II-CÊu t¹o nguyªn tö - hÖ thèng tuÇn

hoµn c¸c nguyªn tè ho¸ häc

1.Đại cương
 Cấu tạo
đại cương
của
nguyên tử

1
 Những ®Æc trưng cña c¸c h¹t c¬ b¶n t¹o
thµnh nguyªn tö.
ĐiÖn tÝch Khèi lưîng VÞ trÝ
Tªn
trong
(Ký Tư¬ng Tư¬ng
TuyÖt ®èi TuyÖt ®èi nguyªn
hiÖu) ®èi ®èi tö
Proton
(P+) +1 1,602  10-19 C 1 1,673  10-24 g H¹t
nh©n
Neutron
(n0) 0 0 1 1,675  10-24 g H¹t
nh©n
Electron Quanh
(e -) -1 -1,602  10 -19
C 1/1837 9,109  10 -28
g
h¹t
nh©n
 Cách biểu
thị
nguyên tử
của các
nguyên tố
 Đång vÞ : Đång vÞ cña mét nguyªn tè lµ những nguyªn tö cã cùng số
proton ( Z ) nhưng kh¸c nhau sè neutron trong hạt nhân vµ do ®ã
kh¸c nhau vÒ sè khèi (A).
 Khèi lưîng nguyªn tö, phân tử: ChuÈn nguyên tử và khèi lưîng
nguyªn tö hiÖn nay lµ nguyªn tö carbon-12 (12C) vµ khèi lưîng cña nã
®ưîc quy ®Þnh chÝnh x¸c lµ 12 ®¬n vÞ khèi lưîng nguyªn tö.
Như vËy, ®¬n vÞ khèi lưîng nguyªn tö lµ 1/12 khèi lưîng cña nguyªn
tö carbon-12, quy ưíc viÕt t¾t lµ: ®v12C , hoặc u. 1u=1Dalton(Da).
Tính được, 1®v 12C =1u =1Da =12(g/mol) : 6,022.1023 (nt12C /mol)
: 12/1(nt 12C) = 1,6606.10-24(g). mol của ®v 12C = 1,0000 g/mol.
Khèi lưîng nguyªn tö cña mét nguyªn tè lµ gi¸ trÞ trung bình
c¸c khèi lưîng cña c¸c ®ång vÞ tù nhiªn cña nguyªn tè ®ã.
Khèi lưîng ph©n tö cña mét chÊt lµ khèi lưîng cña mét ph©n tö chÊt
®ã tÝnh b»ng ®v12C vµ b»ng tæng khèi lưîng c¸c nguyªn tö cña c¸c
nguyªn tè cã trong ph©n tö.
VÝ dô, ph©n tö H2O cã khèi lưîng ph©n tö b»ng 18,015 ®v12C, cña
glucose C6H12O6 lµ 180,6 ®v12C, và khối lượng mol phân tử của
lần lượt là 18,015 (g/mol) và 180,6 (g/mol). 4
chúng

lần lượt là 18,015 (g/mol) và 180,6 (g/mol). 4

5
 2. MÉu nguyªn tö Bohr (Niels Bohr), 1911
Hệ thức Planck, 1900:
E = h
E Lưîng tö năng lưîng
h = h»ng sè Planck = 6,626.10-27 erg.s = 6,626.10-34 J.s

 Tiªn ®Ò 1 cña Bohr : Electron chuyÓn ®éng xung quanh h¹t nh©n nguyªn tö theo
mét sè quü ®¹o cho phÐp, kh«ng ph¸t vµ kh«ng thu năng lưîng.

 Tiªn ®Ò 2 cña Bohr:

Khi electron chuyÓn tõ quü ®¹o xa vµo quü ®¹o gÇn h¹t nh©n h¬n sÏ ph¸t
ra lưîng tö năng lưîng E dưíi d¹ng bøc x¹ ®iÖn tõ. Ngưîc l¹i, nÕu electron nhËn
®ưîc lưîng tö năng lưîng E Êy thì sÏ chuyÓn tõ quü ®¹o gÇn ra quü ®¹o xa tư¬ng
øng.
Lưîng tö năng lưîng E b»ng hiÖu sè năng lưîng cña electron ë quü ®¹o xa
(Ex) vµ ë quü ®¹o gÇn (Eg):
E = Ex  Eg
3. MÉu nguyªn tö theo c¬ häc lưîng tö
1/ Sãng vËt chÊt De Broglie, 1923.
Planck xác định ¸nh s¸ng gåm những lưîng tö năng lîng E, và
E = h
Einstein ®· nªu ra ®Þnh luËt vÒ sù liªn quan giữa khèi lưîng vµ
năng lưîng cña mét vËt thÓ bÊt kỳ:
E = mC 2
hC
KÕt hîp hai hệ thức trên ta cã: mC2 = h = 

Suy ra
h
  m
C

vậy hạt vi mô chuyển động gắn

h
suy rộng:  liền với sóng: e- vừa là hạt vừa là
mV sóng . 8
 ë ®©y  = bưíc sãng ¸nh s¸ng
h, m, C

vậy hạt vi mô chuyển động gắn

h
suy rộng:  liền với sóng: e- vừa là hạt vừa là
mV sóng . 9
3. MÉu nguyªn tö theo c¬ häc lưîng tö
1/ Sãng vËt chÊt De Broglie, 1923.
Planck xác định ¸nh s¸ng gåm những lưîng tö năng lîng E, và
E = h
Einstein ®· nªu ra ®Þnh luËt vÒ sù liªn quan giữa khèi lưîng vµ
năng lưîng cña mét vËt thÓ bÊt kỳ:
E = mC 2
hC
KÕt hîp hai hệ thức trên ta cã: mC2 = h = 

Suy ra
h
  m
C
ë ®©y  = bưíc sãng ¸nh s¸ng
h, m, C
2/ Nguyªn lý bÊt ®Þnh Heisenberg, 1927
Kh«ng thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c ®ång thêi c¶ vÞ trÝ và vËn
tèc cña mét h¹t. Nguyªn lý bÊt ®Þnh biÓu thÞ dưíi d¹ng to¸n häc
cho mét h¹t chuyÓn ®éng theo phư¬ng x :

x.mVx  h h
x.V  4m
x
4
Ở ®©y, x - ®é bÊt ®Þnh vÒ vÞ trÝ; Vx - ®é bÊt ®Þnh vÒ vËn
tèc; m - khèi lưîng h¹t; h - h»ng sè Planck; vµ  =
3,1416. Cã thÓ viÕt c¸c hÖ thøc tư¬ng tù cho c¸c to¹ ®é y vµ z.
Nãi c¸ch kh¸c, chuyÓn ®éng cña electron trong nguyªn
tö kh«ng cã quü ®¹o. Điều ®ã hoµn toµn phï hîp víi b¶n
chÊt sãng ®· thÓ hiÖn râ rµng ë electron. 10
3/Phư¬ng trình Schrödinger
Phư¬ng trình Schrödinger ®ưîc thõa nhËn lµ mét tiªn ®Ò,
mét nguyªn lý cña lý thuyÕt míi.

h 22 2   2
8 m   )  U  E
( 2  2
2
2
x y z
Thay to¸n tö Laplace vµ Hamilton vµo, thu ®ưîc phư¬ng
trình Schrödinger rót gän: Hˆ   E
pt Schrödinger là một pt tuyến tính nên có n
nguyên lý chồng chất :   C i i

2: to¸n tö Laplace, 2 i1
 2  2
  2
  z
x 2 y
 2 2

Hˆ : to¸n tö Hamilton,
 h 2
  2
2  U
8 m

Giải phương trình Schrödinger tìm được năng lượng toàn phần E của
electron và hàm sóng  tương ứng của nó.
 4/ Hµm sãng  (orbital )
 Tr¹ng th¸i của electron quanh hạt nhân nguyên tử ®ưîc
®Æc trưng b»ng mét hµm x¸c ®Þnh gäi lµ hµm sãng hay
hµm tr¹ng th¸i , ®ã lµ nghiÖm cña phư¬ng trình
Schrödinger.  lµ mét hµm cña to¹ ®é Descartes (x, y,
z) hay to¹ ®é cÇu (r, , ).

ĐÓ hµm  mang mét ý nghÜa vËt lý, năm 1926, Max

Born cho r»ng :
 2 tØ lÖ víi x¸c suÊt tìm thÊy h¹t t¹i một ®iÓm,
và
 2 dV tØ lÖ víi x¸c suÊt tìm thÊy h¹t trong thÓ tÝch dV
 Cã thÓ viÕt d¹ng nghiÖm tæng qu¸t(là các hàm sóng )
cña phư¬ng trình Schrödinger cho các nguyªn tö :
-r/n
nℓm = N.P.e
N - thõa sè chuÈn ho¸ (h»ng sè)
P - ®a thøc cña c¸c to¹ ®é
e là cơ số logarit tự nhiên = 2,71823
r -kho¶ng c¸ch tõ gèc to¹ ®é (h¹t nh©n nguyªn tö) ®Õn ®iÓm
®ang xÐt
n - sè lưîng tö chÝnh
ℓ - số lượng tử phụ
m - số lượng tử từ
• Hàm
Hàm sóngsóng nℓm
nℓm của một, cũng gọi
electron đặclàtrưng
orbital
bằng 3nguyên
số lượng tử
tử, cũng
(AO=atomic
gọi orbital),
là orbital nguyên của một
tử (AO=atomic electron
orbital), mô tảđặc trưng động
sự chuyển
bằng
của 3 sốquanh
electron lượnghạttử mônguyên
nhân tả sự tử.
chuyển động của
electron quanh hạt nhân nguyên tử.
  BiÓu diÔn hµm sãng. BiÓu diÔn c¸c orbital cña nguyªn tö Hydro:
1
-Orbital 1s ( = 100 = .e r). Hình 2-5 cho thÊy 3 c¸ch biÓu diÔn 2 của orbital
1s nµy.


Hinh 2-5. BiÓu diÔn x¸c suÊt tìm thÊy electron trong nguyªn tö H ë tr¹ng th¸i c¬ b¶n cho orbital 1s.
A)BiÓu ®å mËt ®é electron trªn mÆt c¾t ngang nguyªn tö H. Mçi chÊm miªu t¶ x¸c suÊt tìm thÊy electron
t¹i mét ®iÓm ngoµi h¹t nh©n (hoÆc mét thÓ tÝch v« cïng nhá).
B) Đå thÞ mËt ®é electron (vÏ theo th«ng tin tõ A) cho thÊy mËt ®é gi¶m khi r tăng nhưng kh«ng bao
giê
b»ng 0.
C) Biểu đồ phân bố xác suất xuyên tâm trên các vỏ cầu: Chia thÓ tÝch nguyªn tö thµnh chuçi vá cÇu ®ång t©m
(ë
®©y lµ mÆt c¾t ngang) vµ (gi¶ thiÕt) ®Õm c¸c ®iÓm trong thÓ tÝch mçi vá cÇu.
D) Đå thÞ ph©n bè x¸c suÊt xuyªn t©m (vÏ theo th«ng tin tõ C) cho thÊy tæng mËt ®é electron (tæng 2) trong
thÓ tÝch mçi vá cÇu. Vì mËt ®é electron gi¶m chËm h¬n sù tăng thÓ tÝch cña vá cÇu, ®å thÞ cã ®Ønh.

E) M©y electron hay hình d¹ng orbital 1s là miÒn kh«ng gian gÇn h¹t nh©n nguyªn tö
®ưîc giíi h¹n b»ng mét mÆt đẳng mật, trong ®ã chøa 90% tæng x¸c xuÊt t×m thÊy
electron, nghÜa lµ 90% thêi gian electron cã mÆt trong miÒn, lµ mét qu¶ cÇu cã b¸n
kÝnh 14
o
1,4A = 0,14nm.
1 r
.e


r
1 .(2  r).e 2
4 2
r
1 .(27  18r  2r2 ).e 3

81 3

Đå thÞ mËt ®é electron (phÝa trªn); mét phÇn m©y electron (giữa); vµ ®å thÞ ph©n bè x¸c suÊt xuyªn t©m
(phÝa dưíi) cña ba orbital s.
(Ьn vÞ cña trôc ngang lµ b¸n kÝnh Bohr = 0,529.10-10m = 0, 0529nm 15
)
 A) Orbital 1s B) Orbital 2s C) Orbital 3s

(Ьn vÞ cña trôc ngang lµ b¸n kÝnh Bohr = 0,529.10-10m = 0, 0529nm 16

)
16
(Tóm tắt) Hình dạng và sự định hướng các orbital s, p và d :
Trong mô hình lượng tử của nguyên tử, các electron chiếm giữ các
orbital chứ không phải những quỹ đạo cố định.
5/ Bốn sè lưîng tö cña c¸c electron trong c¸c nguyªn tö
C¸c sè lưîng tö ®Æc trưng cho sù chuyÓn ®éng cña electron trong
nguyªn tö. Những ®Æc trưng nµy rÊt quan träng ®Ó hiÓu biÕt những
tÝnh chÊt cña c¸c chÊt vµ b¶n chÊt cña liªn kÕt ho¸ häc. Do ®ã cần
hiểu ý nghÜa cña c¸c sè lưîng tö.
a. Sè lưîng tö chÝnh n
 n cã thÓ cã c¸c gi¸ trÞ nguyªn dư¬ng 1, 2, 3, 4, 5, 6..., .
tên lớp: K L M N O P.....
 n cho biÕt líp orbital, kÝch thưíc m©y electron (orbital), năng
lưîng cña electron, sè mÆt nót(quÜ tÝch nh÷ng ®iÓm cã  = 0, do
đó
2 = 0 , mËt ®é electron = 0) cña orbital.
 n b»ng bao nhiªu thì líp orbital Êy cã n2 orbital. ThÝ dô n = 3,
líp orbital nµy cã 32 = 9 orbital.
 Năng lượng của electron trong nguyên tử hydro và trong các ion có
một electron như He+ (Z = 2), Li2+ (Z = 3), Be3+ (Z = 4)… được tính theo
công thức :
 2me4Z2 -13,6 . Z2
Ee 
2 2
hn n2
, (eV =1,60.10 -19 J)
 Năng lượng của electron trong nguyên tử nhiều electron được
tính theo công thức gần đúng:
(Z  )2 .e2 13,6 (Z )2
Ee  2(n )2 , (eV)
(n )
 2

n* = số lượng tử chính hiệu dụng, liªn quan víi sè lưîng tö chÝnh

n nh sau: lớp K L M N O P
n 1 2 3 4 5 6...
n* 1,0 2,0 3,0 3,7 4,0 4,2...

Z* = Z - b = điện tích hạt nhân hiệu dụng, trong đó b là hệ số chắn

được xác định bằng tổng số độ chắn của các electron còn lại đối với
electron xét, =
b n - số electron trong nguyên tử,
chắn càng mạnh, ai ≤ 1
22
n1 i 1
ai , 
ai - hệ số chắn của electron thứ i đối với electron đang xét; ai càng lớn tác dụng

chắn càng mạnh, ai ≤ 1

22
Slater x¸c ®Þnh hệ số ch¾n cña c¸c electron bằng cách chia c¸c
electron (c¸c orbital) thµnh c¸c nhãm orbital:
(1s) / (2s2p) / (3s3p) / (3d) / (4s4p) / (4d) / (4f)
Hệ số chắn ai cña c¸c electron lµ:
+ C¸c electron ë c¸c nhãm orbital n»m ngoµi nhãm orbital cã
electron ®ang xÐt thì ai = 0. Nãi kh¸c ®i lµ chóng kh«ng g©y
ch¾n.
+ Mçi electron cßn l¹i trong nhãm orbital cã electron ®ang xÐt cã ai =
0,35. NÕu electron ®ang xÐt ë nhãm 1s thì thay 0,35 b»ng 0,30.
+ NÕu electron ®ang xÐt lµ electron s hay p thì mçi electron trên lớp
orbital liÒn trong (n-1), so víi nhãm orbital chøa electron ®ang
xÐt, cã ai = 0,85; mçi electron trong mäi nhãm orbital cßn l¹i ë
phÝa trong nữa ®Òu cã ai = 1,00.
+ NÕu electron ®ang xÐt lµ electron d hay f thì mçi electron trong mäi
nhãm orbital n»m phÝa trong nhãm orbital cã electron ®ang xÐt
(ngay cả khi cùng lớp n)®Òu cã ai = 1,00.
ns - np - nd - nf 23
-Trong một lớp n, năng lượng các electron tăng dần theo trình tự :

ns - np - nd - nf 23
b. Sè lưîng tö phô ℓ (giá trị của momen động lượng orbital):
ℓ biÕn thiªn tõ 0 tíi (n - 1).
ℓ cho biÕt ph©n líp orbital (líp orbital n cã n ph©n
líp orbital).
ℓ cho biÕt d¹ng hình häc cña orbital, của m©y electron.

Phân lớp ℓ = 0 (ký hiệu s), m©y cã d¹ng hình cÇu;

Phân lớp ℓ =1 (ký hiệu p), m©y cã d¹ng hình khối số 8 ;
Phân lớp ℓ =2 (ký hiệu d), m©y cã d¹ng hình khối bốn cánh
;
Phân lớp ℓ=3 (ký hiệu f ),m©y cã d¹ng hình khối nhiều
cánh phức tạp;
.v..v.......
24
 c. Sè lưîng tö tõ m (momen từ hay phương của momen động
lượng orbital). m cho biết phương orbital trong không gian.
m cã c¸c gi¸ trị nguyên dương, âm, cả 0, từ -ℓ 0 +ℓ, .
tức là có (2ℓ+1) phương khác nhau:
ℓ=0(s) cầu……………….. 1 phương
ℓ=1(p) tạ đôi...................... 3 phương
ℓ=2(d) hoa thị bốn cánh…. 5 phương
ℓ=3(f) hình phức tạp…….. 7 phương v.v… Ví dụ:
n ℓ m
n=2 ℓ=0 m= 0 có orbital 200 hay 2s
ℓ=1 m= -1 có orbital 21-1 hay 2py m=
0 có orbital 210 hay 2pz m= +1 n=2 có 22 =4
orbital
có orbital 21+1 hay 2px
d. Số lượng tử spin s ( ms ; momen spin của electron)
1 1
Chỉ có hai gía trị  và  .
2 2 25
Tæ hîp 4 sè lưîng tö n, ℓ, m, s m« t¶ ®Çy ®ñ sù chuyÓn ®éng
cña electron trong nguyªn tö.
n ℓ m lµ orbital nguyên tử (AO), hay orbital kh«ng gian. Cßn ®é tù
do thø tư liªn quan tíi số lượng tử spin s nªn orbital m« t¶ ®Çy ®ñ của
electron ®ưîc gäi lµ orbital toµn phÇn, phô thuéc vµo n, ℓ, m, s,
®ưîc
1
ký hiÖu n ℓ m 1 . Do s chỉ cã hai gi¸ trÞ  vµ 
2
s 2
nªn øng víi mçi orbital kh«ng gian cã hai orbital toµn phÇn.
ThÝ dô orbital kh«ng gian lµ 210 cã hai orbital toµn phÇn lµ
 vµ 1
210  1 210 
2
 2

Như vËy trong líp orbital n cã n2 orbital kh«ng gian

vµ 2n2 orbital toµn phÇn. ĐiÒu nµy cã nghÜa trong líp 26
orbital n cã thÓ cã 2n2 tr¹ng th¸i kh¸c nhau tøc cã thÓ
cã 2n2 electron.

27
 6/ Quy luËt ph©n bè electron trong nguyªn tö
a) Nguyªn lý vững bÒn
Trong nguyªn tö ë tr¹ng th¸i c¬ b¶n, c¸c electron ph©n bè lÇn
lưît vµo c¸c orbital cã ph©n møc năng lưîng tõ thÊp lªn cao.
Trình tù c¸c møc năng lưîng lµ:
1s < 2s < 2p < 3s < 3p < 4s < 3d < 4p < 5s < 4d < 5p < 6s
< 4f < 5d < 6p < 7s < 5f < 6d ….

b) Nguyªn lý lo¹i trõ Pauli

Trong mét nguyªn tö kh«ng thÓ tån t¹i hai electron cã cïng
gi¸ trÞ cña 4 sè lưîng tö.
Nãi kh¸c ®i, trong mét nguyªn tö, mçi orbital toµn phÇn hay mçi
tæ hîp x¸c ®Þnh 4 sè lưîng tö (n, ℓ, m, s) chØ ®Æc trưng cho mét
electron. Suy ra, mçi orbital nguyªn tö n,ℓ,m cã tèi ®a hai electron vµ
chóng
ph¶i cã spin ®èi song.
 c) Quy t¾c Hundt
Trong cïng mét ph©n líp (ℓ), c¸c electron cã khuynh
hưíng ph©n bè sao cho tæng spin cña chóng lµ cùc
®¹i.
ĐiÒu ®ã cã nghÜa, c¸c electron ưu tiªn ph©n bè ®éc th©n
víi spin song song trong c¸c orbital cña mét ph©n líp.

7/ C¸c c¸ch biÓu diÔn nguyªn tö

a. CÊu hình electron
biÓu diÔn b»ng c¸c sè lưîng tö n, ℓ nh sau:
nℓa n'ℓ'b n''ℓ''c...
Oxy, O (Z = 8), ®ưîc biÓu diÔn:
CÊu hình electron ®Çy ®ñ: 1s22s22p4.
Cấu hình electron tóm tắt: [He] 2s22p4 hoặc 2s22p4.
b) S¬ ®å « lưîng tö hay gi¶n ®å orbital

 Oxy, O (Z = 8): 1s22s22p4      

1s 2s 2p

bé sè lưîng tö cho electron thø t¸m (cuèi cïng) theo

trình tự ®iÒn vµo lµ n = 2, ℓ = 1, m = -1, s
1
= 
2
 2 1 1 - 1
2

c. S¬ ®å m©y
electron

H : 1s1 He : 1s2
B : 2s22p1
C:
2s22p2
4. HÖ thèng tuÇn hoµn c¸c nguyªn tè ho¸
häc
Mèi quan hÖ gi÷a tr×nh tù ®iÒn electron vµo c¸c ph©n líp (theo d·y n¨ng lưîng
t¨ng dÇn) vµ sù h×nh thµnh c¸c chu kú, c¸c lo¹i nguyªn tè s, p, d, f.
A. B¶ng tuÇn hoµn d¹ng dµi vµ c¸c lo¹i nguyªn tè.
B. D·y n¨ng lưîng t¨ng dÇn cña c¸c ph©n líp orbital.
30
31
Sè chu kú (n) : Líp n¨ng l•îng cao nhÊt
Nhãm chÝnh Nhãm chÝnh
(nguyªn tè s) B¶ng 11-1. B¶ng tuÇn hoµn vÒ cÊu h×nh electron ë tr¹ng
(nguyªn tè p)
th¸i c¬ b¶n cña c¸c nguyªn tè ho¸ häc (chØ ghi c¸c ph©n líp
I A orbital cã electron sau khÝ tr¬ liÒn tr•íc nh•ng lo¹i bá VIII A
ns
1 ph©n líp phÝa trong ®· b·o hoµ) 2 6
ns np
1 2
II A III A IV A V A VI A VII A
1 H 1
He 2
1s ns
2 2
ns np
1 2
ns np
2 2
ns np
3
ns np
2 4 2
ns np
5
1s
3 4 5 6 7 8 9 10
2 Li 1
Be Nguyªn tè chuyÓn tiÕp ngoµi B C N O F Ne2 6
2s 2s
2 2
2s 2p
1 2
2s 2p
2 2
2s 2p
3
2s 2p
2 4 2
2s 2p
5
2s 2p
11 (nguyªn tè d)
12 13 14 15 16 17 18
3 N M III B IV B V B VI B VII B VIII B IB II Al Si P S Cl Ar
a
2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 2 6

1
g B
3s 3p 3s 3p 3s 3p 3s 3p 3s 3p 3s 3p
3s 3s
2

19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
4 K 1
C Sc 1 2
Ti
2 2
V3 2
Cr
5 1
M Fe6 2
Co 7 2
Ni
8 2
Cu10 1
Zn10 2
Ga2 1
Ge2 2
As2 3
Se 2 4
Br2 5
Kr2 6
4s
37
a 2
3d 4s
39
3d 4s
40
3d 4s
41
3d 4s
42
n 5 2
3d 4s
44
3d 4s
45
3d 4s
46
3d 4s
47
3d 4s
48
4s 4p
49
4s 4p
50
4s 4p
51
4s 4p
52
4s 4p
53
4s 4p
54
4s 3d 4s
5 R 38 Y Zr Nb M 43 Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
b
1 2 2 2 4 1 7 1 8 1 10 1 10 2 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 2 6

Sr 4d 5s
57
4d 5s
o
4d 5s
Tc 4d 5s 4d 5s 4d
10 4d 5s 4d 5s 5s 5p 5s 5p 5s 5p 5s 5p 5s 5p 5s 5p
5s
1
5s
2 72 73 5
4d 5s
1 6
4d 5s
1 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
55 56 La Hf Ta 74 75 Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
6 C
2 2 3 2 6 2 7 2 10 1 10 2 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 2 6

B W Re
9 1
5d 6s 5d 6s 5d 6s 5d 6s 5d 6s 5d 6s 5d 6s 6s 6p 6s 6p 6s 6p 6s 6p 6s 6p 6s 6p

104 105 108 109
s
4 2 5 2

a
1 2
5d 6s 5d 6s 5d 6s
6s
1
6s
2 89 Rf2 2
Ha3 2
106 107 Hs6 2
Mt 7 2

87 88 
6d 7s 6d 7s
Sg Ns 6d 7s 6d 7s

7 Fr Ac  4 2 5 2

1
R 1
6d 7s
2
6d 7s 6d 7s
7s
a 2
7s

Nguyªn tè chuyÓn tiÕp trong (nguyªn tè f)

58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
6  Lanthanid Ce
1 1 2
Pr3 2
Nd Pm Sm
4 2 5 2 6 2
Eu Gd
7 2 7 1 2
Tb9 2
Dy
10 2
Ho
11 2
Er
12 2
Tm Yb
13 2 14 2
Lu
14 1 2
4f 5d 6s 4f 6s 4f 6s 4f 6s 4f 6s 4f 6s 4f 5d 6s 4f 6s 4f 6s 4f 6s 4f 6s 4f 6s 4f 6s 4f 5d 6s
 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103
7  Actinid Th2 2
Pa
2 1 2 3
U1 2
Np
4 1 2
Pu Am Cm Bk
6 2 7 2 7 1 2 9 2
Cf
10 2
Es
11 2
Fm Md No
12 2 13 2 14 2
Lr
14 1 2
6d 7s 5f 6d 7s 5f 6d 7s 4f 6d 7s 5f 7s 5f 7s 5f 6d 7s 5f 7s 5f 7s 5f 7s 5f 7s 5f 7s 5f 7s 5f 6d 7s

32
4.1 PHÂN LOẠI & TÍNH CHẤT CHUNG CỦA CÁC NGUYÊN TỐ

- Cấu hình electron ở trạng thái cơ bản

Sè hiÖu Nguyª CÊu h×nh CÊu h×nh

nguyªn n tè electron electron
tö ®Çy ®ñ rót gän
13 Al [1s22s22p6]3s23p1 [Ne]3s23p1
26 Fe [1s22s22p63s23p6]3d64s2 [Ar]3d64s2
34 Se [1s22s22p63s23p6]3d104s224p64 [Ar]3d 10
4s2
4p 4

• Cấu hình electron bão hoà phân lớp: s , p , d , f 10 14

(bền). Ví dụ: Zn (Z=30) [Ar]3d104s2 .

• Cấu hình electron nửa bão hoà phân lớp: s1, p3, d5, f7
(bền). Ví dụ: Mn (Z=25) [Ar]3d54s2
33
- Các loại nguyên tố
• Khi viÕt cÊu h×nh electron nguyªn tö cña c¸c nguyªn tè
theo chiÒu t¨ng dÇn cña trÞ sè ®iÖn tÝch h¹t nh©n (Z) th×
cÊu h×nh líp electron ngoµi cïng (n) lÆp ®i lÆp l¹i mét
c¸ch tuÇn hoµn tõ ns1 ®Õn ns2np6 tạo thành các
nguyên tố chính s và p ;nếu cả phân mức d 1-10 của lớp
n-1 và phân mức f1-14 của lớp n-2 lặp lại tuần hoàn thì
tạo thành các nguyên tố d và f.
 Chu kú lµ d·y nguyªn tè xÕp theo chiÒu ®iÖn
tÝch h¹t nh©n t¨ng dÇn, cã cïng sè líp electron
n, b¾t
®Çu lµ nguyªn tè cã mét electron líp ngoµi cïng
(ns1) vµ kÕt thóc lµ nguyªn tè cã 8 electron líp ngoµi
2 34
1s ).
cïng (ns2np6), trõ chu kú 1 kÕt thóc víi 2 electron (ë He

2 34
1s ).
 Sù h×nh thµnh mét chu kú míi lµ sù
h×nh thµnh mét líp electron n.

Sè thø tù cña chu kú

= sè líp electron trong
nguyªn tö cña c¸c nguyªn tè
= sè lîng tö chÝnh n

35
a) Nguyªn tè chÝnh lµ nh÷ng nguyªn tè thuéc c¸c
nhãm A, cã líp vá electron ngoµi cïng ®ang ®îc
x©y dùng trªn ph©n líp s (gäi lµ c¸c nguyªn tè s) hay
trªn ph©n líp p (gäi lµ c¸c nguyªn tè p).
• CÊu h×nh electron rót gän cña nguyªn tè s lµ ns12
2 16
• CÊu h×nh electron rót gän cña nguyªn tè p lµ ns np
b) Nguyªn tè chuyÓn tiÕp lµ nh÷ng nguyªn tè
thuéc c¸c nhãm B, gåm 2 lo¹i:
+ Nguyªn tè chuyÓn tiÕp ngoµi hay c¸c nguyªn tè d lµ
nh÷ng nguyªn tè mµ nguyªn tö cña chóng ®ang x©y
dùng líp vá electron trªn ph©n líp d cña líp thø hai kÓ
tõ ngoµi vµo.
CÊu h×nh electron rót gän cña c¸c nguyªn tè d lµ
(n-1)d110ns2. VËy, cã 10 nguyªn tè d cho mçi chu kú,
b¾t ®Çu tõ chu kú 4.
HiÖn cã 4 d·y chuyÓn tiÕp ngoµi ®· hoµn chØnh ë
c¸c chu kú 4, 5, 6 vµ 7.
+ Nguyªn tè chuyÓn tiÕp trong hay c¸c nguyªn tè f lµ
nh÷ng nguyªn tè mµ nguyªn tö cña chóng ®ang x©y
dùng líp vá electron trªn ph©n líp f cña líp thø ba kÓ tõ
ngoµi vµo.
CÊu h×nh electron rót gän cña c¸c nguyªn tè f lµ
114
(n-2)f (n-1)d0(1)ns2.
VËy, cã 14 nguyªn tè f cho mçi chu kú, b¾t ®Çu tõ
chu kú 6.
HiÖn cã 2 d·y chuyÓn tiÕp trong ®· hoµn chØnh ë
c¸c chu kú 6 vµ 7. §ã lµ c¸c Lanthanid vµ Actinid.
Chú ý:
• Cấu hình electron bão hoà phân lớp ( s2 , p6 , d10 , f 14 ) và
nửa bão hoà phân lớp ( p3 , d 5 , f 7 ) là trạng thái bền.
• Trật tự mức d và s ở nguyên tố chuyển tiếp (từ d1) có thể
chuyển đổi ( ví dụ: 4s2 3d5 3d5 4s2 ).
• Nguyên tố chuyển tiếp ngoài (d), nguyên tố d .
Nguyên tố chuyển tiếp trong (f), nguyên tố f = lanthanid;
actinid .
• Hiệu ứng cặp trơ ns2 [ (n-1)d10 bền do co d và co f ]
→ Trạng thái oxy hoá thấp bền hơn và phổ biến hơn
khi đi từ trên xuống dưới của một nhóm nguyên tố (cả A
và B) .
4.2. Sự biến thiên tuần hoàn các tính chất
1/ TuÇn hoµn vÒ cÊu hình electron: hình thành chu kỳ và các nhóm
nguyên tố.
2 / TuÇn hoµn vÒ b¸n kÝnh nguyªn tö :

40
 Biến thiên các đặc tính trong bảng tuần hoàn
Sức mạnh của bảng tuần hoàn không chỉ ở cách nó sắp xếp 105
chất rắn, 11 chất khí và 2 chất lỏng, mà còn ở cách nó bộc lộ
các liên hệ tiềm ẩn những đặc tính giữa các nguyên tố.
3/ TuÇn hoµn vÒ năng lưîng ion ho¸ (I)
I lµ n¨ng lưîng cÇn thiÕt ®Ó t¸ch mét electron ra khái nguyªn
tö hoÆc ion ë thÓ khÝ.
I biến thiên tuần hoàn theo chu kỳ và phân nhóm nguyên tố.
I = E - Ee = 0 - Ee = [ 0-(-13,6 . Z* / (n*)2 )] = 13,6 . Z* / (n*)2,( eV)
E = năng lượng của e ở xa vô cùng = 0
Ee = năng lượng của e bị tách khỏi nguyên tử khi bị ion hóa.
Ví dụ, Al (Z=13) 1s2 2s22p6 3s23p1 có I lần lượt:

Al (k)  Al+ (k) + e I1 =580kJ/mol
Al+ (k)  Al2+ (k) + e I2 = 1815 kJ/mol Al2+
(k)  Al3+ (k) + e I3 = 2740 kJ/mol Al3+ (k)
 Al4+ (k) + e I4 = 11600 kJ/mol
4/ TuÇn hoµn vÒ ®é ©m ®iÖn (X)
Độ âm điện (ký hiệu X ) là đại lượng đặc trưng cho khả năng của
nguyên tử trong phân tử hút cặp electron về phía mình.
X của nguyên tố nào càng lớn thì càng hút mạnh cặp electron về
phía nó.
X cũng biến thiên tuần hoàn theo chu kỳ và phân nhóm nguyên
 Đé ©m ®iÖn cña c¸c nguyªn tè theo thang Fluor.
Ph©n
IV VI VII VIII VIII VIII III IV VI VII
nhãm I A II A II B VB I B II B VA
B B B 1 2 3 A A A A
kú
H
1
2,1
Li Be B C N O F
2
1 1,5 2 2,5 3 3,5 4
Na Mg Al Si P S Cl
3
0,9 1,2 1,5 1,8 2,1 2,5 3
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br
4
0,8 1 1,3 1,5 1,6 1,6 1,5 1,8 1,8 1,8 1,9 1,5 1,5 1,8 2 2,4 2,8
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I
5
0,8 1 1 1,4 1,6 1,8 1,9 2,2 2,2 2,2 1,9 1,5 1,5 1,8 1,8 2,1 2,4
La-Lu
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi At
6 1,4-
0,7 0,9 1,3 1,5 1,7 1,9 2,2 2,2 2,2 2,4 1,8 1,5 1,6 1,8 2 2,2
1,2
Fr Ra
7
0,7 0,9
44