BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

-oOo-

TRẦN ĐÌNH KHIÊM

TIẾP NHẬN TRUYỆN KIỀU DƯỚI

GÓC NHÌN NHẠC HOẠ

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH-2003

 MỤC LỤC
MỤC LỤC ......................................................................................................................... 3
MỞ ĐẦU............................................................................................................................ 8

1.Lý do chọn đề tài mục đích nghiên cứu:.............................................................................. 8

2.Phạm vi đề tài và tư liêu nghiên cứu: .................................................................................. 9

3.Lịch sử nghiên cứu vấn đề: .................................................................................................. 9

4.Phương pháp nghiên cứu:.................................................................................................. 13

5.Đóng góp của luận án : ...................................................................................................... 14

6.Cấu trúc của luận văn: ....................................................................................................... 14

Chương 1: Những vấn đề lý luận .................................................................................. 17

1.1.Thi trung hữu nhạc: ........................................................................................................ 17

1.1.1.Thơ và nhạc: .............................................................................................................. 17

1.1.2.Sư gặp gỡ giữa thơ và nhạc: ...................................................................................... 17

1.1.3.Cơ sở tính nhạc trong Truyện Kiều: .......................................................................... 18

1.1.3.1.Ngôn ngữ Tiếng Việt:.......................................................................................... 18

1.1.3.2.Thể thơ lúc bát: .................................................................................................. 20

1.2.Thi trung hữu họa: .......................................................................................................... 23

1.2.1.Thơ và hoạ: ................................................................................................................ 23

1.2.2.Mối quan hệ giữa thơ và hoạ : ................................................................................... 24

1.3.Cơ cở chất họa trong tác phẩm Truyền Kiều: ................................................................ 24

1.3.1.Ngôn ngữ tiếng Việt: ................................................................................................. 24

1.3.2.Tính tạo hình trong hình tượng văn học: ................................................................... 25

1.4.Lý thuyết tiếp nhận và các hình thức tiếp nhận Truyện Kiều: ...................................... 25

3
 1.4.1.Lý thuyết tiếp nhận: ................................................................................................... 25

1.4.2.Các hình thức tiếp nhận Truyện Kiều: ....................................................................... 27

1.4.2.1.Tập Kiều: ............................................................................................................ 27

1.4.2.2.Bói Kiều: ............................................................................................................ 28

1.4.2.3.Đố kiều : ............................................................................................................. 28

1.4.2.4.Tiếp nhận Truyện Kiều dưới hình thức sáng tạo ra tác phẩm văn học mới: ..... 28

1.4.2.5.Nghiên cứu phê bình Truyện Kiều qua các giai đọan lịch sử: ........................... 29

Chương 2: Truyện Kiều -tính nhạc và tác phẩm nhạc trong cảm hứng của người
đời sau .............................................................................................................................. 30

2.1.Tính chất "Thi trung hữu nhạc " trong tác phẩm Truyện Kiều: .................................. 30

2.1.1.Tính nhạc thể hiện qua luật thơ: ................................................................................ 30

2.1.1.1.Vần: .................................................................................................................... 30

2.1.1.2.Nhịp: ................................................................................................................... 32

2.1.1.3.Luật bằng trắc: ................................................................................................... 35

2.1.2.Tính nhạc thể hiện ở một số hình thức khác: ............................................................ 40

2.1.2.1.Hình thức phối âm, điệp âm:.............................................................................. 40

2.1.2.2.Dùng từ láy từ ghép có âm giống nhau: ............................................................ 45

2.1.2.3.Dùng điệp từ, điệp ngữ: ..................................................................................... 47

2.1.2.4.Đối: .................................................................................................................... 53

2.1.2.5.Kết cấu tác phẩm: .............................................................................................. 55

2.1.3.Tính nhạc thể hiện qua những âm hưởng âm nhạc: .................................................. 57

2.1.3.1.Tiếng đàn của Thuý Kiều: .................................................................................. 57

2.1.3.2.Âm hưởng âm nhạc trong ngày họ Mã rước dâu : ............................................. 65

2.1.3.3.Tiếng nhạc của vũ trụ:........................................................................................ 65

4
 2.2.Tác phẩm nhạc về Truyện Kiều trong cảm hứng của người đời sau: .......................... 67

2.2.1.Nhạc: .......................................................................................................................... 68

2.2.1.1.Nhạc sĩ Vũ Đình Ẩn và đàn hợp xướng Kiều: .................................................... 68

2.2.1.2.Nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam với bản giao hưởng số 7-Truyện nàng Kiều: ........... 69

2.2.1.3.Nhạc Phạm Duy: ................................................................................................ 69

2.1.2.4.Nhạc của Trương Thìn: ...................................................................................... 70

2.2.2.Sân khấu: ................................................................................................................... 72

2.2.2.1.Ca vũ nhạc kịch của Đan Phú: .......................................................................... 72

2.2.2.2.Chèo: .................................................................................................................. 73

2.2.2.3.Ca kịch cải lương: .............................................................................................. 73

2.2.2.4.Kịch: ................................................................................................................... 74

Chương 3: Truyện Kiều - chất hoạ và tác phẩm hoạ trong cảm hứng của người đời
sau. ................................................................................................................................... 76

3.1.Tính chất "Thi trung hữu họa" trong tác phẩm Truyền Kiều: ..................................... 76

3.1.1.Chất họa trong những bức chân dung nhân vật: ........................................................ 76

3.1.1.1.Nhân vật chính diện: .......................................................................................... 76

3.1.1.2.Nhân vật phản diện: ........................................................................................... 87

3.1.1.3.Nhân vật trung tính: ........................................................................................... 93

3.1.2.Chất họa trong những bức tranh phong cảnh: ........................................................... 95

3.1.2.1.Cảnh xuân, hạ, thu, đông: .................................................................................. 96

3.1.2.2.Cảnh lầu Ngưng Bích: ..................................................................................... 103

3.1.2.3.Trăng: ............................................................................................................... 105

3.1.2.4.Cảnh Kiều ra đi:............................................................................................... 109

3.1.2.5.Cảnh sông Tiền Đường: ................................................................................... 110

5
 3.1.3.Chất họa trong những bức tranh cảnh sinh hoạt: ..................................................... 110

3.1.3.1.Cảnh du xuân: .................................................................................................. 110

3.1.3.2.Cảnh lầu xanh: ................................................................................................. 112

3.1.3.3.Cảnh xử kiện: ................................................................................................... 113

3.1.3.4.Cảnh đốt nhà bắt cóc: ...................................................................................... 114

3.1.3.5.Cảnh Kiều bị đánh đập: ................................................................................... 114

3.1.3.6.Cảnh Kiều hầu hạ vợ chồng Hoạn Thư: .......................................................... 116

3.1.3.7.Cảnh Thụy Kiều báo ân báo oán: .................................................................... 117

3.1.3.8.Cảnh Hồ Tôn Hiến đánh úp Từ Hải: ............................................................... 118

3.1.3.9.Cảnh Thuý Kiều hầu rượu Hồ Tôn Hiến: ........................................................ 119

3.1.3.10.Cảnh sum họp gia đình: ................................................................................. 119

3.1.4.Chất họa thể hiện qua bức tranh tùng: ..................................................................... 120

3.2.Tác phẩm họa về Kiều trong cảm hứng của người đời sau : ...................................... 122

3.2.1.Tranh minh hoạ: ....................................................................................................... 123

3.2.1.1.Tranh minh hoạ dùng làm trang bìa: ............................................................... 123

3.2.1.2.Tranh minh hoạ nhân vật: ................................................................................ 125

3.2.1.3.Tranh minh hoạ cho những câu thơ: ................................................................ 125

3.2.1.4.Truyện tranh: .................................................................................................... 127

3.2.1.5.Tranh minh hoạ cho nhạc về Kiều: .................................................................. 128

3.2.1.6.Tranh minh hoạ cho trang phục sân khấu: ...................................................... 129

3.2.2.Tranh và ảnh dàng trong trang trí: ........................................................................... 129

3.2.2.1.TranhKiều ở dinh Độc lập: .............................................................................. 129

3.2.2.2.Ảnh Nguyễn Quốc Phẩm: ................................................................................. 130

Kết luận ......................................................................................................................... 131

6
Thư mục tham khảo ..................................................................................................... 134

7
 MỞ ĐẦU

1.Lý do chọn đề tài mục đích nghiên cứu:

Mặc dù phải trải qua đời sống thăng trầm nhưng cuối cùng Truyện Kiều đã được mọi
người thừa nhận là tập đại thành, hòn ngọc quý trong kho tàng văn học Việt Nam, xứng danh
với tên gọi "Đại Việt thiên thu tuyệt diệu từ"(Lời văn hay để lại nghìn năm nước Việt) (Phan
Thạch Sơ). Gần hai trăm năm qua "Người Việt đã tắm gội trong dòng suối Hồng Lĩnh kia, để tự
nuôi dưỡng và khám phá những châu ngọc còn ẩn giấu, mỗi người theo một cách riêng"[ 85,1].
Có người đi tìm cái hay cái đẹp trong văn chương Truyện Kiều, có người đi tìm những tư
tưởng giá trị tiềm ẩn trong tác phẩm, có người đi tìm phong cách riêng của thi hào, có người
mượn Truyện Kiều để đố Kiều, bói Kiều, lẩy Kiều, song cũng có người xem Truyện Kiều là
nguồn cảm hứng, đề tài sáng tác: sáng tác nhạc, sáng tác thơ, xây dựng một dàn hợp xướng,
soạn ca vũ nhạc kịch, vẽ tranh minh hoa, dàn dựng vở diễn đưa lên sân khấu.

Với một mảnh đất lắm người khai phá thì việc khám phá thêm những điều mới mẻ chắc
không phải là dễ. Nhưng với lòng say mê Truyện Kiều, trân trọng một kiệt tác văn học, người
viết luận văn cố gắng tiếp cận Truyện Kiều ở một góc nhìn khác, góc nhìn nhạc-hoạ với hy
vọng tìm ra vài điều có ích. Việc làm đó có thể xem như một nén hương xin được cắm trên mộ
người đã khuất, là một hí nh động hướng về cội nguồn, trân trọng vốn quí của văn hoá dân tộc.

Ngoài ra, để giảng dạy sâu sắc Truyện Kiều, một trong những nội dung chủ lực của
chương trình giảng dạy từ cấp phổ thông đến đại học và trên đại học, người làm công tác giảng
dạy ịkhông thể không nghiên cứu tác phẩm Truyện Kiều ở nhiều bình diện, trong đó có bình
diện nhạc- hoa, một trong những đặc trưng nổi bật của tác phẩm.

- Trên những ý tưởng đó, luận án hướ ng đến những mục đích sau:

1)Dựa trên cơ sỡ đặc điểm của ngôn ngữ tiếng Việt, thể thơ truyền thống người viết
nghiên cứu một cách tí mỉ, có hệ thống về chất hoa và tính nhạc trong kiệt tác Truyện Kiều.

8
 2)Tập hợp đánh giá những hình thức âm nhạc, những sáng tác nhạc và những bức tranh
minh hoa của người đời sau để cho thấy rằng Truyện Kiều là niềm cảm hứng của nhiều người
nghệ sĩ- kể cả những nghệ sĩ nước ngoài, đã xâm nhập vào rất nhiều loại hình nghệ thuật- nhạc,
hoa, sân khấu, và đã ảnh hưởng rất sâu rộng trong đời sống văn hoá dân tộc.

3)Từ đó, người viết tìm hiểu tác dụng ngược của những cảm tác về Truyện Kiều .

4)Tất cả những phương diện trên đều được nghiên cứu dựa trên mối quan hệ giữa thi ca
và hội hoa, thi ca và âm nhạc.

2.Phạm vi đề tài và tư liêu nghiên cứu:

Giá trị nghệ thuật tác phẩm và các hình thức tiếp nhận Truyện Kiều rất phong phú, luận
văn chỉ đi vào hai vấn đề: tính nhạc và chất hoa trong tác phẩm và nhạc hoa trong cảm hứng
của người đời sau.

Về tính nhạc và chất họa trong tác phẩm, luận văn chỉ khai thác thêm trên cơ sở những ý
kiến của các nhà nghiên cứu tiền bối. Có những câu thơ vừa có tính nhạc vừa có chất hoa, phần
này luận văn sẽ đề cập đến trong một lần khác.

Về nhạc và họa trong cảm hứng của người đời sau, luận văn chỉ đi sâu khảo sát tìm hiểu
giá trị minh họa của những bức tranh mà người viết luận văn biết được đích xác tên tác giả (do
nhiều tác phẩm ỉn tranh Kiều nhưng không ghi rõ tên hoa sĩ) và những phương thức phổ nhạc.
Việc phê bình thẩm định những tác phẩm này xin để dành cho những nhà phê bình uyên thâm
về âm nhạc và hội họa.

Do hạn chế tư liệu về những vỡ tuồng viết về Truyện Kiều, người viết luận văn cố gắng
tham khảo những ý kiến của các nghệ sĩ nhà hát tuồng, nhà hát ca kịch cải lương hoặc những
đạo diễn sân khấu.

3.Lịch sử nghiên cứu vấn đề:

Truyện Kiều vốn là một hiện tượng văn học độc đáo. Nó đã làm tiêu tốn không biết bao
nhiêu bút mực của những người nghệ sĩ, nhữ ng cây bút thẩm bình văn chương trên nhiều bình
diện. Và không biết đến bao giờ việc thẩm bình Kiều đặt dấu chấm hết ? Trong những lời thẩm
bình đó có không ít những ý kiến thẩm bình về tính chất “Thi trung hữu họa, thi trung hữu
nhạc".

9
 + Về tính chất 'Thi trung hữu nhạc":

*Những bài nghiên cứu dưới góc nhìn phong cách học:

-Phan Ngọc trong công trình "Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều", đã
nghiên cứu rất khoa học về nhịp điệu, cách tạo nên từng khổ độc lập, biện pháp lặp từ, phương
pháp hiệp vần tìm ra mặt mạnh và mặt yếu của thể thơ lục bát, so sánh lục bát trong Truyện
Kiều với những tác phẩm viết bằng thể lục bát hoặc song thất lục bát cùng thời. Cuối cùng, ông
cho rằng "Phương pháp đem đến tính âm nhạc của Nguyễn Du là tạo nên một tính đa dạng tối
đa về nhịp điệu, về sự trùng lặp, về hài âm trong khuôn khổ của tính đều đặn của nhịp điệu, vận
luật vav âm hưởng trong thơ lục bát. Ông là nhà thơ đạt đến trình độ âm nhạc cao nhất trong
lục bát." [63, 253].

*Những bài nghiên cứu dưới dạng phê bình lịch sử:

- Đào Duy Anh, có thể là người đầu tiên nghiên cứu khá kỹ về hiện tượng đối ngẫu trong
lục bát Kiều. Theo ông, nhờ sử dụng đối ngẫu mà những câu Kiều có "âm điệu nhịp nhàng câu
văn biến hoá"[61,49]

-Trong công trình nghiên cứu về Nguyễn Du, Lê Trí Viễn đã nghiên cứu rất kỹ thể thơ lục
bát dưới ngòi bút của thi hào. Cuối cùng ông đã kết luận"Nguyễn Du nghiên cứu rất kỹ loại cân
đối này, ứng dụng vào câu thơ lục bát, làm cho câu thơ thành thiên biến vạn hoá; âm điệu ngọt
ngào, gây vô cùng hứng thú. Khi thì ngắt đôi câu lục, khi thì ngắt đôi câu bát, khi thì ngắt 4 chữ
trong câu lục, khi thi ngắt 4 chữ trong câu bát, khi thì ngắt 6 chữ trong câu bát, khi thì cho 2
chữ đối nhau trong một câu, khi thì xé một tiếng đô i ra làm hai xen vào một tiếng đôi khác,
v.v. Nhạc điệu trong thơ vì thế luôn luôn biến đổi" [27,187]

- Nguyễn Bách Khoa trong bài viết "Chất thơ và cái đẹp của tác phẩm Truyện Kiều" đã
cho rằng âm hưởng Truyện Kiều rất êm ái nhẹ nhàng như đang "ngồi trên con thuyền êm ấm
trôi xuôi theo dòng nước hiền lành đầy ánh trăng ..."[76,89]

-Nguyễn Lộc trong công trình nghiên cứu "Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII đến
hết thế kỷ XIX", có nghiên cứu về nhịp, vần, thanh bằng trắc, đối, thể thơ lục bát ....Ông cho
rằng "Ngôn ngữ Truyện Kiều vừa súc tích chính xác, đồng thời lại vừa giàu hình ảnh, giàu nhạc
điệu."[49,433]

10
 - Nguyễn Tường Tam trong bài "Mấy lời bình luận văn chương Truyện Kiều" đã hết lời
ca ngợi cách gieo vần của cụ Nguyễn Du. Nhờ cách gieo vần tài ba mà văn cụ "Đọc trơn tru
lưu loát lắm. Câu thơ như lướt theo tư tưởng."[76,64]

-Xuân Diệu trong công trình nghiên cứu "Nhà thơ thiên tài dân tộc Nguyễn Du", đã dành
riêng một phần viết về "Nhạc điệu dào dạt" trong tác phẩm Truyện Kiều. Ông kết luận "Truyện
Kiều còn là một bản nhạc dài, văn Kiều dễ nhớ dễ thuộc, huyễn diệu người ta, một phần lớn
cũng do nhạc điệu. Nhạc điệu ấy chan hoà khắp cả quyển, thấm vào mỗi câu..."[92 ,151].

-Hà Như Chi trong công trình "Việt Nam thi văn giảng luận” có đề cập đến tính chất
"Phong phú về âm điệu”. Ông cho rằng"Chính đặc điểm này cũng đã giúp nhiều cho sự phổ
thông câu Truyện Kiều. Có những người ít học, hoặc không biết chữ thế mà nhờ âm điệu du
dương thuộc được nhiều câu Kiều"[14,506].

-Lê Hữu Mục trong công trình" Truyện Kiều và tuổi trẻ" viết chung với Phạm Thị Nhung,
Đặng Quốc Cơ cũng đã nghiên cứu khá kỹ tính giàu nhạc điệu thể hiện trong thể thơ lục bát.
Theo ông "Về bề dọc cũng như bề ngang, Truyện Kiều đều được xây dựng bằng những âm
thanh và những nhịp điệu phong phú; tính giàu nhạc điệu của câu thơ đã nâng giá trị của tập
thơ lên cao đến nỗi nhiều khi người ta không hiểu nội dung của câu thơ, nhưng người ta cứ tìm
đọc Truyện Kiều như tìm đến một nhạc phẩm, trong đó âm thanh được sắp đặt một cách phù
hợp hoàn toàn với nhịp điệu của lòng người"[22, l18].

Ngoài những tác giả trên, "Phạm Quỳnh, cũng như Phạm Thế Ngũ, Nguyễn Quảng Tuân,
Phạm Thị Nhung, Đặng Quốc Cơ ai cũng đồng thanh ca tụng Truyện Kiều là một bản giao
hưởng tuyệt mỹ." [22,117]

+ Về tính chất" Thi trung hữu họa" trong tác phẩm Truyện Kiều:

So với nội dung trên, nội dung này ít có những bài nghiên cứu mang tính chất riêng biệt.
Các tác giả trong quá trình phân tích tính cách nhân vật, những đoạn thơ đặc sắc thường lồng
vào những nhận định hoặc đưa ra một số dẫn chứng minh hoa.

-Trong bài viết "Vài nét về bút pháp của Nguyễn Du" Lê Trí Viễn đã chỉ rõ những nét nổi
bật trong văn tả cảnh, tả người và đưa ra kết luận"Nếu kể luôn nét bút tả thân hình Thúy Kiều
nữa thì phải nói rằng Nguyễn Du có một ngòi bút tạo hình hết sức sắc sảo. Không có truyền

11
thống hội hoa Trung Quốc, của văn học dân gian Việt Nam, không có ảnh hưởng của nền nghệ
thuật tạo hình Việt Nam bấy giờ thì không sao có được" [27,193]

-Dương Quảng Hàm khi bàn về văn chương Truyện Kiều có nói lướt qua chất họa “Tả
cảnh thì theo lối phác họa mà cảnh nào cũng linh hoạt khiến cho người đọc cảm thấy cái thi vị
của mỗi cảnh và cái tâm hồn của mỗi vai trong cảnh ấy. Tả người thì vai nào rõ ra tích chất vai
ấy, chỉ một vài nét mà như vẽ thành bức truyền thần của mỗi vai, khám phá được tâm lý của vai
ấy, khiến cho nhiều vai đã trở thành mô dạng cho đời sau.." [6, 374].

-Hà Như Chi khi đánh giá về văn tả người của cụ Nguyễn Du, ông cho rằng có ba đặc
điểm nổi bật trong văn tả người: Tính cách hoạt họa, tính cách ước lệ, tính cách đồng nhất giữa
hình dung, tướng mạo và tính tình nhân vật. Theo ông, những bức chân dung của cụ "Bao giờ
cũng có tính cách hoạt họa, nét bút chỉ phớt qua nhưng vô cùng linh động, nét bút của một nghệ
sĩ tài hoa mà cũng là một nhà tâm lý sâu sắc, trong phút chốc phơi bày trên mặt giấy những vẻ
đặc biệt của tâm hồn"[14,478]

-Nguyễn Lộc khi viết về ngôn ngữ Truyện Kiều có nhận xét "Dường như ngôn ngữ thơ lý
tương của Nguyễn Du bao giờ cũng kết hợp giữa âm nhạc với hội họa" [53,433].

-Đặng Thanh Lê trong tác phẩm "Giảng văn Truyện Kiều" cho rằng "Nói thơ tả cảnh của
Nguyễn Du là lối thơ "Thi trung hữu họa” không có nghĩa là nói đoạn tả gió, tả trăng, mây,
nước mà phải nói cả cái cảnh gia đình họ Bạc lăng xăng rối rít (...) và cả khung cảnh duyệt binh
khá sinh động ở đây cũng đều là những cảnh có sắc thái “Thi trung hữu hoạ"....[10, 94].

-Lê Ngọc Trà trong bài "Đôi điều về quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Du "khi so sánh
nhạc và hoa trong thơ Nguyễn Trãi và thơ Nguyễn Du, ông cho rằng “Tới Truyện Kiều của
Nguyễn Du chúng ta mới hiểu rõ hơn cái bản tính cầm kỳ thi họa của một nhà nghệ sĩ phương
Đông" [23,162].

-Trần Đăng Xuyên trong quá trình phân tích đoạn thơ "Thúc Sinh từ biệt Thúy Kiều"
cũng đã viết "Cảnh chia tay được dựng lên bằng bút pháp hội họa" [46,19].

-Hoàng Như Mai khi viết về những bức tranh tả cảnh mùa xuân trong Truyện Kiều cũng
đã đưa ra nhận xét “Thi hào Nguyễn Du vẽ bức tranh - hay tâm tranh - của cả một mùa xuân:
sáng, chiều, chiều tối, đêm, vẽ lối chấm phá, đường nét màu sắc không rậm rạp ồn ào, mà diễn

12
tả cả một thiên nhiên và tình người: Tình trong cảnh ấy, cảnh trong tình này thật tuyệt vời"
[55,113]

*Đặc biệt, xuất phát từ góc độ chuyên môn, khi quan sát bức chân dung Kiều và Từ Hải,
hoa sĩ Nguyễn Tiến Chung đã cho rằng: "Tả Kiều và Vân, Nguyễn Du xây dựng những hình
tượng thuần những đường cong - làn nước mùa thu, ngọn núi mùa xuân, khuôn trăng nét ngài,
tóc mây...tả Từ Hải vạm vỡ khác thường" [61 -79].

+ Về nhạc và họa trong cảm hứng của người đời sau:

Về phần này dường như có rất ít những bài viết dưới dạng nghiên cứu phê bình tranh và
nhạc.

-Nguyễn Quảng Tuân trong bài viết "Mấy nhận xét về tranh vẽ minh họa Truyện Kiều"
[51, 4] đã nhận xét về 46 bức tranh vẽ của hoa sĩ Nguyễn Hữu Nhiêu trong bản Kim Vân Kiều
của Trương Vĩnh Ký phiên âm và chú thích in lần thứ ba-1911 và những bức vẽ minh họa
Truyện Kiều của nhiều họa sĩ do nhà xuất bản văn hóa thông tin in năm 1989, ông đã chỉ ra
những chỗ thiếu sót trong một số bức tranh của Nguyễn Hữu Nhiêu, Nguyễn Tư Nghiêm, Bùi
Xuân Phái.

Nhìn chung, các nhà nghiên cứu đã nghiên cứu Truyện Kiều ở nhiều góc độ, đã góp phần
không nhỏ trong việc khám phá những giá trị nổi bật của tác phẩm. Những tác giả trên đã giúp
ta cố cái nhìn chính xác và tòan diện hơn về một kiệt tác.

4.Phương pháp nghiên cứu:

Xuất phát từ những đặc điểm của đối tượng nghiên cứu và mục đích nghiên cứu của luận
văn, chứng tôi thực hiện đề tài theo những phương pháp sau:

-Chất nhạc, chất họa trong tác phẩm Truyện Kiều thuộc lãnh vực mỹ học tiếp nhận.
Người nghiên cứu không thể không khảo sát kỹ tác phẩm trên nền tảng đặc điểm của ngôn ngữ
Tiếng Việt và thể thơ truyền thống để tìm ra một cách có hệ thống và khoa học về chất họa và
tính nhạc trong tác phẩm.

-Để có thể qui kết một vấn đề, một khái niệm, tạo chỗ đứng vững chắc cho những kết luận
khoa học, người nghiên cứu phải tiến hành thống kê những tần số xuất hiện của những hiện

13
tượng như hiện tượng sử dụng từ láy âm, điệp từ, điệp âm, sự biến đổi nhịp điệu. Như vậy,
phương pháp thống kê rất cần thiết cho người nghiên cứu.

-Không riêng gì tác phẩm Truyện Kiều mới sử dụng thể thơ truyền thống, rất nhiều tác
phẩm có giá tri khác được viết bằng thể thơ này, muốn tìm hiểu giá trị hơn hẳn về tính nhạc
chất hoa người viết phải sử dụng đến phương pháp so sánh.

-Cũng là chất họa nhưng tính chất ở mỗi bức tranh có khác nhau, nhân vật chính khác với
nhân vật phụ, nhân vật chính diện khác nhân vật phản diện, miêu tả nhân vật khác với tả cảnh
sinh hoạt và tả phong cảnh. Để thấy rõ điều này, người nghiên cứu không chỉ dùng phương
pháp so sánh mà còn sử dụng đến phương pháp phân loại.

-Những tác phẩm hội họa và những tác phẩm nhạc trong cảm hứng của người đời sau về
tác phẩm Truyện Kiều được đăng tải rải rác ưên nhiều tài liệu ở nhiều thời điểm khác nhau, vì
vậy người nghiên cứu phải sưu tẩm, tập hợp phân loại tổng hợp khảo sát và đánh giá .

5.Đóng góp của luận án :

Trên cơ sở kế thừa thành tựu của người đi trước, luận án có những đóng góp :

-Người viết mạnh dạn vận dụng những kiến thức về âm nhạc hội họa để khai thác tính
nhạc chất họa trong tác phẩm.

-Dưới góc nhìn của hội họa, luận văn đưa ra một cách nhìn khác khi thẩm định các chân
đung nhân vật, những đoạn thơ tả cảnh để người đọc có sự so sánh đối chiếu.

-Luận văn cố gắng tập trung về một điểm những hoa tác, những nhạc phẩm, những vở
diễn về Kiều của nhiều hoa sĩ, nhạc sĩ, đạo diễn, soạn giả. Có thể xem đây là nguồn tư liệu cần
thiết có ích đối với những ai khi cần nghiên cứu về vấn đề này.

Việc làm trên không nằm ngoài mục đích khẳng định thêm giá trị của Truyện Kiều và ảnh
hưởng của nó đối với nhiều lĩnh vực.

6.Cấu trúc của luận văn:

Ngoài phần mở đầu và kết luận luận án gồm ba chương :

Chương một: Những vấn đề lý luận

14
 I)Thi trung hữu nhạc:

1)Thơ và nhạc.

2)Sự gặp gỡ giữa thơ và nhạc.

3)Cơ sở tính nhạc trong Truyện Kiều.

II)Thi trung hữu hoạ:

1)Thơ và hoạ.

2)Mối quan hệ giữa thơ và hoa.

3)Cơ sở chất hoa trong tác phẩm Truyện Kiều

III)Lý thuyết tiếp nhận và cắc hình thức tiếp nhận:

1)Lý thuyết tiếp nhận.

2)Các hình thức tiếp nhận.

Chương hai:Truyện Kiều - tính nhạc và tác phẩm nhạc trong cảm hứng của người
đời sau

I)Tính chất thi trung hữu nhạc trong tác phẩm Truyện Kiều.

1)Tính nhạc thể hiện qua luật thơ.

2)Tính nhạc thể hiện qua hiện tượng phối âm, sử dụng từ láy, điệp ngữ, đối, kết cấu tác
phẩm.

3)Tính nhạc thể hiện qua những âm hưởng âm nhạc.

II)Tác phẩm nhạc về Kiều trong cảm hứng của người đời sau:

1)Nhạc

2)Sân khấu

Chương III: Truyện Kiều chất hoạ và tác phẩm hoạ trong cảm hứng của người đời
sau.

I)Tính chất "Thi trung hữu hoạ"trong tác phẩm Truyện Kiều.

15
1)Chất họa qua những bức chân dung nhân vật.

2)Chất họa trong những bức tranh phong cảnh.

3)Chất họa trong những bức tranh cảnh sinh hoạt.

4)Chất họa trong chính một bức họa- bức tranh tùng.

II)Tác phẩm họa về Kiều trong cảm hứng của người đời sau:

1)Tranh minh họa.

2)Tranh và ảnh dùng trong trang trí.

16
 Chương 1: Những vấn đề lý luận
1.1.Thi trung hữu nhạc:

1.1.1.Thơ và nhạc:

Thơ là hình thức sáng tác văn học phản ảnh cuộc sống thể hiện những tâm trạng, những
cảm xúc mạnh mẽ bằng ngôn từ hàm súc giàu hình ảnh và nhất là có nhạc điệu. Bàn về thơ
Sóng Hồng có viết "Thơ là một hình thái nghệ thuật cao quý tinh vi. Người làm thơ phải có tình
cảm mãnh liệt, nồng cháy trong lòng. Nhưng thơ là tình cảm và lý trí kết hợp một cách nhuần
nhuyễn và có nghệ thuật. Tình cảm và lý trí ấy được diễn đạt bằng những hình tượng đẹp đẽ
qua lời thơ ương sáng vang lên nhịp điệu khác thường "[20,210]. Trong thơ, nhạc tính rất quan
trọng, vì thế Chế Lan Viên và nhiều người khác đã khẳng định: "Thơ đi giữa ý nhạc".

Khác với thơ, nhạc là loại hình nghệ thuật dùng âm thanh làm phương tiện để diễn đạt tư
tương tình cảm. Nhưng không phải âm thanh nào cũng gọi là âm nhạc. Những tiếng động
không có độ cao như tiếng gõ, tiếng đập, tiếng rì rào của cây cỏ, tiếng sấm, những âm thanh
này không gọi là âm nhạc. "Những âm thanh có tính nhạc được xác định bởi bốn thuộc tính-độ
cao, độ dài, độ mạnh, độ nhẹ và âm sắc "[67, 4]

1.1.2.Sư gặp gỡ giữa thơ và nhạc:

Trong bảy loại hình nghệ thuật đơn tính - điêu khắc, hội họa, văn chương, âm nhạc, múa,
sân khấu, film ( điện ảnh, truyền hình ) ranh giới thơ và nhạc gần gũi nhất. Lê Đình Diên khẳng
định"Thơ là sự biểu hiện của nhạc, thanh là sự biểu hiện của thơ .Tình rung động phát ra thành
thanh, người ta có thanh rồi sau đó có thơ. Thanh biểu hiện ra lời, nhạc có thơ mà sau đó có
thanh. Cho nên biết chỗ giống nhau của chúng cũng nên biết chỗ khác nhau của chúng
".[39,158]. Còn Nguyễn Văn Hạnh thì khẳng định :"Trong văn chương thì thơ ca là loại thể gần
âm nhạc vì có tính chất trực tiếp nhất, thiên về tự biểu hiện, gắn với cái tôi của người nghệ sĩ
nhiều hơn, so với truyện ký văn xuôi nói chung ."[57,112]. Hà Minh Đức thì cho rằng "Ngôn
ngữ thơ ca là ngôn ngữ có nhịp điệu" [13,151]. Bloc cũng định nghĩa"Nhà thơ là người mang
tiết tấu". Trong tiểu luận ngôn ngữ đại cương, Roman Jacobson cũng đã thừa nhận công thức
của Valery:"Bài thơ là một sự phân vân kéo dài giữa âm thanh và ý nghĩa" [73,31]. Sự phân

17
vân kéo dài giữa âm thanh và ý nghĩa âu cũng là sự tương tác giữa nội dung và hình thức, giữa
cái biểu đạt và cái cần biểu đạt, giữa nhạc tính và các tầng nghĩa.

Rõ ràng điểm gặp gỡ lớn nhất giữa thơ và nhạc đó là nhịp điệu tiết tấu. Nhưng cần thấy
thêm rằng nhịp trong thơ và nhịp trong nhạc vẫn có khoảng cách. Nhịp trong một bản nhạc tồn
tại thường mang tính chất ổn định còn nhịp trong thơ thường được các nhà thơ sử dụng rất biến
hoá linh hoạt. Điều này xảy ra ngay cả đối với những tác phẩm được sáng tác dựa trên nền tảng
của một thể thơ có những qui định rõ ràng về nhịp.

1.1.3.Cơ sở tính nhạc trong Truyện Kiều:

1.1.3.1.Ngôn ngữ Tiếng Việt:

Từ trong cội nguồn, qua các giai đoạn phát triển, Tiếng Việt tạo ra được bản sắc riêng.

1.1.3.1.1.Về mặt loại hình: Tiếng Việt là loại ngôn ngữ đơn lập. Đặc điểm này bộc lộ rõ
rệt ở các mặt ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp.

1.1.3.1.2.Về mặt ngữ âm: Mỗi tiếng là một âm tiết. Hệ thống âm vị Tiếng Việt phong phú
và có tính cân đối tạo ra tiềm năng to lớn của ngữ âm Tiếng Việt trong việc thể hiện các đơn vị
có nghĩa. Nhiều từ tượng hình, tượng thanh có giá trị gợi tả đặc sắc. Khi tạo câu, tạo lời, người
viết rất chú ý đến sự hài hòa về ngữ âm, đến nhạc điệu của câu văn.

1.1.3.1.3.Về đặc điềm từ vựng : Mỗi tiếng nói là một yếu tố có nghĩa. Từ tiếng, người ta
tạo ra các đơn vị từ vựng khác để định danh sự vật, hiện tượng nhờ phương thức ghép, phương
thức láy. Phương thức láy là một phương thức góp phần rất lớn trong việc tạo ra tính nhạc.

1.1.3.1.4.Về đặc điềm ngữ pháp : Từ Tiếng Việt không biến đổi hình thái. Đặc điểm này
chi phổi các đặc điểm ngữ pháp khác. Khỉ kết hợp từ thành các két câu như ngữ, câu, tiếng Việt
rất coi trọng phương thức trật tự từ và hư từ. Nếu một nhà văn nhà thơ có ý thức sử dụng trật tự
từ cũng có thể tạo nên tính nhạc.

Đặc biệt so với ngôn ngữ Ấn Âu, ngôn ngữ Tiếng Việt là ngôn ngữ có thanh điệu. Trong
hệ thống thanh điệu của Tiếng việt có thanh cao - ngang, ngã, sắc; có thanh thấp - huyền, hỏi,
nặng ; có thanh không bằng phảng - ngã , hỏi, sắc, nặng; có thanh đổi hướng - ngã, hỏi; có
thanh không đổi hướng, kết thúc bằng một nét tắc họng - sắc, nặng. Đặc điểm này không những
là yêu cầu về mặt chính xác trong khu biệt nghĩa mà còn là yêu cầu về mặt nhạc tính của ngôn

18
bản, nhất là ngôn ngữ nghệ thuật. Thơ ca cổ truyền - lục bát, song thất lục bát, vè... , thơ Đường
đều rất chú ý đến qui luật hài hoà về thanh điệu.

Nói chung, “Trong Tiếng Việt, sự cân đối, trầm bổng, nhịp nhàng, uyển chuyển, biện
pháp trùng điệp, các thanh, vần, ngữ điệu, các từ tượng thanh, từ láy đều góp phần tạo nên nhạc
tính cho câu thơ" [57,175]

Không riêng gì thơ, trong văn xuôi, một số nhà văn có ý thức cũng chú ý đến đặc điểm
này để tạo ra nhạc tính:

+Trần Quốc Tuấn, một thiên tài quân sự đã để lại một kiệt tác văn chương "Hịch tướng sĩ
Trong bản địch từ tiếng Hán sang tiếng Việt, người dịch đã cố gắng dịch gần như chính xác
ngôn bản về nội dung lẫn nhịp điệu. Câu văn “Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối; ruột
đau như cắt, nước mắt đầm đìa; chỉ căm tức chưa xả thịt lột da, nuốt gan uống máu quân thù ..."
là một câu văn có sự cân đối về nhịp ( 6-4, 4-4, 8-6).Vì thế, âm điệu khá nhịp nhàng rất dễ nhớ
dễ thuộc.

+Câu văn"Tre Đồng Nai, nứa Việt Bắc, tre ngút ngàn Điện Biên Phủ, luỹ tre thân mật
làng tôi"trong tác phẩm"Cây tre" của Thép Mới có nhịp điệu rất nhịp nhàng 3-3-6-6 và cân
xứng về thanh bằng trắc - Vế một có 3 thanh bằng, vế hai lại 3 thanh trắc, vế ba có 3 bằng 3
trắc, vế bốn có 4 bằng 2 trắc. Nhờ sự cân xứng về nhịp, thanh, câu văn trở nên uyển chuyển.
Hoặc cấu "Cối xay tre, nặng nề quay, nghìn đời nay, xay nắm thóc "ngắt theo nhịp 3- 3-3 -3 tạo
ra được nhịp điệu lao động nặng nhọc, sự bền bỉ chịu đựng của người dân quê.

+"Tôi đi học"của Thanh Tịnh có âm điệu rất êm ái phù hợp với việc diễn tả những cảm
giác sung sướng hạnh phúc, lâng lâng của cậu học sinh trong ngày đầu tiên đến trường. Khác
với Thép Mới, Thanh Tịnh lại chú ý đến việc sử dụng những thành phần lặp lại và những từ láy
âm để tạo ra nhạc tính:...Hàng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không
có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại náo nức những kỷ niệm mơn man của buổi tựu
trường ....Buổi mai hôm ấy. mốt buổi mai đầy sương thu và giá lạnh. Mẹ tôi âu yếm nắm lấy
tay tôi dẫn đi trên con đường làng dài và hẹp. Con đường này tôi đã quen đi lại lắm lần, nhưng
lần này tôi tự nhiên thấy lạ. Cảnh vật chung quanh tôi đều thay đổi, vì chính lòng tôi có SƯ
thay đổi lớn: hôm nay tôi đi học

19
 1.1.3.2.Thể thơ lúc bát:

1.1.3.2.1.Nguồn gốc thơ lục bát:

Về nguồn gốc, nhiều nhà nghiên cứu thống nhất với nhau rằng, lục bát thoát thai từ ca dao
tục ngữ. Nó là con đẻ của ca dao. Thời gian định hình của thể lục bát hiện nay chưa xác định
một cách chắc chắn. Có người cho rằng'Thời gian định hình của thể lục bát từ thế kỷ thứ X đến
thế kỷ XV. Trong thời gian này, giới trí thức chỉ lo làm các thể thơ gốc Trung Hoa. Các bài thơ
thường viết bằng chữ Hán. Giới bình dân thường truyền miệng nhau những câu thành ngữ quen
thuộc, những câu tục ngữ có giá trị đạo lý, lúc đầu chưa có điệu, chưa có vần nhitag dần dần
được hoàn chỉnh để trở thành ca đao với vần điệu và âm vận rõ ràng"[22,105].

Câu thơ lục bát lức đầu chưa được thuần nhất, đôi khi còn vụng về, cứng nhắc, hình thức
mộc mạc. “Trong nhiều truyện Nôm của dân gian được lưu truyền xuất hiện cuối Lê đầu
Nguyễn hình thức ấy vẫn có nhiều: vần ở câu bát không gieo vào chữ thứ sáu mà gieo vào chữ
thứ tư. Hoặc giả niêm luật bằng trắc của câu thơ cũng chưa cố định, qui luật nhạc điệu của câu
thơ cũng chưa thành hình" ....[27,185]. Ngay cả Thiên Nam Ngữ Lục được viết vào thế kỷ
XVII thể lục bát cũng chưa hoàn toàn ổn định về âm luật và vần. Hiện tượng chữ thứ hai vần
trắc, chữ thứ 8 vẫn còn vần với chữ thứ tư:

Nghe nhau, ai nấy ngó nhau, (4685)

Một đứa nhổ sào, cả vạn cũng xuôi. (4686)

Đến thế kỷ XVIII hiện tượng này ít thấy xuất hiện. Đặc biệt khi Nguyễn Du sử dụng thể
lục bát để viết Truyện Kiều thì lục bát đã đạt đến đỉnh cao.

1.1.3.2.2.Những nguyên tắc của thể thơ lục bát:

+Về số chữ trong thể thơ lục bát:

Lục bát theo nghĩa đen là sáu tám. Vì theo thể này cứ lần lượt đặt một câu sáu chữ lại đến
một câu tám chữ, muốn đặt dài ngắn bao nhiêu cũng được, miễn là phải dừng lại ở cuối câu
tám.

+Về luật bằng trắc, thể thơ lục bát được qui định như sau:

Câu sáu: Ob Otr Ob

20
 Câu tám: Ob Otr Ob Ob.

Ví dụ: Thân em như hài mưa sa,(b-tr-b)

Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày.(b-tr-b-b)

Trong đó b -bằng; tr- trắc; 0-tự do (bằng hoặc trắc). Trong câu tám, tuy chữ thứ sáu và
chữ thứ tám đều là tiếng bằng nhưng không được cùng một thanh, nghĩa là chữ thứ sáu thuộc
phù bình thanh thì chữ thứ tám phải trầm bình thanh và ngược lại.

Ví dụ: Chiều chiều ra đứng ngõ sau,

Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều.

Trường hợp câu sáu chia thành hai đoạn dài bằng nhau thì chữ thứ hai có thể đổi bằng
thành trắc.

Ví dụ: Dù mặt lạ, đã lòng quen (Bích Câu kỳ ngộ)

+Vần và cách hiêp vần :

Vần trong thơ lục bát thường là vần bằng nhưng cũng có một số ít trường hợp là vần trắc:

Tò mò mà nuôi con nhện,

Ngày sau nó lớn nó quện nhau đi . (Ca dao)

Cách gieo vần: Thơ lục bát vừa gieo vần chân vừa gieo vần lưng, tiếng cuối câu lục gieo
vần xuống tiếng thứ sáu câu bát, tiếng cuối câu bát lại gieo vần xuống tiếng cuối câu lục tiếp
theo, thành ra câu tám có hai vần, một yêu vận ở chữ thứ sáu và một cước vận ở chữ thứ tám.
Theo một số nhà nghiên cứu, vần lưng cũng có khi gieo ở chữ thứ tư câu tám, thí dụ:

-Núi cao chi lắm núi ơi,

Núi che mặt trời chẳng thấy người thương. (Ca dao)

-Con cò mà đi ăn đêm,

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao. (Ca dao)

+Nhịp và cách ngắt nhịp:

21
 Xét về tính chất hoàn chỉnh về mặt ngữ nghĩa cũng như ngữ âm và ngữ điệu thì "cả cặp
lục bát mười bốn từ được coi như một đơn vị nhịp điệu, trong đơn vị đó lại có thể ngắt ra từng
tiết tấu tuy theo cách diễn đạt của câu thơ, do đó người ta có thể ngắt thành đơn vị tiết tấu mà ta
gọi là nhịp hai, nhịp ba, nhịp bốn..."[ 4,174]

Nói chung, ngắt nhịp trong thơ lục bát thông thường ngắt theo nhịp chẩn, mỗi nhịp hai
tiếng. Tuy vậy, ta cộ thể gặp lối ngắt nhịp lẻ, mỗi nhịp ba tiếng. Trường hợp này xuất hiện khi
nào câu sáu chia thành hai đoạn dài bằng nhau:

Chồng gì anh/ vợ gì tôi,

Chẳng qua là cái nợ đời chi đây! (Ca dao)

Ngoài ra, còn có lục bát biến thể. Thể này cũng là thể lục bát, nhưng thỉnh thoảng có xen
vào một ít câu mà cách hiệp vần và luật bằng trắc khác thể lục bát nói trên. Thể này thường
dùng để viết các truyện có tính cách bình dân như Quan Thế Âm, Phạm Công Cúc Hoa, Lý
Công ...

+Ưu và nhược điểm trong thể thơ lục bát:

Ưu điểm:

Với số lượng thanh bằng nhiều trong một cặp lục bát- tối thiểu là 5 thanh bằng trong một
cặp, tối đa là 12 thanh bằng trong một cặp, thể thơ lục bát cố khả năng diễn tả cao đời sống tình
cảm của người dân lao động .

Đối với những thể thơ khác, người làm thơ phải dùng nhiều câu mới tạo thành tác phẩm -
ít nhất là 4 câu, còn lục bát chỉ cần một cặp câu cũng cố thể tạo ra một chỉnh thể hoàn chỉnh. "
Cái kỳ lạ của thơ lục bát và song thất lục bát là nó được cấu trúc ở đơn vị câu thơ, và đây là cấu
trúc vừa khép vừa mở. Khép, vì nó liên hệ ràng buộc bên trong về thanh điệu, về nhịp, về vần
làm cho mỗi câu thơ trở thành một cấp độ chỉnh thể (....). Mở, vì câu thơ lục bát và song thất
lục bát luôn mở ra cấu trúc hoa với những câu thơ lục bát và song thất lục bát khác, một cách
liền mạch và có thể nói là không giới hạn" [57,87]

Hạn chế của thơ lục bát:

22
 Theo Nguyễn Khuyên thơ lục bát là một thể thơ rất khó viết dài, khó viết hay. Cụ là một
nhà thơ lớn, nhưng không làm thơ lục bát. Người ta hỏi vì sao, cụ trả lời rằng "Thể thơ lục bát
với những cái ngọt ngào tình tứ thì cụ Nguyễn Du vớt hết cả rồi. Nay có làm cũng chỉ vớt lấy
những cái vẫn cặn " [63,216]

Thể thơ lục bát hiếm có vần trắc. Vì thế nó khó tạo ra những âm hưởng mạnh mẽ, khổ
phác hoa ra bức tranh hoành tráng, hùng vĩ nhif ng cảnh tượng đồ sộ. Nó nặng về diễn tả đời
sống tình cảm.

Bên cạnh cái êm ái nhẹ nhàng, thơ lục bát vì có quá nhiều vần bằng nên tính đa dạng
trong giọng điệu bị hạn chế.

Bằng tài năng của mình, Nguyễn Du đã phát huy được ưu điểm, khắc phục những hạn chế
của thể thơ lục bát để viết một tác phẩm dài hơi có chất lượng, giàu nhạc điệu như tác phẩm
Truyện Kiều.

1.2.Thi trung hữu họa:

1.2.1.Thơ và hoạ:

Nếu người nhạc sĩ dùng những nốt nhạc để tạo nên những giai điệu êm ái ngọt ngào hay
hùng tráng làm cho người nghe say sưa thích thú thì người hoa sĩ cũng có những vật liệu để
hình thành tác phẩm. Những nguyên liệu ấy Mendelowiits gọi là yếu tố tạo hình; Edmund Burk
Felman gọi là yếu tố thị quan: ngữ pháp ; Đặng Ngọc Trân gọi là cấu trúc ngữ pháp. Theo
Đặng Ngọc Trân thì "Dù là người tiền sử hay người hiện đại, dù là hoa sĩ cổ điển hay hoa sĩ
trừu tượng đều phải dùng tới các yếu tố: Đường nét, hình dạng, giá trị, độ nhẩn và màu sắc để
tạo nên một tác phẩm hội hoa 7 [11,47].

Hội họa có nhiều trường phái khác nhau - Hiện thực, ấn tượng, lập thể, siêu thực, dã thú...

Khác với các nhạc sĩ, hoa sĩ, các nhà văn nhà thơ lại dùng ngôn từ để tạo nên những tác
phẩm văn chương làm mê hoặc người đọc. Nói như M.Gorki "Yếu tố đầu tiên của văn học là
ngôn ngữ, công cụ chủ yếu của nó và - cùng với các sự kiện, các hiện tượng của cuộc sống - là
chất liệu của văn học" [32,206]. Ngôn từ trong tác phẩm văn chương phải là những ngôn từ đã
được nâng lên đến trình độ nghệ thuật và phải đảm bảo tính chính xác, tính hàm súc, tính biểu
cảm, tính hình tượng.

23
 1.2.2.Mối quan hệ giữa thơ và hoạ :

Cùng thuộc nhổm nghệ thuật đơn tính (Không kể hội họa ứng dụng, văn chương ứtìg
dụng) hoa và thơ có mối quan hệ gần gũi. Trác Ngô Tử khi nhận xét mối quan hệ giữa thơ và
hoa thì cho rằng "Hoa đâu chỉ có vẽ hình, mà phải có cả hình lẫn thần; thơ đâu phải ở bên ngoài
hoa, mà ở chỗ nêu được cái thần thái trong họa" [18,164]. Còn nhà họa sĩ vĩ đại Léonaard de
Vinci thì cho rằng "Hoạ là thi ca bằng thị giác" [11,51].

Tác phẩm nghệ thuật tạo hình- một bức tranh, một pho tượng, một công trình kiến trúc
...dù được thực hiện bằng tay song nổ chủ yếu là sản phẩm thẩm mỹ của con mắt. "Con mắt là
kênh đối thoại giữa người xem và tác phẩm. Vì vậy thông tin thị giác, thông tin thẩm mỹ thị
giác, ngôn ngữ thị giác và cụ thể hơn là ngôn ngữ nghệ thuật tạo hỉnh xây dựng trên cơ sở cơ
cấu hoạt động và đặc trưng chức năn g của con mắt" [50, 6]. Hội họa thuộc loại hình "nghệ
thuật không gian, nghệ thuật tĩnh ...có sở trường diễn đạt cái cụ thể -theo nghĩa nhìn thấy trước
mắt - và đứng yên. Khả năng này giúp con người tạo môi trường không gian đẹp quanh mình,
giúp cho sự lắng đọng cảm xúc" [19,78]

Những sắc độ màu, sự chuyển động của nét và những biến thể của hình khối thể hiện
trong tác phẩm văn chương không cố tính chất cụ thể như trong tác phẩm của loại hình nghệ
thuật tạo hình.

Nhưng không phải bất cứ tác phẩm văn chương nào cũng có chất hoa. Mức độ ít hay
nhiều đậm hay nhạt còn tuỳ thuộc vào khả năng của người sáng tác, tuy thuộc vào loại hình của
từng tác phẩm văn chương.

1.3.Cơ cở chất họa trong tác phẩm Truyền Kiều:

1.3.1.Ngôn ngữ tiếng Việt:

“Trong tiếng Việt, cổ một loại đơn vị đặc biệt gọi là tiếng, về ngữ âm, một tiếng là một
âm tiết. Hệ thống âm vị tiếng Việt rất phong phú và có tính chật cân đối, tạo ra tiềm năng to lớn
của ngữ âm tiếng Việt trong việc thể hiện các đơn vị có nghĩa. Nhiều từ tượng hình tượng
thanh có giá trị gợi tả đặc sắc”[3,39]. Tận dụng đặc điểm này các nhà văn, các nhà thơ đã tạo
nên không ít bức họa trong văn thơ. Khuôn mặt Chí Phèo khi hắn uống rượu say, khuôn mặt

24
Lão Hạc khi bán con chó vàng... là những bức hoa sinh động bằng ngôn ngữ sống mãi với thời
gian.

1.3.2.Tính tạo hình trong hình tượng văn học:

Tính tạo hình trong hình tượng văn học là một phẩm chất không thể thiếu được của hình
tượng, không có tạo hình thì hình tượng không có cơ sở để tồn tại. Tạo hình bao gồm việc tạo
cho hình tượng một không gian, thời gian, những sự kiện và những mối quan hệ giàu cảm xúc.
Nhờ tạo hình mà hình tượng hiện lên một cách cụ thể qua chất liệu."Trong hội họa tạo hình
biểu hiện trực tiếp qua đường nét, màu sắc, trong điêu khắc tạo hình biểu hiện qua đường nét
hình khối, trong văn học, tính tạo hình được xác lập gián tiếp qua ngôn từ".[13,30]. Ngôn từ có
tính hình tượng là ngôn từ giàu hình ảnh có màu sắc, âm thanh, nhạc điệu có khả năng gây ấn
tượng mạnh mẽ. tác động sâu xa vào trí tưởng tượng và cảm nghĩ của người đọc. Như vậy tính
hình tượng, một đặc điểm của ngôn ngữ vãn học có khả năng phản ảnh, thể hiện các yếu tố của
ngôn ngữ hội họa. Vận dụng tính chất này, các nhà văn, nhà thơ đã tạo ra không ít những chân
dung về nhân vật, những bức tranh phong cảnh lấp lánh những sắc màu, đa dạng về đường nét.
Trong bài thơ “Thuật hứng XXIV" của Nguyễn Trãi hai câu luận "Kho thu phong nguyệt đầy
qua nóc, Thuyền chở yên hà nặng vạy then" là hai câu thơ đầy sắc màu hội họa. Bức tranh có
gam màu vàng, thực và ảo được kết hợp hài hòa ấn tượng.

Gió thu vận động êm nhẹ, trăng thu tràn ngập, không gian mùa thu êm ả, yên bình. Trong
một không gian mênh mông ngập tràn sương khói, con thuyền thơ nhỏ bé- hình ảnh trung tâm
của bức tranh không bị mất hút trong những sắc màu hư ảo là nhờ cách trọng lượng hóa vật thể
"Thuyền chở yên hà nặng vạy then" của một nhà thi họa. Bức tranh được phác hoa bằng những
nét bút hào hoa mỹ lệ tao nhã nên thơ đậm đà phong vị dân tộc. Có thể nói, đây là một cảnh
tiên giữa đời thường. Nhờ tính tạo hình của văn học, những bức tranh thơ như trên sẽ rất dễ
dàng biến thành những họa tác.

1.4.Lý thuyết tiếp nhận và các hình thức tiếp nhận Truyện Kiều:

1.4.1.Lý thuyết tiếp nhận:

Mỹ học tiếp nhận ra đời khấ muộn màng mặc dù nó không xa lạ gì đối với truyền thống
văn học Đông Tây. Mãi đến những năm đầu thế kỷ XX một số công trình về vấn đề này mới

25
thấy xuất hiện. Người đưa ra mô hình hoàn thiện cho mỹ học tiếp nhận là Hans Robert Jauss.
Ông cho rằng văn học là kết quả của hai quá trình- sản xuất và tiêu thụ. Người tiêu thụ được
xem là đồng tác giả. Quyết định số phận của tác phẩm của mỗi thời theo Jauss là do "tầm đón
nhận" của người đọc, thế hệ đọc (Khái niệm này là của nhà triết học và xã hội học người Đức
Karl Mannheim được Jauss vận dụng vào văn học). Nhất trí với quan niệm xem mối quan hệ
giữa tác phẩm và người đọc là vấn đề có ý nghĩa then chốt nhiữig không thống nhất với quan
niệm cho rằng người đọc có vai trò quyết định đối với ý nghĩa tác phẩm, hai nhà nghiên cứu
Mác-xít ManFred Naumann(Đức) và Khrapchenkô(Liên xô) bổ sung thêm. Họ cho rằng tác
phẩm là một đề án tiếp nhận, là nhân tố hàng đầu, còn tính năng động của người đọc là thứ yếu,
phụ thuộc. Cho đến nay quan niệm này dường như đã được khẳng định. Ở Việt Nam Nguyễn
Văn Hạnh là người đầu tiên đề cập đến mối quan hệ tác phẩm -người đọc trên bình diện lý
luận. Trên tạp chí văn học số 4- năm 1971, vận dụng quan điểm thực tiễn trong nhận thức luận
của Lê Nin, ông cho rằng khâu "thưởng thức" mới có ý nghĩa xã hội thực tế của nó. Quan điểm
này buộc các nhà nghiên cứu khi đánh giá tác phẩm phải chú ý đến tác dụng thực tế của tác
phẩm, phản ứng của người đọc đối với nó. Năm 1980 Hoàng Trinh lại đề cập đến vấn đề tiếp
nhận văn học như là đ ối tượng của khoa học văn học so sánh. Sau đó 1985 lý thuyết "mỹ học
tiếp nhận" của trường phái Konstanz được giới thiệu rộng rãi. Tiếp đó, một số công trình của
tác giả Huỳnh Vân, Trần Đình Sử, Huỳnh Như Phương, Nguyễn Văn Dân, Nguyễn Lai...đào
sâu hơn những khía cạnh của mỹ học tiếp nhận trong mối quan hệ với mỹ học sáng tác. Từ
những vấn đề nghiên cứu nói trên chúng ta càng hiểu rõ hơn giá trị của mỹ học tiếp nhận
"Chính từ chỗ hoà hợp, trùng hợp kinh nghiệm của nhà văn với kinh nghiệm của người đọc mà
ta có được sự thật nhgệ thuật - cái sức thuyết phục đặc biệt của văn học vốn là cội nguồn của
sức ảnh hưởng của nó với con người "[Theo 58,97]. Như vậy có thể thấy rằng Nhà văn -Tác
phẩm - Bạn đọc là một chu trình khép kín. Trong đó, nếu nhà văn là chủ thể sáng tạo thì người
đọc là chủ thể tiếp nhận với nhiều kiểu nhìn nhận đánh giá khác nhau. Nói theo Baudel aire
"Một tác phẩm hoàn thành chưa nhất thiết hoàn tất". Sự hoàn thành là do nhà văn, còn sự hoàn
tất là do bạn đọc, do thời gian, do lịch sử mà nhiều khi nhà văn không can dự vào. Như vậy,
người đọc có khả năng tạo ra những tác phẩm mới. Và từ đó tác giả mới cũng xuất hiện bởi vì
"quá trình hoạt động của một tác phẩm không phải là một chu trình đóng kín, nia nó mở ra về
phía đời sống. Và đối với tác phẩm lớn thì cuộc đời của nó luôn luôn ẩn chứa những khả năng

26
mới sẽ bộc lộ khi nó viễn du qua không gian và thời gian."[57,136)]. Truyện Kiều của Nguyễn
Du là một trường hợp tiêu biểu "mở ra về phía đời sống" với nhiều cách tiếp nhận khác nhau.
Nhận xét về quá trình tiếp nhận Truyện Kiều, Lưu Trọng Lư có ý kiến :'Tôi đi giữa những trang
Kiều. Đây là những giọt sương rơi từ những hoa lá. Hôm nay là của Mận, Đào, ngày mai của
Xoan, Trúc. Cứ động cành là sương rơi hoa rụng ....Bao giờ cho hết. Bao giờ cho cạn vì Truyện
Kiều là một sự không cùng. Hôm qua nó là của Phạm Quí Thích, của Chu Mạnh Trinh - Ngàn
liễu rung cương gỢn sóng tình. Hôm nay là của chúng tôi. Ngày mai là của các bạn. Và mãi
mãi là của các mẹ, các chị, các em. Truyện Kiều sẽ nối lại những thế hệ tuổi thơ".

1.4.2.Các hình thức tiếp nhận Truyện Kiều:

Trước hết đó là hiện tượng lẩy Kiều, tập Kiều, đố Kiều, bói Kiều, nghiên cứu phê bình về
Truyện Kiều, dựa vào Truyện Kiều để sáng tạo ra tác phẩm văn học hậu Truyện Kiều...

1.4.2.1.Tập Kiều:

Khái niệm này cố rất nhiều ý kiến khác nhau:

+Triêu Dương trong công trình "Đi tìm ảnh hưởng Truyện Kiều trong văn học dân gian"
cho rằng tập Kiều và lẩy Kiều là hai hình thức khác nhau:

Tập Kiều là những sáng tác mô phỏng theo lời Truyện Kiều.

♦Lẩy Kiều có ba hình thức: mượn nguyên cả câu để đố, lấy nguyên văn nhưng ngắt câu
khác đi để biến nghĩa, lấy trong Kiều những câu khác nhau ghép lại thành bài.

♦Phạm Đan Quế trong công trình “Tập Kiều một thú chơi tao nhã" thì cho rằng tập Kiều
"là lựa chọn số câu ỡ những chỗ khác nhau trong 3254 câu của Truyện Kiều nối vần lại được
với nhau để tạo thành một bài có ý nghĩa theo một chủ đề nào đó"[70,9].

+Nguyễn Đăng Cư trong quyển "Kiều vận tập thành " cũng có ý kiến tương tự.

+Đào Duy Anh trong "Khảo luận về Truyện kiều” xem ngâm kiều chính là hát Kiều lẩy.

+Lãng Nhân trong quyển "Chơi chữ" xem lẩy Kiều và tập Kiều là một.

+Lê Trung Hoa, Cù Đình Tú (Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt) cũng có quan
điểm tương tự.

27
 +Nhưng theo Từ điển tiếng Việt "lẩy là chọn rút ra một vài câu, đoạn trong tác phẩm thơ
để phỏng theo mà diễn đạt ý." [91,552]

+Trần Đình Sử khi phân tích thơ Tố Hữu cũng hiểu lẩy Kiều theo nghĩa này .

1.4.2.2.Bói Kiều:

Bói là hình thức muốn biết trước những điều may mắn hay rủi ro sẽ xảy ra để người ta
ngăn ngừa và tỉ lệ chính xác chắc chắn không là bao.

Bói Kiều có hai kiểu - kiểu mang tính dân gian đơn giản và kiểu có kết hợp với thập can
và bát quái. Nhưng nguyên tắc chung là bối khấn các nhân vật chính diện và giở một trang
Kiều bất kì rồi bình giải.

1.4.2.3.Đố kiều :

Đây có thể xem là một hình thức tiếp nhận Truyện Kiều sinh động và độc đáo. ĐỐ Kiều
cũng có hai loại: loại mượn Truyện Kiều để đố và loại đố về Kiều. Cả hai đều sử dụng lối thơ
tập Kiều. Loại mượn Kiều để đố có vế đố tập Kiều, loại đố về Truyện Kiều có vế đáp tập Kiều.

1.4.2.4.Tiếp nhận Truyện Kiều dưới hình thức sáng tạo ra tác phẩm văn học mới:

*Trong thế kỷ XIX có hai tác phẩm hậu Truyện Kiều :

-Mộng Liên Đình với « Đào hoa mộng ký» có khoảng 3000 câu lục bát (in trong Tổng tập
tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam-Tập 4 -Nhà xuất bản thế giới, 1995).

-Hà Đạm Hiên với « Đào hoa mộng ký diễn ca »- 1910 câu lục bát (Mạc Đình Tư xuất
bản tại Hà Nội, năm 1917).

*Trong thể kỷ XX cổ 5 tác phẩm:

-Bạch Diện với « Kiều tân thời»- 304 câu lục bát. (Nhà in Trung Bắc Hà Nội, 1935)

-Nguyễn Văn Trinh với « Kiều bình dân học vụ »- 2050 câu lục bát (Sở giáo đục Hà Nội,
1958-1985).

-Trần Thanh Vân với « Đoạn trường nhất thanh«- 1028 câu lục bát (Nhà xuất bản Kiên
Giang, 1990),

28
 -Phạm Đan Quế với « Truyện Kiều đọc ngược« 3254 câu lục bát (Nhà xuất bản Thanh
Niên, 2002).

Trong những nhà thơ lấy cảm hứng từ tác phẩm Truyện Kiều để sáng tạo ra những tác
phẩm hậu Truyện Kiều, có lẽ Phạm Thiên Thư là người thành công nhất "ít nhất là cái bình dị,
tự nhiên đậm chất ca dao, dân ca trong câu thơ lục bát" [69, 32].

Tác phẩm « Đoạn trường vô thanh » của Phạm Thiên Thư dài 3296 câu lục bát đã đoạt
giải nhất văn chương tại miền Nam tạm chiếm năm 1973. Cuộc thi do thi sĩ Á Nam Trần Tuấn
Khải làm chủ khảo.

1.4.2.5.Nghiên cứu phê bình Truyện Kiều qua các giai đọan lịch sử:

Đây cũng có thể xem như một trong nhiều cách tiếp nhận Truyện Kiều. Có thể điểm qua
các giai đoạn:

-Các nhà nho thế kỷ XIX với Truyện Kiều: giai đoan này các nhà nho chủ yếu thẩm bình
Kiều.

-Trong thời gian từ đầu thế kỷ đến 1945, Truyện Kiều đã trở thành đề tài trong cuộc bút
chiến Ngô Đức Kế- Phạm Quỳnh, trong cuộc tranh luận - nghệ thuật vị nghệ thuật, nghệ thuật
vị nhân sinh 1935-1939.

-Sau cách mạng tháng tám đến nay, Truyện Kiều được nghiên cứu dưới nhiều góc nhìn:
lịch sử văn học, phương pháp sáng tác, phong cách học, thi pháp học, so sánh văn học, tiếp
nhận văn học...

Ngoài những phương thức trên, Truyện Kiều còn xuất hiện trong chèo, cải lương, kịch,
film, sáng tác nhạc và vẽ tranh minh hoa về Kiều....

29
 Chương 2: Truyện Kiều -tính nhạc và tác phẩm nhạc trong cảm hứng
của người đời sau

2.1.Tính chất "Thi trung hữu nhạc " trong tác phẩm Truyện Kiều:

Tính nhạc trong tác phẩm Truyện Kiều thể hiện ở các khía cạnh :

2.1.1.Tính nhạc thể hiện qua luật thơ:

2.1.1.1.Vần:

Theo các nhà lý luận "vần" là một phương tiện tổ chức văn bản thơ dựa ưên sự lặp lại
không trùng khớp hoàn toàn của các tiếng ở những vị trí nhất định của dòng thơ. Nó có ba chức
năng- tách biệt các dòng thơ và tạo nên sự liên kết giữa chúng với nhau, tạo âm hưởng, tiếng
vang trong thơ, tạo tâm thế chờ đợi vần đối với các tiếng xuất hiện sau đó nhằm làm nổi bật ý
nghĩa. Có nhiều loại vần -vần chân, vần lưng, vần chính, vần thông. Trong đó "Vần lưng là
hiện tượng đặc sắc của luật vần Việt Nam, tạo nên tính chất giàu nhạc điệu của tiếng Việt và
câu thơ Việt Nam" [20, 292]. So với thơ tự do, vần trong thơ lục bát rất quan trọng. Nghiên cứu
tác phẩm Truyện Kiều, ta thấy có hai loại vần chủ yếu góp phần rất lớn trong việc tạo nên tính
nhạc:

2.1.1.1.1.Vần trên trục ngang:

Đây là hiện tượng nằm ngoài luật thơ lục bát. Nó thường xuất hiện nhiều trong những câu
tục ngữ (Tốt danh hơn lành áo; Giặc đến nhà đàn bà cũng đánh; Con hơn cha là nhà có phúc...).
Trong tác phẩm Truyện Kiều, Nguyễn Dư'sử dụng nó như một biện pháp tạo ra nhạc điệu. Nếu
vần chân và vần lưng tạo nên tính nhạc trên trục hàng dọc thì vần trong câu tạo nên tiết điệu
trên trục hàng ngang. Trong 3254 câu thơ lục bát có 156 lần Nguyễn Du sử dụng vần trong câu,
chiếm tỉ lệ 4,8%. Những trường hợp này ngoài việc tạo ra nhạc điệu, Nguyễn Du còn dùng nó
để nhấn mạnh một ý nghĩa nào đố:

Khi tả khung cảnh thiên nhiên, trong đó có bóng dáng con người nhạt nhoà xa vời thi hào
viết :

Bóng chiều đã ngả, dặm về còn xa." (114)

30
 Trông xa, nàng đã tỏ chừng nẻo xa: (1806)

Khi tâm trạng con người có sự âu lo, mang một niềm mơ tưởng, Nguyễn Du lại viết
những dòng thơ miên man ngân nga như xoáy vào lòng người:

Nàng càng thổn thức gan vàng , (1125)

Còn ra khi đã đa mồi, tóc sương . (2240)

Tiếng Kiều đồng vong, bóng xiêm mơ màng. (2854)

Có lẽ, Tú Bà dạy những câu vần điệu như thế này Thúy Kiều sẽ dễ nhớ dễ thuộc hơn
nhiều:

Dạy rằng :"con lạy mẹ đây , (951)

Những lời nhận xét, lời than, lời kiến nghị cần có nhiều vần, nhiều nhạc tính để người đọc
suy nghiệm bày tỏ cảm xúc hoặc đánh gi á cái gọi là "chân lý" của thời đại Nguyễn Du:

+Người hồng nhan thì:

Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen . (6)

+Nghề buôn phấn bán hương lại:

Đưa người cửa trước, rước người cửa sau!" (946)

Lời than vãn tâm tình đến tội nghiệp của nàng Kiều được thốt ra bằng những câu thơ
nhiều vần điệu sẽ làm cho Thúc Sinh, Kim Trọng phải nao lòng :

Thôi thôi, ta đã mắc tay ai rỗi !" (1826)

Có làm chi nữa, cái mình bỏ đi! (3146)

Nói chung, những trường hợp vần trong câu thường được sắp xếp ở nhiều vị trí khác
nhau. Có lúc gieo vần kề, có lúc gieo vần cách. Điều đó góp phần không nhỏ trong việc tạo nên
sự biến hoá, linh hoạt về âm điệu.

2.1.1.1.2.Vần trên trục dọc:

Phan Ngọc cho rằng tính nhạc trong vần của thơ được qui định bồi tính đều đặn và tính đa
dạng "Đều đặn nghĩa là nó chấp nhận một mô hình hiệp vần rất hẹp, thí dụ mô hình chung âm
đồng nhất của Nguyễn Du, đã dạng nghĩa là trong nội bộ của mô hình ấy nó tận dụng được tất

31
cả mọi khả năng mà mô hình cho phép" [63, 265]. Cả hai yêu cầu trên, theo ông, Truyện Kiều
của Nguyễn Du đều đảm bảo. Trong số 4480 va n của Truyện Kiều chỉ có một ngoại lệ (Tin
nhà ngày một vắng tín, Mặn tình cát lũy nhạt tình tào khang.)(Câu 1479-1480), trong khi đó
"Song tinh bất dạ" với 212 câu lục bát đã có 5 ngoại lệ về chung âm (an- thanh, chàng -con, hư-
qua, ai-yên, bàn-vàng; "Sơ kính tân trang" của Phạm Thái có 6 ngoại lệ (đàn- chàng, tràng an-
hang, chàng-than, phù-lưu, trướng-mượn, ru-sầu); “Tỳ bà Hành" của Phan Huy Thực có một
ngoại lệ (nước-sạt). Theo thống kê của Phạm Đan Quế 'Trong Truyện Kiều viết bằng thể thơ
lục bát, Nguyễn Du dùng tới 64/74 vần bằng tức tác giả đã sử dụng tới 86,5% khuôn vần bằng,
một tí lệ khá cao để các vần được đa dạng" [71,117]. Như vậy, so với 74 khuôn vần bằng của
Tiếng Việt, Truyện Kiều chỉ thiếu li khuôn vần bằng, đó là những khuôn vần ít thông dụng-
eng, om, oong, um, ưm, im, ưi, ưu, ươn, ươu. Sử dụng nhiều khuôn vần bằng tạo nên sự biến
điệu trên cái nền chung - êm ả, nhẹ nhàng, lan tỏa, mênh mông. Ngược lại, nếu sử dụng nhiều
khuôn vần trắc sẽ tạo nên nhiều sắc thái của các hoạt động- mạnh mẽ, dữ dội, tâm trạng dằn
vặt...Mặc dù khuôn vần trắc chỉ xuất hiện rải rác trong một số câu thơ trên trục ngang song nhờ
nó âm hưởng trong bản hòa tấu Kiều phong phú hơn.

Nói về cách gieo vần, từ xưa đến nay các nhà nghiên cứu đều tỏ ra thán phục trước tài
năng của tíu hào Nguyễn Du. Nhà văn Nguyễn Tường Tam cho rằng "Muốn cho văn trơn tru
cần phải gieo vần cho hợp; tưởng thế cũng là một việc khó lắm, có khi nghĩ mãi mệt cả óc, lựa
mãi mỏi cả mồm cũng không tìm được một vần xứng đáng ...về phần cụ Nguyễn Du không biết
cụ lựa vần có phải khó nhọc thế không hay cụ đặt bút là có vần rồi? Văn cụ không câu nào lạc
vần cả, nên đọc đến trơn tru lưu loát lắm. Câu văn như lướt theo tư tưởng." [76,64]

2.1.1.2.Nhịp:

"Nhịp tức là cách lặp lại một cách đều đặn một đơn vị thời gian, một số âm tiết trong
dòng thơ, câu thơ hoặc bài thơ. Yếu tố tạo nhịp quan trọng nhất trong bài thơ là dòng thơ. Cuối
mỗi dòng thơ là một chỗ nghỉ hơi kéo dài chấm dứt rõ rệt một nhịp để lại bắt đầu một nhịp
mới" [57,83]. Thơ có thể bỏ vần, bỏ quan hệ đều đặn về số chữ, bỏ qui luật bằng trắc nhưng
không thể vứt bỏ nhịp điệu. Bởi vì nhịp là xương sống của thơ. Nhịp điệu nền của thơ lục bát là
nhịp chẩn. Truyện Kiều cũng không phải là ngoại lệ. Vậy làm thế nào để tạo ra một tác phẩm
Truyện Kiều khác với những truyện Nôm khác. Theo Nguyễn Lộc: "Truyện Kiều kết hợp được

32
một cách hài hoa, biện chứng đặc điểm vốn có về nhịp điệu của thơ lục bát do đặc trưng vốn có
của ngôn ngữ qui định với việc dùng cách ngắt nhịp như một biện pháp tu từ để bộc lộ ý nghĩa,
bộc lộ nội dung." [49,435]

Nhịp trong thơ lục bát thường là nhịp chẩn. Nhưng nếu chỉ sử dụng nhịp điệu đều đặn này
để viết 3254 câu thơ lục bát thì tác phẩm Truyện Kiều sẽ trở nên đơn điệu, thi hào Nguyễn Du
đã biến hoá thành rất nhiều nhịp khác nhau:

Trong Truyện Kiều, câu lục có các nhịp 2-2 -2, 3-3, 1-5, 2-4, 4-2, câu bát có các nhịp 2-2-
2-2, 4-4, 6-2, 2-6, 3-3-2, 3-5, 3-1-4, 2-2-4, 2-4-2. Như vậy, không kể nhịp điệu nền, Truyện
Kiều đã có 4 lần biến nhịp trong câu lục và 8 lần biến nhịp trong câu bát. Cả câu lục và câu bát
có tới 12 lần biến nhịp.

Xét về mối quan hệ giữa hình thức biến nhịp và nội dung cần chuyển tải, nhóm Cao Thuý
Ái Bích, Nguyễn Thị Hạnh, Nguyễn Xuân Mộc, Nguyễn Văn Mùi, Nguyễn Thị Bạch Nhạn đã
có bài viết "Vài nhận xét sơ bộ về một số câu có cách ngắt quãng không bình thường trong
Truyện Kiều của Nguyễn Du" [5] và Phan Ngọc đã kết luận như sau:

Số câu chia làm hai vế cân đối 3-3, 4-4 chiếm một tỉ lệ khá lớn. Trong truyện Kiều có 80
câu theo nhịp 3-3 tỉ lệ 4,9 % ương số 1627 câu lục của toàn bộ tác phẩm, có 312 câu theo nhịp
4-4 tỉ lệ 19,1%.

-Nhịp thơ 1-5 trong câu lục được sử dụng 28 lần. Nhưng trước sau chỉ bó hẹp vào việc mở
đầu một câu chuyện kể, chữ thứ nhất là rằng, và sau đó là 5 chữ khác :

Rằng: 'Trăm năm cũng từ đây, (355)

Rằng: 'Ta có ngựa truy phong, (1107)

Rằng :"Con biết tội đã nhiều, (1395)

-Nhịp thơ 2-4 cũng dùng với mục đích giới thiệu một lời nói:

Sinh rằng :"lân lí ra vào, (311)

Nàng rằng : "Xin hãy rốn ngồi, (2351)

Hai nhịp này làm cho câu thơ đa dạng nhưng không đem đến một chức năng biểu cảm
riêng.

33
 -Nhịp thơ 3-5 xuất hiện 12 lần. Nó đem đến sự đa dạng trong cách đọc, trong nhạc điệu:

Nửa chừng xuân,/ thoắt gãy cành thiên hương (66)

Vạch da cây/, vịnh bốn câu ba vần (100)

Với Vương quan, /trước vốn trước là đồng thân. (154)

-Nhịp 2-6 cũng như ba nhịp trên :

Thưa rằng :/"Ai có muốn đâu thế này". (1022)

Mắng rằng /:"Những giống bơ thờ quen thân," (1728)

-Nhịp 6-2 xuất hiện khá ít 8 lần nhitog mang một ý nghĩa quan trọng và sức nặng ý nghĩa
dồn vào hai chữ cuối:

Rộn đường gần với nỗi xa / bời bời: (178)

Hoặc nó khẳng định một sự ngờ vực :

Mắt xanh chẳng để ai vào,/có không ? (2182)

Oan này còn một kêu ười /,nhưng xa ! (596)

Hoặc gây nên sự tương phản, thúc đẩy sự suy nghĩ:

Để sau nên thẹn cùng chàng /bởi ai ? (520)

Thiệt minh mà hại đến ta /hay gì ? (1014)

-Nhịp 3-3-2 thể hiện trong 23 trường hợp, trong đó có 9 trường hợp 6 chữ đầu mang hình
thức tiểu đối:

Vẻ non xa/ tấm trăng gần ,/ở chung . (1034)

Đĩa dầu vơi/ nước mắt đầy,/ năm canh (1884)

Trong 14 trường hợp còn lại, không có hình thức tiểu đối ở 6 chữ đầu:

Đoá trà mi đã ngậm gương/ nửa vành. (1092)

Theo nghiêm đường mở ngôi hàng / Lâm Truy. (1278)

34
 -Nhiều khi cách ngắt nhịp còn phá vỡ cấu trúc quen thuộc vì vần lưng của câu bát lại rơi
vào giữa từ láy âm hoặc vần chia cắt hẳn một từ kép song tiết:

Tuần trăng khuyết, đĩa dầu hao, (251)

Mặt mơ tưởng mặt, lòng ngao ngán lòng. (252)

Trót vì tay đã nhúng chàm, (1397)

Dại rồi, còn biết khôn làm sao đây? (1398)

Nói chung, "Câu thơ lục bát đã đạt đến mức đa dạng tối đa về nhịp, nhờ đó mà không đơn
điệu."[65,224]

2.1.1.3.Luật bằng trắc:

Như trên đã nói, trong thể lục bát thanh bằng nhiều hơn thanh trắc. Bình thường câu lục
chỉ bắt buộc có một thanh trắc (chữ thứ tư) còn câu bát cũng chỉ bắt buộc có một thanh trắc
(cũng chữ thứ tư). Nếu tỉ lệ thanh trắc quá thấp tác phẩm sẽ "mất đi sức mạnh và tính đa dạng"(
chữ dùng của Phan Ngọc). Để khắc phục những hạn ch ế này, thi hào đã phải dùng đến hiện
tượng phá khuôn hoặc sử dụng tối đa thanh trắc ở những chữ luật thơ không bắt buộc.

Hiện tượng phá khuôn thường rơi vào những trường hợp câu lục được ngắt theo nhịp 3-3.
Trong những trường hợp này thanh trắc từ một tăng lên hai, ba. Chẳng hạn như câu:

Mai cốt cách, tuyết tinh thần, (17)

Làn thu thủy, nét xuân sơn, (25)

Khi cần diễn đạt những nội dung mạnh mẽ, Nguyễn Du cũng tăng số lượng thanh trắc ở
những chữ luật thơ không bắt buộc. Toàn bộ tác phẩm Truyện Kiều có 215 câu thơ có từ 4
thanh trắc trở lên. Đoạn nối về Kiều bị Hoạn Thư hành hạ là đoạn thơ có nhiều thanh trắc nhất
(câu 1835, 1837,1838,1840,1841,1859, 1860, 1861).

Những câu thơ có nhiều thanh trắc thường được Nguyễn Du chuyển tải những nội dung
nhất định:

-Câu thơ có nhiều thanh trắc rất phù hợp với việc diễn tả những hoạt động huyên náo,
mạnh mẽ, sự xuất hiện đột ngột, tai họa áp đến bất ngờ, sự vận động khó khăn, thông tin nhanh
chổng, cảnh đánh đập dữ dội, cảnh sóng nước mạnh mè, cảnh áo oan:

35
 Lễ là Tảo mộ, hội là Đạp thanh. (44)

Vổ câu khấp khểnh, bánh xe gập ghềnh. (870)

Phút đâu trận gió cuốn cờ đến ngay. (120)

Sự đâu sổng gió bất kỳ. (729)

Dặm rừng bước thấp bước cao hãi hùng. (1128)

Một đoàn đổ đến trước sau, (1131)

Tú Bà tốc thẳng tới nơi, (1133)

Hết lời thú phục, khẩn cầu, (1139)

Uốn lưng thịt đổ, dập đầu dầu máu sa. (1140)

Đứa thì vả miệng, đứa thì bẻ răng. (1562)

Bắn tin đến mặt Tú Bà, (1375)

Giữa dòng nước dẫy, sóng đồi, (2671)

-Những câu thơ có nhiều thanh trắc còn góp phần diễn tả tình cảm trào dâng, sự suy nghĩ
đắn đo dằn vặt, nỗi đắng cay chua chát, những quyết định dứt khóat, sự chia lìa:

Nỗi riêng lớp lớp sóng dồi, (221)

Dẫu là đá cũng nát gan, lọ người! (594)

Nghĩ đi, nghĩ lại, một mình: (859)

Dẫu rằng sấm sét búa rìu cũng cam. (1396)

Nghĩ mình, mặt nước, cánh bèo, (2475)

Nửa đời nếm trải mọi mùi đắng cay. (3036)

Hạt mưa sá nghĩ phận hèn, (619)

Rỉ rằng:" nhân quả dở dang, (995)

Đã toan trốn nợ đoạn trường được sao ? (996)

Nửa in gối chiếc, nửa soi dặm trường. (1526)

36
 Trước là Bạc Hạnh, Bạc bà, (2383)

Tú Bà với Mã giám Sinh, (2385)

Tóc tơ các tích mọi khi. (2907)

Oán thì trả oán, ân thì ttả ân. (2908)

-Để góp phần diễn tả khát vọng tự do và đòan quân hùng dũng cuả Từ Hải, Nguyễn Du
cũng dùng tới những câu thơ có nhiều thanh trắc:

Chọc trời, khuấy nước, mặc dầu, (2471)

Mái ngoài đã thấy bóng cờ tiếng la. (2258)

Đặt gươm, cởi giáp, trước sân khấu đầu. (2262)

Trúc tơ nổi trước kiệu vàng theo sau . (2268)

Kéo cờ lũy, phát súng thành, (2271)

-Tiếng đàn của Thúy Kiều khi được đẩy lên "tone" cao, mạnh mẽ, Nguyễn Du lại dừng
câu thơ có nhiều thanh trắc:

Khúc đâu Hán, Sở chiến trường, (475)

Cùng với việc sử dụng thanh trắc trong khuôn khổ cho phép, Nguyễn Du còn sử dụng tối
đa thanh bằng ỏ những chỗ cần thiết. Truyện Kiều có 217 câu có số lượng 5 thanh bằng trong
câu hạc và 7 thanh bằng trong câu bát. Đoạn có nhiều thanh bằng là đoạn nổi về cuộc gặp gỡ
giữa Từ Hải và Thưý Kiều và cảnh sum họp đoàn tụ gia đình ( câu 2181, 2182, 2188, 3010,
3011, 3013, 3019, 3187, 3191, 3193...). Những câu thơ có nhiều thanh bằng thường sử dụng
trong các trường hợp:

-Trong ngôn ngữ kể hoặc đối thoại Nguyễn Du thường dùng những câu thơ có nhiều
thanh bằng- câu 9, 59, 107, 193, 331, 677, 1105, 1167, 1175, 1176, 1315, 1329, 1333, 1505,
1901, 2219, 2321, 2381, 2549, 2679, 2844, 2959, 3091, 3193. Có thể đơn cử một số trường
hợp:

Rằng: năm Gia tĩnh triều Minh, (9)

Thưa rằng :" Thanh khí xưa nay, (193)

37
 Ngần ngừ nàng mới thưa rằng : (331)

Rằng không, thì cũng vâng lời rằng không!" (1176)

Sinh rằng:'Từ thuở tương tri, (1329)

Rằng:'Tài nên trọn, mà tình nên thương ! (1901)

Từ rằng:"Tâm phúc tương tri, (2219)

Nếu trong lời thoại số thanh trắc tăng lên số thanh bằng giảm xuống thì nội hàm ý nghĩa
lại khác. Điều này ta thấy rất rõ ương câu: "Hỏi tên, rằng: "Mã Giám Sinh, Hỏi quê, rằng:
"huyện Lâm Thanh cũng gần"(625-626). Đây không còn là những lời nói êm nhẹ mà là những
ngôn từ cộc lộc thiếu văn hóa.

-Những cảnh tượng êm đềm vắng lặng, có lẽ dừng những câu thơ cố nhiều thanh bằng là
phù hợp nhất:

Ngày xuân con én đưa thoi (39)

Gương nga chênh chếch dòm song, (173)

Trông theo nào thấy đâu nào, (215)

Buồn trông phong cảnh quê người, (565)

Vi lô san sát hơi mây, (913)

Rừng thu từng biếc chen hồng, (917)

-Khi diễn tả tình cảm nhẹ nhàng, sự quyến luyến, nỗi buồn miên man, nỗi khổ triền miên,
sự kiên nhẫn, lời thề sắt son, những thông tin như ngày càng mở rộng, Nguyễn Du cũng dừng
rất nhiều thanh bằng trong một câu thơ:

Trông nàng, chàng cũng ra tình đeo đai. (1064)

Song sa vò võ phương trời, (1267)

Chàng càng nghe nói, càng dâu như dưa . (2794)

Sinh càng trông thấy, càng thương, (2809)

Càng âu duyên mới, càng dài tình xưa. (2846)

38
 Càng yêu vì nết, càng say vì tình. (3188)

Tình xưa lai láng khôn hàn, (3191)

Dòng thu như gội cơn sầu, (2533)

Thanh lâu hai lượt, thanh y hai lần. (2668)

Lân la tìm thú bên sông Tiền Đường? (2696)

Trăng thề còn đó trơ trơ, (541)

Tin sương đồn đại, xa gần xôn xao. (622)

- Nguyễn Du còn dùng những câu thơ có nhiều thanh bằng để diễn tả thời gian chuyển đổi
hay không gian mênh mông-câu 867, 881, 942, 1006, 1083, 1091, 1494, 1791,1796,2033,2215,
2635, 2555, 2703,2741 :

Lầu mai vừa rúc còi sương, (867)

Đêm đêm hàn thực, ngày ngày nguyên tiêu. (942)

Hoa xuân đương nhuỵ, ngày xuân còn dài. (1006)

Chim hôm thoi thóp về rừng, (1091)

Lâm Truy từ thuở uyên bay, (1791)

Trời đông vừa rạng ngàn dâu, (2033)

Trông vời con nước mênh mông, (2635)

Thanh bằng chiếm một tỉ lệ khá lớn tro ng thơ lục bát, "Định thức này đã làm ra sự tuyệt
mỹ của thể thơ lục bát"(Chữ dùng của Nguyễn Bách Khoa). Lục bát lại là sở trường của thi hào
và ông đã đưa nó lên đến tột đỉnh vinh quang. Và vì thế "Đọc thơ Kiều ta có cảm tưởng ngồi
trên một con thuyền êm ấm trôi xuôi theo dòng nước hiền lành đầy ánh trăng mát dịu của đêm
thu; ta có cảm tưởng được vào một thế giời trong đó cái gì cũng mong manh, mềm yếu, lả lướt,
cái gì cũng như đan g biến ra chất khối, chất mây, cái gì cũng bây bổng nhẹ nhàng trên cánh
nhung của mộng ảo. Đố là thế giới của thơ, của sầu muộn, của ai oán, của giấc mơ, của tàn tạ."
[76, 89].

39
 Để góp phần tạo nên tính nhạc-lúc trầm, lúc bổng, lúc lên, lúc xuống, Nguyễn Du còn tạo
ra sự cân đối về thanh, cứ một câu thơ có nhiều thanh bằng thì lại có một, hai câu thơ có nhiều
thanh trắc hoặc ngược lại. Định thức này không chỉ được sắp đặt theo kiểu câu lục rồi đến câu
bát mà còn được sắp đặt theo kiểu ngược lại. Câu 1-2, 1063-1064, 1101-1102, 1341-1342,
1525-1526, 2186-2187, 2211-2222, 2451-2452, 2467-2468, 2414-2415, 2608-2609-2610,
2702-2703 là những câu thơ có sự phối hợp như vậy:

Trăm năm, trong cõi người ta, (1)

Chữ tài chữ mệnh, khéo là ghét nhau. (2)

Trai anh hùng, gái thuyền quyên, (2211)

Phỉ nguyền sánh phượng, đẹp duyên cỡi rồng. (2212)

Trượng phu thoắt đã động lòng bốn phương (2114)

Trông vời trời bể mênh mang, (2115)

Nắm xương biết gởi tử sinh chốn nào? (2608)

Duyên đâu, ai dứt tơ đào, (2609)

Nợ đâu, ai đã dắt vào tận tay? (2610)

Qua sự khảo sát trên, ta nhận thấy rằng: thanh bằng, thanh trắc khi sáng tác ít khi người ta
tính toán đến. Song đối với Nguyễn Du, nó đã trở thành máu thịt. Khi cần diễn đạt một nội
dung nào đó ông có thể dùng ngay những hình thức ngữ âm phù hợp.

2.1.2.Tính nhạc thể hiện ở một số hình thức khác:

2.1.2.1.Hình thức phối âm, điệp âm:

Trong ngôn ngữ quan hệ giữa ngữ âm và ngữ nghĩa có tính chất võ đoan. Tuy vậy trong
một số trường hợp, ngữ âm có thể gợi ra những liên tưởng cảm xúc tương ứng với ngữ nghĩa.
Chỉ xét về mặt ngữ âm thì "Ngữ âm tiếng Việt có những đặc điểm và những yếu tố rất thuận lợi
trong việc tạo hình tạo nhạc cho thơ vãn .[3,224]. Ở góc độ phong cách học, người ta đặc biệt
chú ý đến sự đối lập ngữ âm chẳng hạn như nguyên âm trầm- nguyên âm bổng, nguyên âm
sáng- nguyên âm tối, phụ âm hữu thanh- phụ âm vô thanh, thanh cao- thanh thấp. Trong

40
Truyện Kiều, chúng ta nhận thấy rằng không ít trường hợp Nguyễn Du vận dụng một số hình
thức ngữ âm trên để tạo ra nhạc tính.

Nếu câu thơ "Vó câu khấp khểnh, bánh xe gập ghềnh." (870), Nguyễn Du không dùng tới
những phụ âm “kh" "gh" khó phát âm hoặc phát âm rất nặng nề của lưỡi và họng, không dùng
tới thanh cao (sắc) và thanh thấp (hỏi, nặng), không dùng nhiều thanh trắc và những từ có giá
trị tạo hình "khấp khểnh, gập ghềnh" thì câu thơ mất đi tính hình tượng không tạo được nhịp
điệu đặc biệt. Hai từ "khấp khểnh, gập ghềnh" xuất hiện trong một dòng thơ bổ sung nhau,
nương tựa nhau. Nó không chỉ làm cho đọc nghe thấy mà còn nhìn thấy, nhìn thấy con đường
ghồ ghề, chỗ cao, chỗ thấp, lồi lõm đang hiện ra trước mắt, nghe thấy được nhịp điệu vật lý và
nhịp điệu tâm lý. Nhịp điệu vật lý là những âm hưởng khô khốc nặng nề, lúc khoan lúc nhặt,
lúc hiện lúc mất của tiếng vó ngựa trên con đường gập ghềnh trắc trở. Nhịp điệu tâm lý như
đồng điệu với nhịp điệu vật lý. Đó chính là tiếng đập không bình thường đầy biến tấu, sự buồn
bã, nôn nao, lo sợ. Thúy Kiều như linh cảm được những điều bất trắc sẽ xảy ra. Đọc câu thơ
này không cần đến những nhạc sĩ cao tay, chỉ với một người có vốn hiểu biết căn bản về âm
nhạc cũng có thể viết ngay thành một dòng nhạc.

Trong câu thơ "Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa?"(1048) lại có sự kết hợp giữa
âm "th" bật hơi vối nguyên âm "à" - một loại âm mở tạo ra nhịp điệu êm ả, mở ra khung cảnh
xa vời mênh mông, góp ph.ần diễn tả cánh buồm nhỏ nhoi ẩn hiện nhạt nhoà trong niềm khát
vọng tự do được trở về quê hương của nàng Kiều, một niềm khát vọng chính đáng nhưng chẳng
được ai quan tâm ngoại trừ trái tim nhân đạo của thi hào và đọc giả đồng cảm.

Câu thơ "Sự lòng ngỏ với băng nhân, Tin sương đồn đại, xa gần xôn xao (621-622) có sự
thay đổi tiết điệu bình thường sang tiết điệu mạnh nhanh là nhờ Nguyễn Du khéo léo thay đổi
hình thức ngữ âm. Ở câu lục ông dùng nhiều âm họng"o"nhằm diễn tả những thông tin kín đáo
chưa được phổ biến rộng rãi, nhưng đến câu bát ống lại dùng nhiều âm "đ" tạo ấn tượng mạnh
và âm mở "a”, âm bật hơi "x" để diễn tả cái thông tin Kiều bán mình ngày càng toả rộng vang
xa.

Ngoài những hình thức ngữ âm đã nêu trên, khi khảo sát 3254 câu Kiều ta nhận thấy rằng,
Nguyễn Du còn dùng tới hình thức điệp âm. Ở đây, luận văn chỉ khảo sát những trường hợp

41
điệp âm 3 đi liền nhau, điệp âm 4, điệp âm 5, điệp âm 6 xuất hiện trong một dòng thơ. Toàn tác
phẩm Truyện Kiều có:

144 câu điệp âm 3, chiếm tí lệ 4,5%

13 câu điệp âm 4, chiếm tí lệ 0,4%

1 câu điệp âm 5, chiếm tỉ lệ 0,03%

2 câu điệp âm 6, chiếm tỉ lệ 0,06% .

Trong những số liệu khảo sát trên, người viết nhận thấy rằng có một số trường hợp là sự
trừng lặp ngẫu nhiên nhưng cũng cố một số trường hợp có chủ đích.

-Một số điệp âm góp phần tạo nên nhạc điệu êm nhẹ:

Âm"th" là loại âm bật hơi đọc lên nhẹ nhàng không có độ vang to. Tận dụng đặc điểm của
loại âm này, Nguyễn Đu đã tạo ra nhiều câu thơ có nhạc điệu êm nhẹ nhằm diễn tả những lời
tâm tình thủ thi, sự buông xuôi ngao ngán (câu 706, 981, 1144, 1204,1224, 2616, 2633, 2645,
3048):

Thôi thì thôi, có tiếc gì! (981)

Liều thân, thì cũng phái liều thế thôi!" (1204)

Đã tu, tu trót qua thì, thì thôi ! (3048)

Thôi đà mắc lận thì thôi! (1157)

Thôi thì thôi, cũng chiều lòng, (1911)

Thương hay thân phận lạc loài, (1225)

Kiếp lạc loài ấy đâu có khi nào tự mình định đoạt cuộc đời. Vừa bước chân vào đời, Kiều
gặp ngay một bọn súc sinh Mã Giám Sinh, Tú Bà, sở Khanh. Gặp được Thúc Sinh như gặp
được ân nhân, Kiều khẩn cầu đến tội nghiệp:

Hương sao cho vẹn thì thương, (1359)

Cũng là âm "th" nhưng đây lại là lời cảm thông của Giác Duyên trước cảnh ngộ éo le của
Kiều :

Để nàng cho đến thế thì cũng thương ! (2078)

42
 -Một số điệp âm góp phần tạo nên nhạc điệu nhanh, tiết tấu mạnh, nặng nề :

+Ngược với âm "th”, âm "đ" khi đọc lên thường tạo ấn tượng chắc chắn vững chải.
Những câu thơ có nhiều âm"đ" chắc chắn sẽ góp phần tạo nên nhạc điệu mạnh phù hợp với
việc diễn tả những hình tượng lớn lao, những hoạt động mạnh mẽ, sức mạnh phi thường, sự
bền vững. Trong Truyện Kiều âm "đ" có 1 câu 6 âm, 5 câu 4 âm và 3 câu 3 âm đi liền nhau. Nó
xuất hiện trong các trường hợp:

Trước hết đó là sự áp đảo và nhanh chóng của đoàn quân Tú Bà đến bắt Kiều khi Sở
Khanh chuồn lối khác:

Một đoàn đổ đến trước sau , (1.131)

Sức mạnh quyền lực của phủ đường -bắt và áp giải người được Nguyễn Du viết một câu
thơ với ba âm "đ" đi liền nhau:

Đã đưa đến trước cửa công, (1461)

Đặc biệt, khi đề cập đến khí phách phi thường, sự hiên ngang, sức mạnh như vũ bão của
đội quân Từ Hải, Nguyễn Du cũng sử dụng tới điệp âm này:

Đội trời, đạp đất, ở đời, (2171)

Đường đường một đấng anh hào, (2169)

Làm cho động địa kinh thiên đùng đùng (2924)

Đại quân đồn đóng cõi đông, (2925)

Rất táo bạo trong tình cảm nhưng không dễ dãi. Rất tự do trong tình yêu nhưng không quá
trớn. Rất hiện đại nhưng không đánh mất truyền thống vốn có của gia phong. Vì vậy, trước sự
bỡn cợt của Kim Trọng, Kiều không ngần ngại khi khẳng định "Mây mưa đánh đổ đá vàng
,"(513). Đó chính là lý do làm người đọc mãi mãi cảm phục trước tấm lòng kiên trinh, phẩm
chất cao đẹp của Thúy Kiều.

Nỗi đau thân phận cùng với nỗi nhớ quê tha thiết tăng theo cấp số cộng trên từng bước
chân của Kiều khi nàng cùng sở Khanh đi trốn, nỗi đau được ước lượng và cụ thể hóa bằng
đoạn đường dài. Bốn âm "đ" xuất hiện trong câu thơ "Lòng quê đi được bước đường một
đau."(1122) đã làm cho câu thơ có tiết tấu nặng nề.

43
 Không chỉ góp phần tạo nên nhạc điệu, điệp âm "đ" còn góp phần gợi lên cái lớn lao của
cảnh chết chốc chất đầy như núi sau những cuộc binh đao :

Đống xương Vô Định đã cao bằng đầu. (2494)

Nổi bật và ấn tượng nhất là khi âm "đ" được dùng 6 âm trong một câu, một tần số rất cao.
Nó tạo ra âm điệu bằng phảng vững chải, diễn tả sự sum vầy đông đủ, sự đoàn viên hội ngộ của
gia đình Thúy Kiều sau những ngày xa cách:

Lễ đà đủ lễ , đôi đà đủ đôi. (3134)

+Nỗi buồn hiu hắt của Thúy Kiều trước cuộc sống đơn điệu tẻ nhạt, buồn chán lẫn quẫn
đựơc thể hiện rõ trong câu thơ "Nay hòang hôn đã lại mai hôn hòang"(1268). Câu thơ không
chỉ có hiện tượng điệp âm mà còn có hiện tượng đảo từ. So với từ "hồang hôn", từ "hôn hòang"
khó đọc hơn. Sự cộng hưởng của bốn âm này tạo nên một âm hưởng nặng nề, gợi ra được một
tương lai mờ mịt. Có thể nói 15 năm lưu lạc của Thúy Kiều là một con đường hầm đầy bóng tối
ít có ánh sáng.

+Ba âm “v” đứng cuối câu thơ "Thổ quan theo vớt vội vàng,"(2637) vừa tạo ra sự liền
mạch về âm hưởng vừa làm cho nhịp điệu tiết tấu câu thơ như nhanh hơn. Hành động nhanh
chóng kịp thời khẩn trương của tên thổ quan chắc chắn sẽ được làm rõ .

+Âm "x" xuất hiện một lần 4 âm trong một câu, một lần 3 âm trong một câu. Âm "x" là
một âm bật hơi có gió thường diễn tả những gì lan ra, toa rộng, vươn tới. Nhờ có âm "x" âm
điệu câu thơ "Xuân xanh xấp xỉ tới tuần cặp kê."(36) liền mạch. Đằng sau âm hương ấy là một
lời khẳng định: những thiếu nữ xuân sắc ấy đã hội đủ điều kiện về thể chất lẫn tâm hồn để đi
vào một thế giới mới- thế giới của tình yêu. Và thế giới đó như mở rộng tầm tay, sẩn sàng đón
nhận tất cả những ai đã đến tuổi trương thành. Mặc dù được xã hội cho phép nhưng điều vượt
trội của Vân và Kiều là thái độ thản nhiên, loi sống ngăn nắp, nề nếp:

Êm đềm trướng rủ màn che, (38)

Tường đông ong bướm đi về mặc ai. (39)

-Một số điệp ầm góp phần tạo nên nhạc điệu réo rắt du dương :

44
 +Điệp âm "1" trong câu thơ "Đầu tường lửa lựu lập lòe đâm bông".(1308) đã góp phần
tạo nên nhạc điệu nhẹ nhàng du dương, vẽ ra sắc đỏ của hoa lựu như phun ra liên tiếp, rực sáng
trong đêm.

+Điệp âm "ơ " trong câu thơ "Lơ thơ tơ liễu buông mành "(269) vừa có giá trị tạo hình- vẽ
ra cảnh lá liễu mỏng manh nhỏ bé, lua tua rũ xuống, thướt tha vừa góp phần tạo nên âm điệu
réo rắt.

Trong tác phẩm Truyện Kiều tính nhạc còn thể hiện ở cách sử dụng phối hợp giữa âm tiết
ngắn và âm tiết dài. Trong tiếng Việt những âm tiết ngắn thường đọc nhanh, thông tin ngắn
gọn, còn những âm tiết dài thường đọc chậm hơn. Khoảng cách thời gian đọc nhanh và chậm ít
nhiều cũng góp phần tạo nên nhạc tính. Nếu cho từ có hai âm tố là những âm tiết ngắn thì trong
Truyện Kiều có 30 câu mỗi câu có 4 âm tiết ngắn. Nó xuất hiện trong trường hợp khi cần diễn
tả sự đông vui tấp nập, lời bộc bạch rất nhanh gọn, một lời hứa vội, một sự bơ vơ lạc lỏng hay
sự nhanh nhảu:

Lễ là tảo mộ, hội là Đạp thanh . (44)

Có ta đây cũng chẳng can cớ gì !" (1112)

Ai ân ta có ngần này mà thôi! (1973)

Chớ nề u hiển, mới là chị em" (128)

Bơ vơ lữ thân tha hương đề huề. (532)

Bơ vơ nào đã biết đâu là nhà! (2034)

Họ Đô có kẻ lại già thưa lên: (2886)

Bản hòa tấu Kiều sẽ giảm đi giá trị âm nhạc nếu như không có những hình thức ngữ âm
được Nguyễn Du vận dụng một cách tài tình như thế.

2.1.2.2.Dùng từ láy từ ghép có âm giống nhau:

"Từ là một đơn vị có nhiều bình diện, trong đó không thể thiếu mặt âm thanh và hình thức
cấu tạo. Ẩm thanh và hình thức cấu tạo là mặt vật chất, là cái biểu đạt của từ. Trong chữ viết
của ta thứ chữ theo nguyên tắc ghi âm, âm thanh và hình thức của từ được ghi lại bằng các chữ
cái ..."[3,188]. Vận dụng đặc điểm này, trong tác phẩm Truyện Kiều, Nguyễn Du đã sử dụng

45
rất nhiều từ láy, từ ghép có âm giống nhau để tạo nên tính nhạc. Có thể xem những từ láy âm là
những nốt luyến láy trong những dòng thơ. Lê Trí Viễn đã nhận xét :"Tiếng đôi trong ngôn ngữ
Việt Nam đều cấu tạo theo qui luật nhịp điệu hoặc theo qui luật tâm lý..."[27,186]. Còn Huỳnh
Như Phương thì cho rằng “Trong tiếng Việt, sự cân đối, trầm bổng, nhịp nhàng, uyển chuyển,
biện pháp trùng điệp, các thanh vần, ngữ điệu, các từ tượng thanh, từ láy đều góp phần tạo nên
nhạc tính của câu thơ" [57,175]. Nguyễn Du đã sử dụng rất nhiều từ láy âm và dành cho loại từ
này một địa vị quan trọng trong tác phẩm cửa mình. Khảo cứu 3254 câu Kiều ta thấy có:

-Không kể những từ ghép, trong Truyện Kiều có 678 từ láy âm. Có trường hợp trong một
câu đến 3 từ đôi:

Góc trời thăm thẳm, ngày ngày đăm đăm . (910)

Cười cười. nói nối ngọt ngào: (1983)

Bốn bề bát ngát mênh mông . (2735)

-73 câu có hai từ đôi, có một câu có từ láy 3, một câu có từ láy tư:

Sách sành sanh vét cho đầy túi tham . (584)

Hớt hơ, hớt hãi nhìn nhau. (1659)

Những đoạn thơ xuất hiện càng nhiều từ láy âm thì tính nhạc càng cao. Những đọan thơ tả
cảnh là những đoạn thơ có nhiều từ đôi nhất. Đoạn tả cảnh chị em Thúy Kiều, Thuý Vân đi
chơi xuân có 9 câu (51-60) có 6 từ láy đôi : tà tà, thơ thẩn, thanh thanh, nao nao, nho nhỏ, dàu
dàu. Đoạn tả chị em Thúy Kiều chơi xuân trở về có 11 câu (169-180) có 4 từ đôi : thướt tha,
chênh chếch, la đà, bời bời. Đặc biệt, trong những từ đôi được sử dụng chỉ có rất ít trường hợp
bị dùng lặp lại ngoại trừ một số từ như "vội vàng, thôi thôi, bời bời, bốn bề, trăm năm, nước
non, ân cần, tốc tơ, dập đìu, xa xôi, nghề nghiệp, bán buôn, rõ ràng, thuyền quyên, sắm sanh,
thị phi". Điều này cho thấy vốn từ của Nguyễn Du rất phong phú. Theo Phan Ngọc, trong ngôn
ngữ thông thường, từ láy âm thường đứng sau danh từ còn Nguyễn Du sử dụng nó trong mọi
trường hợp:

-Từ láy âm đứng ở đầu câu có đến 102 trường hợp .

-Từ láy âm đứng trước danh từ hoặc động từ chỉ định có 95 trường hợp .

46
 -Từ láy âm dùng sau danh từ, hoặc động từ có 310 trường hợp.

-Từ láy âm đứng ỡ cuối có 171 trường hợp- đây là vị trí then chốt.

Ngoài giá trị tạo nên tính nhạc, những từ láy âm còn mang thêm sắc thái biểu cảm khác
nhau: giảm nhẹ, bào quát, nhấn mạnh.

Nhìn chung, từ láy âm đứng ở vị trí nào thì độ luyến láy, nhạc tính nằm ở vị trí đổ. Sự
phong phú về số lượng, chủng loại, đa dạng về vị trí của những từ láy âm đã góp phần không
nhỏ trong việc tạo nên sự đa dạng về nhạc điệu, chỉnh phục tâm hồn tình cảm người đọc kể cả
người đọc khổ tính. Sử dụng nhiều từ láy âm, Nguyễn Du còn thể hiện ý thức coi trọng văn
chương bình dân làm giảm bớt ảnh hưởng của văn chương bác học.

2.1.2.3.Dùng điệp từ, điệp ngữ:

Trong từ chương học cổ người ta rất ngại chuyện lặp từ, vì làm thế chứng tỏ mình ít chữ.
Các cụ gọi câu văn như thế toàn là chữ nước không có tính rắn chắc của văn đại gia. Nhưng
Nguyễn Du từ bỏ con đường bác học đi vào biện pháp của nhân dân. Dưới góc nhìn của phong
cách học, phép điệp trong vãn chương có khả năng "nhấn mạnh một nội dung ý nghĩa và tăng
cường nhạc tính, tăng cường sư'c biểu cảm cho thơ văn" [3,247]. Toàn bộ tác phẩm Truyện
Kiều, điệp trong câu có 140 lần. Có thể xem đây là những trọng âm trong câu thơ, những nốt
nhấn trong dòng nhạc góp phần thay đổi âm hưởng, nhấn mạnh ý nghĩa:

-Khi khẳng định vẻ đẹp và tài năng của Thúy Kiều, Nguyễn Du viết:

Một hai nghiêng nước nghiêng thành. (27)

Sắc đành đòi một, tài đành họa hai. (28)

-Khi dự báo sự đồng nhất số phận của hai con người ỏ hai thế giới -thế giới cõi dương,
Thúy Kiều và thế giới cõi âm, Đạm Tiên, Nguyễn Du nhắc lại từ "ta" hai lần:

Hữu tình ta lại gặp ta , (128)

-Tiếng sét ái tình đã làm cho đôi trai tài gái sắc phải thao thức mộng mơ, day dứt, do dự
giữa về và ở, về thì tiếc ở thì cũng không xong. Cái ranh giới mong manh giữa tỉnh và mê đã bị
xoá nhoà :

Chập chờn cơn tỉnh, cơn mê, (165)

47
 -Điệp từ "bên" là một sự đắn đo lựa chọn và so sánh:

Bên tình, bên hiếu, bên nào nặng hơn ? (601)

-Cái đẹp đồng nghĩa với sự đọa đày là một nghịch lý trong thời đại ngày nay nhưng lại là
chân lý trong thời đại Nguyễn Du :

Hoa sao, hoa khéo đọa đày bấy hoa? (1068)

Đặc biệt những từ, những ngữ được điệp trong nhiều câu, nó đã trở thành những điệp
khúc, những hợp âm chính của nhạc khúc về cuộc đời Kiều :

-Trong hai câu hỏi tu từ có hai từ "nào người" điệp lại hai lần, đây lại là nỗi ray rứt trước
những cảnh đời trái ngược, thân phận hẩm hiu của người phụ nữ tài hoa:

Nào người phượng chạ loan chung (89)

Nào người tích lục, tham hồng là ai ? (90)

-Điệp ngữ “lại càng"chuyển tải được niềm ray rứt, nỗi xúc động, buồn thương, nỗi buồn
miên man liên tiếp như đang trào dâng trong trái tim đa cảm của Thúy Kiều khi nàng nghĩ về
kiếp hồng nhan bạc mệnh của Đạm Tiên :

Lai càng mê mẩn tâm thần, (101)

Lại càng đứng lặng tần ngần chẳng ra. (102)

Lại càng ủ dốt nét hoa (103)

Sầu tuôn đứt nối, châu sa vắng dài! (104)

-Sự biến tấu của khúc đàn đa âm hưởng dự báo cuộc đời đầy chông gai sóng gió được
diễn đạt bằng điệp khúc :

Khúc đâu Hán, Sở chiến trường, (473)

Nghe ra tiếng sắt, tiếng vàng chen nhau . (474)

Khúc đâu Tư mã Phượng cầu, (475)

Nghe ra như oán, như sầu phải chăng! (476)

Kê Khang này khúc Quảng Lăng, (477)

48
 Một rằng Lưu thúy hai rằng Hành vân. (478)

Qua quan này khúc Chiêu Quân, (479)

Nửa phần luyến chúa, nửa phần tư gia, (480)

-Lời thề ước sắt son của Kiều với Kim Trọng lại mở ra điệp khúc :

Còn non, còn nước, còn dài. (557)

Còn về, còn nhớ đến ngày hôm nay ! (558)

-"Nghĩ đi nghĩ lại "là một điệp khúc của nội tâm, là sự trăn trỏ, đắn đo giữa cái lợi và cái
hại, giữa cá nhân và gia đình:

Nghĩ đi. nghĩ lại, mót mình : (859)

« Một mình thì chớ , hai tình thì sao ? » (860)

-Điệp ngữ "buồn trông" diễn tả nỗi buồn triền miên liên tiếp của cô Kiều khi bị giam lỏng
tại lầu Ngưng Bích. cành thay đổi- cửa bể chiều hôm, con thuyền thấp thoáng, ngọn nước mỏng
manh, nội cỏ dâu dâu, chân mây mặt đất một màu nhàn nhạt, tiếng sóng dữ dội nhưng tình thì
cố định. Kiều nhìn đâu cũng thấy buồn. Có thể nói đây là một điệp khúc buồn nhạc điệu dặt
dìu, lê thê:

Buồn trông cửa bể chiều hôm, (1047)

Buồn trông ngọn nước mới sa, (1049)

Buồn trông nôi cỏ dàu dàu. (1051)

Buồn trông gio cuốn mặt duềnh, (1053)

-Cảnh ăn chơi trác táng đến chóng vánh được thể hiện bằng điệp khúc "chơi cho” và
“khi". Đó là lối sống buông thả mà Tú bà yêu cầu những người mới bước vào làng chơi phải
thực hiện:

Chơi cho liễu chán, hoa chê, (1211)

Cho lăn lóc đá , cho mê mẫn đời. (1212)

Khi khoé hạnh, khi nét ngài, (1213)

49
 Khi ngâm ngợi nguyệt, khi cười cợt hoa. (1214)

-Những từ để hỏi "khi sao, giờ sao, mặt sao, thân sao"cùng với từ chỉ thời gian "khi "và
những từ chi chủ thể trữ tình " mình " cứ điệp đi điệp lại đã góp phần bộc bạch sự dày vò tâm
can trước tấm thân tàn tạ nhơ nhuốc :

Khi tỉnh rượu, lúc tàn canh. (1233)

Giật mình, mình lại thương mình xót xa. (1234)

Khi sao phong gấm rủ là, (1235)

Giờ sao tan tác như hoa giữa đường ? (1236)

Mát sao dày gió dan sướng. (1237)

Thân sao bướm chán ong chường bấy thân? (1238)

-Điệp khúc "đã cho, làm cho, đã đày"như một lời khẳng định chắc nịch về cái qui luật
nghiệt ngà của kiếp hồng nhan đa truân :

Đã cho lấy chữ hồng nhan, (1271)

Làm cho, cho hại, cho tàn, cho cân! (1272)

Đã đày vào kiếp phong trần, (1273)

Sao cho sĩ nhục một lần mới thôi! (1274)

-Điệp khúc "khi" đi liền với những danh từ lại là khúc nhạc tình dan díu của Thúc Sinh
khi ở lầu xanh với Kiều :

Khi gió gác, khi trăng sân, (1295)

Bầu tiên chuốc rượu, câu thần nối thơ. (1296)

Khi hương sớm, khi trà trưa (1297)

Bàn vây điểm nước, đường tơ hoa đàn. (1298)

-Điệp khúc "càng" như muốn diễn tả tình sâu nghĩa nặng của Kiều và Thúc sinh

Một nhà sum họp trúc mai, (1381)

Càng sâu nghĩa bể, càng dài tình sông. (1382)

50
 Hương càng đượm, lửa càng nồng. (1383)

Càng xôi vẻ ngọc, càng lồng màu sen. (1384)

-Chén rượu tiễn đưa và chén rượu đợi chờ diễ n ra liên tiếp như một lời hẹn ước đợi chờ,
một niềm mong mỏi ngày Thúc Sinh trở lại:

Chén đưa nhớ bữa hôm nay, (1517)

Chén mừng, xin đợi ngày này năm sau! (1518)

-Rắp tâm hành hạ đày đoa Kiều của Hoạn Thư được nhấn mạnh bằng điệp khúc "làm
cho":

Làm cho nhìn chẳng được nhau, (1449)

Làm cho đày đoa cất đầu chẳng lên. (1550)

Làm cho ưông thấy nhãn tiền , (1551)

Cho người thăm ván, bán thuyền biết tay." (1552)

-Cũng là điệp khúc "làm cho" nhưng lần này quyết liệt và dữ dội hơn. Nó không chỉ lặp
lại trên một dòng thơ mà cồn xuất hiện ở những dòng thơ khác . "Người đọc có cảm giác như
Hoạn Thư đang nghiến răng"[63, 253]

Làm cho, cho mệt, cho mê. (1617)

Làm cho đau đớn, é chề cho coi! (1618)

Trước cho bỏ ghét những người, (1619)

Sau cho để một trò cười về sau!" (1620)

-Rắp tâm đó đã trở thành hiện thực, kẻ chủ động đày đọa ra hết yêu cầu này đến yêu cầu
khác"bắt", kẻ bị động trở thành con rối "khoan, nhặt, quì, mời". Trước mặt Hoạn Thư, Kiều còn
tệ hơn một kẻ tôi đòi:

Bất khoan ,bắt nhặt, đến lời, (1837)

Bắt quì tận mặt,bắt mời tận tay. (1838)

-Sự quanh co, quẩn quanh của Bạc Bà được nhấn mạnh bằng điệp khúc "nơi":

51
 Nơi gần, thì chẳng tiện nơi, (2101)

Nơi xa, thì chẳng có người nào xa. (2102)

-“Tha ra, làm ra" lại là điệp khúc của sự phân vân :

Tha ra thì cũng may đời. (2375)

Làm ra thì cũng ra người nhỏ nhen. (2376)

-Lời than thân trách phận trước cái chết bi thương của Từ Hải được diễn đạt bằng bốn nốt
nhấn trong ba câu hỏi tu từ:

Duyên đâu, ai dứt ai đào, (2609)

Nợ đâu, ai đã dắt vào tận tay ? (2610)

Thân sao, thân đến thế này? (2611)

-Nỗi bàng hoàng của Kim Trọng trước cảnh gia đình Thúy Kiều ly tán, mạt vận được thể
hiện bằng những nốt nhấn "hỏi":

Hỏi ông, ông mắc tụng đình , (2756)

Hỏi nàng, nàng đã bán mình chuộc cha. (2757)

Hỏi nhà, nhà đã dời xa, (2758)

Hỏi chàng vương, với cùng là Thúy Vân. (2759)

-Điệp khúc về sự đoàn viển gia đình sau 15 năm lưu lạc được diễn đạt bằng những đại từ
chỉ trỏ "này" gói gọn toong một cặp câu :

"Này chồng, này mẹ, này cha, (2981)

Này là em ruột, này là em dâu . (2982)

-Lời khước từ khéo léo của Kiều được thể hiện qua điệp khúc "mùi thiền, màu thiền":

Mùi thiền, đã bén muối dưa. (3043)

Màu thiền, ăn mặc đã ưa nâu sồng. (3044)

-Động từ chỉ sự tồn tại "có" được điệp lại ba lần lại là một lời khẳng định về quan niệm
thiên biến vạn hoá của chữ trinh :

52
 Xưa nay trong đạo đàn bà, (3115)

Chữ trinh kia cũng có ba bảy đường; (3116)

Có khi biến, có khi thường, (3117)

Có quyền, nào phải một đường chép kinh? (3118)

Nói chung những điệp khúc trên được thiên tài Nguyễn Du rải đều trên 3254 câu thơ.
Thông thường chỗ nào cổ điệp khúc xuất hiện nơi đó lại là nội dung trọng tâm, những nết nhấn
của tác phẩm.

2.1.2.4.Đối:

"Đối là đặt hai câu đi sóng đôi cho ý và chữ trong hai câu ấy cân xứng với nhau. Vậy
trong phép đối vừa phải đối ý vừa phải đối chữ. Đối ý là tìm hai tư tưởng cân nhau mà đặt
thành hai câu sóng nhau. Đối chữ thì phải xét về hai phương diện -thanh của chữ và loại của
chữ" [6,127]. Trong Truyện Kiều "có 250 câu thơ sử dụng hình thức đối chọi, 142 câu sử dụng
hình thức đối cân, có 392 câu theo kiến trúc cân đối, chiếm tỉ lệ 12,04%, cứ 100 câu có 12 câu
cân đối...Có tất cả có 94 câu thơ cân đối ở trước, có 74 câu cân đối ở giữa, có 201 câu cân đối ở
cuối" [63, 261]. Có thể đơn cử một số trường hợp :

Sè sè nấm đất bên đường, (57)

Rầu rầu ngon cỏ. nửa vàng nửa xanh . (58) (Đối ở trước)

Nghĩ người ăn gió, nằm mưa, xót thầm. (554) (Đối ở giữa)

Trải bao thỏ lặn ác tà , (79) (Đối ở sau)

Là một thể thơ được cấu tạo theo mô hình câu 6 câu 8, thơ lục bát không thuận tiện sử
dụng nhiều đối ngẫu giữa câu này với câu kia như thơ Đường luật. Để khắc phục tình trạng
này, Nguyễn Du tìm cách cho đối nhau từng khổ mấy câu một. Hiện tượng này khá phổ biến
trong Truyện Kiều - Đoạn "Chị em Thúy Kiều" gồm 24 câu, nhập đề 4 câu, kết 4 câu, đoạn tả
nhan sắc Thúy Vân 4 câu, đoạn tả nl^an sắc Thúy Kiều 6 câu, đoạn nói về tài năng của Kiều 6
câu. Đoạn "Kiều ở lầu Ngưng Bích " có 22 câu, phần tả khung cảnh ở lầu Ngưng Bích 6 câu.
Phần nói về nỗi nhớ Kim Trọng 4 câu, trong đó hai câu nói về Kim Trọng, hai câu nói về Thúy
Kiều :

53
 Tưởng người dưới nguyệt chén đồng, (1039)

Tin sương luống những rày trông mai chờ. (1040)

Bên trời gốc bể bơ vơ, (1041)

Tấm son gột rửa bao giờ cho phai. (1042)

Phần nói về nỗi nhớ cha mẹ 4 câu, trong đổ 2 câu nói về cha mẹ, hai câu nói về mình:

Xốt người tựa cửa hôm mai, (1043)

Quạt nồng ấp lạnh những ai đó giờ ? (1044)

Sân lai cách mây nắng mưa, (1045)

Có khi gốc tử lại vừa người ôm ? (1046)

Phần nói về nỗi buồn 8 câu, cứ một câu tình thì lại xuất hiện một câu cảnh :

Buồn trông cửa biển chiều hôm , (1047)

Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa ? (1048)

Buồn trông ngọn nước mới sa , (1049)

Hoa trôi man mác, biết là về đâu ? (1050)

Buồn trông nội cỏ dâu dâu, (1051)

Chân mây mặt đất một màu xanh xanh. (1052)

Buồn trông gió cuốn mặt duềnh, (1053)

Âm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi. (1054)

Tính chất đối xứng càng thể hiện rõ hơn trong đoạn tả tâm tình của Kiều tại lầu xanh:

Đòi phen gió tựa, hoa kề, (1241)

Nửa rèm tuyết ngậm, bốn bề trăng thâu. (1242)

Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu, (1243)

Người buồn, cảnh có vui đâu bao giờ! (1244)

Đòi phen nét vẽ, câu thơ, (1245)

54
 Cung cầm trong nguyệt, nét cờ dưới hoa . (1246)

Vui là vui gượng kẻo là, (1247)

Ai tri âm đổ mặn mà với ai ? (1248)

Hai khổ thơ nhưng mót tâm sự. Mỗi khổ 4 câu, 4 câu trên Thúy Kiều thả hồn vào 4 cảnh:
phong, hoa, tuyết, nguyệt, 4 câu dưới Kiều tìm thú vui ở cầm, kì, thi, họa.

Còn một cách đối ngẫu khác mà Nguyễn Du sử dụng thần tình hơn, rộng rãi hơn, đó là
cách đối ngẫu trong từng câu thơ một. Nguyễn Du đã vận dụng tinh thần cân đối về số chữ, cân
đối ở thanh, cân đối ở ý ưong thành ngữ tục ngữ bằng cách "khỉ thì ngắt đôi câu lục, khỉ thì
ngắt đôi câu bát, khi thì ngắt 4 chữ trong câu lục, khi thì ngắt 4 chữ trong câu bát, khi thì ngắt 6
chữ trong câu bát, khi thì cho 2 chữ đối nhau trong một câu, khi thì xé một tiếng đôi ra làm hai
xen vào một tiếng đôi khác ...Nhạc điệu trong câu thơ vì thế luôn luôn biến đổi và luôn luôn
phong phú."[27,187 ]

Nói chung, Truyện Kiều có hai cách đối phổ biến- đối xứng giữa các khổ thơ, đối ngẫu
trong từng câu thơ. Việc sử dụng những kiểu đối này trước hết nó tạo ra những bức tranh cân
đối hài hoà đồng thời tạo ra nhịp điệu nhịp nhàng, uyển chuyển. Nhận xét về tác dụng của việc
sử dụng cân đối, Lê Trí Viễn có viết: "Một nét đặc sắc nữa trong thơ lục bát của Nguyễn Du là
sự cân đối. Đối ngẫu để tạo ra sự nhịp nhàng, cân xứng cần thiết cho nhạc điệu, là một phương
pháp thường dùng trong nghề làm thơ" [27,186].

2.1.2.5.Kết cấu tác phẩm:

Truyện Kiều viết bằng thể thơ lục bát nhiều vần bằng, hiếm vần trắc, lời đẹp, chữ dùng
lưu loát nên âm hưởng chủ đạo của bản đại hoa tấu trầm lắng nhẹ nhàng êm ả ngân nga rót
vào hồn người. Có thể xem đó là những tiếng nhạc nền trong một bản giao hưởng. Trên cái nền
âm hưởng chung ấy không biết bao nhiêu âm điệu nhỏ bé khác, âm điệu của từng vế, từng câu,
từng đoạn một nâng đỡ, phụ họa nhau thật vô cùng uyển chuyển.

Xét về kết cấu của toàn tác phẩm, Truyện Kiều có thể chia ra làm ba phần: Gặp gỡ và
đính ước, gia biến và lưu lạc, đoàn tụ. Trong từng phần âm điệu có khác nhau:

55
 Phần một có âm điệu vui nhộn pha một chút buồn thương với những tiếng động huyên
náo của ngày hội Đạp thanh, tiếng tâm tình thủ thỉ thề non hẹn biển của đôi trai tài gái sắc,
tiếng khóc thầm lặng của Thuý Kiều trước nấm mồ vô chủ.

Phần hai âm điệu đầy biến tấu- khi thì mạnh mẽ với tiếng thét của bọn đầu trâu mặt ngựa,
tiếng roi nơi phủ đường, tiếng đoàn quân rập rình, tiếng sát khí nơi chiến trường, tiếng nước réo
rắc nơi sông Tiền đường, tiếng chửi mắng của Sở Khanh, tiếng quát tháo của Tú Bà, tiếng thét
của Hoạn Thư; khi thì dịu nhẹ chậm rãi với tiếng nức nở của Thúy Kiều bên thi hài của Từ Hải
và trước mặt vợ chồng Thúc Sinh, tiếng đàn não nùng của Thúy Kiều khi thì rộn ràng với tiếng
mặc cả của tên Mã Giám Sinh, tiếng cười cợt trong những cuộc truy hoan, tiếng cười nói trong
cuộc báo ân, tiếng cầu xin trong cuộc báo oán ...

Phần ba trở lại âm điệu vui nhưng lắng đọng với tiếng hỏi han vồn vã của gia đình, tiếng
tâm tình nhỏ nhẹ của cô Kiều, tiếng nài nỉ của chàng Kim. Lê Hữu Mục có lý khi so sánh: «có
thể so sánh Truyện Kiều với bản giao hưởng số 5 của Beethoven cùng năm sáng tác, cùng một
chủ đề chính là Định mệnh, cùng một nền tảng triết lý là con người chịến thắng định mệnh
bằng tự do và từ tâm, cùng nổi tiếng trong thế giới văn chương và nghệ thuật."[22,117].

Xét về kết cấu của từng đoạn nhỏ, tính nhạc cũng được thể hiện. Nó vừa mang tính chất
riêng của từng đoạn vừa hoà chung với âm hưởng của toàn tác phẩm: Đoạn "Kiều ở lầu Ngưng
bích " là một khúc nhạc buồn. Ngoài nhạc điệu nhẹ nhàng êm ái ru hồn, ta còn cảm được tiếng
nhạc lòng thổn thức của cô Kiều-hoài niệm nhớ thương da diết và lo sợ trước tương lai mịt
mùng bế tắc, chán ngán trước cuộc sống vô vị tẻ nhạt. Đoạn "Kiều gặp Kim Trọng" có tiếng
nhạc vàng êm nhẹ, tiếng bước chân từ tốn chậm rãi của Kim Trọng, tiếng tâm tình thủ thỉ của
đôi trai tài gái sắc. Đoạn Kiều “Trao duyên” lại là đoạn tầng tầng lớp lớp nhịp điệu, có lúc
phẳng lặng có lúc đột ngột, có lúc dữ dội và như đưa con người về cõi bên kia. Đoạn "Thúc
Sinh từ biệt Thúy Kiều" nhịp điệu như cắt đứt xẻ chia. Đoạn "Kiều khuyên Từ Hải ra hàng" khi
thì hùng tráng sôi nổi rắn rỏi lôi cuốn, khi thì nhẹ nhàng tha thiết...

Nhà thơ Xuân Diệu không thái quá khi kết luận: “Truyện Kiều còn là một bản nhạc dài,
văn Kiều dễ nhớ dễ thuộc, huyễn diệu người ta, một phần lớn cũng do nhạc điệu. Nhạc điệu ấy
bàng bạc, hoà chan khắp cả quyển, thấm vào mọi câu ...Không những là nhạc điệu gợi theo
những nhạc điệu có bên ngoài... mà là cái nhạc điệu lấy ở lỗ tai nghe ...lấy ở con mắt thấy ...Và

56
chủ yếu là nhạc điệu của tình cảm, của tâm hồn, nên nó vừa hữu ảnh, lại vừa vô hình, réo rắt
mênh mang "Còn điều chi nữa mà ngờ. Khách qua đường để hững hờ chàng Tiêu". Có những
khi chuyển hồi chuyển đoạn, đoạn cuối vừa lặn dần, đuối như già cỗi "biết thân chạy chẳng
khỏi trời. Cũng liều mặt phấn cho rồi ngày xanh" bỗng màn cuối kéo lên, một nhạc điệu mới trẻ
trung, đoan đả dõng dạc cất ngay "Lần thâu gió mát trăng thanh. Bỗng đâu có khách biên đình
sang chơi" có những câu nhạc điệu ở khắp nơi đó là ánh sáng vàng của mùa thu rung rinh thành
nhạc điệu "Long lanh đáy nước in trời. Thành xây khói biếc non phơi bóng vàng "[92,150]

2.1.3.Tính nhạc thể hiện qua những âm hưởng âm nhạc:

2.1.3.1.Tiếng đàn của Thuý Kiều:

Làm thơ và viết nhạc đều khó. Nhưng lấy thơ tả nhạc càng khó hơn nhiều. Vậy mà
Nguyễn Du đã tà nhiều lần khác nhau và hay như nhau. Lần đầu Nguyễn Du tả tiếng đàn của
Thúy Kiều đánh cho Kim Trọng nghe trong 18 câu thơ. Lần thư hai Nguyễn Du tả tiếng đàn
của Kiều đánh cho Hoạn Thư nghe trong 6 câu. Lần thứ ba Nguyễn Du tả tiếng đàn Thuý Kiều
đánh cho Hồ Tôn Hiến nghe ưong bốn câu. Lần thứ tư, ông tả tiếng đàn của Kiều đánh cho
Kim Trọng nghe trong 10 câu. Theo Tế Hanh :

Khúc 1 và khúc 4 là những khúc nhạc yêu đương.

Khúc 2 và 3 là những khúc nhạc đau khổ.

Về độ dài:

Những khúc nhạc yêu đương thường dài hơn so với những khúc nhạc đau khổ(18+10 so
với 6+4). Đó là sự đối lập giữa tình yêu tràn trề mãnh liệt, tiếng đàn được thể hiện một cách tự
do bằng cảm hứng thực sự với sự dồn nén nghẹn nghào uất ức, thái độ gượng gạo do áp lực từ
bên ngoài:

Khúc một:

So dần/ dây vũ /dây văn, (471)

Bốn dây/ to nhỏ /theo vần /cung, thương (472)

Khúc đâu Hán /, Sở chiến trường, (473)

Nghe ra tiếng sắt /, tiếng vàng chen nhau. (474)

57
 Khúc đâu /Tư mã/ Phượng cầu, (475)

Nghe ra như oán /,như sầu phải chăng ! (476)

Kê Khang/ này khúc/ Quảng lăng (477)

Một rằng Lưu thuỷ/ hai rằng Hành vân. (478)

Quá quan/ này khúc/ Chiêu Quân, (479)

Nửa phần luyến chúa / nửa phần tư gia. (480)

Trong như /tiếng hạc/ bay qua, (481)

Đục như tiếng suối /mới sa nửa vời; (482)

Tiếng khoan /như gió/ thoảng ngoài, (483)

Tiếng mau sầm sập/ như trời đổ mưa. (484)

Ngọn đèn/ khi tỏ / khi mờ, (485)

Khiến người ngồi đố/ cũng ngơ ngẩn sầu. (486)

Khi tựa gối/, khi cúi đầu, (487)

Khi vò chín khúc/, khi chau đôi mày. (488)

Khúc hai:

Bốn dây như khóc /,như than, (1852)

Khiến người trên tiệc/ cũng tan nát lòng! (1853)

Cùng trong/ một tiếng tơ đồng, (1854)

Người ngoài cười nụ, /người trong khóc thầm! (1855)

Giọt châu/ lã chã/ khôn cầm, (1856)

Cúi đầu, /chàng những gạt thầm/ giọt Tương (1857)

Khúc ba:

Một cung gió thâm,/ mưa sầu, (2569)

Bốn dây rỏ máu /năm đầu ngón tay! (2570)

58
 Ve ngâm, / vượn hót, / nào tày, (2571)

Lọt tai, /Hồ cũng nhăn mày/ rơi châu . (2572)

Khúc 4:

Phím đàn /đìu dặt /tay tiên, (3197)

Khói trâm cao thấp Atiếng huyền gần xa . (3198)

Khúc đâu /đầm ấm /dương hoà ! (3199)

Ấy là hồ điệp/ hay là Trang sinh ? (3200)

Khúc đâu /êm ái /xuân tình ! (3201)

Ấy hồn Thục đế /hay mình đỗ quyê n ? (3202)

Trong sao/ châu dỏ/ duềnh quyên ! (3203)

Âm sao hạt ngọc/ Lam điền mới đông ! (3204)

Lọt tai/ nghe suốt /năm cung , (3205)

Tiếng nào/ là chẳng /não nùng/ xôn xao. (3206)

Về cung bậc, âm sắc:

Khúc nhạc một thể hiện một tình yêu mãnh liệt, một trái tim khát khao yêu đương nồng
cháy. Vì thế tiếng đàn rất đa giọng điệu nhiều âm sắc, lúc cao, lúc trầm, lúc trong trẻo, lúc
khoan thai, lúc mạnh mẽ dữ dội, lúc ai oán buồn thương, lúc mềm mại quyến luyến. Hình như,
Thúy Kiều muốn trổ hết tài năng của mình trước người yêu lý tưởng có tâm hồn đa cảm, am
hiểu và biết thưởng thức âm nhạc. Nhận xét về khúc đàn này Nguyễn văn Hạnh có ý kiến "Ở
đây không chỉ có âm thanh, nhạc điệu, mà còn có hình ảnh, một cái gì vừa cụ thể, lại vừa mơ
hồ. Không phải là những nốt, những âm điệu rõ ràng, xác định, mà là tiếng suối, tiếng gió tiếng
mưa, dễ hình dung, nhưng thật ra lại ít xác định hơn, đồng thời có thể mở ra nhiều liên tưởng."
[57, 13]

Cũng là tiếng đàn yêu đương nhưng khúc nhạc 4 lại là khúc nhạc từng trải chiêm nghiệm
của con người như đã hoá kiếp lột xác, đã trả xong nợ đời trút xong gánh nặng. Nó pha trộn
giữa âm hưởng vui của niềm vui sum họp, sự thanh thản. Âm hưởng của khúc đàn rất êm ái nhẹ

59
nhàng, đầm ấm, trong trẻo, trầm bổng "trong sao, ấm sao, đầm ấm, êm ái. Nó "Như một kịch
bản, bản đàn đoàn viên này là vĩ thanh tiếp nối bản Trong như tiếng hạc bay qua bỏ dỡ của
phần mỡ đầu. Khác với nét phân vân trước hạnh phúc ban đầu, bản đàn tái ngộ tươi sáng này là
niềm vui đầm ấm nhu hoà của tâm hồn đã vượt thoát trần lụy." [85,3].

Khác với những khúc đàn yêu đương, khúc đàn đau khổ lại cùng một âm điệu. Cả hai
khúc chủ yếu là những nốt trầm, âm điệu buồn thương thảm thiết, là nỗi đau có cả máu và nước
mắt.

Có thể nói bốn khúc đàn trên đây không những là tiếng thơ tiếng nhạc mà còn là tiếng
vọng của đáy lòng. Trong "Trung dung" của Khổng Mạnh có câu 'Tiềm tuy phục hỷ diệc khổng
chi chiêu" ( Ẩn nấu tuy nằm ở dưới mà cũng là cái sáng tỏ lớn lao). Chỉ nghe những khúc đàn
này phần nào ta hiểu được cái phần sâu kín trong tâm hồn nàng Kiều- tâm hồn phong phú đa
dạng phức tạp: "rạo rực, ước vọng, âu lo, mất quân bình "(chữ dùng của Nguyễn Đăng
Thục)(khúc một); nghẹn ngào, uất ức, đau thương mất mát (khúc 2-3);"Trong trẻo hết vẩn đục
trần cấu, và nàng đã thấy được một cảnh giới lạc thú nhẹ nhàng như cõi mộng, một lạc thú cụng
thâm thiết, cũng não nùng nhưng không sầu thảm ... "[44,99].

Cảm thấu bốn khúc đàn phần nào ta hiểu được bốn giai đoạn quan trọng trong cuộc đời cô
Kiều- mộng mơ say đắm nhớ nhung, đau đớn uất nghẹn, xót xa bi thương, thanh thản nhẹ
nhàng.

Về tiết tấu nhịp điệu:

Nếu khúc đàn yêu thương thứ nhất có tiết tấu dìu dặt đa nhịp điệu- nhịp chậm nhẹ và nhịp
mau thì khúc đàn yêu thương thứ tư tiết tấu đều đặn. Nó là hai cảnh ngộ nhưng không trái
ngược - dạt dào say đắm, trầm lắng và tỉnh táo. Ngược lại những khúc đàn đau khổ thì lại rất
đơn điệu, một thứ tiết tấu rề rà sầu não, có những chỗ ngắt nhịp rất đột ngột thể hiện sự nghẹn
ngào uất ức đắng cay, có nhiều chỗ luyến láy dồn nén” như khóc như than, lã chã". Bốn khúc
đàn là bốn bản trình tấu nương tựa và bổ sung ỹ nghĩa cho nhau.

Về ngôn ngữ nhạc:

Trong hai khúc nhạc yêu thương Nguyễn Du dùng khá nhiều điển tích, từ Hán Việt "Tư
mã, Phượng cầu, Kê khang, Quảng lăng, Chiêu quân; Trang sinh, Thục đế, Lam điền" tạo nên

60
tính chất hàm súc và gợi nhớ đến những nghệ sĩ chơi nhạc với những khúc nhạc đã từng vượt
thời gian không gian (Khúc Qui phượng cầu hoàng của Tư Mã Tương Như là một khúc nhạc
nổi tiếng từng làm bà qua phụ Trác Văn Quân giàu cổ và xinh đẹp bỏ nhà theo. Khúc Quảng
lăng của Kê Khang - một ẩn sĩ đời Tấn đã tấu bản nhạc trong hoàn cảnh bị bức thiết thê thảm..
.). Những từ láy âm tạo ra độ luyến láy "sầm sập, ngơ ngẩn, dìu dặt, não nùng", nhiều điệp
khúc được lặp lại "khúc đâu, này khác, trong như, đục như, tiếng khoan, tiếng mau, khi..." tạo
nên sự âm vang, gợi ra nhiều âm hưởng của nhiều tiếng đàn khác nhau. Ngược lại khúc đàn 2
và 3 thi hào chủ yếu dùng những từ thuần Việt, hạn chế dùng những điển tích, từ láy âm, từ
Hán Việt. Những người thưởng thức khống sành điệu về âm nhạc cũng có thể cảm thấu niềm
xót xa thương cảm của người đánh đàn.

Ngoài ra, Nguyễn Du còn sử dụng khá nhiều thuật ngữ âm nhạc "trong đục, khoan mau,
cao thấp, dây vũ, dây văn, tơ đồng, êm ái, ấm..." làm cho tiếng nhạc bằng thơ diễn tả khá đầy
đủ tiếng nhạc bằng đàn. Rõ ràng, Nguyễn Du không chỉ là nhà thi hoa mà còn là một nhà thi
nhạc.

Về bố cục:

Trong bốn tác phẩm nhạc, tác phẩm nhạc đầu tiên viết theo cấu trúc nhạc cổ điển có bốn
phần rõ rệt -phần khai nhạc, tiếng nhạc dồn dập rầm rộ, hơi nhạc mạnh mẽ, nhịp điệu đổi liên
tiếp rất gây ấn tượng. Người đọc có cảm tưởng như đang nghe cả một dàn giao hưởng cùng hoà
khí một lúc. Phần hai tương phản với phần một về âm thanh. Tốc độ và cường độ giảm hẳn.
Người nghệ sĩ chơi đàn như như ép dây đàn xuống cho nên tiếng đàn trở nên bi ai buồn thảm
mê hoặc người nghe. Phần ba nhịp độ bài nhạc lại chuyển động, tốc độ tiêng đàn tăng dần gieo
vào lòng người đọc những âm hưởng nhạc vui linh hoạt nhẹ nhàng. Người nghe như thả hồn
miên man vơi dòng nước chảy, áng mây trời. Phần bốn nét nhạc như trầm xuống kéo dài vấn
vương, lưu luyến. Bản nhạc gợi ra hình ảnh nàng Chiêu Quân -Vương Tường đời Hán bị đi
cống Hồ. Vì thế khúc nhạc mang chất biệt ly buồn vời vợi.

Khúc đàn thứ hai chỉ có một phần với một âm hưởng duy nhất- buồn bã, đau thương, xót
xa, dồn nén, bi ai "Bốn đây như khóc như than". Những giọt nước mắt lã chã, những lời than
khốc thảm thiết, tiếng nhạc lòng đã biến thành nhạc điệu. Chỉ một câu nhạc duy nhất nhưng đó

61
lại là phần gan ruột nhất. Cái kiểu "cười nụ" hả hê thỏa mãn của bà chủ Hoạn Thư như đánh
thức thêm nỗi đâu của cô Kiều.

Khúc đàn thứ ba cũng chỉ có một phần, một âm hưởng "Một cung". Khúc nhạc lần này bi
thương thảm thiết hơn nhiều. Kiều phải lấy máu của mình để mua vui cho Hồ Tôn Hiến. Ba nỗi
đau trong một tiếng đàn, đau vì chính mình là kẻ tòng phạm, đau vì mất chồng, goá bụa, đau vì
làm thân con hầu cho kẻ giết chồng. Không còn một nỗi đau nào hơn thế!

Khúc đàn thứ tư ngắn hơn khúc đàn thứ nhất, nhưng lại dài hơn khúc đàn thứ hai và thứ
ba. Nó có ba phần. Phần một -phần khai nhạc với âm hưởng khoan thai nhịp nhàng êm ái trầm
bổng lên xuống. Phần hai là khúc nhạc đầm ấm dương hoà. Kiều muốn ca tụng tình yêu đã tâm
linh hoá thành tình người hoà hợp thân thiện không còn khoảng cách như tình yêu. Phần ba
khúc nhạc êm ái xuân tình (Xuân tình là mối tình đầu không thành của Lý Thương Ẩn tác giả
bài cẩm sắt XgỢi nhớ hồn Thục Đế và mình Đỗ Quyên tuy hai mà một) vừa trong vừa ấm.
Khác với Lý Thương Ẩn đau khổ cả đời vì mối tình đầu, còn Kiều thì đã tìm ra giải pháp để
giải quyết mối tình xưa (cầm sắt sang cầm kỳ). Khúc nhạc như dung hoà mọi đối nghịch mọi
mâu thuẫn của đời người. Có thể nói, đây không còn là khúc nhạc tình yêu như buổi ban đầu
gặp gỡ mà là khúc nhạc về tình người êm đềm thân thiện.

Nghiên cứu bốn lần Kiều đánh đàn, nhà thơ Tế Hanh đã có kết luận:"Nhà thơ đời Đường
Bạch Cư Dị trong bài Tỳ bà hành có tả tiếng đàn trong những câu thơ bất hủ. Lần thứ nhất
người kỹ nữ đánh đàn, ông tả trong 22 câu. Lần thứ hai người kỹ nữ đàn lại, ông chỉ tả có hai
câu ....Cái khó của Nguyễn Du khi phải tả bốn lần về một tiếng đàn. Cái khó mà Nguyễn Du
vượt qua một cách vinh quang "[42, 565]

Trong bốn lần Kiều đánh đàn Nguyễn Du đều tả đến tác động của âm nhạc. Tiếng đàn
càng hay tác động càng lớn. Khúc đàn lần thứ nhất làm rung chuyển cả ánh sáng"tỏ mờ", Kim
Trọng phải bàng hoàng ngơ ngẩn, vật vã trăn trơ, đồng điệu. Khúc đàn lần thứ hai có một sự
đối nghịch -Người thì cười nụ thích chí, người thì đau đớn nát tan. Khúc đàn thứ ba có khả
năng đánh thức tâm hồn trái tim xơ cứng của Hồ Tôn Hiến:"nhăn mày rơi châu”, "đắm" "say"
"ngây vì tình". Khúc đàn thứ tư có sức tác động kỳ diệu đến thế giới chung quanh "khói trầm
cao thấp" và làm cho người nghe nhớ nhung, lưu luyến bị ru hồn về cái thời quá vãng, mộng
mơ, êm ái.

62
 Nói chung, những khúc đàn trên có khả năng chinh phục mọi giác quan -thính giác, thị
giác, xúc giác, làm thay đổi cả không gian cảnh sắc, cố khả năng làm giản nở và rứt ngắn thời
gian. Không ít những chiều kích không gian, thời gian gian - quá khứ, hiện tại, tương lai ẩn
trong tiếng đàn.

Ngoài bốn khúc đàn nêu trên, tài đàn của cô Kiều còn được khẳng định ở nhiều lần khác.
Ở phần giới thiệu chân dung nhân vật, Nguyễn Du đã viết "Một cung bạc mệnh lại càng não
nhân". Không thể hoà nhập với không khí xô bồ ngột ngạt ở lầu xanh, Kiều phải tìm niềm vui
trong tiếng đàn"Cung đàn trong nguyệt, nước cờ dưới hoa". Khi họ Mã đến mua Kiều, hắn lại
"Ép cung cầm nguyệt, thử bài quạt thơ". Hồ Tôn Hiến trong lúc »Giở say, lại ép vặn đàn nhặt
tâu»(2568). Nhưng chỉ có những bản trình tấu đặc biệt mới được Nguyễn Du đặc tả. Như thế
cũng là quá tài nếu so sánh với cách tả tiếng đàn của Thanh Tâm Tài Nhân:"Liền xoà mấy ngón
tay thon nhỏ, khua động dây tơ, ban đầu nghe như hạc kêu, kế đến nghe như vượn hót, lúc
khoan như gió thoảng, lúc gấp như mưa rào; âm điệu du dương, thanh vận ai oán, như hờn như
tủi, như khốc như than.

Kim Trọng để tai lắng nghe, mừng vui khôn xiết, lúc thì sửa áo ngồi yên, lúc thì gật đầu
khen ngợi, cũng có lúc im lặng thở than... " [83, 69].

Có nhà nghiên cứu cho rằng khi xây dựng những khúc đàn của cô Kiều, Nguyễn Du lấy ý
thơ trong bài "Cầm ca" của Lý Kỳ:

Sơ nghi táp táp lương phong động

Hậu tự tiêu tiêu mộ vũ linh

Cận nhược lưu truyền lai bích chướng

Viễn như huyền hạc hạ thanh minh

(Lúc đầu là ngờ như gió mát thổi rì rào

Sâu lại cho là mưa chiều rơi ào ạt,

Gần như suối đổ xuống từ vách núi

Xa như tiếng hạc dội từ trời cao)

63
 Dù lấy ý thơ của Lý Kỳ nhưng kỹ thuật vượt xa Lý Kỳ. Đặc biệt nhờ "kỹ thuật chuyển
hoá âm thanh thành hình ảnh mà câu thơ của Nguyễn Du vươn ra ngoài lời, chấp cánh cho trí
tưởng tượng của người đọc đi vào ý thơ một cách trực tiếp điều mà bản văn của Thanh Tâm Tài
Tử không làm được" [22,167]. Không chỉ thế, tiếng đàn của cô Kiều còn là sự tổng hoà và nâng
cao của nhiều tiếng đàn, trong đó có tiếng đàn của người phụ nữ tài hoa cũng mệnh bạc ở đất
Long Thành. Tả tiếng đàn của người phụ nữ đất Long Thành, Nguyễn Du chỉ đặc tả hai lần:

Lần đầu : Năm cung dìu dặt nảy qua phiếm đàn.

Tiếng khoan thoảng thông ngàn gió thổi,

Tiếng trong như hạc gọi xa xăm.

Mạnh như Tiến Phúc sét gầm.

Buồn như tiếng Việt, Trang nằm đau rên.(Hoàng Tạo dịch)

Tiếng đàn có rất nhiều âm hưởng: từ âm điệu êm ái trong trẻo du dương chuyển sang
mạnh mẽ dồn dập và càng về sau tiết tấu giai điệu càng chậm dần nghe mênh mang tha thiết
buồn thương.

Hai mươi năm sau cũng người gảy đàn ấy nhưng âm hương đã khác xưa. Khúc đàn ngắn
hơn nhưng thê thiết và não nùng hơn:

Lần hai: Thoảng mấy tiếng, thầm rơi giọt lệ

Lọt tai mà như xé tấc son .

Có thể xem, đây là một phần trong bốn bản trình tấu của cô Kiều. cả hai đều có những nét
rất chung- vui và buồn, hào hứng và bi thương, tài hoa và bạc mệnh. Miêu tả tiếng đàn cho hay
và đúng với ngôn ngữ âm nhạc là cả một nghệ thuật. Đối với Nguyễn Du, ông không chỉ ghi
âm tiếng đàn mà còn thể hiện được tiếng lòng của những người trong cuộc. Dường như Ngu
yễn Du không chỉ dùng lỗ tai âm nhạc mà còn huy động toàn bộ giác quan, tâm hồn, tình cảm
của một trái tim từng rớm máu trước những nỗi đau đời để lắng nghe miêu tả từng âm sắc của
tiếng đàn.

64
 2.1.3.2.Âm hưởng âm nhạc trong ngày họ Mã rước dâu :

Sau khi tên họ Mã ngụy trang bằng cái lễ vấn danh, hắn lại tiếp tục ngụy trang bằng lễ
rước dâu. Trong hoàn cảnh vô cùng đặc biệt ấy, thi hào Nguyễn Du đã chọn những nhạc cụ rất
phù hợp “Quản huyền”:

Xiết bao kể nỗi thảm sầu ! (777)

Khắc canh đã giục nam lâu mấy hồi. (778)

Kiệu hoa đâu đã đến ngoài, (779)

Quản huyền, đâu đã giục người sinh ly. (780)

Khác với những đoạn thơ miêu tà nghệ thuật độc tấu của Thúy Kiều trên cây đàn Tỳ Bà,
những câu thơ trên lại nặng chất cảm xúc nhẹ chất miêu tả. Mặc dù không ghi âm tiếng nhạc,
không nói rõ loại đàn gì nhưng tiếng nhạc trong ngày họ Mã rước dâu vẫn được gợi lên. Theo
Tản Đà. “Quản là ống, tượng trưng cho tiếng sáo, huyền là dây - tiếng đàn. Cái hay của câu thơ
là tiếng nhạc vui đặt với chữ sinh ly là tiếng buồn"[96,67]. Nhưng nếu đi vào tính chất đặc thù
về âm sắc của từng nhạc cụ ta thấy rằng sáo có âm sắc chung trầm buồn. Âm hưởng đó chắc
chắn có sự cộng hương của tiếng đàn cùng điệu, những âm thanh kể lể thảm thương trước cảnh
sinh ly, tiếng dừng đột ngột của chiếc kiệu hoa. Tất cả tạo nên những âm sắc vội vội, vàng
vàng, thê lương, buồn thảm, chia ly chẳng khác nào những âm sắc của những nhạc cụ đưa tiễn
người quá cố. Trong tiếng nhạc dường như ta còn nghe thấu nỗi đau của nàng Kiều và của cả
thi hào.

Trong bản Kim Vân Kiều Truyện, tiếng nhạc trong ngày họ Mã rước dâu hoàn toàn không
có. Thanh Tâm Tài Nhân chi nói phớt qua bằng một câu "Hôm sau nhà họ Mã đến rước dâu,
Thúy Kiều cất tiếng khóc ầm lên, vừa nhủ thầm..." [83,119]

2.1.3.3.Tiếng nhạc của vũ trụ:

Có thể xem vũ trụ là một nhân vật thầm lặng xuất hiện khá nhiều lần. Nhân vật này không
ít lần cất lên những khúc nhạc với những âm hưởng khác nhau. Trước khi Đạm Tiên xuất hiện
khung cành trở nên buồn, tiếng gió nhè nhẹ như đưa con người đi vào thế giới hư vô "Một vùng
cỏ áy, bóng tà, Gió hiu hiu thổi một vài bông lau." (97-98). Nhưng khi hồn Đạm Tiên bất ngờ
xuất hiện thì âm hưởng trở nên mạnh mẽ, dữ dội "Phút đâu trận gió cuốn cờ đến ngay. Ào ào

65
đổ lộc, rung cây" (120-121). Khi hồn ma biến mất gió chỉ động tĩnh khẽ khàng "Nàng còn cầm
lại một hai tự tình, Gió đâu sịch bức mành mành," (212-213). Khung cảnh chiều khi Kim Trọng
"Nhớ nơi kỳ ngộ vội dời chân đi", gió chiều chỉ đủ tạo ra sự xao động hàng lau nhuộm sắc
buồn"Gió chiều như giục cơn sầu, Vi lô hiu hắt như màu khơi trêu." (263 -264). Âm hưởng âm
nhạc vù trụ xuất hiện nhiều nhất trong các trường hợp báo tai hoa đang đến hoặc sẽ đến :

-Khung cảnh tại lầu Ngưng Bích thật trống trải vắng lặng rơn người. Dường như không có
tiếng động tĩnh nào ngoại trừ tiếng sóng ầm ầm, tiếng gió rít từng cơn. Chúng như muốn bao
quanh cuốn phăng Thúy Kiều. Kiều thật sự hãi hùng và lo sơ trước những lời tiên tri của vũ trụ,
dự báo tai hoa đang linh rập bủa vây :

-Buồn trông gió cuốn mặt duềnh, (1053)

Âm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi. (1054)

-Tiệc trường đình xong xuôi, họ Mã thở phào nhẹ nhõm vội vã cho chiếc xe tuấn mã lao
vun vút trên đường. Lúc này, âm hưởng vũ trụ trở nên dữ dội hơn- gió giật mạnh, mây cuồn
cuộn đảo điên, trời tối sầm, chiếc xe bị cuốn hút trong những cơn lốc xoáy. Ba hình ảnh, hai âm
thanh khác nhau nhitog lại cộng hưởng nhau tạo nên những âm thanh ghê rợn, cảnh tượng kinh
hoàng:

Đùng đùng gió giật, mây vần, (907)

Một xe trong cõi hồng trần như bay. (908)

-Khi Kiều và Sở Khanh đi trốn, âm thanh vũ trụ cũng khác thường - gió mạnh, tiếng lá
cây đổ xào xạc, trăng mờ ảo khuất bóng. Phải chăng có điều gì bất thường xảy ra?

Đêm thu khắc lậu canh tàn, (1119)

Gió cây trút lá, trăng ngàn ngậm gương. (1120)

-Quả thật như vậy, lúc tiếng gà gáy vội vã báo hiệu trời gần sáng thì cùng là lúc tên Sở
Khanh đã "rẽ dây cương lối nào":

Tiếng gà xao xác gáy mau, (1123)

Tiếng người đâu đã mái sau dậy dàng. (1124)

66
 -Vùng vẫy nhưng không có con đường thoát, Kiều quyết định quyên sinh, thiên nhiên vũ
trụ nỗi giận, bất bình trước sự trái ngang của cuộc đời:

Triều đâu nổi tiếng đùng đùng, (2619)

Hỏi ra mới biết là sông Tiền Đường. (2620)

Tiếng sóng, tiếng gió, tiếng triều trong những câu thơ trên đều có chung nhạc điệu mạnh
mẽ, gấp khúc dữ đội. Những từ láy âm "Ầm ầm , đùng đùng, xao xác" lúc đặt đầu, lức đặt giữa,
lúc đặt cuối trở thành những trọng âm có độ âm vang liên tục, có khả năng làm rung chuyển
không gian chấn động tâm lý. Nó như những tiếng trống, tiếng vuốt trên mặt đàn trong một dàn
nhạc giao hưởng được đẩy lên cao độ. Thiên nhiên như trút cơn thịnh nộ trước sự bất công của
cõi người. Những âm hưởng đó còn được lặp lại khi Kim Trọng cùng gia đình Kiều lập đàn
tràng giải oan bên sông Tiền Đường:

Ngọn triều, non bạc, trùng trùng, (2969)

Vời trông còn tưởng cánh hồng lúc gieo. (2970)

-Đến khi Kiều được Giác Duyên cứu vớt, vũ trụ trở nên bình lặng. Sự bình lặng của thiên
nhiên có chăng cũng đồng nghĩa với việc chấm dứt kiếp đoạn trường của con người?

Bốn bề bát ngát mênh mông, (2735)

Triều dâng hôm sớm, mây lồng trước sau. (2736)

Nói chung, vũ trụ như đồng cảm hiểu thấu tình cảm nội tâm con người, nhất là những con
người bị chà đạp. Tiếng nói ấy thật đa giọng điệu và nhiều cung bậc. Khi tình yêu đến âm
hưởng vũ trụ thật nhẹ nhàng "Nhạc vàng đâu đã tiếng nghe gần gần", êm ái " Dưới cầu nước
chảy trong veo", khi tai hoa rình rập thì thiên nhiên trở nên dữ dội, khi "đoạn trường sổ rút tên
ra" vũ trụ trở về trạng thái bình ổn.

2.2.Tác phẩm nhạc về Truyện Kiều trong cảm hứng của người đời sau:

So với những tác phẩm khác, Truyện Kiều là một hiện tượng đặc biệt có nhiều hình thức
sinh hoạt âm nhạc nhất.

67
 2.2.1.Nhạc:

2.2.1.1.Nhạc sĩ Vũ Đình Ẩn và đàn hợp xướng Kiều:

Hợp xướng là một hình thức âm nhạc khá đồ sộ. Ngoài người chỉ huy, nhiều người đệm
đàn còn có rất nhiều diễn viên thanh nhạc, nhiều giọng bè khác nhau. Dù phức tạp khó khăn
nhưng với lòng say mê kiệt tác Truyện Kiều, nhạc sĩ Vũ Đình Ân đã dày công viết và thực hiển
dàn "Hợp xướng Truyện Kiều". Hợp xướng có ba chương - mối tình đầu, hồng nhan bạc mệnh,
tình chị duyên em. Vì Truyện Kiều quá dài cho nên khỉ sọan hợp xướng, Vũ Đình Ân chỉ chọn
phổ những câu thơ quan trọng nhằm làm nổi bật những giai đoạn của cuộc đời Kiều. Hợp
xướng Kiều rất phong phú về âm điệu và rất phù hợp với nhạc điệu trong Truyện Kiều. Đoạn
giới thiệu chị em Thúy Kiều có tiết tấu chậm rất phù hợp với giọng kể. Đoạn chị em Thúy Kiều
du xuân tiết tấu nhanh vui nhộn. Đoạn Kim Trọng xuất hiện tiết tấu chậm, êm nhẹ tạo được
cảm giác chờ đợi. Đoạn Kim Trọng chia tay Thúy Kiều, tiết tấu rề rà âm hưởng buồn. Đoạn
Kim Trọng dò la tìm nơi ở của gia đinh Kiều từ nhạc điệu chậm chuyển sang vui tươi. Đoạn sai
nha "vét sạch sành sanh " nhạc điệu mạnh mẽ dữ dội. Đoạn Kiều quyết định bán mình nhạc
điệu chậm âm điệu buồn. Đoạn Kiều trao duyên âm điệu như cắt đứt diễn tả được nỗi đau quặn
lòng. Đoạn Kiều ở lầu xanh nhạc điệu nhanh gấp gấp diễn tả được sự xô bồ. Đoạn Kiều gặp
Thúc Sinh nhạc điệu nhẹ nhàng êm ả. Đoạn Kiều bị quan phả đánh đập, âm điệu mạnh mẽ dữ
dội. Đoạn Kiều chép kinh ở Quan Âm các ấm điệu buồn gợi được sự sầu thảm. Đoạn Kiều gặp
Từ Hải âm điệu hào hùng. Đoạn Hồ Tôn Hiến đánh úp, nhạc điệu nhanh gấp thể hiện được sự
bất ngờ. Đoạn Kiều hầu rượu Hồ Tôn Hiến, âm điệu thảm thiết. Đoạn sư bà Giác Duyên cho
người vớt Kiều, nhạc điệu trở lại nhanh gấp. Đoạn đoàn viên nhạc điệu vui tươi nhưng lắng
đọng.

Hợp xướng Truyện Kiều do Vũ Đình Ân chỉ huy, Nhất Sinh-Hoàng Thơ- Khánh Duy-
Phương Dung- Kim Cúc lĩnh xướng, Minh Mẫn đệm đàn Piano và gần 70 người hát, cùng dàn
nhạc 20 người đã có buổi trình diễn tại nhà hát Bến Thành, ngày 17-12-2000. Hợp xướng Kiều
đã tạo được tiếng vang, thu hút được nhiều thính giả. Hội âm nhạc thành phố Hồ Chí Minh,
công ty bạn yêu nhạc đã thu đĩa VCD để giới thiệu rộng rãi với công chúng.

68
 2.2.1.2.Nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam với bản giao hưởng số 7-Truyện nàng Kiều:

Giao hưởng là bàn hoà tấu lớn. Nó có khả năng tận dụng sự phong phú đa dạng về hoà
thanh, âm sắc, độ vang của nhiều nhạc khí, thường gồm bốn chương, tương phản nhưng gắn bó
hữu cơ với nhau. Bản giao hương số 7- Truyện nàng Kiều của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam lại có
6 chương. Ba'n giao hưởng đã được nhà hát giao hưởng và vũ kịch thành phố Hồ Chí Minh
trình diễn ngày 9-9 -2001 tại nhà hát thành phố. Cũng như hợp xướng Kiều của Vũ Đình Ân,
bản giao hưởng số 7 của Nguyễn Văn Nam đã được công ty Bạn yêu nhạc và Hội âm nhạc
thành phố thu vào đĩa VCD.

2.2.1.3.Nhạc Phạm Duy:

Phạm Duy từ một người "hát rong"(chữ dùng của chính Phạm Duy) đã phấn đấu trở thành
một nhạc sĩ lớn. Ông có nhiều ca khúc bất hủ ca ngợi đất nướ c, con người, tâm hồn Việt Nam.
Trong đĩa nhạc CD minh hoa Kiều, ông đã tâm sự "Bây giờ là lúc cuối cuộc đời, đã là người
dung tụng dân ca Việt Nam, tôi muốn kết thúc sự nghiệp của mình bằng một tác phẩm vô cùng
Việt Nam qua một số bài hát về đề tài Truyện Kiều" [65]

Dựa vào 3254 câu thơ Kiều, Phạm Duy phổ thành bốn bức minh hoa: Phần một-giới thiệu
không gian, thời gian, nhân vật, Kiều gặp Đạm Tiên- gặp số phận; phần hai-Kiều gặp Kim
Trọng - gặp tình yêu ; phần ba- gia biến bán mình, Kiều gặp những kẻ xấu; phần bốn- Kiều gặp
vị cứu tinh Từ Hải.

Do kinh phí hạn hẹp, hiện nay, Phạm Duy chỉ mới cho ra điã CD phần một gồm mười hai
ca khúc. Hoàn thành đĩa CD này là cả một quá trình. Ngoài việc phổ nhạc, Phạm Duy còn cử
con trai- nhạc sĩ Duy Cường về Việt Nam hai năm để lấy mẫu, xem phim, thu thanh giọng
ngâm theo kiểu cổ, thu tiếng đàn bầu, đàn tranh. Giai điệu trong phần giáo đầu giàu chất dân
ca, có sự kết hợp hai loại âm hưởng - âm hưởng nhạc điệu dân tộc và âm hưởng nhạc hiện đại.
Mười hai khúc minh hoa Kiều là mười hai nhạc điệu. Rằng năm Gia Tĩnh triều Minh có kiểu
ngâm cổ, âm hưởng nhạc dân tộc được phối chung với âm hưởng nhạc hiện đại, nhạc Trung
Quốc. "Thanh minh trong tiết tháng ba" và "Ngày xuân con én đưa thoi" có nhạc điệu trữ tình
phấn khởi. "Ngổn ngang gò đống kéo lên" cũng là nhạc điệu trữ tình nhưng pha chút lãng
mạn."Sè sè nấm đất bên đường"đoạn đầu nhạc điệu sầu thương tê tái, đoạn sau hoạt bát.''Đau
đớn thay phận đàn bà" nhạc điệu chua xót, đau thương. "Một vùng cỏ áy ác tà" nhạc điệu

69
nhanh nhẹn nhưng mang màu sắc li hoài. "Dễ hay tình lại gặp tình"từ nhạc điệu giàu chất hiện
thực chuyển sang nhạc điệu siêu thực, ma quái. "Gốc cây lại vạch một bài cổ thi" nhạc điệu
buồn". Dùng dằng nửa ở nửa về, Chàng Vương quen mặt ra chào, Tình trong như đã mặt ngoài
còn e" trở lại nhạc điệu đồng quê, êm ả, nhẹ nhàng.

Mười hai khúc Kiều ca được nhạc sĩ Duy Cường phối âm ; Thanh Loan, Ái Vân ngâm
thơ; Ái Vân, Thái Hiền, Thái Thảo, Duy Quang, Tấn Ngọc hát ; Phạm Duy là người giới thiệu
trước mỗi khúc hát. Đĩa nhạc "Minh hoa Kiều" đã thực sự làm sống lại chuyện của hơn hai
ưăm năm về trước.

2.1.2.4.Nhạc của Trương Thìn:

Trương Thìn là một bác sĩ nhưng cũng là một người rất yêu nhạc, am hiểu khá sâu sắc
lãnh vực âm nhạc. Ông đã sáng tác và phổ nhạc khá nhiều. Gia tài nhạc của ông có khoảng 300
bài- Chơi giữa mùa trăng của Hàn Mặc Tử, Cung oán ngâm của Ôn Như Hầu, Đoạn trường vô
thanh của Phạm Thiên Thư, thơ Trù Vũ, thơ Bích Khê, thơ Hải Thượng Lãn Ông, Truyện Kiều
của Nguyễn Du. Có một điều khác biệt với các nhạc sĩ khác là trước mỗi khúc Kiều ca nhạc sĩ
Trương Thìn có trích những câu thơ xen với những lời dẫn và vẽ tranh minh họa. Nhận xét về
mười hai khúc kiều ca Hoàng Phủ Ngọc Tường có viết :"Phần mở đầu giống như phần hình nhi
thượng dành cho một thế giới rồi đây sẽ tan vỡ, người viết c a khúc, có vẻ như không hề bận
tâm tới việc dàn dựng, đã tạo nên một cấu trúc hàm chứa nguy cơ nổ tung, gồm đủ bốn yếu tố
Sắc trong ca khúc Ngọc ngà , Tài trong ca khúc Trong như tiếng hạc bay qua, Tình trong ca
khúc Người đâu gặp gỡ làm chi và Mệnh trong ca khúc Nấm đất bên đường. Nhân thân của
Thúy Kiều đã được vẽ bằng chất nổ, để chuyển sang một hành trình đi dài tới hố thẳm trong
những ca khúc tiếp theo Mai sau dù có bao giờ, Một xe trong cõi hồng trần, Bên trời góc bể bơ
vơ, vầng trăng ai xẻ làm đôi, Phận bèo đâu cũng lênh đênh, Một cung gió thảm mưa sầu. Sau
cùng là tình nhân gặp lại tình nhân kết thúc biện chứng giữa sống và chết, cái tâm hoá giải mọi
mâu thuẫn gay gắt của hiện hữu để sáng tạo lại số phận bằng sự tái sinh(...) Nhân thân kiều
mang dấu ấn chỉ của ba cuộc tình, bốn bản đàn, một cuộc đi dây hiểm nghèo dọc đường định
mệnh và một cú nháy ra khỏi vực thẳm; tất cả đã thuật lại trọn vẹn trong 12 khúc ca của
Trương Thìn. Thìn đã làm một việc kỳ lạ, là định nghĩa số phận con người trong khoảng một
tiếng đồng hồ ."[85,2].

70
 Khảo sát 12 khúc Kiều ca ta thấy rằng:

Về nhịp:

Hai loại nhịp mà Trương Thìn sử dụng là nhịp đơn hai phách 2/4 và nhịp phức bốn phách
4/4. Nhịp 2/4,4/4 là những loại nhịp thông dụng.

Về khoá:

Ông thường dùng khoá & một loại khoá phổ biến trong những sáng tác âm nhạc.

Về điệu thức:

Nhạc sĩ thường dùng điệu thức trưởng và thứ. Đặc biệt, những chỗ cần diễn tả tâm trạng
dồn nén giằng xé, một nỗi buồn lan toa cùng cỏ cây sông nước, tác giả thường thay đổi điệu
thức. Từ giọng điệu bình thường tác giả chuyển thành điệu thức thăng, chẳng hạn như khúc
Trong như tiếng hạc bay qua, Nấm đất bên đường, Một xe trong cõi hồng trần, Bên trời góc
biển bơ vơ, vầng trăng ai xẻ làm đôi, Cùng trong một tiếng tơ đồng, Một cung gió thảm mưa
sầu. Ngoài ra, ở những chỗ cần xoáy sâu tạo ấn tượng, ông thường sử dụng ký hiệu quay lại.
Có khúc quay lại toàn đoạn, có khúc quay lại một đoạn ngắn. Chẳng hạn như đoạn người ơi
gặp gỡ làm chi (trong ca khúc cùng tên )..., Người về chiếc bóng năm canh ...(trong khúc vầng
trăng ai xẻ làm đôi ). Đặc biệt, khúc Một xe trong cõi hồng trần là một khúc nhạc đầy biến tấu.
Đoạn đầu nhanh chống, gấp gấp, mạnh mẽ dữ dội diễn tả được tốc độ khẩn trương của chiếc xe
trước không gian bao ỉa đầy rợn ngợp. Đoạn nhạc này không chỉ diễn tả được cảnh tượng mà
còn diễn tả được nội tâm con người tràn ngập sự hãi hùng biến động. Đoạn sau nhịp điệu như
chậm lại diễn tả được cái không gian cảnh vật và không gian nỗi lòng tràn ngập sự âu lo.

Khi phổ nhạc, nhạc sĩ Trương Thìn chỉ mượn ý thơ của đại thi hào Nguyễn Du chứ ít lấy
toàn bộ câu thơ để phổ vậy mà vẫn giữ được cái thần của đoạn thơ. Có những đoạn thơ quá dài,
ông cô lại bằng cách chọn những câu chữ hay, quan trọng kết lại với nhau để tạo thành bản
nhác. Chẳng hạn như khúc "Nấm đất bên đường" với 7 dòng nhạc, ông đã chọn lọc trong 133
câu từ câu 57 đến câu 190. Có đoạn quá ngắn như đoạn Đạm Tiên ông chọn lọc thêm đoạn
Kiều nằm mộng để bổ sung thêm cho phong phú. Có những câu thơ Trương Thìn chỉ phổ nửa
vời chừa khoảng trống để người hát, người nghe tiếp tục liên tưởng cảm nhận, nhờ thế lời nhạc
trở nên vừa lạ vừa hay. Dòng nhạc "Đạm Tiên nàng ấy hồng nhan" trong khúc "Nấm đất bên

71
đường'* là một dòng nhạc có sự nửa vời được rút g ọn từ bốn câu thơ: 63, 64, 65, 66. Rõ ràng,
tiếng thơ, tiếng nhạc, tiếng lòng có sự đồng điệu. Mười hai ca khúc này không phải nó nằm ngủ
yên trên tập nhạc. Trong ngày giỗ cụ Nguyễn Du nghệ sĩ Thúy Vinh đã rót vào tâm hồn người
nghe những âm hưởng ú tê, đúng như Mai Quốc Liên nhận xét: "Bác sĩ -nhạc sĩ Trương Thin
trong mười hai ca khúc phổ thơ Kiều đồng điệu và tỉ tê, nỉ non vào trái tim người nghe, qua
giọng ca Thuý Vinh rung động; qua chín h tác giả, đã là một nén hưctag trầm dâng lên anh hồn
Nguyễn Du trong ngày giỗ của người " [34, 210]

Gần đây, bác sĩ, nhạc sĩ Trương Thìn có phổ bổ sung sáu khúc Kiều ca: Người khách viễn
phương, Vườn xưa đã mất, Ai tri âm đó, Thì ra chiếc lá bơ vơ, Kiều xót xa thương, Chữ tâm
kia mới...Dọc ngang trời rộng vẫy vùng biển khơi. Cũng như 12 khúc Kiều ca, sáu khúc Kiều
ca phổ sau cũng cố âm hương rất đa dạng nhiều biến điệu: mạnh mẽ (Kiều gặp Từ Hải), trầm
lắng não nùng (Vườn xưa đã mất, Thì ra chiếc lá bơ vơ, Xốt xa thương ), khoan thai suy ngẫm
(Chữ tâm kia mới). Mười tám khúc Kiều ca của nhạc sĩ Trương Thìn đã được dàn dựng thu
thành hai đĩa CD. Thu Hà, Thanh Hùng, Nguyễn Anh Dũng, ca đoàn Lang Thang và ca trường
Nguyễn Hoàng Hương dẫn ngâm và hát; Vũ Quỳnh Hương, Vũ Hà dẫn đọc; nhà văn Diệu Tấn
trích Kiều và dẫn giải; Hồ Đăng Tín, Lê Huy hoà âm; Lê Huy, Vũ Trụ, Amy Watson, Nguyễn
Hân, Nguyễn Quân phối khí kỹ thuật và studio. Mười tám khúc Kiều ca cũng được bác sĩ nhạc
sĩ Trương Thìn và bác sĩ Lê Hùng biểu diễn nhiều lần ở Pháp và Hoa Kỳ.

Nói chung, từ tiếng nói bằng ngôn ngữ thi ca, tiếng nói có tác động gián tiếp nay có thêm
tiêng nói bằng âm thanh, bằng nhạc điệu có tác động trực tiếp chắc chắn sự tác động vào cảm
thức người tiếp nhận sẽ tăng lên bội phần. Sức sống của tác phẩm càng bay xa vươn cao. Cổ
một điều ai cũng nhận thấy không phải tác phẩm nào cũng đi vào nhạc, chỉ có những tác phẩm
thơ giàu chất nhạc, người nhạc sĩ tìm thấy sự đồng cảm với tác phẩm thơ lúc ấy tác phẩm nhạc
mới ra đời.

2.2.2.Sân khấu:

2.2.2.1.Ca vũ nhạc kịch của Đan Phú:

Nổi như nhạc sĩ Lê Thương "Đây là một tác phẩm viết rất công phu đầy nhiệt huyết của
nhạc sĩ Đan Phú - ông đã phải bỏ ra gần năm năm trời mới soạn xong vở Thi ca vũ nhạc kịch
Kim Vân Kiều của đại thi hào Nguyễn Du”.[7, 2] Khác với Trương Thìn, Đan Phú phổ cả 3524

72
câu Kiều và chuyển thể thành ca -vũ-nhạc-kịch. Do có sự tổng hoà của các loại hình nghệ
thuật- nhạc, múa, kịch nên nó có tác động trực tiếp đến thị giác, thính giác tạo được những
chấn động mạnh mẽ về xúc giác. Lời thơ, lời nhạc rót vào tâm hồn, Chàng Kim, cô Kiều, cậu
Vương quan ...được tái hiện trở thành những nhân vật sống trên sân khấu. Tất cả sẽ tạo thành
luồng xung điện chinh phục trái tim người xem. Chắc chắn khúc đoạn trường mười lăm năm
của cô Kiều sẽ âm vang mãi mãi và đánh thức mọi người về một cái thời mà quyền sống của
người phụ nữ bị rẻ rúng. Không những thế nổ còn đựơc Lê Phan dịch ra tiếng pháp giới thiệu
với bạn bè gần xa. Truyện Kiều không những vượt thời gian mà còn vượt cả không gian là như
thế đó.

2.2.2.2.Chèo:

"Chèo là một loại kịch hát dân gian truyền thống của người Vi ệt chủ yếu hình thành ở
các tính miền Bắc (Từ Nghệ An, Hà lĩnh trở ra), trung tâm là vùng đồng bằng Bắc Bộ"[20,40].
Chèo được hình thành trên cơ sở trò diễn và ca vũ dân gian từ thế kỷ XIU, phát triển cực thịnh
vào thế kỷ XIX rồi sau đó phân hoá và suy yếu dần. Đến nửa đầu thế kỷ XX, chèo được cải
cách trở thành một loại kịch hát. Chèo trải qua nhiều tên gọi khác nhau: chèo sân đình (sân
khấu thô sơ), chèo văn minh (có nhiều cải tie* n về vở diễn, trang phục, ánh sáng, nhạc nền),
chèo cải cách (được cải tiến một lần nữa cho phù hợp với thị hiếu). Tuy chèo mượn nét nhạc
của dân ca nhitag lại được chế tác đi rất nhiều. Những truyện cổ tích và truyện thơ như Tống
Trân Cúc Hoa, Lưu Bình Dương Lễ, Quan Âm Thị Kính...đã đi vào loại hình chèo. Khi sử
dụng những truyện cổ tích, truyện thơ, những câu chuyện lịch sử ...làm vỡ diễn soạn giả thường
có những gia giảm thêm thắt cho phù hợp. Là một tác phẩm có ảnh hưởng sâu rộng nhất, là một
thứ văn hoá tinh thần của người Việt Nam Truyện Kiều không thể không có mặt trong những
loại hình sân khấu truyền thống. Vào thế kỷ XIX, Nguy Khắc Đản, Hàn lâm viện triều Tự Đức
bắt đầu cho ra mắt một số tuồng tích về Kiều...

2.2.2.3.Ca kịch cải lương:

Là một loại kịch hát ra đời vào đầu thế kỷ XX bắt nguồn từ đơn ca tài tử, dân ca Nam bộ.
Cải lương rất coi trọng giọng hát nhất là sáu câu vọng cổ. Do yếu tố hát có tầm quan trọng nên
những loại truyện thơ rất dễ xâm nhập. Truyện Kiều, Truyện Lục Vân Tiên những truyện thơ
phổ biến đã trở thành những vỡ diễn cho loại hình nghệ thuật này .

73
 Lê Công Kiều, Nguyễn Thúc Khiêm ở Hà Nội, Hải Phòng trong thập niên 30, bắt đầu
soạn và cho diễn những vở cải lương về Kiều. Đến thập niên 50, Phan Ngọc Khuê, Viết Dung,
Sĩ Tiến ở Hà Nội đã soạn các vở cải lương Kiều I, II, III.

Đầu năm 2002 nhà hát ca kịch cải lương trung ương - tiền thân là nhà hát cải lương Hà
Nội (do đoàn cải lương Kim Phụng và Chuông Vàng thủ đô gộp lại) đã dựa vào những vở Kiều
đã có từ năm 1976-1977 dàn dựng lại qui mô hơn biểu diễn phục vụ trong nhiều đêm tại thủ đô
Hà Nội. Những buổi biểu- diễn đã thật sự làm rung cảm người xem.

2.2.2.4.Kịch:

Thuật ngữ kịch rất phong phú về ý nghĩa. Song nói đến kịch mgười ta thường nối đến sự
biểu diễn ưên sân khấu của các diễn viên bằng hành động cử chỉ, điệu bộ, lời nói (trừ kịch
câm).Trong kịch yếu tố nhạc nhiều lúc cũng được sử dụng. Cùng với nnhững tác phẩm khác
Truyện Kiều của Nguyễn Du đã có không ít đạo diễn dàn dựng đưa lên sân khấu.

Tại liên hoan sân khấu thể nghiệm Quốc tế lần thứ nhất tại Hà Nội từ ngày 15 đến ngày
26-11-2002 có trình diễn vở kịch "Nỗi đau nhân loại". Đây là công trình nghệ thuật hợp tác
giữa Việt Nam và Anh Quốc. Từ hạt nhân cảm xúc là sự nhẹ dạ, lầm lạc, bi kịch về lòng tín của
người lương thiện bị phản bội, tác giả Lê Duy Hạnh đã nhìn ra sự tương đồng của các cặp nhân
vật Othenllo-Thuý Kiều, Từ Hải-Desdemona và Iago-Hồ Tôn Hiến. Đây là một phát hiện. Bởi
Othenllo và Thúy Kiều đều rơi vào âm mưu đen tối của kẻ xấu. Cả hai đều mang nỗi đau mất
mát. Desdemona và Từ Hải là cặp tương đồng về sự trong trắng thánh thiện. Họ đều phải trả
giá cho sư lương thiện của mình khi lồng tin bị phản bội. vỡ diễn được dàn dựng bởi đạo diễn
Shaun Maclouglin với sự tham gia của nghệ sĩ ưu tú Vân Thành (Từ Hải), nghệ sĩ ưu tú Hồng
Vân (Desdemona), nghệ sĩ Khánh Hoàng (Othenllo), nghệ sĩ Tuyết Thu (Thúy Kiều), nghệ sĩ
Quốc Thảo (Iago). Vơi hai màu đen trắng, trang trí, ánh sáng, múa, đồng ca, âm nhạc Tây và
Đông được phát huy tối đa, hai tư tưởng yêu thương thù hận, trong sáng và thả đoạn, thiện và
ác đã được làm nổi bật. "Đấy có thể xem là câu chuyện, là nỗi đau chung của nhân loại, không
phân quốc tịch, tôn giáo, màu da" [74,9]

Tác giả Lê Duy Hạnh còn dàn dựng vở diễn "Kiều - Từ Hải" do hai nghệ sĩ Lê Tử (Từ
Hải) và Thiên Trang (Kiều) đóng vai chính, vở diễn được trình diễn nhiều lần tại sân khấu thể
nghiệm 5B Võ Văn Tần thành phố Hồ Chí Minh .

74
 Ngoài ra, một số sinh viên trường cao đẳng sân khấu điện ảnh thành phố Hồ Chí Minh
cũng vì say mê kiệt tác Truyện Kiều đã chọn trích đoạn "Kiều đánh đàn hầu rượu vợ chồng
Hoạn Thư" để đàn dựng tập luyện và tham gia kỳ thi kỹ thuật biểu diễn do trường tổ chức; một
số sinh viên khoa Văn trường đại học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh tổ chức nhiều đêm thơ
nhạc về Kiều.

Từ xưa đến nay trong văn học Việt Nam chưa có tác phẩm nào có một đời sống kỳ diệu,
tạo cảm hứng sáng tạo vô tận và có ảnh hưởng sâu rộng như tác phẩm Truyện Kiều. Trong giới
hạn 3254 câu thơ lục bát vậy mà đã có nhiều cách thể hiện khác nhau- nhạc, chèo, cải lương,
kịch với những trích đoạn khác nhau. Chính sự phong phú đa dạng về âm điệu, lời ca tiếng hát,
nghệ thuật biểu diễn, tài năng dàn dựng, các nhạc sĩ, ca sĩ, đạo diễn đã đã làm được một việc có
ích, giúp chúng ta hiểu và cảm sâu hơn về tác phẩm Truyện Kiều. Chứng tôi tín rằng Truyện
Kiều sẽ cồn tiếp t ục có những đời sống phong phú và độc đáo khác.

75
Chương 3: Truyện Kiều - chất hoạ và tác phẩm hoạ trong cảm hứng của
người đời sau.
3.1.Tính chất "Thi trung hữu họa" trong tác phẩm Truyền Kiều:

Chất họa trong tác phẩm Truyện Kiều thể hiện trên nhiều khía cạnh:

3.1.1.Chất họa trong những bức chân dung nhân vật:

Chịu ảnh hưởng của thi pháp trung đại khi miêu tả những nhân vật, Nguyễn Du thường sử
dụng bứt pháp mang tính truyền thống sắp xếp nhân vật làm hai tuyến - nhân vật chính diện và
nhân vật phản diện. Đối với nhân vật chính diện, ông tả tỉ mỉ bằng những nét bút trang trọng
giàu tính ước lộ. Còn đối nhân vật phản diện ông thường đi theo lối tả thực và phác hoa, chấm
phá bằng vài ba nét nhưng vẫn gây được ấn tượng mạnh mẽ. Mặc dù đi theo khuynh hướng
chính thống, bút pháp phác hoa, ngôn ngữ ít nhiều có tính chất ước lệ công thức nhưng ở một
số phương diện Ngu yên Du đã có những phá rào (khuynh hướng tâm lý hoá ngoại hình, thân
phận hoa phẩm cách) tạo nên những nhân vật sống động.

3.1.1.1.Nhân vật chính diện:

Đối với những nhân vật chính diện, Nguyễn Du thường vẽ bằng màu sắc hài hoa tươi tắn,
đường nét lúc thì mềm mại uyển chuyển lúc thì phóng bút nhiều chiều kích, nét vẽ đậm và kỹ
hơn so với nhân vật phản diện. Những hình ảnh ước lệ được dùng khi miêu tả nhân vật là
những hình ảnh tiêu biểu cho cái đẹp sáng trong, rực rỡ, bền vững như phong, hoa, tuyết,
nguyệt, sơn, thuỷ...Đây là bút pháp cực tả, tuyệt đối hoa, lý tưởng hoá nhan sắc cốt cách nhân
vật.

3.1.1.1.1.Chân dung Thụy Kiều:

-Phần mở đầu tác phẩm:

Trong chân dung nghệ thuật, vấn đề hàng đầu là đường nét, màu sắc đậm nhạt, lu mờ.
Nắm vững nguyên lý vẽ chân dung nghệ thuật khi hoa tác nhân vật Thúy Kiều, nhân vật trung
tâm của tác phẩm, Nguyễn Du đã chọn những găm màu mát, màu trắng trong cửa nước, màu
xanh của núi và liễu, màu sắc đậm và tươi của hoa "thắm"; đường nét mảnh mai uyển chuyển
sống động "làn, nét n và phẳng lặng của mặt nước hồ thu. Không chỉ có những màu đơn, màu

76
phối, Nguyễn Du còn dùng lối so sánh về cường độ màu "thua thắm, kém xanh " để làm rõ vẻ
đẹp hoàn thiện toàn mỹ, làm hiện lên số phận của một con người theo đúng triết lý "Hồng nhan
bạc mệnh, tài tử đa truân". Chỉ hai nét vẽ, bức chân dung của một giai nhân tuyệt thế đã hiện
hữu, đó chính là cái tài cửa thi hào:

Làn thu thuỷ, nét xuân sơn, (26)

Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh. (25)

Vẽ nhân vật Thúy Vân Nguyễn Du thiên về tổng thể còn khi phác hoa nhân vật Thuý
Kiều Nguyễn Du thiên về điểm nhãn. Thi hào đi vào đôi mắt theo quan niệm mỹ học phương
Đông "Đôi mắt là cửa sổ tâm hồn". Chọn màu trắng để diễn tả độ trong xuyên thấu vào tâm
hồn, chọn nét xuân sơn để diễn tả sự gợi cảm của một con người nặng về đời sống tâm hồn rất
đa tình đa cảm, đây là một sự tinh tế. Vũ Hạnh có lý khi lý giải vì sao thi hào Nguyễn Du
không tả đôi mắt của Thúy Vân mà lại miêu tả kỹ đôi mắt của Kiều “Thuý Vân có mắt điều ấy
thật hiển nhiên (...) Nhưng đôi mắt nàng chỉ là đôi mắt nằm trên khuôn mặt để làm đầy đủ lệ bộ
của một khung diện mà thôi (...) Đôi mắt ấy phổng ra tia nhìn là để rập theo ý tình kẻ khác,
miễn ý tình ấy thuộc về lẽ phải hiển nhiên, thuộc về trật tự đã được cuộc đời chấp nhận(...) Có
lẽ, Vân đã nhường mắt cho Kiều. Vì chỉ mỗi một mình Kiều ở trong tác phẩm có đôi mắt sáng,
mắt đẹp lạ lùng. Cặp mắt ấy có nhãn lực tuyệt vời, nhìn được chiều sâu thăm thẳm, tưởng
chừng vạch được màu xuân tươi tốt mà soi thấu vào tận đáy mồ hoang để cảm thấu nỗi niềm cô
độc xót xa của kiếp người. Cập mắt ấy nhìn được liên hệ giữa người và ta, giữa cái đã qua và
cái sẽ đến."[76,170]. Không chỉ đẹp, đôi mắt của Kiều còn là đôi mắt của sự tính thông:

Mắt xanh chẳng để ai vào, có không ? (2182)

hoặc: Khen cho con mắt tinh đời (2201)

Anh hùng đoán giữa trần ai mới già! (2202)

Mắt trong - đôi mắt đẹp ánh lên sự thông minh, mắt xanh-đôi mắt của sự đồng tình trân
trọng, giờ lại là con mắt tinh đời- đôi mắt phán đoán nhận xét sắc sảo chính xác nhanh chống
về con người. Có thể nói, đối với Thúy Kiều, vẻ đẹp của hình thức luôn luôn tiềm ẩn vẻ đẹp
của tâm hồn và vẻ đẹp của tâm hồn "đã phản chiếu trên những dung nhan nàng những đường
nét, nhữíig màu sắc tươi đẹp mà đằm thắm" [10,25]

77
 -Trước mặt mụ mối, Kiều không còn là Kiều của ngày nào. Nàng đã biến sắc, thi hào
chọn sắc vàng của hoa lá, một màu sắc buồn tiêu biểu cho mùa thu, những nét mờ, nét phớt lĩ
trong sự phản chiếu và nét mảnh khảnh mỏng manh. sắc màu ấy, đường nét ấy tượng trưng cho
cái thần sắc bạc nhược, sự thỉu não. Cái thần của bức tranh là ở sự tương quan giữa sắc buồn và
nét mờ, là sự đối lập giữa cái hôm qua và cái hôm nay, tất cả nhằm làm nổi rõ sự ủ dột tái tê
của một con người cam chịu chai lý vì mang nỗi đau căm lặng không thể vùng vẫy :

Ngừng hoa bổng thẹn, trông gương mặt dày. (636)

Nét buồn như cúc, điệu gầy như mai. (638).

Bốn nét vẽ là bốn hình thái hỗ trợ cho nhau, thống nhất nhau trong việc diễn tả sự chấn
động tâm lý đã làm tàn phai nhan sắc. Trong bốn nét vẽ đó, hai nét vẽ "Nét buồn như cúc, điệu
gầy như mai" là hai nét vẽ thần tình nhất, thể hiện được thái độ căm lặng đến tuyệt đối, căm
lặng nhưng Kiều vẫn không giấu được nỗi đau đớn, xót xa tủi nhục. Giờ đây, Kiều chỉ còn là
cái bóng của chính mình! Khác với bức vẽ trên, khi thực hiện bức vẽ này, Nguyễn Du không
dùng những sắc màu đậm, đường nét sắc cạnh. Chính bứt pháp vẽ kiểu như vậy đã tạo được
cái thần của câu thơ, vừa thể hiện được dáng hình, vừa thể hiện được nỗi đau ẩn đằng sau bộ
dạng bên ngoài.

Kiều tắm:

Có lẽ đây là bức hoa khó vẽ nhất trong những bức tranh vẽ chân dung nhân vật. Bởi lẽ,
nếu không khéo sẽ rơi vào sự dễ dãi, đường đột, lộ liễu kém tế nhị, đi chệch với những quan
niệm đạo đức của xã hội đương thời, đồng thời hạ thấp giá trí của cô Kiều, một cô gái vốn
khuôn thước theo kiểu "Êm đêm trướng rủ màn che”. Là một nhà nho chính thống uyên thâm,
Nguyễn Du rất từ tốn chậm rãi cẩn thận khi hoa một thân thể khoả thân. Trước hết, nhà thi hoa
tạo ra một bức phông màn rất gợi cảm đầy hương hoa "rủ bức tường hồng tẩm hoa" trước khi
vén bức màn bí mật. Nhà thi hoa đã tạo được cảm giác náo nức chờ đợi cho người đọc, người
xem bằng cách cho cuộn Him quay thật chậm và rồi thật bất ngờ "Một toà thiên nhiên" đã hiện
hữu. Nét vẽ "Toà thiên nhiên" thể hiện được sự kín đáo bí hiểm gợi trường liên tưởng sâu xa.
Chỉ bằng hai câu thơ, với những sắc màu tinh nguyên "Trong ngọc trắng ngàmột đường nét
giàu tính tượng trưng, Nguyễn Du đã tạo ra một bức hoa về thân thể người phu nữ nửa thực,
nửa hư. Đứng là tuyệt họa !

78
 Buồng the phải buổi thong dong, (1309)

Thang lan, rủ bức trướng hồng tẩm hoa. (1310)

Rõ ràng trong ngọc, trắng ngà , (1311)

Dày dày sẩn đúc một toà thiên nhiên! (1312)

Không riêng Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương không ít lần vẽ những bức tranh nửa kín nửa
hở về người phụ nữ. Trong bài thơ 'Thiếu nữ ngủ ngày", bà chúa thơ Nôm đã viết:

Đôi gò Đồng đảo sương còn ngậm,

Một mạch Đào nguyên suối chửa thông.

Bức vẽ thiên về chi tiết, nặng về vùng cấm kỵ. Đây không phải là bức tranh khoả thân
hoàn toàn. Bức tranh về nàng Kiều mới chính là :"Bức tranh khoả thân duy nhất trong văn học
Việt Nam (...) Giải nhất trao cho Nguyễn Du” [92,149].

-Kiều bị đánh trong vụ kiện của Thúc Ông:

Vẽ chân dung Kiều bị đánh, Nguyễn Du dùng những sắc màu đậm điểm vào bức tranh
nền để gây ấn tượng. Ông không dùng những nét vẽ chuẩn mà dừng những nét vẽ đệm thêm,
nhoè ra, dừng nhiều đường gãy "tiêu biểu cho sự đổ vờ không an toàn nguy hiểm"[11, 57].
Nhờ thế, nó đã diễn tả được những dấu vết của những trận đòn khủng khiếp nơi phủ đường.
Một loạt những hình ảnh vốn tiêu biểu cho cái đẹp đã bị tàn phai được nhà thi hoa đùng liên
tiếp hỗ trợ cho nhau tạo được ấn tượng mạnh về sự đổi sắc, biến dạng. Bức tranh trở thành lời
kết tội đanh thép về những kẻ không biết trân trọng cái đẹp, sẩn sàng vùi dập cái đẹp một cách
tàn nhẫn:

Ba cây chập lại một cành mẫu đơn. (1426)

Phận đành chi dám kêu oan, (1427)

Đào hoen quyện má, liễu tan tác mày. (1428)

Một sân lầm cát đã đầy, (1429)

Gương lờ nước thúy, mai gầy vóc sương. (1430)

79
 Thân phận con ong cái kiến chỉ có con đường duy nhất là cam chịu, cam chịu đến mức tàn
tạ cuối cùng.

-Kiều chết đuối được vớt lên từ sông Tiền Đường:

Khi hoa thân chết trôi, Nguyễn Du đã lượt bỏ những chi tiết phụ không cần thiết, chọn lọc
những chi tiết đặc tả, xen vào đó lời bình luận trữ tình:

Trên mui lướt mướt áo là, (2707)

Tuy dầm hơi nước, chưa loà bóng gương. (2708)

Một đường nét "lướt mướt "cũng đủ vẽ bộ xiêm y ướt dầm rủ xuống thấm vào da thịt gợi
ra những nét hư thực của thân thể đang bất động, buông xuôi. Giữa lúc ranh giới sống và chết
thật mong manh ta mới càng thấy rõ giá trị của cái đẹp đích thực, vẻ đẹp tính nguyên sáng
ương của một giai nhân tuyệt thế ngày nào vẫn còn in dấu. sống cũng đẹp và chết cũng đẹp.
Không có tấm lòng trân trọng thương cảm, luôn luôn có ý thức tôn vinh cái đẹp thì không thể
có cái nhìn đầy nhân văn như thế! Theo Xuân Diệu đây là hai câu thơ đầy dư ba "Thân Kiều
nửa hư nửa thực, hồn Kiều nửa sống nửa chết, văn Nguyễn Du tả đẹp lạ thường !"[92,150]. Có
thể xem bức vẽ trên là bức vẽ tĩnh và cái đẹp mang tính chất tiềm ẩn.

- Kiều đối điện với Kim trọng trong phẩn đoàn viên:

Vẻ đẹp của Kiều chỉ được vẽ bằng một nét bút với một sắc màu. Không phải là sắc trong
của nước, sắc thắm của hoa, sắc xanh của n úi, mà là sắc vàng của sen vào lúc cuối hạ. "Sen
vàng" là một điển tích nói về người phụ nữ đẹp. Trong tư duy người Việt "hoa sen" vừa gợi lên
được sự chịu đựng vừa khẳng định được giá ưị cao khiết. Dù cuộc đời trầm luân đã nhai nghiên
vẻ đẹp bên ngoài nhưng vượt lên tất cả là tấm lòng kiên trinh cao đẹp của nàng Kiều. Nàng như
một đoá hoa sen "Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn":

Buồng trong, vội dạo sen vàng bước ra. (3008)

Miêu tả nhân vật Thúy Kiều, Nguyễn Du thường đặt những hình ảnh trong sự đối sánh.
Nếu trước kia là hoa là liễu, là thu thuỷ, là mai cốt cách thi nay là cúc buồn, mai gầy, đào hoan,
liễu tan tác, gương lờ nước thúy. Những bức tranh trong sự đối sánh tạo nên một sự tiếp nối về
một nhân vật với nhiều cảnh đời.

80
 3.1.1.1.2.Chân dung Thuý Vân:

Khác với nhân vật Thúy Kiều, nhân vật Thúy Vân là loại nhân vật đề thêm để tôn thêm vẻ
đẹp và gỡ rối cho Thúy Kiều. Vì thế, nhân vật này dù có nhắc đến nhiều lần nhưng chỉ mang
chất hoa có một lần ở phần đầu tác phẩm. Nhưng để tạo ra vẻ đẹp theo kiểu "Mỗi người một vẻ
mười phân vẹn mười" không phải là chuyện dễ. Cũng với những"Môtif” hình tượng quen
thuộc, khuôn mẫu "Hoa cười, ngọc thốt, khuôn trăng, nét ngài...", Nguyễn Du "còn đưa vào
những từ ngữ nôm na nhưng nội hàm đa nghĩa, những từ ngữ đầy đặn, nỡ nang không chỉ miêu
tả khuôn mặt phương phi tròn trịa, nét ngài minh bạch rõ ràng của Thúy Vân mà đây còn là sự
đầy đặn, mỹ mãn của số phận" [10,23]. Bên cạnh đó, Nguyễn Du còn vận dụng hai khía cạnh
quan trọng "Nhất dáng nhì da” trong những quan niệm quen thuộc của người phương Đông để
tạo ra vẻ đẹp khác biệt:

Vân xem trang trọng khác vời, (19)

Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang. (20)

Hoa cười, ngọc thốt, đoan trang, (21)

Mây thua nước tóc, tuyết nhường màu da, (22)

Vẽ Thúy Vân Nguyễn Du đi theo trình tự từ tổng thể đến chi tiết, từ dáng người đến
khuôn mặt, nét ngài, nụ cười, tiếng nói, mái tóc, màu da. Nhờ sự hài hoa về sắc màu, mềm mại
về đường nét, vượt chuẩn về âm thanh, cân đối về hình khối, hoàn chỉnh cả điểm lẫn diện mà
bức chân dung Thuý Vân trở nên viên mãn, sống động, phúc hậu, mệnh phụ. Dù vậy, vẻ đẹp
của Thúy Vân thiếu đi cái thần "đôi mắt", nó thiê n về vẻ đẹp khuôn thuớc mẫu mực hơn là vẻ
đẹp gợi cảm, sắc sảo và quyên ru. Điều đó đã làm nên sự khác biệt giữa hai chị em, hai số
phận, hai tính cách: người thì hồng nhan bạc mệnh kẻ thì hạnh phúc ấm êm.

3.1.1.1.3.Chân dung Kim Trọng:

Đế tránh đi sự đơn điệu, Nguyễn Du phác họa nhân vật Kim Trọng được trong khung
cảnh buổi chiều thiên nhiên đầy diễm lệ, thanh tao. Khung cảnh thiên nhiên đã trở thành cái
phông màn tôn thêm vẻ đẹp cho nhân vật, và ngược lại nhân vật làm cho bức tranh thêm sống
động có hồn. Cái tài của Nguyễn Du là tạo ra một bố cục có chính có phụ: người -ngựa, thầy-
tớ, con người-thiên nhiên, dưới một góc nhìn xa gần.

81
 Camera của thi hào đặc biệt chú ý đến cử chỉ từ tốn chậm rãi của một văn nhân thực thụ"
lỏng buông, xuống ngựa, tới nơi, vào trong, ra ngoài". Kỹ thuật pha màu của nhà thi hoạ đã đạt
đến độ điêu luyện cao tay khi tạo ra sắc màu độc đáo của chiếc áo. Màu của chiếc áo là sự hoà
trộn giữa sắc biếc của da trời và sắc xanh của cỏ. Màu sắc ấy có được còn là sự kết hợp giữa
tấm lòng trân trọng của Nguyễn Du và trái tim rung cảm của nàng Kiều. Đây là bức tranh
mang tính chất động, có găm màu mát trong đó màu xanh- xanh cỏ, xanh trời, xanh áo, xanh
cây là sắc màu chủ đạo. Bên cạnh đó đường nét thề hiện sự vận động cũng được Nguyễn Du sử
dụng thật tài tình. Những bước chân di chuyển nhẹ nhàng của chàng Kim đã làm cho thiên
nhiên thức dậy, bừng sáng, vận động khẽ khàng. Kim Trọng xuất hiện, dung mạo của chàng, cử
chỉ, phong độ của chàng làm "xinh đẹp của một vùng" (chữ dùng của Xuân Diệu).

Khi hoa những bức tranh nhân vật, Nguyễn Du ít khi để cho nhân vật bị trống trải đơn
chiếc. Nhân vật này xuất hiện trong sự đối sóng với nhân vật khác-Thuý Vân -Thuý Kiều, Thúy
Kiều - Từ Hải, Kim Trọng -Thúy Kiều, Thúy Vân, Vương Quan. Bức tranh sẽ trữ tình hơn khi
có sự góp mặt của "Hai Kiều e lệ nép vào dưới hoa.". Và vương Quan xuất hiện đã trở thành
chiếc cầu nối tình cảm của đôi trai tài gái sắc. Tiếng sét ái tình đến với họ thật tự nhiên, bất ngờ
và thú vị. Thiên tài Nguyễn Du chẳng khác nào một "ông tơ" dẫn dắt khéo léo cuộc gặp gỡ của
hai tâm hồn đồng điệu:

Tuyết in sắc ngựa câu đòn, (139)

Cỏ pha màu áo nhuộm non da trời. (140)

Nẻo xa mới tỏ mặt người, (141)

Khách đà xuống ngựa, tới nơi tự tình. (142)

Hài văn lần bước dặm xanh, (143)

Một vùng như thể cây quỳnh, cành dao. (144)

Nhìn toàn cục của bức tranh từ sắc màu đến đường nét, từ cử chi đến hình ảnh, từ thiên
nhiên đến con người cái gì cũng nhẹ nhàng, hữu tình đáng yêu. Nói như Đặng Thanh Lê "Bóng
tối âm khí nặng nề khi gặp Đạm Tiên trong đoạn thơ trước đã biến đi nhường chỗ cho ánh sáng
của cuộc sông, của vẻ đẹp con người, của tình yêu đang hè mỏ" [10,41].

82
 Xây dựng bức chân dung về chàng Kim, Nguyễn Du đã có những phá cách đáng kể.
Ngoài những phương diện cần thiết khi nói đến nhân vật thư sinh phong kiến như con tuấn mẫ,
chú tiểu đáng, trang phục, gia thế, tài năng, học thức, Nguyễn Du còn xem trọng sự hài hoà
giữa con người với vũ trụ, giữa con người bên trong và cử chỉ biểu hiện ra bên ngoài và nhất là
những xao động của tâm hổn, những biểu hiện tình cảm kín đáo, những cảm giác lúc tình, lúc
mê, sự bịn rịn lưỡng lự giữa ở và về- về thì tiếc ở thì cũng chẳng xong. Cố thể nối, ít ai tả được
tác động dữ dội của tiếng sét ái tình ồ những tâm hồn còn trắng trong như tờ giấy đang bắt đầu
bước vào ngưỡng cửa tình yêu đứng và hay như tíu hào :

Người quốc sắc, kẻ thiên tài, (163)

Tình trong như đã, mặt ngoài còn e. (164)

Chập chờn cơn tĩnh, cơn mê, (165)

Rốn ngồi chẳng tiện, dứt về chỉn khôn. (166)

Bóng tà như giục cơn buồn, (167)

Khách đà lên ngựa, người còn ghé theo. (168)

Ngay cả cái cử chi "Khách đà lên ngựa người còn ghé theo" đầy quyến luyến, bịn rịn,
nuối tiếc nhưng họ đành bất lực trước sự vận hành của vũ trụ cũng đáng yêu làm sao!

Mở đầu một chuyện tình là khung cảnh thiên nhiên tươi sáng rộng mở và kết thúc cuộc
gặp gỡ là một bức tranh thiên nhiên nhỏ nhắn, xinh xắn đấng yêu :

Dưới cầu nước chảy trong veo , (169)

Bên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha. (170)

Thiên nhiên đượm tình càng tôn thêm vẻ đẹp tình cảm của chàng Kim cô Kiều. Phải
chăng tình cảm sáng trong của Kim-Kiều như dòng nước trong veo đang chảy dưới cầu. Và
tình cảm ấy gắn bó khăng khít khó thể tách rời như cầu gắn với nước, tơ liễu gắn với bóng
chiều. Nhưng đường như có một dự báo sự cách trở vì "Nước đi đi mãi không về cùng non".
Có thể xem đây là một cuộc tạm chia tay cực đẹp để rồi sau đó Kiều-Kim phải thao thức mộng
tưởng. Hành trình của chuyện tình cùng với nỗi khổ của cô Kiều cũng bắt đầu từ đây.

83
 Khác với Nguyễn Du, khi tả Kim Trọng Thanh Tâm Tài Nhân lại đi sâu vào sự chấn động
của tâm hồn : "Kim Trọng ngây ngất cả người, xiêu xiêu cả tinh thần, bụng bảo dạ : thế này thì
mình đến tương tư chết mất, rồi c hàng lẩm nhẩm tự thề không lấy được Kiều thì suốt đời
khống lấy ai nữa.

Vì có Vương quan đấy, không tiện nán ở lại lâu, Kim Trọng đành phải qua loa cáo từ lui
gót.

Vương viên ngoại cũng sai người đến đón hai nàng lên kiệu''

-Cũng là bức vẽ về Kim Trọng nhưng đây lại là bức vẽ mang tính chất cách điệu:

Hiên sau treo sẩn cầm trăng, (467)

Vội vàng Sinh đã tay nâng ngang mày. (468)

Nét hoa "Tay nâng ngang mày "thể hiện thái độ trân trọng thán phục trước tài đàn, một
trong bốn tài năng - cầm kỳ thi hoa đã trở thành nức tiếng của người con gái họ Vương. Không
chỉ là sự thán phục, bức vẽ còn muốn bổ sung thêm một thông tin cần thiết về chàng Kim.
Chàng văn nhân hào hoa phong nhã không chỉ là một con người chỉ biết yêu cái đẹp của văn
chương mà còn là một con người rất am hiểu và sành điệu nghệ thuật âm nhạc. Người đọc sẽ
chẳng ngạc nhiên khi Kim Trọng có rung cảm mạnh mẽ, đưa ra những nhận định xác đáng khi
nghe tiếng đàn của cô Kiều.

3.1.1.1.4.Chân dung Từ Hải:

Nếu Kim Trọng hiện ra trong sắc chiều êm ả thì Từ Hải được vẽ ra trong đêm thanh tĩnh
gió hây hây thổi, không khí huyền ảo tràn ngập ánh trăng. Bức chân dung đã có thêm nét tối
sáng, nét rõ mờ rất phù hợp với chất huyền thoại của nhân vật. Bút lực của Nguyễn Du không
dồn vào màu sắc mà dồn vào đường nét. Nét bút có đường nét to và rất mạnh mẽ "râu hùm,
hàm én, mày ngài", phóng bút nhiều chiều, chiều ngang -vai năm tấc rộng, chiều dọc -thân
mười thước cao; chiều cao đội trời và chiều thấp đạp đất. Thật đúng khi cho rằng "tác giả
muốn làm cho không gian chung quanh Từ Hải rộng thêm ra, từ mặt người, từ bóng dáng, từ tài
năng phát tia ra, nên đã đặt nhiều díu huyền, bởi thanh có dấu huyền không đứt gọn như thanh
không dấu, mà nhòa rộng ra... " [92, 267]. Cũng là "ngài" nhưng đối với Thuý Kiều, Nguyễn
Du vẽ "nét ngài" còn Từ Hải là "mày ngài", một bên chỉ là đường nét, còn một bên lại là hình

84
thể của sự vật; một bên là sự mềm mại còn một bên là sự mạnh mẽ kiên quyết. Điểm vào chân
dung nhân vật là những phụ bút như gươm đàn làm tăng thêm chất hào hùng, tài năng phi
thưởng của Từ Hải. Ngoài những hình ảnh tượng trưng ước lệ thường gặp trong những bức
tranh miêu tả nhân vật anh hùng "râu hùm, hàm én, mày ngài...", Nguyễn Du còn tạo ra một
không gian đầy chất huyền thoại, tiết điệu ngắt bất ngờ "bỗng đâu"để tạo ra nét riêng biệt của
người anh hùng -bất ngờ ương sự xuất hiện và cũng rất bất ngờ trong sự quyết định chọn người
tình lý tưởng. Một con người dám "chọc trời khuấy nước" sẽ cổ một chuyện tình dị thường
hiếm có là lẽ đương nhiên, là sự lôgic cửa một tính cách.

Ngoài ra, khi hoa chân dung nhân vật Từ Hải, Nguyễn Du rất lưu ý đến cấu trúc cân đối-
cân đối về hình ảnh-râu, hàm, mày- vai, thân, cân đối về nhịp điệu- câu lục nhịp thơ 2-2-2 câu
bát lại nhịp thơ 4-4, và cân đối cả về mặt ngôn ngữ- những từ Hán Việt "anh hào, côn quyền,
lược thao" tạo nên sự trang trọng và những từ thuần Nôm tạo nên sự gần gũi, đời thường.

-Chân dung Từ Hải lúc ngồi ghế quan tòa:

Vẻ đẹp kiêu hùng và tài năng tuyệt đỉnh của họ Từ càng được tô đậm hơn qua bức tranh
ngồi ghế quan toà:

Quân trung, gươm lớn, giáo dài, (2311)

Vệ trong thị lập, cơ ngoài song phi. (2312)

Sẩn sàng tề Chĩnh uy nghi, (2313)

Bác đồng chật đất, tinh kỳ rợp sân. (2314)

Trướng hùm mỏ giữa trung quân , (2315)

Từ công sánh với phu nhân cùng ngồi. (2316)

Đây có thể xem là bức họa về cảnh đoàn quân chiến thắng trở về và đang chuẩn bị xử
án.Vì thế, Nguyễn Du dùng nhiều nét nhọn, nét thẳng đứng, nét ngang gợi lên cảnh tượng giáo
gươm tua tủa, đoàn quân nghiêm trang, hào khí ngất trời, uy thế dữ dội. Bức tranh được thiết
kế theo kiểu cái phụ làm rõ cái chính, cảnh tượng chung quanh làm rõ nhân vật trung tâm -Từ
Hải -Thúy Kiều. Từ một vị thế của kẻ tôi đòi trước kia, Kiều đã hoá thân thành vị "phu nhân
mệnh phụ", kẻ xử án. Một sự hoa thân như cổ phép màu, phép màu đổ không đo một lực lượng

85
siêu nh lên nào mà do chính đấng anh hùng luôn lây công lý làm đầu, nghĩa tình làm trọng tạo
dựng.

Mặc dù trong cuộc báo ân báo oán, Nguyễn Du vẽ nhân vật Từ Hải nhạt hơn nhân vật
Thuý Kiều nhưng không vì thế người anh hùng trở thành nhân vật thứ yếu trong bức tranh xử
án. Nguyễn Du rất tinh tế khi để cho Từ Hải tuyên bố "Mặc nàng xử quyết, báo đền cho minh.".
Rõ ràng Từ Hải không phải là người chỉ biết đến cái chung mà rất trân trọng việc riêng của
Kiều. Vì chỉ có Kiều mới xử đúng người đúng tội. Có chăng cái uy của Từ Hải đã góp phần
không nhỏ trong việc tạo ra cái uy của chủ toa phiên toà? Từ Hải có thể xem là người thiết kế
còn Kiều chính là người thi công.

-Chân dung Từ Hải chết đứng:

Kiêu hùng bao nhiêu Từ Hải lại chết một cách oan nghiệt bấy nhiêu. Bức hoa về hình
tượng người anh hùng chết đứng lại mang chất hoa khác. Đây là bức hoạ tĩnh giàu chất điêu
khắc cổ đường nét cứng. Thi hào như muốn tạc tượng một huyền thoại anh hùng khao khát tự
do trong cái xã hội mà cái đẹp và tài năng không cố đất tồn tại:

Khí thiêng khi đã về thần, (2519)

Nhơn nhơn còn đứng chôn chân giữa vòng! (2520)

Trơ như đá, vững như đồng , (2521)

Ai lay chẳng chuyển, ai rung chẳng rời. (2122)

Từ Hải thua trong thế thắng, chết nhưng còn sống mãi với đời. Hình tượng chết đứng đầy
oan thiêng của Từ như một lời tố cáo đanh thép cái xã hội: Lẽ phải và chiến thắng thuộc về kẻ
có quyền và sự gian trá. Vài trăm năm sau chúng ta lại bắt gặp hình tượng người anh hùng chết
đứng trong thơ Lê Anh Xuân:

Anh ngả xuống trên đường băng Tân Sơn Nhất,

Nhưng anh gượng đứng lên tì súng trên xác trực thăng.

Anh đang chết trong khi đang đứng bắn,

Máu anh tuôn theo lửa đạn cầu vòng.

86
 3.1.1.1.5.Chân dung người khách viễn phương:

Nhân vật người khách viễn phương không rõ tên tuổi quê quán, nghề nghiệp, xuất hiện
gián tiếp thoáng qua thông qua lời kể của vương Quan nhưng vẫn gây ấn tượng. Nhân vật này
tạo thành bộ ba nhân vật nam chính diện-Từ Hải, Kim Trọng, người khách viễn phương. Mỗi
người mỗi tính cách. Từ Hải hào hùng dũng mãnh ngang tàng, rộng lượng, Kim Trọng hào hoa
phong nhã, thúy chung còn người khách viễn phương rất cao thượng. Khi họa bức chân dung
người khách viễn phương, Nguyễn Du không đi sâu vào diện mạo mà chú trọng đến cử chỉ,
hành động để làm toát lên nét đẹp tâm hồn. Chỉ một vài biểu hiện thể hiện sự khẩn trương chu
đáo "xa nghe, tìm đến", "Sắm sanh nếp tử, xe châu"(77), thể hiện sự đau đớn xót xa "khóc
than" và đặc biệt hành động vội vội vàng vàng "vùi nông" khi chôn cất thi hài Đạm Tiên, nhân
vật này đã để lại những dư vị ngọt ngào trong lòng người đọc. Là một kẻ đến sau nhưng lại là
người biết ra tay hành động, đó chính là phẩm chất của một con người biết trân trọng cái đẹp,
sự tài hoa. Người khách viễn phương cảm kích và mến phục sứ giả Đạm Tiên cũng đúng thôi.
Bởi lẽ, Đạm Tiên, một nhấn vật được không ít người ngưỡng vọng. Trong khi dẫn giải, Vương
Quan đã hết lời ngợi ca "Nổi danh tài sắc một thì,"(63). Và hồn ma Đạm Tiên cũng được
Nguyễn Du vẽ bằng những nét vẽ rất thanh tao" Có chiều phong vận, có chiều thanh tân."(180).
Ở nhân vật người khách viễn phương có nét gần gũi với nhân vật Từ Hải. Cả hai đều xuất phát
từ cái tâm sáng, sẩn sàng dẹp bỏ những định kiến hẹp hòi để cảm thấu số phận bi kịch của
những người làm gái lầu xanh, làm nghề xướng ca vô loài.

3.1.1.2.Nhân vật phản diện:

Đối với những nhân vật phản diện, Nguyễn Du không miêu tả tỉ mĩ trang trọng. Chỉ cần
vài ba nét phác hoạ ông để lại những ấn tượng sâu sắc. Nguyễn Lộc đã nhận xét: "Nguyễn Du
cố gắng làm cho nó gần gũi với đời sống, với hiện thực(...) Đặc biệt bút pháp của nhà thơ khi
xây dựng nhân vật này thường nổi rõ tính chất hiện thực xã hội chủ nghĩa" [49,400]. Dưới góc
nhìn của hội hoa, ta thấy những nhân vật loai này thường được Nguyễn Du dùng những sắc
màu nhợt nhạt, đường nét mang tính chất chấm phá, khai thác tính chất mất cân đối trái tự
nhiên để làm rõ tính cách nhân vật.

3.1.1.2.1.Chân dung Tú Bà:

Nhân vật Tú Bà hiện ra chi bốn nét bút với một sắc màu hai đường nét:

87
 Thoát trông nhờn nhợt, màu da, (923)

Ăn gì cao lớn, đẫy đà làm sao? (924)

Trước xe, lơi lả han chào , (925)

Hoặc : Tú Bà vắt nóc lên giường ngồi ngay. (950)

Không phải là đường nét mềm mại uyển chuyển, sắc trắng đẹp đẽ tinh nguyên như Thuý
Vân, Thúy Kiều mà đây là màu trắng hơi vàng, nhợt nhạt do ở nơi tăm tối, đường nét chệch
choạc mất tính cân đối, vượt khuôn khổ cho phép "to lớn đẩy đà ", trái ngược với quan niệm
thẩm mỹ của cộng đồng, dáng ngồi rất chủ chứa "vắt nóc", ngôn ngữ đưa đẩy. Chỉ cần bốn nét
vẽ, đặc biệt là nét vẽ "nhờn nhợt", vừa gợi lên được màu da tạo được cảm giác ghê tởm, vừa
thể hiện được quá khứ giang hồ, thi hào Nguyễn Du đã nổi đúng một trong những nét rất đặc
trưng của những bà chủ chứa kiểu mẫu chính hiệiTđẫy đà xác thịt"(chữ dùng của Hà Như Chi).
Nhưng nếu bức hoa này đựơc một hoạ sĩ tài ba vẽ lại thì sao? Nguyễn Văn Hạnh đã kết
luận:"Hoạ sĩ chỉ có thể vẽ một mụ Tú Bà cao lớn to béo, màu da nhờn nhợt, với kích thước, sắc
độ như mình muốn, nhưng chỉ được trên từng bức tranh cụ thể một kích thước, sắc độ nhất định
mà thôi. Và người xem chỉ tiếp xúc một hình thể Tú Bà hoàn toàn xác định. Còn trong trí tưởng
tượng của người đọc thì hình tượng Tú Bà do Nguyễn Du tạo nên không hoàn toàn xác định.
Và ở các người đọc khác nhau, các lần đọc khác nhau, lại có những mụ Tú Bà kinh tởm khác
nhau, những mức độ nhờn nhợt cao lớn, đẩy đà khác nhau" [57,12]. Điều mà Nguyễn Văn
Hạnh khẳng định đó chính là sự đồng sáng tạo trong quá trình tiếp nhận văn học. Và điều này
có lẽ không chỉ đúng với nhân vật Tú Bà mà còn đúng với quá trình tiếp nhận những nhân vật
khác.

3.1.1.2.2.Chân dung Mã Giám Sinh:

Đây là một con buôn đội lốt nho sinh trường Quốc tử Giám. Bản chất lỗ mảng bịp bợm lái
buôn được Nguyễn Du phác họa bằng ba nét vẽ thần tình theo quan niệm "xem mặt mà bắt
hình dong" - mày râu tỉa tót cẩn thận, áo quần thẳng thòm và vị trí ngồi ở chỗ cao để xem hàng
cho rõ "ngồi tót".

So với Sở Khanh, nhân vật Mã Giám Sinh đóng kịch tài hơn nhiều. Hắn đã dàn dựng lễ
vấn danh y như thật với những nghi lễ theo phong tục truyền thống "Sính nghi, canh thiếp, nạp

88
thái vu quy". "Vải thưa không thể che mắt thánh", dưới ngòi bút thần tình của thi hào, hắn
không thể giấu hết tất cả những kẽ hở vốn có của những kẻ gian xảo. Nguyễn Du cho hắn hiện
ra từ từ "Ngồi tót, đắn đo, cân sắc, cân tài, ép, thử, cò kè, ngã giá, định ngày "rồi điểm huyệt
đúng ngay vào những chỗ hắn che đậy không kín kẽ” xa hắn nói gần, mua người về lầu xanh
hắn nói "mua ngọc đến Lam Kiều", đứng tuổi nhưng lại làm ra vẻ trai tơ bảnh chọe, cò kè mặc
cả, ép, thử mà lại bảo đi kiếm vợ lẽ ? Bản chất lái buôn càng thể hiện rõ hơn khỉ hắn phát ngôn.
Lúc sự việc chưa ngã ngũ hắn phát ngôn rất nhũn nhặn" Rằng:"mua ngọc đến Lam Kiều, Sính
nghi xin dạy bao nhiêu cho tường?"", nhưng đến lúc nắm thế thượng phong hắn phát ngôn thật
lạnh lùng" Tiền lưng đã sẩn việc gì chẳng xong". Và đây chính là lúc con buôn họ Mã đã lộ
nguyên hình. Như thế vẫn chưa đủ, Nguyễn Du còn phác họa thêm những bức phụ hoạ về một
lũ nhỏ loi choi lóc chóc. Thầy trò họ Mã, đúng là một đám người lăng xăng lít xít, lộn xộn, láo
nháo, vô học, thiếu văn hoá:

Quá niên trạc ngoại tứ tuần, (627)

Mày râu nhấn nhụi, áo quần bảnh bao. (628)

Trước thầy, sau tớ lao xao, (629)

Nhà băng đưa mối, rước vào lầu trang. (630)

Ghế trên ngồi tót sỗ sàng , (631)

Nói chung, khi xây dựng nhân vật Mã Giám Sinh, bút lực của Nguyễn Du dồn vào việc
vạch trần muâu thuẫn giữa chức danh của tên họ Mã và bản chất lái buôn bịp bợm thị của khinh
người, sự trái khuấy giữa tuổi tác và dáng vẻ, giữa lời nói và việc làm. Cùng với một số nhân
vật phản diện khác, nhân vật Mã Giám Sinh đã góp phần tạo thành một chuỗi nhân vật có tính
cách tương cận: Tú Bà -chủ chứa, tàn bạo, Mã Giám Sinh - lão luyện chuyên săn lùng nguồn
hàng, Sở Khanh - tên ma cô điểu cáng chuyên dắt gái và bảo kê. Chúng là những nhân vật tiêu
biểu cho những ổ chứa và tất cả "đều bộc lộ mối quan hệ mờ ám, mơ hồ bất minh "(Chữ dùng
của Đặng Thanh Lê)

3.1.1.2.3.Chân dung Sở Khanh:

Đây lại là một tên ma-cô sống bám lầu xanh, sống trên thân xác của người phụ nữ như
một loại chùm gửi. Bức họa về tên lưu manh này khác với bức họa về tên họ Mã. Đối với Mã

89
Giám Sinh "xem mặt" có thể "bắt hình dong" nhưng đối với họ Sở lại khác, bởi lẽ những đường
nét về dáng người phục trang của hắn khá thanh tao:

Một chàng vừa trạc thanh xuân, (1059)

Hình dong chải chuốt, áo khăn dịu dàng. (1060)

Sở Khanh đã rẽ dây cương lối nào ! (1126)

Nhân vật Sở Khanh cổ dáng vẻ của "một nhà nho nhưng ngay trong hình dáng đã có cái gì
tỏ ra rằng Sở Khanh không phải là một nhà nho chân chính" [42,470].

Sở Khanh là một kiểu người "Vừa ăn cướp vừa la làng", vừa táo tợn vừa tỏ vẻ nhẹ nhàng
khiếm nhã. Chẳng mất gì mà hắn vừa kiếm được chì vừa kiếm được chài. Khi Kiều vạch rõ
chân tướng cũng là lúc sự trơ trên của hắn được phơi bày "Nhơ tuồng, nghĩ mới kiếm đường
tháo lui."(1188). Dưới ngòi bút Nguyễn Du, Sở Khanh đã trỏ thành"lưu danh thiên cổ"(Chữ
dùng của Hoài Thanh). Sự táo tợn của hắn còn hơn cả chàng Đông-juan của văn học phương
Tây.

Có một nét rất chung về hai bức họa Mã Giám Sinh và Sở Khanh. Vẽ hai nhân vật này
Nguyễn Du chi dùng đường nét chứ không dùng tới màu sắc. Màu sắc được gợi lên qua trí
tướng tượng của từng người tiếp nhận.Và cả hai bức họa đều có hai nét vẽ xuất thần :"rẽ dây
cương" và "ngồi tót sỗ sàng". Hai nét vẽ truyền thần cũng là hai tính cách của hai nhân vật: lỗ
mảng của Mã Giám Sinh và tráo trở của Sở Khanh.

3.1.1.2.4.Chân dung Hoạn Bà:

So với các nhân vật khác, nét vẽ về bà Hoạn Quan có thêm nét mới. Nhân vật Họan Bà
được bố trí như một tượng thần trong khung cảnh màn che trướng phủ đèn thắp sáng, Khác với
lối ngồi "Vắt nóc" của bà chủ chứa, Hoan Bà có cung cách ngồi trực diện rất bệ vệ. Trong bức
tranh:

Ban ngày, sáp thắp hai bên, (1723)

Giữa gương thất bảo, ngồi trên một bà. (1724)

Nguyễn Du đã thể hiện được cái tài phối cả nh, phối màu để làm rõ tính chất của nhân vật,
khung cảnh sống đế vương của những gia đình quyền lực trong xã hội ngày xưa. Ánh sáng của

90
đèn "sáp thắp" hai bên gợi lên sự thâm nghiêm uy quyền và làm hiện rõ sự giàu có "giường thất
bảo". Và kẻ có nhiều quyền lực đang thụ hưởng cuộc sống vương giả ấy không ai khác là Hoan
Bà. Đà chính là nhân vật kiểu mẫu cho những quan bà trong cái xã hội "Cấu xé người nhai nuốt
ngọt ngon". Chúng vô ngôn nhưng độc địa nham hiểm, sẩn sàng bày mưu chỉ kế đốt nhà, bắt
người hành hạ cho thoả thích. Ngoài tính chất hiện thực bức vẽ về nhân vật Hoan Bà còn mang
tính chất "trào phúng" [42,758]

3.1.1.2.5.Chân dung Hoạn Thư:

Đối với nhân vật Hoạn Thư, Nguyễn Du không họa tác một bức chân dung đầy đủ và cụ
thể về dáng vẻ bên ngoài như một số nhân vật khác. Điều này cũng hợp lý vì Hoạn Thư là loại
nhân vật mang tính chất duy lý, khôn ngoan sắc sảo. Tất cả mọi hành động lời nói, kế sách đốt
nhà bắt cóc, bịt miệng bọn tôi tớ đến việc chờ đợi thời cơ, cách thức hành hạ Thúy Kiều, đưa
Thúc Sinh vào tròng, biện minh trước chủ tọa phiên toà, Hoạn Thư đều tính toán một cách chu
đáo, kỹ càng và đạt hiệu quả.

Do chân dung Hoạn Thư không mang tính tập trung ở một một đoạn thơ cụ thể cho nên
người đọc muốn xem rõ chân dung nhân vật này phải tập hợp một số chi tiết qua một chuỗi dài
sự kiệiTthơn thớt nói cười, cười nụ, nhón chân đứng nép, rẽ hoa bước vào, lại thét lấy nàng, nổi
giận đùng đùng". Tất cả đã làm hiện lên một khuôn mặt trẻ tươi nhưng không kém phần sắc
sảo, bản lĩnh và sẵn sàng biến thái khi cần thiết dáng người thon thả, cử chỉ từ tốn, trí tuệ khôn
ngoan. Hoạn Thư có sự kết hợp khéo léo giữa con người tình cảm (ghen tuông) và con người lý
trí (kiềm chế tính ghen), giữa sự tuân phục và sự phản ứng chế độ đa thê. Hoạn Thư chính là
bản sao có sáng tạo của nhân vật bà Hoạn Quan. Có chăng, Nguyễn Du muốn san bớt sự tàn
bạo ở nhân vật Hoan Thư sang Hoan Bà?

3.1.1.2.6.Nhân vật Hồ Tôn Hiến:

Trong các nhân vật xuất hiện, đây là nhân vật có quyền uy cao nhất, nhân vật được đặt
trong thế đối đầu với Từ Hải. Đối với nhân vật này nét vẽ của Nguyễn Du có gì lạ?

Nghe càng đắm, ngắm càng say, (2579)

Lạ thay mặt sắt, cũng ngây vì tình. (2580)

91
 So với những bức vẽ chân dung nhân vật có lẽ đây là một trong những bức vẽ thành công
và đặc sắc. Đường nét và sắc màu mang nội hàm ý nghĩa rất lớn. Nguyễn Du rất tinh tế khi thực
hiện những nét vẽ về sự thay đổi của từng ánh mắt, độ co giãn của từng sắc mặt: nghe-đắm,
ngắm-say-ngây để làm rõ bản chất háo sắc của một tên quan lắm quyền. Là một kẻ “kinh luân
gồm tài" từng xông pha trận mạc vậy mà trước mặt Thúy Kiều hắn đã bị mất phương hưđng-
tình cảm bị cuốn hút, lý trí hết hiệu lực và cuối cùng đờ đẫn ngây dại. Nói như Hoài
Thanh"Nguyễn Du đã giết Hồ Tôn Hiến bằng một chữ "ngây" cũng như giết sở Khanh bằng
chữ "lẻn". Trong bao nhiêu người mê Kiều, Nguyễn Du đã dành riêng chữ "ngây" cho Hồ Tôn
Hiến"[42,474]

Đặc biệt, trong bức chân dung về Hồ Tôn Hiến chúng ta còn tìm thấy những bức tranh
nhỏ đặt cạnh nhau, tiếp nối nhau và thậm chí trái ngược nhau" mặt sắt- ngây". Cách sắp xếp
đó đã góp phần không nhỏ trong việc tô đậm tính cách nhân vật, tạo ra sự khác biệt trong việc
thực hiện các bức chân dung nhân vật.

Chọn vẽ Hồ Tôn Hiến vào thời điểm Từ Hải chết trận, Kiều phải dâng rượu hầu đàn,
Nguyễn Du như muốn khẳng định sự đối nghịch về đạo đức: đê hèn, xảo quyệt, vụ lợi điểu
cáng hoàn toàn tương phản với cái đẹp của sự hy sinh, lòng trung thực, sự thủy chung. Kiều
khuyên Từ ra hàng là xuất phát từ cái đức. Hồ Tôn Hiến lật lộng đánh lén để chiến thắng và bắt
vợ của người chiến bại hầu rượu mua vui là phi đạo đức. Rõ ràng chất người của Kiều càng cao
thì chất người của Hồ Tôn Hiến càng không có.

Cũng là bức vẽ về nhân vật Hồ Tôn Hiến nhưng bức vẽ:

Đẩy xe vâng chỉ đặc sai, (2453)

Tiện nghi bát tiễu, việc ngoài đổng nhung. (2454)

thì "người ta thấy hoa sĩ vẽ bức tranh này là một nhà hoạt hoa trào phúng đến ghê gớmĩ
Tiện nghi, bát liễu, việc ngoài, đổng nhung, thanh la, não bạt đập gõ loèng xoèng, nhưng mi là
một tên gian đối..." [92,115].

Hình ảnh tên quan tổng đốc trọng thần gợi ta nhớ đến ông quan phủ xử kiện Thúy Kiều:

Trông lên mặt sắt đen sì, (1409)

Lập nghiêm trước đã, ra uy nặng lời: (1410)

92
 Cũng là "mặt sắt" nhưng ông quan xử kiện không có sự biến thái nhanh chóng. Bổ sung
thêm định ngữ "đen sì", Nguyễn Du muốn nói đến một ông quan "chính trực và oai nghiêm".
Nhưng ở ông có sự xen lẫn giữa cái nghiêm minh lạ đời - đánh người tàn nhẫn và sự cảm thông
trước hoàn cảnh, thán phục trước tài năng không được thi thố của Kiều.

Còn một tên quan nữa, đó là tên quan "cướp ngày". Hắn chẳng cần ưa khảo mà chỉ:

Rường cao rút ngược dây oan, (593)

Dẫu là đá cũng nát gan lọ người! (594)

"Thần công lý chỉ dịu cơn thịnh nộ khi nghe thấy có mùi tanh của hơi đồng "Có ba trăm
lạng việc này mới xong "[49, 371]

3.1.1.2.7.Chân dung bọn sai nha:

Đây là bọn người tôi tớ tay sai, vũ khí "pháp luật" của kẻ có quyền. Để cho chúng xuất
hiện, Nguyễn Du như muốn làm rõ thêm sức mạnh vạn năng của đồng tiền, bản chất của xã hội
"Có ba trăm lạng việc này mới xong" hay “Tiền lưng đã sẵn việc gì chẳng xong". Đối với bọn
sai nha, Nguyễn Du họa tác bằng những nét vẽ dị hợm nửa người nửa ngựa, hành động theo
bản năng- chửi, trói, vét với những đồ nghề chuyên gây án "thước, đao, già giang”. Sự xuất
hiện của bọn người "Đầu trâu mặt ngựa "đã làm cho cái không khí vốn yên bình đầm ấm ngăn
nắp của gia đình vươn g Viên Ngoại bỗng trở nên lộn xộn nhốn nháo rối tung. Tương phản với
sự bàng hoàng sửng sốt của cha con Vương Ông là những tiếng la, tiếng chửi, tiếng đồ đạt bị
lật tung và bị vét " sạch sành sanh Với ba âm thanh ngày càng vang động dữ dội "xôn xao, ào
ào, vang tiếng ba hành động "ào ào như sôi, buộc hai thân hình, vét cho đầy túi tham", ba hình
ảnh đặc tả "Nách thước, tay đao, đầu trâu mặt ngựa", Nguyễn Du đã lột trần bản chất tàn bạo
độc ác, tham lam, hung hãn, dữ tợn của bọn người bất chấp công lý. Nói như Nguyễn Lộc
"Công lý của bọn chúng là công lý của bọn đầu trộm đuôi cướp"[49, 371]

3.1.1.3.Nhân vật trung tính:

Chân dung Thúc Sinh:

Xếp nhân vật Thúc sinh vào loại nào cho đúng? Có thể xem đây là một loại nhân vật
trung tính, một loại người đa tình nhưng bạc nhược, một nhân vật vừa có mặt tốt vừa mặt chưa
tốt. Chính cái mặt tốt và mặt chưa tốt của Thúc Sinh mà chất người ở nhân vật này thể hiện

93
đậm nhất. Là một người có vợ Thúc Sinh phải làm sao đây trước một Hoạn Thư con nhà quyền
thế? Có lẽ ta cũng không nên đòi hỏi gì hơn ở nhân vật này.

Trong tác phẩm Truyện Kiều, tính cách của Thúc Sinh thể hiện ở nhiều tình huống:

Tiểu thư vội thét:"Con Hoa! (1843)

Khuyên chàng chẳng cạn, thì ta có đòn!" (1844)

Sinh càng nát ruột, tan hồn, (1845)

Chén mời, phải ngậm bồ hồn, ráo ngay! (1846)

Nhưng có lẽ chất họa thể hiện rõ nhất về nhân vật này là lúc Thúy Kiều có dịp báo ân báo
oán:

Cho gươm mời đến Thúc Lang, (2325)

Mặt như chàm đổ, mình dường dê run. (2326)

Với một sắc màu có pha tạp (xanh pha tím) thể hiện sự biển thái của sắc mặt và một
đường nét run rẩy (dê run -một loài chim có mỏ dài, cái đuôi luôn phe phẩy) thi hào đã khắc
họa một tính cách tiêu biểu cho một loại người trong xã hội - khoác lác nhưng nhu hèn sợ vợ.
Đây là một kiểu nhân vật không hoàn toàn trùng lặp trong tác phẩm. Trước Thúc ông, Thúc
Sinh xử sự "như một kẻ ăn vụng bị bắt quả tang"(Chữ dùng của Lê Đình Kỵ), trước pháp
đường Thúc Sinh khóc lóc tự oán trá ch mình, trước Thúy Kiều hắn cho Hoạn Thư là mgười
nham hiểm, trước Hoạn Thư hắn xem Thúy Kiều là người không quen biết. Khi Thúy Kiều
"đưa gươm mời đến Thúc Lang" hắn run lẩy bẩy" nhưng đến khi Thúy Kiều trả ơn hắn "mừng
sợ khôn cầm". Nhân vật Thúc Sinh là sự tổng hợp giữa ba dòng máu Thúc sinh - Sỡ Khanh -
Kim Trọng. Lê Đình Kỵ nhận xét thật đúng:',rrhúc Sinh cũng có chút máu Kim Trọng trong
người, nhưng sự việc xảy ra sẽ biến dần y thành một tên Sở Khanh không hơn không
kém."[42,707].

Nói chung, có bao nhiêu nhân vật là có bấy nhiêu bức vẽ. Nhiều khi chỉ một nhân vật
nhưng lại có nhiều bức vẽ khác nhau, bổ sung cho nhau nhằm hoàn thiện tính cách. Vẽ chân
dung nhân vật, đối với Nguyễn Du không chỉ thông qua sự quan sát, óc liên tưởng mà còn vẽ
bằng cả tâm hồn trái tim. Nhờ vậy, mỗi sắc màu, mỗi đường nét đều có giá trị ngữ nghĩa sâu

94
sắc. Và đằng sau những bức vẽ, ta như th ấy thấp thoáng số phận và cả một phần đời nhân vật
được gởi gắm trong đó.

Đặc biệt, sự thần tình của Nguyễn Du là đã tạo ra những bức chân dung có sức sống vĩnh
viễn và ườ thành những qui ước đánh giá của xã hội. Ông đã sáng tạo ra "Những con người
thực hơn những con người thực" [27,193]. Nhắc đến cái tên Sở Khanh là ta nghĩ ngay đến một
tên lưu manh lừa lọc. Nhắc đến cái tên Tú Bà là ta nghĩ ngay đến một bà chủ chứa chuyên
nghiệp. Nhắc đến cái tên Mã Giám Sinh là ta nghĩ ngay đến một tên buôn người có cỡ. Và chỉ
nghe đến cái tên Hoạn Thư là ta nghĩ ngay đến kiểu ghen độc đáo có một không hai. Sở Khanh,
Tú Bà, Mã Giám Sinh ....vốn là những danh từ riêng giờ đây lại trở thành những danh từ chung
chỉ những hạng người trong xã hội. Phải là người có vốn sống phong phú, lượng ngôn từ đầy
ắp, rất am hiểu nghệ thuật hội hoa, Nguyễn Du mới phác hoa được những bức chân dung đa
dạng và có sức sống như vậy .

3.1.2.Chất họa trong những bức tranh phong cảnh:

Trong văn chương từ cổ chí kim, những bức tranh phong cảnh dường như không bao giờ
vắng mặt nếu không muốn nổi là tràn ngập. Xuất phát từ quan niệm, cách nhìn, mỗi thời đại có
phương thức thể hiện khác nhau. Nếu văn học thời hiện đại ít dùng tới những hình ảnh ước lệ,
đòi hỏi tính đột phá trong sáng tạo của người nghệ sĩ thì văn học truyền thống lại hay dùng tới
những công thức - hình ảnh mang ý nghĩa tượng trưng, thường tả cảnh xen tình. Đối với
Nguyễn Du, mặc dừ chưa thoát khỏi đường ray của thời đại nhưng ông cũng có những bức
tranh phá khổ đi trước thời đại. Nhận xét về nghệ thuật tả cảnh, tả tình trong thơ Nguyễn Du,
nhà nho Đào Nguyên Phổ trong bài tựa bản Đoạn Trường Tân Thanh năm 1902 có viết: "Nói
tình thì vẽ hình trạng hợp ly tân khổ mà tình không rời cảnh; tả cảnh thì bầy hết thú vị tuyết
nguyệt phong hoa mà cảnh tự vương tình còn Lê Trí Viễn thì cho rằng :"Cảnh vật dường như
một nhân vật luôn luôn có mặt, một nhân vật im lặng nhưng hiểu thấu tâm trạng con người
...."[27,193).

Xuất phát từ góc độ chuyên môn, họa sĩ Nguyễn Tiến Chung đã cho rằng"Sự tương quan
giữa cảnh trong thơ ông có lúc hoà hợp, uyển chuyển, cũng có khi tương phản nhau, nhưng cái
nọ thường làm nổi bật cái kia, hình này nói hộ hình khác, tất cả nhằm nói lên một tâm tình.
Cách bài trí thiên nhiên trong thơ ông dường như lúc nào cũng có trọng tâm, có bối cảnh chủ

95
đạo. Hình tượng nào cần làm lộ rõ ông cho gần lại; hình tượng nào thứ yếu thì đẩy lùi xa và ch
o mờ nhạt đi, nhưng mọi hình tượng đều ăn khớp với nhau."[61,79]

Nghiên cứu những bức tranh tả cảnh trong Truyện Kiều, ta nhận thấy rằng: khi họa những
bức tranh phong cảnh, Nguyễn Du thường vẽ bằng những nét chấm phá ít đi sâu vào chi tiết.
Đặc biệt cảnh vật được miêu tả thường bị chi phối bởi quan niệm nghệ thuật, cảm quan của con
người và thông qua lăng kính nhân vật:

Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu, (1244)

Người buồn, cảnh có vui đâu bao giờ! (1245)

3.1.2.1.Cảnh xuân, hạ, thu, đông:

Trong văn học từ xưa đến nay có không ít những bức tranh tuyệt tác về xuân, hạ, thu,
đông-"Xuân hiểu" Trần Nhân Tông, "Mùa xuân chín" Hàn Mặc Tử "Thu vịnh, Thu điếu, Thu
ẩm" Nguyễn Khuyến "Đây mùa thu tới” Xuân Diệu, "Tiếng thu" Lưu Trọng Lư, "Vịnh mùa
Đông" Nguyễn Công Trứ, "Mùa hạ" Xuân Quỳnh.... nhưng chỉ có Truyện Kiều bức tranh tứ
bình mới được hoàn chỉnh và không kém phần độc đáo.

Cũng dựa vào qui luật vận hành của thiên nhiên vũ ưu - xuân sinh, hạ trưởng, thu liêm,
đông tàn nhưng Nguyễn Du cồn sắp xếp những cảnh này sao cho phù hợp với những cuộc gặp
gỡ, chia tay, tính chất của từng mối tình. Tình yêu Kim- Kiều chớm nở vào mùa xuân; cuộc
chia tay Kiều - Thúc, cuộc bỏ trốn của Thuý Kiều với Sở Khanh rơi vào mùa thu...

-Mùa xuân là mùa của tình yêu, mùa của lễ hội, nó là cái mốc quan ương trong câu
chuyện tình trai tài gái sắc. Kim, Kiều gặp nhau, Kim Trọng trở lại vườn Thúy, hai bức họa này
có gì khác nhau trong những nét vẽ và sắc màu?

Trước hết là bức họa mùa xuân khi hai chị em Thuý Kiều du xuân. Đây là bức họa với
những gam màu mát, đường nét mềm mại, đứng theo qui ước của hội họa "màu lạnh -lam, xanh
...thưởng tạo cảm giác mát mẻ...đường lượn êm dịu tạo cảm giác yên bình " [11,59]. Cảnh có
sắc xanh của cỏ non trải dài như mở ra một không gian vô tận, có sắc trắng của bông hoa lê
điểm xuyết, có sắc vàng dịu nhẹ của ánh nắng mặt trời vào độ tháng ba tiết thanh minh, có
đường nét nhẹ nhàng êm ái của chim én, có sự vận động khẩn trương của thời gian, có không
gian của chiều cao, chiều rộng và chiều ngang, có cái diện để rõ cái điểm. Bức tranh rất phương

96
Đông thật thông thoáng, cân đối, hài hòa tươi mát, sống động như chính sự sống động của tâm
hồn, của tuổi xuân hoà hợp với cảnh xuân về:

Ngày xuân con én đưa thoi, (39)

Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi. (40)

Cỏ non xanh rợn chân trời, (41)

Cành lê trắng điểm một vài bông hoa. (42)

Khác với bức tranh xuân dân dã trong thơ Nguyễn Trãi "Độ đầu xuân thảo lục như yên.
Xuân vũ thiêm lai thúy phách thiên..."(Trại đầu xuân độ), rất nồng thôn trong thơ Nguyễn Bính
"Cỏ nằm trên mộ đợi thanh minh. Tôi đợi người yêu tới tự tình. Khỏi luỹ tre làng tôi nhận thấy.
Bắt đầu là cái thắt lưng xanh...."(Muà xuân xanh), rất sống động trong thơ Hàn Mặc Tử "Sóng
cỏ xanh tươi gợn tới trời..."(Mùa xuân chín), bức tranh xuân trong thơ Nguyễn Du đài các, quí
phái hơn. Bởi lẽ ngoài sắc cỏ, bức tranh còn được điểm xuyết bằng những nét vẽ về bông hoa
trắng trên cành hoa lê . Hai mảng màu xanh trắng tạo nên »sự tương phản thẩm mỹ rất táo bạo,
màu trắng muốt của hoa lê nổi bật»[55, 111]. Không chỉ khác nhau về tính chất những bức vẽ
còn khác nhau về đường nét. Nguyễn Bính nặng về nét tĩnh; Nguyễn Du, Hàn Mặc Tử nặng về
nét động khẽ khàng êm ái hư thực; Nguyễn Trãi lại đùng nét động mạnh mẽ"thuỷ phách thiên".
Ngay cả cái sắc màu của cỏ cũng khác nhau: xanh nhạt chuyển sang đậm (thơ Nguyễn Trãi),
xanh non mơn mởn trải rộng (thơ Nguyễn Du), xanh tươi sống động (thơ Hàn Mặc Tử), xanh lá
cây im lìm (thơ Nguyễn Bính)

Cũng là cảnh xuân nhưng cảnh xuân khi Kim Trọng trở lại vườn Thúy được vẽ bằng
những nét vẽ chỉ tiết hơn. Đổ là một cảnh xuân buồn, trống vắng, hoang tàn, tiêu điều trong
một không gian được thu nhỏ:

Đầy vườn cỏ mọc, lau thưa, (2745)

Song trăng quạnh quẽ, vách mưa rã rời ; (2746)

Trước sau nào thấy bóng người, (2747)

Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông, (2748)

Xập xoè én liệng lầu không, (2749)

97
 Cỏ lan mắt đất, rêu phong dấu giày (2750).

Nơi đây không còn sự sống của con người, mọi vật đều thay đổi, chỉ duy có hình ảnh sắc
màu của hoa đào là không thay đổi. Hoa đào tượng trưng cho mùa xuân, mùa xuân lại tượng
trưng cho tình yêu. Tình yêu dù chỉ còn là hoài niệm nhưng nó vẫn mãi mãi rực rỡ như cánh
hoa đào lúc độ xuân về. Hình ảnh"hoa đào" được Nguyễn Du mượn từ ý thơ của Thôi Hộ
:"Nhân diện bất ưi hà xứ khứ, Đào hoa y cựu tiếu đông phong"(Mặt người chẳng biết đi đâu
mất, Hoa đào vẫn như cũ, vẫn cười với gió đông) và đặt thật đúng chỗ "Cái có đột đến giữa cái
không như một cứu cánh, một điểm tựa của tâm linh. Nó như một an ủi, vỗ về làm dịu lại nỗi
đau của con người cùng một lúc đã mất đi quá nhiều những gì vô giá"[21,213]. Hình ảnh hoa
đào đã trở thành dấu gạch nối trong hai mảng của một bức tranh- mảng bức tranh chỉ toàn là
hình ảnh của sự vật và mảng bức tranh đã có dấu vết con người. Trong một bức tranh với nhiều
loại sắc màu sắc màu- xanh, vàng, hồng, trong đó màu hồng của hoa đào đã trở thành màu nổi
bật. Sắc màu hồng rực rỡ xuất hiện trong găm màu nhàn nhạt, Mong khung cảnh hoang tàn còn
là cái nghịch lý trớ trêu, một sự bơ vơ lạc lõng.

Ngoài việc tạo ra sự tương phản ngầm ẩn bức tranh hôm nay gợi nhớ bức tranh năm xưa,
Nguyễn Du còn chủ đích bài trí những hình ảnh lộn xộn, chẳng cổ trình tự:"cỏ mọc, lau thưa,
song trăng quạnh quẽ, vách rã rời, gió, mưa, én, lầu không, rêu phong” trong mọi không gian
trước - sau, cao- thấp, trong- ngoài, trên- dưới. Tất cả nương tựa vào nhau bổ sung cho nhau
về mặt ý nghĩa. Đó là sự xuống cấp của sự sống, sự phát triển tự do của thiên nhiên và tâm
trạng đầy bi kịch của một con người.

Trong bức tranh này, Nguyễn Du đã dùng đến nhiều loại đường nét- đường nét xiêu quẹo,
ngả nghiêng (vách mưa rã rời) ; đường nét thể hiện sự vươn lên một cách tự do, cao thấp không
hài hoà (cỏ, lau, rêu); đường nét thể hiện sự vận động theo chiều ngang hoặc lên xuống (én
liệng) và cả những đường nét mờ nhạt (rêu phong dấu giày). Nó như mhững mảnh vụn bày ra
bừa bãi không ai chăm sóc tỉa tót.

-Mùa thu:

Không đi chệch với qui ước của người phương Đông, mùa thu trong thơ Nguyễn Du cũng
buồn, gợi nhớ nhung thương cảm, tiễn biệt, chia ly. Những Môtif "cúc vàng, giậu thu, sen tàn,
lá ngô đồng, rừng phong thu được sử dụng nhiều. Lê Thu Yến trong bài nghiên cứu về thơ thu

98
Nguyễn Du có kết luận :"Trong Truyện Kiều, mùa thu được miêu tả với nhiều sắc màu tương
hợp đa dạng. Có vui, có buồn, có xinh đẹp có tàn phai ...với trời mây cao vời vợi, đáy nước
long lanh, lá ngô giếng vàng, sân ngô cành biếc, lá phong nhuộm hồng ..."[25,214].

Nguyễn Du họa tác nhiều những bức tranh mùa thu trong phần Thúy Kiều gặp gỡ Thúc
Sinh, Sở Khanh, những mối tình mang tính tạm bợ.

Khảo sát toàn bộ tác phẩm, ta thấy mùa thu trong thơ ông mang nhiều ý nghĩa: -Trong thơ
Nguyễn Du, mùa thu được dùng để định vị khoảng thời gian trôi chảy hoặc thời gian có sự xuất
hiện của nhân vật - lúc xác định, lúc không xác định:

-Nửa năm hơi tiếng vừa quen, (1385)

Sân ngô cành biếc đã chen lá vàng. (1386)

Giậu thu vừa nảy giò sương, (1387)

Gối yên đã thấy xuân đường đến nơi, (1388)

-Thú quê thuần hức, bén mùi, (1593)

Giếng vàng đã rụng một vài lá ngô . (1594)

-Sen tàn, cúc lại nỡ hoa, (1796)

-Mùa thu không chỉ buồn, mùa thu còn góp phần tạo vẻ đẹp cho cảnh trời nước mênh
mông hư ảo:

Long lanh đáy nước in trời, (1603)

Thành xây khói biếc, non phơi bóng vàng. (1604)

-Mùa thu mùa của sự chia tay và tiễn biệt:

Người lên ngựa, kẻ chia bào, (1519)

Rừng phong, thu đã nhuộm màu quan san. (1520)

Cái không gian thực nơi chia tay và cái không gian nội tâm như hoà trộn trong một bức
tranh thu đặc biệt. Bức tranh có găm màu đỏ trong vàng thê lương tê tái, có một sự chuyển màu
rất kì diệu thần tình - xanh xuân, vàng hạ, vàng đậm, đỏ sẫm khi rừng phong vào thu. Trong
đôi mắt dõi theo của nhà thơ, con người như nhạt nhoà nhỏ bé mờ ảo gần như mất hút trong

99
khung cảnh rừng phong nhuộm sắc như đang mỡ rộng đến vô cùng. Không gian cách trở như
ngày càng xa dần, từ cái khoảng cách - người lên ngựa và kẻ chia bào chuyển thành rừng phong
tràn ngập lá đỏ và nhuốm sắc vàng của trăng, cái bạt ngàn của rừng dâu. Có chăng đây còn là
sự chuyển biến trong tình cảm -vui đến buồn, chung đôi và xa cách lẻ loi? Hình ảnh rừng
phong chuyển sắc cũng được Nguyễn Du nói nhiều trong thơ chữ Hán:"Bán tại giang đầu
phong thụ lâm"(Thấy một nửa sắc thu ở tại rừng phong đầu sông(Tạp ngâm III) hay "Phong thụ
lâm trung diệp loạn phi"(Khí thu đầy rừng phong, sương nhuộm đỏ lá cây)(Tân thu ngẫu hứng)
"Thu lai thuỳ nhiễm phong lâm thuý"(Trong rừng phong lá thu bay loạn xạ)(Tổ sơn đạo trung).
Nhưng đó chỉ là những xức cảm vô hạn của Nguyễn Du trước những nét gợi cảm của một loài
cây tiêu biểu cho mùa thu.

Cái màu quan san là màu gì nhĩ ? Phải chăng đó là màu chia ly xa xôi cách trở, buồn hiu
hắt và tê tái, màu của nội tâm đầy âu lo trước một hiện thực mông lung, tương lai mờ mịt. Nói
đứng hơn đây là cái màu không cố thực nhưng tổn tại trong tâm linh nàng Kiều. Lipôvítan cũng
có một bức hoa nổi tiếng về mùa thu vàng. Đó là bức tranh về màu thu đẹp buồn nhưng không
gây ấn tượng cách trở chia ly. Nhận xét về chất hoa trong bốn câu thơ tả cảnh Thúc Sinh từ biệt
Thúy Kiều, Trần Đăng Xuyên có viết: "Cảnh chia tay được dựng lên bằng bút pháp hội hoa:
Không có âm thanh, chỉ có hình, có sắc. Không gian được sắp xếp theo thứ tự từ gần đến xa,
mỗi lúc một thêm mênh mông rộng lớn gợi lên khoảng cách ngày càng Xã dần của người đi kẻ
ở. Đa câu thơ gợi lên ba sắc màu: Màu đỏ sẫm của rừng phong vào thu, màu hồng của các bụi
đường trường, màu xanh ngăn ngắt của ngàn dâu" [46,19]

+Không gian vắng lặng thê lương khuya khoắt cũng là không gian nội tâm trống vắng
buồn đến nao lòng khi một mình một bóng ngồi chép kinh:

Sân thu trăng đã vài phen đứng đầu. (1934)

+Khung cảnh Kiều và Sở Khanh đi trốn càng rùng rơn và vắng lặng hơn. sắc màu nhợt
nhạt khói sương làm Kiểu lo sợ và như linh cảm được nỗi đau thân phận, tai hoa đang lình rập:

Đêm thu khắc lậu canh tàn, (1119)

Gió cây trút lá, trăng ngàn ngậm gương. (1120)

Lối mòn cỏ nhợt màu sương, (1121)

100
 Lòng quê đi một bước đường một đau. (1122)

Trong toàn bộ bức tranh thu sắc vàng là sắc màu chả đạo - vàng ngô, vàng cức, vàng sen,
vàng rừng, vàng trăng, vàng đỏ cửa rừng phong. Những bức tranh có ngày có đêm, cố sớm có
khuya, có không gian mênh mông cách trở, có gió mùa thu dìu dịu, có trăng mùa thu lúc khuyết
lúc tròn, lúc thẳng đứng, lúc chênh chếch, có nước mùa thu êm ả, sáng ương. Tất cả đều buồn
mong manh như dự báo một sự rạn vỡ chia lìa, cách trở "màu quan san, nửa vành trăng khuyết,
thành xây khói biếc".

Trong những bức tranh thu đó có bức tranh trở thành tuyệt tác về mùa thu, rất gần với
những bức tranh sơn thúy Đường Tống. Nếu nhìn ở góc độ hội hoa có thể xếp bức tranh này
vào nhóm tranh thuộc trường phái ấn tượng:

Long lanh đáy nước in trời, (1603)

Thành xây khói biếc, non phơi bóng vàng . (1604)

Bức tranh được thêu dệt bằng trí tương tượng tuyệt vời, mang nét đẹp vừa thực vừa hư.
Khung trời rộng lớn lại ở trong khung nước, xanh trời hoa cùng sắc xanh của nước, xanh núi
được rải sắc vàng của ánh nắng mặt trời. Giữa hai khoảng không cao thấp là những hình khối
khác nhau được kiến thiết bằng chất liệu mong manh của khói. Có thể nói, ánh sáng, màu sắc,
hình khối, hư và thực như hoa trộn vào nhau tạo nên một bức tranh thu vượt khỏi cái khuôn
ước lệ vốn có trong văn học cổ điển. Ngôn từ đã hoá thân thành hình tượng, câu thơ trải ra
thành bức tranh, thi phẩm đã thăng hoa thành họa phẩm.

"Thơ thu Nguyễn Du không đạt đến cái trong veo vô tâm, vô sự như ba bài thơ thu của
Nguyễn Khuyến, cũng không ngơ ngác mơ màng như Tiếng thu của Lưu Trọng Lư, càng
không yên ả thanh bình, râm mát như chiều thu của Nguyễn Bính...mà đặc quánh những tủi
buồn, vất vả, đắng cay của cuộc sống đời thường...."[25, 218].

Nhìn chung, mùa xuân và mùa thu là hai mùa được thi hào hoa tác nhiều nhất, bởi lẽ nó là
mùa tình yêu - mùa tiễn biệt. Đó là hai cái mốc về hai cuộc tình của nàng Kiều-cuộc tình thơ và
cuộc tình hờ, cuộc tình say đắm và cuộc tình lẩn trốn khổ ải.

Mùa hè:

Cũng như mùa xuân và mùa thu, mùa hè cũng có những bức tranh đẹp gợi cảm:

101
 Dưới trăng, quyên đã gọi hè, (1307)

Đầu tường lửa lựu lập loè đâm bông. (1308)

Khác với các nhà thơ khác miêu tả mùa hè với những ánh nắng vàng rực rỡ, tiếng cuốc
kêu khắc khoải, tiếng ve sầu tái tê, hoa phượng đỏ trời, gió nồm lồng lộng, bức họa mùa hè
trong thơ Nguyễn Du hiện ra trong đêm dưới ánh trăng vàng, âm thanh réo rắc gọi mùa. Cái
rực rỡ của ánh mặt trời được thay bằng găm màu đậm đặc rực rỡ của hoa lựu như đang phun
ra từng luồng ánh sáng rõ mờ, biến hoá, sống động thần tiên. Sự sống và sắc màu như trồi dậy
mạnh mẽ đơm hoa kết trái. Thiên nhiên như khêu gợi con người đi tìm cái đẹp vốn có của thiên
nhiên và của chính con người "tòa thiên nhiên"

-Mùa hè còn được ghi nhận trong sự vận chuyển màu sắc, sự vận hành của thời tiết
chuyển mùa-xuân sang hè , hè sang thu :

Đào đà phai thắm, sen vừa nảy xanh. (1474)

Sen tàn, cúc lại nở hoa, (1795)

Mùa đông:

Có lẽ đây là mùa thi hào đề cập ít nhất, chỉ một lần duy nhất nhưng nó cũng trở
thành"nhân vật" nhằm diễn tả nỗi sầu muộn khắc khoải chờ mong của chàng Thúc đang đếm
từng thời gian trôi chày mong ngày gặp lại cố nhân:

Sầu dài, ngày ngắn, đông đà sang xuân. (1796)

Tim đâu cho thấy cố nhân? (1797)

Dưới ngòi bút của thi hào thời gian co giãn rất linh hoạt. Nhận xét về nghệ thuật miêu tả
các mùa trong thơ Nguyễn Du, Xuân Diệu có viết:"Bốn mùa chuyển rất thần tình ...Với một
câu thơ, Nguyễn Du cho diễn ra cả một mùa; với hai câu thơ, Nguyễn Du cho diễn ra cả một
năm" [92,136] và có khi là cả ba nănTBa thu dọn lại một ngày dài ghê".

Dù xuân hay hạ, thu hay đông, tất cả đều có những tín hiệu đặc trưng, những găm màu
phù hợp: gam màu lạnh chả yếu là màu xanh thường được dùng cho mùa xuân, găm màu nóng
chủ yếu là vàng-đỏ thưởng được dùng cho mùa thu và hè.

102
 Thiên nhiên dưới ngoài bút thi hào như đẹp hai lần. Ngoài những hình ảnh mang tính ước
lệ còn có những sáng tạo, phá rào bất ngờ. Những phá rào ấy thường để lại những kiệt tác có
một không hai.

3.1.2.2.Cảnh lầu Ngưng Bích:

Như các nhà nghiên cứu đã khẳng định đây là một trong những đoạn thơ tả cảnh ngụ tình
hay nhất trong tác phẩm Truyện Kiều. Bức tranh được phác hoa thông qua cảm quan của con
người, nhân vật duy nhất và cũng là trung tâm cửa bức tranh. Dưới ánh trăng lầu Ngưng Bích
như cao hơn (trăng như sắp chạm vào đầu). Nhân vật trữ tình ở trên tầm cao có thể quan sát
không gian đủ hướng:

Trước lầu Ngưng Bích khoá xuân, (1033)

Vẻ non xa, tấm trăng gần, ở chung. (1034)

Bốn bề bát ngát xa trông, (1035)

Cát vàng cồn nọ, bụi hồng dặm kia. (1306)

Bức tranh mở ra từ từ, mỡ cả hình ảnh lẫn ngữ âm (âm o sang âm a) và nhạt nhoà dần.
Cảnh được phối trí theo kiểu xa gần, cao thấp rõ mờ. Trước hết, đó là cái lầu có tên rất đẹp
Ngưng Bích nhưng lại là nơi giam chặt tuổi xuân con người, xa dần là núi, trăng, cát, bụi. Tất
cả đều là những sự vật hữu hình nhưng vô cảm cách chia "xa, gần, nọ, kia". Nét màu chủ đạo
và chi phối toàn bức tranh chính là sắc vàng của trăng. Nhưng không phải là trăng "vằng vặc
giữa trời" khi Kim Kiều thề ước hay "trăng thanh" khi Từ Hải xuất hiện mà là "trăng gần" với
người để chia sẻ nỗi niềm cô đơn, quạnh vắng. Cứng dưới ánh trăng vàng, mọi vật trở nên nhạt
nhòa hư ảo. Trong mắt Kiều, núi non trùng điệp với những sắc xanh đậm đặc giờ chỉ còn là
những đường viền mờ ảo loáng thoáng vắng lặng, những bãi cát vàng nơi cồn nọ hay những hạt
bụi hồng nơi dặm kia trở nên xa vời. Không gian bát ngát, cảnh vật heo hút, con người càng trở
nên nhỏ bé, chơ vơ, trơ trọi. Bức tranh được thêu dệt bằng sắc màu hư ảo dù đẹp nhưng buồn,
mang đầy chất tâm trạng - hoài niệm, nhớ thương, âu lo.

Trăng hôm nay lại gợi nhớ trăng năm xưa với đôi tình nhân và chén rượu thề nguyền giờ
chỉ còn là kỉ niệm. Trong chiều sâu tâm thức của Kiều đã hiện ra hình bóng một người yêu lý
tưởng đang khắc khoải chờ mong ngày tái ngộ, hình ảnh người mẹ già không ai chăm sóc, tựa

103
cửa chờ con. Tất cả những bức tranh vô hình trong tâm tưởng đã biến thành những bức tranh
hữu hỉnh được thêu dệt bằng ngôn ngữ:

Tưởng người dưới nguyệt chén đồng, (1039)

Tin sương luống những rày ương mai chờ (1040)

Bên trời góc bể bơ vơ, (1041)

Tấm son gột rửa bao giờ cho phai. (1042)

Xót người tựa cửa hôm mai, (1043)

Quạt nồng ấp lạnh những ai đó giờ?... (1044)

Trở về với thực tại dưới mắt Kiều bức tranh khác lại hiện ra:

Buồn trông cửa bể chiều hôm, (1047)

Thuyền ai thấp thoáng cánh buuồn xa xa? (1048)

Buồn trông ngọn nước mới sa, (1049)

Hoa trôi man mác, biết là về đâu ? (1050)

Buồn trông nội cỏ dâu dâu, (1051)

Chân mây mặt đất một màu xanh xanh. (1052)

Buồn trông gió cuốn mặt đuềnh, (1053)

Ầm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi. (1054)

Bức tranh có cấu trúc khá cân đối: thuyền- bể, nước- hoa, nội cỏ- chân mây, gió -sổng.
Trong cái cao lại ứng với cái thấp, trong cái lớn lại bao hàm cái nhỏ, có trên ắt có dưới. Không
gian hội hoạ đi từ xa đến gần cuối cùng là trung tâm điềm "ghế ngồi". Ghế ngồi hình ảnh biểu
hiện sự hiện hữu của nhân vật duy nhất ương khung cảnh. Nó lại được bao bọc bởi ánh sáng lờ
mờ âm thanh dữ dội, sắc màu pha tạp nhàn nhạt. Đằng sau bức tranh hiện hữu là thế giới nội
tâm con người. Một nỗi buồn vây kín không rứt, một sự hãi hùng lo sợ ở tương lai gần, một
khát vọng rất con người-khát vọng tự do.

104
 3.1.2.3.Trăng:

Trăng là hình ảnh quen thuộc thường xuất hiện trong thi ca. Trước Nguyễn Du và sau
Nguyễn Du không ít nhà thơ viết về trăng. Nguyễn Trãi đã có "Kho thu phong nguyệt đầy qua
nóc. Thuyền chở yên hà nặng vạy then Hàn Mặc Tử với "Thuyền ai đậu bến sông trăng đó. Có
chở trăng về kịp tối nay?" còn ca dao lại viết "Hỡi cô tát nước bên đàng. Sao cô múc ánh trăng
vàng đổ đi". Đó là những bức hoa trong nhiều bức hoa tuyệt tác về trăng. Trong tác phẩm
Truyện Kiều, trăng còn xuất hiện với tần số lớn hơn nhiều. Khảo sát tác phẩm ta thấy trăng có
nhiều ý nghĩa và xuất hiện trong nhiều trường hợp:

-Trước hết, trăng là vẻ đẹp huyền ảo của vũ trụ, nó tôn thêm vẻ đẹp của cảnh vật chung
quanh:

Dưới trăng, quyên đã gọi hè, (1307)

Đầu tường lửa lựu lập lèo đâm bông. (1308)

-Trăng thể hiện thời gian trôi chảy, lúc chậm chạp lúc bình thường, lúc khẩn trương gấp
gấp, góp phần xác định sự chuyển giao thời tiết. Dưới ngòi bút của thi hào, chỉ có một đôi câu
mà cổ lúc là đêm trăng, có lúc tuần trăng, có lúc là cả một mùa trăng, thậm chí là mấy mùa
trăng:

Tuần trăng khuyết, đĩa dầu hao, (251)

Mặt mơ tưởng mặt, lòng ngao ngán lòng. (252)

Nhẫn từ quán khách lân la, (287)

Tuần trăng thấm thoát nay đà thêm hai. (288)

Lần lần ngày gió đêm trăng, (369)

Thưa hồng rậm lục đã chừng xuân qua. (370)

Chạnh niềm nhớ cảnh giang hồ, (1595)

Một niềm quan tái, mấy mùa gió trăng (1596)

105
 -Trăng tạo ra khung cảnh trữ tình để nh ân vật xuất hiện tâm tình trao đổi trò chuyện. Nó
như đồng cảm lay động sự trở trăn của nhân vật. Thúy Kiều "tựa ngồi bên triện" thì trăng
"chênh chênh " Thúy Kiều nhẹ gót thì ánh trăng như "đã xế" xuống gần soi bống nàng Kiều :

Chênh chênh bóng nguyệt xế mành, (186)

Tựa ngồi bên triện, một mình thiu thiu. (187)

Nhặt thưa, gương doi đầu cành, (433)

Ngọn đèn trông lọt trướng huỳnh hắt hiu. (434)

Sinh vừa tựa án thiu thiu, (435)

Giở chiều như tỉnh, giở chiều như mê. (436)

Tiếng sen đã động giấc hoè , (437)

Bóng trăng đã xế hoa lê lại gần. (438)

Người anh hùng Từ Hải đã xuất hiện trong khung cảnh gió mát, trời ương, thiên nhiên
huyền ảo. Ánh trăng đã tạo thêm vẻ đẹp huyền bí cho nhân vật huyền thoại:

Lần thâu gió mát trăng thanh. (2165)

Bỗng đâu có khách biên đình sang chơi. (2166)

Người anh hùng đi tìm tình yêu có khác. Mượn ánh trăng tên họ Sở đánh tiếng xuất hiện
trong sự dè xẻn, lén lút để vừa kiếm được tiền vừa kiếm được tình còn Từ Hải thì rất bất ngờ,
đường đột, ngang nhiên, mạnh mẽ.

-Mùa trăng thường đồng nghĩa với mùa của những hoạt động vào đêm. Có người xem đó
là mùa chơi ứăng, thưởng ngọn cảm tác, cố người xem đó là mùa hò hẹn, song cũng có kẻ xem
đó là cơ hội thực hiện mục đích của mình. Tú Bà tranh thủ mùa trăng truyền bí quyết về thuật
tiếp khách làng chơi cho những ai mới vào nghề:

Vừa tuần nguyệt sáng, gương trong, (1191)

Tú Bà ghé lại thong dong dặn dò: (1192)

106
 Khi "Đoá trà mi đã ngậm trăng nửa vành."(1092) thì cũng là lúc "Rẽ song, đã thấy Sở
Khanh lẻn vào."(1094). Và cuộc ra đi lặng lẽ của Sỡ Khanh- Kiều cũng ngay vào thời điểm
đêm trăng :

Đêm thu khắc lậu canh tàn, (1119)

Gió cây trút lá, trăng ngàn ngậm gương. (l 120)

Lối mòn cỏ nhạt mùi sương , (1121)

Lồng quê đi được bước đường một đau. (1122)

-Trăng còn là hình ảnh gợi hoài niệm, nhớ thương, nỗi đau nỗi buồn. Tất cả quá vãng đẹp
đẽ giờ chỉ còn là ảo ảnh chẳng khác nào ánh trăng đã làm nhòe đi mọi vật nhưng làm thao thức
những chuyện tình:

Tưởng người dưới nguyệt chén đồng, (1039)

Tin sương luông hãy rày trông mai chờ. (1040)

-Trăng cố lức là người bạn đồng hành, cảm thông toả sáng giúp con người thoát nạn."
Trăng tà về tây" phải chăng là sự định hướng về một lối thoát duy nhất cho Kiều:

Cất mình qua ngọn tường hoa, (2027)

Lần đường theo bóng trăng tà về tây. (2028)

Mịt mù dặm cát đồi cây , (2029)

Tiếng gà điểm nguyệt, dấu giày cầu sương. (2030)

Khổ nhục trăm bề, Kiều quyết định quyên sinh, trăng lại xuất hiện để chia sẻ nỗi đau cùng
tận cửa con người:

Mảnh trăng đã gác non đoài, (2617)

Một mình luống những đứng ngồi chưa xong. (2618)

-Trăng -sự vĩnh hằng của vũ trụ, trở thành thước đo của lời nguyền ước và là chứng nhân
vô ngôn của hai miệng một lời. Nó đem hết nội lực toả sáng, soi rọi, dõi theo, lắng nghe từng
lời nguyện thề kết tóc xe tơ. Con người là chứng nhân là chuyện thường tình nhưng vũ trụ tạo
hoá trở thành nhân chứng mới là độc đáo. Ai dám thay đổi!

107
 Vầng trăng vằng vặc giữa trời, (449)

Đinh ninh hai miệng, một lời song song. (450)

Còn duyên, may lại còn người, (3073)

Còn vầng trăng bạc, còn lời nguyền xưa. (3974)

-Có khi trăng đã trở thành ẩn dụ tu từ thể hiện sự tàn phai hoặc ngợi ca vẻ đẹp của con
người. Cái đẹp càng có giá trị đích thực khỉ đã trải qua bão táp, đố là cái đẹp cửa sự trải
nghiệm, vẻ đẹp tâm hổn nhân cách:

Bấy chầy, gió táp mưa sa, (3099)

Mấy trăng cũng khuyết, mấy hoa cũng tàn. (3100)

Hoa tàn mà lại thêm tươi, (3123)

Trăng tàn mà lại hơn mười rằm xưa. (3124)

-Trăng còn là biểu tượng của niềm cô đơn, sự chia lìa đôi lứa :

Vầng trăng ai xẻ làm đôi? (1525)

Nửa in gối chiếc, nửa soi dặm trường. (1526)

Trăng trong thơ Nguyễn Du cổ nội hàm ý giũa rất phong phú. Nếu "ánh nắng buổi chiều
là cái nhìn ra không gian" thì "ánh trăng khuya là cái nhìn vào nội giới. Hai tia sáng hội tụ vào
ý thức giúp Kiều nhận định rõ chân tướng của định mệnh"[76, 176]

Nguyễn Du đã sử dụng khá nhiều nét vẽ khác nhau về trăng - trăng chênh chếch (hơi
lệch)" Giương nga chênh chếch dòm song; trăng xế trăng chênh "Chênh chênh bóng nguyệt xế
mành "; trăng xẻ đôi chia cắt "Vầng trăng ai xẻ làm đôi"; trăng tròn sáng tỏ"Vầng trăng vằng
vặc giữa trời"; trăng đầu tháng, trăng cuối tháng “Tuần trăng khuyết, đĩa dầu vơi"; trăng đầu
hôm, trăng giữa hôm, trăng cuối hôm; trăng long lanh đáy nước "Vàng gieo ngấn nước cây
lồng bổng sân"; trăng ngập ngừng trên” Giá trà mi đã ngậm trăng nửa vành"; trăng lúc nhặt, lúc
thưa, lúc bao trùm khắp không gian, lúc xuyên qua kẻ lá "Nhặt thưa gương rọi đầu cành" Và
còn có cả trăng xuân, trăng thu, trăng hè. sắc màu của trăng cũng vô cùng biến hoá rất khớp với
không gian thời gian khi trăng xuất hiện- lúc thì sắc vàng dịu nhẹ, rõ mờ; lúc thì màu vàng đến
độ cực điểm"vằng vặc" toả rộng bát ngát cả một vùng rộng lớn; lúc thì trắng hơi vàng"vẻ

108
ngân"; lúc thì thu nội lực soi rọi vừa đủ để nhân vật hoạt động. Sự biến họa về sắc màu, đường
nét của trăng thường có sự đồng nhất với tình cảm con người. Khi con người trầm tư mộng mơ
thì "gương nga chênh chếch", khi sứ giả Đạm Tiên xuất hiện thì trăng "chênh chênh bóng
nguyệt", khi có sự chia lìa mất mát thì "trăng khuyết" "trăng xẻ" và lúc hai tâm hồn hoà điệu thì
trăng tròn “vằng vặc". "Cùng một ánh trăng mà không biết bao nhiêu màu sắc vì diễn tả không
biết bao nhiêu tâm trạng: trăng đêm thanh minh sôi nổi, rạo rực, trăng đêm tình tự huyền ảo, êm
đềm, trăng đêm lìa nhà hiu quạnh, xót xa, trăng ở lầu xanh chán chường nhạt nhẽo, trăng ly biệt
Thúc Sinh đầy nhớ thương mà không hiu quạnh, trăng đêm thoát khỏi nhà Hoạn Thư lạnh lẽo
và hãi hùng ,vv..."[27,193]

3.1.2.4.Cảnh Kiều ra đi:

Đây là đoạn thơ rất cảm động và ấn tượng. Nguyễn Du đã tạc vào không gian xa tít tấp
một con người với tấm thân mảnh khảnh lầm lũi trong đồi cát, cỏ cây "mịt mù" và nhạt nhoà
dưới màu vàng yếu ớt của trăng khuya, dần dần mất hút trong con đường dài quanh co vạn dặm
vắng lặng đến rợn người. Chỉ một tiếng động tĩnh rất khẽ của "dấu giày "cũng nghe thấu. cấu
trúc bức tranh được xây dựng trong sự tương phản -con người thì quá bé nhỏ trước cái cảnh
đêm thì quá mông lung, không gian thì rộng vô tận. Không chỉ có hoa, bức tranh thơ còn có
nhạc - tiếng nhạc đều đều của dấu giày hoà cùng tiếng gà canh khuya văng vẳng đâu đây và
trên hết là tiếng nhạc lồng thổn thức lo sợ, tự thương mình :

Canh khuya, thân gái dặm trường, (2031)

Phần e đường xá, phần thương dãi dầu! (2031)

Ngôn từ thơ thật đơn giản nhưng đây lại là hai câu thơ vô cùng đặc sắc. Câu trên mở ra
thế giới ngoại cảnh, câu dưới đi vào thế giới tâm cảnh với hai hướng. Kiều cảm thây lo sợ điều
không hay có thể đến"e đường xá" khi hướng ngoại và tự thương thâiTthương dãi dầu" khi
hướng nội. Cả hai tạo nên một sự cộng hưởng rất lớn về nỗi đau thân phận. Có thể xem đây là
lời than thân của người trong cuộc và sự đồng cảm sâu sắc của người ngoài cuộc. Những thanh
bằng"canh khuya thân, phần e đường", những vần có âm vang"trường, đường, thương” liên tiếp
xuất hiện trong hai câu thơ làm cho câu thơ có sức âm vang, có khả năng khơi gợi một niềm
cảm thương về kiếp "hồng nhan đa truân". Camera của thi hào Nguyễn Du như đã ria đủ hướng
như tìm kiếm, dõi theo từng thao tác của nàng Kiều từ đầu đến cuối, từ khi thân gái yếu ớt

109
mảnh khảnh cố cất mình qua bức tường hoa đầy hiểm nguy đến lúc rời xa khu vườn của nhà họ
Hoạn trong cảnh ngộ bơ vơ không thấy đâu là nhà, người thân thích.

3.1.2.5.Cảnh sông Tiền Đường:

Nếu trăng trong thơ cụ Nguyễn Du là "nhân vật im lặng" thì sông Tiền Đường là nhân vật
biết lên tiếng:

Triều đâu nổi tiếng đùng đùng, (2619)

Hỏi ra mới biết rằng sông Tiền Đường .(2620)

Cảnh sông Tiền Đường vừa được ghi âm, vừa được họa tác bằng hình ảnh.Với những nét
cong của những con sóng đang cuộn tròn vỗ mạnh vào bờ, Nguyễn Du đã tạo ra một dồng sông
với bao sóng nước dao động mạnh mẽ như muốn làm vỡ tung những gì che chắn. Tiếng triều
hay là tiếng thét giận dữ bất bình của vu trụ trước sự bất công của cõi người?

Nhưng khi Thúy Kiều được giải thoát thì sông Tiền Đường lại bình lặng êm ả. Nét vẽ lúc
này là những nét trải dài rộng mở, êm nhẹ:

Bốn bề bát ngát mênh mông, (2735)

Triều dâng hôm sớm, mây lồng trước sau. (2736)

Tìm đến cái chết nơi dòng sông là môtif giải thoát thường thấy ương văn học trung đại.
Đạm Tiên con người "tài sắc một thì" từng xem nơi đây là mồ chôn của những người tài sắc.
Vũ Thị Thiết khi bị bức tử đã quyên sinh nơi dồng sông Hoàng Giang. Khi bị đưa đi cống giặc
Ô qua, Kiều Nguyệt Nga cũng tìm đến dòng sông.

3.1.3.Chất họa trong những bức tranh cảnh sinh hoạt:

Khác với những bức hoa phong cảnh, những bức hoa cảnh sinh hoạt thường có nhiều
nhân vật, đường nét vận động trong nhiều chiều kích không gian, nhất là không gian rộng lớn.

3.1.3.1.Cảnh du xuân:

Cảnh du xuẩn được vẽ bằng những nét bút đẹp và sống động :

Thanh minh, trong tiết tháng ba (43)

Lễ là tảo mộ, hội là Đạp thanh. (44)

110
 Gần xa nô nức yến anh, (45)

Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân. (46)

Dập dìu tài tử, giai nhân, (47)

Ngựa xe như nước, áo quần như nen. (48)

Ngổn ngang gồ đống kéo lên , (49)

Thoi vàng vổ rắc, tro tiền giấy bay. (50)

Mùa xuân, mùa của lễ hội. Lễ hội thanh minh là một lễ hội truyền thống được tổ chức vào
gần cuối mùa xuân. Trong lễ hội đó có phần lễ -tảo mộ và phần hội-đạp thanh. Bức tranh được
khắc hoa trong thời gian tháng ba mùa xuân và không gian tràn ngập ánh sáng với những thảm
cỏ xanh trải dài, n gười qua kẻ lại tấp nập đông vui. Hoa sĩ đã quan sát nhiều góc độ -gần xa, từ
mới bắt đầu "sắm sửa" đến lúc cuộc chơi diễn tiến, sau đổ là kết thúc. Nhiều hình ảnh -Con
người thiên nhiên, mồ mả tro tiền, ngựa xe vồ toàn bộ những găm màu- nóng, lạnh được huy
động. Nổi bật nhất là sắc màu vàng của đồ mả, trắng xám của tro tiền- tiêu biểu của phần lễ và
màu vàng nhẹ của nắng xuân, màu xanh hy vọng của cỏ non, sự vận động nhộn nhịp, đường
nét mềm mại' tiêu biểu cho phần hội. Khắc họa cảnh lễ ra cảnh lễ, cảnh hội ra cảnh hội, cái tài
của thỉ hào Nguyễn Du là ở chỗ đó.

Ngày hội Đạp thanh còn là cơ hội gặp gỡ và cũng là cái ngưỡng có thể làm t hay đổi trong
đời sấng tâm hân tình cảm của nhân vật. Bức họa càng trở nên rất sống động, rực rỡ, vui mắt
một phần nhờ nhịp điệu sống khẩn trương dồn đập của những chàng trai cô gái, nhờ những cặp
từ đôi diễn tả trạ ng thái, hoạt động-nô nức, sắm sửa, dập dìu, mô tả sự vật- ngổn ngang, những
hình ảnh nối nhau, đối xứng.

Tương phản với cảnh đông vui nhộn nhịp là cảnh về chiều trong vắng lê thê. Cảnh đẹp
nhưng man mác buồn:

Tà tà bóng ngả về tây , (51)

Chị em thơ thẩn dan tay ra về. (52)

Bước lần theo ngọn tiểu khê, (53)

Lần xem phong cảnh có bề thanh thanh . (54)

111
 Nao nao dòng nước uốn quanh, (55)

Nhịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắc ngang. (56)

Sè sè nấm đất bên đường, (57)

Dâu đàu ngọn cỏ, nửa vàng, nửa xanh. (58)

Cảnh cổ bóng chiều đang xuống chầm chậm, con suối nhỏ, dồng nước trong, nhịp cầu nhỏ
nhắn, ngọn cỏ vàng xanh héo ùa đang chuyển sắc màu, nấm đất nhỏ nhoi lẻ loi bên đường. Bức
tranh được kiến thiết bằng những hình ảnh xinh xắn nhỏ nhẩn đáng yêu, bằng những đường nét
uốn lượn, găm màu dịu mát hoa hợp- vàng, xanh, trắng trong một bố cục cân đối xa gần, cao
thấp- nhịp cầu- dòng nước, nấm đất- ngọn cỏ. Cảnh xinh nhưng buồn. Trung tâm của bức tranh
là hình ảnh chị em Thúy Kiều đang cất những bước chân nhẹ nhàng ngắm nhìn từng cảnh sắc
một cách lặng lẽ, nghĩ suy, nuối tiếc miên man. Đây còn là bức tranh của tâm trạng. Cái nao
nao của dòng nước hay chính là cái nao nao của tâm trạng con người. Ngọn cỏ dâu dâu, nấm
đất sè sè hay chính là sự linh cảm về những điều không vui sẽ đến.

3.1.3.2.Cảnh lầu xanh:

Khác với bức vẽ giàu chất lãng mạn thông thoáng của cảnh du xuân, bức vẽ cảnh lầu xanh
vừa có chất hiện thực vừa giàu tính tượng trưng, điển hình hoa. Nguyễn Du không dùng nhiều
đến màu sáng, chả yểu sử dụng những găm màu tối để tạo ra những hình khối thể hiện sự tấp
nập:

Biết bao bướm lả, ong lơi, (1229)

Cuộc say đầy tháng, trận cười suốt đêm! (1230)

Dập dìu lá gió cành chim, (1231)

Sớm đưa Tống Ngọc, tối tìm Tràng Khanh. (1232)

"Bướm, ong, gió, chim, dập dìu, đưa, tìm", những hình ảnh xuất hiện dồn dập liên tiếp
cùng với những hoạt động không ngớt, bức tranh đã thể hiện đúng cái bản chất của lầu xanh :
xô bồ, tấp nập, đông đảo, hoạt động vượt qua cái ngưỡng thời gian. Dù bức vẽ được thiết kế
ương không gian có giới hạn nhưng nó vẫn gây ấn tượng mạnh bởi những âm thanh náo động
của tiếng chân người đến kẻ đi, người đưa kẻ tiễn, tiếng nói, tiếng cười diễn ra thâu đêm suốt

112
sáng. Lối điệp ý "bướm, ong-gió, chim, lả- lơi cách chuyển những động từ thành những danh từ
"trận cười, cuộc say " đã diễn tả' được sự thường xuyên nhưng rập khuôn, sáo mòn.

Mặc dù chỉ ghi lại hiện tượng nhưng bức vẽ lại có giá trị tố cáo, lên án cái hoạt động tự do
ngang nhiên ngoài vòng pháp luật của những ổ chứa, nơi đã làm hoen ố không biết bao nhiêu
nhân cách, làm nát ta n không biết bao nhiêu gia đình. Đau xót, Kiều phải thốt lên rằng :

Khi tĩnh rượu, lúc tàn canh . (1233)

Giật mình, mình lại thương mình xót xa . (1234)

3.1.3.3.Cảnh xử kiện:

Khác với cảnh trên, cảnh xử kiện có vẻ uy nghiêm hơn :

Đất bằng nổi sóng đùng đùng, (1405)

Phủ đường sai lá phiếu hồng thôi tra. (1406)

Cùng nhau theo gót sai nha, (1407)

Song song vào trước sân hoa, lạy quì. (1408)

Trông lên mặt sắt đen sì, (1409)

Lập nghiêm trước đã, ra uy nặng lời: (1410)

Khi miêu tả cảnh xử kiện, Nguyễn Du đã lượt bỏ những chi tiết phụ để tập trung vào chi
tiết chính - tội nhân và bản quan, người bị xử và kẻ xử kiện. Hai nhãn vật có sự tương phản về
đường nét, sắc mặt, ngôn ngữ, hành động. Đối với người bị kiện, Nguyễn Du đặc tả những hình
ảnh thể hiện sự tàn phai, tan tác "Đào hoen, liễu tan, gương lờ, mai gầy", khúm núm sợ sệt, thái
độ căm lặng, chịu đựng"dám kê u, quì lạy". Ngược lại, đối với người xử kiện, ông chú ý đến
thái độ lạnh lùng, ra oai, uy hiếp, ngôn ngữ gắt gỏng, khuôn mặt đầy vẻ cứng rắn, cương nghị
"mặt sắt đen sì". Nguyễn Du khai thác thành công tính chất bất hợp lý của lối xử kiện lạ lùng,
ngược đời, hiếm có- sỉ vả Thúc Sinh, đánh đập Thúy Kiều và ra lệnh cho trả về lầu xanh.
Nhimg đến khi thấu hiểu sự việc, biết được tài thơ của Thúy Kiều, thì quan xử kiện đã thay đổi
thái đ ộ, sẩn sàng làm chủ hôn. Việc quan phủ nhân danh pháp luật thừa nhận cuộc tình duyên
của Kiều và Thúc Sinh phần nào phản ảnh quan niệm "Trai năm thê bảy thiếp "của xã hội xưa.

113
Theo Nguyễn Du "Chữ tài liền với chữ tai mổ ị vần", song có lẽ ông cũng không loại trừ trường
hợp ngoại lệ. Nhờ tài thơ mà Thúy Kiều không phải trở về cuộc sống ô nhục nơi lầu xanh.

3.1.3.4.Cảnh đốt nhà bắt cóc:

Cảnh đốt nhà bắt cóc chẳng khác nào một cảnh thực đang diễn ra trước mắt người đọc.
Các nhân vật gây án hành động bất ngờ khẩn trương, gọn gàng khéo léo đúng với thao tác của
những kẻ chuyên săn người, giết mướn - Khuyển , Ưng:

Dưới hoa dậy lũ ác nhân , (1641)

Âm ầm khốc quỉ, kỉnh thần, mọc ra! (1642)

Đầy sân gươm tuốc sáng loà, (1643)

Thất kinh, nàng chửa biết là làm sao (1644)

Thuốc mê đâu đã tưới vào, (1645)

Mơ màng như giấc chiêm bao biết gì! (1646)

Vực ngay lên ngựa tức thì, (1647)

Phòng đào, viện sách, bốn bề lửa dong. (1648)

Cảnh được vẽ bằng những nét vẽ mạnh - nhanh, nhiều nét nhọn của giáo gươm tua tủa
gợi dữ dội và những âm thanh rầm rập của tiếng chân đi. Gam màu đồ bao trùm của bức tranh
"bốn bề lửa dong” đặc tả được cảnh khói lửa ngút trời, nhà tan cửa nát. Đối lập với sự dữ tợn,
hầm hầm sát khí của bọn người đao phủ thủ chuyên gây án là tấm thân bất động, sự đơn chiếc.
Nguyễn Du đã chủ ý vẽ hai cái thây người tròng một bức tran- một hồn xiêu phách lạc, một
thây vô chủ bên sông. Với hai hình ảnh ấy Nguyễn Du đã gián tiếp tố cáo cái xã hội vô trật tự
thiếu kĩ cương nơi đó mạng sống con người chẳng được coi trọng. Pháp luật đâu rồi ? Câu trả
lời Nguyễn Du để ngỏ và phần trả lời thuộc về người tiếp nhận.

3.1.3.5.Cảnh Kiều bị đánh đập:

Trong toàn bộ tác phẩm Truyện Kiều, không ít lần Thúy Kiều b ị đánh đập. Mới mua về,
Tú Bà đã ra oai bằng cách: “Phải làm cho biết phép tao! Chập bì tiên, rắp sấn vào ra tay."(977-
978). Sau khi bị sỏ Khanh lừa vào tròng, Kiều bị đánh đập dữ dội hcta:"Hung hăng chẳng hỏi,
chẳng tra. Đang tay vùi liễu, dập hoa tơi bời. Thịt da ai cũng là người, Lòng nào hồng rụng,

114
thắm rời, chẳng đau. Hết lời thú phục, khẩn cầu, Uốn lưng thịt đổ, dập đầu máu sa."(l 135-
1140). Rồi sau đó Kiều bị quan phủ đánh đập tra khảo"Ba cây chập lại một cành mẫu đơn...Đào
hoen quen má, liễu tan tác mày...Gương lờ nước thuỷ, mai gầy vóc sương." (1426-1428-1430).
Lần này, người đánh đập lại là mẹ của Hoạn Thư:

Trúc côn, ra sức đập vào, (1739)

Thịt nào chẳng nát, gan nào chẳng kinh ! (1740)

Xót thay đào lý một cành, (1741)

Một phen mưa gió, tan tành một phen! (1742)

Nếu đặt bến bức tranh cạnh nhau, ta sẽ thấy được tài hoa cảnh của Nguyễn Du. Bến bức
vẽ là bến bức tranh khác nhau nhưng lại tiếp nối nhau, bổ sung cho nhau: hai lần Kiều bị Tú Bà
đánh đánh đập, hai lần Kiều bị bọn quan lại tra khảo, chủ chứa dùng roi da còn bọn quan lại
dùng cây và gậy, mức độ và tốc độ đ ánh cũng ngày càng tăng dần"ra tay, vùi liễu dập hoa, ra
sức đập vào". Trong bốn bức vẽ, hình ảnh người bị đánh được miêu tả đậm nhạt khác nhau.
Trong lần đánh thứ nhất, Nguyễn Du không vẽ ra vết tích ở tấm thân nàng Kiều, những vết tích
được cảm nhận qua thông tin "bằn bặt giấc tiên" (bất tỉnh), trong lần thứ hai, ông dùng những
nét vẽ tì mĩ giàu chất hiện thực”. Uốn lưng thịt đổ, dập đầu máu sa". Hai lần sau, ông dùng
nhiều đến những ẩ n dụ tu từ "Đào hoen, mai gầy, gương lở, vóc sương, mưa gió, đào lý tan
tành "

Bốn lần Kiều bị đánh lại là bốn lý do có khác nhau -Lần đầu vì Kiều bị tên họ Mã làm cho
thất tiết, Tú Bà đánh để dằn mặt; lần thứ hai Thúy Kiều bị tên Sở Khanh lừa đi trấn, Tứ Bà
đánh để làm áp lực đẩy Kiều vào lầu xanh; lần thứ ba, quan phủ đánh vì cái tội "Mượn màu son
phấn đánh lừa con đen"; và lần thứ tư là do quan niệm "Chồng chung, chưa dễ ai chiều cho ai",
Hoạn Bà muốn bảo vệ hạnh phúc của con mình.

Ngoài những nét riêng, bốn bức tranh cũng có những nét chung. Những hình ảnh đối lập
tương phản dường như ở bức tranh nào cũng có - đối lập giữa kẻ có tiền có quyền với thân
phận con ong cái kiến, giữa vũ lực tàn bạo và tấm thân mảnh khảnh chịu đựng. Chất nhân văn
của những trang Kiều chính là thái độ lặng lẽ dõi theo, cảm thông với từng nỗi đau cửa nàng
Kiều.

115
 3.1.3.6.Cảnh Kiều hầu hạ vợ chồng Hoạn Thư:

Đây là cảnh trớ trêu nhất. Mới hôm nào Kiều cùng Thúc Sinh chung chăn chung gối, tâm
sự tỉ tê thì giờ đây Kiều trở thành "phận con hầu, giữ con hầu dám sai", sớm khuya hầu hạ,
dâng rượu :

Vợ chồng chén tạc, chén thù, (1835)

Bắt nàng đứng chực trì hồ hai nơi. (1836)

Bắt khoan, bắt nhặt, đến lời, (1837)

Bắt quì tận mặt, bắt mời tận tay . (1837)

Cảnh có ba nhân vật, Thúc Sinh như một kẻ mất hồn luốn cuốn luýnh quýnh, Hoạn Thư -
người chủ tiệc ra oai sai khiến, Thúy Kiều - cam chịu. Ba nhân vật với những nét vẽ- kẻ ngồi
người đứng, kẻ uống người hầu, kẻ sai người thực hiện. Yêu cầu và hành động diễn ra liên tục
và rất khớp nhau. Khác với Hoạn Thư và Thúc Sinh, nhân vật Kiều được Nguyễn Du dành
nhiều nét vẽ - lúc đứng, lúc ngồi, lúc quỳ, lúc mời, lúc đến gần, lúc đứng xa, nhanh cũng không
được, chậm cũng không xong. Kiểu vẽ này là kiểu vẽ nhiều tranh ỉchâc nhau cổ sự vận động,
gần với lối vẽ dùng cho fìlm hoạt hoạ. Dựa vào những tiểu phẩm, ta có một bức vẽ rất chung về
hình ảnh nàng Kiều lệ thuộc, hành động chóng vánh. Chưa hà giận, Hoạn Thư còn bắt Thúy
Kiều :

Áo xanh đổi lấy cà sa, (1921)

Pháp danh lại đổi tên ra Trạc Tuyền. (1922)

Việc làm đó tưởng đâu là rộng lượng nhưng thực chất là một kiểu đày đoa tinh vi- huỷ
diệt tuổi xuân. Và chắc chắn, nhữ ng gì Kiều đã trải qua sẽ là những thứ virut gặm nhâm tâm
hồn. Vì thế, cửa Thiền bất đắt đĩ sẽ là nơi chất chứa nỗi sầu thảm thương tâm:

Phật tiền thảm lấp sầu vùi, (1929)

Ngày pho thủ tự, đêm nhồi tâm hương. (1930)

Bao nhiêu cách hành hạ là bấy nhiêu nỗi đau - nỗi đau thể xác bị đánh đập, đày đoa, hầu
hạ cộng với nỗi đau tinh thần bị lăng nhục xỉ vả, tất cả kết thành một chuỗi dài về nỗi đau thân
phận mà thi hào đã thốt lên "Đau đớn thay phận đàn bà. Lời rằng bạc mệnh lại là lời chung ."

116
 Gieo gió ắt gặt bão, Thuý Kiều đã cho chúng giặt bão như thế nào?

3.1.3.7.Cảnh Thụy Kiều báo ân báo oán:

Theo triết lý nhà Phật, người đã bước vào cửa thiền phải biết “Từ bi hỉ xả", rộng lượng
tha thứ. Nhưng theo quan niệm truyền thống của dân gian, báo oán là lẽ đương nhiên. Những
thành ngữ như "Ân đền oán trả", "Gieo gió gặt bão” đã ăn sâu vào tiềm thức người dân Việt
Nam từ bao đời nay. Điều đáng trọng ở Thúy Kiều là cách vận dụng nó như thế nào cho phải
đạo, hợp lẽ. Kiều đã xem việc báo ân quan trọng, xem việc sống sao cho có nghĩa, có tình, có
trước có sau, thúy chung, nhân hậu là cứu cánh. Và Thuý Kiều đã lo báo ân trước khi báo oán.
Để làm rõ vấn đề này, Nguyễn Du đã bố trí số lượng câu thơ không ngang nhau- đoạn báo oán
chỉ 17 câu (từ câu 2380-2396), toong khi đoạn báo ấn 27 câu (từ câu 2325- 2350).

Quan sát hai bức tranh, ta nhận thấy rằng- ngôn ngữ luận tội, luận công của Thuý Kiều
vừa có lý vừa có tình, sắc sảo và góc cạnh; cách ưả ơn hậu hỉ còn cách báo oán đích đáng
nhưng không tàn bạo độc ác; Kiều biết đặt chữ tình lên trên giá trị đồng tiền. Mỗi bức tranh
đều có hai màn- màn nhân vật xuất hiện và màn trả ơn trị tội. Nhân vật trung tâm, chánh án
phiên toà không ai khác là Vương Thuý Kiều .

Ấn tượng nhất trong hãi bức tranh không phải là vàng bạc châu báu quá nhiều để trả ân và
những hình ảnh đầu rơi máu chảy trong cuộc báo oán mà chính là ỉôgíc của nhân vật và lôgíc
của câu chuyện. Thúc Sinh vốn là kẻ nhu nhược yếu hèn. Bản chất ấy thể hiện ngay cả trong
lúc được báo ân:"Mặt như chàm đổ, mình dường dê run". Hoạn Thư xuất thân trong một già
đình quyền quí, con quan lại bộ, có học, khôn ngoan sắc sảo đã tự làm luật sư bào chữa cho
chính hành động phạm tội cửa mình. Sư Giác Duyên, người đã thoát tục, thích làm điều lành
tránh điều dữ, quen với mùi kinh câu kệ. Vì thế, chứng ta không ngạc nhiên khi sư đón nhận
phần thưởng hậu hỉ "nghìn vằng"một cách bình thản. Có lẽ với sư niềm vui lớn nhất là thấy
Kiều đã thoát nạn”.Nửa phần khíp sợ, nửa phần mừng vui". Còn đối với Kiều, từ lúc rơi vào
cảnh đoa đày, đây là lần đầu tiên Kiều vươn lên địa vị cao nhất. Lời lẽ và lối xử sự đúng là
"Khôn ngoan vốn sấn tính ười".

Dưới góc nhìn hội hoạ, hai bức vẽ có những đường nét và sắc màu khác nhau. Khác với
bức vẽ trong cảnh báo ân, bức vẽ cảnh báo oán có nhiều nét cắt, gãy và nhiều găm màu đỏ với
những cảnh tượng:"Máu rơi, thịt nát, tan tành". Thơ và họa ranh giới rạch ròi, nhưng trong

117
trường hợp này đọc thơ chẳng khác nào xem một bức ảnh, một cảnh xử án thật sự đang diễn ra
trước mắt mình. Đó chính là "Thi trung hữu họa", là tài năng trác việt của thi hào Nguyễn Du.

So sánh cách báo oán của Kiều trong Truyện Kiều và cách báo oán của Kiều trong Kim-
Vân-Kiều truyện, ai cũng thấy rõ Thanh Tâm Tài Nhân dàn dựng cảnh báo oán quyết liệt dữ
dội hơn nhiều:"Bèn truyền quân tẩm dầu thông vào mình Tú Bà, đầu cắm xuống đất, chân trớ
lên trời, đốt làm cấy đèn để đền thề xưa. Còn Mã Bất Tiến thì dùng găm căng người ra, lột hết
da, rút hết gân, xẻ từng tay chân để ứng lời thề của nó.

Lại nấu một vạc dầu nhựa thông lẫn với vỏ cây cho tan ra, một bên để một thùng nước lã,
lột sạch quần áo Sở Khanh, một người tưới nhựa thông sôi lên mình Sở Khanh, một người tưới
nước lã vào"[83,295].

3.1.3.8.Cảnh Hồ Tôn Hiến đánh úp Từ Hải:

Một đoạn thơ và cũng là một bức họa khác hiện ra trước mắt người đọc. Bức họa có nhiều
nét mới so với những bức hoạ ở trên- tính chất bất ngờ và hình tượng giàu chất điêu khắc:

Hồ công ám hiệu trận tiền, (2513)

Ba bề phát súng, bốn bên kéo cờ. (2514)

Đang khi bất ý chẳng ngờ, (2515)

Hùm thiêng khi đã sa cơ cũng hèn! (2516)

Tử sinh, liều giữa trận tiền, (2517)

Dạn dày cho biết gan liền tướng quân? (2518)

Khí thiêng khi đã về thần, (2519)

Nhơn nhơn còn đứng chôn chân giữa vòng! (2520)

Đoạn thơ có sức gợi rất lớn. Không miêu tả những cuộc giao tra nh trước đó nhưng người
đọc vẫn có thể hiểu rằng- đội quân của Hồ Tôn Hiến không ít lần đại bại trước tài năng của Từ
Hải. Không cổ cách nào khác hắn phải lật lộng, nuốt lời và bất ngờ đánh lén! Nét vẽ về người
chiến thắng Hồ Tôn Hiến bị mờ đi khi nét vẽ về người anh hùng Từ Hải xuất hiện- một mình
vùng vẫy, can trường, gan dạ và hào hùng trước hàng trăm mũi tên và hàng chục lưỡi kiếm.
Việc tô đi tô lại cảnh Từ Hải vùng vẫy và cảnh "nhơn nhơn còn đứng chôn chân giữa vòng",

118
Nguyễn Du như muốn nói lên niềm uất ức nghẹn nghào, khát vọng tự đo và công lý chưa thực
hiện trọn vẹn của người anh hùng Từ Hải.

3.1.3.9.Cảnh Thuý Kiều hầu rượu Hồ Tôn Hiến:

Cũng là cảnh hầu rượu nhưng cảnh Thúy Kiều hầu rượu Hồ Tôn Hiến (từ câu 2565 đến
câu 2698) khác với cảnh Thuý Kiều hầu rượu vợ chồng Hoạn Thư. Không nhỏ nhặt tủn mủn
đầy chất đần bà, không bắt bẻ một cách nghiệt ngã như Hoạn Thư, Hồ Tôn Hiến chỉ:

Bắt nàng thị yến dưới màn, (2567)

Giở say, lại ép cung đàn nhặt tâu. (2568)

Trong một hoàn cảnh đầy bi kịch, nỗi đau của Kiều như tăng lên gấp bội phần. Nếu trước
kia Kiều phải hầu rượu cho người mới hôm nào là hôn phu và cả vị hôn thê của hắn thì trong
bữa rượu hôm nay Kiều phải phục vụ cho chính người đã giết chồng mình.

Cũng không giếng như cảnh náo động với tiếng gươm khua, tiếng gầm thét nơi chiến
trường trước đó, cảnh hầu rượu diễn ra nơi hậu trường yên tĩnh âm thầm chỉ có hai nhân vật.
Nhân vật Hồ Tôn Hiến hiện lên với nhiều trạng thái dáng vẻ khác nhau: lúc tỉnh táo, lúc say vì
men rượu, lúc say men tình, lúc thì say nhè và cuối cùng là sực tĩnh. Trong năm dáng vẻ ứng
với ba yêu cầu mang tính bắt buộc-"bắt nàng thị yến dưới màn”,"Giở say, lại ép cung đàn nhặt
tâu", "Ép tình mới gán cho người thổ quan" thì dáng vẻ khi Hồ Tôn Hiến say men rượu lẫn say
men tình"mặt sắt, đắm, say, ngây" chất hoa thể hiện đậm và rõ nhất. Đây là sự biến thái quá đột
ngột, khó lường đã hiện ra trên khuôn mặt của một ông tổng đốc trọng thần vừa bất tài, vừa háo
sắc, vừa thiếu tư cách. Đối với Thuý Kiều, Nguyễn Du lại miêu tả bức tranh tâm cảnh, nỗi đau
đến quặn lồng thông qua tiếng đàn, lời bộc bạch, và cả những ngón đàn rỏ máu.

3.1.3.10.Cảnh sum họp gia đình:

Cảnh sum họp gia đình tạo nên một kết cấu đầu cuối cân xứng, một kết cấu có hậu.

Trông xem đủ mặt mọi nhà : (3009)

Xuân già còn khoẻ, huyên già còn tươi; (3010)

Hai em phương trưởng hoà hai, (3011)

Nọ chàng Kim đó, là người ngày xưa! (3012)

119
 Tưởng bây giờ, là bao giờ, (3013)

Rõ ràng mở mắt còn ngờ chiêm bao! (3014)

Giọt châu thánh thót quen bào, (3015)

Mừng mừng, tủi tủi, xiết bao sự tình! (3016)

Cảnh được vẽ bằng rất nhiều nét bút với nhiều nhân vật theo một trình tự' chung đến
riêng, lởn đến nhỏ, người thân đến người tình và được sắp xếp trong một bố cục cân đối, hợp
lý. Mỗi nhân vật lại là một cách thể hiện - phúc hậu khoe mạnh, đau đớn( cha mẹ), trưởng
thành(hai em), buồn vui pha ưộn (Kim Trọng), xót xa cay đắng ngậm ngùi đan xen với niềm
hạnh phúc vô bờ, niềm vui vô hạn (Thúy Kiều). Mặc dù đoạn thơ giàu chất trần thuật nhưng
vẫn có một vài tố chất của ngôn ngữ hội họa. Đó là những nét khắc hoa về cử chỉ của người mẹ
"gieo đầu dưới gối, khóc than kể lể", những giọt nước mắt lả chả làm hoan ố vạt áo dài của cô
Kiều. Nhà thơ còn tạo ra một không khí trầm lắng để ghi âm từng giọt nước mắt "thánh thót".
Cảnh đoàn tụ thật cảm động và dường như niềm vui sướng đã làm cho đường biên giữa hiện
thực và giấc mơ ở nhân vật Thúy Kiều đã bị xoá nhoà.

3.1.4.Chất họa thể hiện qua bức tranh tùng:

Trong tác phẩm Truyện Kiều chỉ có một lần duy nhất thi hào thi hào dùng ngôn ngữ văn
học để tả lại một bức hoa đích thực do chính tay Kim Trọng vẽ và Thúy Kiều đề thơ. Vì thế
chất hoa càng trở nể n đậm đặc:

Trên yên, bút giá thi đồng, (397)

Đạm thanh một bức tranh tùng treo trên. (398)

Phong sương được vẻ thiên nhiên, (399)

Mặn khen nét bút, càng nhìn càng tươi. (400)

Sinh rằng .-"phác hoa vừa rồi, (401)

Phẩm đề, xin một vài lời thêm hoa." (402)

Bằng hai câu thơ ba hình ảnh:gió- sương -tùng, Nguyễn Du đã tả được một bức tranh thúy
mặc do chính tay Kim Trọng vẽ. Bức tranh rất sinh động được thiết kế trong một bố cục thông
thoáng. Nhìn từ góc độ thẩm mỹ cây tùng là một loài cây đẹp, khoẻ khoắn, vững chải. Cây tùng

120
càng trở nên giàu ý nghĩa và ấn tượng hơn khi nó được đặt trong bối cảnh cố những đường nét
vận động cửa gió và bức phông làm nền mờ ảo của sương. Kim Trọng khá thận trọng và cân
nhắc khi phối màu. Xanh nhạt- vàng phai nằm trong nhóm màu dịu nhẹ, "Vàng và lơ: hai màu
này cho cảm giác xa hơn đỏ nhưng cũng tương phản mạnh. Sự dịu nhẹ do cảm giác tâm lý và
do giá trị màu gây nên" [50,85]. Sắc màu"nhạt, phai" còn tạo được ấn tượng phong trần, gió
sương. Nhờ lối phối màu này bức vẽ trở nên tự nhiên, giản dị nhưìig vẫn hàm sức. Trong nghệ
thuật tự n hiên đồng nghĩa với điêu luyện.

Giá trị ý nghĩa của bức tranh vượt ra ngoài những nét vẽ, sắc màu vốn có vì"Mặn khen nét
bút, càng nhìn càng tươi". Cái tươi đó chính là cái thần của bức tranh và chỉ xuất hiện dưới
ngòi bút của những thiên tài hội hoa. Cái tươi đó còn là cái tươi của tâm hồn người xem tranh
và người vẽ tranh gởi gắm. Dường như có sự đồng nhất về quan niệm thẩm mỹ và thị giác thẩm
mỹ giữa chàng Kim và cô Kiều.

Khi nói đến nhạc, Nguyễn Du dùng đến ngôn ngữ âm nhạc nhưng khi nói đến hoa, ông lại
dùng đến ngôn ngữ của hội hoa. "Sắc thái đạm thanh vốn là đặc điểm chung của những bức
tranh tranh thuỷ mặc, tranh quốc hoa, tranh thuốc nước cổ, hơn nữa nó còn là thị hiếu chung cái
goôt của nghệ thuật phong kiến ở Trung Quốc và Việt Nam" [23,163].

Có chăng cây tùng trong bức tranh chính là bóng hình của Kim Trọng, một chỗ dựa đáng
tín cậy mà bức thông điệp muốn gởi đến nàng Kiều? Trong thơ văn cây tùng tượng trưng cho
người quân tử cổ khí phách, hiên ngang vững vàng trước mọi thử thách của cuộc đời. Nguyễn
Trãi cưng đã từng bộc bạch khí phách của mình trong bài thơ "Tùng" (Thu đến cây nào chẳng
lạ lùng, Một mình lạt thuở ba đông. Lâm tuyền ai rặng già làm khách, Tài đống lương cao ít cả
dùng ). Cũng với ý nghĩa ấy, Nguyễn Công Trứ có bài thơ "Vịnh mùa đông” (....Bốn mùa ví
những xuân đi cả. Góc núi ai hay sức lão từng).

Bức họa ngoài việc giúp ta hiểu được tài năng hội họa của chàng Kim, tài thơ của Thuý
Kiều mà còn hiểu được quan niệm về nghệ thuật của Nguyễn Du. Thi hào không thích những gì
lè loẹt, phô trương, ồn ào chỉ thích những gì nhẹ nhàng kín đáo trầm lắng nhưng sâu sắc. Cũng
là bức họa, nhưng bức họa trong Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân đơn sơ hơn
rất nhiều: "Bức vẽ này màu xanh nhạt vàng phai, nét bút rất khéo mà sao không đề
vịnh?"[83,63]

121
 Tính chất “Thi trung hữu họa" trong tác phẩm Truyện Kiều rất nhiều nhưng không có
nghĩa là đoạn thơ nào cũng có. Những đoạn thơ giàu chất tự sự, đối thoại, trần thuật sự việc
hầu như không có. Có chăng chỉ là một vài nét ở một hai câu thơ. Những đoạn thơ tả chân
dung nhân vật, tả phong cảnh, chất hoa gần như đậm đặc còn những đoạn tả cảnh sinh hoạt
chất hoa lúc đậm lúc nhạt

Nếu lấy đường nét làm điểm tựa, ta nhận thấy rằng những bức tranh tả cảnh ngụ tĩnh
thường cổ đường nét mềm mại thông thoáng hem so với những bức tranh tả cảnh Kiều bị đày
đoa, cảnh xử án... Nếu lấy sắc màu làm cơ sở so sánh, ta lại thấy những bức tranh tả phong
cảnh thường nặng màu sắc nhẹ đường nét, ngược lại những bức tranh tả cảnh sinh hoạt thường
nhẹ màu sắc nặng về đường nét.

Nếu trong thơ Đường găm màu nhạt và nhẹ đã trở thành thông dụng (Tĩnh dạ tứ, Vọng Lư
Sơn bộc bố, Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng-Lý Bạch, chùm thơ Tuyệt
cú - Đỗ Phủ....) thì trong Văn học Việt Nam thế kỷ XVIII- XIX màu sắc đậm và rõ lại là sắc màu
chủ lực. Nguyễn Du không ít lần dùng sắc đỏ, sắc vàng đậm đặc khi tả rừng phong, vầng trăng,
hoa lựu. Đặng Trần Côn khi viết "Chinh phụ ngâm", cũng đã sử dụng tối đa những găm màu
đậm "xanh thăm thẳm" của nền trời, "xanh ngắt" của ngần dâu, xanh đậm của rêu, màu đỏ như
ráng pha của áo.... Trong thơ Hồ Xuân Hương, sắc màu còn đậm hơn: xanh rì, đỏ lòm lom,
trắng phau phau, đỏ lét, quần hồng...

"Nguyễn Du không chỉ là thi hào, nhà văn, nhà hoa sĩ mà còn là nhà triết học và nhà ngôn
ngữ học nữa."(Mrs Heather- người Mỹ, thạc sĩ văn hoá phương Đông -trích lời giới thiệu đĩa
nhạc CD Kiều ca)(Song of Kiều), vốn hiểu biết về hội hoa của Nguyễn Du rất đáng cảm phục.
Ông không chỉ sử dụng chính xác phù hợp ngôn ngữ về sắc màu, những kiều đường nét mà còn
sử dụng nhiều loại hình hội họa - hoạ điêu khắc, hoa chân dung, hoạ cảnh, hoạt họa, vẽ nhiều
dạng tranh -hiện thực, ấn tượng.

3.2.Tác phẩm họa về Kiều trong cảm hứng của người đời sau :

Khác với những kiểu tiếp nhận khác, cách tiếp nhận bằng tranh qua tranh là cách tiếp
nhận bằng những hình ảnh cụ thể. Bởi lẽ hội họa vốn rất cụ thể. Thúy Kiều, Thúy Vân, Kim
Trọng..., một khung cảnh, một cuộc chia tay, một sự kiện ...dưới ngòi bút của các hoa sĩ là
những đường nét, hình khối, màu sắc rõ ràng. Cũng như những loại Hình nghệ thuật khác, hội

122
hoa không cho phép sự rập khuôn . Vì thế cùng một nhân vật nhưng hoa sĩ này chọn nhân vật
trong tình huống này, hoa sĩ khác lại chọn nhân vật trong tình huống khác. Song dù đứng ở góc
nhìn nào thì một bức tranh minh họa có giá trị là một bức tranh không chỉ đẹp mà cồn phải sát
với tác phẩm, phản ảnh đúng cái thần thái câu thơ. Nhà nghiên cứu Nguyễn Quảng Tuân trong
"Mấy nhận xét về tranh vẽ minh họa Truyện Kiều" [51,4] đã chỉ ra một số thiếu sót trong một
số tranh minh họa:

46 bức họa của Nguyễn Hữu Nhiêu in trong bản Kim Vân Kiều năm 1911, Trương Vĩnh
Ký phiên âm và chú thích "vẽ các nhân vật ăn mặc theo kiểu người miền Nam hồi đầu thế kỷ
XX. Chiếc xe chở Thúy Kiều về Lâm Truy cũng là chiếc xe tay kéo! Các bức tranh vẽ ấy nổi
chung đều xâu, không theo một phép phối cảnh nào".

17 bức họa của các họa sĩ Nguyễn Tiến Chung, Nguyễn Tư Nghiêm, Nguyễn Đức Nùng,
Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Bùi Xuân Phái, Nguyễn Tường Lân, Nguyễn Đỗ Cung, in trong
quyển Kim Vân Kiều do nhà xuất bản thông tin ấn hành năm 1989 có hai bức vẽ khoả thân
không chính xác:

"Nguyễn Tư Nghiêm nghĩ sao lại vẽ cô Kiều đứng tắm khoả thân ở ngoài sân, mé đầu
đường, bên cạnh lu nước cố cái gáo dừa".

Bùi Xuân Phái vẽ về một thiếu nữ tóc buông dài xuống đất, mình để trần, phần thân dưới
mặt chiếc quần đen để lộ rốn đen "vẽ như vậy chỉ mới nửa toa thiên nhiên thôi".[51, 3-4]

Dựa vào những tranh minh hoa tập hợp được, có thể phân ra nhiều dạng tranh minh hoa
như sau:

3.2.1.Tranh minh hoạ:

3.2.1.1.Tranh minh hoạ dùng làm trang bìa:

Những bức tranh được chọn làm bìa thường là những bức tranh tiêu biểu nhất. Những
bức tranh này thể hiện được nhân vật chính hoặc một nội dung chính của tác phẩm. Truyện
Kiều là tác phẩm đặc biệt được dịch ra rất nhiều thứ tiếng trên thế giới. Ứng mỗi lần xuất bản là
một tranh bìa khác nhau. Tổng hợp những quyển Kiều xuất bản nhiều nước trên thế giới, ta
thấy có các dạng trình bày sau:

-Trình bày dưới dạng nhân vật:

123
 + Kiều xuất bản ở Germany(1980) in nhân vật chính Thúy Kiều. “Trình bày dưới dạng
biểu tượng về nhân vật:

+Kiều xuất bản ở France in biểu tượng Kiều và Kim Trọng kèm với tên tác giả, tác phẩm.

+Kiều xuất bản ở Czecholovakia in biểu tượng Kiều

+Kiều xuất bản ở China in biểu tượng Kiều và dòng chữ Hán.

-Trình bày dưới dạng biểu tượng về tên nhân vật:

+Kiều xuất bản ở Poland ghép tên ba nhân vật chính đã tính lược. “Trình bày dưới dạng
quyền sách.

+Kiều xuất bản ở Japan trình bày như một quyển sách xưa.

-Trình bày dưới dạng cây đàn.

+ Kiều xuất bản ở Great Britain in cây đàn Tỳ Bà kèm với tên tác phẩm, tác giả.

-Trình bày dưới dạng cảnh.

+Kiều xuất bản ờ Pari in cảnh "Long lanh đáy nước in trời" (Bản in 1951), cảnh Kiều
đánh đàn trong đêm trăng (Bản in 1998)

+Kiều xuất bản ở USA cũng in cảnh Kiều đánh đàn trong đêm trăng .

-Riêng Truyện Kiều được in ở Việt Nam rất phong phú đa dạng. Để tránh sự trùng lặp,
mỗi lần in các nhà xuất bản lại thay đổi kiểu trang trí ở trang bìa. Có thể chọn một vài dạng tiêu
biểu:

+Nhà xuất bản Đồng Nai: chọn biểu tượng Kiều và cây đàn Tỳ Bà

+Nhà xuất bản văn hoá thông tin: chọn cảnh Kiều đánh đàn trước mặt Kim Trọng.

+Nhà xuất bản văn hoá dân tộc: in hình Kiều ương ngày hội Đạp thanh, Kiều đánh đàn.

+Nhà xuất bản văn học: in cảnh Kiều đánh đàn dưới hoa.

+Nhà xuất bản Đà Nẵng: in hình Kiều ôm đàn kèm với dòng chữ về tên tác giả tác phẩm.

Truyện Kiều của đại tíu hào Nguyễn Du được chu du gần khắp thế giới. Hầu hết các tranh
bìa của nhiều nhà xuất bản trong và ngoài nước đều đẹp và có giá trị về mặt thông tin. Có

124
những tranh bìa thuộc dạng độc đáo như tranh bìa trình bày dưới dạng sách xưa, dạng biểu
tượng.

3.2.1.2.Tranh minh hoạ nhân vật:

Loại tranh này thường không có phụ cảnh. Họa sĩ tập trung làm rõ dáng vẻ của nhân vật
trong một hoàn cảnh cụ thể.

-Tranh của Nguyễn Mai Hoa:

Hoa sĩ Nguyễn Mai Hoa vẽ 22 bức tranh minh họa in trong quyển Truyện Kiều do nhà
xuất bản văn hoá thông tin Hà Nội in năm 1999 .

Tranh của Mai Hoa là loại tranh màu. Hoa sĩ chỉ sử dụng ba loại màu - đen cam vàng
trông rất mát mắt và ấn tượng. Tranh chủ yếu sử dụng đường nét làm rõ mảng khối. Các đường
nét hài hoà- nét lớn đan xen với những nét nhỏ, nét phụ làm nổi bật nét chính. Khắc phục phần
hạn chế của một số hoa sĩ đi trước Mai Hoa vẽ đúng kiểu ăn mặc của xã hội xưa. Nhiều nét vẽ
thể hiện được chất suy tư của nhân vật (Kiều khóc trước nấm mồ vô chủ ). Nhiều bức tranh thể
hiện được khung cảnh, nội dung đoạn thơ (Kiều trên đường đi trốn, Kim Trọng trở lại vườn
Thúy, Thúy Kiều trên chuyến xe di hành, Kiều bên sông Tiền Đường ...), một số nhân vật hoa
sĩ vẽ khá thành công như nhân vật Từ Hải, nhân vật Vương ông, nhân vật vương Quan khi bị
trói, Kiều báo oán)

Sẽ khó xác định nếu nhà xuất bản lại sắp xếp những tranh này ở những vị trí không phù
hợp với nội dung những câu thơ ương Truyện Kiều. Chẳng hạn bức tranh trang 94 đổ là Kiều
với Thúc sinh hay Kim Trọng hoặc bức tranh trang 128 Kiều đánh đàn cho Kim Trọng hay vợ
chồng Thúc Sinh? Nếu Kiều đánh đàn cho Kim Trọng thì phải sắp xếp ở phần đầu còn nếu
Kiều đánh đàn cho vợ chồng Thúc Sinh thì thiếu Hoạn Thư.

3.2.1.3.Tranh minh hoạ cho những câu thơ:

3.2.1.3.1.Tranh của hoạ sĩ Tứ Duyên:

(Trích từ quyển Truyện Kiều và tuổi trẻ-Nhà xuất bản Pari,1998)

Hoa sĩ Tứ Duyên vẽ 19 bức tranh. Các bức họa có chính có phụ, có đậm có nhạt có, tĩnh
có động, cổ cận cảnh có viễn cảnh. Tất cả đều được phối trí rất hợp lý và phù hợp. Những bức

125
tranh trên không chỉ phù hợp nội dung từng câu thơ mà còn rất đạt trên nhiều phương diện:
trang phục, nét riêng của từng nhân vật, chọn cảnh, bố cục. Những phụ cảnh như màn trúc, bàn
ghế, đẩu, ống đố... đúng với thời đại nhân vật đang sống. Cảnh Kiều nhảy xuống sông Tiền
Đường là một b ức vẽ ấn tượng..

Ngoài những thành công trên, có một số bức vẽ không sát với nội dung câu thơ, chẳng
hạn như bức tranh "Khách đà lên ngựa người còn ghé theo" tác giả lại vẽ Kim trọng ghé theo.
Bức hoa về Tú Bà chưa thấy được cái dáng vẻ “Ăn gì to lớn đẩy đà làm sao". Nhân vật Mã
Giám Sinh với dáng hình và lối ngồi "tót" chưa được thể hiện rõ.

3.2.1.3.2.Tranh của hoạ sĩ NguyễnThị Hợp:

(Trích từ Kim Vân Kiều truyện- nhà xuất bản Khai Trí Sài Gòn)

Nguyễn Thị Hợp cũng đã vẽ 12 bức tranh minh hoa. Lối vẽ của Nguyễn Thị Hợp khác với
lối vẽ của Tú Duyên. Tú Duyên vẽ theo kiểu đậm nhạt rõ mờ rất sinh động, còn Nguyễn Thị
Hợp chủ yếu sử dụng hai loại màu đen trắng, sử dụng đường nét kết hợp với hình khối đậm.
Hoa sĩ Hợp dùng những mảng khối quá đậm làm mất đi những đường nét mang tính chất chi
tiết.

3.2.1.3.3.Tranh của Song Yên:

Trong quyển « Viết về Nguyễn Du và Truyện Kiều » của Nguyễn Trí Tích - nhà xuất bản
Thanh niên, 2001 có in 4 bức tranh của Song Yên -Thấy người nằm đó biết sau thế nào, Hai
Kiều e lệ nép vào dưới hoa, Bầu tiên chuốc rượu, câu thần nối thơ, Bắt phong trần lại phong
trần và 2 bức thư pháp »Bất tri tam bách dư niên hậu, Thiên hạ hà nhân khấp TốNhư”, «Thiện
căn ở tại lòng ta, Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài».

Song Yên là người giỏi về thư pháp cho nên tranh của ông mang đậm chất thư pháp. Sử
dụng phối hợp hai bút pháp trong một bức tranh, Song Yên đã tạo ra những bức tranh độc đáo
và lạ mắt.

3.2.1.3.4.Tranh của hoạ sĩ Phạm Thu Thương:

Quyển Kim Vân Kiều (Nhà xuất bàn văn học Pari, 1951) có một bức tranh in một bức hoa
của hoa sĩ Thu Thương, Đây là bức tranh về cảnh "Long lanh đáy nước in trời. Thành xây khói
biếc non phơi bổng vàng”. Bức tranh được phối màu khá sinh động. Tác giả chọn gam màu

126
cam rất phù hợp với bức tranh mùa hè. Có thể xếp bức hoa này vào nhổn những bức hoa thuộc
trường phái ấn tượng.

3.2.1.3.5.Tranh của hoạ sĩ Vũ Cao Đàm:

Cũng trong quyển Kim Vân Kiều (Nhà xuất bản Pari,1951) có in một bức tranh của Vũ
Cao Đàm- tranh vẽ cảnh Kim Trọng trả kim thoa và trao nhẫn cho Thúy Kiều. Trong bức tranh
này tác giả dùng nét mờ, sử dụng nhiều màu nhưng chủ yếu là găm màu xanh.

3.2.1.3.6.Tranh của hoạ sĩ Phạm Cung:

Trong quyển "Historire de Thúy Kiều" của Nhà xuất bản văn hoa có in 10 bức tranh của
hoa sĩ Phạm Cung. Hoa sĩ Phạm Cung sử dụng nhiều tới mảng khối. Đường nét ít nhưng đậm.
Đây là loại tranh minh hoa cho câu thơ cho nên dù nhân vật hiện lên loáng thoáng nhưng người
xem vẫn cổ thể phân bi ệt từng nhân vật trong từng hoàn cảnh cụ thể. Dường như ông muốn lạ
hoá tranh của mình để tạo ra phong cách riêng gây hứng thú cho người xem.

3.2.1.3.7.Tranh của hoạ sĩ Huy Tiến:

Trong quyển Truyện Kiều do Nhà xuất bản Đà N ẩng xuất bản có in 17 tranh của Huy
Tiến. Trong những bức tranh này, nhân vật có vai trò chính yếu còn phụ cảnh có vai trò thứ
yếu. Có một số bức tranh, hoa sĩ chưa làm rồ nét khác biệt giữa các nhân vật, chưa thể hiện
được chiều sâu nội tâm của nhân vật trong một hoàn cảnh cụ thể . Bức tranh "Tà tà bóng ngả về
tây, Chị em thơ thẩn dan tay ra về", người xem rất khó phân biệt đâu là Thuý Kiều và đâu là
Thúy Vân hoặc bức tranh "Ôi Kim Lang ! Hỡi Kim Lang ! Thôi thôi! Thiếp đã phụ chàng từ
đây", nỗi đau quặn lòng của Thúy Kiều chưa được thể hiện. Nhìn chung, các bức vẽ của hoa sĩ
Huy Tiến chưa thật đặc sắc chỉ minh hoa được một phần câu thơ.

3.2.1.4.Truyện tranh:

+Tranh của hơạ sĩ Trương Quân:(Trích từ Truyện Kiều bằng tranh-Nhà xuất bản văn
hoá dân tộc-2000)

Truyện Kiều bằng tranh là cách tiếp nhận mới. Vẽ truyện tranh rất công phu và đòi hỏi tới
tài năng của người họa sĩ. Từ một tác phẩm bằng thơ nay có thêm một tác phẩm bằng những
hình ảnh rất cụ thể, sinh động. Mọi sự kiện, tình tiết, biến cố, nhân vật đều được phản ảnh qua
tranh vẽ. Thông qua tranh vẽ người xem có thể hiểu rõ nội dung tác phẩm Truyện Kiều một

127
cách dễ dàng. Truyện tranh thường phục vụ cho lứa tuổi thiếu niên, lứa tuổi cần những hình
ảnh rõ ràng. Nhưng do tính chất bác học của tác phẩm, Truyện Kiều bằng tranh lại có ích cho
nhiều lứa tuổi. Họa sĩ Trương Quân đã vẽ bốn trăm bức tranh minh họa. Cứ trung bình 8 câu
thơ là có một bức tranh.

Các nhân vật trong tranh của Trương Quân khá phân minh rạch ròi -Quan ra quan, người
anh hùng ra người anh hù ng, bọn tôi tớ ra bọn tôi tớ. Nhíltag bức tranh trở nên có hồn hơn khi
tác giả chú ý đền những sắc thái biểu hiện trên nét mặt cử chỉ của từng nhân vật, chẳng hạn như
Kiều khi vui, khi buồn, khi xót xa, đau đớn, Tú Bà lu'c giận dữ, lúc hả hê thích chí... Bên cạnh
những thành công trên có một số bức tranh chưa thật sát với tác phẩm. Tranh Kiều bên nắm mồ
vô chủ tác giả vẽ thêm những cơn mưa. Mụ Tú Bà vẽ chưa thể hiên tính chất "to lớn đẩy đà Nét
vẽ nhân vật này còn hiền.

Nhìn chung, mỗi họa sĩ có những cảm hứng riêng. Có họa sĩ chọn cảnh này nhưng cưng
có những hoa sĩ chọn cảnh khác. Có khi cảnh được chọn vẽ giống nhau nhưng cách thể hiện
khác nhau. Cảnh nấm mồ vô chủ hoa sĩ Tú Duyên vẽ cảnh "Lầm dầm khấn khứa nhỏ to", hoạ sĩ
NguyễnThị Hợp, họa sĩ Trương Quân lại vẽ "Mà đây hướng khói vắng tanh thế mà. "Cảnh
Kiều gieo mình” Tú Duyên vẽ cảnh Kiều đang từ trên thuyền nhảy xuống dòng nước, họa sĩ
Hợp vẽ cảnh Kiều được vớt lên thuyền, còn họa sĩ Trương Quân lại vẽ cảnh Kiều đang từ từ rơi
xuống dòng nước còn con thuyền thì bị khuất lấp. "Cảnh Kiều đi trốn", Tú Duyên chọn cảnh
"Dặm rừng bước thấp bước cao ngại ngừng hoa sĩ Hợp chọn cảnh "Cất mình qua bức tường
hoa", còn Trương Quân lại chọn cảnh "Lần đường theo bóng trăng tà về Tây"... Dưới sự cảm
thụ của nhiều người tiếp nhận, Truyện Kiều thật sự có một đời sống vô cùng phong phú và đa
dạng.

3.2.1.5.Tranh minh hoạ cho nhạc về Kiều:

Trong 12 khúc Kiều ca, Trương Thìn có vẽ 12 bức tranh. Ông sử dụng nhiều nét đậm,
mảng khối đậm. Do nội dung những đoạn thơ tr ong Truyện Kiều đã được gợi lên qua âm thanh
của âm nhạc nên hoa sĩ Trương Thìn sử dụng cách vẽ tranh theo lối siêu thực. Có một số bức
họa rất độc đáo như bức họa "Kiều tắm, Một xe trong cõi hồng trần, Vầng trăng ai xẻ làm đôi,
Buồn trông cửa bể chiều hôm". Âm hưởng trong từng câu nhạc ru hồn người nghe, còn những
bức hoa lại góp phần cụ thể hoá hình ảnh thơ, cụ thể hoá ngôn ngữ nhạc. Nhờ thế, thị giác thính

128
giác và cả tri giác đều được đánh thức. Những câu thơ Kiều sẽ âm vang trong lòng người
thưởng thức và chắc chắn nó sẽ được hiểu và cảm sâu hơn.

3.2.1.6.Tranh minh hoạ cho trang phục sân khấu:

(Trích từ dẫn giải Truyện Kim Vân Kiều - Huyền Mặc - Đạo Nhân soạn- In tại nhà in Tín
Dục và Thư Xá Sài Gòn)

Tranh vẽ cho trang phục sân khấu thường giàu tính chất cách điệu, không có phụ cảnh.
Người vẽ ít chú ý đến tính sinh động, đáng vẻ, cử chỉ của nhân vật. Hoa sĩ vẽ 15 bộ trang phục
cho 15 nhân vật trong Truyện Kiều khi được đưa lên sân khấu- Thúy Vân, Từ Hải, Thổ Quan,
Hồ Tôn Hiến, Sư Giác Duyên, Khuyển Ưng, Khuyển Phê, Hoạn Thư, Tú Bà, Bạc Bà, Sở
Khanh, Mã Giám Sinh, Phúc ông, thằng bán tơ, Sư Tam Hợp.

Hoa sĩ vẽ kiểu trang phục khá phù hợp với vị thế của từng nhân vật- quan, sư, người anh
hùng, bọn đâm Ihuê giết mướn, phù hợp với lối trang phục trong xã hội thời xưa. Cách trang
điểm của từng nhân vật đã thể hiện được tính cách của từng nhân vật trong tác phẩm.

3.2.2.Tranh và ảnh dàng trong trang trí:

3.2.2.1.TranhKiều ở dinh Độc lập:

Kiều là một nhân vật trong một kiệt tác của đại thi hào Nguyễn Du, là hình ảnh tượng
trưng cho cái đẹp về tài năng, tâm hồn, lẫn phẩm chất của người Việt. Tranh Kiều được tntag
bày tại dinh Độc Lập, nổ như một niềm tự hào dân tộc, như một lời giơí thiệu với bè bạn gần xa
trên thế giới khi đến đây tham quan du lịch.

Đối với người Việt Nam, dinh Độc lập là thành trì còn sót lại của chế độ cũ. Hình ảnh cô
Kiều xuất hiện nơi đây là một minh chứng cho thái độ trân trọng của xã hội đối những tài hoa
mà trước đây không có đất dụng võ.

Đứng về mặt trang trí, tranh Kiều cũng góp phần không nhỏ trong việc làm cho khung
cảnh nơi dinh Độc Lập vốn cầu kỳ lộng lẫy trở nên nhẹ nhàng .

129
 3.2.2.2.Ảnh Nguyễn Quốc Phẩm:

Khác với hoa, ảnh chụp mang tính chất sao chép hiện thực. Nguyễn Quốc Phẩm là một
nhiếp ảnh gia. Với tấm lòng kính phục ưước một tài năng lớn, ông đã có những tranh chụp rất
hữu ích:

-Anh chụp về đền thờ Nguyễn Nghiễm thân phụ Nguyễn Du .

-Anh chụp mộ thi hào Nguyễn Du.

-Anh chụp bia tưởng niệm nằm trong khu lưu niệm Nguyễn Du.

-Anh chụp lãnh đạo huyện Nghi Xuân và xã Tiên Điền dâng hương tại đền Thành hoàng
trước ngày trùng tu 7-1998

Những bức ảnh trên đẫ cho thấy thái độ trân trọng của dân tộc đối với Nguyễn Du và gia
đình ông. Ngoài ra, nổ cồn giúp cho những ai chưa có điều kiện đến thăm quê hương, bia mộ
Nguyễn Đu có điêu kiện hiểu rõ thêm về nơi yên nghĩ cuối cùng của một đại thi hào dân tộc.

Nói chung, những bức tranh minh hoa dưới ngòi bút của các họa sĩ đã góp phần rất lớn
trong việc biến những cái vốn vô hình thành hữu hình, biến những thứ vốn trừu tượng thành cụ
thể. Hội hoa rất cụ thể nhưng dưới nhiều ngòi bút nó lại trở nên biến hoá khôn lường. Sự đa
dạng trong cảm hứng sáng tạo và cả trong cách thể hiện của các nghệ sĩ không chỉ làm cho
người tiếp nhận Truyện Kiều được sâu hơn mà còn khẳng định tầm ảnh hưởng sâu rộng của tác
phẩm, sức sống kỳ diệu của Truyện Kiều và khơi nguồn cảm hứng tiếp tục sáng tác cho các
nghệ sĩ khác. Những nhân vật, cảnh vật, sự kiện trong Truyện Kiều đã và sẽ tiếp tục có những
đời sống mới trong lãnh vực hội họa.

130
 Kết luận
Nhạc và hoa là hai phạm trù thường xuất hiện trong thơ. Trong quá trình tìm hiểu nghiên
cứu nghệ thuật, cổ nhân đã đức kết điều đố bằng câu nối có tính chất bất di bất dịch 'Thi trung
hữu hoa, thi trung hữu nhạc". Dựa vào nền móng đã có sẵn, người viết luận án đã cảm thấy thú
vị khỉ tiến hành hệ thống và làm rõ thêm tính chất ấy trong một tác phẩm cụ thể.

Nhạc và hoa về Kiều trong cảm hứng của người đời sau có thể xem là sự nối tiếp trong
quá trình sáng tạo, là những tác phẩm "con" của một tác phẩm "mẹ". Nó không chỉ thể hiện tài
năng của người sáng tác mà còn góp phần làm thăng hoa thi phẩm, làm cho thi phẩm có thêm
màu sắc và tầm vóc .

Qua nghiên cứu tổng hợp đánh giá, người viết luận văn có thể rút ra một vài kết luận:

-Về tính nhạc:

+ Nguyễn Du đã phát huy tối đa thế mạnh của ngôn ngữ -từ vựng, cú pháp, nhất là thế
mạnh của ngôn ngữ tiếng Việt đặc biệt là mặt ngữ âm và thể thơ truyền thống. Nhờ thế, tác
phẩm Truyện Kiều trở thành một tác phẩm giàu nhạc điệu. Mặc dù tính nhạc thuộc về lãnh vực
hình thức nhưng không có một hình thức nào lại không hàm chứa nội dung và không có nội
dung nào lại không được thể hiện bằng hình thức. Vì vậy khi nghe nhạc điệu của những câu
Kiều ta còn cảm được tiếng nhạc lòng của từng nhân vật. Những giai điệu lúc êm ái ngọt ngào,
lức mạnh mẽ hùng tráng, lúc chậm chạp tỉ tê, lúc nhanh chóng gấp gáp, lóc ào ào dữ dội, lúc
trầm lắng bi thương như rót vào tai người nghe. Nhiều lúc đó cũng là những tiếng nhạc lòng
của nhân vật trong một hoàn cảnh nhất định. Kiều dễ nhớ dễ thuộc dễ biến thành những nhạc
phẩm một phần không nhỏ là nhờ nhạc điệu chân hoà tràn ngập cả thi phẩm.

+ Thơ lục bát, nhịp điệu vốn đơn giản, công thức. Dưới ngòi bút thi hào nó trở thành đa
nhịp và biến điệu. Nguyễn Du là một trong những người đi tiên phong trong việc góp phần tạo
ra cái khoảng cách cần thiết giữa thơ ca bình dân viết theo thể lục bát và văn chương bác học
cũng viết theo thể lục bát, giữa văn học đàn gian và văn học viết. Những hoài nghi về sự đơn
điệu của thể thơ lục bát dường như đã chấm dứt khi kiệt tác Truyện Kiều ra đời.

+ Tính nhạc trong Truyện Kiều không chỉ thể hiện ở mặt ngữ âm, nhịp điệu, cú pháp, từ
vựng mà còn được hỗ trợ bởi nhiều yếu tố khác. Thiên tài Nguyễn Du đã dùng khá nhiều

131
những thuật ngữ âm nhạc chính xác để mô tả tiếng đàn trong nhiều lần khác nhau và hay như
nhau.

+Nguyễn Du là người hát xướng rất giỏi và thân mẫu của ông cũng là người nổi tiếng về
hát xướng. Điều đó đã góp phần không nhỏ làm nên kiệt tác Truyện Kiều giàu tính nhạc.

-Về chất hoạ:

+Thi hào Nguyễn Du đã tổng hợp và vận dụng rất nhiều dạng ngôn ngữ - ngôn ngữ bác
học, ngôn ngữ bình dân, ngôn ngữ thuần Việt, ngôn ngữ Hán Việt, ngôn ngữ giàu chất tạo
hình... Tất cả đều được sử dụng đạt đến trình độ uyên thâm. Nhờ thế, ông đã tạo ra những điển
hình hoa bất hủ về đủ kiểu nhân vật: Tài sắc như Thúy Kiều, phong nhã như Kim Trọng, anh
hùng Khư Từ Hải, từ tâm tốt bụng như Giác Duyên, lão luyện như Tú Bà, con buôn như họ
Mã, tráo trở như Sở Khanh, gian manh như Hồ Tôn Hiến, ghen tuông độc địa như Hoạn Thư,
tàn ác vô lại như bọn sai nha....Mỗi kiểu nhân vật là một tính cách, một bức hoa cổ một không
hai. Nó đã trở thành những qui ước của xã hội, là thước đo về nhân cách vẻ đẹp tài năng, sự
thấp hèn...

+Những bức họa phong cảnh hay những bức họa về cảnh sinh hoạt rất đa dạng về màu sắc
- trong đó oạm màu xanh và gam màu vàng là gam màu chủ lực, phong phú về đường nét, biến
hoá trong cách dần dựng. Đù là những bức tranh của đời sống thực nhưng khi nó được nhào
nặn tái tạo thông qua cảm quan của nhà thơ, ngòi bút bậc thầy, nó đã trở nên sống động có hồn,
chứa chất tâm trạng. Có những bức hoa đã trở thành tuyệt tác có một không hai trong nền văn
học trung đại nói riêng và văn học dân tộc nói chung "Long lanh đáy nước in trời, Dưới cầu
nước chảy trong veo, vầng trăng ai xẻ làm đôi, Cỏ non xanh rợn chân trời....

Với những tri thức phong phú về nhiều lãnh vực - thi, nhạc, hoa, triết, ngôn ngữ....,
Nguyễn Du đã để thể hiện nhiều vấn để của cuộc sống trên nhiều bình diện trong một kiệt tác
chỉ với 3254 câu thơ lục bát. Nguyễn Du xứng danh với tên gọi "đại thi hào", một huyền thoại
có một không hai.

-Về nhạc và hoạ trong cảm hứng của người đời sau:

+ Về mặt này có thể nói thi hào Nguyễn Du là thiên tài "mẹ". Truyện Kiều đã trở thành
nguồn cảm hứng của nhiều nghệ sĩ trên nhiều lĩnh vực như thơ ca, nhạc, hoa, ca kịch cải lương,

132
tuồng, chèo... Nó đã trở thành một thứ văn hóa Kiều không thể thiếu được đối với người Việt
Nam. Cảm hứng sáng tác bằng nhiều hình thức nghệ thuật dù khác nhau nhiừig lại cùng một
mục đích - phổ cập Truyện Kiều, tạo ra những món ăn tinh thần mới phục vụ cho từng giới
thưởng thức nghệ thuật. Nhưtig tác động lớn nhất của những nhạc phẩm về Kiều không ai có
thể phủ nhận được là « bằng những âm thanh có tổ chức, thông qua thính giác mà nó tác động
đến tư tưởng và tình cảm của con người »(Chữ dùng của nhạc sĩ Phạm Tuyên), giúp chúng ta
hiểu và cảm sâu hơn về số phận bỉ thảm của những người tài sắc.

« Có thể nói trong văn học cổ điển Việt Nam, không có một tác phẩm nào ảnh hưởng đến
sự sáng tác to lớn như Truyện Kiều, và ngược lại cũng không có một thi sĩ nào có thể sánh với
Nguyễn Du trong việc tiếp thu cái phần tinh tế ý nhị mà hàm súc sâu xa của ca dao như Nguyễn
Du »[35, 54]. Hơn hai thế kỷ đã trôi qua kể từ ngày tác phẩm Truyện Kiều ra đời, vậy mà ngày
nay nó vẫn còn là niềm cảm hứng nóng hổi cho nhiều nghệ sĩ.

Thơ chấp cánh cho hoa, khơi nguồn cho nhạc. Nhạc làm tăng thêm độ truyền cảm cho
thơ, tăng độ rung trong tâm hồn người đọc. Còn hoa lại biến những hình tư Ợng thơ, ngôn ngữ
thơ thành cái đẹp hiện hữu. Thơ- nhạc - hoa tôn vẻ đẹp cho nhau, có mối quan hệ khó tách rời
khi chứng lại tồn tại trong một chỉnh thể Truyện Kiều.

Nói chung,"phù sa" trong Truyện Kiều còn nhiều tiềm ẩn. Khác với phù sa của sông nước
càng khai thác càng vơi, "phù sa" trong những câu Kiều càng khám phá ta càng cảm thây cái vô
cùng của nó. Chính cái vô cùng đó mà luận văn chỉ là sự tìm kiếm hữu hạn trong cái vô hạn.
Chắc chắn luận văn sẽ không khỏi tránh được những khiếm khuyết cần được sự chỉ vẽ của các
bậc cao minh.

133
 Thư mục tham khảo
1.Aristote-Nghệ thuật thỉ ca- Lưu Hiệp- Văn tâm Điêu long' Nhà xuất bản văn học,1999

2.Bùi Minh Toán- Lê A - Đỗ Việt Hàng -Tiếng Việt Thực hành - Nhà xuất bản giáo dục,
2001

3.Bùi Tất Tơm (chủ Biên)- Gíao trình tiếng Việt- Nhà xuất bản giáo dục, 1995

4.Bùi Văn Nguyên - Hà Minh Đức- Thơ ca Việt Nam - Hình thức và thể loại - Nhà xuất
bản khoa học xã hội, 1968

5.Cao Thuý, Ai Bích, Nguyễn Thị Hạnh, Nguyễn Xuân Mộc, Nguyễn Văn Mùi, Nguyễn
Thị Bạch Nhạn- Vài nhận xét sơ bộ về một số câu có ngắt quảng không bình thường trong
Truyện Kiều của Nguyễn Du - Tạp chí ngôn ngữ số 1, 1982

6.Dương Quàng Hàm - Việt Nam văn học sử yếu - Nhà xuất bản hội nhà văn, 2002.

7.Đan Phú - Ca vũ nhạc kịch về Kiều.

8.Đào Duy Anh -Khảo luận về Truyện Kiều- Nhà xuất bản văn hoá , H, 1958

9.Đào Thản -Đi tìm một vài ngôn ngữ trong Truyện Kiều-tạp chí văn học số 1 -1966.

10.Đặng Thanh Lê - Giảng vấn Truyện Kiều - Nhà xuất bản giáo dục, 2001

11.Đặng Ngọc Trân - cấu trúc hội hoạ - Nhà xuất bản mỹ thuật, 2001

12.Đoàn Thiện Thuật- Ngữ âm tiếng Việt - Nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội, 1999

13.Hà Minh Đức (chủ biện )- Lý luận và văn học- Nhà xuất bản giáo dục, 1998

14.Hà Như Chi - Việt Nam thi văn giảng luận - Nhà xuất bản sống mới, 1970

15.Hoàng Trinh -Văn hạc Sù sánh và tiếp nhận văn học- Tạp chí văn học số 4-1980

16.Hoàng NhưMai-Bức tranh ngày xuân -Giáo dục sáng tạo, xuân Đinh Sửu, 1997.

17.Huỳnh Vân- Quan hệ văn học- Hiện thực và vấn đề tác động, tiếp nhận và giao tiếp
thẩm mỹ. Văn học và hiện thực- Nhà xuất bản khoa học xã hội, 1990.

18.Khâu Chấn Thanh- Lý luận văn học, nghệ thuật cổ điển Trung Quốc - Nhà xuất bản
giáo dục, Hà Nội, 1994

134
 19.Lâm Vinh-Mỹ học về cái đẹp-về nghệ thuật-về con người- Đại học sư phạm thành
phốHỒChíMiiih,1997

20.Lê Bá Hán, Trần Đình Sử-, Nguyễn Khắc Phi ( Chủ biên )- Thuật ngữ tự điển văn học
- Nhà xuất bản giáo dục, 1992.

21.Lê Bảo, Hà Minh Đức, Đễ Kim Hồi....Giảng vấn Vãn học Việt nam- Nhà xuất bản
giáo dục, 2001

22.Lê Hữu Mục-Pham Thị Nhung-Đặng Quốc Cơ- Truyện Kiều và tuổi trẻ- Nhà xuất bản
Pari, 1998

23.Lê Ngọc Trà-Lý luận và văn học- Nhà xuất bản trẻ thành phố Hồ chí Minh, 1990.

24.Lê Thu Yến - Nhà vấn trong nhà trường - Nhà xuất bản giáo dục, 2002

25.Lê Thu Yền( Chủ biên)-Văn học trung đại những công trình nghiên cứu - Nhà xuất bản
giáo dục, 2002

26.Lê Thu Yến - Nguyễn Du và Truyện Kiều trong cảm hứng thơ người đời sau- Nhà xuất
bản giáo dục, 2001

27.Lê Trí Viễn - Phan Côn - Đặng Thanh Lê- Phạm Văn Luận- Lê Hoài Nam - Lịch sử
văn học Việt Nam tập 3 - Nhà xuất bảo giáo dục, 1976.

28.Lê Trí Viễn- Qui luật phát triền lịch sử văn học Việt Nam- Nhà xuất bản giáo
dục,1998.

29.Lê Trí Viễn- Đặc trưng văn học trung đại - Nhà xuất bân khoa học xã hội Hà Nội,
1996.

30.Lê Xuân Lít- Tìm hiểu từ ngữ Truyện Kiều- Nhà xuất bản Đại học quốc gia, 2001

31.Lưu Trọng Lư-Nhật Ký đọc Kiều-Nhà xuất bản hội nhà văn-H,1995.

32.M-Gorky- Bàn về văn học- Nhà xuất bản văn học Hà Nội, 1965

33.Mai Hoa- Tranh (Trích từ Truyện Kiều- Nhà xuất bản văn hoá thông tin Hà Nội, 1999)

34.Mai Quốc Liên - Tạp luận -Nhà xuất bản văn học trung tâm nghiên cứu quốc học,
1999

135
 35.Mai Quốc Liên- Dòng văn học bác học và dòng văn học bình dân -Tạp chí văn học số
6-1966.

36.M.B.Khraptrenkô - Sáng tạo nghệ thuật, hiện thực con người - Nhà xuất bản khoa học
xã hội Hà Nội, 1984.

37.Nhất Hạnh -Kiều và văn nghệ đứt ruột- Nhà xuất bản Lá Bối.

38.Nhất Hạnh - Thả một bè lau - Nhà xuất bản Lá Bối.

39.Nhiều tác giả- Từ trong di sản - Nhà xuất bản tác phẩm mới,1981.

40.N-Khasenco- Bản chết cái đẹp - Nhà xuất bản thanh niên, 19

41.Nguyễn Anh Vinh –Họa sĩ- tốt nghiệp đại học Mỹ thuật Hà Nội - cựu chủ tịch Hội mỹ
thuật Khánh Hoà (Tham khảo ý kiến)

42.Nguyễn Du- Tác gia và tác phẩm - Nhà xuất bản giáo dục năm, 1999.

43.Nguyễn Du 'Truyện Kiều -Nhà xuất bản văn hoá thông tin Hà Nội, 1999; Nhà xuất bản
Đà Nẵng, 19 ; nhà xuất bản Đồng Nai, 2001

44.Nguyễn Đăng Thục - Thế giới thi ca Nguyễn Du - Kinh thi, S, xb, 1971.

45.Nguyễn Đăng Cư- Kiều vận tập thành -Trung quân thư quán, Huế,1932.

46. Nguyễn Đăng Mạnh, Trần Đăng Xuyên - Những bài văn hay và khó - Nhà xuất bản
giáo dục, 1995

47.Nguyễn Gia Thiều-Cung oán ngâm khúc-Sách giáo khoa tân việt - in lần thứ tư.

48.Nguyễn Lai - Ngôn ngữ vôi sáng tạo tiếp nhận văn học- Nhà xuất bản gịặo đúc, 1998.

49.Nguyễn Lộc-Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII' hết thế kỷ XIX- Nhà xuất bản
giáo dục, 1999

50.Nguyễn Quân- Tiếng nói của hình và sắc- Nhà xuất bản văn hoá, 1986

51.Nguyễn Quảng Tuân- Mấy nhận xét về tranh vẽ minh hoạ truyện Kiều - Mỹ thuật thời
nay- số 17 tháng 1 -1992.

52.Nguyễn Quảng Tuân- Chữ nghĩa Truyện Kiều- Nhà xuất bản khoa học xã hội, 1990.

136
 53.Nguyễn Quốc Phẩm-Ảnh

54.Nguyễn Thị Hợp- tranh (Trích từ Kim Vân Kiều- Nhà sách khai trí Sài Gòn,1968)

55.Nguyễn Trí Tích- Viết về Nguyễn Du và Truyện Kiều- Nhà xuất bản Thanh niên,
2001.

56.Nguyễn Văn Dân - Lý luận văn học so sánh - Nhà xuất bản khoa học xã hội Hà nội,
1998.

57.Nguyễn Văn Hạnh- Huỳnh Như Phương - Lý luận văn học vấn đề và suy nghĩ- Nhà
xuất bản giáo dục, 1999

58.Nguyễn Văn Hạnh -ý kiến của Lê nin về mối quan hệ giữa văn học và đời sống -Tạp
chí văn học, số 4 - 1971

59.Nguyễn Văn Hạnh' Một số điểm cẩn nối rõ thêm về mối quan hệ giữa văn học và đời
sông- Tạp chí văn học số 6- 1992.

60.Nguyễn Văn Hoàn –Thể lục bát từ ca dao đến Truyện Kiều-Tạp chí văn học số 1, 1974

61.Phan Công Khanh - lịch sử tiếp nhận Truyện Kiều - Luận văn tiến sĩ.

62.Phan Kế Bính -Việt hán văn khảo- Nhà xuất bản Mặc Lâm-tháng giếng, năm M CM
LXX.

63.Phan Ngọc -Tim hiểu phong cách Nguyền Du trong Truyện Kiều- Nhà xuất bản khoa
học xã hội, 1985

64.Phạm Cung 'Tranh (Trích từ Histoire de Thúy Kiều-bản dịch tiếng Pháp Lưu Hoài-Nhà
xuất bản văn hoa, 19 )

65.Phạm Duy -Đĩa nhạc CDKiều ca.

66.Phạm Huy Thục -Đạo diễn, Giảng viên trường sân khấu điện ảnh thành phố Hồ Chí
Minh-(Tham khảo ý kiến)

67.Phạm Tú Hương -Lý thuyết âm nhạc cơ bản -Nhà xuất bản giáo dục, 1999

68.Phạm Thu Thương - Tranh - Trích từ Truyện Kiều- nhà xuất bản Pari, 1951

69.Phạm Đan Quế- Lục bát hậu Truyện Kiều- Nhà xuất bản thanh niên, 2002

137
 70.Phạm Đan Quế- Tập Kiều một thú chơi tao nhã- Nhà xuất bản văn hoá, 1994

71.Phạm Đan Quế -Về những thủ pháp nghệ thuật trong văn chương Truyện Kiều-Nhà
xuất bản giáo dục, 2002

72.Phương Lựu - Vi quan niệm văn chương cổ Việt Nam - Nhà xuất bản giáo dục, 1985

73R- Jakobson- Thi pháp học - tài liệu tham khảo, 1994

74.Tạp chí Sân khấu- Hội nghệ thuật sân khấu Việt Nam- số 11, 2002

75.Trịnh Bá Dĩnh với sự cộng tác của Nguyễn Bá Sơn, Vũ Thanh -Nguyễn Du tác gia và
tác phẩm -Nhà xuất bản giáo dục, 1999.

76.Trịnh Bá Dĩnh tuyển chọn - Bình giải Truyện Kiều - Nhà xuất bản văn học Hà Nội,
2000

77.Triều Dương -Tìm hiểu và suy nghĩ - Nhà xuất bản tác phẩm mới, 1982

78.Trương Vĩnh Ký- Minh tâm bửu giám - Hội nghiên cứu và giảng dạy văn học thành
phố Hồ chí Minh, 1991.

79.Song Yên- TranhựTứch từ Viết về Truyện Kiều của Nguyễn Trí Tích.Nhà xuất bản
Thanh niên,2001)

80.Trần Kim Lý Thải Thuận - tranh Trương Quấn-Tmyện Kiều bằng tranh -Nhà xuất bản
văn hoá dân tộc, 2000.

81.Trần Thanh Đạm -Dẩn luận văn học so sảnh -Tủ sách đại học tổng hợp thành phố Hồ
Chí Minh, 1995

82.Thanh Lãng- Nguyền Du như là một huyền thoại - Nghiên cứu Văn học -Số 6, 1971.

83.Thanh Tâm Tài Nhân - Kim Vân Kiều truyện - Nhà xuất bản đại học quốc gia Hà Nội,
1999.

84.Trương Chính - Thơ văn Nguyễn công Trứ-Nhà xuất bản văn học, 1983

85.Trương Thìn - Kiều ca một xe trong cõi hồng trần - Nhà xuất bản văn nghệ thành phố
Hồ Chí Minh, 1997.(Tham khảo ý kiến)

138
 86.Trương Thìn- tranh Kiều (Trích từ Kiều ca -Một xe trong cõi hồng trần- Nhà xuất bản
văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh, 1997)

87.Trần Đình Sử -Mấy vấn đề về thi pháp văn học trung đại- Nhà xuất bản giáo dục,1999

88.Trần Đình Sử-Thi pháp thơ Tố Hữu- Nhà xuất bản mới, Hội nhà văn Việt Nam, 1987

S9.Trần Phương Hổ - Điển tích trong Truyện Kiều - Nhà xuất bản Đồng Nai, 1996

90.Tú Duyên - tranh- trích từ Truyện Kiều và tuổi trẻ- Nhà xuất bản pari,1998

91.Từ Điển Tiếng Việt- Trung tâm từ điển ngôn ngữ Hà Nội, 1992.

92.Xuân Diệu- Toàn tập (tập VI) - Nhà xuất bản Văn học, 2001

93.Vũ Cao Đàm -Tranh -Trích từ quyển Kim Vân Kiều - Nhà xuất bản Pari, 1951

94.Vũ Đình Ân- Đĩa nghạc CD - Hợp xướng truyện Kiều.

95.Vũ Thanh Việt- Thơ Nguyễn Bính - Những lời bình - Nhà xuất bản văn hóa thông tin
Hà Nội, 1999

96.Vương Thuý Kiều - Chú giải tân truyện- Tản Đà chú giải - Nhà xuất bản Đồng Nai,
2002.

139