda halkadan meydana gelmiş bir zincire benzetilebilir. Tüm organizmalar var-
lıklarını sürdürebilmek için bir başka organizma veya ürünü ile beslenir. Örneğin
bazı böcekler bitkilerle beslenerek, bazı kuş türleri bitkilerle beslenen bu böcek-
lerle beslenerek, bazı yırtıcı veya avcı türler de böcekleri yiyen bu kuşlarla besle-
nerek yaşamlarını sürdürmektedirler. Bu ilişki doğadaki beslenme zincirinin birer
halkası olup ekosistemde tüm canlıların bir denge içerisinde yaşamalarını sağlar.
İnsanlar, gıda ihtiyaçlarını karşılamak üzere, doğal alanları tarım alanlarına
çevirmiş, sadece kültür bitkilerinin yetiştirildiği agroekosistemler yaratmışlardır.
Agroekosistemlerde doğal ekosistemlere oranla tür çeşitliliği daha azdır. Zira çok
sayıda bitki türü yerine sadece kültür bitkileri ve yabancı otlar ile bu bitkilerle bes-
lenen canlılar besin bolluğu nedeniyle daha büyük popülasyonlar oluşturmaktadır.
Bu alanlarda yaşayan canlılar besin ilişkisi açısından insanlarca farklı sıfatlar al-
maktadırlar. Örneğin domates tarlasında Domates güvesi (Tuta absoluta) larvası,
domates yaprak ve meyvesi ile beslenir. Nesidiocoris tenuis isimli predatör böcek de
Domates güvesinin larvalarıyla beslenmektedir. Her iki organizmanın da doğada-
ki işlevleri aslında varlıklarını sürdürmek açısından birbirinden farksızdır. Ancak
Domates güvesi domates yaprak ve meyvesi ile beslenmesinin sonucu olarak in-
sanların besinine ortak olduğu için “zararlı” sıfatını alır. Domates güvesi ile besle-
nen avcı böcek ise zararlı olan Domates güvesi larvaları ile beslenip onun popülas-
yonunu azaltması nedeniyle insanlar açısından “yararlı” sıfatını alır. Bu örnekte de
görüldüğü gibi, doğadaki organizmaların zararlı veya yararlı sıfatını alışında onla-
rın insanlarla olan ilişkisi rol oynamaktadır. Buna göre doğada zararlı ve yararlı or-
ganizmalar bir arada ve belirli bir denge içinde bulunurlar ki doğadaki bu sisteme
118 Entomoloji
doğal denge adı verilir. Doğal denge, bir kefesinde zararlıların, diğer kefesinde de
yararlıların bulunduğu bir teraziye benzetilebilir. Dışarıdan herhangi bir müdahale
yapılmadığı sürece bu terazi sürekli dengededir. Bu durumda zararlı ve yararlıların
popülasyon yoğunlukları denge halinde olup bunun düzeyi de genelde ekonomik
zarar eşiğinin altındadır. Dolayısıyla zararlının meydana getirdiği zarar, ekonomik
bakımdan önemli değildir ve bunun sonucu da herhangi bir savaş yönteminin uy-
gulanmasına gerek yoktur.
Dışarıdan bu sisteme yapılacak müdahaleler dengenin bozulmasına neden olur.
Bu da genelde yararlıların aleyhine gelişir. Çünkü yararlılar, bu dış müdahaleden
hem doğrudan hem de dolaylı olarak etkilenirler. Örneğin zamansız uygulanacak
bir savaş yöntemi sonucunda yararlılar bu yöntemden doğrudan, konukçusu yani
besini olan zararlı organizmanın ölümü nedeniyle besinsiz kalmaları sonucu dolaylı
olmak üzere iki türlü etkilenirler. Şüphesiz bunun sonucunda da yararlı popülasyo-
nu aşırı azalır. Aralarındaki beslenme ilişkisi sonucu da zararlı popülasyonu aşırı ar-
tar. Bu durumda denge bozulmuş olup, zararlı üzerindeki baskı unsuru olan yararlı
organizmanın azalmış olması sonucunda zararlı popülasyonu aşırı artar.
Sera biberi yetiştiriciliğinde doğal denge oluşabilir mi? Açıklayınız.

1
Doğal dengeyi bozan etkenleri; doğal afetler, kültür şeklinin değiştirilmesi, or-
man ve çayır - meraların azalması, zararlılarla bulaşık ithal üretim materyalinin
kullanılması, uygun olmayan savaş yöntemlerinin seçilmesi, savaş yöntemlerinin
uygun olmayan zamanda veya şekilde uygulanması gibi özetlemek mümkündür.
Bu etkenlerden doğal afetlerin dışında olanların tümü insanların neden olduğu
etkenlerdir. Son üçü ise tarımsal savaş ile doğrudan ilişkilidir.
Ekonomik Zarar
Kültür bitkileri veya onların ürünleriyle beslenen zararlı böcekler doğada belirli za-
manlarda hep görüleceklerdir. Birkaç bireyin kültür bitkileriyle beslenmeleri ekono-
mik açıdan hiç önemli olmadığı gibi doğal dengenin korunması açısından da gerek-
lidir. Ancak zararlı böcek popülasyonlarının belirli bir düzeyin üzerine çıkması eko-
nomik açıdan önemli kayıplara neden olan istenmeyen bir durumdur. Hangi sayıdaki
zararlı böcek ekonomik açıdan sorun değildir? veya hangi sayıdan fazla zararlı böcek
ekonomik açıdan önemli kayıplara yol açabilir? İşte bu soruların cevapları ekonomik
zarar seviyesi, ekonomik zarar eşiği ve maliyet/potansiyel yarar oranı gibi bilimsel
araştırmalar yapılarak belirlenmiş bazı değerler üzerinden söylenilebilir.
Herhangi bir zararlının ekonomik zarara neden olan en düşük popülasyon yo-
ğunluğuna ekonomik zarar seviyesi (EZS) adı verilir. Zararlı böcek popülasyo-
nunun bu seviyeye ulaşmadan uygun bir savaş yöntemi ile popülasyon artışının
engellenmesi gerekir. Zira bu durumda savaş uygulaması sonucunda elde edile-
cek yarar, uygulama için sarfedilen masraflardan daha fazladır.
Ekonomik zarar eşiği (EZE) ise herhangi bir zararlının artan popülasyonu
karşısında ekonomik zarar seviyesine ulaşmadan popülasyonunu düşürme giri-
şimlerinin gerekli olduğu noktadır. Bu popülasyon yoğunluğunda savaş için har-
cananlarla, savaş sonucunda elde edilecek ürünün değeri eşittir. Diğer bir deyişle
EZE, ekonomik açıdan zararlının kültür bitkisi üzerinde bulunmasına izin verile-
bilecek en yüksek popülasyon yoğunluğudur. Bu yoğunluğun üzerindeki popülas-
yon seviyesi ürüne ekonomik düzeyde zarar verecektir. Bu eşik, zararlıya karşı uy-
gulanacak savaşın sadece ekonomisi açısından değil, aynı zamanda yararlı türlerin
8. Ünite - Böceklerle Savaş I: Temel İlkeler ve Entegre Zararlı Yönetimi 119
doğada varlıklarının korunması bakımından da önemlidir. Zararlı popülasyonla-

rının EZE civarında tutulmasıyla hem zararlı türün hem de onunla geçinen yarar-
lı türlerin doğada korunması sağlanmış olur. EZE’nin bu ikinci gereği günümüz
tarımsal savaş anlayışında önemli bir yere sahiptir. Çünkü ekosistemde tüm un-
surların korunması önemli bir esas olup, tarımsal savaş çalışmalarında mümkün
olduğunca bu unsurların birbirleriyle olan ilişkilerinden yararlanmak gereklidir.
Maliyet/Potansiyel yarar oranı zararlılara karşı savaşın ekonomisi ile ilgili bir
diğer kavramdır. Bu oranda pay, zararlıya karşı uygulanacak savaşın maliyetini, pay-
da ise savaş sonunda üründe sağlanacak potansiyel yani beklenen yararın parasal
değerini gösterir. Bu oranda payda ne kadar büyükse savaşın o kadar ekonomik ve
kârlı olduğu anlaşılır. Örneğin bir zararlıya karşı savaşta bu oran 1/10 ise savaşın
kârlı olduğu, yani savaş için sarf edilecek bir birime karşılık 10 birim kâr sağlanacağı
anlaşılır. Eğer bu oran 1/1 ise savaş masrafları ile elde edilen ürünün değeri eşittir
ve bu durumda uygulanacak savaş hiç kâr getirmeyecektir. Ancak burada zararlının
popülasyon artışı ve doğal düşman varlığı da göz önünde tutulmalıdır. Zira popü-
lasyonu artış eğiliminde olan türler için bu oran düşük olsa bile savaşa başlanabilir.
Tam tersi durum ise doğal düşman yoğunluğu söz konusu olduğunda geçerlidir.
Ekonomik Zarar Eşiğini Etkileyen Faktörler

Zararlı böceğin türü: Bir böcek türünün tek bireyi bile bir bitkinin önemli bir kıs-
mına zarar verebilirken, başka bir böcek türünün aynı kültür bitkisine ancak onlar-
ca bireyi önemli zarar verebilmektedir. İşte bu yüzden EZE değeri zararlı böceğin
türüne göre değişir. Örneğin tahıllarda zararlı Ekin kamburböceği’nin EZE değeri 1
larva/m2 iken Kımıl’ın 10 nimf/m2’dir. Bazı böcek türlerinin bireyleri tek başlarına
kültür bitkilerinde özemli zararlara neden olamasalar da kısa sürede çok sayıda döl
verebilir ve önemli ekonomik kayıplara neden olabilirler. Örneğin üreme gücü yük-
sek olan thrips için tütünde EZE değeri 5 birey/yaprak’tır. Bazı böcekler de çeşitli
şekillerde kültür bitkilerine zarar verebilirler. Örneğin beyazsinekler özsu emerek
yaptıkları zararın yanında tatlımsı madde salgılamaları nedeniyle fumajine, bitki
virüs hastalıklarını bir bitkiden diğerine taşıyarak virüs hastalıklarının artmasına
neden olmaları yüzünden bitkilerde ağır zararlar meydana getirirler. Bunun için
EZE değerleri düşüktür. Zararlıların hareketli oluşu, zarar yaptığı bitki kısımlarının
insanlar için doğrudan yiyecek olması gibi hususlar da zararlı türün zarar verme
potansiyelini arttırmakta ve bu nedenle EZE değeri düşük tutulmaktadır.
Ürünün ekonomik değeri: Ürünün ekonomik değeri yüksek ise zararlı böceklerin
bu ürünlerdeki EZE değeri düşük olmalıdır. Örneğin Beyazsinek için EZE değeri seb-
zelerde 1-2 nimf/yaprak iken pamukda 10 nimf/yaprak’tır. Çünkü sebzeler pamuğa
oranla ekonomik değeri daha fazla olan ürünlerdir. Aynı şekilde domateslerde zararlı
Yaprakbiti’nin EZE değeri sera domateslerinde düşük iken, tarla domateslerinde veya
sanayi domateslerinde daha yüksek olmalıdır. Çünkü sera domateslerinde ürünün
değeri daha yüksektir. EZE değerine ürünün değerlendirme şeklinin etkisi de vardır.
Hiçbir işleme tabi tutulmadan değerlendirilecek ürünlerde, örneğin yaprağı yenen
sebzelerde ve doğrudan yenilen meyvelerde EZE değeri düşüktür. Salkım güvesi’nin
EZE değeri doğrudan değerlendirilecek sofralık üzümlerde düşük, şaraplık üzümler-
de ise yüksektir. Aynı durum Zeytin sineği için de söz konusudur. Yağlık zeytinlerde
EZE değeri % 10 vuruk iken, sofralık zeytinlerde % 2-3 vuruktur.
Diğer yandan kültür bitkilerinin genç dönemlerinde aynı zararlı için EZE değeri
genellikle daha düşüktür. Çünkü bitkiler genç dönemlerinde zararlılardan daha çok
etkilenirler. Aynı kültür bitkisi üzerinde aynı zararlının meydana getirdiği zarar ora-
120 Entomoloji
nının bölgelere göre farklı olması, keza EZE değerinin saptanmasında etken olan mal
ve hizmet fiyatlarının bölgelere göre farklı olması nedeniyle EZE değerleri de bölge-
lere göre değişir. EZE değeri mevsim ve yıllara göre değişir. Çünkü aynı kültür bitkisi
üzerinde aynı zararlı mevsim ve yıllara göre farklı zarar meydana getirdikleri gibi,
ürünün ve savaş çalışmalarının maliyeti de mevsim ve yıllara göre farklıdır. İnsanların
ürüne verdiği değer de EZE değerini etkileyen faktörlerdendir. Aynı ürünün değeri
kişilere göre değişebilir ve bu da ekonomik unsurları etkilediğinden EZE’nin düşük
veya yüksek olmasında etkilidir. Örneğin ürünü ihraç edebileceğini düşünen ve bu
amaçla alan kişiler ürüne pazar değerinin üzerinde ücret ödeyebilmektedir.
Savaş yönteminin maliyeti: Savaş yönteminin maliyeti yükseldikçe EZE değeri
de yüksek olmalıdır. Zira yüksek maliyetine rağmen düşük yoğunluktaki böcek
popülasyonlarıyla savaşmak potansiyel yarar oranı düşük kalacağı için gereksiz-
dir. Bir zararlı böcekle savaşta yeni ve daha ucuz yöntemlerin geliştirilmesiyle
EZE değeri de düşecektir.
EZE Değerinin Hesaplanması

EZE değerinin ortaya konulmasında kullanılan iki yöntemden birisi ekonomik zarar
seviyesi (EZS), diğeri ise maliyet/potansiyel yarar oranıdır (MPO). EZS mücadeleye
karar vermede objektif bir değer olmasına karşın popülasyon örnekleme yöntemle-
rinin yetersizliği ve hesaplama işlemlerinin çok karmaşık oluşu bu yöntemin yaygın
bir şekilde kullanılmasını sınırlandırmıştır. Diğer yandan, ekonomik zarar seviyesi ve
ekonomik zarar eşiğinin hesaplanmasındaki zorlu ve uzun sürece rağmen pek çok
faktöre bağlı olarak değişebileceği ortadadır. Bu nedenle zararlı ile mücadele masrafla-
rı, bu mücadele sonucunda elde edilen ek ürün değerleri yani maliyet/potansiyel yarar
oranı dikkate alınarak EZE değerinin hesaplanması daha pratik olmaktadır.
EZE değerinin hesaplanması için, zararlı popülasyon yoğunluklarında elde
edilen ürünün kalite ve kantite değerleri yardımıyla artan zararlı popülasyonu
karşısında kaybedilen ürün değeri hesaplanır. Farklı popülasyon yoğunlukları ile
bu yoğunluklardaki ürün kayıpları esas alınarak regresyon analizi yapılır ve reg-
resyon doğruları belirlenir. Böylece hesaplanan y = a + bx doğrusu formülünde
savaş masrafları (y) yerine konarak (x) değeri olan EZE değeri hesaplanabilir.
EZE Değerinin Değişkenliği

Yurdumuzda zararlıların EZE değerleri ile ilgili çalışmalar azdır. Zararlıların EZE
değerleri çoğunlukla dış ülkelerdeki değerlerin ya aynısı alınarak veya uyarlana-
rak ortaya konmuştur. Bu konuda gerçekçi çalışmaların yapılması gerekmektedir.
Buna rağmen yurdumuzda önemli ürünlerde ve önemli zararlılar için belirlenmiş
bazı EZE değerleri Zirai Mücadele Teknik Talimatlarında verilmiştir.
Ülkemizde teknik talimatlarda verilen rakamlar ciddi tutarsızlıkları da be-
raberinde getirmektedir. Örneğin bazı yaprakbitleri için önerilen EZE değerleri
özetlenecek olursa; örtüaltı sebze yetiştiriciliğinde yaprakbitleri için biber gibi kü-
çük yapraklı sebzelerde 10 birey/yaprak, domates ve patlıcan gibi büyük yapraklı
sebzelerde 20 birey/yaprak olarak önerilmektedir. Bitki Koruma El Kitabı ve Zirai
Mücadele Teknik Talimatlarında patlıcangillerde yaprakbiti, yaprakpiresi ve trips
için EZE değeri 11-20 birey/yaprak olarak verilmiştir. Pamuk ve tütünde yaprak-
biti için bu değer 25 birey/yaprak olarak verilmiştir. Mevcut kaynaklar ve literatür
incelendiğinde EZE değerleri yurdumuzda genelde tek bir tür için verilmemekte
yaprakbiti başlığı altında olası tüm türler için tek bir değer şeklinde verilmektedir.
ABD ile gelişmiş bazı batı ülkelerinde ise eyaletlere ve bölgelere göre farklı EZE
değerleri dikkat çekmektedir. Nitekim bazı kaynaklarda yaprakbiti için doma-

testeki EZE değerini sezon boyunca >3-4 birey/bitki olarak bildirmesine karşın,
bazılarında bu değer %50 kanatsız bireylerle bulaşık yaprak olarak verilmektedir.
California Üniversitesi domateste entegre mücadele programı kapsamında yap-
rakbitleri için EZE değerini % 25 bulaşık yaprak veya 1 birey/yaprak olarak ortaya
koymuş başka bir kaynakta da bu değer sanayi domatesi için % 37 bulaşık yap-
rak veya 2 birey/yaprak olarak revize edilmiştir. Kaliforniya’da üreticiler genelde
zararlı popülasyonunun % 50 bulaşık yaprak düzeyini geçtiğinde veya tarladaki
bitkilerin % 30’unda 30 birey/bitki varsa mücadeleye başladıkları bildirilmektedir.
Yukarıdaki verilerden de anlaşılacağı üzere zararlının tarla, sera veya sanayi
domatesi için net bir EZE değeri olmadığı gibi, bitkinin fide dönemi, çiçeklenme
dönemi veya meyve dönemi gibi farklı fenolojik dönemleri için de net bir EZE
değeri bulunmamaktadır. Bildirilen değerler de çok geniş bir aralıkta değişim gös-
termektedir. Bunun yanında literatürde verilen EZE değerleri, bazı araştırıcılar
tarafından birey/yaprak veya bitki olarak ifade edilirken diğer bazı araştırıcılar bu
değeri % bulaşık bitki olarak vermektedir.
Bir domates tarlasında çiçeklenme öncesinde 50 bitkide yaptığınız sayım sonucunda 4

bitkide Yeşilkurt larvası bulursanız mücadele açısından nasıl bir karar verirsiniz? Açık- 2
layınız (Not: Yeşilkurt için domateste ekonomik zarar eşiği 5 bulaşık bitki/100 bitki’dir).
Görüldüğü gibi sadece domates ve yaprakbiti örnek alındığında bile EZE de-
ğerini net olarak ortaya koymak çok zordur. Hele bir de EZE değerini etkileyen
faktörler ve bu değerin değişkenliği dikkate alındığında durum daha da zorlaş-
maktadır. Tüm bu nedenlerle EZE değeri, zararlılarla tarımsal savaşta hem çok
önemli bir kavramdır hem de dinamik bir değer olduğu için ihtiyatla kullanılma-
lıdır. Özellikle belirli bir bölgedeki belirli bir kültür bitkisinde her yıl sorun olan
bir zararlıyla savaşa karar verirken, EZE değeri tek başına düşünülmemeli ve ilgili
zararlının kontrolünde EZE değerinin oluşmasını beklemek yerine tohum ilaçla-
ması gibi alternatif çareler de dikkate alınmalıdır.
Ekonomik zarar eşiğinin sebzelerde Beyazsinek için 5 birey/yaprak olduğunu dik-

kate alarak, bir sebze tarlasında yaptığınız sayım sonucunda yaprak başına 7 Beyaz- 3
sinek nimfi ve yaprak başına da 2 predatör bulmanız durumunda mücadele açısın-
dan nasıl bir karar verirsiniz? Açıklayınız.
Önceden Tahmin ve Erken Uyarı

Herhangi bir zararlıya karşı savaşın başarısı her şeyden önce zamanının doğru saptan-
masına bağlıdır. Savaş zamanı eğer önceden tahmin edilebilirse hazırlıkların zama-
nında yapılabilmesi nedeniyle bu başarı daha da artmış olacaktır. Buna bir de zararlı
yoğunluğunun tahmini eklenecek olursa zararlıya karşı savaşın rasyonelliği de sağlan-
mış olur. Bunlara göre önceden tahmin ve uyarı; zararlı popülasyonunun değişmesin-
de etkili olan tüm faktörleri değerlendirerek zararlının ekonomik zarar eşiğine ulaşıp
ulaşamayacağını, eğer ulaşacaksa bunun zamanını tahmin ederek üreticileri önceden
uyarmaktır. Böylece zamanında ve doğru uygulanacak yöntemlerle, örneğin ilaçlama-
larla doğal denge ve çevre sağlığı yüksek oranda korunmuş olacaktır.
Önceden tahmin kısa süreli veya uzun süreli olabilir. Kısa süreli tahmin, tuzak
ve örneklemelerle gerçekleştirilir. Zararlının zararına başlayacağı zamandan kısa
süre önce, örneğin 1-2 hafta önce tahmin edilir. Uzun süreli tahmin ise zararlının
122 Entomoloji
zararına başlayacağı zamandan çok önce, örneğin birkaç ay ve hatta bir yıl önceden
yapılan tahmindir. Bunun için zararlı popülasyonu üzerine abiyotik ve biyotik et-
kenlerin etkileri ele alınarak aralarındaki ilişkiden zararlının zarar yapacağı zaman
çok önceden kestirilebilir. Şüphesiz bu uzun süreli önceden tahmin oldukça güçtür
ve gerekli verilerin net bir şekilde elde edilmiş olması gerekir. Örneğin abiyotik
faktörlerin zararlı üzerindeki etkileri, biyotik faktörlerden doğal düşmanların za-
rarlı popülasyonu üzerindeki etkisi ve karşılıklı ilişkileri ile ilgili bilgilerin detaylı
ve net olarak bilinmesi gereklidir. Buna rağmen çoğu kez benzer sonuçların alına-
mayacağı gözden uzak tutulmamalıdır.
Önceden tahmin ve erken uyarı çalışmalarında genelde üç ayrı yöntemden
yararlanılır ve genel olarak bunlardan bir arada yararlanılarak doğru sonuçların
alınmasına çalışılır.
Zararlının Biyolojisinin İzlenmesi

Böceğin çıkış zamanı ve yoğunluğunun belirlenerek, bunun zarar başlangıcı veya
ilaçlama zamanı ile olan ilişkisine ait bilgilerle birleştirilerek tahminde bulunu-
labilir. Bunun için genel olarak tuzaklardan yararlanılır. Örneğin Elma içkurdu
ve Salkım güvesi gibi zararlılar için eşeysel çekici tuzaklardan yararlanılır. Zeytin
sineği, Akdeniz meyvesineği gibi zararlılar için hem feromon hem hidrolize pro-
tein esaslı bileşiklerin çekiciliğine dayalı tuzaklar kullanılır. Kiraz sineği, Pamuk
yaprakbiti gibi zararlılarda ise sarı yapışkan tuzaklar adı verilen renk tuzakların-
dan yararlanılır. Örneğin Elma içkurdu, Akdeniz meyvesineği, Zeytin sineği ve
Kiraz sineği’nde tuzaklarda ilk erginin görülmesiyle birlikte, Salkım güvesi’nde ise
maksimum ergin sayısına ulaşıldığında savaşa başlanılır.
Zararlı biyolojisinin izlenmesinde kafeslerden de yararlanılır. Örneğin Elma
içkurdu’nun kışlayan larvaları kokonları ile birlikte toplanıp bir kültür kafesine
konarak ergin çıkışı ve hatta yumurta bırakışları ve yumurta açılışları izlenir.
Zararlı biyolojisinin izlenmesinde bir diğer yöntem atraplarla yakalamadır. Kültür
bitkilerinin üzerinde belirli sayıda atrap sallanarak zararlının çıkışı ve yoğunluğu
belirlenmiş olur.
Bitki Fenolojisinin izlenmesi

Zararlılar bitkilerin belirli dönemlerinde yaşarlar. Örneğin Maymuncuklar bağ-
larda gözler kabarmaya başladığı dönemde zararlı olur. Kiraz sineği kiraz mey-
velerinin kızarmaya başladığı dönemde yumurta bırakmaya başlar. Aynı şekilde
Elma içkurdu’nun ilk döl larvaları, elma meyveleri ceviz büyüklüğünü aldığında
görülmeye başlar. İşte yukarıdakilerle benzer şekilde zararlılar ile bitkinin feno-
lojisi arasındaki ilişkiden yararlanılarak, bitkilerin fenolojileri dikkate alınarak
önceden tahmin ve uyarı gerçekleştirilebilir.
Zararlıların Sıcaklıkla Olan Bazı İlişkilerinden Yararlanma

Zararlıların fizyolojik faaliyetleri belirli bir sıcaklıktan itibaren başlar. Bu sıcaklığın
altında uyuşuk durumdadırlar. İşte fizyolojik faaliyetlerin başladığı sıcaklık dere-
cesine o zararlının gelişme eşiği adı verilir. Ancak bu gelişme eşiklerinin her böl-
gede veya her bitki üzerinde aynı olacağını düşünmemek gerekir. Çünkü gelişme
eşiği; böceğin vücut yapısı, vücut muhtevası, yağ dokularının azlığı veya çokluğu
vb. gibi böceğin kendisi ile ilgili özelliklere göre değişebileceği gibi beslenmenin
yeterli olup olmadığına, besinin kalitesine, ortam sıcaklığının derecesine ve bunun
süresine, hatta böceğin biyolojik dönemlerine göre değişir. Bu nedenle özelikle po-
lifag böceklerde gelişme eşiği ihtiyatla dikkate alınmalıdır. Oligofag böcekler için
de aynı durum söylenebilir. Monofag böceklerde ise gelişme eşiği yine değişebilir
ancak polifag ve oligofag böceklerdeki kadar aşırı değildir.
Ortamın gelişme eşiği üzerindeki sıcaklıklar, söz konusu zararlının gelişmesine
etkili olan sıcaklıklardır ve etkili sıcaklık adı verilir. Bir zararlının belirli gelişme
dönemini veya bir dölünü tamamlayabilmesi için belirli miktarda etkili sıcaklık top-
lamını almış olması gerekir. Bu toplam etkili sıcaklık her tür için ayrı ve genelde
sabit olup termal konstant adını alır. Gelişme eşiği ile ilgili olarak yapılan açıkla-
mada belirtildiği gibi termal konstant teriminde de bu değerin her durumda sabit
olacağını düşünmek hatalıdır. Termal konstant yine böceğin morfolojik, fizyolojik
ve sağlık durumuna; beslendiği besine ve besinin kalitesine; düşük sıcaklık derece-
sine ve bunun süresine; yüksek sıcaklık derecesine ve bunun süresine; nem, yağış,
rüzgar gibi iklim faktörleri ile bunlara benzer diğer etkenlere göre farklı değerler
olarak karşımıza çıkar. Bu eşitlikte sadece gelişme eşiğinin altındaki sıcaklık değer-
leri dikkate alınmaktadır. Gelişme eşiğinin altındaki sıcaklıklar, günlük ortalamayı
etkilediğinden sanki gelişmeyi geriletiyormuş gibi işlev görmektedir. Oysa gelişme
eşiğinin altındaki sıcaklıklar sadece gelişmeyi durduran sıcaklıklardır. Termal kons-
tant eşitliğinde yüksek sıcaklıklar ise sıcaklık arttıkça böceğin gelişme hızının da
artacağı şeklinde varsayılmaktadır. Böceklerde gelişme hızının yüksek sıcaklıklarda
ağırlaştığı, hatta belirli bir sıcaklık derecesinden itibaren, aynı düşük sıcaklıkta oldu-
ğu gibi, gelişme hızının durduğu bir gerçektir. Bu çelişkiler nedeniyle günlük ortala-
ma sıcaklık hesaplamasında, bilinen meteorolojik ortalama yerine günün en düşük
ve en yüksek sıcaklıklarının toplanıp ikiye bölünmesi gibi zorlamalara başvurulabil-
mektedir. Bu hesaplama yöntemi belki bir bölge ve yıl için çelişkiyi gideren çözüm
olabilir. Ancak her bölge ve yıl için genelleşemeyeceği gözden uzak tutulmamalıdır.
İşte bu nedenlerle birçok rapor ve bilimsel çalışmada termal konstant eşitliği yardı-
mıyla bir böceğin bir bölgede vereceği döl sayısını, hatta döllerin başlangıç ve bitiş
tarihlerini ihtiyatla karşılamak gerekir. Biyolojinin bir matematik formül içine sığ-
dırılamayacağı, termal konstant eşitliğinde de birçok faktörün rol oynadığı bilinci
içinde olunması gerekmektedir. O nedenle önceden tahmin ve erken uyarı çalışma-
larında termal konstant eşitliğinden, bu yönleri göz ardı edilmeyerek yararlanılması
ve aşağıda verilecek örneklerin de bu düşünceyle değerlendirilmesi gerekir.
Örneğin Elma içkurdu’nun gelişme eşiği 12.5 °C’dır. 1 Ocak tarihinden itiba-
ren etkili sıcaklıklar toplamı 100 gün.dereceye ulaştığında ilk kelebeklerin çıkma-
ya başladığı, ilk larva çıkışının 250-300 gün.derecede, ikinci döl kelebek çıkışla-
rının 700 gün.derecede ve ikinci döl larva çıkışının ise 800 gün.derecede olduğu
saptanmıştır. İşte bu gibi değerlerin önceden saptanmış olması ile her gün etkili
sıcaklıklar toplanarak zararlının durumu ve dolayısıyla ilaçlaması ile ilgili gerekli
uyarı önceden yapılmış olur.
Böcekler her ne kadar gelişme eşiği üzerinde fizyolojik faaliyetlerine başlarlarsa
da bazı faaliyetleri için belirli sıcaklık koşullarının bulunması gerekir. İşte böceklere
karşı savaşta önceden tahmin ve erken uyarı çalışmalarında bu ilişkilerden de yarar-
lanılır. Örneğin Elma içkurdu erginleri akşamüzeri sıcaklıklarının 15 °C ve üzerinde-
ki sıcaklıklara ulaşmasıyla yumurta bırakırlar. Bu nedenle önceden tahmin ve uyarı
çalışmalarında 1 Ocak tarihinden itibaren etkili sıcaklık toplamının 100 gün.derece-
ye ulaşması yanında, akşam üzeri sıcaklıklarının da 15 °C veya üzerinde olmasıyla
ilaçlamalara başlanır. Benzer bir durum Salkım güvesi için de söz konusudur. Salkım
güvesinde de 1 Ocak’tan itibaren etkili sıcaklıklar toplamının 120 gün.dereceye ulaş-
masının yanında, akşam üzeri sıcaklıklarının da 15 °C veya üzerinde olması halinde
124 Entomoloji
ilaçlamalara başlanabilir. Bu örneklerden de anlaşılacağı gibi önceden tahmin ve er-

ken uyarıda etkili sıcaklıklar toplamı yanında zararlıların bazı faaliyetlerinin gerçek-
leşmesi için gerekli sıcaklık şartlarının da gerçekleşmiş olması gerekmektedir.
Önceden tahmin ve erken uyarı çalışmaları yurdumuzda da üzerinde çalışılan
konulardandır. Salkım güvesi, Elma içkurdu, Süne, Akdeniz meyvesineği, Zeytin
sineği, Zeytin güvesi ve Fındık kurdu gibi ekonomik öneme sahip zararlılara karşı
tahmin ve erken uyarı çalışmaları yapılmaktadır. Bu çalışmalar sonucunda, ör-
neğin Elma içkurdu’na karşı geçmişte yapılan 7-8 ilaçlama sayısı 3’e indirilebil-
miştir. Aynı durum Salkım güvesi için de geçerlidir. Görüldüğü gibi yurdumuzda
yapılmakta olan, zararlılar için önceden tahmin ve erken uyarı çalışmaları daha
çok ilaçlama zamanını saptamaya yöneliktir. Bunun sonucu ilaçlama sayısının
azaltılması geçmişte bu ilaçlamaların aşırı yapıldığını göstermektedir. Geçmişte
yapılmış gereksiz aşırı ilaçlama hatası gibi günümüzde önceden tahmin ve erken
uyarı kavramında da hatalar yapılmamalıdır. Ancak örneğin Süne’de olduğu gibi
bu kavramın doğru kavrandığını da görmek mümkündür. Süne’ye karşı önceden
tahmin ve erken uyarı çalışmalarında bazı yıllar hiç ilaçlama yapılmamasına ka-
dar başarılı ve net sonuçlar alınabilmektedir.
Kısa süreli önceden tahmin en kolay nasıl yapılabilir?

4
ENTEGRE ZARARLI YÖNETİMİ
İkinci Dünya Savaşından sonra, sentetik olarak üretilen pestisitlerin kullanımı,
diğer mücadele metotlarına göre daha pratik, başarılı ve ekonomik olmuştur.
Bu nedenle üretimleri ve kullanımları hızlı bir şekilde artmıştır. Ancak sentetik
kimyasalların kullanımı yaygınlaştıkça neden olduğu sorunlar artmaya başlamış-
tır. Bunların başında doğal dengenin bozulması, ilaçlara karşı zararlıların direnç
kazanması, dayanıklı ırkların meydana gelmesi, uygulandığı ürünlerde kalıntı
problemlerinin görülmesi gelmektedir. Hatta ilaç uygulamalarından sonra zararlı
popülasyonlarının kısa sürede eski seviyelerine ulaşması, ikinci derecedeki zarar-
lıların ortaya çıkması da bunlara eklenebilir. Ayrıca pestisit kullanımının sonucu
olarak, toprak, hava ve su kaynaklarının yani çevrenin kirlenmesi, doğal düşman-
lar, balarısı, polinatörler gibi diğer böcekler, sıcakkanlı hayvanlar gibi hedef dışı
diğer canlılara ve yaban hayatına istenmeyen yan etkileri gibi önemli sorunlar
ortaya çıkmıştır. İşte bu nedenlerle Entegre Zararlı Yönetimi (EZY) fikri ortaya
atılmıştır. EZY düşüncesi 19. yüzyılın sonlarında oluşmaya başlamış ve 20. yüz-
yılın başlarında bazı uygulamaları görülmüştür. Bu ilk uygulamalarda kimyasal
savaşın yanında sadece biyolojik savaşın düşünüldüğü ve böyle uygulandığı dik-
kati çekmektedir. Ancak bugünkü anlamıyla entegre mücadele kavramı ilk defa
1954 yılında ortaya atılmış olup ilkeleri, 1965 yılında Birleşmiş Milletler Gıda ve
Tarım Teşkilatı (FAO) tarafından belirlenmiştir. Bitki koruma alanında geliştiril-
miş en modern uygulama olarak kabul edilmektedir. İngilizcede yaygın olarak,
Integrated Pest Management (IPM) ve Integrated Pest Control (IPC) olarak ifade
edilen bu uygulama ülkemizde önceki yıllarda, Tamamlayıcı mücadele, Tüm sa-
vaş, Tamamlayıcı zararlı savaşı, Entegre savaşım, Entegre mücadele gibi isimler-
le tanımlanmış olup günümüzde Entegre Zararlı Yönetimi olarak bilinmektedir.
EZY, FAO tarafından, “Zararlı türlerin popülasyon dinamiklerini ve çevre ile iliş-
kilerini dikkate alarak, uygun olan bütün mücadele metotlarını ve tekniklerini
uygun bir şekilde kullanarak, bunların popülasyonlarını, ekonomik zarar sevi-
yesinin altında tutan bir zararlı yönetimi sistemidir” şeklinde tarif edilmektedir.
EZY’nin Amaç, Hedef ve İlkeleri

EZY’nin amacı, “sürdürülebilir ürün yetiştirilmesini garanti altına almak, zararlı-
ların sebep olduğu kayıpları minimize etmek, zararlı popülasyonlarını en yüksek
ekonomik kazanç sağlayacak seviyede tutmak, çiftçilerin diğer amaçlarını karşıla-
mak, pestisitlerin insanlar, hayvanlar ve çevre üzerindeki risklerini en aza indir-
mek için çok yönlü taktiklerin iyi bir koordinasyon içinde kullanılması” şeklinde
ifade edilmektedir.
EZY, belirli agroekosistemde bulunan zararlı, hastalık ve yabancıotlarla mü-
cadelenin ayrı ayrı değil, gerekli olan hepsinin birlikte yapılmasını ve uygun mü-
cadele metotları ve tekniklerinin birbirini tamamlayacak şekilde uygulanmasını
esas almaktadır. Bu mücadelede gerek zararlı gerekse doğal düşman olsun, hiçbir
canlının ortadan tamamen kaldırılması istenmemektedir. Sadece, zararlı etmen-
lerin popülasyon yoğunluklarının ekonomik zarar seviyesinin altında tutulması
amaçlanır. Bu nedenle, EZY programlarında zararlıların ekonomik zarar eşikleri-
nin mutlaka bilinmesi gereklidir. Ayrıca doğal düşmanların korunması ve destek-
lenmesi büyük önem taşımaktadır.
EZY anlayışı, programları ve uygulamalarında amaç; öncelikle çevre direnci-
nin arttırılması ve buna rağmen zararlı popülasyonları ekonomik zarar eşiğinin
üzerinde ise selektif (seçici) ilaçlar kullanılarak zararlı popülasyonunun düşürül-
mesidir. Bu anlayış ve uygulamalar zararlılara karşı ilaç kullanımını en düşük dü-
zeyde tuttuğundan insan ve çevre sağlığı da büyük oranda korunmuş olur. EZY
çalışmalarında öncelikle ele alınan çevre direncinin arttırılması, zararlılara karşı
dayanıklı bitki çeşit ve varyetelerinin yetiştirilmesi, bitkinin sağlıklı ve kuvvetli
bünyeli yetiştirilmesi için gerekli kültürel önlemlerin uygulanması, zararlıların
popülasyonlarının düşürülmesini sağlayan mekaniksel ve fiziksel savaş yöntem-
lerinin uygulanması ve doğal düşmanların zararlılar üzerinde etkinliklerini art-
tırıcı önlemlerin alınması gibi çalışmaları içerir. EZY’de ilaç kullanımı en son ele
alınacak bir yöntemdir ve bu da çevreye etkisi en düşük düzeyde olan ilaçların,
yani spesifik ilaçların seçilmesi, uygun doz, uygun zaman ve uygun şekilde kulla-
nılması ile en düşük düzeyde tutulur.
Öncüer, C. ve E. Durmuşoğlu, 2008. Tarımsal Zararlılarla Savaş Yöntemleri ve İlaçları.

Genişletilmiş 6. Baskı. Adnan Menderes Üniversitesi Yayınları No:27, Aydın, 472 s.
EZY Uygulamaları
EZY çalışmaları bir program içinde yürütülür. Bu programın doğru hazırlanma-
sı ve beklenen sonuçların alınması için bazı verilerin sağlanmış olması gerekir.
EZY’de herhangi bir kültürdeki zararlılar bir bütün olarak ele alınıp bir kompleks
olarak düşünülür. Örneğin bir elma bahçesindeki zararlılar bir kompleks halinde
düşünülüp bir bütün halinde ele alınarak bunların popülasyonları yıl boyu izlenir
ve yoğunluklarının ekonomik zarar eşiğinin üzerine çıkmaması için önlemler alı-
nır. Bunun için de öncelikle zararlıların ekonomik zarar eşiklerinin belirlenmesi
ve bilinmesi, çevre direncinin arttırılması gerekir. Zararlı popülasyonlarının yıl
boyu izlenmesi sırasında popülasyon seviyesinin eşik üzerine çıkması halinde di-
ğer savaş yöntemlerine, örneğin kimyasal savaş yöntemine başvurulur. Bu durum-
da mümkün olduğunca spesifik, yani selektif ilaçlara yer verilir. Aynı zamanda
seçilen bu ilaçlar en uygun zamanda, en uygun doz ve en uygun şekilde kullanılır.
Böylece ilaçların insan ve çevreye olumsuzlukları en düşük düzeye indirilmiş olur.
126 Entomoloji
Çevre direncinin arttırılması çalışmaları içinde zararlılara dayanıklı bitki çeşit-

lerinin yetiştirilmesi ve özellikle doğal düşman popülasyonlarının ve etkinliklerinin
arttırılması önemli yer tutar. Doğal düşman türlerinin ve bu türlerin zararlı popü-
lasyonu üzerindeki etkililiklerinin saptanması bu konudaki başlangıç çalışmalarını
teşkil eder. Bu arada doğal düşmanlar ile konukçuları olan zararlılar arasındaki iliş-
kiler incelenir. Doğal düşmanların popülasyonları zararlı popülasyonu ile birlikte
yıl boyu izlenerek yıllık popülasyon yoğunluğu seyirleri belirlenir. Böylece doğal
düşmanların çevre direnci içindeki yeri ve değerleri belirlenmiş olur. Doğal düş-
manların popülasyon yoğunlukları ve etkililikleri yeterli değilse mevcut doğal düş-
manların yoğunluluklarını ve etkinliklerini arttırıcı önlemler alınır. Örneğin do-
ğal düşmanların kışlamasına elverişli ortamlar kültürler arasına yerleştirilir. Doğal
düşmanların özellikle erginlerinin beslenmesi için kültürler arasına polence zengin
bitkiler dikilir veya belirli zamanlarda şekerli su püskürtülür. Alınan bu önlemler-
le doğal düşmanların popülasyonları ve etkinlikleri arttırılamamış ise uygun olan,
yani potansiyeli yüksek olan ve kolay üretilebilen yerli doğal düşmanlardan bir veya
birkaç türü insektaryumlarda kitle halinde üretilip doğaya salıverilir. Böylece doğal
düşman popülasyonu ve dolayısıyla etkinliği arttırılmış olur. Eğer yerli türler yeterli
gelmiyorsa bu kez dışarıdan getirilecek etkili doğal düşman türleri kitle halinde üre-
tilip doğaya salıverilir. İşte takip edilmesi gereken sıra içinde ve kısaca açıklanan bu
yöntemlerle doğal düşmanların çevre direnci içindeki etkinlikleri arttırılmış ve ye-
terli düzeye getirilmiş olur. Bu çalışmalar sonucunda genellikle doğal denge sağlan-
mış olacağından zararlı popülasyonları da ekonomik zarar eşiğinin altında olur ve
bunun sonucunda çoğunlukla zararlıya karşı bir başka savaş yöntemi uygulamasına
gerek kalmaz. Birçok araştırıcı ve yazarın entegre zararlı yönetimi çalışmalarını bi-
yolojik savaş çalışmaları ile özdeşleştirmesinin nedeni, burada görüldüğü gibi, EZY
çalışmalarında biyolojik savaş çalışmalarının büyük yer tutmasından kaynaklanır.
EZY çalışmalarında başarılı program ve çalışmalar; biyolojik savaş çalışmalarının
özünü kavramış, gereğine inanmış, zararlı ile doğal düşmanları arasındaki ilişkileri
iyi irdelemiş elemanlar tarafından daha kolaylıkla yapılabilir.
EZY program ve çalışmaları için zararlıların ekonomik zarar eşiklerinin de bi-
linmesi gerekir. Burada ekonomik zarar eşiği, hem uygulanacak savaşın ekonomik
olması açısından, hem de daha çok çevre direncindeki doğal düşman popülasyon-
larının belirli düzeyde korunması açısından olmak üzere iki şekilde önemlidir. Bu
konu “Zararlılara Karşı Savaşta Temel Bilgiler” bölümünde yeterince açıklanmıştır.
EZY çalışmalarında zararlıların biyolojisi ve davranışları ile ilgili net bilgiler
gereklidir. Bunların önceden tahmin edilmesi ve böylece uyarının erken yapı-
labilmesi çalışmaların başarısını artırır. Böylece önceden tahmin ve erken uya-
rı çalışmalarının, EZY çalışmaları içinde önemli yeri vardır. Önceden tahmin ve
erken uyarı çalışmaları sadece zararlı türler için değil yararlı türler, yani doğal
düşmanlar için de yapılmalıdır. Bunun için zararlı-doğal düşman ilişkilerinin, bu
ilişkilerin düzeyinin ve koşularının belirlenmiş olması gerekir. Örneğin zararlının
hangi yoğunluğunda doğal düşman yoğunluğu nedir, zararlı ve doğal düşman yo-
ğunlukları hangi düzeylerde ve hangi koşullarda değişir, doğal düşmanların hangi
yoğunlukları zararlının hangi yoğunluklarında bulunur, doğal düşmanların deği-
şik yoğunluklarının zararlı yoğunluğu üzerindeki etkileri ve bunların düzeyleri
gibi konular zararlı-doğal düşman ilişkilerinin irdelenmesini sağlayan konulardır.
Anonymous, 2002. Bitki Koruma El Kitabı. T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakan-
lığı, İzmir İl Müdürlüğü Yayınları No:352, 536 s.
EZY çalışmalarında çevre direnci yeterince sağlanamamışsa veya belirli za-

manlarda çevre direncinde etkili unsurlar örneğin doğal düşmanlar yeterli ola-
mıyorlarsa diğer savaş yöntemlerine başvurulur. Örneğin mekaniksel, fiziksel
savaş yöntemleri ile biyoteknik yöntemlerden yararlanılır. Bitki üzerinde zarar-
lının yoğun olduğu dallar budanır, yere dökülmüş meyveler toplanıp gömülür,
bulaşmayı önlemek için seyreltme yapılır, grup halinde yaşayan zararlılar grup
halinde toplanır, bulaşmayı sağlayan ve doğal düşmanların faaliyetini engelleyen
karıncalarla savaşılır. Bunlara benzer diğer yöntemler uygulanarak zararlı popü-
lasyonları azaltılmaya çalışır. Bu arada yararlanılabilecek biyoteknik yöntemler
saptanır. Örneğin uzaklaştırıcı (repellent) veya beslenmeyi engelleyici (antifee-
dant) maddeler kullanılır ve cezp edici (atractant), kısırlaştırıcı (kemosterilant)
maddelerden yararlanılır. Böylece zararlı popülasyonları ekonomik zarar eşiğinin
altına büyük bir ihtimalle indirilebilir.
EZY çalışmalarında buraya kadar açıklanan yöntemlerden yeterince sonuç alı-
namamışsa pestisitlerden yararlanılma yoluna gidilir. Görüldüğü gibi EZY prog-
ram ve çalışmalarında pestisitlere en son yer verilir. EZY programlarında kulla-
nılacak pestisitlerin seçimi başlı başına bir konu olup ayrıca irdelenecektir ancak
pestisitler içinden öncelikle biyopestisitler öncelikli olmak üzere, mümkün oldu-
ğunca etki spektrumu dar olan ve hatta selektif ilaçlar kullanılmalıdır. Böylece
ilaçlamalardan doğal düşmanların çok az etkilenmeleri ve dolayısıyla doğal den-
genin korunması sağlanarak zararlılara karşı çevre direncinden yaralanılmış olur.
Aynı zamanda ilaçların insanlar ve çevreye olumsuz etkileri en düşük düzeyde
tutulmuş olacaktır. Örneğin bir kültürdeki EZY çalışmasında; kırmızı örümcekler
için pestisit kullanma zorunluluğu doğmuşsa spesifik bir akarisit, yaprakbitleri
için pestisit kullanma gereği duyulmuşsa afisit etkili selektif ilaçlar, eğer başka bir
zararlı için pestisit kullanımı gerekli olmuşsa az sayıda zararlıyı etkileyen ve etki
süresi çok kısa olan ilaçlar seçilmelidir. Aynı şekilde örneğin kabuklu bitler için
yazlık beyaz yağlar gibi fiziksel yolla etkili olan ilaçlar seçilmelidir.
EZY uygulamalarında pestisit kullanımı gerektiğinde, ilaç seçimi kadar uy-
gulama yönteminin de önemi vardır. Örneğin kırmızı örümcekler tarla veya
bahçe kenarlarındaki yabancı otlar üzerinde kışlar ve ilkbaharda bu yabancı ot-
lar üzerinde beslenir ve buralardan kültür bitkilerine bulaşırlar. Bu nedenle tar-
la ve bahçelerde kırmızı örümcek zararı başlangıçta kenarlarda görülür. Bunun
için sık gözlemler yapılarak ilk bulaşmanın görülmesiyle birlikte tarla ve bahçe
kenarlarında şerit halinde yapılacak bir ilaçlama ile kırmızı örümcek popülas-
yon yoğunluğu ekonomik zarar eşiğinin altına düşürülebilir ve sonuçta da doğal
denge büyük ölçüde korunmuş, çevre direnci unsurları olan doğal düşmanlardan
yararlanılmış olur. Bunun gibi tarla veya bahçelerde zararlılar belirli bitkiler üze-
rinde ve belirli alanlarda daha yoğun olarak bulunurlar. İlaçlamaların bu yoğun
kesimlerde uygulanmasıyla zararlı popülasyonları düşürülebilir. Örneğin turunç-
gillerde kabuklu bitlere karşı yazlık beyaz yağlarla yapılacak ilaçlamalarda; birin-
ci ilaçlamada sıranın birisi, ikinci ilaçlamada da diğeri üzerinde bulunan ağaçlar
ilaçlanarak doğal düşmanların popülasyonları büyük oranla korunmuş olur. Yine
turunçgil bahçelerinde Akdeniz meyvesineği veya zeytinlerde Zeytin sineği’ne
karşı ilaçlamalarda insektisit içine cezp edici madde protein hidrolizat katılarak
ağaçların güzey-doğuya bakan birer dalı ilaçlanmak suretiyle yapılacak kısmi dal
ilaçlaması yöntemi ile doğal düşmanlar çoğunlukla korunmuş olur. İşte bunlar ve
benzeri ilaçlama yöntemleri uygulanarak doğal dengenin korunması ve dolayısıy-
la da zararlılara karşı çevre direncinin etkisi sağlanmış olacaktır.
128 Entomoloji
Yukarıda verilen örneklerin dışında, EZY programlarının pestisit uygulama-

larında zararlıların biyolojileri izlenip ilaçlama zamanı hassas olarak belirlenerek
etki süresi kısa olan veya selektif olan bir ilaç ile yapılacak ilaçlama sonucunda za-
rarlı popülasyonu yeterince düşürülmüş olacağı gibi doğal düşman kompleksinin
bu ilaçlamadan en düşük düzeyde etkilenmesi sağlanabilir. Zararlıların biyolojile-
ri izlenerek en uygun savaş zamanının net olarak saptanması özellikle bir kültürde
çok döl veren ve yoğunluğu genellikle savaşı gerektirecek düzeyde olan zararlılar
için daha da önemlidir. Bu gibi zararlılara ana zararlı veya anahtar zararlı adı veri-
lir. Örneğin elma bahçesinde Elma içkurdu, bağlarda Salkım güvesi, pamukta bazı
bölgelerde yaprakbitleri, bazı bölgelerde de beyazsinekler, mısırda Mısır kurdu
gibi zararlılar ana zararlıdır. Bir kültürde ana zararlı bölgeye ve mevsime göre de-
ğişir. Örneğin pamuklarda Çukurova’da beyazsinek, Ege Bölgesi’nde yaprak bitleri
ana zararlı durumdadır. Yine aynı şekilde örneğin elma bahçelerinde ilkbahar ay-
larında Elma ağkurdu, yaz aylarında da Elma içkurdu ana zararlı durumundadır.
EZY programlarında ana zararlılar göz önünde tutularak ve zararlı kompleksinde
bu ana zararlı ile diğer unsurlar veya yararlı kompleksi arasındaki ilişkiler izlenir
ve belirlenir. Elde edilen sonuçlarla bu ana zararlı öncelikle hedeflenecek şekilde
yöntemler saptanır. Çoğu zaman bir kültürdeki ana zararlı nedeniyle türler ara-
sındaki ilişkiler ve çevre direnci bozulabilir. Bu da EZY çalışmalarını güçleştirir.
İşte bu güçlüklerin giderilmesi için öncelikle ana zararlılarla ilgili çalışma ve veri-
ler ele alınmalıdır. Bu anlayış nedeniyledir ki erken uyarı çalışmaları çoğunlukla
ana zararlılara karşı yapılmaktadır.
Önceden tahmin ve erken uyarı çalışmaları için belirli gözlem istasyonları ku-
rulur. Bu istasyonlarda sıcaklık, nem, yağış gibi değerler elde edilir. Aynı zamanda
kafeslere alınmış zararlının çıkışı da sürekli gözlenir. Bunarlın yanında bölgenin
değişik yerlerine asılmış tuzaklar, genellikle feromon tuzakları ile zararlının ergin
çıkışı ve yoğunluğu sürekli gözlemlerle izlenir. Zararlının gelişme eşiği ve thermal
konstantından yararlanılarak gelişme eşiğinin üzerindeki sıcaklıklar günlük ola-
rak toplanır. Etkili sıcaklıklar toplamı zararlının thermal konstantına yaklaştığın-
da, kafeslerdeki zararlıların durumu ve tuzaklardaki erginlerin yoğunluğu dikkate
alınarak zararlı ile savaş için uygun zaman sağlıklı olarak belirlenmiş ve sonuçta
da önceden uyarı gerçekleştirilmiş olur. Kısaca bu şekilde açıklanabilecek önce-
den tahmin ve erken uyarı çalışmalarında her zararlı için özü yukarıda açıklanan
farklı yöntemler uygulanır.
Anonymous, 2008. Zirai Mücadele Teknik Talimatları, Cilt 1-6, T.C. Gıda, Tarım ve
Hayvancılık Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara.
EZY’nde Örnekleme ve Sayım Yöntemleri

EZY’nde zararlıların ve doğal düşmanların düzenli gözlem ve sayımlarla takip
edilmeleri gereklidir. Bu gözlem ve sayımlar kültür bitkisine göre değişik yapılabi-
leceği için burada örnek olarak sebze yetiştiriciliği örneğinde irdelenmiştir.
Sebze yetiştiriciliğinde bütün zararlılar ile yararlıların sayımlarında yapılacak
örneklemenin tarladaki mevcut popülasyonu temsil etmesi gerekir. Bu nedenle
her zararlı için örnek alma şekli, örnek sayısı ve örnek alma zamanı önem taşı-
maktadır. Sebze yetiştiriciliğinde örneklemeler haftada bir kez yapılmalı ancak
döl süresi kısa olan, hızlı çoğalan zararlılarda (beyazsinekler, yaprakbitleri gibi)
bu aralık daha kısa (3-4 gün) tutulmalıdır. Ayrıca ekonomik zarar eşiğine yakla-
şıldığında da örnekleme aralığı kısaltılabilir.
Gözle zorlukla görülebilen zararlılarda (beyazsinekler, yaprak galeri sinekleri,

yaprakbitleri, tripsler, kırmızı örümcekler ile diğer akarlar) sayım, yardımcı araç-
lar (lup, steoroskobik mikroskop vs.) kullanılarak yapılmalıdır. Bu amaçla örnek-
lemede tarlanın büyüklüğüne göre 20-50 bitki seçilir. Her bitkinin alt, orta ve üst
yapraklarından birer adet alınır ve 100 yaprakta sayım yapılarak yaprak başına
zararlı hesap edilir. Yeşilkurt, Pamuk yaprakkurdu ve Piskokulu yeşilböcek için,
seçilen 30 bitkinin çiçek, yaprak, sap, meyve ve sürgünleri incelenerek tarlada-
ki varlığı araştırılır. Yeşilkurt için bulaşık meyve oranı; Pamuk yaprakkurdu ve
Piskokulu yeşilböcek için bitki başına düşen birey sayısı belirlenir. Bu yöntemin
dışında özellikle beyazsineklerin, trips, yaprakbiti ve yaprak galerisinekleri ergin
çıkış zamanlarının ve popülasyon gelişmelerinin izlenmesinde tarlaya yerleştiri-
len sarı yapışkan tuzaklar kullanılmaktadır. Her örnekleme sonunda elde edilen
sayım sonuçları, sürvey çizelgelerine işlenmelidir.
Doğal düşmanların örnekleme yönteminde ise; tarlada homojen olarak seçi-
len 50 bitkinin üst, orta ve alttan birer yaprak olmak üzere toplam üç yaprak-
ta bulunan yararlılar sayılır. Doğal düşmanlardan, Heteroptera takımına bağlı
türlerin ergin ve nimfleri; Coleoptera türlerinin ergin, yumurta, larva ve pupası;
Syrphidae türlerinin yumurta ve larvası; Chrysopidae türlerinin ergin, yumurta
ve larvası; Thripidae türlerinin erginleri sayılır. Acarina takımına ait yararlı türler
ise, zararlıları örneklemek üzere alınan yapraklarda sayılır. Laboratuvarda yap-
rakların incelenmesi sırasında predatör akar türler sayılarak kaydedilir. Yapılan
sayımlar sonucunda doğal düşmanların yaprak başına yoğunluğu hesaplanarak
yazılır. Laboratuvarda yapılan sayımlar sonunda yaprakbitinin, beyazsinek ve
yaprak galeri sineğinin canlı ve parazitoitli bireyleri sayılarak yüzde parazitleme
oranı bulunur.
10 da pamuk tarlası ile 1000 da’lık pamuk tarlasında zararlı böcekler açısından ör-
nekleme ve sayım nasıl yapılmalıdır? 5
130 Entomoloji
Özet
Doğal denge, ekonomik zarar ve önceden tahmin- Entegre zararlı yönetimi anlam, amaç, hedef ve
1 erken uyarı gibi böceklerle savaşta temel ilkeleri 3 ilkelerini ifade etmek
tanımlamak
Entegre zararlı yönetimi zararlı türlerin po-
Doğada zararlı ve yararlı organizmalar bir arada pülasyon dinamiklerini ve çevre ile ilişkilerini
ve belirli bir denge içinde bulunurlar ki doğadaki dikkate alarak, uygun olan bütün mücadele me-
bu sisteme doğal denge adı verilir. Zararlı ve ya- totlarını ve tekniklerini uygun bir şekilde kul-
rarlıların popülasyon yoğunlukları denge halinde lanarak, bunların popülasyonlarını, ekonomik
olup bunun düzeyi de genelde ekonomik zarar zarar seviyesinin altında tutan bir zararlı yöneti-
eşiğinin altındadır. Dolayısıyla zararlının mey- mi sistemidir. Amaç; öncelikle çevre direncinin
dana getirdiği zarar, ekonomik bakımdan önemli arttırılması ve buna rağmen zararlı popülasyon-
değildir ve bunun sonucu da herhangi bir savaş ları ekonomik zarar eşiğinin üzerinde ise selektif
yönteminin uygulanmasına gerek yoktur. (seçici) ilaçlar kullanılarak zararlı popülasyonu-
Herhangi bir zararlının ekonomik zarara neden nun düşürülmesidir.
olan en düşük popülasyon yoğunluğuna eko-
nomik zarar seviyesi (EZS) adı verilir. Zararlı Entegre zararlı yönetimi uygulamalarını anlat-
böcek popülasyonunun bu seviyeye ulaşmadan 4 mak
uygun bir savaş yöntemi ile popülasyon artışı- Entegre zararlı yönetimi çalışmalarında öncelik-
nın engellenmesi gerekir. Ekonomik zarar eşiği le ele alınan çevre direncinin arttırılması, zarar-
(EZE) ise herhangi bir zararlının artan popülas- lılara karşı dayanıklı bitki çeşit ve varyetelerinin
yonu karşısında ekonomik zarar seviyesine ulaş- yetiştirilmesi, bitkinin sağlıklı ve kuvvetli bün-
madan popülasyonunu düşürme girişimlerinin yeli yetiştirilmesi için gerekli kültürel önlemle-
gerekli olduğu noktadır. rin uygulanması, zararlıların popülasyonlarının
Önceden tahmin ve uyarı; zararlı popülasyonunun düşürülmesini sağlayan mekaniksel ve fiziksel
değişmesinde etkili olan tüm faktörleri değerlen- savaş yöntemlerinin uygulanması ve doğal düş-
direrek zararlının ekonomik zarar eşiğine ulaşıp manların zararlılar üzerinde etkinliklerini arttı-
ulaşamayacağını, eğer ulaşacaksa bunun zamanını rıcı önlemlerin alınması gibi çalışmaları içerir.
tahmin ederek üreticileri önceden uyarmaktır.
Örnekleme ve sayım yöntemlerini açıklamak
5
Böceklerle savaşta temel ilkeleri dikkate alarak Entegre zararlı yönetimi çalışmalarında zarar-
2 hangi durumlarda savaşa karar verilmesi gerek- lıların ve doğal düşmanların düzenli gözlem
tiğini açıklamak ve sayımlarla takip edilmeleri gereklidir. Bütün
Kültür bitkileri beslenen zararlı böcekler doğada zararlılar ile yararlıların sayımlarında yapılacak
belirli zamanlarda görülür. Birkaç bireyin kültür örneklemenin tarladaki mevcut popülasyonu
bitkileriyle beslenmeleri ekonomik açıdan hiç temsil etmesi gerekir. Bu nedenle her zararlı için
önemli olmadığı gibi doğal dengenin korunması örnek alma şekli, örnek sayısı ve örnek alma za-
açısından da gereklidir. Ancak zararlı böcek po- manı önem taşımaktadır.
pülasyonlarının belirli bir düzeyin üzerine çıkma-
sı ekonomik açıdan önemli kayıplara neden olan
istenmeyen bir durumdur. Hangi sayıdaki zararlı
böcek ekonomik açıdan sorun değildir? veya han-
gi sayıdan fazla zararlı böcek ekonomik açıdan
önemli kayıplara yol açabilir? İşte bu soruların ce-
vapları ekonomik zarar seviyesi, ekonomik zarar
eşiği ve maliyet/potansiyel yarar oranı gibi bilim-
sel araştırmalar yapılarak belirlenmiş bazı değerler
üzerinden söylenilebilir. Buradan yola çıkılarak
zararlılara karşı savaşıma karar verilir.
1. Aşağıdakilerden hangisi zararlılarla savaşta bilinip 7. Aşağıdakilerden hangisi entegre zararlı yönetimin-
dikkat edilmesi gereken ilk temel ilkedir? de geçerli değildir?
a. Doğal denge a. EZY’nde öncelikle kültürel önlemler uygulan-
b. Ekonomik zarar eşiği malıdır.
c. Önceden tahmin erken uyarı b. EZY’nde doğal denge sürekli göz önünde tutul-
d. Ekonomik zarar seviyesi malıdır.
e. Maliyet/Potansiyel yarar oranı c. EZY’nde kimyasal savaşa da başvurulabilir.
d. EZY’nde kimyasal savaşa son çaredir.
2. Bir böceğin ekonomik zarara neden olan en düşük e. EZY’nde kimyasal savaş uygulanmamalıdır.
popülasyon yoğunluğuna ne ad verilir?
a. Doğal denge 8. Aşağıdakilerden hangisi sebzelerde örnekleme şekli
b. Ekonomik zarar seviyesi ile ilgili olarak söylenemez?
c. Ekonomik zarar eşiği a. 1 da alanda örnekleme en az 20 bitkide yapıl-
d. Maliyet/Potansiyel yarar oranı malıdır
e. Ekonomik zarar b. 10 da alanda örnekleme en az 50 bitkide yapıl-
malıdır
3. Aşağıdakilerden hangisi ekonomik zarar eşiğini et- c. 100 da alanda örnekleme en az 100 bitkide ya-
kileyen faktörlerden biri değildir? pılmalıdır
a. Ürünün ekonomik değeri d. Örnekleme sayısı tarlanın büyüklüğüne göre
b. Ürünün değerlendirilme şekli değişmelidir
c. Böceğin türü e. Örneklemede seçilen bitkilerin sadece yaprak-
d. Böceğin ağız yapısı larına bakılmalıdır
e. Böceğin üreme gücü
9. Aşağıdakilerden hangisi böceklerin örnekleme şekli
4. Türkiye’de aşağıdakilerden hangisine karşı önceden ile ilgili olarak söylenemez?
tahmin- erken uyarı çalışmaları henüz yapılmamıştır? a. Yeşilkurt ve Yaprakkurdu için, seçilen bitkilerin
a. Salkım güvesi yaprak, çiçek, sap, meyve ve sürgünleri incelen-
b. Elma içkurdu melidir
c. Süne b. Yaprakkurdu için bulaşık meyve oranı belirlen-
d. Akdeniz meyvesineği melidir
e. Domates güvesi c. Pamuk yaprakkurdu için bitki başına düşen bi-
rey sayısı belirlenmeliridir
5. Önceden tahmin ve erken uyarı çalışmalarında aşa- d. Beyazsinek ve yaprakbiti için yaprak başına dü-
ğıdakilerden hangisinden yararlanılmaz? şen birey sayısı belirlenmelidir
a. Zararlının türü e. Yeşilkurt için bulaşık meyve oranı belirlenmelidir
b. Zararlı biyolosijinin izlenmesi
c. Bitki fenolojisinin izlenmesi 10. Aşağıdakilerden hangisi sebzelerde örnekleme sık-
d. Gelişme eşiği lığı ile ilgili olarak söylenemez?
e. Etkili sıcaklık a. Örneklemeler genelde haftada bir kez yapılmalıdır
b. Örneklemeler genelde ayda bir kez yapılmalıdır
6. Aşağıdakilerden hangisi entegre zararlı yönetimi- c. EZE değerine yaklaşınca örneklemeler 3-4 gün-
nin amacı değildir? de bir yapılmalıdır
a. Sürdürülebilir ürün yetiştirilmesini sağlamak d. Beyazsinekler, yaprakbitleri gibi böcekler 3-4
b. Zararlıların sebep olduğu kayıpları minimize günde bir örneklenmelidir
etmek e. Beyazsinek, yaprakbiti ve yaprak galerisinekleri
c. Her bir zararlı ile ayrı ayrı mücadele edilmesini tuzaklarla takip edilmelidir
sağlamak
d. Üreticilerin mücadele masrafını azaltarak gelir-
lerini arttırmak
e. Doğal dengeyi koruyucu yöntemleri öncelikle
uygulamak
132 Entomoloji

1. a Yanıtınız yanlış ise “Savaşta Temel İlkeler” bö- Sıra Sizde 1
lümünü tekrar gözden geçiriniz. Sera biberi yetiştiriciliğinde fidelerin seraya şaşırtılma-
2. b Yanıtınız yanlış ise “Savaşta Temel İlkeler” bö- sından hasada kadar geçen süre en fazla üç ay kadardır.
lümünü tekrar gözden geçiriniz. Doğal dengenin serada oluşabilmesi için önce biber ile
3. d Yanıtınız yanlış ise “Savaşta Temel İlkeler” bö- beslenen zararlıların bulaşıp artması, sonradan doğal
lümünü tekrar gözden geçiriniz. düşmanların seraya bulaşıp sayılarının artması gerekli-
4. e Yanıtınız yanlış ise “Savaşta Temel İlkeler” bö- dir. Fakat bu dengenin oluşması için gereken zaman bir
lümünü tekrar gözden geçiriniz. sezondan fazla olacağı için tek yıllık bitkilerde doğal
5. a Yanıtınız yanlış ise “Savaşta Temel İlkeler” bö- dengenin oluşmasını beklemek ekonomik açıdan uy-
lümünü tekrar gözden geçiriniz. gun değildir.
6. c Yanıtınız yanlış ise “Entegre Zararlı Yönetimi”
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
7. e Yanıtınız yanlış ise “Entegre Zararlı Yönetimi” Bir domates tarlasında çiçeklenme öncesinde 50 bit-
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. kide yaptığınız sayım sonucunda 4 bitkide Yeşilkurt
8. e Yanıtınız yanlış ise “Entegre Zararlı Yönetimi” larvası bulursanız bunun anlamı 100 bitkide 8 bulaşık
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. bitki demektir. Yeşilkurt için domateste EZE 5 bulaşık
9. b Yanıtınız yanlış ise “Entegre Zararlı Yönetimi” bitki/100 bitki olduğundan bitkilerde domates meyve-
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. leri olsa idi mücadeleye başlama kararı verilirdi. Ancak
10. b Yanıtınız yanlış ise “Entegre Zararlı Yönetimi” bitkilerin çiçeklenme öncesinde olduğu dikkate alındı-
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. ğında yani henüz meyve olmadığı için ve Yeşilkurdun
yapraktaki zararı önemsiz olduğundan mücadeleye ka-
rar verilmez.
Sıra Sizde 3
Bir sebze tarlasında yaprak başına 7 Beyazsinek nim-
fi sayılırsa bu değer 5 birey/yaprak olan EZE değeri-
ni geçtiği için mücadeleye karar verilmesi gerekirdi.
Ancak tarımsal savaşta ilk ilkemiz doğal dengeyi gö-
zetmek olduğu ve bu tarlada yaprak başına da 2 preda-
tör olduğu (bir predatör günde 5-6 bireyi tüketebilir)
için kesinlikle ilaçlama yapılmamalıdır. Diğer yandan
şayet bu tarlada virüs problemi varsa Beyazsineklerin
virusları taşıdığı göz önüne alınarak doğal düşmanlara
etkisi olmayan bir ilaçla mücadele edilmelidir.
Sıra Sizde 4 Anonymous, (2002). Bitki Koruma El Kitabı. T.C.
Kısa süreli tahmin en kolay, bazı zararlı böcekler için Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, İzmir İl Müdürlüğü
gözlem ve sayımla, bazı zararlı böcekler için ise tuzak- Yayınları No: 352, 536 s.
larla yapılabilir. Yaprakbiti, kabuklubit ve tırtıllar gibi Anonymous, (2008). Zirai Mücadele Teknik Talimat-
böcekler bitki üzerinde fazla hareket edemedikleri için ları, Cilt 1-6, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ta-
bunların gözlenmesi ve sayımı oldukça kolaydır. Ancak rımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara.
beyazsinek ve meyve sinekleri erginleri gibi oldukça Öncüer, C. ve E. Durmuşoğlu, (2008). Tarımsal Zarar-
hareketli ve sayılması zor böcekler tuzaklar ile yakala- lılarla Savaş Yöntemleri ve İlaçları. Genişletilmiş
nıp popülasyon değişimleri takip edilebilir. Zararlı bö- 6. Baskı. Adnan Menderes Üniversitesi Yayınları
cek sayımı yanında ayrıca bitki fenolojisinin uyumu da No:27, Aydın, 472 s.
dikkate alınarak kısa süreli tahmin yapılmalıdır.
Sıra Sizde 5
Örnekleme ve sayım tarlanın büyüklüğüne göre farklı
yapılmalıdır ama her iki büyüklükteki tarlada da amaç
tarlanın homojen bir şekilde örneklenmesi gereklili-
ğidir. Örneğin 1 da tarlada 20 bitki, 10 da tarlada 50
bitki yeterli iken 1000 da bir alanda öncelikle arazinin
ve toprağın yapısı dikkate alınarak en az 100 da’lık alt
alanlar belirlenerek bu alt alanlarda en az 100’er bitki
incelenmelidir. Seçilen bitkilerin alt, orta ve üst kısım-
larındaki yapraklar, çiçekler ve meyveler dikkatlice in-
celenmelidir.
9
ENTOMOLOJİ
Amaçlarımız
 Böceklerle savaşta kullanılabilecek yöntemleri tanımlayabilecek
 Hedef zararlı böceklere karşı uygun savaş yöntemlerini önerebilecek,
 Kültür bitkilerinde zararlı olan böceklere karşı savaşım programlarını karşılaş-
tırabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kuvvetli ve sağlam bünyeli bitki • Genetik savaşım
• Erken-geç ekim-dikim-hasat • Feromon, şaşırtma tekniği,
• Antibiyosis, tercih olunmama, jüvenil hormon, antifeedant,
tolerans repellent
• Monofag, oligofag, polifag • Parazitoit, predatör, mikrobiyal
• Çeşitli tuzaklar savaş
• Solarizasyon
İçindekiler
Entomoloji Böceklerle Savaş II: Tarımsal • TARIMSAL SAVAŞ YÖNTEMLERİ

Savaş Yöntemleri
Böceklerle Savaş II:
Tarımsal Savaş
Yöntemleri
TARIMSAL SAVAŞ YÖNTEMLERİ

Böceklerle savaş; kültür bitkileri ve ürünlerinin böceklerin etkilerinden ekono-
mik ölçüler içinde korunması amacıyla, çevre ve insan sağlığı göz önünde tutarak
yapılan girişimlerin bir bütünüdür. Böceklerle savaşta, bir yandan insan ve çevre
sağlığı dikkate alınarak ürün miktar ve kalitesinde olası kayıpları engellemek, di-
ğer yandan bu işlemin ekonomik olması hedeflenmektedir. Günümüzde bu amaca
ulaşabilmek için böceklerle savaşın, önceki ünitede açıklandığı gibi Entegre Za-
rarlı Yönetimi (EZY) şeklinde yürütülmesi gerekmektedir. EZY, kültür bitkisinde
zarar oluşturan etmenlerin popülasyon dinamikleri ve çevre ile ilişkilerini dikkate
alarak uygun olan tüm mücadele metotlarını ve tekniklerini uyumlu bir şekilde
kullanarak, zararlı popülasyonlarını ekonomik zarar eşiğinin altında tutmaya ya-
rayan bir yönetim sistemidir. Buradaki zararlı deyimi, kültür bitkilerinde sorun
olan böcek, kırmızı örümcek, nematod, kemirgen ve kuşlar gibi zararlıları; fungus,
bakteri, virüs gibi hastalık etmenlerini ve yabancı otları kapsamaktadır. Dolayısıy-
la bu sistemde; belirli bir agroekosistemde bulunan hastalık, zararlı ve yabancıot-
lar ile savaş ayrı ayrı değil, birbirlerini tamamlayacak şekilde yapılmaktadır. Yani
EZY, bir savaş yöntemi olmayıp, tüm savaş yöntemlerini birbirlerini tamamlaya-
cak şekilde bir arada kullanan, insan sağlığı, çevre ve doğal dengeyi dikkate alan,
sürdürülebilir bir mücadele sistemidir ve bu nedenle, Entegre Ürün Yönetimi ve
Sürdürülebilir Tarımsal Üretim’in temelini oluşturur. Bu nedenle EZY içinde kul-
lanılabilecek tüm savaş yöntemleri ayrı ayrı örneklerle irdelenecektir.
Kültürel Önlemler
Zararlıların yaşamalarını güçleştirmek, çoğalmalarını azaltmak veya engellemek
amacıyla yapılan tarımsal işlemlere kültürel önlemler denilmektedir. Böceklere
karşı savaşta öncelikle kültürel önlemlerden yararlanılır. Çünkü amaç böcekle-
rin öldürülmesi değil, önceden alınan önlemlerle kültür bitkilerini veya ürünle-
ri böceklerden korumaktır. Kültürel önlemler genellikle ucuz uygulamalar olup,
çoğunlukla bilinen ve uygulanan tarımsal yöntemlerdir. Böceklere karşı bir savaş
yöntemi olarak ortaya çıkmaları ve kullanılmaları için böceklerin biyolojisi, bes-
lenme ve diğer davranışlarının iyi incelenmiş olması gerekir.
136 Entomoloji
Kuvvetli ve Sağlam Bitkilerin Yetiştirilmesi

Kuvvetli ve sağlam bünyeli bitkiler böceklerden daha az etkilendiği gibi, böcekler
böyle bitkiler üzerinde daha az beslenir ve çoğalırlar. Bu nedenle entegre zararlı
yönetimi programlarında bir kültür tesis edilirken bitkilerin kuvvetli ve sağlam
bünyeli yetişebilmesi için hertürlü önlemlerin alınması gerekir.
Bitkilerin sağlam bünyeli yetişmeleri açısından öncelikle o kültür için ugun
toprak ve yöney seçilmelidir. Böylece hem ürünün verim ve kalitesi yüksek olacak
hem de böcekler kuvvetli gelişen bitkilerde fazla zarar meydana getiremeyecektir.
Örneğin kumsal ve humuslu topraklarda asmanın iyi gelişmesi, dolayısıyla kuv-
vetli ve sağlam bünyeli olması nedeniyle Bağ flokserası’nın zararı, böyle toprak-
larda az olmaktadır.
İyi toprak işlemesi öncelikle bitkilerin gelişmelerini hızlandıran, kök sistemi-
nin iyi gelişmesini sağlayarak kuvvetli bünyeli olmalarını sağlayan bir diğer kül-
türel önlemdir. İyi toprak işleme, aynı zamanda işleme sırasında toprakta mevcut
zararlıların öldürülmesi açısından da önemlidir. Örneğin Kiraz sineği ve Zeytin
sineği gibi böcekler kışı toprakta pupa döneminde geçirir. Kışın yapılacak toprak
işlemesi bu zararlıların popülasyonunu önemli ölçüde azaltır. Toprakta yaşayan
Mayıs böceği, Telkurtları, Bozkurtlar gibi toprakaltı zararlılarının larvaları ilkba-
har ve yaz aylarında yapılacak toprak işlemesi ile büyük oranda öldürülür.
Gübreleme bitkinin gelişmesini sağlaması açısından önemlidir. Ancak gübre-
lemenin tek yönlü değil dengeli bir şekilde yapılması gerekir. Böylece bitki sağlam
bünyeli gelişir ve zararlıların zararından daha az etkilenir. Örneğin fazla azotlu
gübrelemeler bitkilerde vegetatif gelişmeyi arttırır. Böyle bitkilerdeki gevrek ve
yumşak dokularda bitki özsuyu ile beslenen sokucu-emici ağız parçalarına sahip
yaprakbitleri, kabuklubitler, thripsler gibi böcekler aşırı çoğalıp fazla zararlı olur-
lar. Potaslı gübrelemeler bitkilerin hücre çeperlerinin daha kalın olmasını sağla-
dığından bitkiler de sağlam bünyeli gelişir. Sokucu-emici ağız parçalarına sahip
yaprakbitleri, kabuklubitler gibi böcekler bu durumda fazla zararlı olamazlar.
Temiz üretim materyali: Sağlıklı bitki yetiştirmede her şeyden önce sağlıklı
tohum, fide veya fidan kullanılmalıdır. Zararlı ile bulaşık üretim materyali kullan-
mak bu sorunları geniş alanlara bulaştırmak anlamına da gelir. Dolayısıyla temiz
fide veya fidan özellikle toprakaltında zararlı böceklerin temiz alanlara yayılma-
ması veya sonradan bitkinin tamamen zarar görmemesi açısından çok önemlidir.
Seyrek yetiştirme bitkinin birim alandan daha fazla besin alması bakımından
kuvvetli ve sağlam gelişmesini sağlar. Sık yetiştirilmiş bitkiler zayıf ve cılız olduk-
larından, üzerlerinde kabuklubitler, unlubitler ve yaprakbitleri gibi zararlılar daha
fazla zarara neden olurlar. Bazı böcekler, örneğin yaprakbitleri, kabuklubitler ve
unlubitler rutubeti çok severler, güneş ışığından hoşlanmazlar. Bu nedenle sık
dikilmiş bahçelerde daha zararlı olduklarında bu tip zararlılarla savaşta seyrek
dikim önerilir.
İyi sulanmayan bitki gelişemez, zayıf ve cılız kalır. Dolayısıyla zararlılardan
fazla etkilenir. Ancak aşırı sulama da bitkinin vegetatif gelişmesini arttırdığından,
özellikle sokucu-emici ağız parçalarına sahip böceklerin tercih edeceği dolayısıy-
la da daha fazla zarar göreceği duruma neden olur. Özellikle yüksek taban suyu
bitkilerin kökleri için zararlıdır ve bitkilerin zayıf gelişmesine neden olur. Drenaj
aynı zamanda toprak sıcaklığının artmasına, toprak tavının daha erken gelmesine
neden olduğundan bitkilerin erken yetiştirilmesini ve dolayısıyla da bitkilerin za-
rarlılardan daha az etkilenmesini sağlamış olur.
Meyve ağaçları gibi çok yıllık bitkilerde yapılan normal budamalar ve gençleş-
tirmek amacıyla yapılan aşırı budamalar bitkilerin kuvvetli gelişmelerini, dolayı-
9. Ünite - Böceklerle Savaş II: Tarımsal Savaş Yöntemleri 137
sıyla zararlılardan daha az etkilenmelerini sağlar. Gençleştirme ve özellikle buda-

ma zararlı ile bulaşık bitki kısımlarının uzaklaştırılmasını sağladığından zararlı
popülasyonlarının azaltılmasını da sağlayan bir kültürel önlemdir.
Kültür bitkilerinin besin ve suyuna ortak olan yabancı otlar aynı zamanda pek-
çok böceğe ara konukçuluk da etmektedir. Hem besin ve su azaltmalarını hem de
bulaşmaları önlemek için yabancı otlardan, biçilerek veya toprağı işleyerek ya da
herbisitlerle yok edilmesi, bitkilerin sağlıklı ve kuvvetli gelişmelerini sağlar.
Dayanıklı Bitki Tür ve Çeşitlerinin Yetiştirilmesi

Aynı kültür bitkisinin bölgesel koşullara uyumu açısından çok farklı çeşitleri ye-
tiştirilmektedir. Farklı çeşitlerin ise aynı zararlı türden etkilenmeleri farklıdır. Bu
durum kültür bitkisi çeşidinin söz konusu zararlıya karşı değişik düzeylerde daya-
nıklı veya duyarlı olmasından kaynaklanır. Bundan yararlanarak dayanıklı çeşitler
yetiştirmek suretiyle zararlılardan korunmak mümkündür. Günümüzde zararlı-
lara karşı dayanıklı bitki türlerinin geliştirilmesi için ıslah çalışmaları yapılmak-
tadır. Bu konu ile ilgili olarak elde edilmiş çeşitler de vardır. En klasik örnek Bağ
flokserası’na karşı amerikan asma anaçlarının kullanılmasıdır. Avrupa asmaların-
da floksera zararı amerikan asma anacı kullanılarak tamamen ortadan kaldırıl-
maktadır. Çünkü amerikan asmalarının kökleri flokseraya tamamen dayanıklıdır.
Avrupa asmalarında da flokseksera yapraklarda yaşayamaz. İşte bu özellikler ne-
deniyle kök sistemi amerikan asması, toprak üstü sistemi avrupa, yani yerli asma
olan bağlar tesis etmek suretiyle Bağ flokserasının zararı ortadan kaldırılmış olur.
Kültür bitkilerinde zararlılara karşı dayanıklılık fiziksel ve biyokimyasal fak-
törlerden kaynaklanır ve üç grup altında toplanır. Bunlar: tercih olunmama, an-
tibiosis ve tolerans’tır. Bazı kültür bitkileri iç ve dış yapıları, örneğin tüylü, mu-
mumsu yapıda yapraklara sahip oluşu, rengi, içerdiği koku ve tadı gibi özellikleri
nediyle bazı böcekler tarafından tercih edilmezler. Örneğin tüylü yapraklı pamuk,
soya fasulyesi ve yonca çeşitleri yaprakbitleri ve Cicadellid’lere karşı dayanıklıdır.
Çünkü bu böcekler tüylü yapraklı bitkileri tercih etmezler. Yine örneğin Fındık
kurdu, karafındık çeşidini kabuğu kalın ve sert olması nedeniyle tercih etmez.
Salkımda daneleri sık olan üzüm çeşitlerinde Salkım güvesinin zararı daha fazla
olur. Diğer yandan kabuğu kalın olan portakal ve mandarin çeşitlerinde Akdeniz
meyvesineğinin zararı düşük olmaktadır. Bir bitki çeşidinde böceklerin biyolojik
faaliyetlerine olumsuz yönde etkisi olabilecek özel zehirli bileşiklerin bulunması
veya besin maddelerinin yeterince bulunmaması durumunda ortaya çıkan bir da-
yanıklılık antibiosis olarak adlandırılır. Örneğin Akdeniz meyvesineği limonlarda
zarar yapamaz. Çünkü limon kabuğundaki eterik yağlar yumurtaların açılmasını
engeller ve az sayıda açılmış yumurtalardan çıkan larvaların da ölmesine neden
olur. Demisin ve tomisin gibi Patates böceği için öldürücü etkiye sahip maddeler-
ce zengin Solanum cinsine bağlı yabani bitkilerle melezlemeler suretiyle Patates
böceği’ne dayanıklı çeşitler elde edilmiştir. Bitkilerin zararlıların saldırılarına kar-
şı koyabilme, zarar gören dokularını tamir edebilme ya da yenileyebilme yeteneği
tolerans olarak bilinir. Böylece toleranslı bitkiler zararlıların olumsuz etkilerini
en düşük düzeye indirerek onlara dayanırlar ve canlı, kuvvetli kalarak fizyolojik
faaliyetlerini sürdürüp ürünlerini verirler.
Madem böceklere karşı dayanıklı bitki çeşitleri var da neden bunlara karşı her yerde
sadece dayanıklı bitki çeşitleri yetiştirilmiyor? 1
138 Entomoloji
Ekim ve Dikim Zamanının Ayarlanması

Zararlıların ortaya çıkışı ile bitkilerin fenolojileri arasında bir ilişki vardır. Örne-
ğin yaprak bitleri bitkilerin genç dönemlerinde yaşarlar. Süne ve Kımıl erkenci
hububat çeşitlerinde daha az zarar yapar. Çünkü erkenci hububat çeşitleri yapı
olarak erken geliştiklerinden Süne ve Kımıl erginleri kışlaklarından inip hububat
tarlalarına geldiklerinde, beslenmelerinden iyi gelişmiş hububat daha az zarar gö-
rür. Aynı şekilde erkenci kiraz çeşitleri Kiraz sineği zararından daha az etkilenir.
Çünkü erkenci kiraz meyveleri, Kiraz sineği erginlerinin çıkmaya başladığı dö-
nemde olgunlaşıp hasat edilmeye başlanmıştır. Geç ekilen mısırlarda Mısır kurdu
zararının az olduğu tesbit edilmiştir.
Hasat Zamanının Ayarlanması

Bir bitkide zararlının zararı başlamadan hasadın yapılması ile zararın önüne ge-
çilebilir. Örneğin Buğday saparısı hasat geciktirildiğinde larvanın buğday sapları-
nı kesmesi sonucu tüm ürün toprağa döküleceğinden zarar büyük olur. Yoncada
zararlı böceklerin azaltılması için yoncanın 1. ve 2. biçimlerinin erken yapılması
tavsiye edilri. Aynı şekilde ekinlerin erken hasat edilmesiyle Süne zararı azaltıla-
bilir. Pamukta erken ekim ve bunun sonucu erken hasat pamuklarda Pembekurt
zararının azalmasını sağlar.
Münavebe
Böckler sadece beslenebilecekleri ve çoğalabilecekleri belirli bitkilere saldırırlar.
Bu nedenle bir bölgede aynı bitkinin üst üste yıllarca yetiştirilmesi, o bitkiye sal-
dıran böceklerin de aşırı çoğalmasına ve bunun sonucu fazla zarar yapmasına ne-
den olur. İşte bu nedenle kültür bitkileri belirli aralıklarla nöbetleşe yetiştirilirse
kültür bitkilerine özelleşmiş zararlıların aşırı çoğalmalarının dolayısıyla da aşırı
zarar yapmalarının önüne geçilmiş olur. Münavebe, yani bitki nöbetleşmesi daha
çok tek yıllık bitkilerde uygulanan bir kültürel önlemdir. Oligofag olan zararlı-
larda familya düzeyinde yapılacak bitki nöbetleşmesi, monofag olan zararlılarda
cins ve tür düzeyinde bitki nöbetleşmesi yapılması gerekir. Polifag zararlılarda ise
bitki nöbetleşmesinden yeterli sonuç almak çoğu kez mümkün olmaz. Münavebe
özellikle toprakaltı zararlılarına karşı uygulanan ve başarılı sonuçlar alınan bir
yöntemdir. Örneğin telkurtları, mayısböcekleri gibi toprakaltı zararlılarına karşı
önerilen önemli tarımsal savaş yöntemidir.
Tuzak Bitkiler
Kültürü yapılan bitkinin arasına zararlıların çok sevdiği ve tercih ettiği bitkilerin
dikilmesi veya ekilmesiyle zararlıların bu tuzak olarak ekilmiş bitki üzerinde top-
lanması sağlanmış olur ve bu tuzak bitki üzerinde bulunan zararlının ortadan kal-
dırılmasıda kolay olur. Bu yöntem özellikle biyolojik savaş etmeni organizmaların
da barınması ve varlıklarını sürdürmeleri açısından önemli bir yöntemdir. Örne-
ğin pancar tarlalarında sıra aralarına yer yer hububat ekilirse telkurtları hububat-
ta toplanacağından şekerpancarının telkurtlarından göreceği zarar azaltılmış olur.
Kültür bitkilerinin iyi bir şekilde yetiştirilmesine yönelik uygulamalar nasıl zararlı
2 böceklerle savaşta kullanılan bir yöntem olabilir? Açıklayınız.
Mekaniksel Savaş
Mekaniksel olarak zararlıları yok edebilmek, ya da zarar yapmalarını önlemek
için el, araç ya da makinalar kullanarak yapılan savaş şeklidir.
Ezme
Yoğun olarak bulunan bazı zararlıların, el veya tel fırça ile ezilmek suretiyle po-
pülasyonları düşürülebilir. Örneğin şeftali ağaçlarının gövde ve kalın dallarında
kış aylarında koloni halinde bulunan Gövde kanlıbiti ilkbahar aylarında elma
ağaçlarında sürgün ve dallarda koloni halinde bulunan Elma pamuklubiti nimf
ve erginleri bir eldiven veya tel fırça yardımıyla ezilerek öldürülür. Meyve ağaç-
larının gövdelerinde odun dokusunda galeri açarak zarar yapan Ağaç sarıkurdu,
Ağaç kızılkurdu ve Cerambycidae larvaları galerilerine tel sokularak öldürülmek
suretiyle popülasyonları azaltılır.
Toplama
Özellikle grup halinde yaşayan zararlıların kendileri bulundukları bitki organları
ile birlikte kesilip toplanarak zararlarının önüne geçilebilir. Örneğin Çam kese-
tırtılı ve Altınkıçlı kelebek gibi zararlılar kış aylarında grup halinde bulundukları
keselerin, üzerindeki bitkilerin dalları ile birlikte kesilerek gömülmesi, bitkilerden
uzaklaştırılması veya yakılması suretiyle öldürülür. Bu yöntem söz konusu zararlı-
lara karşı uygulanabilecek en etkili savaş yöntemidir. Akdeniz meyvesineği, Elma
içkurdu gibi zararlılardan zarar görmüş meyveler yere dökülürler. Bu meyveler
bahçelerde toplanıp derin çukurlara gömülmek suretiyle zararlı popülasyonları
önemli ölçüde azaltılmış olur.
Engelleme
Zararlıların meydana getirecekleri zararları hendek, çit, örtü ve bazı ürkütücü
araçlarla azaltmak mümkündür. Örneğin İncir güvesi erginlerinin yumurtalarını
yazın incir kurutma sergilerindeki meyveler üzerine bırakmalarını önlemek ama-
cıyla sergiler akşam üzerleri ve geceleri naylon veya sık dokulu bir bez ile örtülür.
Böylece büyük ölçüde zararın önüne geçilebilir.
Bitki Artıklarının Yok Edilmesi

Zararlılarla savaşta hasat sonrası tarlada kalan bitki artıkların yok edilmesi büyük
önem taşır. Çünkü bu kalıntılar, birçok zararlı için kışlama ve barınma veridir,
Örneğin Mısır kurdu kışı tarlada kalan mısır sapları içinde geçirir. Pembekurt
kışı tarlada kalan veya yere dökülmüş kör, yani açılmamış pamuk kozaları içinde
geçirir. Yaprak galerigüveleri yaprak aralarında kışı geçirir. İşte hasat sonrasında
tarlada kalıntıların yok edilmesi, örneğin bunların bazı aletler yardımıyla parça-
lanıp pullukla gömülmesi, yukarıdaki gibi zararlıların popülasyonlarının önemli
düzeyde düşürülmesine neden olacak bir kültürel önlemdir.
Tuzaklarla Yakalama
Tuzaklar böceklerin yönelimlerinden ve bazı davranışlarından yararlanmak ama-
cıyla geliştirilmiş yakalama araçlarıdır. Böceklerin biyolojilerinin incelenmesin-
de, popülasyon yoğunluklarının belirlenmesinde, göçlerinin izlenmesinde tuzak-
lardan yararlanılır. Tuzaklar böceklere karşı doğrudan böceklerin kitle halinde
yakalanıp popülasyonlarını azaltmak amacıyla veya dolaylı olarak onlarla savaş
zamanının belirlemek amacıyla kullanılır. Doğrudan mücadele amaçlı kullanılan
tuzak tipleri, hedefleri ve kullanım şekilleri aşağıda verilmiştir.
140 Entomoloji
Yapışkan tuzaklar, çok küçük uçucu böcekler ile alt kanatları olmadığı için
uçamayan böceklere karşı bazı yapışkan maddeler tuzak olarak kullanılarak po-
pülasyonları azaltılabilir. Örneğin Bağ maymuncukları alt kanatlara sahip olma-
dıklarından uçamazlar. Bunlar, gündüzleri omcaların kök boğazı çevresindeki
toprak çatlakları arasında gizlenir, geceleri ise omca üzerine çıkıp henüz kabar-
makta olan gözleri kemirirler. İşte omcaların gövdelerine çepeçevre 8-10 cm ge-
nişliğinde yapışkan bir macun, kuşak halinde sürüldüğünde Bağ maymuncukları
omca üzerine çıkışları ve kök boğazına inişleri sırasında bu yapışkan macuna ya-
pışıp kalırlar. Yapışkan maddeler diğer tuzaklarla bir arada kullanılarak böcekle-
rin kitle halinde yakalanmasında da yararlanılır. Örneğin Kiraz sineği yaprakbit-
leri ve Cüce ağustosböcekleri gibi zararlılara karşı sarı renk tuzaklarına yapışkan
maddeler sürülerek, eşeysel cezbedici (feromon) tuzaklara yine yapışkan madde-
ler sürülerek böcekler yakalanmış olurlar. Böylece renk veya feromon çekiciliğine
kapılarak tuzağa hızla ulaşan böcekler, yapışkan maddeye takılıp kalırlar.
Hem Beyazsinek ve yaprakbitinin hem de onların doğal düşmanların yoğun olduğu

3 bir serada, sarı yapışkan tuzaklar ne sıklıkta asılmalıdır?
Böcekler için bazı cezbedici maddeler, örneğin fermente olmuş meyve suları,
pekmez, melas, şarap tortuları, sirke veya protein hidrolizat gibi maddeler genel-
likle zehirli maddelerle birlikte tuzak yemler şeklinde kullanılır. Böylece böcekler
bir yere toplanır ve zehirli maddenin etkisiyle de öldürülür. Örneğin Akdeniz mey-
vesineği ve Zeytin sineği gibi zararlılara karşı kimyasal savaşa zehirli yem kısmi
dal ilaçlaması yöntemi uygulanır. Bu yöntemde cezbedici olarak protein hidrolizat,
zehirli madde olarak bir insektisit kullanılır. Bu karışımla ağaçların güney-doğuya
bakan bir dalı veya 1 m2 kadar alanı ilaçlanır. Üstelik ilaçlamalar bir sıra atlanarak
yapılır. Böylece ergin sinekler cezbedici madde ile ağacın ilaçlanan dalına çekilir ve
karışımda bulunan insektisitin kontakt etkisi ile öldürülmüş olur. İkinci ilaçlamada
ise birincide ilaçlanmayan sıralar ilaçlanır. Böylece ilaç ve ilaçlama masraflarından
tasarruf sağlanır ve ilaçlanmayan kısımlarda doğal düşmanların barınabilme fırsatı
bulmaları nedeniyle doğal denge büyük ölçüde korunmuş olur.
Bazı böceklerin kışlamaları için tercih ettikleri yerler suni olarak kışlak tu-
zakları şeklinde hazırlanır ve tuzakta toplanmış böcekler toplu halde öldürülür.
Örneğin Danaburnuna karşı sonbaharda sebze bahçelerinde bazı yerlere taze at
gübresi konup üzeri toprakla kapatılıp kışlak tuzağı hazırlanır. At gübresinin sıcak
gübre olması nedeniyle Danaburnu nimf ve erginleri kışlamak üzere buralara top-
lanır. Şubat sonlarında buralar açılarak nimf ve erginler toplu olarak imha edilir.
Yazıcıböceklere karşı ekim sonlarında kuru veya zayıflamış ağaçları tercih ettik-
lerinden sağlam ağaçlara demet halinde kuru dallar asılır. Bu böcekler kışlamak
üzere asılan bu kuru dallara toplanırlar ve kışı geçirirler. Kış sonlarında ağaçlara
asılmış kuru dallar toplanıp yakılarak yazıcı böceklere karşı etkili bir şekilde sa-
vaşılmış olur. Küçük bahçelerde eylül ayı sonlarında elma ağaçlarının gövdelerine
eski çuval parçaları veya oluklu mukavvalar sarılarak Elma içkurdu larvalarının
kışlamak üzere buralarda toplanması sağlanır. Kış sonu bunlar toplanıp imha edi-
lerek popülasyonları azaltılır.
Yukarıda açıklanan tuzak tiplerinin dışında bazı tuzak tipleri dolaylı olarak,
örneğin savaş zamanının saptanmasında kullanılır. Önceden tahmin ve erken
uyarı çalışmalarında kullanılan bu tip tuzaklar böceklerle savaş zamanının belir-
lenmesi açısından son derece önemlidir. Bunlar aşağıda detaylarıyla verilmiştir.
Feromon tuzaklar, genellikle böceklerin erkek ve dişilerinin karşı eşeyi uyarmak

amacıyla salgıladıkları seks feromonlardan yararlanılarak hazırlanırlar. Günümüz-
de seks feromonların sentetik olanları da elde edilmiştir ve böceklere karşı savaşta
önceden tahmin ve erken uyarı çalışmalarında geniş olarak kullanılmaktadır. Hat-
ta bazı feromon tuzaklar ergin böceklerin kitle halinde yakalanmasında doğrudan
bir savaş aracı olarak da kullanılır. Böceklere karşı savaşta biyoteknik yöntemler-
den olan bu uygulamalar biyoteknik yöntemler bölümünde açıklanacaktır.
Işık tuzakları, böceklerin ışığa yönelimlerinden yararlanarak geliştirilmiş tu-
zaklardır. Geceleri ışığa hızla gelen böcek, tuzak üzerindeki bir yüzeye çarparak
tuzağın toplayıcı kısmı içine düşer. Toplayıcı kısımda bulunan zehirli bir bileşik
yardımıyla veya toplayıcı kısım yapısı nedeniyle dışarı çıkamayan böcekler bura-
da ölürler. Hayvan ahırları, meyve suyu veya konserve fabrikaları ve lokanta, otel
gibi tesislerde karasineklere karşı cezbedici ışık kaynağı önüne yüksek gerilimli
elektrik verilerek kızdırılmış teller gerilmek suretiyle geliştirilmiş tuzaklardan ya-
rarlanılır. Işık kaynağına yönelen sinekler kızgın tellere takılıp yanarak kitle ha-
linde ölürler.
Renk tuzakları, böceklerin renklere eğiliminden yararlanılarak geliştirilmiştir.
Beyaz sinekler, yaprakbitleri, yaprakgalerisinekleri için sarı renkli, thripsler için
mavi-mor renkli levha veya silindir şeklinde ve üzerine yapışkan bir madde sü-
rülmüş tuzaklar kullanılır. Böylece cezbolduğu renge yönelen böcek hızla tuzağa
yaklaşıp çarpar ve yapışkan maddeye yapışıp kalır.
Fiziksel Savaş
Zararlıların yaşadıkları ortamın fiziksel özelliklerini değiştirmek suretiyle zararlı-
ları öldürmeye veya faaliyetlerini azaltmaya yönelik çalışmalara fiziksel savaş adı
verilir.
Yüksek Sıcaklıktan Yararlanma

Yüksek sıcaklık birçok böcek için de öldürücüdür. Yüksek sıcaklıktan; yüksek sı-
cak hava, sıcak su, kızgın su buharı ve elektromanyetik enerji olarak böceklere
karşı savaşta yararlanılır.
Yüksek sıcak hava, daha çok depolanmış ürünlerdeki böcekler için kullanılır.
Örneğin Sitophilus spp., Ephestia spp. gibi ambar zararlısı böcekler 52-55 °C sı-
caklıkta etüv veya fırınlarda öldürülürler. Aynı şekilde 66-72 °C sıcaklıkta çalışan
ve sterilizatör adı verilen alet içinden pamuk tohumları 1-1,5 dakika süre ile ge-
çirilerek tohumda bulunan Pembekurt larvaları yok edilmiş olur ve bu durumda
tohumlar çimlenme yeteneğini kaybetmez.
Sıcak su, yumru, kök, soğan gibi toprakaltı organları veya çelik, fidan gibi bitki
materyali üzerinde bulunan böcekler, bu materyalin sıcak su içinde belirli bir süre
tutulması sonucu yok edilebilir. Burada önemli olan bitki materyalinin canlılığını
koruması için suyun sıcaklığı ve bu su içinde kalma süreleridir. Kızgın su buharı,
özellikle çiçek fidelikleri ve seralarında ekimden önce topraktaki böcekleri öldür-
mek amacıyla genel bir sterilizasyon yöntemi olarak kullanılır.
Solarizasyon, toprağın, güneş radyasyonunun meydana getirdiği sıcaklık yar-
dımıyla dezenfekte edilmesidir. Bu yöntem topraktaki pek çok zararlıyla birlikte
böceklere karşı oldukça etkili bit yöntemdir. Toprak solarizasyonu, sıcaklığın ve
güneş ışığının en etkili olduğu olduğu temmuz-agustos aylarında, toprak iyice
işlenip, sulanıp üzeri saydam polietilen örtüyle kapatılarak yapılladır. Uygulama
süresi en az 4-6 hafta olmalıdır.
142 Entomoloji
Özellikle yüksek frekanslı elektrik akımı ile ısıtma, mikrodalga veya kızılötesi
ışın yoluyla elektromanyetik enerji, ambar zararlısı böceklere karşı uygulanabilen
bir yöntemdir. Ancak bu yöntem oldukça pahalı olduğundan yaygın değildir.
Düşük Sıcaklıktan Yararlanma

Düşük sıcaklıklarda ürünlerin saklanması suretiyle böceklerin yaşama ve çoğal-
ma faaliyetlerinin azaltılması veya durdurulması hedeflenir. Şoklama adı verilen
ve -20 veya -30 °C sıcaklıkta ürünlerin bir süre tutulması esasına dayalı yöntemle
de böceklerin öldürülmesi suretiyle düşük sıcaklıktan yararlanılır. Son yıllarda
incir gibi kuru ürünlerde şoklama yöntemi ile İncir kurdu ‘nun yumurta ve larva-
larının kalite bozulmadan öldürülebildiği ortaya konmuştur.
Yakma
Özellikle toplu olarak bulunan böcekler bu yöntemle yok edilebilir. Ancak doğal
düşmanlar ve tozlayıcı böcekler gibi yararlı organizmaları da yok etmesi nedeniy-
le yakma doğal dengeyi bozan bir işlemdir. Geçmişte Süne’ye karşı kışladığı geven
ve Kirpi otu gibi bitkilerin yakılması suretiyle uygulanmıştır. Ancak erozyona ne-
den olması nedeniyle kısa zamanda vazgeçilmiştir.
Orantılı Nemden Yararlanma

Genelde düşük orantılı nemden yararlanılır. Özellikle ambar böcekleri % 50’nin
altındaki orantılı nemde yaşayamaz veya çoğalamaz. Ambar ve depo gibi kapalı
ortamlarda uygulama imkanı olabilen bir yöntemdir. Ancak buralarda zehirli gaz-
ların kullanılmasıyla pratik değeri pek kalmamıştır.
Su Altında Bırakma
Bitkiler bir süre su altında bırakılınca özellikle toprakaltı zararlılarının bir kısmı
ölür, bir kısmı da toprak yüzeyine çıkar ve böylece öldürülür. Örneğin Bağ flokse-
rasına karşı bulaşık bağlar kış aylarında su altında bırakılarak zararı azaltılabilir.
Danaburnu da bu yolla toprak yüzüne çıkartılıp öldürülebilir.
Mineral Tuzlardan Yararlanma

Bu yöntem II. Dünya Savaşı sırasında, yurdumuzda hububat depolarında am-
barlanmış tahıl ve baklagil tohumlarında zararlı böceklere karşı uygulanmıştır.
Tohumlar slikat veya talk benzeri mineraller ile karıştırılarak ambarlandığında
böceklerin vücutları çizilip sularını kaybeder ve fiziksel yolla ölürler.
Atmosfer Gazlarından Yararlanma

Bu yöntemin esası depo ve ambarlara atmosfer gazlarını değişik oranda vererek
ambar böceklerini fiziksel yolla öldürmektir. Sadece kapalı yerlerde kullanılabilir.
Örneğin depoda oksijen oranı % 1’den az veya karbondioksit oranı % 60 civarında
ayarlanıp birkaç hafta boyunca uygulanırsa böcekler tamamen yok edilmiş olur.
Işık ve Renkten Yararlanma

Ultraviole ışınlar bazı böcekler için öldürücü özelliğe de sahiptir. Sivrisinek ve
karasinek gibi böceklere karşı özellikle evlerde kullanılabilir. Işıktan, böceklerin
davranışlarını etkilemek suretiyle de yararlanılabilir. Elma içkurdu erginleri, ışık
şiddetinin çok azaldığı akşam alaca karanlığında uçuşup çiftleşir ve yumurta bıra-
kırlar. Ancak bu alaca karanlık ortam akşam saatlerinde 2-3 saat yüksek şiddette
ışıklandırma ile ortadan kaldırılırsa zararlının uçuş, çiftleşme ve yumurta bırakma

davranışları engellenmiş olur. Bu yöntem ABD’de bazı bahçelerde uygulanmıştır.
Radyasyondan Yararlanma
Böceklere karşı savaşta radyasyon yayıcı Cobalt ve Cesium’un gamma ışınları ir-
radiyatör adı verilen cihazlar yardımıyla değişik dozlarda öldürme ve kısırlaştırma
olarak iki şekilde kullanılır. Bu ışınlar böceklerde mutasyonlara, kısırlaşmaya ve
nihayet ölüme neden olur. Radyasyonun öldürücü etkisinden, sadece ambarlan-
mış ürünlerde zararlı böceklere karşı yararlanılır. Doz türlere göre ve uygulama
süresine göre değişir. Genelde 10-25 kilorad’lık doz iki hafta içinde % 100 ora-
nında ölüm sağlarken 250-500 kilorad’lık dozlar böceklerde 24 saat içinde % 100
oranında ölüm meydana getirir. Ancak insanlar için % 50 oranında ölüm meydana
getiren doz sadece 0,4 kilorad’dır. Bu nedenle radyasyon, irradiyatör adı verilen
cihazlar içinden depolanmış ürünlerin belirli bir süre geçirilmesiyle suretiyle uy-
gulanır. Radyasyonla kısırlaştırmada ise daha düşük dozlar kullanılır. Burada amaç
erkek böceklerin laboratuvarda üretilip radyasyonla kısırlaştırılarak doğaya salıve-
rilmesi ve kısır böceklerin doğadaki normal dişilerle çiftleşerek döllenme olamaya-
cağından döl verememesidir. Buna genetik savaş veya autocide (otosit) savaş hatta
bazı yayınlarda steril male (kısırlaştırılmış erkek) tekniği adı verilir. Kısırlaştırma
için doz, böceklerin türlerine, erkek veya dişi oluşlarına göre değişir ancak genel
olarak 2,5 - 5,5 kilorad arasında değişir. Bu yöntemin başarılı olabilmesi için, bö-
ceğin eşeyli üremesi, mümkünse ada gibi sınırlı, yani izole bir bölgede olması, kitle
halinde üretilebilmesi gibi koşulların yerine gelmesi gereklidir. Örneğin Akdeniz
meyvesineği’ne karşı Meksika’da her hafta milyonlarca kısır böcek salıverilmek su-
retiyle yaklaşık 3 milyon hektarlık alanda bu böcek eradike edilmiştir. Yurdumuz-
da İzmir-Çeşme’de doğa çalışmaları aynı böceğe karşı yapılmış ve olumlu sonuç
alınmıştır. Kısır böcek yöntemi ile Akdeniz meyvesineği, Kiraz sineği, Kavun si-
neği, Elma içkurdu gibi zararlılara karşı savaşmak üzere çalışmalar yapılmaktadır.
Karantina Önlemleri
Ülkemizde bulunmayan veya ülkemizin sadece belirli bir alanında bulunan tüm
bitki hastalık ve zararlıları ile, ithali yasak bitki ve bitki aksamının, dış ülkelerden
yurda giriş ve yayılışını önlemek, ülkenin bir bölgesinde bulunup temiz olan diğer
alanlara bulaşması ve yayılması istenmeyen bitki hastalık ve zararlıları ile bunları
taşıyan nakil vasıtası, ambalaj ve diğer maddelerin, yurt içinde dolaşmasına engel
olmak, ihraç edilecek bitki ve bitkisel ürünlerin muayene ve kontrol edilmelerini
sağlamak amacı ile çıkarılmış olan yasal mevzuat ile buna yardımcı olan teknik
kontrollerin bütününe zirai karantina önlemleri adı verilir. Karantina önlemle-
ri, “Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Kanunu” ve buna bağlı “Zirai Karantina
Tüzüğü” çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Bu tüzük kapsamında; Bakanlığın
Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, Zirai Karantina ve Tohum Hizmetleri Daire
Başkanlığı’na bağlı İç Karantina ve Fumigasyon Şube Müdürlükleri ile Dış Ka-
rantina Şube Müdürlükleri görevlendirilmiştir. Karantina ile ilgili görevler bu
şubelere bağlı Zirai Karantina Müdürlükleri’nde çalışan teknik elemanlarca ger-
çekleştirilmektedir. Karantina Müdürlüğü olmayan yerlerde ise bu görev Tarım İl
Müdürlüklerine bağlı Bitki Koruma Şube Müdürlükleri ve İlçe Tarım Müdürlük-
lerince yürütülmektedir.
Zirai Karantina Müdürlükleri, yurdumuzun bir yerinde yeni görülen veya es-
kiden beri bulunan herhangi bir hastalık veya zararlının salgınlaşmasının yahut
temiz yerlere bulaşmasının önüne geçmek veya mücadeleden doğacak zararları
144 Entomoloji
önlemek amacıyla, bunların ithal veya ihraçları veya transit olarak geçmeleri ve
memleket dahilinde nakilleri veya satışları ve bu bitki ve maddeler hakkında ge-
reken her türlü koruma tedbirlerini almakla yükümlüdürler.
“Zirai Karantina Tüzüğü”ne dayanılarak hazırlanan “Zirai Karantina Yönet-
meliği” çerçevesinde, dış ülkelerden ekim, dikim ve çoğaltmada kullanılmak üze-
re ithal edilecek bitkiler için bir izin belgesi yani “İthal permisi”, ithal edilecek
bitki ve bitkisel ürünler için Uluslararası Bitki Koruma Anlaşmasına uygun “Bitki
Sağlık Sertifikası” düzenlenir. Bu sertifikalar olmadan ürünlerin hareketi müm-
kün değildir.
İthal ve ihraç olacak bitkisel ürünlerin kontrol hizmetleri, belli bir eğitimden
geçirilmiş, Zirai Karantina Mevzuatı ve teknik bilgilerle donatılmış kanun, tüzük
ve yönetmeliklere göre dış karantina çalışmalarını yürüten, belgeli ziraat mühen-
dislerince gerçekleştirilmektedir. Bu teknik elemanlara “İnspektör” adı verilmek-
tedir. “Zirai Karantina İnspektör Yönetmeliği” inspektörlerin seçimi, eğitimi, gö-
rev, yetki ve sorumlulukları ile ilgili usul ve esasları düzenlemektir. İspektörler,
ithal edilen, ihraç edilen, transit geçen bitki ve bitkisel ürünlerin kontrolleri, “Zi-
rai Karantina Numune Alma ve Analiz Yönetmeliği” çerçevesinde gerçekleştirir-
ler. İncelemeler; ürünlere, ürünlerin ambalaj şekline ve ürünlerin miktarına göre
değişmektedir.
Bitki veya bitkisel ürünlerin depolandıkları boş veya dolu binalarda her hangi
bir zararlı organizmanın bulunması ve bunlara karşı gaz halinde etkili olan pesti-
sitlerin kullanılması durumunda da yetkili ziraat mühendisleri görev yapmakta-
dır. Bu işleme “fümigasyon”, bu işlemleri yürüten yetkili kişilere de “fumigasyon
operatörü” denilmektedir. Fümigasyon işlemleri de “Zirai Karantina Fümigasyon
Yönetmeliği Yetki Kanunu” çerçevesinde yapılmaktadır. Yurt dışından ülkemi-
ze giriş yapacak bitki ve bitkisel ürünler önce inspektörlerce “İthale Mani Teşkil
Eden Zararlı Organizmalar” ile “Bazı Bitki veya Bitkisel Ürünlerde Bulunması
Halinde İthale Mani Teşkil Eden Zararlı Organizmalar” açısından ön zirai karan-
tina kontrollerine tabi tutulur. Zirai Karantina Yönetmeliği ekinde yer alan bu
organizmaların listesi ile “Bitki ve bitkisel ürünlerin ithalatında istenen özel şart-
lar” başlığı altında 64 farklı orijinli üretim materyali ile ilgili şartlar yer almakta-
dır ancak çok detaylı olduğu için burada tekrar verilmemiştir. Yurda girişine izin
verilecek bitki ve bitkisel ürünlerin Zirai Karantina Yönetmeliğin eklerinde yer
alan zararlı organizmaları taşımaması, bu Yönetmeliğin ekinde yer alan ve Bitki
Sağlık Sertifikasında belirtilmesi istenen özel şartların da Bitki Sağlık Sertifikasın-
da bulunması durumunda ithaline izin verilir. Ürünlerde gerekli görüldüğünde
laboratuvar testleri de yapılır.
http://kkgm.gov.tr/
Yapılan kontroller sonucunda ithal edilmek istenen bitki ve bitkisel ürünler

bu Yönetmelik hükümlerine uygun değilse imha edilir veya gönderici ülkeye iade
edilir. İade ve/veya imhaya karar verilmesinden itibaren iki gün içinde gönderici
ülkenin resmi bitki sağlık servisi, Bakanlıkça bilgilendirilir.
Yurdumuzun herhangi bir yöresinde bulunan zararlı ve hastalık etmenlerinin
başka bölgelere taşınmasını ve bulaşmasını engellemek amacıyla alınan önlemlere
iç karantina önlemleri adı verilir. Belirli aralıklarla bu zararlı ve hastalık etmen-
leriyle ilgili olarak listeler düzenlenir ki bunlara iç karantina listesi adı verilir. Bu
listede olan zararlı ve hastalık etmenleriyle bulaşık her türlü bitkisel materyalin
bulaşık olmayan bölgelere girmesini engellemek amacıyla özellikle tohum, çelik,
fide ve fidanlar kontrol edilip temiz olanlarına gerekli sağlık sertifikası verilir. Bu
amaçla fidelik ve fidanlıklar sürekli kontrol edilir.
Biyoteknik Yöntemler
Böceklerin biyoloji, fizyoloji ve davranışları üzerine etkili olan bazı maddeler
kullanılarak onların normal düzenlerini bozmak suretiyle uygulanan yöntemlere
biyoteknik yöntemler adı verilir. Bu amaca ulaşmak için bazı doğal ve sentetik
bileşiklerden yararlanılır. Bunlar aşağıda sırasıyla verilmiştir:
Feromonlar
Bilindiği gibi böceklerde dış ve iç salgı bezleri olmak üzere iki tip salgı bezleri var-
dır. Bazı dış salgı bezleri bir kanal vasıtasıyla salgılarını böceğin vücudunun dışına
salgılarlar ki bu salgılardan biri de feromonlardır. Feromonlar böceklerin beslen-
me, çiftleşme, savunma, gizlenme, kaçma vb. davranışlarını belirlemede etkilidir.
Bunlar içinde zararlı böceklere karşı en fazla kullanılanı seks feromonlarıdır. Seks
feromonları erkek veya dişi böcek tarafından salgılanır. Bir eşey tarafından sal-
gılanan bu feromon ile karşı eşey çiftleşme bakımından uyarılmış olur. Böylece
böcekler arasındaki bu davranış ayarlanmış olur. Seks feromonları böceklere karşı
savaşta dolaylı ve doğrudan olmak üzere iki şekilde kullanılır. Dolaylı kullanıl-
ması, böcek popülasyonlarını izleyip savaşa karar verme ve zamanını belirlemek
şeklindedir. Bunun için geliştirilmiş eşeysel çekici tuzaklar değişik yapılıştadırlar.
Tuzaklara eşeylerin feromonları ya fitillerine sürülerek veya kapsül içinde özel ye-
rine yerleştirilmek suretiyle kullanılır. Böylece karşı eşey tuzağa cezbedilmiş olur.
Sürekli kontrol ve sayımlarla zararlının popülasyon yoğunluğu, ergin çıkışları gibi
zararlıyla savaşa yönelik bilgiler elde edilmiş olur. Örneğin Elma içkurdu, Erik
içkurdu, Doğu meyvegüvesi, Salkım güvesi, Mısır kurdu, yaprakbükenler gibi bö-
ceklere karşı feromonlu cezbedici tuzaklardan özellikle önceden tahmin ve erken
uyarı çalışmalarında yararlanılmaktadır.
Tarımsal savaş çalışmalarında feromonlar böceklere karşı doğrudan genelde
iki şekilde kullanılır. Birincisi, kültür alanlarına belirli aralıklarla ve belirli yo-
ğunluklarda feromonlu cezbedici tuzaklar yerleştirilerek zararlıların kitle halinde
yakalanıp popülasyonlarının azaltılmasıdır. Ormanlardaki kabuk ve odun doku-
sunda zararlı olan böceklere, zeytinliklerde Zeytin sineği’ne ve pek çok kültürde
lepidopterlere karşı başarıyla uygulanan bir yöntemdir. İkincisi, şaşırtma tekniği-
dir. Bu teknikte bir bölge feromonla doyurulup böceklerin karşı eşeyi bulması en-
gellemek suretiyle çiftleşme olmayacağından üreme de engellenmiş olur. Özellikle
ABD’de Elma içkurdu ‘na karşı, yurdumuzda da Salkım güvesine karşı başarılı
sonuçlar alınmıştır.
Böceklerle savaşta feromonlar neden tüm tarımsal alanlara püskürtülerek uygu-

lanmıyorlar? 4
Juvenil Hormon Analogları

Böceklerde iç salgı bezleri salgılarını vücut içine salgılar ve bu salgılarına hormon
adı verilir. Gençlik hormonu (juvenil hormon), bir büyüme hormonudur ve ergin
dönemde cinsel olgunluğu ve yumurta gelişimini kontrol eder, deri değiştirme
hormonu ile birlikte böceklerin gelişme dönemlerindeki faaliyetlerini düzenler.
Juvenil hormonun böceklere dışarıdan ve zamansız verilmesi suretiyle böceklerde
gelişme düzenini bozmak mümkündür. Bunun için sentetik olarak juvenil hor-
monlar elde edilmiştir ki bunlara juvenil hormon analogları (benzerleri) adı veri-
146 Entomoloji
lir. Gelişme düzenlerini bozmak, dolayısıyla gömlek değiştirememelerini sağlayıp

zararlarını engellemek amacıyla etkili dozlar oldukça düşüktür ve bu dozlar türle-
re göre değişir. JHA ile ilgili çalışmalar hızla artmaktadır. Özellikle yaprakbitleri,
lepidopter tırtılları ile bazı coleopterlerde sonuçlar başarılıdır. Son yıllarda bazı
preparatlar uygulamaya verilmiştir. Bunların bir kısmı ülkemizde de ruhsatlan-
dırılmıştır. JHA, birer kimyasal preparat olmaları nedeniyle sentetik kimyasallar
gibi düşünülseler de etki mekanizmalarının farklılığı ve sıcak kanlılara zehirlilik-
lerinin düşük olması gibi özellikleri ile biyoteknik yöntemlerden biri olarak sayıl-
maları daha doğrudur.
Uzaklaştırıcılar (Repellentler)
Zararlıların konukçularına yaklaşmalarını önleyen veya bulundukları ortamdan
kaçmalarını sağlayan maddelere repellent adı verilir. Bunlar zararlıları fiziksel
ve kimyasal olmak üzere iki yolla etkiler. Bu nedenle de iki grupta toplanabilir.
Kimyasal repellentler doğadaki cezbedici kokuları maskeleyerek zararlıların be-
sin üzerine gelmesini engellemek veya besinden uzaklaşmasını sağlamak suretiy-
le etki yapar. Bunlar bitkisel orijinli veya sentetik olabilirler. Bazı kimyasal yolla
etkili repellentler böceklerin koku alma duygularını köreltmek veya engellemek
suretiyle de etkili olmaktadırlar. Repellent uygulaması sonucu yazıcı böcekler, Pa-
tates böceği, Doğu meyvegüvesi gibi zararlılara karşı olumlu sonuçlar alınmıştır.
Fiziksel yolla etkili repellentler ise zararlıları fiziksel yapılarıyla uzaklaştırırlar.
Örneğin kaolin bitkiler üzerinde beyaz bir tabaka oluşturarak böceklerin konuk-
çularına gelmelerini engellerler.
Beslenmeyi Engelleyiciler (Antifidantlar)

Bunlar zararlıların beslenmesini engelleyen kimyasal maddelerdir. Antifidant
olan bileşiklerin önemli bir kısmı bitkilerde sistemik olarak en uç kısımlara kadar
ulaşabilir. Antifidant olarak Triazen, Carbamate, Organotin grupları bilinir. Daha
çok ısırıcı-çiğneyici ağız parçalarına sahip böcekler için tekbaşlarına, cezbedici-
lerle veya insektisitlerle karıştırılarak kullanılır. Doğal düşmanlara ve sıcakkanlı-
lara etkileri çok düşüktür. Bitkilerin hızlı gelişme dönemlerinde sıkça kullanılma-
ları gerekir.
Yumurtlamayı Engelleyenler (Deterrentler)

Böceklerin yumurtlama davranışı üzerine etkili olarak caydırıcılık esasına dayalı
maddelere oviposition deterrent adı verilir. Bunlar genelde birer işaret feromonu
niteliğindedir. Örneğin Kiraz sineği ve Akdeniz meyvesineği dişileri konukçula-
rının meyvelerine yumurtalarını bıraktıktan sonra salgıladığı bir feromonla mey-
veyi bulaştırır. Sonradan aynı meyve üzerine gelen bir başka dişi bu feromonu
algılayarak yumurta bırakmaktan vazgeçer. İşte bu feromonla meyvelerin ilaçlan-
ması ile yumurtlamayı engellemek mümkün olabilmektedir. Aynı şekilde Zeytin
sineği dişilerinin yumurta bıraktığı meyvede yüzeye sızan meyve suyunun deter-
rent yani caydırıcı olduğu saptanmış ve bunun bileşimi sentezlenmiştir.
Kısırlaştırıcılar (Kemosterilantlar)
Böceklerin üreme gücünü azaltan veya yok eden kimyasal bileşiklerdir. Bunlar
erkek ve dişileri ayrı ayrı veya hem erkek, hem de dişileri kısırlaştırırlar.Kemoste-
rilantlar böceklerde kısırlaştırmayı; -Dominant letal mutasyonlara neden olarak
zigotun ölümünü sağlamak, - Kromozomlarda kopmalar meydana getirip kopan
parçaların değişik kombinasyonlarla heterozigotların meydana gelmesine neden
olmak, - Böceklerin üreme fizyolojisini düzenleyen hormonların faaliyetlerini

engellemek ve durdurmak, şeklinde üç yolla gerçekleştirirler. Kemosterilantlar,
alkilleyiciler, antimetaboitler ve karışık bileşimde olanlar olmak üzere üç ana grup
altında toplanır. Kemosterilantlar kanserojen etkiye sahip bileşiklerdir. Bunların
diğer canlılara ve bu arada insanlara etkileri konusunda net bilgiler mevcut de-
ğildir. Özellikle alkilleyici grupta olanlar mutasyonlara neden olduklarından ge-
niş şekilde kullanılmaları sakıncalıdır. Çok zehirli bileşikler olmaları nedeniyle
kemosterilantların kullanımlarında çok dikkatli olunması ve gerekli önlemlerin
alınması gerekir. Son yıllarda Zeytin sineği, Akdeniz meyvesineği gibi böcekler
kitle halinde üretilip besinlerine kemosterilant bileşikler katılarak kısırlaştırıl-
makta, bu bireyler doğaya salıverilmek suretiyle üremeleri engellenmektedir.
Biyolojik Savaş
Tarımsal alanlarda yaşayan birçok canlı vardır. Bunlar, doğada canlılar arasında
mevcut beslenme ilişkisinin bir gereği olarak birbirleriyle beslenirler. Zararlı bö-
ceklerle beslenen organizmalar zararlı popülasyonlarını baskı altında tutarlar. Bu
canlılara, kültür bitkisi zararlıları açısından doğal düşmanlar adı verilir. Bu canlıla-
ra insanlar açısından ise yararlılar adı verilir. Zararlılar ile onların doğal düşman-
ları arasındaki ilişki süreklidir. Bu ilişki başlangıcında genelde zararlı popülasyonu
yüksektir ve beslenme ilişkisinin gereği sonradan besin bolluğu nedeniyle doğal
düşmanının popülasyonu artar, bir süre sonra da denge oluşur ve bu denge duru-
mu herhangi bir olumsuzluk olmadığı sürece devam eder. İşte zararlılar ile onların
üzerinde yaşayan canlılar arasındaki bu ilişkiden yararlanarak zararlıların popü-
lasyonları baskı altında, yani ekonomik zarar eşiğinin altında tutulabilir. Zararlı
popülasyonlarını ekonomik zarar eşiği altında tutmak üzere onlar üzerinde yaşa-
yan organizmalardan yararlanılması ile ilgili çalışmalara biyolojik savaş adı verilir.
Biyolojik savaş çalışmalarının tarihi oldukça eski olmasına karşın yurdumuz-
da biyolojik savaş çalışmaları geç başlamıştır ve yeterli düzeyde değildir. Oysa
yurdumuz biyolojik savaşta etmen olarak kullanılabilecek birçok organizmanın
gen merkezidir. Ayrıca doğal denge birçok ülkenin aksine yurdumuzda aşırı bo-
zulmuş değildir. Günümüzde dünyada 327 zararlı türüne karşı değişik ülkeler-
de biyolojik savaş yöntemlerinden yararlanılmaktadır. Bunlardan 102’sine tam
başarı, 144’ünde önemli düzeyde başarı ve geri kalan 81’inde de kısmen başarı
sağlanmaktadır. Diğer taraftan biyolojik savaş etmeni parazitoit ve predatörle-
rin değişik biyolojik dönemlerini içeren preparatlar oluşturulmuş ve sayıları her
geçen gün artmaktadır. Biyolojik savaş birçok avantaja sahiptir. Herşeyden önce
doğal dengeyi koruyucudur. Çevre ve insan sağlığına olumsuz etkisi yoktur. Da-
yanıklılık sorunları yoktur ve süreklidir. Hatta başlangıç riski hariç diğer savaş
yöntemlerinden daha ekonomiktir. Bu avantajlarının yanında biyolojik savaş ça-
lışmaları zaman gerektirir. Doğal düşman popülasyonunun zararlı üzerinde baskı
kurabilmesi, yani denge durumu için belirli bir sürenin geçmesi gerekir. Bu süre
içinde bir miktar zarara da katlanılması gerekir. Biyolojik savaş çalışmalarında
buna başlangıç riski adı verilebilir. Vegetasyon süresi çok kısa ve entansif tarımın
uygulandığı kültürlerde, bu süre çoğu kez yeterli olmayabilir. Bu nedenle biyolojik
savaş çalışmaları genellikle çok yıllık kültürlerde daha başarılıdır.
Zararlıların doğal düşmanları adı verilen organizmalar zararlılar üzerinde; pa-
razit, parazitoit ve predatör olarak yaşarlar.
Parazit, yaşamını tek bir konukçu bireyi üzerinde tamamlayan ve konukçusunu
öldürmeyip zayıflatan organizmalara denir. Parazitoit, yaşamını tek bir konukçu
148 Entomoloji
bireyi üzerinde tamamlayan ve konukçusunu belirli bir süre sonra öldüren orga-
nizmalara denir. Parazit ve parazitoit organizmalar saldırdıkları konukçu dönem-
lerine göre de isim alırlar. Konukçusunun yumurta dönemine yumurtasını bıra-
kıp ergin olan parazitoitlere yumurta parazitoiti adı verilir. Konukçusunun larva
dönemine yumurta bırakıp ergin olanlara larva parazitoiti, konukçusunun larva
dönemine yumurta bırakıp konukçusunun pupa döneminde ergin olanlara larva-
pupa parazitoiti, konukçusunun pupa dönemine yumurta bırakıp ergin olanlara da
pupa parazitoiti adı verilir. Parazit ve parazitoitler açısından önemli bir olay da hi-
perparazitizm olayıdır. Parazit bir bireyin konukçusundaki diğer bir parazit bireye
saldırması olarak tarif edilebilecek hiperparazitizm zararlılara karşı biyolojik savaş
çalışmalarında istenmeyen bir olaydır. Predatör ise, yaşamını birden fazla konukçu
bireyi üzerinde tamamlayan organizmalara denir. Bunlar avcı türlerdir.
Zararlılara karşı biyolojik savaş yöntemleri üç grup altında toplanır.
1. Doğal düşmanların popülasyonlarının korunması
2. Doğal düşmanların etkinliklerinin arttırılması
3. Doğal düşmanların popülasyonlarının arttırılması
Bu üç yöntem aynı zamanda bir zararlıya karşı uygulanacak biyolojik savaşın
aşamalarını teşkil eder. Biyolojik savaş yöntemleri birbirinden ayrı düşünülme-
melidir. Çünkü bu yöntemler birbirinin tamamlayıcısı durumundadır.
Doğal Düşmanların Popülasyonlarının Korunması

Doğal düşmanların öncelikle doğadaki popülasyonlarının korunması gerekir. Bu
amaçla daha kültürlerin ilk tesisinden itibaren, ağaçlar arası mesafenin uygun se-
çilmesi, uygun şekil budamasının yapılması, bahçe kenarına rüzgar kıran veya çit
bitkilerinin seçilmesi gibi bazı önlemlerin alınması gerekir. Doğal düşmanların
doğada popülasyonlarının korunmasında önemli bir konu bitki zararlı ve has-
talıklarına karşı kullanılacak pestisitlerdir. Özellikle parazitoitler insektisitlerden
olumsuz etkilenirler. Bunun için parazitoitlere etkisi düşük olan insektisitlerin
seçilmesi onların korunması bakımından önemlidir. Aynı şekilde fungal olan do-
ğal düşmanların popülasyonlarının korunması için öncelikle bunlara etkisi düşük
olan fungisitlerin seçilmesi gerekir. Doğal düşmanların popülasyonlarının korun-
masında bazı kültür işlemlerin uygulanması da önemlidir. Örneğin tarladaki bitki
kalıntılarının yakılması yerine toplanıp bir yere yığılması, yoncanın 15-20 günlük
periyotlarla şerit halinde biçilmesi gibi uygulamalar doğal düşmanların korunma-
sını sağlayacak uygulamalardır. Turunçgil bahçelerinde Akdeniz meyvesineği’ne
karşı zehirli yem kısmi dal ilaçlaması yöntemi, yine turunçgillerde kabuklubitlere
karşı yapılacak yazlık beyaz yağ ilaçlamalarında ilk ilaçlama birer sıra atlanarak,
ikinci ilaçlamada ise birincide ilaçlanmayan sıraların ilaçlanması doğal düşman-
ların büyük ölçüde korunmasını sağlayan uygulamalardır.
Doğal Düşmanların Etkinliklerinin Arttırılması

Bu konuda en önemli husus doğal düşmanların ergin beslenmesinin sağlanması-
dır. Bunun için kültürler arasında bol çiçek açıp, bol nektar, balözü ve polen taşıyan
bitkilerin dikilmesi veya kritik mevsimlerde erginlerin beslenmesi için kültürlere
şekerli su pülverize edilmesi gibi erginlerin beslenmesini sağlayacak uygulamaların
yapılması sağlanabilir. Balözü ve polence zengin bitkilerin kültür arasında yetişti-
rilmesi Syrphidae (Diptera) türleri ile birçok hymenopter erginlerinin beslenmesi
ve üreme güçlerinin arttırılması sağlanabilir. Örneğin ABD’de yaprak popülasyo-
nunun azaldığı, dolayısıyla erginlerin besinini teşkil eden tatlımsı madde salgısı-
nın çok düştüğü temmuz aylarında pamuk tarlalarına Chrysopidae (Neuroptera)

familyasına bağlı predatör türlerin erginlerinin beslenmesi için şekerli su pülverize
edilir. Peru’da pamuk tarlalarında bazı sıralara erken çiçek açan mısır ekilerek pre-
datör heteropter erginlerinin çoğalması sağlanır. Meyve bahçesi kenarındaki tozlu
yolların asfalt veya betonla kaplanması da bahçenin tozdan arındırılması ile doğal
düşmanların popülasyonları ve etkinlikleri arttırılır.
Doğal Düşmanların Popülasyonlarının Arttırılması

Bunun için öncelikle doğadaki popülasyonlarının arttırılmasına yönelik uygula-
malara ağırlık verilmesi gerekir. Doğal düşmanların etkinliklerinin arttırılması
konusundaki uygulamalar onların popülasyonlarının da arttırılmasını sağlayacak
uygulamalardır. Eğer bu uygulamalar yeterli olmuyorsa yerli doğal düşmanlar
kitle halinde üretilip doğaya salıverilmek suretiyle popülasyonlarının arttırılması
sağlanır. Bu konuda yerli doğal düşmanlar yeterli olamıyorlarsa ekzotik türlerin
getirilmesi gerekir. Bunun için öncelikle zararlı türün baskı altında olduğu, yani
popülasyonunun ekonomik zarar eşiği altında bulunduğu bölge veya ülkelerdeki
doğal düşmanlar üzerinde durulmalıdır. Böylece saptanan doğal düşmanlar geti-
rilip kitle halinde üretilerek doğaya salıverilir. Salıverilme işlemi ile her şey bitmiş
değildir. Bundan sonra doğal düşmanın sürekli izlenerek etkinliğinin ve popü-
lasyonunun devam edip etmediği kontrol edilmelidir. Yeni getirildiği bölgenin
çevre koşullarına adapte olamayan ekzotik doğal düşman türlerinde kitle halin-
de üretilip salıverilme işleminin periyodik olarak yapılması gerekir. Örneğin Tu-
runçgil unlubiti’nin predatörü Cryptolaemus montrouzieri Avustralya kaynaklıdır
ve yurdumuz iklim koşullarında kışı geçiremediği için her yıl doğaya salıverilir.
Turunçgillerde zararlı Turunçgil beyazsineği’ne karşı Encarsia lahorensis Def-
ne beyazsineği’ne karşı Eretmocerus sp.; Turunçgil unlubiti’ne karşı Leptomastix
dactylopii; İncir kurdu’na karşı Bracon hebetor; Elma içkurdu ve yaprakbükenlere
karşı Trichogramma spp. yurdumuzda kitle halinde üretilip doğaya salıverilerek
doğal düşman popülasyonlarının arttırılması ile ilgili örnekleri teşkil eder.
Zararlılar üzerinde yaşayan ve onları öldüren funguslar, bakteriler, viruslar,
rickettsia, protozoa ve nematodlar gibi mikroorganizmalara hastalık etmenleri,
entomopatojenler veya mikrobial savaş etmenleri adı verilir. Bunlarla yapılan
biyolojik savaş çalışmalarına da mikrobial savaş denir. Entomopatojen mikroor-
ganizmalar zararlıların belirli biyolojik dönemlerinde etkili olurlar. Bu da ento-
mopatojenin türüne göre değişir. Entomopatojenler sağlıkça zayıf olan zararlı-
larda daha etkilidir. Bu nedenle entomopatojenler insektisitlerin düşük dozları
ile birlikte kullanılarak subletal insektisit dozu ile sağlıkça zayıflatılmış zararlıya
entomopatojenin etkisi arttırılmış olur. Entomopatojenler, konukçu zararlının
yoğun popülasyonlarında hastalığın bir bireyden diğerine daha çabuk bulaşması
nedeniyle daha etkilidirler. Sıcaklık bakımından yüksek sıcaklıklar başarıyı azaltı-
cı bir faktördür. Işık ve özellikle güneş ışığındaki ultraviole ışınlar entomopatojen
sporları için öldürücüdür. Uygulamaların akşamüzeri saatlerinde yapılmasının
ikinci nedeni, güneş ışığının bu olumsuzluğundan korunmaktır. Mikrobial sa-
vaşta kullanılan mikroorganizmaların birçoğunun biopreparatları geliştirilmiştir.
Entomopatojen funguslar ve bakteriler böcekleri meydana getirdikleri toksinleri
ile öldürürler. Bu toksinlerin büyük bir çoğunluğunun omurgalılara ve dolayısıyla
insanlara olumsuz etkileri yoktur. İşte bu nedenle toksinlerden böceklere karşı
savaşta yararlanma konusunda yoğun çalışmalar yapılmaktadır. Bu amaçla bazı
toksinler biyokimyasal olarak tanımlanmış ve isimlendirilmiştir. Bunların geniş
150 Entomoloji
şekilde elde edilip böceklere karşı savaşta kullanılması konusunda yoğun ve hız-
lı çalışmalar yapılmaktadır. Entomopatojen funguslardan Beauveria bassiana’dan
Beauvericin, Beaurolides, Bassiolinide; Isaria türlerinden Isarolide; Metarhizium
anisopliae’den Destruxin, Cytochalasin adı verilen toksinler elde edilmiştir. Ento-
mopatojen bakterilerin toksinlerinden yararlanma konusunda da yoğun çalışma-
lar yapılmaktadır. Bacillus thuringiensis’in endotoksin biyokimyasal olarak belir-
lenmiş ve böceklere karşı yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
Kimyasal Savaş
Kimyasal savaş, zararlı böcek popülasyonlarını ekonomik zarar eşiği altında tut-
mak amacıyla kimyasal bileşiklerin kullanıldığı savaş yöntemidir. Zararlılara karşı
bazı kimyasalların kullanılması çok eski tarihlerden beri bilinmektedir. Kükürt
dumanlarının böceklere karşı kullanılması M.Ö. 12. yüzyıla kadar uzanmaktadır.
İnorganik bileşiklerden arsenikli insektisitlerin, daha M.S. 900 yıllarında Çinliler
tarafından böceklere karşı kullanıldığı kayıtlıdır. Yurdumuzda da 1870 yılında ilk
kez arsenikli bir bileşik olan Paris yeşili, pamuk zararlılarına, çekirgelere ve Elma
iç kurduna karşı kullanılmaya başlanmıştır. Diğer taraftan petrol ürünü mine-
ral yağların 1300 yıllarında Ortadoğu’da develerin parazitlerine karşı vücutlarına
sürülerek kullanıldığı bilinmektedir. Bitkilerde ise 1865 yılında kerosen kabuklu
bitlere karşı kullanılmıştır. Bilinen ilk bitkisel insektisit ise nikotin’dir. 17. yüzyılda
tütün tozu veya suyu olarak böceklere karşı kullanılmıştır. Eski bir diğer bitkisel
kökenli insektisit de pyrethrumdur. Bu bilgilerden de görüleceği üzere kimyasal
savaş çalışmaları ikinci Dünya Savaşı’na kadar sadece inorganik bileşikler ve bazı
bitkisel ekstraktlarla süregelmiştir. İkinci Dünya Savaşı sırasında DDT (Dichlor-
diphenyl trichlorethane)’nin askerlerdeki bitlere karşı kullanılması ve hemen sa-
vaş sonrasında bu bileşiğin tarımsal zararlılara karşı kullanılıp başarı sağlanma-
sıyla kimyasal savaş uygulamaları artmaya başlamıştır.
Zararlılara karşı öldürücü etkisi yüksek kimyasalların sentetik olarak üretil-
melerinin kolay ve ucuz olması, bunların geniş alanlarda yoğun kullanımlarını da
beraberinde getirmiştir. Hemen her zararlı etmene karşı etkili bir tarım ilacının
geliştirilmesiyle kimyasal savaş tüm dünyada en yaygın kullanılan savaş yönte-
mi olmuştur. Tarımsal zararlılara karşı yaygın ve yoğun kimyasal kullanımı kısa
süre sonra pek çok sorunu da beraberinde getirmiştir. Zira bilinçsizce tüketilen
bu kimyasallar, gıdalardaki kalıntıları nedeniyle insan sağlığında ciddi tehlikelere
neden olmuş, çevrede yaşayan diğer organizmalara da zehirli etkiler göstermiş,
zararlılarda dayanıklılık gibi sorunlara neden olmuştur. Hatta bazı kimyasalların
uzun süre parçalanmadan kalışı nedeniyle çevrede birikimleri söz konusu olmuş-
tur. Sonuçta 30-40 yıllık bir süre sonunda bazı sentetik organik ilaçlar yasaklan-
mış, bazılarının ise kullanımları kısıtlanmıştır.
Modern kimyasal savaşta, hem pestisit kullanılmadan bitkisel ürün yetiştir-
menin imkansız olduğu hem de pestisit kullanımının sürekli arttırılarak verimin
de sürekli arttırılamayacağı anlaşılmıştır. Bu nedenle, bir yandan pestisitlerin çev-
reye zarar vermeyecek şekilde ve düzeyde kullanılması, diğer yandan maliyetleri
düşürebilmek için gereksiz ilaçlamalardan kaçınılması, kısaca gerçekten gerekli
olduğunda pestisitlerin kullanılması fikri benimsenmiş ve bu konu entegre zararlı
yönetimi stratejilerinin önemli bir unsuru olmuştur.
Kimyasal savaşta ana unsur kimyasal bileşiklerdir. Bu bileşiklere tarım ilaçları
veya özellikle pestisitler adı verilir. Pestisitler hedef aldıkları organizmalara göre
(akarisit, fungisit, herbisit, insektisit) gruplandırıldıkları gibi üretimleri veya elde
edildikleri kökenlerine göre (kimyasal pestisitler, biyopestisitler) de sınıflandırıl-

dığı için, pestisitlerin tanımı farklı şekillerde yapılabilmektedir.
Pestisitler gerek özellikleri, gerek içerikleri ve gerekse canlılarla olan ilişkile-
ri bakımından farklı bilgi ve algılamayı gerektirirler. Ayrıca pestisitlerin doğru
ve uygun seçilmesi, kullanımlarının amaca uygunluğu, insan ve diğer canlılara
olan olumsuzlukları ve nihayet depolama ve uygulanmalarında yararlı olabilecek
özellikleri ile bazı terimler başka kaynaklardan okunularak öğrenilmelidir. Bura-
da kimyasal savaşta pestisitlerle yapılacak uygulamalarda başarılı olabilmek için
önceden bilinmesi ve dikkate alınması gereken konulara değinilecektir.
Öncüer, C. ve E. Durmuşoğlu, 2008. Tarımsal Zararlılarla Savaş Yöntemleri ve İlaçları.

Genişletilmiş 6. Baskı. Adnan Menderes Üniversitesi Yayınları No:27, Aydın, 472 s.
Kimyasal Savaşta Başarıyı Etkileyen Faktörler

Kimyasal savaşın ekonomik olması, insan ve çevre sağlığını olumsuz etkilememe-
si ve beklenen etkiyi gösterebilmesi için öncelikle etkili maddeyi önerilen dozda
bitki yüzeyine homojen olarak dağıtmak ilaçla zararlı organizmayı buluşturmak
gereklidir. Bu amaç için de aşağıdaki hususlara dikkat edilmesi gerekir.
İlaçlamalarda esas öldürülmek istenen hedef ve bu hedefin özellikleri iyi bi-
linmelidir. İlaçlamalarda öldürülmek veya faaliyeti engellenmek istenen organiz-
manın hassas biyolojik dönemine hedef denir. Bunlar; sabit, durgun ve hareketli
hedefler olmak üzere üç grupta toplanabilir. Örneğin kabuklubitler, beyazsinekler
gibi zararlılar ile böcek yumurtaları sabit hedeflerdir. Yaprakbitleri ve tırtıllar gibi
zararlılar ise az hareketli yani durgun hedeflerdir. Durgun veya sabit hedefler ilaç-
lamalardan kaçamadıkları için hemen, yani ilaçlama sırasında etkilenirler. Hare-
ketli hedefler ise ilaçlama sırasında bitki üzerinde bulunmayan veya bitki üzerin-
den kaçan hedeflerdir. Örneğin çekirgeler, meyvesinekleri, yaprakpireleri, cüce
ağustosböcekleri gibi zararlılar bu gruba girerler.
Sabit hedeflere karşı genelde yağlar gibi fiziksel etkili ilaçlar ya da sadece siste-
mik olan mide zehiri ilaçlar tercih edilir. Durgun hedeflere karşı genelde kontak
etkili ilaçlar ve/veya mide zehiri ilaçlar tercih edilir. Hareketli hedeflere karşı ise
genelde kontak ve/veya mide zehiri etkili ilaçlar tercih edilir. Hedeflerin bitki üze-
rinde bulundukları organ ve yerler ile hedef zararlının biyolojisi ve morfolojik ya-
pısı hem ilaç seçimi hem de ilaçlama şeklinde etkili rolü vardır. Örneğin yüzeyde
bulunan bir tırtıl ile yaprak dokusu içinde bulunan tırtıla karşı aynı ilacı kullan-
mak aynı sonucu sağlamaz. Bu durumda ya farklı etki mekanizmasına sahip ilaç-
lardan yararlanılır ya da zararlıların bir başka biyolojik dönemi hedef olarak seçi-
lir. Örneğin Elma içkurdu ile Akdeniz meyvesineği larvaları meyve etinde galeri
açarak beslenir ve zarar yaparlar. Ancak bunlardan Elma içkurdu yumurtalarını
yaprak veya meyvenin yüzeyine bırakır. Yumurtadan çıkan larva meyve kabu-
ğunu kemirip et kısmına girer. Bu nedenle Elma içkurdu’nda hedef yumurtadan
yeni çıkmış larvalardır ve meyve yüzeyi kontakt veya mide zehiri etkili bir ilaçla
kaplı tutularak larva meyve eti içine girmeden öldürülür. Akdeniz meyvesineği
ise yumurtalarını meyve kabuğu altına bırakır. Yumurtadan çıkan larva hemen
meyve etiyle beslenmeye başlar. Haliyle larvayı kontakt veya mide zehiri bir ilaçla
öldürmek mümkün değildir. Bu nedenle Akdeniz meyvesineği’nde hedef cinsel
olgunluğa erişmemiş ergindir. Bitki yüzeyi ve bu arada özellikle meyve yüzeyi
kontakt etkili bir ilaçla kaplı tutularak bitki üzerine gelen ergin daha yumurtasını
bırakmadan öldürülür.
152 Entomoloji
Kabuklubitler gibi üzeri mumumsu yapılı bir kabukla örtülü olan zararlılara
karşı kontakt etkili ilaçlar bu kabuk nedeniyle etkisizdir. Bunun için böyle zarar-
lılara yağlar gibi fiziksel ölüm meydana getiren ilaçlar kullanılır. Unlubitler gibi
zararlılara karşı ilaçlamalarda yüksek basınç ilacın böcek vücudu üzerindeki mu-
mumsu salgıyı dağıtıp vücuda ulaşabilmesi için gereklidir.
Doz, kimyasal savaşta başarıyı etkileyen bir diğer konudur. Hedef organizmaya
etkili olması için birim alan veya birim hacime uygulanması gereken aktif madde
veya preparat miktarına doz adı verilir. Tarla bitkilerinde ve tek yıllık bitkilerde
yapılan ilaçlama bir tür yüzey ilaçlamasıdır ve bu nedenle doz örneğin 200 g/da,
50 ml/da veya 500 g/ha gibi birim alana göre verilir. Meyve ağaçları gibi çok yıllık
bitkilerde, depo, ambar gibi kapalı alanlarda ilaçlamalar bir tür hacim ilaçlaması-
dır. Meyve ve bağda doz örneğin 100 litre suya 200 g (200 g/100 litre su), 100 litre
suya 50 ml (50 ml/100 litre su), % 0,1 veya % 0,2 gibi önerilir. Depo ve ambarlarda
yüzey ilaçlamaları için doz örneğin 5 g/m2 veya 5 ml/m2 gibi birim yüzeye göre,
hacim ilaçlamaları için ise örneğin 5 g/m3 veya 5 ml/m3 gibi birim hacme göre
verilir. Doz ile ölüm oranı arasında belirli bir ilişki vardır. Bu ilişkide doz belirli
bir düzeye kadar arttırıldığında ölüm oranı da artar ve belirli bir doz seviyesin-
den sonra ölüm oranı aynı düzeyde sürer gider. Doz ayarlamalarında bu konunun
gözden uzak tutulmaması gerekir. Doz arttıkça ölüm oranının da sürekli artacağı
şeklindeki yanlış düşünce ve uygulamalar gereksiz ve aşırı ilaç harcamasının ya-
nında, doğal dengenin aşırı bozulmasına, çevrenin aşırı kirlenmesine neden olur.
Su ile püskürtülerek kullanılan pestisitlerde belirlenen doz gerek birim alana,
gerekse birim hacime belirli miktardaki su ile dağıtılır. Bu su miktarına püskürt-
me hacmi veya ilaçlama hacmi adı verilir. Kısaca tarif etmek gerekirse püskürtme
hacmi, pestisitin bitkiler üzerine homojen olarak dağıtılması için gerekli su mik-
tarıdır. Püskürtme hacmi tarla bitkileri ve meyve ağaçlarında farklıdır. Örneğin
tarla bitkilerinde orta püskürtme hacmi, meyve ağaçlarında ise yüksek püskürtme
hacmi uygulanır. Tarla bitkilerinde fonolajinin başlangıcında püskürtme hacmi
düşük, çiçeklenme ve meyve tutumu döneminde yüksektir. Meyve ağaçlarında
kış aylarında yüksek, yaz aylarında ise düşük hacimli ilaçlama uygulanır. Ayrıca
püskürtme hacmi hedefe görede değişir. Örneğin durgun hedeflere orta ve yüksek
hacimli ilaçlama, hareketli hedeflere ise düşük ve orta hacimli ilaçlama uygulanır.
Diğer yandan püskürtme hacmi kullanılacak alete göre de değişir. Pülverizatör-
lerde ilaçlama hacmi yüksek, atomizörlerde ise düşüktür. Genel olarak atomizör-
lerde püskürtme, yani ilaçlama hacmi pülverizatörlerin 1/4’ü kadardır. Buna göre
atomizöler belirli bir alanı pülverizatörlerin harcadığı suyun 1/4’ü kadarı ile dam-
lacıklarla kaplayabilir.
Böceklere karşı kimyasal savaşta ilaçlama kaç kez yapılmalıdır?

5
Kimyasal savaşta başarıyı etkileyen bir diğer konu kalibrasyondur. Kalibras-
yon ile ilaçlamalarda birim alana sarfedilecek su miktarı belirlenir ve belirlenen
bu su miktarına pestisit eklenerek uygun bir ilaçlama yapılmış olur. Kalibrasyon
pestisitlerde dozun homojen olarak dağıtılması bakımından önemli bir işlemdir.
Kalibrasyon işleminde ilaçlamada kullanılacak alet ve püskürtme memeleri kulla-
nılmalıdır. Çünkü kullanılacak aletin tipi ve püskürtme memesi tipleri püskürtme
hacmini, bir başka deyişle sarfedilecek su miktarını etkiler.
Kimyasal savaşta başarıyı garantilemek için bitkiye bağlı özellikler de iyi bi-
linmelidir. Bunlar daha çok bitkinin morfolojik yapısı, habitüsü ve yaşı ile ilgili
özelliklerdir. Bitki yüzeyinin örneğin lahanagillerde olduğu gibi yapraklarının

mumumsu bir tabaka ile kaplı olması ilaç damlacıklarının iyi yapışmasını engel-
ler ve damlacıklar toprağa düştüğü için beklenen sonuç alınamaz. Böyle bitkilerde
püskürtme suyuna özel yapıştırıcı maddeler, melas, pekmez veya suda eritilmiş
şeker gibi maddeler eklenebilir. Bitkilerin habitüsü, örneğin yapraklarının birbir-
leri üzerine gelecek şekilde bulunmaları veya dallarının sık olarak bulunması gibi
bitkinin doğal gelişmesi ile ilgili özellikleri bitki yüzeyinin ilaç damlacıkları ile
iyice kaplanamamasına neden olur. Örneğin tarla fasulyesi yaprakları birbirleri
üzerine gelmiş bir habitüse, yerli mandarin birbiri içine girmiş dalları nedeniyle
sık bir taca sahip oldukları için iyi bir kaplama yapmak mümkün olmadığından
ilaçlamalardan beklenen sonuç alınamaz. Tarla fasulyesi gibi bitkilerde yüksek
basınç ve kısa hüzmeli pülverizatör veya atomizör ile yapılacak bir ilaçlama bu
olumsuzluğu giderebilir.
İlaçlamalarda kullanılacak suyun temiz ve pH’sının uygun olması gerekir. İlaç-
lama suyunun pH değeri 6-6.5 olmalıdır. Ege Bölgesi’nde sulama veya ilaçlama
amacıyla kullanılan suların genelde kireçli ve pH’sının da 7-8 aralığında olduğunu
dikkate almak gereklidir. Bu değerlerde birçok pestisit hızla bozunabilmektedir.
Bu nedenle suyun pH testi yapılmalı, pH’yı düşürmek için suya birkaç damla fos-
forik asit veya nitrik asit eklenerek tekrar kontrol edilmelidir.
İlaçlamalardan başarılı sonuçlar alabilmek için çevreye bağlı özellikler de ör-
neğin çevre sıcaklığı da dikkate alınmalıdır. Sıcaklığın çok düşük olması ilaçların
etkiliğini azaltır. Bu nedenle ilkbaharda ilaçlar 15 °C sıcaklığın altındaki sıcak-
lıklarda kullanılmazlar. Yüksek sıcaklık da damlacıkların bitkiye ulaşamadan bu-
harlaşması nedeniyle ilaçlamaların etkisini azaltır. Aynı zamanda fitotoksisiteyi
de artırır. Bu nedenle genelde 30 °C’ın üzerindeki sıcaklıklarda ilaçlama yapılma-
malıdır. İlaçlamalardan sonraki yağışlar bitki üzerindeki pestisiti yıkayacağından
ilaçlamalardan beklenen sonucun elde edilememesine neden olur.
İlaçlamalarda kullanılacak aletin tipi, basıncı, püskürtme memesi tipi ve bü-
yüklüğü, aletin hızı, karıştırıcının bulunup bulunmaması gibi özellikler de başarı
açısından önemlidir.
Pestisitlerin bitkiler üzerinde meydana getirdiği zehirli etkiye fitotoksisite adı
verilir. Pestisitin çeşidine göre kuruma, sararma, yaprak dökülmesi, yanma vb.
gibi değişik şekillerde görülür. İlaçların fitotoksisiteye neden olmaması için sa-
dece ruhsatlı ilaçlar etiket bilgilerindeki önerilere uygun olarak kullanılmalıdır.
Genel olarak pestisitlerin kullanım dozu arttıkça fitotoksisite de artar. Bu nedenle
pestisitler önerilen dozların üzerindeki dozlarda kullanılmamalıdır. Fitotoksisi-
teyi etkileyen en önemli etkenlerden birisi çevre koşullarıdır. Özellikle sıcaklık
ve dik gelen güneş ışığı fitotoksisiteyi arttırır. Bu nedenle özellikle yaz aylarında
ilaçlamalar gün boyu değil, sadece sabah ve akşam saatlerinde yapılmalıdır.
Pestisitlerin birbirleriyle karıştırılarak kullanılması uygulamada ekonomi sağ-
laması açısından önemlidir. Örneğin bir insektisit ile bir fungisitin karıştırılarak
kullanılması ile zararlı böcek ve fungus için gerekli ilaçlama bir arada yapılarak
zaman, alet amortismanı ve özellikle işçilik giderlerinden önemli tasarruf sağ-
lanmış olur. Bunun gibi insektisitler birbirleriyle, bir insektisit ile bir akarisit, bir
insektisit ile bir fungisit veya bir akarisit ile bir fungisit karıştırılarak kullanılabilir.
Bu şekilde ilaçların birbirleriyle karıştırılarak kullanılması halinde özelliklerini
yitirmemeleri ve bitkilere zarar vermemeleri gerekir. Pestisitlerin birbiriyle ka-
rıştırılarak kullanılması durumunda sağlayacağı ekonominin yanında; fitotoksi-
siteyi arttırması, alette atım güçlüğü yaratabilmesi, kalibrasyonun zorlaşması gibi
-
154 Entomoloji
.
- dezavantajlar da ortaya çıkarabilir. Bu dezavantajların azalması için mümkün ol-
duğunca ikiden fazla pestisiti karıştırarak kullanmaktan kaçınmak gerekir.
Anonymous, 2002. Bitki Koruma El Kitabı. T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakan-
e
lığı, İzmir İl Müdürlüğü Yayınları No:352, 536 s.
e
,
Kimyasal Savaşta Alınması Gerekli Önlemler
e
Pestisitlerin insanlar ve çevredeki diğer canlılara olan olumsuz etkilerinin en aza
-
indirilmesi için onların gerek depolanması, yani muhafazası, gerekse kullanılma-
ları sırasında bazı önlemlerin alınması veya bazı kurallara titizlikle uyulması gere-
kir. Böylece pestisitlerin olumsuz etkilerinden mümkün olduğunca korunulmuş
l
ş olur. Bu önlemlerin alınmasında gösterilecek titizlik oranında pestisitlerin olum-
suzlukları da en düşük düzeye indirilebilir.
- İlaçların aplikasyonu sırasında alınması gerekli önlemler şunlardır:
ı • İlaçlama aletleri öncelikle kontrol edilerek sızıntı veya bazı kaçakların bu-
lunup bulunmadığı gözden geçirilmelidir.
• İlaçlamada kullanılacak elbise, eldiven, maske, gözlük gibi teçhizatın sağ-
lam olup olmadığı kontrol edilmelidir.
• Kullanılacak ilacın etiketi iyice okunmalıdır.
- • İlaç hazırlanırken mutlaka eldiven kullanılmalıdır.
• Boş ilaç kapları vakit geçirilmeden imha edilmelidir.
• İlaç hazırlamada kullanılan kaplar ayrı olmalıdır.
• İlaç hazırlama veya kullanımı sırasında hayvanlar uzaklaştırılmalıdır.
• İlaç hazırlama ve ilaçlama sırasında sigara içilmemeli ve herhangi bir yiye-
cek yenmemelidir.
• Hava rüzgarlı veya yağışlı ise ilaçlama yapılmamalıdır.
• İlaçlama sırasında özel elbise, maske, gözlük ve eldiven kullanılmalıdır.
• Az rüzgarlı havalarda ilaçlama yapılma zorunluluğu olduğunda rüzgar sırt-
tan gelecek şekilde hareket edilmelidir.
• Hortum patlaması, alet deposunun sızdırması gibi arızalarda ilaçlama bı-
rakılıp arıza giderilmeli ve eğer vücuda bulaşma olmuşsa bol sabunlu su ile
yıkanmalıdır.
• İlaçlama sırasında bulantı, baş dönmesi gibi zehirlenme belirtileri hisse-
dildiğinde ilaçlama hemen bırakılmalı ve kullanılan pestisitin etiketi veya
ismi ile birlikte hekime veya hastaneye başvurulmalıdır.
• İlaçlama bittikten sonra alet ve diğer teçhizat sabunlu su (deterjan değil) ile
iyice yıkanmalıdır.
• Gerek ilaç hazırlaması, gerekse ilaçlama sonrasındaki temizlik sırasında
ilaçlı su rastgele dökülmemeli, böylece hayvan ve çocukların zarar görmesi
engellenmelidir.
• İlaçlama sonrası el, yüz gibi özellikle açık bulunan vücut kısımları bol sa-
bunlu su ile yıkanmalıdır.
Bunlar ve benzerleri önlemlere gereken titizlik gösterildiğinde ilaçların olum-
suzlukları en aza indirilmiş olacağı gibi zehirlenmelerin de önüne geçilmiş olur.
İlaçların depolanması sırasında alınması gerekli önlemler ise şöyledir:
• Pestisitler ayrı ve genellikle insan ve hayvanların uzağında olan odalarda
depolanmalıdır.
• İlaçların depolandığı yer mutlaka kilitli olmalıdır.
• Depo iyi havalandırılabilmelidir. Mümkünse içerideki kirli havayı dışarı

atabilen aspiratör bulunmalıdır.
• Mümkünse depoda akarsu (çeşme) ve sabun bulunmalıdır.
• Depoda ilaçlar ambalajı açılarak veya ambalajlarının ağzı açılarak bırakıl-
mamalıdır.
• Ambalajlarının ağzından veya ambalajlarından sızıntı yapan ilaçlar depoda
tutulmamalıdır.
• Depoya her girişte önce aspiratör çalıştırılarak veya kapı pencere açılarak
havalandırma sağlanmalı ve sonra çalışmaya başlanmalıdır.
• Depoda mümkün olduğunca kısa süre kalınmalıdır.
• Herhangi bir nedenle vücuda bulaşma olduğunda vakit geçirilmeden akar-
suda bol sabunlu su ile iyice yıkanmalıdır.
• Depoda sigara içilmemeli ve yiyecek yenmemelidir.
İlaçların Uygulanmaya Hazırlanması ve Aplikasyonu

Tarım ilaçlarının bir kısmı bazen tohuma bazen toprağa ya da bitkiye doğrudan
kullanıldıkları gibi çok büyük bir kısmı su ile karıştırılarak uygulanmaktadır. İşte
bu durumda yani pestisitlerin önerilen uygulama dozunu su ile seyreltip uygu-
lanması durumunda, hem mücadelede hedefe ve başarıya ulaşmak için, hem de
insan ve çevre sağlığına olumsuz etkileri önleyebilmek için bir dizi kurala dikkat
edilmesi gerekmektedir. Pestisitlerin uygulanmaya hazırlanmasında, önerilen do-
zun ayarlanması, püskürtme hacmi, kalibrasyon, farklı pestisitlerin veya pestisit
gübre karışımlarının hazırlanması gibi konular ayrı ayrı öneme sahiptirler. Uygu-
lanmaya hazırlanmış pestisit solüsyonlarının aplikasyonunda ise pestisitin hedefe
ulaştırılması, uygulayıcının korunması, pestisitlerin çevreye ve çevrede yaşayan
hedef dışı organizmalara olumsuz etkilerini önlemek için dikkat edilmesi gereken
konular çok önemlidir.
Anonymous, 2008. Zirai Mücadele Teknik Talimatları, Cilt 1-6, T.C. Gıda, Tarım ve
Hayvancılık Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara.
156 Entomoloji
Özet
Böceklerle savaşta kullanılabilecek yöntemleri ta- Kültür bitkilerinde zararlı olan böceklere karşı sa-
1 nımlamak 3 vaşım programlarını karşılaştırmak
Böceklerle savaş; kültür bitkileri ve ürünlerinin Kültür bitkilerinde önemli zararlara neden olan
böceklerin etkilerinden ekonomik ölçüler içinde böceklere karşı Kültürel Önlemler, Mekaniksel
korunması amacıyla, çevre ve insan sağlığı göz Savaş, Fiziksel Savaş, Karantina Önlemleri, Bi-
önünde tutarak yapılan girişimlerin bir bütü- yoteknik Yöntemler, Biyolojik Savaş ve Kimyasal
nüdür. Savaşım yöntemleri, Kültürel Önlemler, Savaş gibi savaşım yöntemleri uygulanmaktadır.
Mekaniksel Savaş, Fiziksel Savaş, Karantina Ön- Bu savaşım yöntemlerinin uygulanması zararlı
lemleri, Biyoteknik Yöntemler, Biyolojik Savaş organizmaya ve ekosisteme bağlı olarak değişe-
ve Kimyasal Savaş olarak sıralanabilir bilmektedir. Bu nedenle koşullara bağlı olarak
sözkonusu yöntemlerin biri veya birkaçı birara-
Hedef zararlı böceklere karşı uygun savaş yön- da zararlı böceklere karşı uygulanabilir.
2 temlerini önermek
Böceklerle savaşta, bir yandan insan ve çevre
sağlığı dikkate alınarak ürün miktar ve kalite-
sinde olası kayıpları engellemek, diğer yandan
bu işlemin ekonomik olması hedeflenmektedir.
Günümüzde bu amaca ulaşabilmek için Enteg-
re Zararlı Yönetimi (EZY) şeklinde yürütülme-
si gerekmektedir. EZY, kültür bitkisinde zarar
oluşturan etmenlerin popülasyon dinamikleri
ve çevre ile ilişkilerini dikkate alarak uygun olan
tüm mücadele metotlarını ve tekniklerini uyum-
lu bir şekilde kullanarak, zararlı popülasyonla-
rını ekonomik zarar eşiğinin altında tutmaya
yarayan bir yöntemdir.

1. Aşağıdakilerden hangisi kuvvetli ve sağlam bitkile- 6. Münavebe aşağıdakilerden hangisi için uygun bir
rin yetiştirilmesi için alınan önlemlerden biridir? savaş yöntemidir?
a. Seyrek yetiştirme a. Yaprakbitleri
b. Ekim ve dikim zamanının ayarlanması b. Toprak altı zararlıları
c. Hasat zamanının ayarlanması c. Galeri açan zararlılar
d. Münavebe d. Kabuklubitler
e. Dayanıklı bitkiler yetiştirilmesi e. Beyazsinekler
2. Aşağıdakilerden hangisi böceklere karşı kullanılan 7. Aşağıdaki zararlılardan hangisinde şaşırtma tekni-
biyoteknik yöntemlerden biri değildir? ği başarıyla uygulanmıştır?
a. Çiftleşmeyi engelleyici madde kullanımı a. Salkım güvesi
b. Yumurtlamayı engelleyici madde kullanımı b. Danaburnu
c. Radyasyondan yararlanma c. Şeftali yaprakbiti
d. Feromon kullanımı d. Akdeniz meyvesineği
e. Kısırlaştırıcılar e. Domates güvesi
3. Aşağıdakilerden hangisi mekaniksel savaş yöntemi 8. Meyve sinekleriyle kimyasal savaşta aşağıdakiler-
açısından uygun bir eşleştirme değildir? den hangisi tercih edilir?
a. Şeftali gövde kanlıbiti - Ezme a. Sistemik özelliğe sahip ilaçlar
b. Çam kesetırtılı - Toplama b. Kontakt ilaçlar
c. İncir güvesi - Engelleme c. Mide zehiri ilaçlar
d. Pembekurt - Körkoza imhası d. Yağlar
e. Ağaç sarı kurdu - İlaçlama e. Yüksek püskürtme hacmi
4. Aşağıdakilerden hangisine karşı sarı yapışkan tu- 9. Kiraz sineğiyle kimyasal savaşa ne zaman başlanılır?
zak önerilmez? a. Mayıs ayının başından itibaren
a. Zeytin güvesi b. Ekonomik zarar eşiği olan yeterli vuruk oranı
b. Kiraz sineği saptandığında
c. Yaprak galerisineği c. Tuzaklarda ilk erginlerin görülmesi ve meyvele-
d. Beyazsinek rin alacalanmasıyla birlikte
e. Yaprakbiti d. Yumurtalardan çıkan larvalar meyve etine gir-
meden önce
5. Aşağıdakilerden hangisi fiziksel savaş yöntemlerin- e. Hasat zamanında
den biri değildir?
a. Yüksek sıcak hava 10. Elma içkurdu ile kimyasal savaşa ne zaman başlanılır?
b. Sıcak su a. Temmuz ayının başından itibaren
c. Kaynar su b. Ekonomik zarar eşiği olan yeterli bulaşma oranı
d. Işık tuzakları saptandığında
e. Şoklama c. Tuzaklarda ilk erginlerin görülmesi ve meyvele-
rin alacalanmasıyla birlikte
d. Yumurtalardan çıkan larvalar meyve etine gir-
meden önce
e. Hasat zamanında
158 Entomoloji

1. a Yanıtınız yanlış ise “Kültürel Önlemler“ bölü- Sıra Sizde 1
münü tekrar gözden geçiriniz. Böceklere karşı dayanıklı bitki çeşitleri aynı zamanda
2. c Yanıtınız yanlış ise “Biyoteknik Yöntemler“ bö- yüksek verimli ve kaliteli ürün verdikleri zaman yetiş-
lümünü tekrar gözden geçiriniz. tirilmelidir. Ancak bir böceğe dayanıklı çeşit her za-
3. e Yanıtınız yanlış ise “Mekaniksel Savaş“ bölü- man verim ve kalite açısından da iyi özellik göstereme-
münü tekrar gözden geçiriniz. yebilmektedir. Hatta bazen başka bir organizmaya da
4. a Yanıtınız yanlış ise “Mekaniksel Savaş“ bölü- çok duyarlı olabilmektedir. İşte bu nedenle her yerde
münü tekrar gözden geçiriniz. sadece bir böceğe dayanıklı bitki çeşitleri yetiştirilmez.
5. d Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Savaş“ bölümünü
tekrar gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
6. b Yanıtınız yanlış ise “Kültürel Önlemler“ bölü- Uygun toprak ve yöney seçimi, dengeli gübreleme, te-
münü tekrar gözden geçiriniz. miz üretim materyali kullanma, iyi toprak işleme gibi
7. a Yanıtınız yanlış ise “Biyoteknik Yöntemler“ bö- kültür bitkilerinin iyi bir şekilde yetiştirilmesine yö-
lümünü tekrar gözden geçiriniz. nelik uygulamalar bitkileri kuvvetli ve sağlam bünyeli
8. b Yanıtınız yanlış ise “Kimyasal Savaş“ bölümünü yaptığı için zararlı böcekler bu bitkilerde ciddi zarar
tekrar gözden geçiriniz. meydana getiremezler.
9. c Yanıtınız yanlış ise “Kimyasal Savaş“ bölümünü
tekrar gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
10. d Yanıtınız yanlış ise “Kimyasal Savaş“ bölümünü Hem Beyazsinek ve yaprakbitinin hem de onların do-
tekrar gözden geçiriniz. ğal düşmanların yoğun olduğu bir serada, sarı yapış-
kan tuzaklar kesinlikle kullanılmamalıdır. Zira pek çok
doğal düşman da sarı renge cezbolup yapışkan tuzak-
larda kitle halinde öleceklerdir. Bu nedenle doğal düş-
man faaliyetinin yoğun olduğu seralara sarı yapışkan
tuzaklar asılmamalıdır.
Sıra Sizde 4
Böceklerle savaşta feromonlar kültür bitkilerine ilaçlar
gibi püskürtüldüklerinde hedef dışına sürüklenen mi-
katarların ve kültür bitkisi üzerindeki kalıntıların insan
ve çevre sağlığı açısından ne kadar sorun olabilecekleri
araştırılmadan kullanımlarına müsaade edilmez.
Sıra Sizde 5
Böceklere karşı ilaçlamalar, böceğin yılda verdiği döl
sayısıyla da ilişkili olup popülasyonları EZE değerleri-
nin üzerinde olduğu sürece devam ettirilir.
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Anonymous, (2002). Bitki Koruma El Kitabı. T.C.
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, İzmir İl Müdürlüğü
Yayınları No: 352, 536 s.
Anonymous, (2008). Zirai Mücadele Teknik Talimat-
ları, Cilt 1-6, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ta-
rımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara.
Öncüer, C. ve E. Durmuşoğlu, (2008). Tarımsal Zarar-
lılarla Savaş Yöntemleri ve İlaçları. Genişletilmiş
6. Baskı. Adnan Menderes Üniversitesi Yayınları
No: 27, Aydın, 472 s.
10
ENTOMOLOJİ
Amaçlarımız
 Akarları diğer yakın eklembacaklı gruplarından ayırt edilebilecek,
 Akarların morfolojik ve biyolojik özelliklerini ifade edebilecek,
 Zararlı ve avcı akar türlerini ve kültür bitkilerine etkilerini anlatabilecek,
 Akarlar ile mücadelede kullanılan savaşım yöntemlerini açıklayabilecek,
 Bitki paraziti nematodları tanıyıp morfolojik ve biyolojik özelliklerini ifade
edebilecek,
 Nematodların türlerini ve kültür bitkilerine zararlarını anlatabilecek,
 Nematodlara karşı kullanılan mücadele yöntemlerini açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Akar vücut kısımları • Akarlar ile mücadele
• Akar anatomi • Nematod morfoloji
• Akar biyoloji • Nematod anatomi
• Fitofag akar • Nematod biyoloji
• Avcı akar
İçindekiler
• AKARLARIN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ
VE ANATOMİ
• AKARLARIN BİYOLOJİLERİ
• KÜLTÜR BİTKİLERİNDE ZARARLI AKAR
TÜRLERİ VE ZARARI
• AVCI AKARLAR
• KÜLTÜR BİTKİLERİNDE ZARARLI
AKARLAR İLE SAVAŞIM
Entomoloji Tarımda Zararlı Akar ve Nematodlar • BİTKİ PARAZİTİ NEMATODLARIN
MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ VE
ANATOMİSİ
• BİTKİ PARAZİTİ NEMATODLARIN
BİYOLOJİLERİ
• KÜLTÜR BİTKİLERİNDE ZARARLI BİTKİ
PARAZİTİ NEMATOD TÜRLERİ VE
ZARARLARI
• KÜLTÜR BİTKİLERİNDE ZARARLI BİTKİ
PARAZİTİ NEMATODLAR İLE SAVAŞIM
Tarımda Zararlı Akar
ve Nematodlar
AKARLARIN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ VE ANATOMİ

Tarımsal üretimde zararlı akarları içeren grup Acari veya Acarina adı altında, Parazitik: Yaşamını devam
ettirebilmesi için üzerinde
Arthropoda filumu içinde Arachnida sınıfına bağlı bir alt sınıf olarak yer almakta- beslenmesi gereken
dır. Bugün için tanılanmış 45.000 kadar akar türünü bünyesinde barındıran Acari, konukçuya gereksinim duyan
canlı.
yaşama ortamları açısından “serbest” ve “parazitik” yaşayan formlar olarak ince-
lenmektedirler (Walter ve Proctor, 1999). Serbest yaşayan akarları, fitofag akarlar,
toprak üzerinde ve toprakta yaşayan avcı akarlar ile saprofit ve ölü materyal ile bes-
lenen diğer akar grupları oluşturmaktadır (Krantz, 1978). Akarlar morfolojik olarak
anten, kanat, mandibula ve maxillalarının olmaması ile böceklerden kolayca ayrı-
lırlar. Eriophyidae familyası dışındaki akar erginlerinin 4 çift bacağa sahip olmaları,
onları böceklerden ayıran bir başka morfolojik özelliktir. Akarlar oldukça küçük
yapılı organizmalar olup vücut büyüklükleri familya bazında değişiklik göstermek-
tedir. Ergin olduklarında ortalama 0.1 ile 2 mm arasında değişen vücut büyüklükle-
ri, bazı türlerde 5-10 mm’ye kadar ulaşmaktadır. Geniş bir yaşam ve yayılım alanına
sahip olan akarlar karasal ve sucul habitatlarda okyanusların derinliklerinde yaşaya-
bilmekle birlikte, önemli bir kısmı kültür bitkilerinde ekonomik zarar yapan türler
olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir akar vücudu ağız parçalarını içeren “gnathosoma”
ile bacakların yer aldığı bölüm olan “idiosoma”’dan oluşmaktadır.
Gnathosoma
Idiosoma’nın ön kısmında yer alan gnathosoma akarların beslenme için kullan- Chelicera: Gnathosoma’ya
dıkları ağız parçalarının yer aldığı bölüm olarak adlandırılır. Akarlar ısırıcı veya bağlı akarın besinini delmesini
ve çiğnemesini sağlayan ağız
sokucu - emici ağız parçalarına sahiptirler. Ağız ana hatları ile bir çift chelicera parçası.
ve 1 çift palpusdan oluşmuştur. Ağız parçaları gaga gibi ileri uzamış bir görüntü
Palpus: Gnathosoma’ya bağlı
oluştururlar. Ağız parçalarından ilki beslenilecek materyalin kesilmesi ve delin- ikinci çift ağız parçası, besinin
mesi işini üstenirken diğeri materyalin tutulması ve hissedilmesi işini üstlenmiştir. tanınması ve hissedilmesinde
kullanılır.
Akarların palpusları segmentli olup sayıları 6 adete kadar çıkmaktadır (Resim 1).
İdisoma ve Bacaklar
Akar vücudunda bacakların yer aldığı kısım olarak göze çarpan idisoma genel Chaeototaxy: Akarların
vücutlarında bulunan setaların
olarak ilk iki çift bacağın bulunduğu propodosoma ve son iki çift bacağın yer aldı- (kıl) sayısı ve vücut üzerindeki
ğı hysterosomadan oluşur (Şekil 10.1). Idiosomanın kütikulası plakalardan oluş- dağılım düzeni.
muş olup bunlar vücut üzerinde yer alan kıllar (setae) ile birlikte (chaeototaxy)
birçok grubun sistematik olarak sınıflandırılmasında önemli rol oynar.
162 Ent om ol oj i
Şekil 10.1
Bir akarın genel
vücut görünüm
ve kısımları
(Zhang, 2003’den
değiştirilerek)
Bir akar bacağı böcek bacağından farklı olarak 6 kısımdan meydana gelir bun-
lar idiosomadan çıkış sırasına bağlı olarak coxa, trochanter, femur, genu, tibia ve
tarsus olarak adlandırılır (Şekil 10.1).
O. Ecevit, “Akarolojiye Giriş”, kitabından ‘Akarların Morfolojisi’ bölümünün konuy-

la ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz (1981, Samsun).
Bulduğunuz her hangi bir canlının akar olup olmadığına hangi morfolojik özellik-
1 lerine bakarak karar verirsiniz, tartışınız.
Anatomi
Sindirim ve boşaltım sistemi: Akarlarda ağızın arkasında kalan sindirim siste-
mi çok farklılık göstermekle birlikte kısmen sabit bir yapıya sahiptir. Ağız boş-
luğu pharynx’e (yutak) açılmaktadır. Bu kısım kutikülarize olmuş ve emme gö-
revini üstlenmiştir. Pharynx merkezi sinir sisteminin arasından esophagus’a,
esophagus’da sindirim sistemi salgılarının devreye gireceği ventriculus’a (mide)
açılır. Alınan besin mide orta kısmının altından uzanan orta bağırsak ile arka ba-
ğırsağa iletilir, rektal boşluk ve anüs yardımı ile vücut dışına atılır. Akarlarda farklı
boşaltım sistemleri vardır. Bunlardan en ilkel olanı coxal bezlerdir. Bu bezler I. ve
II. çift bacağın coxaları arasından dışa açılır. Bu boşaltım sistemine sahip türlerde
akarlar kısa süre içinde kendi vücut ağırlığının 6-7 katı kadar besin alır bu besinin
1/3’ünü coxal bezler aracılığı ile dışarı atarlar. Diğer boşaltım şekli ise arka bağır-
sağa açılan malpigi tüpleri aracılığı ile yapılan boşaltımdır.
Difüzyon: Maddelerin çok Solunum ve dolaşım sistemi: Akarlar tipik olarak trake solunumuna sahiptir. Bazı
yoğun ortamdan az yoğun akarlarda solunum doğrudan integümentden difüzyon yolu ile yapılmaktadır. Acari
ortama göçü.
içinde takımlar trakelerin dış açıklıkları olan stigmaların varlığı veya yokluğuna göre
ve bulunuş pozisyonlarına bağlı olarak birbirlerinden ayrılabilmektedir. Akarlarda da
10. Ünite - Tar ımd a Zar arl ı Akar ve Nem at odl ar 163
böceklerde olduğu gibi açık kan dolaşımı vardır ve sistem böceklerdekine benzer şe-
kilde çalışır. Akarların kanı gri renkte veya renksizdir. Kan sindirilmiş besinler, hor- Hormon: Vücut fizyolojisini
monlar ve işe yaramaz maddelerin naklini yapar, oksijen ve karbondioksit taşımaz. düzenleyen kimyasallar.
Sinir ve üreme sistemi: Akarlarda esophagus’un çevresinde gelişmiş bir merkezi
sinir sistemi bulunmakta; supra ve subesophagal gangliyon olarak iki kısımdan oluş-
maktadır. Bu bölgeden çıkan sinirler ile bacaklar, sindirim, kas sistemleri ve genital
organlar uyarılmaktadır. Akarlar basit üreme sistemlerine sahiptir. Bu sistemler genel
olarak dişide 1 veya 2 yumurtalık, yumurta borusu, uterus ve vagina, erkekte ise testis,
vas deferens, ductus ejaculatorius, aedeagus (penis) ve yardımcı bezlerden oluşur.
O. Ecevit, “Akarolojiye Giriş”, kitabından ‘Akarların Anatomisi’ bölümünün konuyla

ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz, (1981, Samsun).
Akarlar ile böceklerin anatomik sistemleri arasındaki benzerlik ve farklılıklar ne-

lerdir, tartışınız. 2
AKARLARIN BİYOLOJİLERİ
Akarlar yumurta ile döllemli (amphigonie) ve döllemsiz (parthenogenesis) olarak Durgun dönem: Akarın bir
üreme yeteneğine sahiptirler. Döllemli yumurtalardan dişi ve erkek bireyler mey- sonraki biyolojik döneme geçiş
için fizyolojik ve morfolojik
dana gelirken; döllemsiz yumurtalardan yalnızca erkek bireyler meydana gelir değişikliklerin gerçekleştiği
(arrhenotokie). Akarlar yumurta döneminden ergin olana kadar farklı biyolojik hareketsiz süreç
dönemler geçirirler. Yumurtanın açılmasından sonra ilk olarak 3 çift bacaklı lar- Protonimf ve deutonimf:
va, daha sonra 4 çift bacaklı protonimf ve deutonimf dönemleri meydana gelir. Akarın ergin öncesi dört çift
bacaklı dönemleri
Akar deutonimf döneminden sonra son defa deri değiştirerek ergin olur. Akarlar
yumurta ile larva dönemi arası hariç diğer dönemler arasında bir sonraki döneme
geçmeden önce belirli bir süre durgun dönem geçirirler (Şekil 10.2). Eriophyidae
ve Tarsonemidae gibi bazı familyalarda ise akarlar 2 veya 3 dönem geçirerek ergin
olurlar. Avcı akarlarda ise durgun dönem bulunmayıp birey dakikalar içinde deri
değiştirerek bir sonraki biyolojik döneme geçmektedir. Akarların gelişme süreleri
genel olarak türlere bağlı olarak değişmekle birlikte, bu sürenin uzamasında ve
kısalmasında sıcaklık ve nem, konukçu bitki ile diğer çevresel koşullar önemli rol
oynarlar. Bazı önemli zararlı akar türlerinin gelişme süreleri 25 °C ve normal nem
koşullarında 1 hafta ile 3 hafta arasında değişebilir.
Şekil 10.2
Bir akarın
yumurtadan ergine
kadar olan farklı
biyolojik dönemleri
Kaynak: http://
www.inra.fr/hyppz/
ZGLOSS/6g—-011.
htm. Erişim
Tarihi: 21.04.2011,
değiştirilerek
164 Ent om ol oj i
Zhang, Z-Q., “Mites of Greenhouses, Identification, Biology and Control” kitabının

“Pest Mites” bölümünden konuyla ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz, (2003, Wal-
lingford).
KÜLTÜR BİTKİLERİNDE ZARARLI AKAR TÜRLERİ VE ZARARI

Palizat parankiması: Bol Akarların büyük bir çoğunluğu öncelikle konukçu bitkinin yaprak alt yüzeyinde
klorofil içeren fotosentez beslenmeyi tercih etse de, artan populasyon yoğunluklarına bağlı olarak yaprak
yapmakla görevli yaprak
katmanı üst yüzeyi, meyve ve bitkinin dal ile sürgünlerinde de rahatlıkla beslenme yete-
neğine sahiptirler. Akarlar yaprakta palizat parankiması içine soktukları chelice-
raları aracılığı ile bitki özsuyunu emerler. Beslenme sonucunda klorofilde mey-
dana gelen azalmaya bağlı olarak yaprak üst yüzeyinde sarımsı-beyazımsı renkte
noktalar meydana gelir. Akarın yoğunluğuna ve beslenemeye bağlı olarak bitkide
kuruma ve ölümler görülür. Acari içinde yer alan ve kültür bitkilerinde ekonomik
zarara neden olan önemli familyalar ve türlere ilişkin bilgiler aşağıda verilmiştir.
Tetranychidae
Tetranychidae familyası dünya genelinde Acari içinde en önemli bitki zararlılarını
içeren gruplardan biridir. Larva dışında diğer tüm biyolojik dönemleri 4 çift baca-
ğa sahip olan familya türlerinin renkleri kahverengimsi sarıdan, yeşile ve kırmızı-
ya kadar değişiklik gösterebilir (Fotoğraf 10.1). Dişilerinin ortalama büyüklükleri
0.4 mm’ye kadar ulaşabilir. İklimsel olarak kuru sıcak ve düşük neme sahip bölge-
ler tetranychid akarların gelişmesi ve üremesi için en uygun alanlardır. En önemli
zararlı türler Tetranychus urticae (İki noktalı kırmızıörümcek) Koch, T. cinnabari-
nus Boisd. (Pamuk kırmızıörümceği), Panonychus citri (Turunçgil kırmızıörüm-
ceği) (McGregor), P. ulmi Koch (Avrupa kırımızörümceği) ve Amphitetranychus
vienensis Zacher (Akdiken akarı) gibi türlerdir. Bu türlerden ilk ikisi tarla ve örtü
altında yetiştirilen ekonomik öneme sahip 150’den fazla bitki türü üzerinde emgi
yaparak zarar oluşturmaktadır (Fotoğraf 10.2). P. citri turunçgillerin, P. ulmi ve A.
vienensis ise meyve bahçelerinin en önemli zararlılarındandır. Tetranychid akar-
ların tüm hareketli dönemleri aktif olarak bitkide beslenme yeteneğine sahiptir.
Fotoğraf 10.1
Tetranychus
cinnabarinus dişi
bireyi (Resim: C.
Kazak)
Fotoğraf 10.2
Fasulyede yoğun
Tetranychus
cinnabarinus
populasyonu ve
zararı (Resim: C.
Kazak)
Eriophyidae
Eriophyid akarlar hem görüntü hemde biyolojileri gereği diğer fitofag akarlar-
dan farklılık gösterirler. Vücut kurtçuğa benzer bir yapıya sahip olup ergin ön-
cesi ve erginlerin bacak sayıları her iki dönemde de 2 çifttir. Büyüklükleri 0.1 ile
0.3 mm arasında değişir (Fotoğraf 10.3). Eriophyid akarlar yumurta bıraktıktan
sonra iki nimf dönemi geçirir ve ergin olurlar. Bu akarlar emgi ile beslenme so-
nucunda oluşturdukları simptomlara bağlı olarak pas akarı, gal akarı, tomurcuk
akarı gibi isimler ile anılırlar. Birçok eriophyid türü monofagdır veya tek bir cins
içindeki bitki türleri ile beslenirler. Eriophyidler basit veya kompleks yaşam dön-
gülerine sahip olabilirler. Kompleks yaşam döngüsüne sahip eriophyid akarlarda
mevsimsel değişikliklere bağlı olarak dişilerin protogyne ve deutogyne olarak Protogyne ve deutogyne:
Kompleks yaşam döngüsüne
bilinen farklı formları oluşur. Dünya genelinde familya içinde yer alan en önemli sahip eriophyidlerde sırası ile
zararlı türler ise Colomerus (Eriophyes) vitis (Pgst.) (Bağuyuzu) (Fotoğraf 10.4). yaz ve kışı geçiren dişiler
Phyllocoptruta oleivora Ashmead (Turunçgil pasakarı), Aceria sheldoni (Ewing)
(Turunçgil tomurcuk akarı) ve Aculops lycopersici Massee (Domates pasakarı) gibi
türlerdir. Eriophyidlerin konukçu bitkilerde beslenme zararı dışında bitkilerde
hastalıklara neden olan virüsleri de taşıdıkları bilinmektedir.
Fotoğraf 10.3
Bir eriophyid akarın
genel görünümü
Kaynak: http://
www.sel.barc.
usda.gov/acari/
frames/plantfeed.
html Erişim Tarihi:
21.04.2011
166 Ent om ol oj i
Fotoğraf 10.4
Asma
yapraklarında
Colomerus
(Eriophyes) vitis
zararı
Kaynak: http://
www.euro-win.pl/
choroby/szpeciel3.
JPG Erişim Tarihi:
21.04.2011
Tarsonemidae
Saprofag: Çürümüş maddeler Tarsonemidae familyası saprofag, fitofag, fungivor ve avcı akarları içerir. Bu fa-
ile beslenen organizma milyaya bağlı akarlar yaklaşık olarak 0.1-0.3 mm boyunda ve çoğu yarı şeffaf so-
Fitofag ve fungivor: Bitki luk, beyazımsı renge sahiptir. Türlere ait bireylerin hızlı hareket etmeleri ve çok
ve funguslar ile beslenen küçük boyutlu olmaları nedeni ile farkedilmeleri oldukça zordur. Gerçek renk
organizma
beslenmeye bağlı olarak oluşur. Tür içinde erkek bireyler yapı ve şekil olarak
dişi bireylerden ayrılırlar. Dişi bireyler genel olarak ovoidal bir şekle sahipken
erkek bireyler dişilerden küçük ve elongate yapıya sahiptirler. Tarsonemid akar-
lar ergin olmadan önce yumurta, larva ve durgun nimf dönemi geçirirler. Nimf
dönemi, birey aktif larva dönemini tamamladıktan sonra durgun dönem içinde
tamamlanır. Polyphagotarsonemus latus Banks (Çay akarı) bu familya içinde yer
alan konukçu dizisi en fazla olan türlerden biridir (Fotoğraf 10.5). Zararlının
emgi yaparak beslenmesi sonucunda genç sürgünlerde yaprakların kıvırılarak
Fotoğraf 10.5 ipliksi bir şekil alması, yaşlı
yapraklarda kaşıklaşma, pas
Polyphagotarsonemus
latus’un yumurta ve rengi ve sürgünlerin boğum
dişi bireyleri aralarında kısalmalar görü-
lür. Konukçuları arasında
Kaynak: http://www. bir çok sebze türü, turunç-
ipm. ucdavis.edu/
PMG/r107400311. giller ve pamuk gibi bitkiler
html. Erişim Tarihi: bulunur. Bu zararlı dışında
21.04.2011 Stenotarsenomus, Phytonemus
ve Hemitarsonemus cinslerine
bağlı türlerde yine çilek ve süs
bitkilerinde emgi yaparak eko-
nomik zarara neden olurlar.
Tenuipalpidae
Bu familyaya ait türler genellikle yavaş hareket eden, yaprak alt yüzeyinde emgi ya-
Polifag: Bir çok tür besin ile parak beslenen ve orta damar etrafında yoğunlaşmış olarak görülürler. Tenuipalpid
beslenen canlılar akarlarda diğer akarların bir çoğu gibi polifagdır. Boyları yaklaşık olarak 0.2-0.4
mm boyunda olup renkleri canlı olduklarında turuncu ile kırmızı arasında değişir
(Fotoğraf 10.6). Yassı akarlar küçük vücut ölçüsü ve yaprak yüzeyine yapışmış şekil-
de yassı boyutlarından ötürü ilk bakışta kolay olarak ayırt edilemezler. Bu özellik-
lerinden ötürü zararı fungus, bakteri ve diğer hastalık etmenlerinin simptomları ile
karıştırılabilir. Şekilsel olarak ve filogenetik yakınlıklarından ötürü Tetranychidae
familyasına benzerliklerinden dolayı yalancı kırmızı örümcekler olarak da ad-
landırılırlar. Dünyada 4 tenuipalpid türü ana zararlı olarak bilinmektedir, bunlar
Brevipalpus phoenicis (Geijskes), B. californicus (Banks), B. obovatus Donnadieu,
ve B. lewisi McGregor’dir. Bu akarlar bitkilerin yaprak, çiçek, meyve ve sürgünleri
ile beslenme yeteneğindedirler. Cenoplapus pulcher Can. and Fans. (Meyve ağacı
yassı akarı) ve Tenuipalpus granati Sayed (Nar akarı) gibi türlerde meyve ağaçları,
nar, antepfıstığı gibi konukçularda emgi yaparak zarara neden olurlar.
Fotoğraf 10.6
Narda Tenuipalpus
sp.’nin farklı
dönemleri (Resim:
C. Kazak)
Jeppson ve ark., “Mites injurious to economic plants”, kitabından ‘The Tetranychi-

dae, The Eriophyidae, The Tenuipalpidae, The Tarsonemidae’ bölümünlerinden ko-
nuyla ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz (1975, California).
Z. Düzgüneş, “Çukurova’da Çeşitli Kültür Bitkilerinde Zarar Veren Akarlar ve Müca-

deleleri” kitapçığından konu ile ilgili daha fazal bilgi edinebilirsiniz (1977, Ankara).
Eriophyidae familyası hangi biyolojik özellikleri açısından diğer zararlı akarlardan

ayrılır, tartışınız. 3
AVCI AKARLAR
Avcı akarlar morfolojik olarak uzun bacaklı, hızlı hareket eden, iyi gelişmiş dorsal Dorsal ve ventral:
ve ventral plakaları bulunan, ağız parçaları avları ile beslenecek biçimde özelleş- İdiosomanın
yüzeyleri
üst ve alt
miş türlerdir. Bu akarlar toprakta yaşayan küçük arthropod ve nematodlardan,

toprak üzerinde yaşayan fitofag akarlara kadar farklı taksonomik gruplara ait ka-
natlı ve kanatsız yumuşak vücutlu böcek türleri ile beslenme ve üreme yeteneği-
ne sahiptirler (Gerson ve ark., 2003). Phytoseiidae familyası, Acari içinde fitofag
akarlar ile beslenen en önemli avcı akar türlerini içeren bir familyadır. Bu familya
dışında Ascidae, Anystidae, Bdellidae, Cheyletidae, Parasitidae, Stigmaeidae ve
Tydeidae gibi familyalarda önemli avcı akar türlerini bünyelerinde barındırmak-
tadırlar (Krantz, 1978; Gerson ve ark., 2003; Zhang, 2003, Kılınçer ve ark., 2010).
168 Ent om ol oj i
Fotoğraf 10.7
Tetranychus
cinnabarinus dişisi
ile beslenen avcı
akar Phytoseiulus
persimilis dişi bireyi
(Resim: C. Kazak)
Fotoğraf 10.8
Avcı akar
Neoseiulus
californicus
dişi bireyleri ve
yumurtaları (Resim:
C. Kazak)
Dünya üzerinde oldukça geniş bir yayılım alanına sahip olan Phytoseiidae fa-
Ava özelleşme: Avcının milyası türleri, yüksek üreme gücü, avlarına özelleşmiş olmaları ve yüksek av
beslenme açısınında belirli bir arama yeteneklerinden dolayı, diğer avcı akarlardan çok daha fazla öneme sa-
cins veya türü yeğlemesi
hiptirler. Phytoseiidae familyası avcı akarlarından Phytoseiulus persimilis Athias-
Henriot beslenme açısından avına özelleşmiş ve yalnızca Tetrancyhus cinsine
bağlı akarlar ile beslenmektedir (Fotoğraf 10.7). Yine çoğunlukla Tetranychinae
alt familyası içinde yer alan türlere ek olarak diğer küçük akar ve polen ile besle-
nen Neoseiulus californicus (McGregor)’da pratikte biyolojik savaşta yoğun kul-
lanılan türlerden biridir (Fotoğraf 10.8). Bildirilen avcı akarlar dışında Iphiseius
degenerans Berlese gibi avcı akarlar da polifag beslenme özelliği göstermekte,
farklı gruplardan akar, küçük arthropod ve polen ile beslenmektedir (McMurtry

ve Croft, 1997). Çoğunlukla Tetranychinae alt familyası içinde yer alan fitofag
akarlar üzerinde beslenen bu avcı akarlar aynı zamanda diğer fitofag akarlar, po-
len, trips ve beyazsinekler üzerinde de etkin olarak beslenme yeteneğindedirler
(Overmeer, 1985). Avcı akarların bitkilere hiçbir zararı yoktur. Avcı akarlar dı-
şında zararlı akarlar ile beslenen farklı böcek takımlarına ait çok fazla avcı tür de
bulunmaktadır.
Jeppson ve ark., “Mites injurious to economic plants”, kitabından ‘Biological Enemi-

es of Mites’ bölümünlerinden konuyla ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz. (1975,
California).
Avcı akarları fitofag akarlardan nasıl ayırırsınız, tartışınız.

4
KÜLTÜR BİTKİLERİNDE ZARARLI AKARLAR İLE SAVAŞIM
Kültür bitkilerinde zararlı akarlar ile savaşta günümüzde en yoğun kullanılan yön- Akarisit: Yalnızca akar
öldürücü özelliğe sahip tarım
temlerin başında kimyasal savaş gelmektedir. Kimyasal savaşta akarlara karşı kulla- ilacı
nılan tarım ilaçları akarisit olarak adlandırılır ve özelliklerine göre farklı şekillerde
Biyolojik savaş: Zararlılara
sınıflandırılırlar. Akarisitler, zararlı akarın tüm dönemlerine karşı etkili olabileceği karşı doğal düşmanlar
gibi yalnızca bir biyolojik dönemine karşı da etkili olabilir. Akarisitlerin dışında bazı kullanılarak gerçekleştirilen
savaş yöntemidir
insektisit ve fungusitlerde akar öldürücü özellik göstermektedir. Akarisitler akarlar-
da kontak ve mide zehiri olarak etkili olmaktadırlar. Akarlar kısa gelişme ve yüksek Tüm savaş: Tarımsal savaş
üreme güçlerinden dolayı kısa sürede çok fazla sayıda döl vermektedirler. Kimyasal yöntemlerinin birbirlerini
destekleyecek şekilde
mücadelede akarisitlerin bilinçsiz ve sık aralıklar ile kullanılması akarların bu ilaçlara zararlılara karşı kullanılmasıdır
karşı çok çabuk dayanıklılık kazanmalarına neden olmaktadır. Bu nedenle kimyasal
Dayanıklılık: İlacın zararlı
savaş diğer zararlılarda olduğu gibi akarlara karşı da önerilere uygun olarak yapılmalı- ile önerilen dozunun zararlıya
dır. Kimyasal savaş dışında akarlara karşı savaşta kullanılan bir diğer yaygın yöntemde karşı etkili olmamasıdır
biyolojik savaştır. Biyolojik savaş daha çok kontrollü koşullar olarak bilinen sera ve
benzeri alanlarda zararlı akarlara karşı kullanılan bir yöntemdir. Bu alanlarda zararlı
ve yararlı populasyon yoğunluklarının yönetilebilir olması nedeni ile başarı şansı daha
yüksektir. Akarların zararlı olduğu alanlar genel olarak doğal düşman aktivitesinin az
ve doğal dengenin bozulduğu alanlardır. Akarları sürekli ve başarılı bir şekilde baskı
altında tutmak için tüm savaş programlarının da geliştirilmesi gerekmektedir.
C. Öncüer, “Tarımsal Zararlılarla Savaş Yöntemleri ve İlaçları”, kitabından ‘Kim-

yasal Savaş, Biyolojik Savaş ve Akarisitler’ bölümlerinden konuyla ilgili daha fazla
bilgi edinebilirsiniz. (1991, İzmir)
Akarlar ile mücadelede yalnızca ve sürekli kimyasal savaş yöntemini kullanmak ne

gibi olumsuz sonuçlar doğurur, tartışınız? 5
BİTKİ PARAZİTİ NEMATODLARIN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ

VE ANATOMİSİ
Nematodlar, toprakta, bitki köklerinde ve bitkilerin değişik organlarında, tatlı ve
tuzlu sularda serbest veya diğer canlılarda parazit olarak yaşayan ve hayvanlar
aleminde yer alan önemli bir canlı grubudur.
Topraktan elde edilen bir canlının bitki paraziti nematod olup olmadığını nasıl
anlarsınız? 6
170 Ent om ol oj i
Bursa: Çiftleşmede rol Bitki paraziti nematodlar ise genellikle 0.2-5 mm uzunluğunda, silindir şeklinde,
oynayan kuyruk bölgesindeki
zarımsı yapı. ipliğimsi formda canlılardır ve toprak solucanlarından küçüktürler.
Bitki paraziti nematodlar nerelerde yaşarlar?

7
Ancak Meloidogyne spp. (Goeldi), Heterodera
Şekil 10.3
spp. (Schmidt), Globodera spp. (Wollenweber),
Bitki paraziti nematodun genel vücut yapısı. Tylenchulus semipenetrans (Cobb) vb. nematodların
dişi bireyleri gelişme dönemleri ilerledikçe şişkinle-
şip armut, limon vb. değişik formlara dönüşmekte-
dirler. Bunların erkekleri ise silindir şeklindeki ipli-
ğimsi formlarını korurlar. Nematod vücudunu diğer
hayvansal organizmalarda olduğu gibi kesin olarak
bölümlere ayırıp incelemek mümkün değildir.
Ancak bunların vücudunu;
1) Ön kısım
2) Gövde
3) Kuyruk diye 3 bölüme ayırıp inceleyebiliriz.
Dişi bireyleri ipliğimsi formda olan nematodla-
rın vücutlarının ön kısmı hafifçe daralarak devam
eder ve ağız kısmında köşeli veya yuvarlaklaşan bir
dudak bölgesine dönüşür. Vücudun arka kısmı aynı
şekilde daralarak küt, yuvarlak veya sivri bir kuyruk
bölgesi ile son bulur. Vücutları tam bir silindir değil,
yaklaşık silindiri andırmaktadır. Vücudun ön kısmı;
dudak bölgesinden başlayarak özefagusu içine alır.
Gövde kısmı; özefagusun hemen altından anüse ka-
dar uzanır. Kuyruk kısmı ise anüsten kuyruk ucuna
kadar olan kısımdan meydana gelir (Şekil 10.3).
Nematod vücudu silindir şeklindedir alt (vent-
ral), üst (dorsal) ve yan (lateral) alanlar homojen
bir simetrik yapı göstermez. Vücutlarının her bö-
lümünde farklı simetri bulunur. Renkleri saydam
beyaz, iç organları görülebilecek yapıda açık sarı ve
bazen de barsaklarında bulunan çeşitli gıda mad-
delerinin oluşturduğu değişik renklerde görülürler.
Vücutları iç içe geçmiş iki tüpten meydana gel-
miştir. Dış tüp vücut duvarını meydana getirmekte,
kütikula, hipodermis ve kas dokusu tabakalarından
oluşmaktadır. Kütikula tabakası beş ayrı dokudan
oluşmakta ve yalnızca vücudu dıştan çevrelemeyip,
stoma açıklığı, özefagus, rektum, üreme organlarının
açıldığı kısımlar, boşaltım deliği ve bazı duyu organ-
larını da kaplamıştır. Kütikula tabakasını oluşturan
dokuların üst ve alt yanlarında kordon gibi dizilmiş
sinir hücreleri bulunur. Hareket etmede yardımcı kas
dokuları da kütikula içerisinde yer alır. Bir larva dev-
Kaynak: http://www.apsnet.org/edcenter/K12/
TeachersGuide/Nematode/Pages/Background. resinden diğerine geçerken yeni bir kütikula tabakası
aspx (Erişim tarihi: 30.04.2011). oluşturularak eskisi atılır. Bazı nematodlarda kütikula
tabakası üzerinde boyuna ve enine yerleşmiş, değişik şekil ve yoğunlukta çizgiler veya
işaretler bulunabilir. Kütikula üzerinde enine, belli aralıklarla halkalar meydana ge-
tirircesine işaretler arthropoda veya halkalı solucanlarda olduğu gibi gerçek halkalar
olmayıp, kütikula dış dokusunun, iç doku üzerine katlanması sonucu (annule) oluşan
yapılardır. Nematodlar halkalı bir yapıda değildirler.
Anatomi
Sindirim Sistemi
Ağız, ağız boşluğu (stoma), yemek borusu (özefagus) ve bağırsaklardan oluşur.
Ağız kapsül biçimindedir ve başın ön kısmında yer alır. Genellikle 6 dudak ile
çevrilmiştir. Stoma baş kapsülü içerisinde ağızdan sonra gelen kısımdır. Küre veya
silindir şelinde olabilir. Stomanın içerisinde bitki özsuyunun emilmesini sağlayan
iğne şeklinde stilet bulunur. Nematodlar stiletleri yardımı ile bitki dokularını de-
lerek bitki öz suyunu emerler. Tylenchidae familyasına bağlı türlerde stiletin alt
kısmında 3 adet stilet tokmakçığı ile özefagusa açılan ince bir stilet kanalı bulunur. Stilet: Bitki paraziti
nematodların baş kısmında
Stiletin hareketini sağlayan kaslar bu tokmakçığa ve dudak bölgesine bağlıdırlar. bulunan ve bitkinin özsuyunu
Gerek Dorylaimida takımına, gerekse Tylenchida takımına bağlı nematodlarda emmeye yarayan delici iğne.
stiletin uzunluğu ve şekli ile tokmağın görünümü taksonomik bir karakter olup Tylenchida: Bitki paraziti
nematod cinsine ve türe göre değişebilmektedir. Stomadan sonra özefagus gelir nematodların bulunduğu
bu kısım kas yapısında olup içi kitin ile kaplıdır. Ağız yolu ile alınan besinlerin takım.
bağırsaklara gönderilmesine yarar. Corpus, isthmus ve basal bulbus olmak üzere
3 kısımdan oluşur. Corpus kısmı da silindir şeklinde olan procorpus ön kısım ve
şişkince olan metacorpus veya median bulb arka kısım olmak üzere iki kısımdan
meydana gelir. Özefagus bir kapakçık ile bağırsağa açılır. Nematodların beslenme
özelliklerine bağlı olarak özefagus yapısında değişiklikler görülebilir. Tylenchida
takımına bağlı nematodlarda özefagus 3 bölümden, Dorylaimida, Rhabditida ve
Mononchida gibi nematod gruplarında 2 veya 1 bölümden oluşmaktadır. Bağırsak
sindirim sisteminin önemli bir bölümü olup düz bir boru şeklindedir. Depo orga-
nı olarak kullanılır. Bağırsağın sonunda ise içi kitin ile kaplı olan rektum ve anüs
bulunur. Rektum; posterior olarak bağırsağın sonunda yer alır ve anüs açıklığı ile
son bulur. Erkek bireylerde ise rektum aynı zamanda spikulayı da içeren kütiküla
ile çevrili şişkin bir şekil alır.
Sinir Sistemi
Bitki paraziti nematodlarda gelişmiş bir sinir sistemi bulunur. Nöronlar sinir siste-
minin esasını oluşturan sinir hücreleridir. Sinir halkası orta bulbusun hemen altın-
da bulunan boyun kısmını sarar. Boyun kısmındaki sinir halkası 4 sıra halindedir
ve özefagusun bu bölümüne “isthmus” adı verilir. Hemizonid ise bazı örneklerde
görülmeyebilir ve boşaltım deliğinin hemen altında veya üstünde, genellikle sinir
halkasına karşılık gelecek şekilde kütikula tabakasına yakın yer almaktadır. Ayrıca
baş kısmında veya vücudun herhangi bir yerinde papillalar bulunabilir ki bun-
lar dokunma duyusu olarak işlev görürler. Papillalar hafif bir deri çıkıntısı şek-
linde olup genellikle bitki paraziti nematod türlerinde bulunmazlar. Ayrıca sinir
sisteminde ilave olarak kimyasal maddelere duyarlı olduğu belirtilen “amphid” ve
“phasmid” adı verilen organlar vardır. Amphid vücudun ön kısmında başa yakın
veya dudak bölgesinde bulunur ve stilet etrafında bulunan bunlara ait salgı bezleri-
ne bağlanmıştır. Bu organın nematodun konukçusuna yönelmesinde önemli işlevi
vardır. Phasmid, amphidin aksine nematodun kuyruk kısmında bulunur ve sinir
172 Ent om ol oj i
sistemi ile bağlantısı vardır. Phasmid küçük veya büyük yapıda delik gibi kütikula
çöküntüsüdür. Bunun küçük (pore) veya büyük (scutellum) olması ve ayrıca bun-
ların anüsten uzaklığı bazı nematod gruplarında önemli teşhis karakteridir. Sinir
sistemi ile ilişkili olarak kimyasal ve mekanik alıcılar olarak nematodlarda papilla,
seta, amphid, phasmid, deirid gibi yapılar da bulunur.
Boşaltım Sistemi
Nematodlarda boşaltım sistemi nematodun değişik vücut kısımlarında buluna-
bilirken, bazı nematodlarda tamamen yok olmuştur. Bu sistem nematodların iç
yapısında en fazla değişiklik gösteren sistemlerden biridir. Basit bir boşaltım tüp
veya deliğinden ibarettir. Tipik olarak sistem 2 kanaldır ve bu kanal alt ve üstten
birleşmiştir. Bu durum bitki paraziti Tylenchidalarda üst ve alt uzantısı olan tek
bir kanala dönüşmüştür. Bazı türlerde ise bu sistem vücut boyunca uzanan yan
kanallardan oluşur.
Üreme Sistemi
Nematodlar genel olarak ayrı eşeylidirler ancak nadir olarak hermafroditizm de
görülmektedir. Dişilerde üreme organı; bir veya iki yumurtalık, uterus, vagina ve
vulvadan meydana gelir. Yumurtalık uzun bir boru şeklinde olup vücut içinde
kıvrımlar meydana getirir. Bitki paraziti nematodlarda yumurtalık çok gelişmiş
olup meydana gelen yumurtalar yumurtalık içerisinde tek sıra halinde bulunur-
lar. Uterus üreme sisteminin ortasında bulunan geniş bir bölgedir. Yumurtalıkta
meydana gelen yumurtalar uterus içerisinde döllenir, döllenmiş olan yumurtalar
vaginadan geçerek vulvadan dışarı bırakılırlar. Yumurtalık çift olduğu zaman vul-
va vücudun orta kısmına yakın, tek olduğu zaman ise vücudun posteriorunda
yer alır. Erkeklerde üreme organı; testis, sperma kanalı ve spikula denen çiftleşme
organından meydana gelir. Testisler de yumurtalık gibi kıvrımlı borucuklardan
oluşur, sayıları bir veya iki adet olabilir. Testislerde meydana gelen ve olgunla-
şan spermalar vücudun kuyruk kısmında yerleşmiş olan kloakaya gelirler. Spikula
kloakanın içerisinde bulunur ve kitinden yapılmıştır. Çiftleşme sırasında bulun-
duğu yerden dışarı çıkar. Nematodların erkeklerinde spikuladan başka guberna-
kulum adı verilen yardımcı çiftleşme organı da bulunur. Gubernakulum vücut
duvarından meydana gelmiştir, çiftleşme sırasında spikulaya destek olur.
Nematodlarda özel bir solunum ve dolaşım sistemi bulunmaz. Vücut boşlu-
ğunda bulunan sıvı sayesinde hem dolaşım hem de solunum işlevi yerine getirilir.
BİTKİ PARAZİTİ NEMATODLARIN BİYOLOJİLERİ

Bitki paraziti nematodlar genellikle ayrı eşeyli oldukları için döllenmiş yumurta
ile çoğalırlar. Partenogenetik çoğalma ise çok az görülür. Nematodların yumur-
taları genellikle oval veya küre şekilli olup, saydamdır. Yumurtalar bırakıldıktan
kısa bir süre sonra embriyo gelişmeye başlar ve birinci larva dönemi yumurta
içerisinde tamamlanır. Genellikle ilk deri değiştirme yumurta içerisinde gerçek-
leştirilir ve ikinci larva döneminde yumurtadan larvalar çıkar. Larvalar genellikle
4 deri değiştirdikten sonra ergin olurlar (Şekil 10.4).
Bitki paraziti nematodlarda görülen üreme şekilleri nelerdir?

8
Şekil 10.4
Bitki paraziti
nematodlarda
hayat döngüsü
(Ayoub, 1980’den
değiştirilerek).
Kuraklık ve yetersiz besin durumu gibi uygun olmayan koşullarda bazı türler
oluşturdukları galler içerisinde uyuşuk halde veya kist halinde canlılıklarını yıl-
larca sürdürebilirler. Bitki paraziti nematodlar beslenme özellikleri ve biyolojile-
rine göre üç gruba ayrılırlar.
1. Endoparazit Nematodlar: Bitki dokuları içerisinde gelişmelerini tamam-
layan ve yumurta bırakan nematodlardır. Genellikle bitki köklerinde yaşar-
lar bazı türler ise bitkilerin sap, gövde, yaprak, çiçek ve tohumlar içerisinde
yaşar ve beslenirler.
2. Yarı Endoparazit Nematodlar: Bu gruba giren nematodlar başlarını ko-
nukçu bitkilerin dokuları içerisine sokarak beslenir ve bu şekilde yaşamla-
rını sürdürürler. Yumurtalarını bitki dokusu dışına bırakırlar.
3. Ektoparazit Nematodlar: Bu nematodlar kök sisteminin dışında, toprakta
serbest olarak yaşarlar.

NEMATOD TÜRLERİ VE ZARARLARI
Takım: Tylenchida
Familya: Meloidogynidae
Kökur Nematodları (Meloidogyne spp., Goeldi)
Kökur nematodlarının 2. dönem larvaları ve erkekler iplik şeklinde, dişileri ar-
mut ve limon şeklinde mikroskobik canlılardır. Konukçu bitkinin köklerinde irili
ufaklı urlar meydana getirmeleri ile kolayca tanınırlar. Dişileri 0.7-0.8 mm bo-
yunda; 0.3-0.4 mm eninde; erkekleri 1.2-2 mm; larvaları ise 0.3-0.5 mm boyun-
dadır. Bu ölçüler türlere göre değişiklik gösterebilir.
Dişi vücudunun hemen arkasındaki bir kısmı köke gömülü, bir kısmı kök yüze-
yinde olan jelatinimsi bir kese içine yumurtasını depo ettikten sonra ölür. Yumurta
adedi konukçu cinsine ve nematod türüne göre değişmekle beraber, bir kese içinde
ortalama 350 yumurta bulunur. Dünyada tarım alanı olarak kullanılan toprakla-
rın % 52’si kökur nematodları ile bulaşıktır. Meloidogyne cinsinde 60’dan fazla tür
bulunmaktadır (Şekil 10.5) ve bunlar içerisinde en önemlileri; M. arenaria, Neal
(Yerfıstığı kökur nematodu), M. hapla, Chitwood (Serin bölge kökur nematodu),
174 Ent om ol oj i
M. incognita, Kofoid and White (Pamuk kökur nematodu) ile M. javanica, Treub
(Java kökur nematodu)’dır (Eisenback ve Triantaphyllou, 1991). Kökur nematod-
larının en önemli konukçuları arasında; domates, patlıcan, fasulye, hıyar, patates,
şeker pancarı, pamuk, tütün, biber, havuç, ıspanak gibi sebzeler ve muz, şeftali, erik,
incir, dut gibi çok yıllık meyveler yer almaktadır (Whitehead, 1998). Nematodlar
köklerde urlanmaların oluşmasına sebep olurlar köklerde meydana gelen bu ur-
lanmalar en karakteristik zarar şekilleridir (Trudgill ve Blok, 2001) (Fotoğraf 10.9).
Kökur nematodları “endoparazit” nematodlardır. Konukçusu olduğu bitkinin
kök sisteminde urlara neden olarak, bitkinin iletim dokularını bozar, topraktan
su ve besin alışverişini kısıtlarlar. Bitkide gelişme yavaşlar ve durur, bodurlaşma
görülür. Yapraklarda sararma, çiçek ve meyve silkmeleri olur. İnfeksiyon ağır ise
bitki tamamen kuruyabilir.
Şekil 10.5
Meloidogyne
naasi’nin morfolojik
yapısı. A, B, C
erkek; D, E, F dişi;
G, H, I, J, K ikinci
dönem larva.
Kaynak: http://
plpnemweb.ucdavis.
edu/nemaplex/
Taxadata/G076S5.
HTM (Erişim tarihi:
30.04.2011).
Fotoğraf 10.9
Kökur
nematodlarının
köklerde
oluşturduğu
urlanmalar.
Kaynak:
http://www.
plantprotection.
hu/modulok/
angol/grapes/
bignematod02.
htm (Erişim tarihi:
30.04.2011).
Nematodun zarar derecesi, popülasyon yoğunluğu ve bitki çeşidine göre de-

ğişmektedir. Bu nematod domates ve patlıcanlarda genellikle % 25-35 arasında
ürün kaybına neden olmakta, bu oran bazen % 50-60’a kadar yükselebilmektedir.
Sera koşullarında yetiştirilen hıyarlar da ise % 16-47 arasında ürün kaybına neden
olmaktadır. Bakteri ve fungus gibi hastalık etmenleri ile infekteli bitkilerde ise
kökur nematodlarının zararı daha da artmaktadır.
Takım: Tylenchida
Familya: Heteroderidae
Kist Nematodları (Heterodera spp., Schmidt)
Kist formundaki diğer nematodlar gibi Heterodera avenae grubu da bitkinin kök-
lerinde oluşturduğu beyaz kistlerle tanınabilmektedir (Fotoğraf 10.10). Dişiler ge-
nellikle tipik limon şeklinde ve 0.55-0.75 mm genişliğinde; erkekler iplik şeklinde
ve ortalama 1-1.4 mm uzunluğundadır. Toprağa dökülen kistlerden çıkan 2. dö-
nem larvalar bitki kökünü infekte eder. Beslenmeye devam eden larvalar ergin hale
geçip çiftleşirler. İnfekteli köklerde beyaz kist şeklindeki dişiler boyun kısmı kök
dokusu içine girmiş, vücutları kök dışında asılı olarak görülebilir. Dişi öldükten
sonra vücut duvarı sertleşir ve koyulaşır, dış koşullara dayanıklı kahverengi bir kist
halini alarak yumurta ve larvaları korur. Yumurtalar kistin içinde çok uzun yıllar
toprakta canlı olarak kalabilirler. Yumurtadan çıkış genellikle hububat ekiminden
3,5 ay sonrasına rastlar. H. avenae yılda bir döl verir ve kışlık ekimler hariç larvanın
köke girişinden 9-14 hafta sonra hayat dönemini tamamlar. Sonbahardaki ekim-
lerde köke giren 2. dönem larvalar beslenemez ve gelişmelerini devam ettiremezler.
İlkbaharda havaların ısınması ile ergin hale geçerler, bu nedenle kışlık ekimlerde,
nematodun hayat çemberini tamamlama süresi biraz daha uzamaktadır.
Fotoğraf 10.10
Kist nematodlarının
kök dokularında
oluşturduğu kistler.
Kaynak: http://
www.ipm.
iastate.edu/ipm/
icm/2007/7-30/
nematode.html
(Erişim tarihi:
30.04.2011).
Dişilerin beslenmesi sonucu kök dokusunda oluşan dev hücreler, bitkinin

kökleri ile su ve besin alımını kısıtlar. Bu durum kist formundaki nematodların ti-
pik özelliğidir. Bulaşık köklerde çatallanma, şişkinlik, kütleşme ve genellikle hazi-
ran ayından itibaren kökler üzerinde beyaz kistler görülür. Bitkilerin toprak üstü
aksamındaki belirtiler tipik değildir. Yapraklarda özellikle nitrojen ve fosfor gibi
elementlerin eksikliğine benzer renk açılmaları ile büyümede gerileme gözlenir.
Kistlerin tarladaki dağılımları homojen değildir, bundan dolayı lokal başlangıç
infeksiyonları görülür. H. avenae grubu içinde yer alan nematodların en önem-
lileri H. filipjevi, H. mani, H. bifenestra, H. iri, H. hordecalis ve H. latipons’dur.
H. avenae grubu nematodların konukçu genişliği Graminae familyası bitkileri ile
sınırlıdır. Buğday, yulaf, arpa; çavdara oranla daha hassas konukçulardır.
176 Ent om ol oj i
Takım: Tylenchida
Familya: Pratylenchidae
Lezyon Nematodları (Pratylenchus spp., Filipjev)
Fotoğraf 10.11
Genellikle 1 mm uzun-
luğunda veya daha kü-
Pratylenchus çük olan uzun ipliksi
crenatus ikinci
dönem larva formdaki, kuvvetli sti-
(Resim: U. Gozel). leti olan nematodlardır
(Fotoğraf 10.11, Şekil
10.6). Pratylenchus tür-
lerinin tanımlanması,
erkek bireylerin nadir
görülmesi ve türlerinin
az sayıda olmasından
dolayı; daha fazla teş-
his karakterine sahip
olan dişi morfolojisine
dayanmaktadır (Loof,
1991). Pratylenchus cin-
sine ait 68 türün sadece 23 tanesinde erkek birey tespit edilmiştir (Castillo ve Vovlas,
2007). Pratylenchus türlerinin vücutları, türlere göre değişiklik göstermek ile birlikte
genellikle küçük yapılıdır. P. angulatus ortalama 0.36 mm vücut uzunluğuna sahip-
ken, P. morettoi ortalama 0.74 mm vücut uzunluğuna sahiptir (Luc ve ark., 1986).
Şekil 10.6
A. Pratylenchus
crenatus dişi,
anterior; B. lateral
alan; C: dişi
posterior; D, E, F:
farklı kuyruk tipleri
(Loof, 1960).
Çok sayıda ve benzer vücut uzunluğuna sahip türleri vardır. Yalnızca boy
uzunluğuna bakarak türleri birbirinden ayırt etmek ya da gruplara ayırmak zor-
dur. Ayrıca, türlerin vücut uzunluğu biyotik ve abiyotik faktörlere göre değişik-
lik gösterebilir. Pratylenchus’larda stilet kısa ancak stilet tokmakçığı kuvvetli ve
iyi gelişmiştir. Pratylenchus cinsine bağlı türler yaşam döngülerini ortalama ola-
rak 45-65 günde tamamlarlar. Larva, ergin olana kadar dört gömlek değiştirir.
Türlerin gelişimi nem, sıcaklık vb. birçok faktöre bağlıdır (Agrios, 1988).
Pratylenchus türleri beslenme şekillerine göre gruplandırıldığında göç edi-
ci endoparazit nematodlar içerisinde yer alırlar. Genellikle gelişmekte olan kök
uçlarından bitkileri infekte ederler. Nematodlar yaz aylarında daha hızlı gelişme
gösterirler. Toprakta ve ölü bitki dokularında kışlayabilirler. Köklerde çok sayı-
da nematodun endoparazit olarak beslenmesi sonucu, lokal yaralar ve lezyonlar
meydana gelir.
Pratylenchus türleri polifag zararlıdır ve 100’ün üzerinde konukçusu belirlen-
miştir. Tahıllar, pamuk, yonca, tütün, elma, incir, şeftali, muz, çay, ceviz, bazı seb-
ze çeşitleri ve süs bitkileri de önemli konukçuları arasında yer almaktadır. Genel
olarak stoplazmadan ve korteks hücrelerinden beslendiklerinden dolayı hücre
duvarında çökelmelere, korteks içerisinde uzayan kahverengi lekelere neden olur.
Bitkinin su ve besin maddesi alımını azaltır (De ve Elsen, 2002).
Takım: Tylenchida
Familya: Tylenchulidae
Turunçgil Nematodu (Tylenchulus semipenetrans, Cobb)
Turunçgil nematodu dişi bireyleri, baş kısmı boyun bölgesine kadar kılcal kökle- Üç yapraklı: Turunçgil anacı.
rin içinde, vücudun arka kısmı ise böbrek veya fasulye tanesi şeklinde olup kökün
dışında bulunur (Fotoğraf 10.12). Boyları 0.3-0.5 mm arasındadır ve mikroskop
altında köklere bakıldığında, mat beyaz renkte şişkin dişilerin vücutlarının arka
kısımlarının kılcal köklere asılı vaziyette durdukları görülür. Bu bireylerin baş kı-
sımları kökün korteks tabakası içine uzanmıştır. Erkek bireyleri ise iplik şeklinde
ve kök etrafındaki toprakta serbest olarak yaşar. Turunçgil nematodu “yarı endo-
parazittir”. Dişi bireyler, vücudunun ön bölümü kök dokusu içinde, arka bölümü
ise kök dışında kalacak şekilde gelişmelerini tamamlarlar.
Fotoğraf 10.12
Bitki kök
dokusunda beslenen
Tylenchulus
semipenetrans
dişileri
Kaynak: http://
www.ufv.br/dfp/
disciplinasG/fip320/
ChaveNematoides/
Tylenchulus.htm
(Erişim tarihi:
30.04.2011).
178 Ent om ol oj i
Yumurtalarını jelatinimsi bir madde içerisinde ve kökün dış yüzeyine tek tek
bırakırlar. Kök üzerinde yoğun infeksiyon sonucu bu jelatinimsi maddelere top-
rak parçacıklarının yapışması ile infekteli kökler kirli bir görünüm alırlar. Yumurta
bırakma işlemi 1-2 günde tamamlanmaktadır. Yaşamı boyunca köke sabit gelişen
dişi birey 70-120 yumurta bırakabilir. Turunçgil nematodunun gelişme süresi top-
rak sıcaklığı, konukçu tür ve çeşidine bağlı olarak 6-8 hafta sürmektedir. En uy-
gun gelişme sıcaklığının da 25 °C olduğu tespit edilmiştir. Bu türün erkek ve dişi
bireyleri bulunmasına rağmen üreme genellikle partenogenetiktir. Genellikle ha-
fif alkali toprakları tercih ederler. Asidik reaksiyonlu topraklarda ve sıcaklığın 20
°C’nin altına düştüğü durumlarda popülasyonda azalma olmakta ve mevsimlere
göre sıcaklığa bağlı olarak popülasyon dalgalanmaları görülmektedir. Bir yılda po-
pülasyonun genellikle ilkbahar ve sonbahar aylarında 2 aktif büyüme döneminin
olduğu bilinmektedir. En düşük popülasyon yoğunluğuna ise toprak sıcaklığının
düştüğü ve buna bağlı olarak kılcal kök gelişiminin sınırlı düzeyde olduğu kış ve
kök gelişiminin yavaş olduğu yaz aylarında rastlanır. Turunçgil nematodunun dişi
bireyleri kılcal köklerin kabuk hücrelerini zedeleyerek başlarını içeriye sokarlar ve
kökün özsuyunu emerek köklerde zararlı olurlar. Özsuyun nematodlar tarafından
alınması ve iletken doku hücrelerinin tahrip edilmesi nedeni ile de normal su nakli
yapılamadığından ağaçta su dengesi bozulur. Aynı zamanda ağaç için yeteri kadar
mineral besin elementleri temin edilemez. Bunun sonucunda gelişmede durgunluk,
gerileme ve susuzluk belirtileri görülür. Yapraklarda manganez, demir, bakır, fosfor
gibi mikro besin elementi noksanlıkları görülür. Genç ağaçlarda ise büyümenin azal-
ması nedeni ile bodurlaşma görülür. Turunçgil nematodunun köklerde beslenmesi
sonucu turunçgil ağaçlarının toprak üstü aksamında meydana gelen bu belirtiler,
diğer hastalık etmenlerinin ve besin elementi noksanlığının meydana getirdiği be-
lirtilere çok benzer. Bu nedenle sadece toprak üstü aksamındaki belirtilere bakarak
turunçgil nematodu zararı olduğu konusunda kesin karar verilemez. Kılcal köklerin
dış yüzeyinde bulunan yumurta paketlerindeki jelatinimsi maddeler küçük toprak
parçacıklarının köke yapışmasına, bu nedenle infekteli köklerin sağlıklı köklerden
daha kalın ve kirli bir görünüm almasına neden olurlar. Ayrıca nematodun kılcal
köklerde beslenme yerlerinde oluşan yaralardan mikroorganizmaların infeksiyonu
kolaylaşır ve böyle kökler daha erken çürümeye başlarlar. Bundan dolayı kökün dış
kabuğu rahatça kökten ayrılır. Turunçgil nematodu dünyada turunçgil üretilen her
yerde yaygın olarak bulunmaktadır. Türkiye turunçgil alanlarında da yaygın olarak
bulunmaktadır (Elekçioğlu ve Gözel, 2001). Turunçgil ve çeşitleri (Rutaceae famil-
yasına bağlı 75 tür) esas konukçularını oluşturmaktadır. Rutaceae familyası dışında
sadece asma, zeytin, incir, Trabzon hurması ve leylak bu nematodunun konukçuları
olarak bilinmektedir. Turunçgil nematodunun 3 ırkı tespit edilmiştir.
Citrus ırkı: ABD ve İtalya’da bulunur ve Citrus türlerinde Carrizo citrange, Troyer
citrange, zeytin (Olea europa), asma (Vitis vinifera) ve Trabzon hurmasında (Diospyros
spp.) iyi gelişirken üç yapraklı (Poncirus trifoliata)’da zayıf gelişir veya gelişemez.
Akdeniz ırkı: Akdeniz ülkelerinde yaygın bulunur. Citrus ırkına benzer ancak
zeytinde gelişemez.
Poncirus ırkı: ABD’nin Kaliforniya eyaletinde saptanmıştır. Poncirus
trifoliata’nın da dahil olduğu birçok turunçgil çeşidinde ve asmada gelişirken,
zeytinde gelişemez.
Bitki paraziti nematod türlerine ırkların bilinmesinin önemi nedir?

9
N. Uygun, “Türkiye Turunçgil Bahçelerinde Entegre Mücadele” Kitabından Turunç-

gillerde Zararlı Nematodlar ve Entegre Mücadelesi bölümünden konuyla ilgili daha
fazla bilgi edinebilirsiniz (2001, Adana).
Takım: Tylenchida
Familya: Heteroderidae
Patates Kist Nematodları (Globodera rostochiensis (Wollenweber)
G. pallida) (Stone)
Patates kist nematodları bitki kökleri üzerinde çıplak gözle görülebilen önceleri
krem, altın sarısı renkte olan daha sonra açık kahverengileşen yuvarlak kist-
lerle tanınırlar (Fotoğraf 10.13). Kistlerin ortalama boyu 0.68 mm, eni ise 0.54
mm’dir. Kistler içi yumurta dolu olan ölü dişi vücudu olup posterior kısmın-
da çıkıntı yoktur. Erkekleri ince, uzun iplik şeklindedir. Dayanıklı dönem olan
kistler toprakta konukçu bitkilerinin bulunmaması halinde; canlı yumurtalarını
yıllarca (10-30 yıl kadar) toprakta muhafaza ederler. Uygun şartlar sağlandığın-
da yumurtadan çıkan 2. dönem larvalar kisti delerek dışarı çıkar. Bu larvalar
bitki köklerini infekte eder ve kök içinde beslenerek 3. ve 4. dönem larva haline
geçer daha sonra ergin olurlar. Ergin dişiler kökler üzerinde boyun kısımları
kök içinde vücut kısımları ise kökün dışında olarak beslenmelerine devam eder-
ler. Dişiler başlangıçta armut şeklinde veya beyazımsı renktedir. Daha sonraları
yuvarlaklaşır.
Fotoğraf 10.13
Patates kist
nematodunun bitki
köklerindeki kistleri
Kaynak: http://
gardener.wikia.com/
wiki/Potato_cyst_
nematode (Erişim
tarihi: 30.04.2011).
Kistler Globodera rostochiensis’te altın sarısı, G. pallida’da krem rengini alır.

Dişiler öldükten sonra kist halini aldığında kahverengileşir ve toprağa dökülür.
Patates üretilmesi için uygun olan kumlu, humuslu, % 50-75 su kapasiteli toprak-
lar killi, ağır topraklara oranla nematod gelişmesi için daha uygundur. Patates kist
nematodları yılda bir döl verir. Ancak popülasyonları bir döl süresince 100 katı
kadar artabilir. Toprakta patates yetiştirilmemesi halinde popülasyonu her sene %
30-33 oranında azalır.
Konukçu bitkilerin kökünde nematodların beslenmesi sonucu; kökün ile-
tim demetlerinde oluşan dev hücreler bitkinin su ve besin alım düzenini bozar.
Köklerde çatallanma, şişkinlik, kütleşme olur. İnfeksiyonun başlangıcında bitkile-
rin toprak üstü aksamında ocaklar halinde zayıflama, gelişme geriliği, solgunluk
görülür. En önemli konukçusu patatesdir.
180 Ent om ol oj i
Takım: Tylenchida
Familya: Anguinidae
Soğan Sak Nematodu (Ditylenchus dipsaci, Kühn)
Dişi ve erkekleri ipliksi formda olup, boyları 1-1.3 mm uzunluğundadır.
Bitkilerin sak, sürgün ve yapraklarında endoparazit olarak beslenir ve zararlı
olurlar. Nadiren bitkilerin köklerinde zarar meydana getirirler. Konukçu bit-
kiler, nematodun yaşamı için uygun olmayan duruma geldiğinde nematodlar
bitkiyi terk ederek toprağa geçerler. Ağır yapılı topraklardaki nematod popü-
lasyonu hafif yapılı topraklara oranla daha fazladır. Soğan sak nematodu bitki
dokusu içinde ve toprakta dördüncü dönem larva halinde uzun süre canlı ka-
labilir. Soğanda 15 °C’de yaşam döngüsünü 19-23 günde tamamlar, dört deri
değiştirdikten sonra ergin bireyler meydana gelir. En hızlı üreme ve en yüksek
zarar 15 °C’de meydana gelir. Bitkilerde hücrelerin orta lamelinin bozulma-
sına neden olurlar. Soğan sak nematodu ile bulaşık bitkilerde şekil bozuk-
lukları meydana gelmekte ve bulaşık yumrular pazar değerini yitirmektedir
(Decker, 1981). Şiddetli infeksiyonlarda bitki ölümleri görülür. Konukçuya,
bölgeye ve nematod popülasyonuna bağlı olarak soğan ve soğanlı süs bitkile-
rinde % 5-100 arasında zarar meydana getirebilir. Ditylenchus dipsaci’nin 44
familyaya bağlı, 450’nin üzerinde konukçusu tespit edilmiştir. D. dipsaci’nin
konukçusuna özelleşmiş çok sayıda ırkı vardır. Bitkilerin gelişimi için uygun,
ancak nematod aktivitesi için yetersiz olabilecek sıcaklıklardaki erken ekim,
nematoddan kaynaklanan ürün kaybını genellikle azaltmaktadır (Roberts ve
ark., 1981).
Takım: Dorylaimida
Familya: Longidoridae
Kamalı Nematodlar (Xiphinema spp., Cobb)
Kamalı nematodlar oldukça uzun, erkek ve dişisi iplik formunda olan nematod-
lardır. Baş bölgesinde 200 mikrona kadar varan uzunlukta çok uzun stiletleri var-
dır. Kamalı nematodlar içerisinde bağlardaki bulaşık soysuzlaşma virüsünün taşı-
yıcısı olan Xiphinema index’in kuyruk kısmının sonunda çok belirgin olmak üzere
parmak şeklinde bir çıkıntı vardır. Köklerin özsuyunu emerek beslenen larvalar
olgunlaştıktan sonra çiftleşerek çevresindeki toprağa yumurtalarını bırakırlar ve
yumurtadan ergin hale geçinceye kadar dört larva devresi geçirirler. X. index sera
şartlarında hayat devresini 22-27 günde tamamladığı halde, diğer türlerde bu süre
1-3 yıl arasında değişir. Kamalı nematodlar genellikle orta ve hafif yapıda ve pH’sı
6,5-7,5 olan toprakları tercih ederler. Gelişmeleri için optimum sıcaklık 16-28 °C
arasında değişmekte ve en yüksek üreme 29 °C’de olmaktadır. Ektoparazit olan
Kamalı nematodların köklerde beslenmelerinden dolayı kök ucunda şişme, sa-
çaklanma, kıvrılma, çürüme ve bir yıllık emici köklerin uç kısımlarında açılmamış
bezelye çiçeğine benzer şişkinlikler gibi belirtiler görülür. X. index’in beslenmesi
sonucu kök uçlarında şişkinlikler ve nekrotik lekeler meydana gelir. Böyle zarar
görmüş köklerin büyümesi zamanla durur ve üzerindeki nekrotik lekeler büyür.
Histolojik olarak X. index’in beslendiği hücreler aşırı büyürler. Bu hücrelerin du-
varları parçalanarak çok çekirdekli hale gelir. Bu şekilde bir oluşum sonucu kök-
lerde şişkinlikler meydana gelir. X. americanum’ da köklerin büyümesini engeller
ve kök sisteminin azalmasına neden olur. Ancak X. index’de olduğu gibi köklerde
şişkinliklere ve belirgin nekrozlara neden olmaz. Ayrıca kamalı nematodlardan
X. index asmalarda bulaşık soysuzlaşma virüsünün taşıyıcısı olduğundan bu tü-
rün önemi bir kat daha artmaktadır. Bulaşık soysuzlaşma virüsünün X. index ile
birlikte bulunduğu durumlarda asmaların yapraklarında sararmalar, çift yaprak,
çift sülük, boğum aralarının kısalması, yelpaze yapraklılık, asmada bodurlaşma,
çubuklarda yassılaşma, salkımların danelerinin irili ufaklı olması gibi belirtiler
görülür. Kamalı nematodların topraktaki yoğunluğu oldukça az olduğundan bit-
kide sadece beslenmeden dolayı yaptıkları direk zararları önemsenecek oranda
değildir. Fakat virüs vektörü olduğu bilinen X. index, virüs hastalığı ile birlikte
asmalarda zayıflama, durgunluk ve verimde azalma meydana getirerek bağlarda
% 30-40’a varan oranlarda zarara neden olur. X. index’in önemli konukçuları; bağ,
incir, antep fıstığı, gül, turunç, çilek, domates, elma, kuşkonmaz, lahana, havuç,
yonca ve şeftalidir.
Takım: Tylenchida
Familya: Aphelenchoididae
Çeltik Beyaz Uç Nematodu (Aphelenchoides besseyi, Christie)
Bu tür tohum kökenli yani tohumla taşınan bir tür olup “white tip” beyaz uç has-
talığına neden olur. Dişi ve erkek bireyler iplik şeklindedir ve boyları 0.5-0.7 mm
arasındadır. Baş bölgesi yuvarlak, hafif boğumludur. Stileti 10-12.5 mikron uzun-
luktadır. Kuyruk konik olup uç kısmında 2-4 parçalı bir çıkıntı bulunur. Duyarlı
bitkiler belirgin bir semptom göstermemekle birlikte ekonomik kayıp oluşan bit-
kilerde bazı belirtiler görülür. Erken dönemlerde büyüme noktalarında yaprak
kınlarının iç kısmına yerleşerek ektoparazit olarak beslenir. Bu şekilde beslenme
sonucu yeni oluşan yaprakların uç kısımlarında renk açılmaları ve beyazlaşma
meydana gelir. Daha sonra renk açılmaları olan bu uç kısımlar kuruyup kıvrı-
lırken yaprağın diğer kısımları normal kalır. Nematodların sayıları sapa kalk-
ma döneminde artar. Bu belirtiler sapa kalkma döneminde daha da belirgin bir
hal alır. Ayrıca salkımları çevreleyen bayrak yapraklarda bükülme oluşur ve bu
durum gelişmeyi engelleyerek salkımların küçük kalmasına, dane sayısı ve bü-
yüklüğünün azalmasına neden olur. İnfekteli salkım kısalır, başakçık azalır ve az
oranda dane dolumu olur. Daneler küçülür, biçimi değişebilir ve rengi bozulabi-
lir. İnfekteli bitkiler geç olgunlaşır ve kardeşler üzerinde steril başakçık oluşur.
Nematodlar olgun daneden başka bitkinin kuru kısımlarında, salkım ve samanda
da uyuşuk halde bulunur. Tohumları infekte eden nematod sayısı tohum başına
1-64 arasında değişir. Nematodların % 90’ı kavuz iç yüzeyinde, geri kalanı da dane
üzerinde bulunur. Çeltik beyaz uç nematodu ile infekteli tohum ekildiğinde çeltik
danesinin kabuğu altında uyuşuk dönemde bulunan nematodlar hemen aktif hale
geçerler. Bu nematodlar kuru dane kabukları üzerinde 2-3 yıl canlı kalabilirler.
Daneden toprağa geçtiğinde 4 ay içinde ölürler. Bitkinin erken döneminde yaprak
kınları içinde az sayıda bulunurlar ve apikal meristem çevresinde ektoparazit ola-
rak beslenirler. Ana sap genellikle kardeşlerden daha yüksek oranda infekte olur.
Kardeşlenme zamanının sonuna doğru nematod sayısı artar. Nematodlar bitkinin
çiçek salkımlarına ve yaprak sap diplerine yumurtalarını bırakırlar. Bitkinin bü-
yümesi ile yukarı doğru taşınırlar. Gelişmeleri için optimum sıcaklık olan 21-25
°C’de yılda birkaç döl verebilirler. Bu nematod ile mücadelede dayanıklı çeşitler
kullanılabilir. Ayrıca çeltik tohumları 52-53 °C sıcak suda 15 dakika kadar bekle-
tilerek, danelerde bulunan nematodlar öldürülebilir.
182 Ent om ol oj i

NEMATODLAR İLE SAVAŞIM
Bitki paraziti nematodlar ile başarılı bir mücadele yapabilmek için nematodun
tanımını, konukçu bitkilerini, davranış ve hayat döngülerini iyi bilmek gerekir.
Karantina Önlemleri
Kültür bitkilerinde zararlı nematodlar kendi aktif hareketleri ile ancak çok kısa
mesafelere hareket edebilirler. Bu nedenle nematodların bir yerden bir yere ta-
şınması daha çok insanlar aracılığı ile yapılmaktadır. Bunun dışında nematodlar;
rüzgar, su gibi etmenler ve evcil veya yabani hayvanlardan kuşlar ile yayılabilirler.
Aktif dönemlerinde olan nematodlar çevre şartlarına karşı çok hassastırlar
ancak durgun dönemlerinde uzun mesafelere yayılmak için çok uzun süre canlı-
lıklarını korurlar. Nematodlar toprak ve bitki materyallerinin insanlar tarafından
taşınmaları ile kısa veya uzun mesafelere taşınırlar. Özellikle toprak nematodların
taşınmasında önemli bir role sahiptir. Çünkü birçok bitki paraziti nematod top-
rakta uzun süre canlı kalabilir ayrıca infekteli bitkiler ile de taşınabilirler. Örneğin
şeker pancarı kist nematodu H. schachtii şeker pancarı fidelerinde bulunur. Aynı
şekilde Anguina spp., ve Ditylenchus spp.’ler tohum, fide, yumru ve soğan gibi bitki
materyalleri ile taşınabilirler. Nematodlar toprak işlemede kullanılan alet ve ma-
kineler ile de taşınabilmektedir. Örneğin traktörlerin tekerlekleri ve pulluklardaki
topraklar ile bir yerden başka bir yere yayılabilirler. Nematodların taşınmasında,
sulama suyu ve yağmur suları da önemli bir rol oynamaktadır. Nematodlar özel-
likle uzun mesafelere suda uzun süre canlı kalma sürelerine bağlı olarak yayılabi-
lirler. Rüzgar da nematodların yayılmasında önemli bir etkiye sahiptir özellikle de
şiddetli rüzgarlara bağlı olarak, küçük toprak partikülleri ile birlikte nematodlar
da uzun mesafelere taşınabilirler. Ancak bazı nematodlar bu şekilde taşınmaya
dayanamayarak ölebilirler.
Nematodların taşınmasında sözü geçen etmenler oldukça etkili olduğu için,
yayılmalarına engel olacak sanitasyon yöntemlerinin uygulanması ve karantinaya
tabi nematodların yurt içi ve yurt dışı ithal ve ihraçlarına engel olmak gerekmek-
tedir. Sertifikalı tohum, tohumluk, fide veya fidan tercih edilmelidir. Ayrıca iç ve
dış karantina önlemleri üzerinde önemle durulmalı, karantinaya tabi nematodları
içeren bitki materyalleri ithal edilmemelidir.
Ekim Nöbeti
Bitki paraziti nematodların genelde belirli bir konukçu tercihi vardır eğer ne-
matod uygun bir konukçusunun olmadığı ortamda 3-4 yıl kalırsa popülasyonu
çok düşük seviyelere iner ve orada tekrar istenilen bitkinin tarımı yapılabilir.
Özellikle şeker pancarı kist nematodu, H. schachtii ve yoncadaki sak nematodu
D. dipsaci’nin mücadelesinde bu şekilde bir uygulama yapılabilir. Ne yazık ki kö-
kur nematodu gibi oldukça fazla konukçu sayısına sahip olan türlerde, münavebe
yapmak mümkün değildir. Ancak kökur nematodlarının çok sayıda konukçusu
olmasına karşın bu nematodların ırklarının oluşu ve bu ırklarının tespit edilmesi
ile özellikle son yıllarda bu nematoda karşı kısmen münavebe yapma şansı ortaya
çıkmaktadır.
Kültürel Önlemler
Nematod popülasyonunun yüksek olduğu durumlarda ekim ve hasat zamanla-
rının ayarlanması veya onlara uygun olarak yapılması mücadelede oldukça iyi
sonuçlar verebilmektedir. Patates kist nematod larvalarının, patates yumruları-
na girmeden önce hasat edilmesi ile nematod zararı engellenerek yüksek oranda
ürün artışı sağlanabilmektedir.
Nadas: Sıcak ve kurak iklim koşullarında, ekim nöbetinin bir şekli olarak orta-
ya çıkabilir. Toprağın sıcak ve kurak zamanlarda 2-3 defa sürülerek alt üst edilme-
si ile sıcağa ve güneş ışığına maruz kalan nematodlar ölebilmektedir.
Solarizasyon: Sera ve dar alanlarda toprak işlendikten sonra tava haline ge-
tirilir, üzeri polietilen örtü ile kapatılır ve güneşin etkisi ile toprak sıcaklığı yük-
selir. Toprak derinliğine bağlı olarak nematodların yaşamlarını devam ettirmesi-
nin mümkün olmadığı toprak sıcaklığı değerlerine ulaşıldığından nematodlarda
ölümler meydana gelmektedir. Solarizasyon özellikle sıcak iklim bölgelerinde ve
sıcaklığın en yüksek olduğu yaz aylarında uygulanmalıdır.
Tuzak Bitki Yetiştirilmesi: Belirli nematod türlerine duyarlı ekonomik
önemi olmayan konukçu bitkilerin nematod ile bulaşık alanlarda yetiştiril-
mesi esasına dayanır. Özellikle kökur nematodu gibi endoparazit nematod
türlerinin mücadelesinde kullanılan bir yöntemdir. Bu uygulamada toprakda
bulunan endoparazit nematodların, tuzak bitki köklerine girişinden sonra tu-
zak bitkilerin sökülerek ortamdan uzaklaştırılması ile nematod popülasyonu
azaltılır.
Sıcaklık Uygulamaları
Fiziksel yöntemlerden olan sıcaklık uygulaması ile nematodlarda ölüm meydana
gelir. Bu yöntemde sıcaklık derecesi ve uygulama süresi önemlidir. Ditylenchus
dipsaci ile infekteli soğanlı süs bitkilerinin 43.5 °C’de suda 4 saat bekletilmesi ile
nematodlarda yüksek oranda ölüm meydana gelir. Anguina tritici ile bulaşık buğ-
day danelerinin 49 °C’de 30 dakika veya 50 °C’de 10 dakika tutulması ile nematod
popülasyonunda önemli düşüşler sağlanmıştır.
Dayanıklı Bitki Seçimi

Bazı bitki çeşitleri bitki paraziti nematodlara karşı doğal dayanıklılık gösterir. Son
yıllarda yapılan ıslah çalışmaları ile nematodlara karşı dayanıklılık gösteren kül-
tür bitkisi çeşitleri belirlenerek nematodların mücadelesinde kullanılmaya baş-
lanmıştır. Yine aynı şekilde dayanıklı bitkilerden, nematodlara dayanıklılık göste-
ren genlerin kültür çeşitlerine aktarılması yolu ile de bitkilerde nematodlara karşı
dayanıklılık sağlanabilmektedir. Kadife çiçeği, kuşkonmaz vb. bitkilerin kökur
nematodları ve Pratylenchus spp.’ne karşı dayanıklılık gösterdiği belirlenmiştir
(Steiner, 1941).
Biyolojik Mücadele
Nematodlar ile kimyasal mücadelenin çevreye, doğal hayata, sulara ve insan sağ-
lığına olumsuz etkileri ile uygulanmasının zor ve pahalı olmasından dolayı özel-
likle son yıllarda nematodlara karşı mücadelede biyolojik mücadele çalışmalarına
ağırlık verilmektedir. Toprakta bulunan birçok fungus, bakteri ve predatör nema-
tod türleri bitki paraziti nematodların doğal düşmanlarıdır. Bu doğal düşman-
lar arasında nematodları parazitleyen ve popülasyonlarını düşüren antagonistik
özellikteki fungus ve bakteriler büyük öneme ve biyolojik mücadele etmeni olarak
184 Ent om ol oj i
yüksek potansiyele sahiptirler (Viaene ve Abawi, 2000). Son yıllarda yapılan ça-
lışmalarda nematodların biyolojik mücadelesinde antagonistlerin kullanılması ile
oldukça başarılı sonuçların alınabildiği görülmüştür (Stirling, 1991).
Kimyasal Mücadele
Nematisit: Yalnızca nematod Bitki paraziti nematodlar ile mücadele kullanılan ve nematod öldürücü kimyasal
öldürücü özelliğe sahip tarım maddelere “nematisit” adı verilir. Nematisitler genellikle toprağa uygulanırlar.
ilacı.
Nematisitlerden belirli bir süre sonra gaz haline geçenler vardır, bunlar da toprak
Fumigant: Uygulama sonrası fumigantları olarak adlandırılır. Nematisitler sistemik ve kontak etkili olabilirler.
gaz haline geçen tarım ilacı.
Nematisitlerin pahalı olması nedeni ile genellikle çok geniş alanlarda kimyasal
mücadele ekonomik değildir. Bu nedenle sera vb. birim alandan yüksek gelir elde
edilebilen dar alanlarda kimyasal mücadele daha yaygın ve etkin olarak uygulan-
maktadır.
O. Ecevit ve F. Akyazı, Bitki paraziti nematodlar kitabından bitki paraziti nematod-

larla mücadele bölümünden konu ile ilgili daha fazla bilgi edinebilirsiniz, (2010,
Ordu).
Bitki paraziti nematodlar ile mücadelede uygulanan mücadele yöntemleri nelerdir?

10
Özet
Akarları diğer yakın eklembacaklı gruplarından Akarlar ile mücadelede kullanılan savaşım yön-
1 ayırt etmek 4 temlerini açıklamak

Akarlar “Eklembacaklılar” şubesi içinde yer Kimyasal mücadele bugün için zararlı akarlara
alan diğer akraba gruplardan en belirgin şekli karşı kullanılan en belli başlı savaş yöntem ol-
ile ergin öncesi ve erginlerinin dört çift bacağa masına karşın, akarlar bir çok doğal düşmanı
sahip olması, antenleri ve kanatlarının olmama- olan organizmalardır. Bu nedenle kimyasal sa-
sıyla kolayca ayırt edilebilirler. Akarların büyük vaştan önce doğada bulunan avcıların akarlar
çoğunluğunda dört çift bacak olmasına karşın ile mücadele kullanımın desteklenmesi en başta
Eriophyidae familyası nimf ve erginlerinin her gelen yöntem olmalıdır. Çünkü akarların yüksek
zaman iki çift bacağa sahip olması onları ken- üreme gücü nedeni ile sürekli yapılan kimyasal
dileri ile akraba eklem bacaklılardan ayıran bir savaş akarların kısa süre içinde insektisit ve aka-
diğer özelliktir. ristlare karşı dayanıklılık kazanmalarına neden
olmaktadır. Bu sonuçta akarlara karşı başarılı bir
Akarların morfolojik ve biyolojik özelliklerini ifa- savaş yapma olanağını ortadan kaldırmaktadır.
2 de etmek
Akarlar farklı vücut morfolojik özellikleri ile di- Bitki paraziti nematodları tanıyıp morfolojik ve
ğer akraba gruplardan ayrılırlar. Bir akar vücudu 5 biyolojik özelliklerini ifade etmek
ağız parçaları olan chelicera ve palpusları barın- Hayvanlar aleminde yer alan bitki paraziti ne-
dıran gnathosoma ve bacakların bulunduğu kı- matodlar özellikle topraktaki benzer diğer can-
sım olan idiosomadan meydan gelmiştir. Bacak lı gruplarından saydam şeffaf bilateral simetri
diğerlerinden farklı olarak genu adı verilen bir gösteren uzun ipliksi vücutları ve bitki paraziti
bölüme daha sahiptir. Akarlar anatomik özellik- olanlarda baş kısmında stiletlerinin olması ile
leri açısından böcekler ile benzerlik göstermele- karakterize edilebilirler. Bazı türlerin ise dişi bi-
rine karşın biyolojilerine bağlı gelişme süreleri reyleri şişkinleşip limon armut vb. değişik form-
genel olarak böceklerden çok daha kısa ve üre- larda olabilirler. Vücutlarında iskelet olmaması
me güçleri oldukça yüksektir. ve sadece boyuna kasların olması nedeni ile
de diğer organizmalardan farklılık gösterirler.
Zararlı ve avcı akar türlerini ve kültür bitkilerine Bunlar toprak solucanlarından da vücutlarının
3 etkilerini anlatmak çıplak gözle görülemeyecek kadar küçük olması

Farklı yaşayış ve beslenme özelliklerine sa- (0.2-5 mm) ve saydam segmentsiz yapıları ile de
hip çok sayıda akar türü olmasına karşın, kül- rahatlıkla ayırt edilebilirler. Genellikle ayrı eşey-
tür bitkilerinde zararlı akarların büyük kısmı li olan ve döllenmiş yumurta ile çoğalan nema-
Tetranychidae, Eriophyidae, Tarsonemidae ve todlarda nadir olarak partenogenetik çoğalmada
Tenuipalpidae gibi familyalar içinde yer almak- görülür. İlk deri değiştirme yumurta içerisinde
tadır. Bu akarlar morfolojik açıdan birbirlerin- gerçekleşir ve ikinci larva döneminde larvalar
den farklılık gösterirler, örneğin eriophyid akar- yumurtadan çıkar, nematodlar çoğunlukla 4
lar iki çift bacağa sahipken, tenuipalpid akarlar deri değiştirdikten sonra ergin olurlar. Bitki pa-
diğerlerine göre çok daha yavaş hareket eden raziti nematodlar beslenme özelliklerine ve bi-
yassı şekilli, tetranychid akarlar ağ örme yete- yolojik farklılıklarına göre de endoparazit, yarı
neğine, tarsonemid akarlar ise şeffaf bir yapıya endoparazit ve ektoparazit olarak 3 gruba ayrılır.
sahiptir. Bu özelliklerin bilinmesi zararlı akar
türü hakkında tahmin yapmada ve bunları avcı
akarlardan ayırmada uygulayıcıya ipuçları vere-
bilir. Böceklerle mücadele de olduğu gibi zararlı
akarlar ile mücadelede de doğru teşhis mücade-
lenin başarı şansını artırır.
186 Ent om ol oj i
Nematodların türlerini ve kültür bitkilerine zarar- Nematodlara karşı kullanılan mücadele yöntem-
6 larını anlatmak 7 lerini açıklamak
Kültür bitkilerinde birçok bitki paraziti nema- Bitki paraziti nematodlar ile savaşım esas yaşa-
tod türü zararlı olabilmektedir. Ancak Dünyada ma ortamlarının toprak olması nedeni ile diğer
ekonomik anlamda zararlı olan ve en yaygın ola- birçok zararlı türe oranla daha zor ve masraflı
rak bulunan başlıca bitki paraziti nematod türle- olmaktadır. Nematisitlerin direkt olarak toprağa
ri ise daha sınırlıdır. Bunlardan en zararlı olan- uygulanıyor olması da gerek uygulama zorluğu
ları kökur nematodları, kist nematodları, lezyon gerekse taban suyuna karışma vb. nedenler ile
nematodları, turunçgil nematodu, patates kist çevreye zararı yüksek olmaktadır. Ayrıca geniş
nematodları, soğan sak nematodu, kamalı ne- tarım alanlarında nematisit uygulamalarının
matodlar, çeltik beyaz uç nematodu gibi nema- maliyetinin yüksek olması gibi nedenlerden do-
todlardır. Bunlar biyolojilerine ve farklı beslen- layı bitki paraziti nematodlar ile kimyasal mü-
me özelliklerine göre kültür bitkilerinin değişik cadele uygulamaları dezavantajlı olabilmektedir.
organlarında zararlı olurlar ve çeşitli simptomlar Bununla birlikte sera vb. küçük alanlarda ise en
meydana getirirler. çok kullanılan savaşım yöntemi yine de kimyasal
mücadeledir. Bitki paraziti nematodlar ile mü-
cadelede bu nedenlerden dolayı uygulanabile-
cek karantina önlemlerine, kültürel yöntemlere
öncelik verilmesi gerekmektedir. Son yıllarda
başarılı örneklerin artış gösterdiği biyolojik mü-
cadele yöntemleri de ön plana çıkmaktadır.
1. Aşağıdakilerden hangisi akar vücudunun bölümle- 6. Aşağıdakilerden hangisi bitki paraziti nematodlar-
rinden biridir? da bulunmaz?
a. Thorax a. Stilet
b. Abdomen b. Amphid
c. Gnathosoma c. Kuyruk
d. Caput d. Abdomen
e. Mandibula e. Phasmid
2. Aşağıdakilerden hangisi bir akarın biyolojik dö- 7. Bitki paraziti nematodların larvaları hangi dönem-
nemlerinden biri değildir? de yumurtadan çıkarlar?
a. Pre-pupa a. 1
b. Larva b. 2
c. Protononimf c. 3
d. Deutonimf d. 4
e. Durgun dönem e. 5
3. Aşağıdakilerden hangisi Tetranychidae familyasına 8. Aşağıdakilerden hangisi bitki paraziti nematod tür-
bağlı akarlardan biridir? lerinde bulunmaz?
a. Aceria sheldoni a. Üreme sistemi
b. Tenuipalpus granati b. Sindirim sistemi
c. Cenoplapus pulcher c. Boşaltım sistemi
d. Panonychus citri d. Sinir sistemi
e. Colomerus vitis e. Solunum sistemi
4. Aşağıdakilerden hangisi Phytoseiidae familyasına 9. Aşağıdakilerden hangisi yarı endoparazit bir nema-
bağlı avcı akarlardandır? tod türüdür?
a. Brevipalpus obovatus a. Meloidogyne incognita
b. Polyphagotarsonemus latus b. Heterodera avenae
c. Aculops lycopersici c. Tylenchulus semipenetrans
d. Tetranychus urticae d. Ditylenchus dipsaci
e. Neoseiulus californicus e. Aphelenchoides besseyi
5. Aşağıdakilerden hangisi akarlara karşı biyolojik sava- 10. Aşağıdakilerden hangisi güneşten faydalanılarak
şın en başarılı şekilde yapıldığı üretim alanlarındandır? toprak sıcaklığının artırılması ile nematod mücadele-
a. Açık sebze üretim alanları sinde kullanılan yöntemdir?
b. Sera ve benzeri örtü altı üretim alanları a. Solarizasyon
c. Meyve bahçeleri b. Ekim nöbeti
d. Turunçgil bahçeleri c. Nadas
e. Tarla yetiştiriciliği d. Biyolojik mücadele
e. Karantina
188 Ent om ol oj i
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. c Yanıtınız yanlış ise “Morfolojik Özellikler” bö- Sıra Sizde 3
lümünü tekrar gözden geçiriniz. Eriopyhid akarlar iki çift bacağa sahip olmaları, komp-
2. a Yanıtınız yanlış ise “Akarların Biyolojileri” bö- leks ve basit yaşam döngüsüne bağlı olarak mevsimler
lümünü tekrar gözden geçiriniz. değişikler sonucunda protogyne ve deutogyne adı veri-
3. d Yanıtınız yanlış ise “Tetranychidae” bölümünü len dişiler oluşturmaları ayırıcı özelliklerdir. Ayrıca bir
tekrar gözden geçiriniz. çok eriophyid türü monofag veya tek bir cins içindeki
4. e Yanıtınız yanlış ise “Avcı Akarlar” bölümünü bitki türleri ile beslenmeleri gibi özellikleri ile diğer
tekrar gözden geçiriniz. akarlardan ayrılırlar.
5. b Yanıtınız yanlış ise “Zararlı Akarlar ile savaşım”
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
6. d Yanıtınız yanlış ise “Bitki Paraziti Nematodların Avcı akarlar uzun bacakları, hızlı hareket eden yapıları
Morfolojik Özellikleri ve Anatomisi” bölümü- ve çok belirgin olmayan dorsal setaları ve genel olarak
nü tekrar gözden geçiriniz. sarımsı renkleri ile diğer fitofag akarlardan kolayca ay-
7. b Yanıtınız yanlış ise “Bitki Paraziti Nematodların rılabilirler.
Biyolojisi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
8. e Yanıtınız yanlış ise “Bitki Paraziti Nematodların Sıra Sizde 5
Anatomisi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Akarlar ile mücadelede yalnızca ve sürekli kimyasal
9. c Yanıtınız yanlış ise “Önemli Bitki Paraziti savaşa başvurmak çok kısa sürede akarların kullanılan
Nematod Türleri ve Zararları” bölümünü tek- ilaca karşı dayanıklılık sağlamasına neden olur ve kim-
rar gözden geçiriniz. yasal mücadeleyi tamamen etkisiz kılar.
10. a Yanıtınız yanlış ise “Bitki Paraziti Nematodlar ile
Mücadele” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Sıra Sizde 6
Topraktan elde edilen bir canlının bitki paraziti ne-
matod olup olmadığını anlamak için şeffaf saydam ve
genellikle 0.2 - 5 mm uzunluğunda olup olmadığı göz
önünde bulundurulmalıdır. Toprak solucanlarından
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı çok küçük canlılar olduğu unutulmamalıdır.Bitki pa-
Sıra Sizde 1 raziti nematod olabilmesi için baş kısmında mutlaka
Bulduğunuz her hangi bir canlının akar olup olmadı- iğne benzeri stileti olmalıdır. Nematodların çok küçük
ğına karar vermek için, organizmanın ilk önce bacak canlılar olması nedeni ile bu özelliklerinin incelenebil-
sayıları, kanatlarının olup olmadığı, antenlerinin bu- mesi için ışık mikroskobuna gereksinim vardır.
lunup bulunmadığı gibi morfolojik özellikler gözden
geçirilir. Kanat ve antenleri yoksa, bacakları iki veya Sıra Sizde 7
dört çift ise büyük olasılıkla akar olduğunu söyleyebi- Bitki paraziti nematodlar esas olarak toprakta yaşarlar
liriz. Akarların büyüklük olarak çok küçük olduklarını ve genellikle bitki köklerinde zararlı olurlar. Bununla
göz önünde tutarak bu özellikleri büyüteç yardımı ile birlikte biyolojileri ve beslenme özellikleri göz önüne
yapmanız işinizi kolaylaştırır. alındığında yarı endoparazit ve endoparazit olan tür-
lerin bazı biyolojik dönemleri bitki organlarında da
Sıra Sizde 2 bulunabilir. Bu nedenle bu özellikteki nematodlar hem
Böcekler ve akarların akraba gruplar olmaları nedeni bitkide hem de toprakta bulunabilirler. Ektoparazit
ile anatomik özellikleri büyük ölçüde birbirlerine ben- nematodlar ise bitki içerisinde herhangi bir biyolojik
zerlik gösterir. Yalnız akarlar boşaltım sistemleri içinde dönemini tamamlamazlar. Bundan dolayı endoparazit
I. ve II. çift bacaklar arasında bulunan coxal bezlerden ve yarı endoparazit nematodlar ile çalışma yapılmak is-
de yararlanırlar. Yine akarların çok küçük vücut yapısı- tendiğinde bu özellikteki nematodların bulunduğu bit-
na sahip olmaları nedeni ile bu konuda tam ve detaylı ki organlarının da örneklenerek incelenmesi gerekir.
sonuca ulaşmak için daha fazla çalışmanın yapılmasını
gerekli kılmaktadır.
Sıra Sizde 8 Agrios, G. N., (1988). Plant pathology, third edition,
Bitki paraziti nematodlar genellikle ayrı eşeylidirler Academic Pres inc., London UK.
ve bu nedenle eşeyli üreme en yaygın görülen üreme Anonymous, (2003). Zirai Mücadele Teknik Talimat-
şeklidir. Bununla birlikte partenogenetik üreme de gö- ları. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal
rülebilmektedir. Bundan dolayı incelenecek nematod Araştırmalar Genel Müdürlüğü Yayınları. Ankara,
popülasyonlarında erkek bireylerin yoğunluğu, üreme 2003.
şekline bağlı olarak dişi bireylere oranla oldukça düşük Ayoub, S.M., (1980). Plant Nematology: An agricul-
olabilir. tural training aid. NemaAid Publication, Sacra-
mento, USA, 195 pp.
Sıra Sizde 9 Castillo, P. and Vovlas, N., (2007). Pratylenchus (Ne-
Bazı önemli bitki paraziti nematod türlerinde o türün matoda: Pratylenchidae): Diagnosis, Biology,
ırklarının olduğu göz önüne alınmalıdır. Bu nedenle Pathogenicity and Management.
bitki paraziti nematod türünün zararına uğramayacak Childers, C. C., French, J. V., Rodrigues, J. C. V, (2003).
kültür bitkisinin seçilmesi için mutlaka o türün ırkının Brevipalpus californicus, B. obovatus, B. phoeni-
da belirlenmesi gerekmektedir. cis, and B. lewisi (Acari: Tenuipalpidae): a review
of their biology, feeding injury and economic im-
Sıra Sizde 10 portance. Exp. Appl. Acarol., 30: 5-28.
Bitki paraziti nematodlar ile mücadelede en çok uygu- Decker, H., (1981). Plant Nematodes and Their Cont-
lanan yöntemin kimyasal mücadele olmasına rağmen rol (Phytonematology). Qmerind Publishing Co.
bu yöntemin olumsuz özellikleri göz önünde bulundu- Ptv. Ltd. New Delhi, 318-353.
rularak karantina önlemleri, ekim nöbeti, kültürel ön- De Waele, D., Elsen, A., (2002). Migratory Endopa-
lemler, sıcaklık uygulamaları, dayanıklı bitki seçimi ve rasites: Pratylenchus and Radopholus Species in:
biyolojik mücadele gibi diğer mücadele yöntemlerine Plant Resistance to Parasitic Nematodes (eds:
öncelik verilmesi gerekmektedir. Star, J. l. Cook, R. and Bridge, J.) CAB Internatio-
nal: 175-206.
Ecevit, O., Akyazı, F., (2010). Bitki paraziti nematod-
lar. Ordu Üniversitesi Yayınları. No:1. 360 s.
Düzgüneş, Z., (1977). Çukurova’da Çeşitli Kültür Bit-
kilerinde Zarar Veren Akarlarve Mücadeleleri. Ç.
Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları No: 100. Ankara Üniv.,
Basımevi, 25 s.
Eisenback, D.E. and H.H. Triantaphyllou, (1991). Me-
loidogyne Species and Races. In: Manual of Ag-
ricultural Nematology, Ed. by: W.R. Nickle. New-
york, USA, Marcel Dekker Inc. 191.
Ecevit, O., (1981). Akarolojiye Giriş. Ondokuz Mayıs
Üniv., Ziraat Fak. Yayınları No:2 Ders Kitapları Se-
risi No:2. Sevinç Matbaası, 259 s.
Gerson, U., Smiley, R. L., Ochoa, R., (2003). Mites
(Acari) for Pest Control. Blackwell Science, Ox-
ford, UK. 539 pp.
Jeppson, L.R., Keifer, H. H., Baker, E.W., (1975). Mites
Injurious to Economic Plants. University of Cali-
fornia Press, Berkeley, CA.
Katı T. ve Mennan S., (2006). Kökur Nematodları
(Meloidogyne spp.) ile Biyolojik Mücadele. OMÜ
Zir. Fak. Dergisi, 21(2): 265-274.
190 Ent om ol oj i
Kılınçer, N., Yiğit, A., Kazak, C., Er, M. K., Kurtuluş, A., Walter, D. E. and Proctor, H. C., (1999). Mites: Eco-
Uygun N. (2010). Teoriden pratiğe zararlılarla biyo- logy, Evolution and Behaviour. Wallingford, UK,
lojik mücadele. Türk. Biyo. Müc. Derg., 1(1): 15-60. CAB Int. 322 pp.
Krantz GW. (1978). A Manual of Acarology. Corvallis: Viaene, N.M. and G.S. Abawi, (2000). Hirsutella rhos-
Oregon State Univ. Book Stores, Inc. 2nd ed. 509 siliensis and Verticillium chlamydosporium as bi-
pp. ocontrol agents of the root-knot nematode Melo-
Loof, P.A.A., (1960). Taxonomic studies on the genus idogyne hapla on lettuce. Journal of Nematology
Pratylenchus (Nematoda). Tijdschrift ober Plan- 32(1): 85-100.
tenziekten 66, 29-90. Zhang, Z-Q., (2003). Mites of Greenhouses, Identi-
Loof, P.A.A., (1991). The family Pratylenchidae Thor- fication, Biology and Control. CABI Publishing,
ne, 1949. In: Nickle, W.R. (Ed.). Manual of agri- Wallingford, UK, 244 pp.
cultural nematology . New York, NY, USA, Marcel
Dekker, pp. 363-421.
Luc, M., Baldwin, J.G. and Bell, A.H., (1986). Praty-
lenchus morettoi n. sp. (Nemata: Pratylenchi-
dae). Reue de Nématologie 9, 119-123.
Luc, M., Sikora, R. A., Bridge, J., (2005). Plant parasitic
nematodes in subtropical and tropical agricultu-
re. CABI publishing, Wallingford, UK, 871 pp.
McMurtry, J. A., Croft, B. A., (1997). Life-styles of
phytoseiid mites and their roles in biological
control. Ann. Rev. Entomol., 42: 291-321.
Overmeer, W. P. J. (1985). Alternative prey and other
food resources. Editör: W. Helle and M.W. Sabelis.
Spider Mites. Their Biology, Natural Enemies and
Control, Vol. lB. Elsevier, Amsterdam, 131-139 pp.
Pehlivan, E., (1980). Nematoloji. Ege Üniversitesi Zi-
raat Fakültesi Yayınları, Ders notları No:35, 78 s.
Roberts, P.A., S.D. Van Gundy & H.E. McKinney,
(1981). Effects of soil temperature and planting
date of wheat on Meloidogyne incognita repro-
duction, soil populations and grain yield. Journal
of Nematology, 13 (3): 338-345.
Steiner, G., (1941). Nematodes parasitic on and asso-
cited with roots of marigolds (Tagetes hybrids).
Proc. Helminth. Soc. Wash. 7 (1): 54-62.
Stirling, G.R., (1991). Biological Control of Plant-
Parasitic Nematodes. CAB International, Walling-
ford, Oxon, 50-85.
Trudgill, D.L. and V.C. Blok, (2001). Apomictic, poly-
phagous root-knot nematodes: Exceptionally
successful and damaging biotrophic root patho-
gens. Annu. Rev. Phytopathol., 39: 53-77.
Uygun, N. (2001). Türkiye Turunçgil Bahçelerinde
Entegre Mücadele. TÜBİTAK TARP Yayınları.
Adana, 2001. 157 s.
Sözlük 191
Sözlük
A Bursa: Çiftleşmede rol oynayan kuyruk bölgesindeki zarım
Abiyotik: Canlı organizmalar ile ilgisi olmayan, cansız. sı yapı. Erkeklerin caudal sonunda lateral kütikulanın
Aedeagus: Böceklerde erkek eşey organı. kanat şeklinde uzaması.
Akarisit: Yalnızca akar öldürücü özelliğe sahip tarım ilacı.
Alarm feromonları: Bazı böcek gruplarında salgılanan ve
koloniyi uyaran kokulardır. C
Alkali: Suda çözünen baz. Chaeototaxy: Akarların vücutlarında bulunan setaların
Amphid: Genellikle dudak yakınında ve dışarıya açılan bir (kıl) sayısı ve vücut üzerindeki dağılım düzeni.
çift lateral duyu organı. Chelicera: Gnathosoma’ya bağlı, akarın besinini delmesini
Annule: Halkaların arasındaki kısım. ve çiğnemesini sağlayan ağız parçası.
Antagonist: Ters etkili, zıt. Cins: Birbirine benzeyen ve ortak birçok karakterleri olan
Antifidant: Zararlıların beslenmesini engelleyen kimyasal türler topluluğu.
maddeler. Corpus: Belirli genişlik ve formda silindir şeklindeki öze
Anüs: Rektumun dışarıya açılan kısmı, sindirim siteminin fagusun anterior kısmı. Bazı örneklerde şişkin bir bulb
posterior açıklığı. formundadır. Procorpus, mesocorpus ve metacorpus
Apikal meristem: Uç kısımdaki meristem. olarak kısımlara ayrılabilir.
Arachnida: Örümcekgillerin bağlı olduğu sınıf. Coxa: Eklem bacaklılarda bacağın vücuda bağlı olduğu ilk
Arrhenotokie: Döllemsiz yumurtalardan yalnızca erkek bi kısım.
reylerin meydana gelmesi. Coxal bezler: Akarlarda boşaltım sistemine yardımcı olan
Arthropoda: Eklem bacaklılar anlamına gelen, omurgasız coxaların dip kısımlarında bulunan organlar.
ların en büyük şubesidir.
Asalak: Konukçusu üzerinde beslenerek onun ölümüne ne
den olan biyolojik mücadele etmeni D
Asidik: Asit özelliği gösteren maddelerin genel adı. Deirid: Büyük cervical papilla. Lateral olarak nerve ring ya
Atraktant: Böcekleri çeken maddelere denir. kınına lokalize olmuş tektoreseptör.
Avcı: Avı üzerinde beslenerek onun ölümüne neden olan bi Deterrent: Böceklerde yumurtlamayı engelleyen maddeler.
yolojik mücadele etmeni Deutogyne: Kompleks yaşam döngüsüne sahip eriophyid
Avcı akar: Fitofag akarlar ile beslenme özelliği gösteren lerde kışı geçiren dişiler.
akar. Deutonimf: Akarların ergin öncesi protonimfden sonraki
dört çift bacaklı dönemi.
Difüzyon: Maddelerin çok yoğun ortamdan az yoğun or
B tama göçü.
Bacaksız larva: Bu tip larvalarda hiç bacak yoktur. Halkalı Diyapoz: Dinlenme, duraklama dönemidir.
solucanlar gibi kasılarak hareket edebilirler. Doğal denge: Doğada zararlı ve yararlı organizmaların bir
Bağırsak: Basit bir tüp şeklinde bir sıra epitelyum hücre arada ve belirli bir denge içinde bulunması.
lerden meydana gelir, gıda maddeleri burada sindirilir. Dorsal: Eklem bacaklıların sırt kısmı.
Bakteri: Tek hücreli mikroorganizma grubudur. Dorylaimida: Bir nematod takımı.
Basal bulbus: Özefagus duvarlarının genişlemesi ile meyda Döl (=Nesil, kuşak): Bir böceğin yumurta döneminden tek
na gelen kaslı ve bezleri içeren posterior kısım. rar ilk yumurtasını bırakasıya kadar geçen süreye denir.
Biyolojik dönem: Böceklerin yaşamları boyunca geçirdik Durgun dönem: Akarın bir sonraki biyolojik döneme geçiş
leri dönemlerinin her birine biyolojik dönem denir. için fizyolojik ve morfolojik değişikliklerin gerçekleştiği
Biyolojik Savaş: Zararlılara karşı canlı etmenleri kullanıla hareketsiz süreç.
rak yapılan mücadele
Biyotik: Canlı organizmalara ait, canlı.
Boşaltım deliği: Boşaltım sisteminin açıklığı. E
Böceklerin ömrü: Nimflerin en son gömlek değişiminden, Ekoloji: Canlı organizmaların birbirleri ve çevreleri ile olan
tam başkalaşım geçiren böceklerin ise pupadan çıktıkla ilişkilerini inceleyen bilim dalı.
rı andan ölümlerine kadar geçen süredir.
192 Entomoloji
Ekonomik zarar eşiği: Herhangi bir zararlının artan po Gerçek tırtıl: Üç çift göğüs bacağından başka, abdomenin 3,
pülasyonu karşısında ekonomik zarar seviyesine ulaş 4, 5 ve 6. bölümlerde birer çift abdomen bacağı (toplam
madan popülasyonunu düşürme girişimlerinin gerekli dört çift yalancı bacak) ve ayrıca son bölümde de bir çift
olduğu nokta. (anal bacak) bulunur. Toplam sekiz çift bacağa sahiptir.
Ekonomik zarar seviyesi: Herhangi bir zararlının ekono Gubernakulum: Erkek nematodlarda yiv şeklinde kütiku
mik zarara neden olan en düşük popülasyon yoğunluğu. larize olmuş yapı, bazen bir çift olabilir ve spikulaya kı
Ektoparazit: Dış parazit. lavuzluk eder.
Embriyo: Nematodların yumurtadan çıkmadan önceki ge
lişme dönemindeki durum.
Endoparazit: Konukçunun iç kısmında hayatını geçiren pa H
razit. Habitat: Bir canlının yaşadığı ve geliştiği yerdir.
Entomofag: Böceklerle beslenen böceklere denir. Hemizonid: Yüksek derecede ışığı yansıtma özelliği olan,
Epidermis: Yaprağın en dış kısmındaki koruyucu tabakadır. uzunluğuna kesitte genellikle bikonveks, nerve ringe bir
Esophagus: Yemek borusu. noktadan bağlı sinir topluluğu (ganglia), ventral olarak
lateral kordondan, lateral kordona uzanır.
Herbivor: Bitkisel besinler ile beslenen canlılar
F Hermafroditizm: Aynı gonad veya ovotestisin önce sperma
Faktör: Canlı ve cansız varlıklar üzerine etkide bulunan her ve sonra ovary meydana getirme durumu.
türlü etmen. Histolojik: Doku bilimi ile ilgili olan.
Familya: Ortak özellikleri aynı olan yakın cinslerin toplu Hormon: Vücut fizyolojisini düzenleyen kimyasallar.
luğu. Hysterosoma: Akarlarda idiosomanın arka kısmı.
Femur: Eklem bacaklılarda bacağın trochanterdan sonra
gelen bölümü.
Feromon: Dış salgı bezleri ile böceğin vücudunun dışına İ
salgılanan ve böceklerin beslenme, çiftleşme, savunma, İdiosoma: Akarlarda bacaklar ve birçok organın bulunduğu
gizlenme, kaçma vb. Davranışlarını etkileyen salgılar. vücut kısmı.
Fıçı pupa (Pupa coarctata): Birçok sinek familyasında bu İnfeksiyon: Nematodların bitki hücreleri veya dokusu ile
tip pupa vardır. Oval şekilli olan yapı üzerinde enine bö doğrudan temasa geçmesi ve bitki dokusuna girerek
lüm çizgileri görülür. orada gelişmesi.
Fitofag: Bitkisel besinlerle beslenen böceklere denir. İsthmus: Özefagusun basal bulbu ile median bulbu arasın
Fitofag akar: Besinini bitkiler ile beslenerek sağlayan akar. daki kaslı kısım.
Fitozoofag: Çoğunlukla bitkisel daha az hayvansal besinler
le beslenen böceklere denir.
Fumigant: Uygulama sonrası gaz haline geçen tarım ilacı. K
Fungivor: Funguslar ile beslenme özelliği gösteren. Koprofag: Dışkılarla beslenen böceklere denir.
Fungus: Klorofil içermeyen ve heterotrof olarak beslenen Karnivor: Hayvansal besinler ile beslenen canlılar.
organizmalar, mantarlar. Kemoreseptör: Kimyasal maddeleri algılayan organlardır.
Kimyasal savaş: Bitki zararlılarına karşı savaşta yalnızca ta
rım ilacı kullanılarak yapılan savaş.
G Kist: Heterodera’da dişinin ölmesi ile ortaya çıkan yumurta
Gelişme dönemi süresi: Bir böceğin, yumurta döneminden ların depo edildiği yapı.
başlayıp, ergin hale gelmesine kadar geçirdiği biyolojik Kitin: Eklembacaklıların dış iskeletini oluşturan bir poli
dönemlerin süresinin toplamıdır sakkarittir.
Gelişme eşiği: Bir böceğin fizyolojik faaliyetlerin başladığı Kloaka: Üreme kanalı ve intestinal ürünlerinin alınmasın
en düşük sıcaklık derecesi. da farklılaşmış kütikula ile astarlanmış erkeklerdeki oda
Genu: Akarlarda bacağın femurdan sonra gelen bölümü. şeklindeki yapı, arka barsak.
Gnathosoma: Akarlarda stylet ve perdipalpuslardan oluşan Kompleks yaşam döngüsü: Eriophyidlerde mevsimsel de
ağız parçalarının yer aldığı vücut bölümü. ğişikliklere bağlı olarak dişilerin farklı formalara sahip
Graminae: Buğday, pirinç, çavdar, mısır, yulaf ve arpa gibi oldukları yaşam döngüsü.
bitkilerin bağlı bulunduğu familya, buğdaygiller. Kontak etkili: Böceklere uygulanan tarımsal ilaçların deri
yolu ile etkili olmasıdır.
Sözlük 193
Konukçu: Nematodların yaşamlarını devam ettirebilmesi Özefagus: Yemek borusu, pharynx, stoma’ya kadar uzanan
için kullandığı, üzerinde beslendiği canlı dokuların ge tüp şeklinde yapı.
nel adı.
Korteks: Kütikulanın dış tabakası.
Krizalid: Sadece kelebek pupalarına denir. P
Kütikula: Su geçirmeyen, koruyucu, mumsu yapıdaki tabaka. Palizat parankiması: Bol klorofil içeren fotosentez yap
makla görevli yaprak katmanı.
Palpus: Gnathosoma’ya bağlı besinin tanınması ve hissedil
M mesinde kullanılan ikinci çift ağız parçası.
Malpigi tüpü: Eklembacaklılarda boşaltım organı. Papilla: Kütikulanın küçük kabarcık veya meme şeklindeki
Manas tipi larva: Bu tip larvanın şişman ve silindirik yapılı çıkıntıları, genellikle basit his organları.
vücudu vardır. Üç çift göğüs bacağı bulunur. Parankima: Temel doku olup, bitki bünyesinin büyük bir
Median bulb: Metacorpus, özefagusa ait orta bulb. kısmını kaplayan, ince çeperli canlı hücrelerdir.
Metacorpus: Oval formda, corpus’un posterior alt bölümü, Parazitik: Yaşamını devam ettirebilmesi için üzerinde bes
median bulb. lenmesi gereken konukçuya gereksinim duyan canlı.
Mikron: Milimetrenin binde birine, metrenin milyonda bi Partenogenetik: Erkek ve dişinin çiftleşmesine gerek olma
rine eşit uzunluk birimi. dan üreme, eşeysiz çoğalma.
Misetofag: Funguslarla beslenen böceklere denir. Phasmid: Lateral precaudal bezler ile bağlantılı olan lateral
Monofag: Tek bir besin türü ile beslenen organizmalar. caudal papilla. Bir çift postanal olarak bulunur.
Mononchida: Bir nematod takımı. Polifag: Birçok tür ile beslenen organizmalar
Morfolojik: Organizmaların formu ve yapıları üzerine olan Popülasyon: Belli bir bölgede belli bir zaman içinde yaşa
çalışmalar ile ilgili. yan ve karşılıklı ilişkiler içinde bulunan aynı türe ait bi
Mumya pupa (Pupa obtecta): Bu pupa tipinde anten, bacak reylerin oluşturduğu topluluk.
ve kanat izleri vücut üzerine yapışmış olarak bulunur. Pore: Gözenek, delik.
Mühendis tırtıl: Üç çift göğüs bacağından başka ve ayrıca Posterior: Arka kısım.
karın bölmelerinin sadece altıncı ve dokuzuncusunda Procorpus: Silindirik formdaki corpusun anterior alt bölümü.
birer çift bacak bulunur. Hepsi beş çifttir. Propodosoma: Akarlarda idiosomanın ön kısmı.
Münavebe: Ekim nöbeti. Protogyne: Kompleks yaşam döngüsüne sahip eriophyid
lerde yazı geçiren dişiler.
Protonimf: Akarın ergin öncesi larva döneminden sonraki
N dört çift bacaklı dönemi.
Nekrofag: Leşlerle beslenen böceklere denir.
Nekrotik leke: Ölü hücrelerden oluşmuş leke.
Nematisit: Yalnızca nematod öldürücü özelliğe sahip tarım R
ilacı. Rektum: Bir büzücü kas tarafından intestinden ayrılan ve
Nematod: Hayvanlar aleminin nematoda şubesine bağlı dorsoventral olarak genişlemiş dar bir tüp.
olan segmentsiz, şeffaf, uzunlukları genellikle 0,2-5 mm Repellent: Zararlıların konukçularına yaklaşmalarını önle
arasında olan canlılardır. yen veya bulundukları ortamdan kaçmalarını sağlayan
Nimf: Yarı başkalaşım gösteren eklembacaklılarda ergin ön maddeler.
cesi dönemler. Rhabditida: Bir nematod takımı.
Nöron: Sinir hücresi. Rutaceae: Sapindales takımına ait bir çiçekli bitki familyası,
sedefotugiller.
O-Ö
Olgunlaşma yemesi: Böceklerin ergin olduktan yumurtala S
rın olgunlaşması için bir süre daha beslenmesine denir. Sanitasyon: Temiz olma, mikroplardan arınmış olma.
Oligofag: Birbirine yakın akraba türler ile beslenen orga Saprofag: Çürümüş maddeler ile beslenen organizma.
nizmalar. Scutellum: Haplolaiminae’lerin bazı türlerinde genişlemiş
Omnivor: Hem bitkisel hem de hayvansal besinler ile bes şekildeki phasmidler.
lenen canlılar. Serbest pupa (Pupa libera): Bu pupa tipinde anten, bacak
Organizma: Herhangi bir yaşam yerinde bulunan bireyler ve kanat izleri vücut üzerinde serbest olarak bulunur.
den her biri.
194 Entomoloji
Sertifikalı tohum: Genetik olarak saf, fiziksel olarak kusuru U-Ü

bulunmayan, yüksek çimlenme oranına sahip, yabancı ot Ur: Nematodların köke girmesi ile özellikle kökur nema
ve hastalıklardan ari, en uygun nem oranına sahip tohum. todlarının meydana getirdikleri yuvarlak şişkinlikler.
Sex feromonları: Bunlar belirli bir böcek türünde karşı Uterus: Oviductun modifikasyonu ile meydana gelen, yu
eşeylerin birbirlerini bulmalarına ve çiftleşmelerine yar murtanın geliştiği kısım.
dımcı olan ve dışa salgılanan kokudur. Üç yapraklı: Turunçgil anacı.
Sıcak kanlı: Vücut ısıları sabit olan canlılar.
Soğuk kanlı: Vücut ısıları değişken olan canlılar.
Simptom: Hastalık veya zararlının bitkilerde meydana ge V
tirdiği belirti. Vagina: Uterus ile ilgili olarak kütikula ile kaplı kanal veya
Sistemik etkili: Zirai ilaçların bitkinin iletim dokusu ta genital açıklık, yumurtanın dışarı atıldığı açıklık.
rafından taşınarak hastalık ve zararlılara karşı etkili Ventral: Eklem bacaklıların karın kısmı.
olması. Virüs: Protein kılıf ve tek tip nükleik asit içeren (DNA veya
Sperma kanalı: Vas deferens. Spermleri testislerden üretra RNA) obligat parazit etmenlerdir.
ya taşıyan kanal. Vulva: Dişi genital açıklığı.
Spikula: Erkeğin çiftleşme organı, dişiye spermaları nakle
den organ.
Steril: Verimsiz, kısır. Y
Survey: Bir populasyonun belirli bir bölgede dağılımı ile ilgi Yumurtalık: Dişinin ovariyi meydana getirdiği üreme or
li bilgileri toplamak üzere arazide çalışmalar yapmaktır. ganı, ovary.
Stilet tokmakçığı: Stiletteki bazal yumru, genellikle üç
adettir.
Stilet: Bitki paraziti nematodların baş kısmında bulunan ve Z
bitkinin özsuyunu emmeye yarayan delici iğne. Zoofag: Hayvansal besinlerle beslenen böceklere denir.
Stoma: Ağız boşluğu. Zoofitofag: Çoğunlukla hayvansal daha az bitkisel besinler
le beslenen böceklere denir.
T
Takım: Canlıların sınıflandırılmasında familya ile sınıf ara
sında yer alan, yakın benzerlikler gösteren organizmala
rın oluşturduğu birlik.
Tarsus: Eklem bacaklılarda bacağın yürümeye yarayan ilk
bölümü.
Testis: Erkek nematodun spermatozoa (sperma) üreten üre
me organı.
Teşhis: Organizmaların tanılanması.
Tırtıl: Vücut ince uzun ve üç çift göğüs bacağından başka
abdomende de bacakları bulunur.
Tibia: Akarlarda bacağın genudan sonra gelen bölümü.
Trochanter: Eklem bacaklılarda bacağın coxadan sonra ge
len bölümü.
Tür: Ortak özellikleri olan, yalnızca kendi aralarında verim
li gen alışverişi yapabilen bireylerin oluşturduğu canlı
grubu.
Tylenchida: Bitki paraziti nematodların bulunduğu takım.
Tylenchidae: Bir nematod familyası.

ENTOMOLOJİ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ENTOMOLOJİ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2355

Copyright © 2011 by Anadolu University

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne Basımevinde basılmıştır.

Böceklerde Dış Görünüm (Morfoloji)........................................... 2 1. ÜNİTE

Böceklerin Sınıflandırılması I........................................................ 18 2. ÜNİTE

Böceklerin Sınıflandırılması 2 ...................................................... 32 3. ÜNİTE

V. Takım: Dermaptera (=Deri Kanatlılar).................................................................. 36

4. ÜNİTE Böceklerin İç Organlarının Yapısı ve İşleyişi

5. ÜNİTE Böceklerde Üreme, Gelişme ve Başkalaşım................................. 62

Böceklerde Beslenme ve Diğer Davranışlar................................ 78 6. ÜNİTE

Böcek Ekolojisi............................................................................... 96 7. ÜNİTE

8. ÜNİTE Böceklerle Savaş I: Temel İlkeler ve Entegre Zararlı Yönetimi.... 116

9. ÜNİTE Böceklerle Savaş II: Tarımsal Savaş Yöntemleri........................... 134

Tarımda Zararlı Akar ve Nematodlar............................................ 160 10. ÜNİTE

Karantina Önlemleri..................................................................................................... 182

• BÖCEKLERDE BAŞ VE UZANTILARI

BÖCEKLERDE BAŞ VE UZANTILARI

U. Demiray’ın editörlüğünü yaptığı “Bitki Koruma” isimli kitabının (2010, Eskişe-

Johnston organı ile ilgili bilgi ve resimlere http://tr.wikipedia.org/wiki/ Johnston_

Bir böceğin antenlerini kopardığınız zaman böceğin yaşamı nasıl etkilenir?

Yalayıcı-emici ağız: Arılar (Hymenoptera)’ın çoğu besin maddelerini şekerli

Konu ile ilgili şekil ve bilgilere http://www.entomology. umn.edu/cues/4015/mor-

THORAX (GÖĞÜS) VE UZANTILARI

olduğundan, av bu iki kısım arasında sıkıştırılarak yakalanır.

Arka Bacak Tipleri

Koşucu bacak: Bu değişiklik böceğin genellikle her üç bacağında da görülür ve

Ali Demirsoy’un “Yaşamın temel kuralları (Omurgasızlar - Böcekler), Entomoloji.

Yakaladığınız bir böceğin incelediğinizde ve kazıcı bir ön bacağa sahip olduğunu

ABDOMEN (KARIN) VE UZANTILARI

Bütün dişi böceklerde ‘Ovipozitör’ bulunur mu? Nedenini açıklayınız.

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Ana Taksonomik Kategoriler Bal Arısına Uygulanışı Çizelge 2.1

Takım (Ordo) Hymenoptera Zar kanatlılar

Familya (Familia) Apidae Arılar

Cins (Genus) Apis Bal arıları

Tür (Species) mellifera Bal arısı

I. ALTSINIF: APTERYGOTA (=KANATSIZ BÖCEKLER)

I. Takım: Thysanura (Kılkuyruklar)

2. Takım: Diplura (=Çatalkuyruklular)

3. Takım: Protura (=Telson Kuyruklular)

4. Takım: Collembola (=Kuyrukla Sıçrayarlar)

Kanatları olmayan böceklerin yaşaması, kanatlılara göre daha mı zordur?

Niyazi Lodos, (1975, İzmir) Türkiye Entomolojisi, Genel, Uygulamalı ve Faunistik

II. ALTSINIF: PTERYGOTA (=KANATLI BÖCEKLER)

I. Takım: Coleoptera (=Kınkanatlılar)

Şekil 2.2 Erginlerin vücut rengi ılı-

II. Takım: Neuroptera (=Sinirkanatlılar)

III. Takım: Lepidoptera (=Kelebekler, Pulkanatlılar)

Koza ile ilgili bilgilere ayrıca http://tr.wikipedia.org/wiki/Krizalit adresinden de

Ali Demirsoy’un “Yaşamın temel kuralları (Omurgasızlar - Böcekler), Entomoloji.

IV. Takım: Hymenoptera (=Zarkanatlılar, Arılar)

Bizi sokan balarıları erkek mi yoksa dişi midir?

V. Takım: Diptera (=Sinekler, İkikanatlılar)

Ali Demirsoy’un “Yaşamın temel kuralları (Omurgasızlar - Böcekler), Entomoloji.

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

II. GRUP: EXOPTERYGOTA

I. Takım: Homoptera (=Eşkanatlılar)

Ağustos böceklerinin ses çıkarması ile ilgili videoyu http://dsc.discovery.com/vide-

Eşkanatlıların en önemli zararlarından üç tanesini önemine göre sıralayınız.

Yumurtalarını bitki dokuları içine bırakan gruplarda ovipozitör iyi gelişmiştir.