‫بسمه تعالی‬

‫دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی‬

‫دانشكده مهندسی مكانیك‬

‫دستور کار‬

‫آزمایشگاه مكانیك سیاالت‬

‫زمستان‪4931‬‬
‫صفحه‬ ‫فهرست مطالب‬

‫‪1‬‬ ‫مقررات و نحوه ارزشیابی نمره نهایی ‪.................................................................................................... .....................................................‬‬

‫‪4‬‬ ‫آزمایش ونتوری متر‪.......................................................... ..........................................................................................................................‬‬

‫‪11‬‬ ‫آزمایش افت فشار اصطکاکی در لوله مستقیم‪........................................................................................... ................................................‬‬

‫‪11‬‬ ‫آزمایش جریان درون یک اوریفیس‪..................................................................................................................... ......................................‬‬

‫‪21‬‬ ‫آزمایش پمپ گریز از مرکز‪............................................................................................................................. .............................................‬‬

‫‪28‬‬ ‫آزمایش نیروی برخورد جت آب ‪............................................................ ....................................................................................... .............‬‬

‫‪33‬‬ ‫آزمایش وسایل اندازهگیری دبی (ونتوریمتر‪ -‬اوریفیس‪ -‬روتامتر)‪....................................................................... .................................‬‬

‫‪41‬‬ ‫آزمایش سرریز‪.......................................................................................................................................... ..................................................‬‬

‫‪41‬‬ ‫آزمایش کاویتاسیون‪........................................................................................................... ........................................................................‬‬

‫‪49‬‬ ‫آزمایش مرکز فشار‪............................................................................................... ..................................................................................... .‬‬

‫‪54‬‬ ‫آزمایش افت جزئی (موضعی)‪.......................................................................................................................... ..........................................‬‬

‫‪15‬‬ ‫آزمایش پمپهای سری و موازی ‪....................................................... ......................................................................................................‬‬

‫‪71‬‬ ‫آزمایش توربین پلتون‪...................................................................................................................................... ...........................................‬‬

‫‪77‬‬ ‫پیوست‪ :‬میز هیدرولیک‪.................................................................... ..........................................................................................................‬‬

‫‪2‬‬
 ‫مقررات و نحوه ارزشیابی نمره نهایی‬

‫بهمنظور ایجاد نظم و ترتیب جهت بهبود وضعیت آموزش و رعایت عدالت در ارزشیابی نهایی دانشجویان در آزمایشگاه مکانیک‬

‫سیاالت مقرراتی به شرح زیر اجرا میگردد‪ .‬الزم است که دانشجویان در ابتدای نیمسال تحصیلی به مقررات زیر توجه نموده تا‬

‫با نحوه ارزشیابی خود در پایان نیمسال آشنا شوند‪.‬‬

‫‪ .1‬درس آزمایشگاه سیاالت طبق برنامه آموزش دانشکده راس ساعت شروع شده و بعد از حدود دو ساعت پایان مییابد‪.‬‬

‫‪ .2‬در اولین جلسه آزمایشگاه دانشجویان به انتخاب خود به گروههای چهار نفره تقسیم شده و در تمام مدت نیمسال با‬

‫هم آزمایشهای تعیین شده را انجام میدهند‪ ،‬توصیه میشود دانشجویانی که با هم ارتباط و آشنایی بیشتری دارند‬

‫یک گروه تشکیل دهند‪.‬‬

‫‪ .3‬هر گروه به انتخاب خود می تواند گزارش کار را به صورت گروهی یا انفرادی تهیه نماید‪ .‬واضح است که در صورت‬

‫گروهی بودن گزارش‪ ،‬نمره آن متعلق به تمام افراد گروه خواهد بود و در صورت انفرادی بودن نمره گزارش فقط‬

‫برای تهیهکننده گزارش محسوب خواهد شد و هر کدام از اعضای گروه ترجیحاً گزارشهای مشخص شده در جدول‬

‫زیر را تهیه کنند‪.‬‬

‫جدول ‪ -1‬عناوین پیشنهادی جهت نوشتن گزارشهای انفرادی‬

‫گزارش سوم‬ ‫گزارش دوم‬ ‫گزارش اول‬ ‫افراد گروه‬

‫توربین پلتون‬ ‫سرریز‬ ‫وسایل اندازهگیری دبی‬ ‫نفر اول‬

‫اوریفیس‬ ‫پمپ سری و موازی‬ ‫ونتوریمتر‬ ‫نفر دوم‬

‫ضربه جت‬ ‫کاویتاسیون‬ ‫افت موضعی‬ ‫نفر سوم‬

‫افت در لوله مستقیم‬ ‫پمپ گریز از مرکز‬ ‫مرکز فشار‬ ‫نفر چهارم‬

‫‪ .4‬دانشجویان باید تحویل گزارش کار خود را به تأیید مسئولین آزمایشگاه برسانند‪.‬‬

‫‪ .5‬آزمایشها برای گروههای مختلف بهترتیب مشخص شده در جدول زیر انجام میگردد و دانشجویان میبایست قبل از‬

‫حضور در آزمایشگاه مطالب مربوط به آن آزمایش را مطالعه کنند‪.‬‬

‫‪1‬‬
 ‫جدول ‪ -2‬ترتیب انجام آزمایشها برای گروههای مختلف‬

‫هفته‬
‫هفتم‬ ‫ششم‬ ‫پنجم‬ ‫چهارم‬ ‫سوم‬ ‫دوم‬ ‫اول‬
‫گروه‬
‫افت در لوله مستقیم‬ ‫توربین پلتون‬ ‫پمپ سری و موازی‬ ‫سرریز‬ ‫افت موضعی‬ ‫ونتوریمتر‬
‫ضربه جت‬ ‫اوریفیس‬ ‫پمپ گریز از مرکز‬ ‫اول‬
‫کاویتاسیون‬ ‫مرکز فشار‬ ‫وسایل اندازهگیری دبی‬

‫توجیهی‬
‫توربین پلتون‬ ‫پمپ سری و موازی‬ ‫افت در لوله مستقیم‬ ‫افت موضعی‬ ‫ونتوریمتر‬ ‫سرریز‬
‫دوم‬
‫اوریفیس‬ ‫پمپ گریز از مرکز‬ ‫ضربه جت‬ ‫مرکز فشار‬ ‫وسایل اندازهگیری دبی‬ ‫کاویتاسیون‬
‫پمپ سری و موازی‬ ‫افت در لوله مستقیم‬ ‫توربین پلتون‬ ‫ونتوریمتر‬ ‫سرریز‬ ‫افت موضعی‬
‫سوم‬
‫پمپ گریز از مرکز‬ ‫ضربه جت‬ ‫اوریفیس‬ ‫وسایل اندازهگیری دبی‬ ‫کاویتاسیون‬ ‫مرکز فشار‬

‫‪ .1‬دانشجویان میتوانند حداکثر یک غیبت موجه (طبق آییننامه آموزشی) در طول نیمسال داشته باشد‪ .‬ضمناً‬

‫دانشجویانی که یک جلسه غیبت موجه دارند میبایست به تنهایی آن آزمایش را انجام داده و به تنهایی گزارش آن‬

‫را تهیه نماید‪.‬‬

‫‪ .7‬تاخیر بیش از نیم ساعت به منزله غیبت محسوب میشود‪.‬‬

‫‪ .8‬در پایان هر نیم سال امتحان کتبی (شامل سواالت انتهای هر آزمایش (مفهومی و محاسبه) و تئوریهای مطرح شده‬

‫در دستور کار) و عملی ( شامل تمام مواردی که در طول ترم در هنگام آزمایش مطرح شده است) بهصورت انفرادی‬

‫بهعمل خواهد آمد‪.‬‬

‫الزم بهذکر است برای امتحان کتبی فرمولهای بدیهی و پایهای باید حفظ شوند‪.‬‬

‫‪ .9‬تقسیمبندی نمره نهایی دانشجو به شرح زیر است‪:‬‬

‫جدول ‪ -3‬تقیسمبندی نمره نهایی‬

‫جمع کل‬ ‫امتحان کتبی و عملی‬ ‫گزارش کار و پرسش از آن‬ ‫حضور و پرسش کالسی‬
‫‪111‬‬ ‫‪51-41‬‬ ‫‪51-41‬‬ ‫‪21-11‬‬

‫‪ .11‬گزارش هر آزمایش باید شامل موارد زیر باشد‪:‬‬

‫هدف‪ :‬خالصهای از اهداف آزمایش در این قسمت آورده شود (حداقل یک خط و حداکثر سه خط)‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫تئوری‪ :‬خالصهای از تئوری آزمایش همراه با فرمولهای مربوطه آورده شود‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫روش آزمایش‪ :‬خالصهای از آزمایش انجام شده تشریح گردد (حداکثر ‪ 11‬خط)‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫پاسخ به سواالت و نتایج‪ :‬تمامی نمودارها و جداول دارای عنوان و واحد بوده و نمونه محاسبات مربوط به‬ ‫‪‬‬

‫جداول و نمودارها نیز الزاماً نوشته شود‪.‬‬

‫الزم به ذکر است که گزارش کار باید مرتب نوشته شود و قسمت تئوری و روش آزمایش عیناً دستور کار نباشد‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫تذکرات مهم‬

‫مهلت تحویل هر گزارش کار به مدت یک هفته پس از انجام آن آزمایش است‪ ،‬در صورت تاخیر‪ ،‬به ازای هر هفته ‪ %21‬از نمره‬

‫گزارش کار کسر خواهد شد‪.‬‬

‫صفحه اول هر گزارشی الزاماً ‪ Data Sheet‬مربوط به آن آزمایش قرار داده شود در غیر صورت تحویل گرفته نمیشود‪.‬‬

‫کپی برداری از گزارش سایر دانشجویان و سالهای گذشته به منزله صفر است و هیچ توجیهی برای آن قابل قبول نیست‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫آزمایش ونتوریمتر‬
‫(‪)Venturi Meter‬‬

‫هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش آشنایی با ونتوریمتر‪ ،‬بهدست آوردن ضریب تخلیه و تعیین درصد بهبود افت فشار و همچنین بررسی‬
‫تغییرات فشار در طول ونتوریمتر میباشد‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‬

‫ونتوری لولهای با قطر متغیر است که ابتدا سطح مقطع آن به تدریج کم میگردد و بعد از یک قسمت باریک (گلوگاه)‪ ،‬دوباره‬

‫سطح مقطع آن اضافه شده تا به قطر اولیه برسد‪.‬‬

‫شکل (‪ ،)1‬جریان ایدهآل در لوله ونتوری را نشان میدهد‪ .‬اگر ‪ A4 ،A1‬و ‪ An‬بهترتیب سطح مقطع لوله ونتوری در ورودی‪،‬‬

‫گلوگاه و هر مقطع اختیاری و همچنین ‪ h4 ،h1‬و ‪ hn‬ارتفاعات پیزومتری در این مقاطع باشند‪ ،‬با صرفنظر کردن از افت انرژی‬

‫در لوله ونتوری و ثابت فرض کردن سرعت و ارتفاعات پیزومتری دو مقطع میتوان رابطهی برنولی و پیوستگی را بین دو مقطع‬

‫(ورودی و گلوگاه) نوشت و با حذف یکی از سرعتها در دو رابطه معادله (‪ )1‬را به دست آورد‪.‬‬

‫) ‪2𝑔(ℎ1 − ℎ4‬‬
‫= ‪𝑢4‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬
‫√‬ ‫‪𝐴4 2‬‬
‫(‪1−‬‬ ‫)‬
‫‪𝐴1‬‬

‫بنابراین دبی حجمی ایدهآل در ونتوری از رابطه زیر محاسبه میگردد‪:‬‬

‫) ‪2𝑔(ℎ1 − ℎ4‬‬
‫‪𝑄𝑡 = 𝐴4 𝑢4 = 𝐴4‬‬ ‫معادله (‪)2‬‬
‫√‬ ‫‪𝐴4 2‬‬
‫(‪1−‬‬ ‫)‬
‫‪𝐴1‬‬

‫هد کلی‬
‫𝑔‪𝑢1 2 ⁄2‬‬ ‫𝑔‪𝑢𝑛 2 ⁄2‬‬
‫𝑔‪𝑢4 2 ⁄2‬‬

‫‪h1‬‬ ‫‪hn‬‬
‫‪h4‬‬
‫جهت جریان‬

‫مبنا‬

‫شکل ‪ - 1‬شرایط ایدهآل در لوله ونتوریمتر‬

‫‪4‬‬
‫با توجه به افت انرژی بین مقاطع ‪ 1‬و ‪ 4‬و ثابت نبودن سرعتها در هر مقطع‪ ،‬دبی حجمی واقعی کمتر از مقدار بهدست آمده‬

‫از معادله (‪ )2‬میباشد‪ .‬برای برطرف نمودن اثرات فوق ضریبی به نام ضریب دستگاه که با نماد (‪ )C‬نشان داده میشود به طرف‬

‫دوم معادله (‪ )2‬اضافه میگردد و عمالً رابطه زیر مورد استفاده قرار میگیرد‪.‬‬

‫) ‪2𝑔(ℎ1 − ℎ4‬‬
‫‪𝑄𝑒 = 𝐶 𝐴4‬‬ ‫𝑡𝑄 𝐶 =‬ ‫معادله (‪)3‬‬
‫√‬ ‫‪𝐴4 2‬‬
‫(‪1−‬‬ ‫)‬
‫‪𝐴1‬‬

‫بهکمک رابطه برنولی و معادله پیوستگی بین مقطع ورودی و هر مقطع اختیاری دیگر‪ ،‬میتوان مقادیر تئوری تغییرات فشار‬

‫نسبت به هد سرعت در گلوگاه را محاسبه کرد‪.‬‬

‫‪ℎ𝑛 − ℎ1‬‬ ‫‪𝐴4 2‬‬ ‫‪𝐴4 2‬‬

‫=‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪−‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫معادله (‪)4‬‬
‫‪𝑢4 2‬‬ ‫‪𝐴1‬‬ ‫𝑛𝐴‬
‫𝑔‪⁄2‬‬

‫الزم بهذکر است از رابطه باال میتوان توزیع فشار ایدهآل را در طول ونتوری نیز محاسبه کرد‪.‬‬

‫شرح دستگاه و روش آزمایش‬

‫شکل (‪ ،)2‬یک دستگاه ونتوری را نشان میدهد‪ .‬در طولهای مختلف این ونتوری ‪ 11‬پیزومتر جهت اندازهگیری فشار نسبی‬

‫نصب شده است‪ .‬برای اندازهگیری دبی جریان در ونتوریمترها‪ ،‬فقط دو پیزومتر در ورودی و گلوگاه الزم است‪ ،‬زیرا اندازهگیری‬

‫دبی فقط به مقدار ارتفاع متناظر با فشار این دو مقطع بستگی دارد‪ .‬تغییرات دبی نیز توسط شیر کنترل در قسمت خروجی‬

‫ونتوری انجام میگیرد‪.‬‬

‫پیزومتر‬

‫گلوگاه ونتوری‬
‫خروجی ونتوری‬
‫ورودی ونتوری‬
‫شیر تنظیم دبی‬

‫شکل ‪ -2‬دستگاه ونتوریمتر‬

‫‪5‬‬
 ‫این آزمایش در دو مرحله انجام میشود‪.‬‬

‫‪ .1‬در دبیهای مختلف برای محاسبه ضریب تخلیه و درصد بهبود افت فشار‬

‫‪ .2‬در دو دبی خاص برای تعیین تغییرات نسبی فشار در طول ونتوری‬

‫مرحله اول‪ :‬در مرحله اول شیر کنترل جریان طوری باز شود که سطح آب در ورودی (پیزومتر اول) در محدوده باالیی مقیاس‬

‫مدرج و در گلوگاه (پیزومتر چهارم) در محدوده پایین مقیاس مدرج قرار گیرد‪ .‬با تعیین ‪ h1‬و ‪ h4‬و داشتن ابعاد ونتوری میتوان‬

‫مقدار دبی ایدهآل (‪ )Qt‬را از رابطه (‪ )2‬بهدست آورد‪ .‬مقدار دبی واقعی جریان نیز توسط میز هیدرولیک اندازهگیری شود‪ .‬از‬

‫مقایسه دبی واقعی و تئوری در رابطه (‪ )3‬میتوان مقدار ‪ C‬را محاسبه کرد‪ .‬برای بررسی تغییرات ‪ C‬برحسب دبی‪ ،‬آزمایش فوق‬

‫در ‪ 11‬مرحله انجام میشود‪.‬‬

‫مرحله دوم‪ :‬برای تعیین توزیع فشار واقعی در طول لوله ونتوری‪ ،‬ارتفاع تمام پیزومترها برای دو دبی مشخص یادداشت شود‪.‬‬

‫قطر مقاطع مختلف لوله ونتوری و محل انشعابهای پیزومترها در شکل (‪ )3‬و جدول (‪ )1‬نشان داده شده است‪.‬‬
‫جدول ‪ -1‬قطر مقاطع مختلف ونتوری‬

‫شماره مانومتر‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪11‬‬
‫قطر(‪dn)mm‬‬ ‫‪21/11‬‬ ‫‪23/21‬‬ ‫‪18/41‬‬ ‫‪11/11‬‬ ‫‪11/81‬‬ ‫‪18/47‬‬ ‫‪21/11‬‬ ‫‪21/84‬‬ ‫‪23/53‬‬ ‫‪25/24‬‬ ‫‪21/11‬‬

‫(‪) 1‬‬ ‫(‪) 2‬‬ ‫(‪) 3( ) 4‬‬ ‫(‪) 5‬‬ ‫(‪)1‬‬ ‫(‪) 7‬‬ ‫(‪) 8‬‬ ‫(‪) 9‬‬ ‫(‪)11‬‬ ‫(‪)11‬‬

‫جهت جریان‬
‫ورودی‬ ‫گلوگاه‬ ‫خروجی‬

‫‪8 7‬‬
‫‪22‬‬ ‫‪22‬‬
‫‪34‬‬ ‫‪37‬‬
‫‪54‬‬ ‫‪52‬‬
‫‪54‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪82‬‬

‫‪112‬‬

‫شکل ‪ -3‬قطر مقطع مختلف محل پیزومترها بر حسب میلیمتر‬

‫‪1‬‬
 ‫نتایج و محاسبات‬

‫‪ .1‬نتایج حاصل از مرحله اول آزمایش را در جدول (‪ )2‬وارد کرده و آنرا کامل کنید‪.‬‬

‫الزم به ذکر است که کاهش فشار در قسمت واگرای ونتوری به مقدار زیادی جبران میشود که این جبران فشار بهصورت‬

‫زیر بیان میشود‪.‬‬

‫‪ℎ11 − ℎ4‬‬
‫= 𝑅 = درصد بهبود افت فشار‬ ‫‪× 100‬‬
‫‪ℎ1 − ℎ4‬‬

‫جدول ‪ -2‬نتایج حاصل از مرحله اول آزمایش‬

‫ردیف‬ ‫)‪m(kg‬‬ ‫)‪t(s‬‬ ‫)‪h1(mm‬‬ ‫)‪h4(mm‬‬ ‫)‪h11(mm‬‬ ‫)‪Qe×104 (m3/s‬‬ ‫)‪(h1- h4) (m‬‬ ‫)‪(h1- h4) 0.5 (m0.5‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪R‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫‪ .2‬به کمک جدول (‪ )2‬تغییرات (‪ )h1-h4(0.5 )m0.5‬را بر حسب (‪ 104×Qe )m3/s‬رسم نمایید‪ .‬آیا این نمودار خطی است؟‬

‫به کمک این نمودار مقدار متوسط ‪ C‬را بهدست آورید‪.‬‬

‫‪ .3‬به کمک جدول (‪ )2‬تغییرات ‪ C‬بر حسب (‪ 104×Qe )m3/s‬را ترسیم کنید و درباره نحوه تغییرات آن بحث نمایید‪.‬‬

‫‪ .4‬به کمک جدول (‪ )2‬تغییرات ‪ R‬بر حسب (‪ 104×Qe )m3/s‬را ترسیم کنید و بر روی آن بحث کنید‪.‬‬

‫‪ .5‬برای تعیین توزیع فشار تجربی نتایج حاصل از مرحله دوم را که در آن ارتفاع تمام پیزومترها خوانده شده را در‬

‫جدول (‪ )3‬وارد کرده و آنرا کامل کنید‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫جدول ‪ -3‬تغییرات تجربی نسبت افت فشار به هد سرعت در گلوگاه‬

‫‪m=22.5 kg‬‬ ‫‪m=22.5 kg‬‬

‫شماره‬ ‫=)‪t(s‬‬ ‫=)‪t(s‬‬
‫𝟑𝒎‬ ‫𝟐 𝟒𝒖‬ ‫𝟑𝐦‬ ‫𝟐 𝟒𝒖‬
‫پیزومتر‬ ‫= ) ( 𝒆𝑸‬ ‫= )𝒎(‬ ‫= ) ( 𝐞𝐐‬ ‫= )𝐦(‬
‫𝒔‬ ‫𝒈𝟐‬ ‫𝐬‬ ‫𝐠𝟐‬
‫𝟏𝒉 ‪𝒉𝒏 −‬‬ ‫𝟏𝒉 ‪𝒉𝒏 −‬‬
‫(‪)n‬‬ ‫)𝒎𝒎( 𝒏𝒉‬ ‫𝟐 𝟒𝒖 )𝒎( 𝟏𝒉 ‪𝒉𝒏 −‬‬ ‫)𝒎( 𝟏𝒉 ‪𝒉 (𝒎𝒎) 𝒉𝒏 −‬‬ ‫‪𝒖𝟒 𝟐⁄‬‬
‫𝒏 𝒈𝟐‪⁄‬‬ ‫𝒈𝟐‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬
‫‪11‬‬

‫‪ .1‬مقادیر تئوری تغییرات فشار به هد سرعت در گلوگاه توسط رابطه (‪ )4‬تعیین میشود‪ .‬با توجه به معلوم بودن قطر‬

‫ونتوری در مقاطع مختلف جدول (‪ )4‬را کامل کنید‪.‬‬

‫جدول ‪ -4‬تغییرات تئوری نسبت افت فشار به هد سرعت در گلوگاه‬

‫‪𝑑4‬‬ ‫‪𝐴4 2‬‬ ‫𝟏𝒉 ‪𝒉𝒏 −‬‬ ‫‪𝐴4 2‬‬ ‫‪𝐴4 2‬‬
‫شماره پیزومتر(‪)n‬‬ ‫قطر مقطع (‪)mm‬‬ ‫) (‬ ‫) (‪=( ) −‬‬
‫𝑛𝑑‬ ‫𝑛𝐴‬ ‫‪𝒖𝟒 𝟐⁄‬‬ ‫‪𝐴1‬‬ ‫𝑛𝐴‬
‫𝒈𝟐‬

‫‪1‬‬ ‫‪21/11‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪23/21‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪18/41‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪11/11‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪11/81‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪18/47‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪21/11‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪21/84‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪23/53‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪25/24‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪21/11‬‬

‫‪ .7‬با استفاده از جدول (‪ )4( ،)3‬و شکل (‪ ،)3‬نمودار تغییرات تئوری و تجربی نسبت افت فشار به هد سرعت در گلوگاه‬

‫( ‪ )𝑢ℎ −ℎ⁄‬را بر حسب محل پیزومترها رسم کنید و علت اختالف آنها در قسمتهای مختلف در طول ونتوریمتر را‬ ‫𝑛‬
‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫𝑔‪2‬‬

‫شرح دهید‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫‪ .8‬نتایج آزمایش نشان میدهد که فشار در انتهای ونتوریمتر کم تر از فشار در ابتدای آن است و این اختالف به علت‬

‫افت انرژی سیال است‪ .‬آیا میتوان این اختالف فشار را برای اندازهگیری دبی بهکار برد؟ چرا؟‬

‫‪ .9‬اگر بخواهیم از یک ونتوری برای اندازه گیری دبی یک گاز استفاده کنیم چه اصالحی در ونتوری مورد استفاده‪،‬‬

‫پیشنهاد میکنید‪.‬‬

‫‪ .11‬نحوه تغییرات گرادیان فشار در قسمت همگرا و واگرا متفاوت است‪ .‬در مورد این تغییرات بحث کنید‪.‬‬

‫‪ .11‬اگر دستگاه تراز نباشد‪ ،‬لولههای پیزومتری بهصورت مایل قرار میگیرند و خطایی ثابت در خواندن (‪ )h1-h4‬بهوجود‬

‫میآید‪ .‬اثر این خطا در نتایج بهدست آمده چیست؟ در حالت شیبدار بودن ونتوریمتر رابطهای برای تعیین دبی‬

‫حجمی بهدست آورید‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫آزمایش افت فشار اصطاکی در لوله مستقیم‬
‫)‪(Friction Loss in a Pipe‬‬

‫هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش بررسی قوانین افت اصطکاکی بر حسب نوع جریان درون لوله (آرام و آَشفته)‪ ،‬همچنین تعیین ضریب‬

‫ویسکوزیته ی جریان آرام توسط معادله پوازی و ضریب اصطکاک جریان آشفته توسط معادله دارسی ویسباخ میباشد‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‬

‫افت انرژی بر اثر اصطکاک‪ ،‬درون یک لولهی مستقیم و افقی به صورت کاهش فشار ظاهر میشود‪ .‬اگر جریان مایعی از لوله‬

‫شکل (‪ )1‬عبور کند اختالف ارتفاع (‪ )h‬در پیزومترهای ‪ A‬و ‪ B‬معرف افت انرژی در اثر اصطکاک یا افت فشار (به ازای واحد‬

‫وزن سیال جاری) در لوله افقی میباشد‪.‬‬

‫‪h‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪L‬‬

‫شکل ‪ -1‬افت فشار در طول ‪L‬‬

‫با توجه به اینکه بعد افت فشار به ازای واحد وزن سیال از دیمانسیون طول است به آن افت هد یا افت ارتفاع میگویند‪ .‬در‬

‫مسائل مهندسی معموالً افت فشار را برای واحد طول لوله محاسبه مینمایند و به آن گرادیان فشار یا گرادیان هیدرولیکی‬

‫میگویند که طبق رابطه زیر تعریف میشود‪.‬‬

‫‪ℎ‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬

‫=𝑖‬
‫𝐿‬

‫در بررسی جریان سیال داخل لوله می توان نتیجه گرفت که در جریان آرام گرادیان هیدرولیکی متناسب با سرعت و در جریان‬

‫آشفته متناسب با سرعت به توان عددی بین ‪ 1/7‬تا ‪ 2‬میباشد‪ .‬مقدار این توان به عدد رینولدز و زبری جداره داخلی لوله‬

‫بستگی دارد‪ .‬رابطه گرادیان هیدرولیکی و سرعت در جریان آرام توسط معادله پوازی به شکل زیر بیان میشود‪.‬‬

‫‪ℎ‬‬ ‫𝑢 𝜇 ‪32‬‬
‫=𝑖‬ ‫=‬ ‫معادله (‪)2‬‬
‫𝐿‬ ‫‪𝜌 𝑔 𝐷2‬‬

‫‪11‬‬
‫معادله (‪ )2‬را با کمی تغییر میتوان به شکل معادله (‪ )3‬نوشت که البته با توجه به کمیت سرعت در عدد رینولدز نمیتوان‬

‫نتیجه گرفت که در آن ‪ i‬متناسب با مجذور سرعت است‪.‬‬

‫‪64‬‬ ‫‪𝑢2‬‬ ‫معادله (‪)3‬‬

‫=𝑖‬ ‫×‬
‫𝐷𝑔‪𝑅𝑒 2‬‬

‫در محاسبات مهندسی برای محاسبه گرادیان هیدرولیکی در جریانهای آشفته از رابطه دارسی ویسباخ بهصورت زیر استفاده‬

‫میشود‪.‬‬

‫‪𝑓 𝑢2‬‬ ‫معادله (‪)4‬‬

‫=𝑖‬ ‫×‬
‫𝑔‪𝐷 2‬‬

‫در رابطه فوق ‪ f‬ضریب اصطکاک لوله نامیده می شود که به عدد رینولدز جریان و زبری داخلی لوله بستگی دارد‪ .‬از روابط فوق‬

‫پیداست که اگر بخواهیم در جریان آرام‪ ،‬گرادیان هیدرولیکی را از رابطه دارسی ویسباخ محاسبه نماییم‪ .‬مقدار ‪ f‬از رابطه (‪)5‬‬

‫بهدست میآید‪.‬‬

‫‪64‬‬ ‫معادله (‪)5‬‬

‫=𝑓‬
‫𝑒𝑅‬

‫برای محاسبه ‪ f‬در جریان آشفته آزمایشهای زیادی صورت گرفته که با توجه به فرضیات موجود در آنها روابط مختلفی برای‬

‫‪ f‬پیشنهاد شده است‪ ،‬یکی از روابط پیشنهادی رابطه کلبروک است که به صورت رابطه (‪ )1‬میباشد‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫𝑒‬ ‫‪9.35‬‬

‫‪= 1.14 − 2 log [ +‬‬ ‫]‬ ‫معادله (‪)1‬‬
‫𝑓√‬ ‫𝐷‬ ‫𝑓√ 𝑒𝑅‬

‫در صورتی که عدد رینولدز بین ‪ 3111‬تا ‪ 111111‬و لوله صاف باشد میتوان از رابطه پیشنهادی بالزیوس بهصورت زیر‬

‫استفاده کرد‪.‬‬

‫‪0.3164‬‬ ‫معادله (‪)7‬‬

‫=𝑓‬
‫‪𝑅𝑒 0.25‬‬

‫در عمل رابطه گرادیان هیدرولیکی بر حسب سرعت را به صورت معادله (‪ )8‬نشان میدهند‪ .‬که ‪ n‬و ‪ K‬برای یک جریان و لوله‬

‫معین‪ ،‬ثابت است‪.‬‬

‫𝑛𝑢 𝐾 = 𝑖‬ ‫معادله (‪)8‬‬

‫مقدار ‪ n‬در ناحیه آشفته بین ‪ 1/7‬تا ‪ 2‬میباشد‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫شرح دستگاه و روش آزمایش‬

‫شکل (‪ )2‬نمای کلی دستگاه مورد آزمایش را نشان میدهد‪ .‬توسط مانومترهای تفاضلی جیوهای و آبی روی دستگاه میتوان‬

‫افت فشار بین دو نقطه از یک لوله مستقیم به طول ‪ 524‬میلیمتر‪ ،‬قطر اسمی ‪ 3‬میلیمتر و سطح مقطع ‪ 7/11‬میلیمترمربع را‬

‫اندازه گرفت‪ .‬واضح است که در افت فشارهای کم (معموالً جریان آرام) از مانومترهای تفاضلی آبی و در افت فشارهای زیاد‬

‫(معموالً جریان آشفته) از مانومترهای تفاضلی جیوهای استفاده میشود‪ .‬برای اندازهگیری دبی آب در لوله از یک ظرف مدرج و‬

‫کرونومتر استفاده میگردد‪ .‬تغییرات دبی آب توسط یک شیر سوزنی در قسمت خروجی لوله انجام میگیرد‪ .‬برای برقراری‬

‫جریان آرام‪ ،‬از یک تانک آب در ارتفاع ثابت استفاده میشود و برای برقراری جریان آشفته‪ ،‬خروجی پمپ را مستقیم به لوله‬

‫اصلی وصل میکنند‪.‬‬

‫‪Water Manometer‬‬
‫‪Back Panel‬‬
‫‪Purge Valve‬‬
‫‪Bicycle Pump‬‬
‫‪Connection‬‬
‫‪Access Port‬‬
‫‪Mercury Manometer‬‬

‫‪Water Manifold‬‬

‫‪Tap in Open‬‬
‫‪Position‬‬
‫‪Mercury‬‬

‫‪To‬‬
‫‪Mercury‬‬
‫‪Pressure Tapping‬‬ ‫‪Manometer‬‬
‫‪Block‬‬
‫‪Tap‬‬
‫‪Inlet from Bench‬‬ ‫‪Outlet‬‬

‫‪Baseplate‬‬ ‫‪Levelling Feet‬‬

‫شکل ‪ -2‬شمای دستگاه اندازهگیری افت فشار در لوله‬

‫‪12‬‬
 ‫قبل از شروع آزمایش ابتدا میبایست دستگاه را تنظیم نمود‪ .‬آزمایش در دو مرحله انجام میشود‪.‬‬

‫‪ .1‬بیشتر جریان به صورت آرام‬

‫‪ .2‬بیشتر جریان به صورت آشفته‬

‫مرحله اول‪ :‬برای انجام مرحله اول آزمایش خروجی پمپ میز آزمایشگاهی را به تانک آب در ارتفاع ثابت وصل نموده و سپس‬

‫توسط لوله ای در زیر تانک آن را به داخل لوله مورد آزمایش هدایت کنید‪ .‬توسط مانومتر تفاضلی آبی میتوان افت فشار (افت‬

‫هد) را خوانده و نتیجه را یادداشت کرد‪ .‬با بستن تدریجی شیر سوزنی در انتهای لوله این مرحله از آزمایش را برای چند دبی‬

‫مختلف انجام دهید‪ .‬اندازهگیری دبی در هر مرحله توسط ظرف مدرج و کرونومتر انجام میگیرد‪.‬‬

‫مرحله دوم‪ :‬برای انجام مرحله دوم آزمایش خروجی پمپ را مستقیم به لوله اصلی وصل کنید‪ .‬با توجه به اینکه در چنین‬

‫حالتی فشار خروجی پمپ در لوله مورد آزمایش اثر دارد‪ ،‬بنابراین بیشتر جریان آشفته میباشد‪ .‬در این مرحله چون افت فشار‬

‫زیادتر است از مانومترهای تفاضلی جیوهای برای اندازهگیری آن استفاده میشود‪ .‬با بستن تدریجی شیر سوزنی در انتهای لوله‬

‫این مرحله از آزمایش را نیز برای چند دبی مختلف انجام دهید‪.‬‬

‫الزم بهذکر است برای محاسبه ضریب ویسکوزیته‪ ،‬دمای متوسط آب نیز در طول آزمایش اندازهگیری شود و تفاضل ارتفاع‬

‫مانومترهای جیوهای در عدد ‪ 12/1‬ضرب گردد تا افت هد بر اساس ارتفاع آب بهدست آید‪.‬‬

‫محاسبات و نتایج‬

‫‪ .1‬نتایج حاصل از مرحله اول و دوم آزمایش (شامل اندازهگیری حجم آب جمع شده‪ ،‬زمان و ارتفاع مانومترها در ورودی‬

‫و خروجی لوله) را در جدول (‪ )1‬و (‪ )2‬وارد و آنرا کامل کنید‪.‬‬

‫جدول ‪ -1‬نتایج حاصل از مرحله اول آزمایش (جریان آرام)‬

‫ردیف‬ ‫)‪V (m Lit‬‬ ‫)‪t (s‬‬ ‫)‪hA(mm‬‬ ‫)‪hB(mm‬‬ ‫)‪u(m/s‬‬ ‫)‪( hA- hB) (m‬‬ ‫‪i‬‬ ‫)‪Log(i‬‬ ‫)‪Log(u‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫‪13‬‬
 ‫جدول ‪ -2‬نتایج حاصل از مرحله دوم آزمایش (جریان آشفته)‬

‫ردیف‬ ‫)‪V (m lit‬‬ ‫)‪t (s‬‬ ‫)‪hA(mm‬‬ ‫)‪hB(mm‬‬ ‫)‪u(m/s‬‬ ‫)‪( hA- hB) (m‬‬ ‫‪i‬‬ ‫)‪Log(i‬‬ ‫)‪Log(u‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬
‫‪ .2‬نمودار ‪ i‬بر حسب )‪ u (m/s‬را برای جریان آرام و آشفته در یک نمودار ترسیم کنید و بحث نمایید‪.‬‬

‫‪ .3‬برای بررسی دقیقتر تغییرات سرعت در جریان آرام‪ ،‬نمودار ‪ i‬بر حسب )‪ u (m/s‬را برای سرعتهای کمتر از یک متر‬

‫بر ثانیه ترسیم کنید‪ .‬به کمک این نمودار رینولدز بحرانی را محاسبه نمایید‪ .‬همچنین به کمک شیب نمودار و رابطه‬

‫پوازی ضریب ویسکوزیته را تعیین کرده و با مقدار موجود در نمودار زیر مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫‪16‬‬ ‫))‪µ(T)=2.414×10-5 ×10(247.8/(T-140‬‬

‫)‪104×Coefficient of Viscosity (µ)-(kg/s. m‬‬

‫)‪T(K) and µ(kg/s.m‬‬

‫‪14‬‬

‫‪12‬‬

‫‪10‬‬

‫‪8‬‬

‫‪6‬‬

‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪100‬‬
‫)‪Temperature(˚C‬‬

‫‪ .4‬نمودار )‪ Log(i‬بر حسب )‪ Log(u‬را برای جریان آرام و آشفته ترسیم کنید‪ .‬اگر بدانیم بهطور کلی گرادیان‬

‫هیدرولیکی متناسب با ‪ un‬میباشد‪ ،‬به کمک نمودار رسم شده‪ n ،‬را برای جریان آرام و آشفته محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪ .5‬برای جریان آشفته جدول (‪ ) 3‬را کامل کنید (با توجه به داشتن دمای آب‪ ،‬ضریب ویسکوزیته را از شکل (‪ )3‬تعیین‬

‫𝐷𝑢𝜌 = 𝑒𝑅) محاسبه کنید)‪.‬‬

‫𝜇‬
‫کنید و ‪ Re‬را از رابطه (‬

‫‪14‬‬
 ‫جدول ‪ -3‬مقایسه ضرایب ‪ f‬درجریان آشفته‬

‫ردیف‬ ‫)‪u (m/s‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪u2/2gD‬‬ ‫‪Re‬‬ ‫‪ f‬دارسی ویسباخ‬ ‫‪ f‬بالزیوس‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫با استفاده از جدول (‪ ،)3‬نمودار ضریب اصطکاک به دست آمده از رابطه دارسی ویسباخ و بالزیوس را بر حسب رینولدز ترسیم‬ ‫‪.1‬‬

‫کرده و بحث نمایید‪ ،‬با توجه به نمودار دارسی ویسباخ توضیح دهید چگونه میتوان به کمک این نمودار زبری لوله را تعیین‬

‫کرد‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫آزمایش جریان درون یك اوریفیس‬
‫(‪)Flow Through an Orifice‬‬

‫هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش مشاهده چگونگی تخلیه مایعات از یک سوراخ مدور‪ 1‬و تعیین ضرایب تخلیه‪ ،‬سرعت و سطح جریان در‬

‫ارتفاع معین و همچنین بهدست آوردن رابطهای بین این ضرایب میباشد‪ .‬یکی دیگر از اهداف آزمایش اندازهگیری زمان تخلیه‬

‫تجربی و مقایسه آن با زمان تئوری بر حسب ارتفاعات مختلف است‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‬

‫وقتی سیالی از میان یک دهانه لبه تیز عبور میکند دبی واقعی آن کمتر از دبی بهدست آمده از روابط تئوری میباشد و این‬

‫اختالف نه تنها بهواسطه افت انرژی بلکه بیشتر به خاطر انقباض سطح مقطع جریان میباشد‪ .‬به کمترین مقطع جریان‪ ،‬مقطع‬

‫فشرده‪ 2‬میگویند‪ .‬در شکل (‪ )1‬اساس عبور جریان از یک سوراخ نشان داده شده است‪ .‬اگر ‪ Hc‬ارتفاع آب مخزن در مقطع‬

‫فشرده باشد‪ ،‬با نوشتن رابطه برنولی بین دو نقطه در سطح آزاد و مقطع فشرده میتوان سرعت ایدهآل خروجی آب را از معادله‬

‫(‪ )1‬بهدست آورد‪.‬‬

‫‪𝑉0 = √2𝑔𝐻0‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬

‫شکل ‪ -1‬عبور آب از یک سوراخ مدور‬

‫اگر بهکمک لوله پیتوت هد کلی جریان در مقطع فشرده ‪ Hc‬باشد در این صورت سرعت واقعی خروجی آب از رابطه (‪)2‬‬

‫بهدست میآید‪.‬‬

‫𝑐𝐻𝑔‪𝑉𝑐 = √2‬‬ ‫معادله (‪)2‬‬

‫طبق تعریف نسبت سرعت واقعی به سرعت ایدهآل را ضریب سرعت نامیده و با ‪ Cv‬نشان میدهند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Orifice‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Vena Contracta‬‬

‫‪11‬‬
 ‫𝑐𝑉‬ ‫𝑐𝐻‬ ‫معادله (‪)3‬‬
‫= 𝑣𝐶‬ ‫√=‬
‫‪𝑉0‬‬ ‫‪𝐻0‬‬

‫هم چنین طبق تعریف نسبت سطح مقطع فشرده جریان به سطح مقطع سوراخ را ضریب سطح نامیده و با ‪ Cc‬نشان میدهند‪.‬‬

‫‪𝐴𝑐 𝐷𝑐2‬‬
‫= 𝑐𝐶‬ ‫=‬ ‫معادله (‪)4‬‬
‫‪𝐴0 𝐷02‬‬

‫با توجه به تعاریف فوق میتوان دریافت که دبی حجمی واقعی (‪ )Qe‬کمتر از مقدار تئوری (‪ )Qt‬میباشد‪ .‬نسبت دبی واقعی به‬

‫دبی تئوری را ضریب تخلیه نامیده و با ‪ Cd‬نشان میدهند‪.‬‬

‫𝑐𝐴 𝑐𝑉 𝑒𝑄‬
‫= 𝑑𝐶‬ ‫=‬ ‫معادله (‪)5‬‬
‫‪𝑄𝑡 𝑉0 𝐴0‬‬
‫واضح است که‪:‬‬

‫𝑣𝐶 𝑐𝐶 = 𝑑𝐶‬ ‫معادله (الف‪)5-‬‬

‫برای تعیین زمان الزم برای تخلیه مقدار معینی مایع از سوراخ یک مخزن بهصورت تئوری‪ ،‬شکل (‪ )2‬را در نظر بگیرید‪ .‬فرض‬

‫میکنیم که در لحظه ‪ t‬ارتفاع آب ‪ h‬باشد و بعد از ‪ dt‬ثانیه از ارتفاع آب به اندازه ‪ dh‬کاسته شود‪ .‬اگر ‪ A‬سطح مقطع مخزن‬

‫باشد‪ ،‬با نوشتن رابطه اصل بقای جرم برای المانی از حجم مخزن و سپس انتگرالگیری در تمام حجم مخزن میتوان رابطهای‬

‫جهت تعیین زمان تخلیه بهدست آورد‪.‬‬

‫𝑡𝑑 ‪𝐴 𝑑ℎ = 𝐴0 √2𝑔ℎ‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬

‫𝐴‪2‬‬
‫=𝑡‬ ‫) ‪(√𝐻1 − √𝐻2‬‬ ‫معادله (‪)7‬‬
‫𝑔‪𝐴0 √2‬‬

‫‪A‬‬

‫‪dh‬‬

‫‪A0‬‬

‫شکل ‪ -2‬المانگیری برای به دست آوردن زمان تخلیه تئوری‬

‫الزم بهذکر است ‪ H1‬و ‪ H2‬ارتفاع اولیه و ثانویه سطح آب میباشند‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫شرح دستگاه و روش آزمایش‬

‫دستگاه آزمایش مطابق شکل (‪ )3‬از یک مخزن استوانهای شفاف با دو مانومتر یکی برای تعیین ‪ H0‬و دیگری لوله پیتوت برای‬

‫تعیین ‪ Hc‬تشکیل شده است‪ .‬جهت جلوگیری از تالطم آب در محل ورودی آب به مخزن یک دیفیوزر قرار داده شده است‪ .‬به‬

‫منظور تثبیت ارتفاع آب نیز یک لوله سرریز جهت تخلیه آب اضافی‪ ،‬در مخزن قرار داده شده است‪.‬‬

‫ورودی جریان‬

‫مانومتر‬

‫دیفیوزر‬

‫اوریفیس‬

‫لوله سرریز‬ ‫لوله پیتوت‬

‫وسیله اندازهگیری قطر آب‬

‫شکل ‪ -3‬دستگاه مورد آزمایش‬

‫سوراخ مورد آزمایشی که در زیر مخزن قرار دارد مشخصات آن در جدول (‪ )1‬آورده شده است‪.‬‬

‫جدول ‪ -1‬مشخصات دستگاه آزمایش اوریفیس‬

‫قطر اوریفیس (‪)mm‬‬ ‫قطر مخزن (‪)mm‬‬

‫‪D0=13‬‬ ‫‪D=150‬‬

‫این آزمایش به ترتیب در سه مرحله انجام میشود‪:‬‬

‫‪ .1‬اندازهگیری ضرایب ‪ Cc ، Cd‬و ‪ Cv‬در ارتفاع ثابت آب‬

‫‪ .2‬اندازهگیری ضریب تخلیه (‪ )Cd‬در ارتفاعات مختلف‬

‫‪ .3‬اندازهگیری تجربی زمان تخلیه آب از مخزن در ارتفاعات مختلف و مقایسه آن با مقادیر تئوری‬

‫‪18‬‬
‫مرحله اول‪ :‬برای انجام مرحله اول آزمایش‪ ،‬شیر کنترل جریان آب در روی میز هیدرولیک را طوری باز میکنیم تا مخزن پر‬

‫شده و ضمن ثابت بودن ارتفاع آب در مخزن میزان آب اضافی برگشتی از لوله سرریز حداقل باشد‪ .‬با اندازهگیری دبی واقعی‬

‫توسط میز هیدرولیک (‪ )Qe‬و ارتفاع آب در مخزن (‪ )H0‬و داشتن قطر سوراخ میتوان ضریب تخلیه (‪ )Cd‬را از رابطه زیر به‬

‫دست آورد‪.‬‬

‫𝑒𝑄‬ ‫𝑒𝑄‬
‫= 𝑑𝐶‬ ‫=‬ ‫معادله (‪)8‬‬
‫𝑡𝑄‬ ‫‪𝐴0 √2𝑔𝐻0‬‬

‫برای محاسبه ضریب سرعت (‪ )Cv‬میبایست توسط لوله پیتوت مقدار هد ‪ Hc‬را تعیین نموده و با داشتن ‪ H0‬از رابطه شماره (‪)3‬‬

‫استفاده نمود‪.‬‬

‫برای تعیین ضریب سطح (‪ )Cc‬توسط تیغه ای لبه تیز در زیر مخزن قطر جت آب را در مقطع فشرده تعیین نموده و از رابطه‬

‫(‪ )4‬استفاده میشود‪.‬‬

‫مرحله دوم‪ :‬برای انجام مرحله دوم‪ ،‬شیر کنترل جریان آب را کمی میبندیم تا آب در ارتفاع پایینتری (حدوداً ‪ 4‬سانتیمتر‬

‫پایین تر از مقدار اولیه) قرار گیرد‪ .‬بعد از مدتی که آب در ارتفاع ثابتی قرار گرفت میزان دبی آب را تعیین کرده و ارتفاع آب در‬

‫مخزن را یادداشت میکنیم‪ .‬بهتر است در تمامی مدتی که مشغول اندازهگیری هستیم چندین ارتفاع را یادداشت کرده و‬

‫متوسط آن ها را به عنوان ارتفاع ثابت در نظر بگیریم‪ .‬با داشتن دبی واقعی و ارتفاع آب متناظر با آن میتوان ضریب تخلیه را در‬

‫هر ارتفاع بهدست آورد‪ .‬این آزمایش برای ‪ 1‬یا ‪ 7‬ارتفاع مختلف انجام شود‪.‬‬

‫مرحله سوم‪ :‬ب رای انجام مرحله سوم شیر کنترل جریان را باز کرده تا سطح آب به ارتفاع معینی برسد سپس آنرا سریع بسته‬

‫و همزمان با کرونومتر زمان الزم تا تخلیه کامل را اندازه میگیریم‪ .‬بهتر است ابتدا اجازه دهیم تا سطح آب از ارتفاع معین‬

‫باالتر رفته و شیر کنترل را ببندیم سپس هنگ ام رسیدن سطح آب به ارتفاع معین سنجش زمان را شروع کنیم‪ .‬زمان تخلیه را‬

‫برای ‪ 5‬ارتفاع مختلف آب اندازه بگیرید‪.‬‬

‫محاسبات و نتایج‬

‫‪ .1‬ضرایب تخلیه (‪ ،)Cd‬سرعت (‪ )Cv‬و سطح (‪ ) Cc‬را در مرحله اول به دست آورید‪ .‬آیا این ضرایب از رابطه (الف‪)5-‬‬

‫تبعیت میکند علت آنرا توضیح دهید‪.‬‬

‫‪ .2‬نتایج حاصل از مرحله دوم را در جدول (‪ )2‬یادداشت نموده و سپس آن را کامل کنید‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫جدول ‪ – 2‬تعیین ضریب تخلیه در ارتفاعهای مختلف‬

‫ردیف‬ ‫)‪m (kg‬‬ ‫)‪t (s‬‬ ‫)‪H0 (mm‬‬ ‫)‪104×Qe (m3/s‬‬ ‫)‪H0 0.5 (m 0.5‬‬ ‫‪Cd‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬

‫‪ .3‬به کمک جدول (‪ )2‬نمودار تغییرات )‪ 104× Qe (m3/s‬بر حسب )‪ H00.5 (m 0.5‬را رسم کنید اگر این نمودار از مبدا‬

‫عبور نکند برای آن چه دلیلی میتوان نوشت؟‬

‫‪ .4‬نمودار تغییرات ‪ Cd‬بر حسب )‪ H0 (m‬چگونه است؟‬

‫‪ .5‬نتایج حاصل از مرحله سوم را در جدول (‪ )3‬یادداشت نموده و آنرا کامل کنید‪ .‬زمان تئوری و تجربی را بر حسب‬

‫)‪ H1 0.5- H2 0.5 (m 0.5‬بر روی یک نمودار ترسیم و با یکدیگر مقایسه کنید‪ .‬مقدار زمان تئوری کمتر است یا بیشتر؟‬

‫چرا؟ برای نزدیکتر شدن این دو مقدار چه پیشنهاد اصالحی در رابطه (‪ )7‬دارید؟‬

‫جدول ‪ – 3‬زمان تخلیه تئوری و تجربی (‪)H2=100 mm‬‬

‫ردیف‬ ‫)‪H1(mm‬‬ ‫)‪ t (s‬تجربی‬ ‫)‪H1 0.5- H2 0.5 (m 0.5‬‬ ‫)‪ t (s‬تئوری‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬

‫‪ .1‬برای بهدست آوردن رابطه (‪ )1‬از معادله برنولی باید فرضیاتی نمود‪ ،‬این فرضیات چیست؟‬

‫اگر سطح مقطع مخزن ) ‪ 4.12 × 10−2 (𝑚2‬باشد و میزان دبی )𝑠‪ ،𝑄 = 1.97 × 10−4 (𝑚3 ⁄‬سرعت سطح آب‬ ‫‪.7‬‬

‫چقدر است؟‬

‫‪ .8‬افت هد آب از ورود به مخزن تا خروج از سوراخ از چه رابطهای به دست میآید؟‬

‫‪n‬‬ ‫‪ .9‬اگر در عمل دبی واقعی از یک سوراخ بهصورت 𝑛‪ 𝑄 = 𝐾 𝐻0‬نشان داده شود‪ ،‬یک روش تجربی جهت تعیین ‪ K‬و‬

‫پیشنهاد دهید‪ .‬مقادیر تجربی و تئوری ‪ K‬و ‪ n‬برای اوریفیس نصب شده در زیر مخزن را بهدست آورید‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫آزمایش پمپ گریز از مرکز‬
‫(‪)Centrifugal Pump‬‬

‫هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش شناسایی پمپ گریز از مرکز‪ ،‬اندازهگیری هد مانومتری‪ ،‬راندمان و سرعت مخصوص پمپ در دورهای‬

‫مختلف و رسم منحنیهای مشخصه آن میباشد‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‬

‫مهمترین بررسی عملی در کارکرد پمپها رسم منحنیهای مشخصه آن میباشد‪ .‬این منحنیها نشاندهنده روابط بین هد‪،‬‬

‫توان داده شده و راندمان بر حسب دبی و ‪ ...‬میباشند‪.‬‬

‫‪ BHP1‬توانی است که پمپ از موتور راه اندازش میگیرد و ‪ WHP2‬توانی است که پمپ به سیال میدهد‪ ،‬طبق تعریف نسبت‬

‫توان منتقل شده به سیال به توان داده شده به پمپ را راندمان پمپ مینامند‪.‬‬

‫𝑃 ‪𝑊. 𝐻.‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬

‫= 𝑃𝜂‬
‫𝑃 ‪𝐵. 𝐻.‬‬
‫اگر سیال با دبی ‪ Q‬و ارتفاع مانومتری ‪ H‬از پمپ منتقل شود‪ ،‬توان داده شده به سیال از رابطه (‪ )2‬قابل محاسبه است‪.‬‬

‫𝑄 𝑃 = 𝑄 𝐻 𝛾 = 𝑃 ‪𝑊. 𝐻.‬‬ ‫معادله (‪)2‬‬

‫اگر موتور پمپ با سرعت ‪ ω‬و گشتاور ‪ C‬دوران کند توان داده شده به پمپ از رابطه (‪ )3‬محاسبه میشود‪.‬‬

‫𝜔 𝐶 = 𝑃 ‪𝐵. 𝐻.‬‬ ‫معادله (‪)3‬‬

‫اگر بازوی گشتاورسنج نصب شده روی بدنه موتور ‪ L‬و نیروی موثر آن ‪ F‬باشد‪ .‬مقدار گشتاور از رابطه (‪ )4‬قابل محاسبه است‪.‬‬

‫𝐿𝐹 = 𝐶‬ ‫معادله (‪)4‬‬

‫گاهی در پمپها راندمان کلی (راندمان الکتروپمپ) را نیز محاسبه میکنند‪ .‬در چنین حالتی طبق تعریف نسبت توان داده‬

‫شده به سیال به توان الکتریکی مصرف شده توسط موتور را راندمان کلی مینامند‪ .‬همچنین طبق تعریف نسبت توان مکانیکی‬

‫گرفته شده از موتور به توان الکتریکی مصرف شده را راندمان موتور مینامند‪ .‬اگر موتور جریانی مستقیم به شدت ‪ I‬و پتانسیل‬

‫‪ V‬مصرف کند‪ .‬توان الکتریکی آن از رابطه (‪ )5‬و راندمان آن از رابطه (‪ )1‬به دست میآید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Brake Horse Power‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Water Horse Power‬‬

‫‪21‬‬
‫𝐼𝑉 = 𝑊‬ ‫معادله (‪)5‬‬

‫𝜔𝐶‬ ‫معادله (‪)1‬‬

‫= 𝑚𝜂‬
‫𝐼𝑉‬
‫در این حالت توان کلی الکتروپمپ از رابطه (‪ )7‬به دست میآید‪.‬‬
‫𝑄𝑃‬ ‫معادله (‪)7‬‬
‫= 𝑝𝜂 ‪𝜂 = 𝜂𝑚 .‬‬
‫𝐼𝑉‬

‫مشخصه دیگری که در پمپ ها دارای اهمیت است مقدار سرعت مخصوص آن است‪ .‬سرعت مخصوص عبارت است از سرعت‬

‫چرخشی یک پمپ که به طور هندسی با پمپ مورد آزمایش مشابه بوده و بتواند دبی یک متر مکعب بر ثانیه را به ارتفاع یک‬

‫متر باال ببرد‪ .‬سرعت مخصوص یک پمپ در سیستم متریک از رابطه (‪ )8‬محاسبه میگردد‪.‬‬

‫𝑄√ 𝜔‬ ‫معادله (‪)8‬‬

‫= 𝑆𝑁‬
‫‪(𝑔 𝐻)3/4‬‬

‫معموالً سرعت مخصوص را در راندمان ماکزیمم بهدست میآورند‪ .‬دو پمپ وقتی از نظر هندسی مشابهاند که دارای یک زاویه‬

‫ساختمانی بوده و ابعاد خطی آنها متناسب باشند‪ .‬در صورتی که سرعتهای سیال در نقاط مشابه دارای یک نسبت باشند‬

‫میگویند دو پمپ با هم تشابه هیدرولیکی دارند‪ .‬اعداد بدون بعد مهم دیگر در پمپها ضریب هد و ضریب گذر میباشند که به‬

‫صورت زیر تعریف میشوند‪.‬‬

‫𝐻𝑔‬ ‫معادله (‪)9‬‬
‫= ضریب هد‬
‫‪𝜔 2 𝐷2‬‬
‫𝑄‬ ‫معادله (‪)11‬‬
‫= ضریب گذر‬
‫‪𝜔 𝐷3‬‬
‫از طرفی میتوان نوشت که‪:‬‬
‫‪1/2‬‬
‫ضریب گذر‬
‫= سرعت ویژه‬ ‫‪3/4‬‬
‫معادله (‪)11‬‬
‫ضریب هد‬

‫شرح دستگاه و روش آزمایش‬

‫در شکل (‪ )1‬دستگاه آزمایش نشان داده شده است‪ .‬این دستگاه از یک مخزن آب پاییندست (مخزن مکش)‪ ،‬یک پمپ گریز‬

‫از مرکز دور متغیر و یک مخزن باال دست (مخزن رانش) تشکیل شده است‪ .‬اختالف ارتفاع دو مخزن تقریبا ناچیز است‬

‫همچنین قطر لوله رانش و مکش یکسان میباشد لذا توان منتقل شده به آب تنها صرف افزایش فشار آن میگردد‪ .‬فشار آب‬

‫خروجی از پمپ توسط یک فشارسنج عقربهای در روی لوله رانش مشخص میشود‪ .‬آب خروجی از پمپ وارد مخزن رانش شده‬

‫و توسط یک سرریز مثلثی دبی حجمی آن بر حسب فوت مکعب بر دقیقه معلوم میگردد‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫بازوی گشتاورسنج به بدنه آزاد موتور وصل شده است و نیروی گشتاور آن را میتوان توسط نیروسنج جیوهای تعیین کرد‪ .‬با‬

‫جعبه کنترل دور موتور‪ ،‬میتوان مقدار شدت جریان الکتریکی و اختالف پتانسیل الکتریکی را تعیین نمود‪ .‬با کلید گردان روی‬

‫این جعبه نیز می توان دور موتور را در مقدار خواسته شده قرار داد‪ .‬به کمک عدد مقابل شاخص روی کلید گردان و نمودار (‪)2‬‬

‫میتوان دور موتور را به دست آورد‪.‬‬

‫‪120‬‬

‫‪100‬‬
‫درصد کلید گردان‬

‫‪80‬‬

‫‪60‬‬

‫‪40‬‬

‫‪20‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪600‬‬ ‫‪1200‬‬ ‫‪1800‬‬ ‫‪2400‬‬ ‫‪3000‬‬
‫دور بر دقیقه‬

‫نمودار ‪ -1‬تغییرات درصد کلید گردان بر حسب دور بر دقیقه‬

‫شیر تنظیم دبی‬ ‫فشارسنج‬

‫پمپ‬
‫دبیسنج‬

‫موتور پمپ‬

‫ترانس‬
‫ولت متر‬

‫آمپرمتر‬
‫کلید قطع و وصل‬ ‫کلید گردان‬

‫شکل ‪ -1‬دستگاه پمپ سانتریفوژ‬

‫‪23‬‬
 ‫آزمایش پمپ گریز از مرکز را در ‪ 3‬دور مختلف به ترتیب زیر انجام دهید‪.‬‬

‫دستگاه را روشن نموده و شاخص کلید گردان آن را در مقابل عدد ‪ 51‬قرار دهید (دور موتور در این حالت حدودا ‪ 1511‬دور بر‬

‫دقیقه است) سپس شیر خروجی در روی لوله رانش را به طور کامل با ز کنید‪ .‬مقدار ولتاژ‪ ،‬آمپر‪ ،‬نیروی گشتاوری موتور‪ ،‬فشار‬

‫مانومتری و دبی حجمی آب را یادداشت نمایید ‪ .‬شیر خروجی را در چند مرحله به میزان مشخص شده در جدول (‪ )1‬ببندید و‬

‫اطالعات فوق را در هر مرحله یادداشت نمایید‪ .‬این عمل را تا بستن کامل شیر ادامه دهید‪ .‬در مرحله دوم عدد کلید گردن را‬

‫در مقابل شاخص ‪ 11‬درصد قرار دهید (دور موتور در این حالت حدودا ‪ 1811‬دور بر دقیقه است) و شیر خروجی را به طور‬

‫کامل باز کنید و مطابق دور قبلی اطالعات الزم را یادداشت نمایید‪ .‬این آزمایش را برای کلید گردان در مقابل شاخص ‪71‬‬

‫درصد (دور موتور در این حالت حدودا ‪ 2111‬دور بر دقیقه است) نیز تکرار نموده و اطالعات الزم را یادداشت نمایید‪.‬‬

‫در پایان آزمایش شیر لوله رانش را کامال بسته و دور موتور را کم نموده و دستگاه را خاموش کنید‪.‬‬

‫الزم بهذکر است ‪ L=16cm‬و ‪ D=14cm‬میباشد‪.‬‬

‫محاسبات و نتایج‬

‫‪ .1‬نتایج حاصل از هر مرحله را در جدول (‪ )2( ،)1‬و (‪ )3‬یادداشت نموده و محاسبات جدول را کامل کنید‪.‬‬

‫‪ .2‬نمودار تغییرات )‪ H(m‬بر حسب )‪ Q (m3/s‬را در سه دور مختلف ‪ ،‬در یک نمودار ترسیم و بحث کنید‪.‬‬

‫‪ .3‬نمودار تغییرات ‪ BHP‬بر حسب )‪ Q (m3/s‬را در سه دور مختلف ‪ ،‬در یک نمودار ترسیم و بحث کنید‪.‬‬

‫‪ .4‬نمودار تغییرات ‪ ηp‬بر حسب )‪ Q (m3/s‬را در سه دور مختلف ‪ ،‬در یک نمودار ترسیم و بحث کنید‪.‬‬

‫‪ .5‬نمودار تغییرات ‪ ηm‬بر حسب )‪ Q (m3/s‬را در سه دور مختلف ‪ ،‬در یک نمودار ترسیم و بحث کنید‪.‬‬

‫‪ .1‬نمودار تغییرات ‪ η‬بر حسب ‪ BHP‬را در سه دور مختلف ‪ ،‬در یک نمودار ترسیم و بحث کنید‪.‬‬

‫‪ .7‬سرعت ویژه پمپ‪ ،‬ضریب هد و گذر را در هر دور موتور برای حالت راندمان ماکزیمم محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪ .8‬اثر درجه حرارت مایع و و جود ذرات جامد در مایع در طرز کار و راندمان پمپ چیست؟‬

‫‪ .9‬منظور از راهاندازی پمپ چیست و مراحل راهاندازی یک پمپ گریز از مرکز را بنویسید؟‬

‫‪ .11‬عوامل موثر در انتخاب ارتفاع مکش یک پمپ گریز از مرکز چیست؟‬

‫‪24‬‬
 ‫جدول‪ -1‬کلید گردا ن ‪%05‬‬

‫باز شدگی شیر آب‬ ‫)‪P(pa‬‬ ‫)‪Q(m3/s‬‬ ‫)‪F(N‬‬ ‫)‪V(v‬‬ ‫)‪I(A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪BHP‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪WHP‬‬ ‫‪ηp‬‬ ‫‪ηm‬‬ ‫‪η‬‬

‫تمام باز‬

‫‪ 4/5‬دور بسته‬

‫‪ 1‬دور بسته‬

‫‪ 1‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪25‬‬
 ‫جدول‪ -2‬کلید گردا ن ‪%65‬‬

‫باز شدگی شیر آب‬ ‫)‪P(Kpa‬‬ ‫)‪Q(m3/s‬‬ ‫)‪F(N‬‬ ‫)‪V(v‬‬ ‫)‪I(A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪BHP‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪WHP‬‬ ‫‪ηp‬‬ ‫‪ηm‬‬ ‫‪η‬‬

‫تمام باز‬

‫‪ 4/5‬دور بسته‬

‫‪ 1‬دور بسته‬

‫‪ 1‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪21‬‬
 ‫جدول‪ -3‬کلید گردا ن ‪%05‬‬

‫باز شدگی شیر آب‬ ‫)‪P(Kpa‬‬ ‫)‪Q(m3/s‬‬ ‫)‪F(N‬‬ ‫)‪V(v‬‬ ‫)‪I(A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪BHP‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪WHP‬‬ ‫‪ηp‬‬ ‫‪ηm‬‬ ‫‪η‬‬

‫تمام باز‬

‫‪ 4/5‬دور بسته‬

‫‪ 1‬دور بسته‬

‫‪ 1‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/5‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪ 1/25‬دور بسته‬

‫‪27‬‬
 ‫آزمایش نیروی برخورد جت آب‬
‫( ‪)Impact of a Jet‬‬
‫هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش اندازهگیری نیروی تجربی حاصل از برخورد جت آب به یک سطح صاف و نیمکره و مقایسه این نیرو با‬

‫تغییرات مقدار حرکت خطی جت آب نسبت به زمان میباشد‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‬

‫جت آب معموالً برای ایجاد کار مکانیکی مورد استفاده قرار میگیرد‪ .‬یک نمونه آن برخورد جت آب به پرههای چرخ پلتون‬

‫است که نیروی حاصل از تغییرات مقدار حرکت خطی (مومنتوم خطی) آب باعث به گردش درآمدن چرخ میشود‪.‬‬

‫وقتی که جت آب به مانعی برخورد کند‪ ،‬امتداد سرعت آن تغییر میکند‪ ،‬طبق رابطه مومنتوم خطی نیرویی بر مانع اعمال‬

‫میشود که در حالت دائمی بودن جریان و با این فرض که فقط نیروی سطحی بر مانع اعمال شود این نیرو برابر با تغییرات‬

‫مقدار حرکت خطی جریان نسبت به زمان با عالمت مخالف میباشد‪.‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫⃗⃗⃗‬
‫𝑢 ∯ ‪𝐹𝑡 = − ∯ ⃗⃗⃗𝑇 . 𝑑𝐴 = −‬‬ ‫⃗⃗⃗⃗⃗ ‪⃗ .‬‬
‫𝑢 𝜌( ‪⃗ .‬‬ ‫) 𝐴𝑑‬ ‫معادله (‪)1‬‬
‫𝑆‪𝐶.‬‬ ‫𝑆‪𝐶.‬‬

‫که در آن ‪ T‬نیروی سطحی وارد بر واحد سطح میباشد‪ .‬اگر در حالت کلی مانعی را همانند شکل (‪ )1‬در نظر بگیریم که نسبت‬

‫به محور ‪ x‬تقارن داشته باشد و همچنین آب خروجی از جت با سرعت ‪ u0‬به طرف باال در حرکت بوده و بعد از برخورد با مانع‬

‫در امتداد زاویه ‪ β‬منحرف شود‪ .‬در این حالت رابطه (‪ )1‬برای یک حجم کنترل انتخابی در جهت ‪ ،x‬مقدار نیروی اعمال شده را‬

‫نتیجه میدهد که به صورت رابطه زیر است‪.‬‬

‫)𝛽𝑠𝑜𝑐 ‪𝐹𝑡 = 𝑚̇𝑢0 − 𝑚̇𝑢1 𝑐𝑜𝑠𝛽 = 𝑚(̇𝑢0 − 𝑢1‬‬ ‫معادله (‪)2‬‬

‫‪x‬‬
‫‪u1‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪β‬‬

‫‪u0‬‬

‫شکل ‪ -1‬شماتیک برخورد آب با مانع‬

‫‪28‬‬
‫در حالتی که مانع بهصورت یک سطح صاف و عمود بر امتداد سرعت باشد (شکل ‪ -2‬الف) در این حالت مقدار زاویه انحراف‬

‫(‪ )β‬در امتداد سرعت ‪ 91‬درجه میباشد و لذا معادله (‪ )2‬به صورت رابطه زیر مورد استفاده قرار میگیرد‪.‬‬

‫‪𝐹𝑡 = 𝑚̇𝑢0‬‬ ‫معادله (‪)3‬‬

‫در حالتی که مانع به صورت یک سطح نیمکرهای و عمود بر امتداد سرعت باشد (شکل ‪ -2‬ب) مقدار زاویه انحراف (‪ )β‬در‬

‫امتداد سرعت برابر با ‪ 181‬درجه خواهد شد‪ .‬در چنین حالتی اگر از تغییرات سرعت صرفنظر شود نیروی موثر بر مانع از‬

‫رابطه (‪ )4‬بهدست میآید‪.‬‬

‫‪𝐹𝑡 = 2𝑚̇𝑢0‬‬ ‫معادله (‪)4‬‬

‫باید توجه داشت که اندازهگیری سرعت برخورد جت آب به مانع عمالً مشکل است‪ ،‬اما با داشتن دبی جریان و سطح مقطع‬

‫جت آب می توان سرعت جت را در آن مقطع تعیین نمود و با داشتن فاصله بین مقطع جت و مانع‪ ،‬سرعت برخورد جت را‬

‫محاسبه کرد‪.‬‬

‫اگر ‪ u‬سرعت خروجی جت آب از لوله و ‪ u0‬سرعت برخورد جت با مانع باشد‪ u0 ،‬به علت ثقل کمتر از ‪ u‬میشود لذا ‪ u0‬را‬

‫میتوان از رابطه (‪ )5‬تعیین نمود‪.‬‬

‫𝑆𝑔‪𝑢02 = 𝑢2 − 2‬‬ ‫معادله (‪)5‬‬

‫که در آن ‪ S‬فاصلهی مانع تا دهانه خروجی آب است‪.‬‬

‫شکل‪ -2‬ب‪ :‬مانع نیمکرهای‬ ‫شکل ‪ -2‬الف‪ :‬مانع صاف‬

‫‪29‬‬
 ‫شرح دستگاه و روش انجام آزمایش‬

‫وسیله مورد آزمایش در شکل (‪ )3‬نشان داده شده است‪ .‬مانع صاف یا نیمکرهای در امتداد عمود بر مسیر جت آب در داخل‬

‫ظرفی استوانهای و شفاف قرار می گیرد‪ .‬جت آب بعد از برخورد با مانع تعادل آن را بر هممیزند‪ .‬توسط جابهجا کردن وزنهای‬

‫که در روی اهرم متصل به مانع قرار دارد میتوان مجدداً مانع را به صورت اولیه متعادل نمود‪ .‬تعیین وضعیت تعادل توسط‬

‫شاقول متصل به اهرم انجام میشود‪.‬‬

‫مهره تنظیم‬
‫وزنه‬
‫فنر‬
‫لوال‬
‫اهرم مدرج‬

‫مانع نیمکره‬
‫شاقول‬
‫جت آب‬

‫ورودی جریان‬ ‫خروجی جریان‬

‫شکل ‪ -3‬دستگاه آزمایش ضربه جت‬

‫قبل از آزمایش میبایست با قراردادن وزنه متحرک روی فاصله صفر با مهرهی تنظیم باالی فنر‪ ،‬اهرم را با شاقول تراز نمود‪.‬‬

‫وضعیت تعادل شاقول و شیار وزنه متحرک در شکل (‪ )4‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫وزنه متحرک‬
‫شاقول‬ ‫اهرم مدرج‬

‫شیارهای تنظیم‬

‫شکل ‪ - 4‬وزنه و شاقول در وضعیت تعادل‬

‫بعد از تنظیم دستگاه‪ ،‬شیر خروجی پمپ را کامل باز نموده تا جت آب با حداکثر دبی به مانع برخورد و اهرم را از وضعیت‬

‫تعادل خارج کند‪ .‬با جابهجا کردن وزنه متحرک میتوان مجدداً اهرم را در وضعیت تعادل قرار داد‪ .‬در این حالت با یادداشت‬

‫‪31‬‬
‫کردن فاصله جابهجا شده وزنه متحرک و تعیین دبی آب توسط میز هیدرولیک‪ ،‬مقدار نیروی تجربی و تئوری موثر بر مانع قابل‬

‫محاسبه است‪ .‬حال با کاهش دبی آب و جابهجا نمودن وزنه متحرک‪ ،‬این آزمایش را برای مانع تخت و نیمکره در ‪ 11‬مرحله‬

‫انجام دهید‪.‬‬

‫مشخصات الزم دستگاه جهت محاسبات به شکل زیر است‪:‬‬

‫‪ .1‬جرم وزنه متحرک روی اهرم ‪ 111‬گرم‬

‫‪ .2‬قطر دهانه شیپوره ‪ 11‬میلیمتر‬

‫‪ .3‬فاصله مرکز مانع تا نقطه اتکای اهرم (لوال) ‪ 151‬میلیمتر‬

‫‪ .4‬فاصله مانع تا دهانه شیپوره (‪ 35 )S‬میلیمتر‬

‫الزم به ذکر است باتوجه به مشخصات دستگاه از قبیل جرم وزنه متحرک و فواصل اتصاالت‪ ،‬نیروی تجربی (‪ )Fe‬موثر بر مانع را‬

‫میتوان از رابطه زیر بهدست آورد‪.‬‬

‫𝑥∆𝑔‪𝐹𝑒 = 4‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬

‫در این رابطه ‪ g‬شتاب گرانش زمین در سیستم متریک (‪ )9/81 m/s2‬و ‪ Δx‬جابهجایی وزنه متحرک بر حسب متر است‪.‬‬

‫محاسبات و نتایج‬

‫‪ .1‬جداول (‪ )1‬و (‪ )2‬را برای سطح صاف و نیمکرهای کامل نمایید‪.‬‬

‫جدول ‪ -1‬محاسبات نیروی تئوری و تجربی موثر بر مانع صاف‬

‫𝑔𝑘‬ ‫𝑚‬ ‫𝑚‬

‫ردیف‬ ‫)‪m(kg‬‬ ‫)‪t(s‬‬ ‫)𝑚𝑚(𝑥∆‬ ‫(̇𝑚‬ ‫)‬ ‫) (𝑢‬ ‫) ( ‪𝑢0‬‬ ‫)𝑁( ‪𝑚̇𝑢0‬‬ ‫)𝑁( 𝑒𝐹‬ ‫)𝑁( 𝑡𝐹‬
‫𝑠‬ ‫𝑠‬ ‫𝑠‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫‪31‬‬
 ‫جدول ‪ -2‬محاسبات نیروی تئوری و تجربی موثر بر مانع نیمکرهای‬

‫𝑔𝑘‬ ‫𝑚‬ ‫𝑚‬

‫ردیف‬ ‫)‪m(kg‬‬ ‫)‪t(s‬‬ ‫)𝑚𝑚(𝑥∆‬ ‫(̇𝑚‬ ‫)‬ ‫) (𝑢‬ ‫) ( ‪𝑢0‬‬ ‫)𝑁( ‪𝑚̇𝑢0‬‬ ‫)𝑁( 𝑒𝐹‬ ‫)𝑁( 𝑡𝐹‬
‫𝑠‬ ‫𝑠‬ ‫𝑠‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫‪ .2‬نمودار (‪ Fe )N‬بر حسب (‪ Ft )N‬را برای هر مانع جداگانه ترسیم کنید‪.‬‬

‫‪ .3‬اگر تغییرات رسم شده نیروی تئوری بر حسب نیروی تجربی از مبدا نگذرد چه دلیلی برای آن دارید؟‬

‫‪ .4‬مقادیر نیروی تجربی و تئوری محاسبه شده برای هر مانع را با هم مقایسه و دالیل اختالف آنرا شرح دهید‪.‬‬

‫‪ .5‬معادله (‪ )1‬را برای این دستگاه اثبات کنید‪.‬‬

‫‪ .1‬نقش نیروهای اصطکاک را در مانع نیمکرهای و صاف بررسی نمایید‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫آزمایش وسایل اندازهگیری دبی (ونتوری‪ -‬اوریفیس‪ -‬روتامتر)‬

‫)‪(Flow Measurement‬‬

‫هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش اندازهگیری دبی سیال با استفاده از ونتوری‪ ،‬اوریفیس و روتامتر و همچنین محاسبه و مقایسه ضریب افت‬

‫انرژی برای هر کدام از دبیسنجها‪ ،‬دیفیوزر و زانوئی نصب شده در دستگاه میباشد‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‬

‫الف‪ :‬تعیین دبی جریان‪ :‬به کمک معادله برنولی بین مقاطع مختلف لوله ونتوری‪ ،‬اوریفیس و روتامتر میتوان روابطی جهت‬

‫تعیین دبی جریان بهدست آورد که اصول آن بر مبنای اندازهگیری افت فشار بین آن مقاطع میباشد‪ .‬اگر جریان آب از وسایل‬

‫مورد آزمایش‪ ،‬مطابق شکل (‪ )1‬باشد برای هر کدام از سه وسیله فوق میتوان روابط تئوری‪ ،‬جهت محاسبه دبی بهدست آورد‪.‬‬

‫ونتوری متر‪ :‬بهکمک رابطه برنولی و با صرفنظر کردن از افت انرژی بین مقاطع ورودی و گلوگاه میتوان رابطه (‪ )1‬را جهت‬

‫محاسبه دبی در ونتوری بهکار برد‪.‬‬

‫) 𝐵‪2𝑔(ℎ𝐴 − ℎ‬‬
‫𝐵𝐴 = 𝐵𝑉 𝐵𝐴 = 𝑡𝑄‬ ‫معادله (‪)1‬‬
‫√‬ ‫‪𝐴𝐵 2‬‬
‫(‪1−‬‬ ‫)‬
‫𝐴𝐴‬

‫‪Flow Control Valve‬‬

‫‪Outlet‬‬ ‫‪Elbow and Perspex‬‬
‫‪Assembly‬‬
‫‪'U' Bolt‬‬

‫‪Rotamete‬‬
‫‪r‬‬

‫‪Manometer‬‬
‫‪Tubes‬‬
‫‪I‬‬

‫‪Inlet from‬‬
‫‪Bench Supply‬‬
‫‪Venturi‬‬ ‫‪Orifice‬‬
‫‪H‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬

‫‪Flow‬‬ ‫‪26mm‬‬ ‫‪16mm‬‬ ‫‪26mm‬‬ ‫‪51mm‬‬ ‫‪20mm‬‬

‫‪Venturi meter‬‬
‫‪Diffuser‬‬ ‫‪Orifice‬‬ ‫‪Elbow‬‬

‫شکل ‪ -1‬شکل و ابعاد دستگاه مورد آزمایش‬

‫‪33‬‬
 ‫که در آن ‪ AA‬و ‪ BB‬بهترتیب سطح مقطع ‪ A‬و ‪ B‬و همچنین ‪ hA‬و ‪ hB‬ارتفاع آب در لولههای پیزومتری میباشند‪.‬‬

‫اوریفیسمتر‪ :‬به علت شکل خاص اوریفیسمتر که بین مقاطع ‪ E‬و ‪ F‬نصب شده است افت انرژی کم نبوده و نمیتوان در‬

‫بهکار بردن برنولی از آن صرفنظر نمود‪ .‬با توجه به اینکه اختالف ارتفاعهای پیزومترهای ‪ E‬و ‪ F‬خود ناشی از افت انرژی بین‬

‫این مقاطع هم میباشد‪ .‬لذا میتوان به کمک رابطه برنولی نتیجه گرفت که‪:‬‬

‫) 𝐹‪2𝑔(ℎ𝐸 − ℎ‬‬
‫𝐹𝐴 𝐾 = 𝐹𝑉 𝐹𝐴 = 𝑄‬ ‫معادله (‪)2‬‬
‫√‬ ‫‪𝐴𝐹 2‬‬
‫(‪1−‬‬ ‫)‬
‫𝐸𝐴‬

‫در آن ‪ K‬ضریب تخلیه دستگاه میباشد و برای اوریفیس خاص نصب شده روی دستگاه مقدار آن ‪ 1/111‬است‪ .‬دقت شود که‬

‫در مقاطع ‪ E‬و ‪ F‬قطر مقاطع جریان بهترتیب ‪ 51‬و ‪ 21‬میلیمتر میباشد‪.‬‬

‫روتامتر‪ :‬با انتخاب حجم کنترلی مطابق شکل (‪ )2‬که شامل مخروط شناور باشد و با بهکاربردن رابطه برنولی و تغییرات مقدار‬

‫حرکت بین مقاطع ‪ 1‬و ‪ 2‬می توان نتیجه گرفت که سرعت سیال در اطراف شناور ثابت است‪ .‬اگر مقدار سرعت سیال را با ‪ V‬و‬

‫سطح مقطع گذر سیال را با ‪ AF‬نشان دهیم میتوان مقدار دبی سیال را از رابطه (‪ )3‬که در آن ‪ θ‬بر حسب رادیان است‪ ،‬به‬

‫دست آورد‪.‬‬

‫𝑙)𝑉 𝜃 𝐹𝐷 𝜋( = 𝑉 𝐹𝐴 = 𝑄‬ ‫معادله (‪)3‬‬

‫‪Df‬‬
‫‪Rτ‬‬

‫‪P2‬‬ ‫‪Rf‬‬ ‫‪Rf‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪δ‬‬

‫‪δ‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪Rτ‬‬

‫‪θ‬‬ ‫‪ℓ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ℓ‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪P1‬‬
‫‪θ‬‬

‫مبنا‬

‫شکل ‪ -2‬روتامتر‬

‫‪34‬‬
‫مشاهده میشود که مقدار دبی در روتامتر‪ ،‬فقط به صورت خطی به ‪ l‬بستگی دارد‪ .‬با توجه به اینکه رابطه ‪ Q‬و ‪ l‬برای هر‬

‫روتامتر معلومی خطی میباشد‪ ،‬بنابراین این تغییرات خطی برای روتامتر مورد آزمایش در شکل (‪ )3‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫‪32‬‬

‫‪28‬‬
‫)‪Rotameter Scale Reading (cm‬‬

‫‪24‬‬

‫‪20‬‬

‫‪16‬‬

‫‪12‬‬

‫‪8‬‬

‫‪4‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0.1‬‬ ‫‪0.2‬‬ ‫‪0.3‬‬ ‫‪0.4‬‬ ‫‪0.5‬‬ ‫‪0.6‬‬
‫)‪Mass Flow of Rate (kg/s‬‬

‫شکل ‪ -3‬تغییرات دبی جرمی بر حسب محل قرارگرفتن شناور روتامتر‬

‫ب‪ :‬تعیین ضرایب افت‪ :‬بهکمک رابطه برنولی می توان مقدار افت انرژی در هر قسمت را محاسبه نمود‪ .‬از طرف دیگر معموالً‬

‫افت انرژی را به صورت مضربی از انرژی جنبشی ورودی به آن قسمت به شکل رابطه (‪ )4‬نشان میدهند‪.‬‬

‫‪𝑉𝑀2‬‬ ‫معادله (‪)4‬‬

‫𝐾 = 𝑁𝑀𝐻∆‬
‫𝑔‪2‬‬
‫حال با تعیین افت انرژی و انرژی جنبشی ورودی میتوان ضریب افت (‪ )K‬هر قسمت را به کمک روابط زیر بهدست آورد‪.‬‬

‫ونتوریمتر‪ :‬باتوجه به اینکه قطر ونتوری در مقاطع ورودی و خروجی آن برابر است لذا افت انرژی آن از رابطه (‪ )5‬بهدست‬

‫میآید‪.‬‬

‫𝐶‪∆𝐻𝐴𝐶 = ℎ𝐴 − ℎ‬‬ ‫معادله (‪)5‬‬

‫ازطرف دیگر با توجه به رابطه پیوستگی و برنولی بین مقاطع ورودی و گلوگاه و معلوم بودن نسبت سطوح دو مقطع که برابر با‬

‫‪ 1/38‬است (قطر ورودی ونتوری ‪21‬میلیمتر و قطر گلوگاه آن ‪ 11‬میلیمتر) انرژی جنبشی ورودی محاسبه میگردد‪.‬‬

‫‪𝑉𝐴2‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬

‫) 𝐵‪= 0.168 (ℎ𝐴 − ℎ‬‬
‫𝑔‪2‬‬
‫به کمک روابط (‪ )5‬و (‪ )1‬میتوان ضریب افت انرژی ونتوری را از رابطه (‪ )4‬بهدست آورد‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫اوریفیسمتر‪ :‬باتوجه به نسبت قطر ورودی اوریفیسمتر به ونتوریمتر که تقریب ًا برابر ‪ 2‬است میتوان دریافت که انرژی‬
‫‪1‬‬
‫انرژی جنبشی ورودی به ونتوریمتر است‪ .‬ضمناً افت انرژی در اوریفیسمتر از رابطه (‪ )7‬محاسبه‬ ‫جنبشی ورودی آن‬
‫‪16‬‬

‫میشود‪.‬‬

‫𝐹‪∆𝐻𝐸𝐹 = ℎ𝐸 − ℎ‬‬ ‫معادله (‪)7‬‬

‫حال با تعیین این مقادیر میتوان ضریب افت انرژی در اوریفیسمتر را بهدست آورد‪.‬‬

‫روتامتر‪ :‬افت انرژی در روتامتر از رابطه (‪ )8‬قابل محاسبه است‪.‬‬

‫𝐼‪∆𝐻𝐻𝐼 = ℎ𝐻 − ℎ‬‬ ‫معادله (‪)8‬‬

‫همانطور که قبال ذکر شد با یک نظر اجمالی در نتایج آزمایش میتوان دریافت که افت انرژی در روتامتر مستقل از دبی است‬

‫و مقدار ثابتی میباشد‪.‬‬

‫با توجه به قطر ورودی روتامتر می توان دریافت که انرژی جنبشی ورودی آن برابر با انرژی جنبشی ورودی ونتوریمتر است‪.‬‬

‫دیفیوزر (انبساط مخروطی)‪ :‬به کمک معادله برنولی افت انرژی در انبساط مخروطی از رابطه (‪ )9‬قابل محاسبه است‪.‬‬

‫‪𝑉𝐶2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫معادله (‪)9‬‬

‫‪∆𝐻𝐶𝐷 = (ℎ𝐶 − ℎ𝐷 ) +‬‬ ‫) ‪(1 −‬‬
‫𝑔‪2‬‬ ‫‪16‬‬
‫ضمناً به علت مساوی بودن قطر ورودی آن با قطر ورودی ونتوریمتر میتوان دریافت که انرژی جنبشی ورودی آنها هم‬

‫یکسان است‪ .‬پس به سهولت میتوان ضریب افت آنرا از رابطه (‪ )11‬محاسبه کرد‪.‬‬
‫𝐷𝐶𝐻∆‬
‫=𝐾‬ ‫معادله (‪)11‬‬
‫𝑔‪𝑉𝐶2 ⁄2‬‬

‫زانویی ‪ 05‬درجه‪ :‬به کمک رابطه برنولی بین نقاط ‪ G‬و ‪( H‬ورودی و خروجی زانویی) و همچنین رابطه تعادلی در لولههای‬

‫پیزومتری (فشار در روی سطح مایع در لولههای ‪ G‬و ‪ H‬یکسان است) میتوان افت انرژی در زانویی با قطر تبدیلی را از رابطه‬

‫(‪ )11‬بهدست آورد‪.‬‬

‫‪𝑉𝐺2‬‬ ‫معادله (‪)11‬‬

‫‪∆𝐻𝐺𝐻 = (ℎ𝐺 − ℎ𝐻 ) +‬‬ ‫)‪(1 − 16‬‬
‫𝑔‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫ضمناً انرژی جنبشی ورودی به زانویی ‪ 16‬انرژی جنبشی ورودی به ونتوری است‪.‬‬

‫شرح دستگاه و روش آزمایش‬

‫دستگاه مورد آزمایش مطابق شکل (‪ )1‬از قسمتهای ونتوری‪ ،‬دیفیوزر‪ ،‬اوریفیس‪ ،‬زانویی ‪ 91‬درجه و روتامتر تشکیل شده‬

‫است‪ .‬در قسمت خروجی دستگاه‪ ،‬شیری جهت تنظیم دبی نصب گردیده است‪ .‬اصول اندازهگیری دبی در سه قسمت ونتوری‪،‬‬

‫اوریفیس و روتامتر یکسان است‪ .‬گرچه ساخت ونتوری نسبت به اوریفیس مشکلتر است‪ ،‬اما افت انرژی جریان عبوری از آن‬

‫‪31‬‬
‫کمترمیباشد‪ .‬انتخاب نوع وسیله جهت تعیین دبی در تاسیسات هیدرولیکی بستگی به شرایط کارکرد دارد‪ .‬در قسمتهای‬

‫مختلف دستگاه ‪ 9‬پیزومتر جهت اندازهگیری فشار نصب شده است‪.‬‬

‫برای شروع آزمایش میبایست دستگاه را تنظیم نمود و سپس با روشن کردن دستگاه‪ ،‬شیر خروجی را طوری باز نمود که‬

‫اولین پیزومتر در باالترین سطح مقیاس و آخرین پیزومتر در پایینترین سطح مقیاس قرارگیرد‪.‬‬

‫با یادداشت نمودن ارتفاع پیزومترها و مقیاس روتامتر میتوان مقدار دبی وسایل اندازهگیری را محاسبه و با مقدار اندازهگیری‬

‫شده توسط میزهیدرولیک مقایسه کرد‪ .‬از طرفی با داشتن ارتفاع پیزومترها میتوان ضرایب افت هر پنج قسمت ونتوری‪،‬‬

‫دیفیوزر‪ ،‬اوریفیس‪ ،‬زانویی و روتامتر را نیز تعیین نمود‪.‬‬

‫جهت تعیین تغییرات این ضرایب با دبی بهتر است با کمکردن دبی توسط شیر خروجی دستگاه‪ ،‬آزمایش را در در ‪ 11‬مرحله‬

‫انجام داد‪.‬‬

‫محاسبات و نتایج‬

‫‪ .1‬بعد از انجام آزمایش و تکمیل محاسبات جدول (‪ ،)1‬تغییرات دبی جرمی بهدست آمده از ونتوریمتر‪ ،‬اوریفیسمتر و‬

‫روتامتر را بر حسب دبی جرمی بهدست آمده توسط میز هیدرولیک بر روی یک نمودار رسم نمایید‪ .‬نتیجهای که از‬

‫این نمودار بهدست میآورید را ذکر نمایید‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫جدول ‪ -1‬اطالعات مربوط به آزمایش وسایل اندازهگیری دبی‬

‫‪∆HAC‬‬ ‫‪∆HEF‬‬ ‫‪∆HHI‬‬ ‫‪∆HCD‬‬ ‫‪∆HGH‬‬

‫مقیاس‬ ‫مقدار آب‬ ‫𝑔𝑘‬
‫ارتفاع مانومترها بر حسب میلیمتر‬ ‫زمان‬ ‫تجربی‬ ‫(̇𝑚‬ ‫)‬ ‫‪⁄ VA2‬‬ ‫‪⁄ VE2‬‬ ‫‪⁄ VH2‬‬ ‫‪⁄ VC2‬‬ ‫‪⁄ VG2‬‬
‫ردیف‬

‫روتامتر‬ ‫جمع‬ ‫𝑠‬ ‫) (‬ ‫) (‬ ‫) (‬ ‫) (‬ ‫) (‬

‫‪kg‬‬ ‫‪2g‬‬ ‫‪2g‬‬ ‫‪2g‬‬ ‫‪2g‬‬ ‫‪2g‬‬
‫(‪)s‬‬ ‫) (̇‪m‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪I‬‬ ‫(‪)cm‬‬ ‫شده(‪)kg‬‬ ‫‪s‬‬ ‫ونتوری‬ ‫اوریفیس‬ ‫روتامتر‬ ‫ونتوری‬ ‫اوریفیس‬ ‫روتامتر‬ ‫دیفیوزر‬ ‫زانویی‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬
‫‪11‬‬
‫‪12‬‬
‫‪13‬‬
‫‪14‬‬

‫‪38‬‬
‫‪ .2‬تغییرات ضریب افت (‪ ،)K‬هر قسمت دستگاه را بر حسب انرژی جنبشی ورودی آن قسمت‪ ،‬در مقیاس زیر رسم‬

‫کنید (دقت شود که هر ‪ 5‬نمودار تواماً روی یک مقیاس رسم شود) و بحث نمایید‪.‬‬

‫)‪b (mm‬‬ ‫انرژی جنبشی ورودی‪ -‬مقیاس‬

‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪160‬‬ ‫‪4‬‬

‫ضریب افت انرژی ‪ -‬مقیاس ‪B‬‬

‫ضریب افت انرژی ‪ -‬مقیاس ‪A‬‬

‫‪0‬‬

‫‪80‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬

‫)‪C(mm‬‬ ‫انرژی جنبشی ورودی‪ -‬مقیاس‬

‫ونتوریمتر و انبساط مخروطی‪ :‬مقیاس ‪ B‬و ‪C‬‬

‫‪b‬و‪A‬‬ ‫اوریفیسمتر و زانویی‪ :‬مقیاس‬

‫‪C‬و‪A‬‬ ‫روتامتر‪ :‬مقیاس‬

‫‪ .3‬نصب هر سه وسیله دبیسنج را در تاسیسات هیدرولیکی با هم مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫آزمایش سرریز‬
‫)‪(Flow over a Notch‬‬

‫هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش بررسی دبی از سرریزهایی با طرحهای هندسی متفاوت و محاسبه رابطهای تجربی بین دبی و ارتفاع آب از‬

‫لبه سرریز میباشد‪ .‬همچنین با کالیبره (مدرج) نمودن سرریز می توان ضریب تخلیه چند نوع سرریز را تعیین نموده و تغییرات‬

‫آن را با نوع سرریز‪ ،‬دبی و ارتفاع آب بررسی نمود‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‬

‫سرریزها که معموالً بهصورت اشکال هندسی منظم از قبیل مستطیلی‪ ،‬مثلثی و‪ ...‬ساخته میشوند در مسیر رودخانهها و‬

‫کانالهای روباز برای اندازهگیری دبی حجمی قرار داده میشوند‪ .‬با نوشتن رابطهی برنولی بین نقطهای دور از لبه سرریز (که‬

‫بتوان سرعت آب را در آن نقطه ناچیز فرض کرد) و نقطهای روی لبه سرریز میتوان سرعت آب را بر حسب ارتفاع ‪ h‬حساب‬

‫نمود‪ .‬سپس با داشتن این مقدار سرعت و سطح المانی از مقطع جریان‪ ،‬میتوان دبی حجمی المان و در نتیجه تمام سطح‬

‫مقطع جریان را تعیین کرد‪.‬‬

‫‪θ‬‬ ‫‪θ‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪dh‬‬
‫‪u‬‬
‫‪z‬‬
‫‪z‬‬

‫‪b‬‬
‫‪2 (H-h) tan ɵ‬‬

‫شکل ‪ -1‬جریان آب از روی سرریز مثلثی متقارن و مستطیلی‬

‫بعد از محاسبات و انتگرالگیری‪ ،‬دبی تئوری جریان از روی سرریز مستطیلی و مثلثی به ترتیب از رابطه (‪ )1‬و (‪ )2‬محاسبه‬

‫میشود‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬
‫= 𝑡𝑄‬ ‫‪√2𝑔 𝑏 𝐻3/2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪8‬‬ ‫معادله (‪)2‬‬
‫= 𝑡𝑄‬ ‫‪√2𝑔 tan 𝜃 𝐻5/2‬‬
‫‪15‬‬

‫‪41‬‬
‫میدانیم که در عمل به علت انقباض سطح مقطع آب خروجی از سرریز و عوامل دیگر مقدار دبی تجربی کمتر از مقدار تئوری‬

‫است‪ ،‬بنابراین در عمل رابطه دبی حجمی واقعی و ارتفاع سرریز مستطیلی و مثلثی به صورت زیر است‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫معادله (‪)3‬‬

‫= 𝑒𝑄‬ ‫‪𝐶 √2𝑔 𝑏 𝐻3/2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪8‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬
‫= 𝑒𝑄‬ ‫‪𝐶 √2𝑔 tan 𝜃 𝐻5/2‬‬
‫‪15‬‬

‫که در آن ‪ C‬ضریب تخلیه سرریز نامیده میشود‪.‬‬

‫بهطور کلی در وسایل اندازه گیری دبی حجمی توسط سرریزهای معین‪ ،‬رابطه تغییرات دبی بر حسب ارتفاع بهصورت رابطه (‪)5‬‬

‫میباشد‪.‬‬

‫𝑛𝐻𝐾 = 𝑒𝑄‬ ‫معادله (‪)5‬‬

‫که در آن ‪ K‬و ‪ n‬در محدوده عمل تقریباً مقدار ثابتی دارند‪ .‬به کمک رسم نمودار )‪ Log(Qe‬بر حسب )‪ Log(H‬میتوان مقادیر ‪K‬‬

‫و ‪ n‬تجربی را برای هر سرریز بهدست آورد‪ .‬از نظر تئوری مقادیر ‪ K‬و ‪ n‬را میتوان با مقایسه روابط (‪ )4‬و (‪ )2‬تعیین نمود‪.‬‬

‫شرح دستگاه و روش آزمایش‬

‫قسمتهای اصلی دستگاه تشکیل شده است از منبع پایینی جهت ذخیره آب‪ ،‬منبع باالیی جهت تامین آب عبوری با فشار ثابت‬

‫و کانالی روباز که در مسیر آن انواع سرریزها نصب می شوند‪ .‬آب توسط پمپی از منبع ذخیره به منبع باالیی منتقل شده و در‬

‫داخل آن در ارتفاع ثابتی قرار می گیرد‪ .‬آب اضافی پمپ شده توسط یک لوله برگشت به منبع ذخیره برمیگردد‪ .‬آب از قسمت‬

‫پایین منبع فوقانی خارج شده و بعد از عبور از ونتوریمتر که در این آزمایش خود بهعنوان وسیله اندازهگیری دبی واقعی مورد‬

‫استفاده قرار میگیرد به داخل کانال ریخته میشود‪ .‬در انتهای کانال‪ ،‬سرریز مورد آزمایش نصب شده است که آب بعد از عبور‬

‫از روی سرریز مجدداً به منبع ذخیره برمیگردد‪.‬‬

‫ابتدا سطح آب در کانال را تا لبه سرریز تنظیم نموده و با تنظیم شاخص با سطح آب در آبنمای مقابل کانال بهعنوان ارتفاع‬

‫مرجع میتوان ارتفاع آب از لبه سرریز در کانال را با تقریب دهم میلیمتر هنگام آزمایش خواند‪ .‬آبنما از قسمت زیرین به کف‬

‫کانال متصل بوده و طبق قانون ظروف مرتبط سطح آب در آن منطبق با سطح آب در کانال است‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫مانومترها‬

‫ارتفاع سنج‬
‫شیر تنظیم دبی‬
‫ونتوری متر‬
‫برگشت‬
‫آب اضافی‬

‫منبع‬
‫کانال جریان‬ ‫باالیی‬
‫آبنما‬

‫شیر‬
‫موتور‬

‫منبع ذخیره آب‬

‫پمپ‬

‫شکل ‪ -2‬شماتیک دستگاه آزمایش سرریز‬

‫برای شروع بهتر است مراحل زیر را به ترتیب انجام داد‪.‬‬

‫‪ .1‬پمپ را روشن کنید‪.‬‬

‫‪ .2‬شیر خروجی پمپ را که در زیر منبع باالیی نصب شده است به طور کامل باز کنید‪ .‬بعد از مدتی منبع باالیی پر‬

‫خواهد شد‪ .‬ارتفاع سطح آب در این منبع توسط آبنمای جانبی این منبع مشخص است‪.‬‬

‫‪ .3‬جهت تنظیم سطح صفر کانال شیر ونتوری را کمی باز میکنیم تا آب به لبه پایینی سرریز برسد و سپس میبندیم‪.‬‬

‫در این حال نوک سوزن شاخص در آبنمای ارتفاع سنج میبایست با سطح آب در استوانه شیشهای منطبق شده و‬

‫صفر ورنیه تنظیم گردد‪.‬‬

‫‪ .4‬شیر ونتوری را مجدداً باز میکنیم تا اختالف ارتفاعی حدود ‪ 31‬الی ‪ 35‬سانتیمتر بین مانومترهای ورودی و گلوگاه‬

‫ونتوری ایجاد گردد و سپس ارتفاع مانومترها و ارتفاع آب در کانال از لبه سرریز را اندازه گرفته و یادداشت میکنیم‪.‬‬

‫‪ .5‬شیر ونتوریمتر را کمی میبندیم تا اختالف مانومترهای آن حدوداً ‪ 3‬الی ‪ 4‬سانتیمتر کم گردد و مجدداً ارتفاع‬

‫مانومترها و ارتفاع سطح آب در کانال را اندازهگیری نموده و یادداشت مینماییم‪ .‬این عمل را برای ‪ 8‬الی ‪ 11‬نقطه‬

‫انجام میدهیم‪ .‬برای قرائت ارتفاع آب توسط شاخص بهقدری صبر کنید تا ارتفاع آن ثابت گردد‪.‬‬

‫‪ .1‬در پایان بهترتیب شیر ونتوری و شیر خروجی پمپ را میبندیم‪ .‬سپس پمپ را خاموش نموده و با وسایل الزم نوع‬

‫سرریز را عوض کرده و آزمایش فوق را برای سرریز جدید انجام میدهیم‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫محاسبات و نتایج‬

‫‪ .1‬برای سرریز مثلثی و مستطیلی مورد آزمایش جدول (‪ )1‬و (‪ )2‬را کامل کنید‪.‬‬
‫جدول‪ -1‬مقادیر دبی تئوری و تجربی برای سرریز مثلثی‬

‫مانومترهای ونتوریمتر‬
‫ردیف‬ ‫)‪Qe(cm3/s‬‬ ‫)‪H(cm‬‬ ‫)‪Log(Qe‬‬ ‫)‪Log(H‬‬ ‫)‪Qt(cm3/s‬‬ ‫‪C‬‬
‫)‪h1 (mm‬‬ ‫)‪h2 (mm‬‬ ‫)‪h1-h2 (mm‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫جدول‪ -2‬مقادیر دبی تئوری و تجربی برای سرریز مستطیلی‬

‫مانومترهای ونتوریمتر‬
‫ردیف‬ ‫)‪Qe(cm3/s‬‬ ‫)‪H(cm‬‬ ‫)‪Log(Qe‬‬ ‫)‪Log(H‬‬ ‫)‪Qt(cm3/s‬‬ ‫‪C‬‬
‫)‪h1 (mm‬‬ ‫)‪h2 (mm‬‬ ‫)‪h1-h2 (mm‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫الزم بهذکر است برای بهدست آوردن دبی تجربی (‪ )Qe‬با تعیین اختالف ارتفاع مانومترها‪ ،‬از منحنی کالیبراسیون ونتوری در‬

‫زیر استفاده مینماییم‪.‬‬

‫‪43‬‬
 ‫‪33‬‬

‫‪30‬‬

‫‪27‬‬

‫‪24‬‬

‫اختالف ارتفاع مانومترها (‪)mm‬‬

‫‪21‬‬

‫‪18‬‬

‫‪15‬‬

‫‪12‬‬

‫‪9‬‬

‫‪6‬‬

‫‪3‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪120 150 180 210 240 270 300 330 360 390 420 450‬‬

‫)‪Qe (cm3/s‬‬

‫نمودار ‪ -1‬منحنی کالیبراسیون ونتوریمتر‬

‫‪ .2‬مقادیر دبی تجربی (‪ )Qe‬را بر حسب ارتفاع آب از لبه سرریز (‪ )H‬برای سرریز مثلثی و مستطیلی جداگانه‬

‫ترسیم نمایید‪.‬‬

‫‪ .3‬مقادیر )‪ Log(Qe‬را بر حسب )‪ Log(H‬برای هر سرریز جداگانه رسم نموده و به کمک آن مقادیر ‪ n‬و ‪ k‬تجربی را‬

‫بهدست آورید و جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫جدول ‪ -3‬مقایسه مقادیر تئوری و تجربی ‪ n‬و ‪k‬‬

‫سرریز مثلثی با زاویه ‪----‬‬ ‫سرریز مستطیلی‬

‫تئوری‬ ‫تجربی‬ ‫تئوری‬ ‫تجربی‬
‫‪n‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪K‬‬

‫آیا نقاط )‪ Log(Qe‬و )‪ Log(H‬روی یک خط مستقیم قرار دارند؟ اگر جواب منفی است علت آن چیست؟‬

‫‪ .4‬نمودار تغییرات (‪ )Qe‬بر حسب ضریب تخلیه )‪ (C‬را ترسیم کنید و درباره آن بحث نمایید‪.‬‬

‫‪ .5‬اگر تعدادی سرریز مستطیلی با پهنای متفاوت یا سرریز مثلثی با زوایای متفاوت در اختیار داشته باشیم‬

‫بهکمک آنها چه آزمایشی میتوان انجام داد؟‬

‫‪ .1‬به کمک مقدار تجربی ‪ K‬برای هر سرریز مقدار ‪ C‬متوسط را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪ .7‬اگر در خواندن ارتفاع آب از لبه سرریز مثلثی و مستطیلی خطایی را مرتکب شویم‪ ،‬این خطا در تعیین دبی‬

‫جریان چه تاثیری دارد؟‬

‫‪44‬‬
‫‪ .8‬اگر در سرریز مستطیلی پهنای کانال ‪ Lc=22.5 cm‬و پهنای سرریز ‪ b=Lw=7.5 cm‬و فاصله لبه زیرین سرریز‬

‫تا کف کانال ‪ P=28 cm‬باشد‪ ،‬با توجه به نسبت ‪ Lw/Lc‬و ‪ h/P‬مقدار ‪ Cd‬را از نمودارهای موجود در کتاب درسی‬

‫بهدست آورده و با نتایج خود مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪ .9‬معادله (‪ )1‬و (‪ ) 2‬را اثبات کنید و اگر سرریز مثلثی غیرمتقارن همانند شکل زیر داشته باشیم رابطهای برای‬

‫محاسبه دبی تئوری بر حسب ارتفاع از لبه سرریز بهدست آورید‪.‬‬

‫‪α‬‬ ‫‪β‬‬

‫شکل ‪ -3‬سرریز مثلثی غیر متقارن‬

‫‪45‬‬
 ‫آزمایش کاویتاسیون‬

‫(‪)Cavitation‬‬

‫هدف آزمایش‬

‫بررسی و مطالعه پدیده کاویتاسیون در مجرای ونتوری‬

‫تئوری آزمایش‬

‫چنانچه فشار استاتیک در نقطهای از مجرای عبور یک سیال‪ ،‬به حد فشار بخار سیال در درجه حرارت مایع برسد‪ ،‬در این‬

‫صورت قسمتی از سیال به بخار تبدیل میشود و همراه جریان حمل میگردد‪ .‬اگر حبابها به نقطهای باالتر برسند‪ ،‬حبابهای‬

‫گاز به سرعت از بین میروند و دوباره تبدیل به مایع میشوند که این تولید و انهدام حبابها اثرات نامطلوبی در سیستمهای‬

‫هیدرولیکی بهجا میگذارد‪.‬‬

‫با صرفنظر از افت ها و با استفاده از رابطه برنولی در یک مجرای عبور سیال‪ ،‬مقدار هد کل برابر مجموع هد ارتفاع‪ ،‬هد فشار‬

‫استاتیک و هد دینامیک بوده و عددی ثابت است‪ .‬در صورتی که روی خط جریان با عواملی مانند افزایش ارتفاع‪ ،‬افزایش‬

‫سرعت سیال و ‪ ...‬مواجه شویم‪ ،‬هد ارتفاع یا هد دینامیک و یا هر دو افزایش یابند چون هد کل ثابت است بنابراین هد فشار‬

‫استاتیک کاهش می یابد و این کاهش فشار تا حد فشار بخار‪ ،‬مجاز است‪ .‬ولی کاهش بیشتر آن سبب بروز کاویتاسیون میشود‪.‬‬

‫کاویتاسیون در تجهیزات هیدرولیکی که مسئله جدایی سیال در آنها مطرح است نیز ممکن است پدید آید‪ .‬در پدیده‬

‫کاویتاسیون تولید حبابهای گاز مشکلی ایجاد نمیکند بلکه انهدام حبابها است که باعث ایجاد اثرات نامطلوب و خرابی در‬

‫سیستم میگردد‪ ،‬به طوری که فشارهای موضعی شدید ایجاد کرده و باعث خوردگی‪ 1‬و کنده شدن ذرات جداره‪ 2‬میشود‪.‬‬

‫به طور کلی اثرات نامطلوب ناشی از بروز کاویتاسیون شامل خوردگی و کندگی‪ ،‬ایجاد ارتعاش در سیستم‪ ،‬ایجاد سر و صدا و‬

‫کاهش راندمان کلی سیستم میباشد‪.‬‬

‫شرح دستگاه و روش آزمایش‬

‫دستگاه آزمایش از یک میز هیدرولیک‪ ،‬یک ونتوری شفاف‪ ،‬مخزن و پمپ تشکیل شده است‪.‬‬

‫ابتدا مخزن آب را پر کرده و توسط کلید خاموش‪ -‬روشن دستگاه را روشن نمایید و مقدار دمای آنرا یادداشت کرده و سپس‬

‫توسط کلید مربوط به پمپ‪ ،‬آب را از درون مخزن به داخل ونتوری وارد کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Erosion‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Pitting‬‬

‫‪41‬‬
‫بر روی پنل دستگاه سه عدد گیج نصب شده است که فشار در ورودی‪ ،‬گلوگاه (فشار منفی) و خروجی ونتوری را اندازهگیری‬

‫میکند (قطر مقطع ورودی و خروجی ونتوری ‪ 18‬میلیمتر و مقطع گلوگاه ‪ 3/2‬میلیمتر است)‪ .‬دبی جریان عبوری ونتوری نیز‬

‫بهوسیله شیر کنترل قبل از آن تنظیم میگردد و مقدار دبی آب را از روی روتامتر نصب شده بر روی دستگاه میتوانیم‬

‫بخوانیم‪ .‬برای چندین دبی مختلف فشار ورودی‪ ،‬گلوگاه و خروجی ونتوری و همچنین مشاهدات خود را در حین آزمایش‬

‫یادداشت نمایید‪.‬‬

‫فشار گلوگاه‬

‫فشار خروجی‬ ‫فشار ورودی‬

‫شیر تنظیم دبی‬

‫روتامتر‬

‫مخزن‬
‫پمپ‬

‫شکل ‪ -1‬دستگاه کاویتاسیون در ونتوری‬

‫‪47‬‬
 ‫محاسبات و نتایج‬

‫‪ .1‬جدول (‪ )1‬را کامل کرده‪ ،‬بر روی آن بحث نمایید و مشاهدات خود را در حین آزمایش شرح دهید‪.‬‬

‫جدول ‪ -1‬نتایج آزمایش کاویتاسیون‬

‫ردیف‬ ‫دبی‬ ‫فشار ورودی‬ ‫فشار گلوگاه‬ ‫فشار خروجی‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫‪ .2‬فشار کاویتاسیون آب در دمای اندازهگیری شده را از جداول ترمودینامیکی بیابید و با فشار محاسبه شده مقایسه‬

‫کنید و علل اختالف آنها را شرح دهید‪.‬‬

‫‪ .3‬اهمیت کاویتاسیون در لولههای آب گرم را بررسی کنید؟‬

‫‪ .4‬آیا کاویتاسیون به مرزهای جامد اطراف خود آسیب میرساند؟ چرا و چگونه؟‬

‫‪ .5‬برای جلوگیری از بروز کاویتاسیون چه راهکارهایی را پیشنهاد میکنید؟ آیا کاویتاسیون همواره مضر است؟ چرا؟‬

‫‪ .1‬چنانچه دبی عبوری از ونتوری ‪ ،Q‬مساحت سطح مقطع ورودی ‪ A‬و مساحت مقطع گلوگاه ‪ At‬باشد‪ ،‬رابطه اختالف‬

‫فشار گلوگاه و ورودی را به دست آورید (از افت فشار صرفنظر میشود)‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫آزمایش مرکز فشار‬
‫)‪(Center of Pressure‬‬

‫هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش تعیین مرکز فشار سطح در حالت مستغرق و نیمه مستغرق در سیال تراکمناپذیر ساکن و مقایسه نیروی‬

‫هیدرواستاتیک تئوری و تجربی میباشد‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‬

‫به نقطه ای که برآیند نیروهای فشاری از طرف سیال بر یک صفحه از آن نقطه عبور کند‪ ،‬مرکز فشار گفته میشود‪ .‬برای‬

‫طراحی یک سازه‪ ،‬یافتن مرکز فشار حاصل از سیال بر آن سازه الزم است‪ .‬به عنوان مثال برای کنترل پایداری یک سد الزم‬

‫است مقدار‪ ،‬جهت و محل اثر نیروهای وارد از آب به سد محاسبه شود‪ .‬سطحی که فشار آب بر آن وارد میشود ممکن است‬

‫صاف یا منحنی باشد‪ .‬در این آزمایش به مطالعه مرکز فشار سطح صاف‪ ،‬در دو حالتی که این سطح به صورت کامل یا ناقص در‬

‫سیال غوطهور است‪ ،‬میپردازیم‪.‬‬

‫فشار مایع نسبت به عمق آن به صورت خطی زیاد می شود‪ .‬نیروی فشاری وارد بر جدار مسطح یک جسم‪ ،‬همگی موازی و‬

‫همجهت هستند که میتوان به جای این نیروها‪ ،‬برآیند آنها را که معادل نیروی (‪ )F‬میشود‪ ،‬جایگزین نمود‪ .‬اندازه نیروی‬

‫کلی فشار سیال برابر حاصلضرب فشار مایع در مرکز ثقل سطح‪ ،‬در مساحت (‪ )A‬میباشد (شکل‪.)1‬‬

‫𝐴̅𝑋𝑔𝜌 = 𝐹‬ ‫معادله (‪)1‬‬

‫شکل ‪ -1‬محاسبه نیروی هیدرواستاتیک وارد بر سطوح‬

‫ارتفاع مرکز سطح (̅𝑋)‪ ،‬از سطح آب است‪ .‬برای محاسبه مرکز فشار کافی است که برایند نیروها نسبت به یک صفحه را مساوی‬

‫با لنگر نیروهای جز نسبت به همان صفحه قرار دهیم‪ .‬به عبارت دیگر داریم‪:‬‬

‫‪49‬‬
‫𝐹𝑑 ‪𝐹. 𝑍 = ∫ 𝑋.‬‬ ‫معادله (‪)2‬‬

‫𝐴𝑑 𝑋 𝑔 𝜌 = 𝐹𝑑‬ ‫معادله (‪)3‬‬

‫𝐴𝑑 ‪ = 𝜌. 𝑔. 𝑋 2 .‬گشتاور نیروی𝐹𝑑‬ ‫معادله (‪)4‬‬

‫در رابطه باال ‪ Z‬ارتفاع مرکز فشار و ‪ X‬ارتفاع هر المان از سطح آب میباشد‪ .‬از آنجایی که ‪ ،X2 . dA‬ممان اینرسی نسبت به‬

‫نقطه ‪ O‬است‪ )Ioo = ∫ X2 . dA( ،‬بنابراین داریم‪:‬‬

‫𝑜𝑜𝐼 ‪𝐹. 𝑍 = 𝜌. 𝑔.‬‬ ‫معادله (‪)5‬‬

‫𝑜𝑜𝐼 𝑔 𝜌 = 𝑍 ‪𝜌. 𝑔. 𝑋̅. 𝐴.‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬

‫𝑜𝑜𝐼‬ ‫معادله (‪)7‬‬
‫=𝑍‬
‫̅𝑋 ‪𝐴.‬‬
‫از طرف دیگر مطابق تئوری هاگن‪ ،‬ممان اینرسی یک سطح نسبت به یک محور برابر است با ممان اینرسی آن سطح نسبت به‬

‫محوری که از مرکز ثقلش به موازات محور مزبور رسم میشود‪ ،‬بهعالوه حاصلضرب مساحت سطح در مجذور فاصله مرکز ثقل‬

‫از محور‪ ،‬یعنی‪:‬‬

‫‪𝐼𝑜𝑜 = 𝐼𝑔𝑔 + 𝐴. 𝑋̅ 2‬‬ ‫معادله (‪)8‬‬

‫بنابراین داریم‪:‬‬

‫‪𝐼𝑔𝑔 + 𝐴. 𝑋̅ 2‬‬ ‫معادله (‪)9‬‬

‫=𝑍‬
‫̅𝑋 ‪𝐴.‬‬
‫𝑔𝑔𝐼‬
‫=𝑍‬ ‫̅𝑋 ‪+‬‬ ‫معادله (‪)11‬‬
‫̅𝑋 ‪𝐴.‬‬

‫الف) حالت نیمه مستغرق‪ :‬برای حالتی که سطح نیمه مستغرق (‪ )y < d‬باشد‪ ،‬داریم‪:‬‬

‫شکل ‪-2‬ربع دایره در حالت نیمه مستغرق‬

‫‪51‬‬
 ‫𝑦‬ ‫‪𝑏𝑦 3‬‬ ‫𝑦‪2‬‬ ‫معادله (‪)11‬‬
‫𝑦 ‪𝐴 = 𝑏.‬‬ ‫‪𝑋̅ = ⁄2‬‬ ‫= 𝑔𝑔𝐼‬ ‫=𝑍‬
‫‪12‬‬ ‫‪3‬‬
‫بنابراین نیروی هیدرواستاتیک وارد بر ربع دایره در حالت نیمه مستغرق برابر است با‪:‬‬

‫‪𝜌. 𝑔. 𝑏. 𝑦 2‬‬ ‫معادله (‪)12‬‬

‫= 𝐴 ‪𝐹𝑡 = 𝜌. 𝑔. 𝑋̅.‬‬
‫‪2‬‬
‫و از طرفی در حالت نیمه مستغرق برای متعادل نمودن کامل ربع دایره مطابق شکل (‪ )2‬داریم‪:‬‬

‫)𝑍 ‪𝑚. 𝑔. 𝐿 = 𝐹𝑒 . (𝑎 + 𝑑 − 𝑦 +‬‬ ‫معادله (‪)13‬‬

‫𝐿 ‪𝑚. 𝑔.‬‬
‫= 𝑒𝐹‬ ‫معادله (‪)14‬‬
‫)‪(𝑎 + 𝑑 − 𝑦/3‬‬

‫‪ L‬فاصله طولی کفه بارگذاری از لوالی جسم ربع دایره (مرکز گشتاورگیری) میباشد‪.‬‬

‫ب) حالت مستغرق‪ :‬برای حالتی که سطح مستغرق (‪ )y > d‬باشد‪ ،‬داریم‪:‬‬

‫شکل ‪ -3‬ربع دایره در حالت مستغرق‬

‫‪𝑏𝑑 3‬‬ ‫𝑔𝑔𝐼‬ ‫𝑑‬ ‫‪𝑑2‬‬

‫𝑑 ‪𝐴 = 𝑏.‬‬ ‫‪𝑋̅ = 𝑦 − 𝑑⁄2‬‬ ‫= 𝑔𝑔𝐼‬ ‫‪𝑍 = 𝑋̅ +‬‬ ‫‪=𝑦− +‬‬ ‫معادله (‪)15‬‬
‫‪12‬‬ ‫̅𝑋𝐴‬ ‫̅𝑋 ‪2 12‬‬

‫بنابراین نیروی هیدرواستاتیک وارد بر آن برابر است با‪:‬‬

‫𝑑𝑏)‪𝐹𝑡 = 𝜌𝑔𝑋̅𝐴 = 𝜌𝑔(𝑦 − 𝑑/2‬‬ ‫معادله (‪)11‬‬

‫در حالت مستغرق برای متعادل نمودن کامل ربع دایره مطابق شکل (‪ )3‬داریم‪:‬‬

‫)𝑍 ‪𝑚. 𝑔. 𝐿 = 𝐹𝑒 . (𝑎 + 𝑑 − 𝑦 +‬‬ ‫معادله (‪)17‬‬

‫𝐿𝑔𝑚‬ ‫𝐿𝑔𝑚‬
‫= 𝑒𝐹‬ ‫=‬ ‫معادله (‪)18‬‬
‫𝑑‬ ‫‪𝑑2‬‬ ‫𝑑‬ ‫‪𝑑2‬‬
‫‪𝑎+𝑑−𝑦+𝑦−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪𝑎+ +‬‬
‫̅𝑋 ‪2 12‬‬ ‫̅𝑋 ‪2 12‬‬

‫‪51‬‬
 ‫برای این آزمایش داریم‪:‬‬

‫𝑚𝑚‪𝑎 = 100‬‬ ‫𝑚𝑚‪𝑏 = 77‬‬ ‫𝑚𝑚‪𝑑 = 100‬‬ ‫𝑚𝑚‪𝐿 = 382‬‬

‫شرح دستگاه و روش انجام آزمایش‬

‫اجزای مختلف دستگاه آزمایش در شکل (‪ )4‬نشان داده شده است‪ .‬ابتدا دستگاه را تراز میکنیم‪ ،‬هنگامی که حباب درون آب‬

‫تراز‪ ،‬در وسط باشد بدین معناست که دستگاه تراز است‪ .‬بازوی باالنس را با حرکت وزنه تعادل قابل تنظیم به شکل کامالً افقی‬

‫(جهت خنثی نمودن وزن ربع دایره‪ ،‬بازو و متعلقات) در آورید‪ .‬شیر تخلیه را بسته و آب را وارد مخزن میکنیم تا سطح آب به‬

‫لبه پایین ربع دایره مماس شود‪ .‬یک وزنه روی کفه ترازو قرار داده و با افزایش تدریجی آب به داخل مخزن‪ ،‬بازوی باالنس را به‬

‫شکل افقی در میآوریم‪ .‬در این حالت سطح آب روی ربع دایره و وزنههای روی کفه تراز را در جدول (‪ )1‬یادداشت میکنیم‪.‬‬

‫تراز‬ ‫محور تکیهگاه‬ ‫وزنه تعادل قابل تنظیم‬

‫کفه ترازو‬

‫شیر تخلیه‬

‫شکل‪ -4‬اجزای مختلف دستگاه مرکز فشار‬

‫با افزایش وزنهها آزمایش را برای چندین حالت نیمه مستغرق و مستغرق تکرار نمایید تا آب به تدریج به باالترین سطح ربع‬

‫دایره برسد‪ .‬برای محاسبه نیروهای هیدرواستاتیک تئوری و عملی و همچنین مرکز فشار ارتفاع آب و مقدار وزن وزنهها را‬

‫یادداشت نمایید‪.‬‬

‫‪52‬‬
 ‫محاسبات و نتایج‬

‫‪ .1‬در هر دو حالت (مستغرق و نیمه مستغرق) فاصله مرکز فشار تا سطح آزاد مایع را بهدست آورید‪.‬‬

‫‪ .2‬در هر دو حالت مقدار ‪ Ft‬و ‪ Fe‬را محاسبه و میزان خطا را بهدست آورده و دربارهی آن بحث کنید‪.‬‬
‫𝑚‬
‫‪ .3‬براساس مقادیر بهدست آمده در حالت نیمه مستغرق‪ ،‬نمودار تغییرات ‪ 𝑦2‬را نسبت به ‪ y‬رسم کنید‪ ،‬شیب و عرض از‬
‫𝑏𝜌‪−‬‬
‫و عرض از مبدا‬ ‫𝐿‪6‬‬
‫مبدا آنرا بهدست آورید و با مقادیر تئوری آن مقایسه کنید (راهنمایی‪ :‬شیب تئوری این نمودار‬
‫)𝑑‪𝜌𝑏(𝑎+‬‬
‫است)‪.‬‬ ‫𝐿‪2‬‬
‫آن‬

‫‪ .4‬براساس مقادیر بهدست آمده در حالت مستغرق‪ ،‬نمودار تغییرات 𝑚 را نسبت به ‪ 𝑦 − 𝑑/2‬رسم کنید‪ ،‬شیب و عرض‬

‫از مبدا آنرا بهدست آورید و با مقادیر تئوری آن مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪53‬‬
 ‫آزمایش افت انرژی جزئی (موضعی)‬
‫)‪(Losses in Piping Systems‬‬

‫هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش تعیین افت انرژی ناشی از اجزای سیستم لولهکشی (مانند زانویی‪ ،‬شیر و تغییررات ناگهرانی سرطح مقطرع‬

‫لوله) و محاسبه رابطهی بین افت انرژی و سرعت میباشد‪ .‬همچنین تغییرات ضریب اصطکاک با عدد رینولدز‪ ،‬ضرریب افرت برا‬

‫انرژی جنبشی و تأثیر شعاع انحنای یک خم در مقدار افت انرژی محلی آن نیز بررسی میگردد‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‬

‫افت انرژی کلی در یک سیستم لولهکشی ناشی از دو عامل میباشد‪:‬‬

‫‪ -1‬افت انرژی طولی در اثر مقاومت نیروی چسبندگی سیال‬

‫‪ -2‬افت انرژی موضعی در اثر عواملی از قبیل زانویی‪ ،‬شیر‪ ،‬تغییرات سطح مقطع مسیر و ‪...‬‬

‫حال هر کدام از این افتها را به طور جداگانه بررسی میکنیم‪.‬‬

‫الف‪ -‬افت انرژی طولی‪ :‬افت انرژی طولی در لولهای مستقیم به طول ‪ L‬و قطر ثابت ‪ d‬از رابطه (‪ )1‬بهدست میآید‪.‬‬

‫‪𝐿 𝑢2‬‬
‫𝑓 = 𝑓‪∆ℎ‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬
‫𝑔‪𝑑 2‬‬
‫که در آن ‪ f‬در محدوده آزمایش تقریباً ثابت و بدون بعد است‪ .‬مقدار ضریب اصطکاک (‪ )f‬تابعی از عدد رینولدز جریران و زبرری‬

‫نسبی لوله میباشد‪ .‬در لولههای نسبتاً صاف و جریانی با عردد رینولردز برین ‪ 3111‬ترا ‪ 111111‬مقردار ‪ f‬را میتروان از رابطره‬

‫بالزیوس (‪ )2‬بهدست آورد‪.‬‬

‫‪0.3164‬‬
‫=𝑓‬ ‫معادله (‪)2‬‬
‫‪𝑅𝑒 0.25‬‬
‫ب‪ -‬افت انرژی در اثر تغییر ناگهانی سطح مقطع لوله‪ :‬مطابق شکل (‪ )1‬جریان آب در داخل لولهای که سرطح مقطرع آن‬

‫به طور ناگهانی تغییر میکند را در نظر بگیرید‪.‬‬

‫‪u‬‬ ‫‪u‬‬

‫‪X=50 mm‬‬ ‫‪X=125 mm‬‬

‫شکل ‪ -1‬انبساط و انقباض ناگهانی در لوله‬

‫‪54‬‬
‫اگر افت انرژی در طول ‪ L‬از لوله برابر با ‪ Δhf‬باشد و از افت انرژی طرولی و انررژی جنبشری در قسرمت برا قطرر بزرگترر لولره‬

‫صرفنظر شود با نوشتن رابطه برنولی بین پیزومترهای نشان داده شده میتوان افت جزئری هرر قسرمت را از روابرط (‪ )3‬و (‪)4‬‬

‫بهدست آورد‪.‬‬

‫‪𝑢2‬‬ ‫𝑥‬
‫‪∆ℎ𝑙 = ∆ℎ′ +‬‬ ‫) ( 𝑓‪− ∆ℎ‬‬ ‫انبساط ناگهانی‬ ‫معادله (‪)3‬‬
‫𝑔‪2‬‬ ‫𝐿‬

‫‪𝑢2‬‬ ‫𝑥‬
‫‪∆ℎ𝑙 = ∆ℎ′ −‬‬ ‫) ( 𝑓‪− ∆ℎ‬‬ ‫انقباض ناگهانی‬ ‫معادله (‪)4‬‬
‫𝑔‪2‬‬ ‫𝐿‬

‫در روابط فوق ‪ u‬سرعت جریان در قسمت باریکتر لوله و '‪ Δh‬اختالف ارتفاع پیزومترهای ورودی و خروجی میباشند‪.‬‬

‫در عمل افت انرژی جزئی را به صورت رابطه (‪ )5‬نشان میدهند‪.‬‬

‫‪𝑢2‬‬ ‫معادله (‪)5‬‬

‫𝐾 = 𝑙‪∆ℎ‬‬
‫𝑔‪2‬‬

‫که در آن ‪ K‬ضریب افت نامیده میشود‪.‬‬

‫ج‪ -‬افت انرژی در زانوییها و خمها‪ :‬اگر در دو نقطه از مسیر لوله که بین آن دو نقطه زانویی یا خم وجود داشرته باشرد دو‬

‫پیزومتر نصب شود اختالف ارتفاعی که توسط دو پیزومتر مشخص میشود مربوط به دو عامل است‪ .‬یکی افرت انررژی طرولی و‬

‫دیگری افت جزئی در اثر زانویی‪ .‬اگر افت انرژی طولی بین دو نقطه ‪ ،Δhf‬افت جزئی ‪ Δhb‬و اختالف ارتفاع پیزومترها '‪ Δh‬باشرد‬

‫رابطه (‪ )1‬بین دو نقطه برقرار است‪:‬‬

‫𝑓‪∆ℎ𝑏 = ∆ℎ′ − ∆ℎ‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬

‫در عمل افت انرژی جزئی زانویی را از رابطه (‪ )7‬بهدست میآورند‪.‬‬

‫‪𝑢2‬‬ ‫معادله (‪)7‬‬

‫𝐾 = 𝑏‪∆ℎ‬‬
‫𝑔‪2‬‬

‫( ‪)d‬‬ ‫که در آن ‪ K‬ضریب افت و ثابت میباشد‪ .‬مقدار ضریب افت زانویی یا خم به نسبت شعاع انحنای زانویی (‪ )r‬و قطرر زانرویی‬

‫بستگی دارد‪ .‬شکل (‪ )2‬تغییرات ضریب افت (‪ )K‬را بر حسب نسبت ‪ r/d‬نشان میدهد‪.‬‬

‫‪55‬‬
 ‫‪1.4‬‬
‫‪1.2‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0.8‬‬ ‫‪r‬‬

‫‪K‬‬
‫‪0.6‬‬
‫‪0.4‬‬
‫‪0.2‬‬
‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪r/d‬‬
‫شکل‪ -2‬تغییرات ‪ K‬بر حسب ‪r/d‬‬

‫د‪ -‬افت انرژی در شیرها‪ :‬افت انرژی جزئی در شیرها بستگی به نوع ساختمان شیر و میزان بازشردگی آن دارد‪ .‬برهطور کلری‬

‫تحلیل و محاسبات تئوریکی برای تعیین افت شیر وجود ندارد‪ .‬اگر در قبل و بعد از شیر پیزومترهایی نصب شود میتروان افرت‬

‫جزئی شیرها را به طور تجربی تعیین نمود‪ .‬مقدار تجربی افت جزئی شیرها از رابطه (‪ )8‬تبعیت میکند‪.‬‬

‫‪𝑢2‬‬ ‫معادله (‪)8‬‬

‫𝐾 = 𝐻∆‬
‫𝑔‪2‬‬

‫که در آن ‪ K‬ضریب افت میباشد‪ .‬مقدار ‪ K‬در شیرها ثابت نمیباشد‪ .‬بلکه به نوع شیر و میزان باز بودن آن بستگی دارد‪.‬‬

‫شرح دستگاه و روش آزمایش‬

‫دستگاه مورد آزمایش از دو مدار هیدرولیکی جداگانه به رنگ آبی روشن و آبی تیره تشکیل شده اسرت‪ .‬در هرر یرک از مردارها‬

‫تعدادی اتصاالت قرار داده شده است‪ .‬شکل (‪ )3‬نشان دهنده تابلویی است که مدارها بر روی آن نصب گردیده است‪.‬‬

‫مدار آبی تیره شامل قسمتهای زیر است‪:‬‬

‫‪ -1‬شیر دریچهای (‪)Gate valve‬‬

‫‪ -2‬زانویی ‪ 91‬درجه استاندارد‬

‫‪ -3‬زانویی ‪ 91‬درجه راستگوشه (‪)Mitre‬‬

‫‪ -4‬لوله مستقیم به طول ‪ 914‬میلیمتر و قطر ‪ 13/1‬میلیمتر‬

‫مدار آبی روشن شامل قسمتهای زیر است‪:‬‬

‫)‪(Globe valve‬‬ ‫‪ -5‬شیر کروی‬

‫‪ -1‬انبساط ناگهانی‬

‫‪ -7‬انقباض ناگهانی‬

‫‪ -8‬خمهای ‪ 91‬درجه به شعاع انحنای ‪ 111 ،51‬و ‪ 151‬میلیمتر‬

‫مشخصات و ابعاد مدارهای آبی تیره و روشن در جدول (‪ )1‬درج گردیده است‪.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫جدول ‪ -1‬مشخصات و ابعاد لولهها در روی تابلوی دستگاه‬

‫شماره پیزومتر‬ ‫نام اتصال‬

‫مانومتر جیوهای‬ ‫شیر دریچهای (‪)Gate valve‬‬
‫‪1-2‬‬ ‫زانویی ‪ 91‬درجه استاندارد‬
‫‪3-4‬‬ ‫لوله مستقیم به قطر ‪ 13/1 mm‬و به طول ‪914/4 mm‬‬
‫‪5-1‬‬ ‫زانویی ‪ 91‬درجه راستگوشه ‪Mitre‬‬
‫مانومتر جیوهای‬ ‫شیر کروی ‪Globe valve‬‬
‫‪7-8‬‬ ‫انبساط ناگهانی از قطر ‪ 13/1 mm‬به ‪21/2 mm‬‬
‫‪9-11‬‬ ‫انقباض ناگهانی از قطر ‪ 21/2 mm‬به ‪13/1 mm‬‬
‫‪11-12‬‬ ‫خم ‪ 91‬درجه به شعاع انحنا ‪(Bend J)151 mm‬‬
‫‪13-14‬‬ ‫خم ‪ 91‬درجه به شعاع انحنا ‪(Bend H)111 mm‬‬
‫‪15-11‬‬ ‫خم ‪ 91‬درجه به شعاع انحنا ‪(Bend G)51 mm‬‬

‫‪Miter‬‬
‫زانوی ‪ 91‬درجه استاندارد‬ ‫خم ‪ 91‬درجه به شعاع انحنا ‪111 mm‬‬
‫خم ‪ 91‬درجه به شعاع انحنا ‪51 mm‬‬

‫خروجی‬

‫ورودی‬

‫شیر کروی‬
‫‪Globe Valve‬‬ ‫شیر دریچهای‬ ‫انبساط ناگهانی‬ ‫انقباض ناگهانی‬
‫‪Gate valve‬‬
‫لوله مستقیم‬

‫خم ‪ 91‬درجه به شعاع انحنا ‪151 mm‬‬

‫شکل ‪ -3‬دستگاه اندازهگیری افت موضعی‬

‫‪57‬‬
‫در تمام اتصاالت فوق (به جز دو نوع شیر) افت فشار توسط یک جفت پیزومتر تحت فشار نسبی هروا انردازهگیری میشرود‪ .‬در‬

‫حالیکه افت فشار در شیرها توسط مانومتر تفاضلی جیوهای تعیین میشود‪ .‬از آزمایش افرت فشرار در لولره مسرتقیم یرادآوری‬

‫میشود که اگر مانومتر تفاضلی جیوهای اختالف ارتفاع '‪ Δh‬را نشان دهد برای تبدیل آن بر حسب ستون آب میبایسرت مقردار‬

‫'‪ Δh‬را در عدد ‪ 12/1‬ضرب نمود‪.‬‬

‫قبل از شروع آزمایش میبایست دستگاه را تنظیم نموده و سپس آزمرایش را در دو مرحلره انجرام دهیرد‪ .‬در مرحلره اول شریر‬

‫کروی را بسته و شیر دریچه ای را به طور کامل باز نموده تا حداکثر جریان آب در مردار آبری تیرره برقررار شرود‪ .‬حرال توسرط‬

‫خواندن اختالف ارتفاع پیزومترها میتوان افت انرژی کلی و سپس افت انرژی جزئی هر اتصال موجود در مردار فروق را تعیرین‬

‫نمود‪.‬‬

‫برای بررسی تغییرات افت انرژی نسبت به ان رژی جنبشی آب جاری در لوله به تدریج شیر دریچهای را ببندید و هر بار سرطوح‬

‫آب در پیزومترها را یادداشت نموده و دبی آب را توسط میز هیدرولیک اندازه بگیرید‪ .‬این عمل را حدوداً ‪ 11‬بار تکررار نماییرد‪.‬‬

‫در طول مراحل فوق دمای متوسط آب را نیز اندازهگیری نمایید‪ .‬بعد از انجام قدمهای فوق شریر را کرامالً بسرته و مرحلره دوم‬

‫آزمایش را به صورت زیر انجام دهید‪.‬‬

‫در مرحله دوم آزمایش‪ ،‬شیر کروی را کامالً باز کنید و سپس توسط یادداشت نمودن ارتفاع پیزومترها و انردازهگیری دبری آب‪،‬‬

‫افت انرژی کلی و افت انرژی جزئی هر اتصال موجود در مدار آبی روشن را تعیین کنید‪.‬‬

‫برای بررسی افت انرژی جزئی نسبت به افت انرژی جنبشی آب جاری در لوله به تدریج شیر کروی را ببندید و هر برار سرطوح‬

‫آب در پیزومترها را یادداشت نموده و دبی آب را نیز اندازهگیری نمایید‪ .‬این عمل را نیز حدوداً ‪ 11‬بار تکرار نمایید‪.‬‬

‫در انتهای آزمایش دو شیر را کامالً بسته و شیر خروجی پمپ را نیز ببندید و سپس پمپ را خاموش نمایید‪ .‬توجه داشته باشید‬

‫که قبل از خاموش کردن پمپ بستن هر دو شیر ضروری است‪.‬‬

‫نتایج و محاسبات‬

‫‪ .1‬نتایج حاصل از آزمایش مرحله اول را در جدول (‪ )2‬و نتایج حاصل از مرحله دوم را در جدول (‪ )3‬یادداشرت نماییرد‪.‬‬

‫سپس جداول فوق را تکمیل نمایید‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫ نتایج برای مدار آبی تیره‬-2‫جدول‬

Manometer Readings and Differential Heads (mm Water) U- Tube (mm Hg)
m t V V2/2g
‫ردیف‬

Elbow Bend Straight Pipe Miter Bend Gate Valve

(kg) (s) (m/s) (mm)

1 2 Δh' 3 4 Δhf 5 6 Δh' h1 h2 ΔH

11

59
 ‫ نتایج برای مدار آبی روشن‬-3‫جدول‬

Manometer Readings and Differential Heads (mm Water) U- Tube (mm Hg)
m t V V2/2g
‫ردیف‬

Expansion Contraction Bend J Bend H Bend G Globe Valve

(kg) (s) (m/s) (mm)

7 8 Δh' 9 10 Δh' 11 12 Δh' 13 14 Δh' 15 16 Δh' h1 h2 ΔH

11

11
 ‫‪ .2‬محاسبات مربوط به افت انرژی در هر قسمت از سیستم لولهکشی را مطابق ذیل انجام دهید‪.‬‬

‫الف‪ -‬محاسبات افت انرژی در لوله مستقیم (مدار آبی تیره)‪ :‬بره کمرک جردول (‪ )2‬مقردار )‪ Log(Q‬و (‪ Log(Δhf‬را در‬

‫‪Δhf‬‬ ‫سیستم واحد ‪ CGS‬برای لوله مستقیم تعیین کررده و نمرودار (‪ Log(Δhf‬را برر حسرب )‪ Log(Q‬رسرم نماییرد‪ .‬اگرر‬

‫متناسب با ‪ Qn‬باشد مقدار ‪ n‬را از نمودار رسم شده بهدست آورید‪.‬‬

‫به کمک شکل زیر مقدار ضریب ویسکوزیته آب را در دمای متوسط آزمایش تعیین نمایید‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫‪16‬‬ ‫))‪µ(T)=2.414×10-5 ×10(247.8/(T-140‬‬

‫)‪104×Coefficient of Viscosity (µ)-(kg/m.s‬‬

‫)‪T(K) and µ(kg/m.s‬‬

‫‪14‬‬

‫‪12‬‬

‫‪10‬‬

‫‪8‬‬

‫‪6‬‬

‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪100‬‬
‫)‪Temperature(˚C‬‬

‫شکل ‪ -4‬ویسکوزیته آب بر حسب دما‬

‫حال با داشتن سرعت و افت انرژی طولی در جدول (‪ )2‬مقدار عدد رینولدز و ضریب اصرطکاک را از رابطره (‪ )1‬بررای هرر‬

‫مرحله بهدست آورده و سپس جدول (‪ )4‬را تکمیل نمایید‪.‬‬

‫جدول ‪ -4‬مقادیر ضریب اصطکاک بر حسب رینولدز‬

‫ردیف‬ ‫)‪Δhf (mm‬‬ ‫)‪V(m/s‬‬ ‫)‪V2/2g (mm‬‬ ‫‪Re‬‬ ‫‪f‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫‪11‬‬
 ‫به کمک جدول (‪ )4‬نمودار تغییرات افت انرژی طولی )‪ Δhf (mm‬بر حسب انرژی جنبشی )‪ V2/2g (mm‬را ترسیم کنید‪.‬‬

‫نمودار تغییرات ضریب اصطکاک بر حسب عدد رینولدز (شاخهای از دیاگرام مودی) را در نمودار زیر رسرم نماییرد و برا نمرودار‬

‫رسم شده مربوط به لولههای صاف (‪ )Smooth‬که از رابطه بالزیوس بهدست آمده مقایسه و بحث کنید‪.‬‬

‫‪0.046‬‬ ‫‪0.3164‬‬
‫=𝑓‬
‫‪0.042‬‬ ‫‪𝑅𝑒 0.25‬‬

‫‪0.038‬‬

‫‪0.034‬‬
‫‪f‬‬

‫‪0.03‬‬

‫‪0.026‬‬

‫‪0.022‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪5000‬‬ ‫‪10000‬‬ ‫‪15000‬‬ ‫‪20000‬‬ ‫‪25000‬‬ ‫‪30000‬‬ ‫‪35000‬‬
‫‪Re‬‬

‫نمودار ‪ -1‬تغییرات ضریب اصطکاک بر حسب عدد رینولدز‬

‫ب‪ -‬افت انرژی جزئی در اثر تغییر ناگهانی سطح مقطع‪ :‬به کمک جدول (‪ )3‬مربوط به مدار آبی روشن مقادیر انرژی جنبشری‬

‫‪Δhf‬‬ ‫در هر مرحله را وارد جدول (‪ )5‬نموده و به کمک نمودار رسم شده در قسمت ‪ -2‬الف (نمودار تغییرات افت انررژی طرولی‬

‫)‪ (mm‬بر حسب انرژی جنبشی )‪ ،)V2/2g (mm‬مقدار افت انرژی طولی متناسب با این انرژی جنبشری را در مردار آبری روشرن‬

‫بهدست آورده و در جدول (‪ )5‬یادداشت نمایید‪ .‬سپس بهکمک معادله (‪ )3‬و (‪ )4‬این جدول را کامل نمایید‪ .‬مقادیر ‪ x‬در شرکل‬

‫(‪ )1‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫جدول ‪ -0‬محاسبات انبساط و انقباض ناگهانی‬

‫=‪x/L‬‬ ‫انبساط ناگهانی‬ ‫=‪x/L‬‬ ‫انقباض ناگهانی‬

‫‪V2/2g‬‬ ‫‪Δhf‬‬ ‫'‪Δh‬‬ ‫)‪Δhf (x/L‬‬ ‫‪Δhl‬‬ ‫'‪Δh‬‬ ‫)‪Δhf (x/L‬‬ ‫‪Δhl‬‬
‫ردیف‬
‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(mm‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬
‫=‪K‬‬ ‫=‪K‬‬

‫‪12‬‬
 ‫تغییرات افت انرژی انبساط و انقباض ناگهانی لوله )‪ Δhl(mm‬را بر حسب انرژی جنبشی سیال جاری )‪V2/2g (mm‬رسم نمروده‬

‫و به کمک این دو نمودار مقدار ضریب افت متوسط (‪ )K‬را برای هر کدام بهدست آورده و در زیر جدول (‪ )5‬یادداشت نمایید‪.‬‬

‫ج‪ -‬افت انرژی جزئی برای زانوییها‪ :‬به کمک جدول (‪ )2‬مقادیر انرژی جنبشی‪ ،‬افت انررژی طرولی (‪ )Δhf‬و افتهرای زانرویی‬

‫راستگوشه و استاندارد ('‪ )Δh‬را وارد جدول (‪ )1‬نمایید‪ .‬همچنین به کمک جدول (‪ )3‬و نمودار رسم شده در قسرمت ‪ -2‬الرف‬

‫(نمودار تغییرات افت انرژی طولی )‪ Δhf (mm‬بر حسب انرژی جنبشی )‪ ،)V2/2g (mm‬مقدار افت انرژی طولی متناسب برا ایرن‬

‫انرژی جنبشی را در مدار آبی روشن بهدست آورده و افتهای خمها ('‪ )Δh‬را نیز وارد جدول (‪ )1‬کنید‪.‬‬

‫حال به کمک رابطه (‪ )1‬افت جزئی هر قسمت را در هر مرحله محاسبه و جدول (‪ )1‬را کامل نماییرد‪ .‬الزم بره ذکرر اسرت کره‬

‫فواصل پیزومتریهای ورودی و خروجی هر زانویی یا خم ‪ 914‬میلیمتر میباشد‪ .‬لذا افت طولی آن (‪ )Δhf‬برابر برا افرت طرولی‬

‫لوله مستقیم به طول ‪ 914‬میلیمتر است‪.‬‬

‫جدول‪ -6‬محاسبات افت در زانوییها و خمها‬

‫مدار آبی تیره‬ ‫‪Smooth Bends‬‬ ‫مدار آبی روشن‬

‫ردیف‬ ‫‪Mitre‬‬ ‫‪Elbow‬‬ ‫‪R/d =3.71‬‬ ‫‪R/d =7.42‬‬ ‫‪R/d =11.1‬‬
‫‪V2/2g‬‬ ‫‪Δhf‬‬ ‫‪V2/2g‬‬ ‫‪Δhf‬‬
‫'‪Δh‬‬ ‫‪Δhb‬‬ ‫'‪Δh‬‬ ‫‪Δhb‬‬ ‫'‪Δh‬‬ ‫‪Δhb‬‬ ‫'‪Δh‬‬ ‫‪Δhb‬‬ ‫'‪Δh‬‬ ‫‪Δhb‬‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫‪1‬‬

‫‪7‬‬

‫‪8‬‬

‫‪9‬‬

‫‪11‬‬

‫=‪K‬‬ ‫=‪K‬‬ ‫=‪K‬‬ ‫=‪K‬‬ ‫=‪K‬‬

‫به کمک جدول (‪ )1‬تغییرات افت انرژی جزئی زانویی و خم )‪ Δhb(mm‬را بر حسب انرژی جنبشی )‪ V2/2g (mm‬رسرم کنیرد و‬

‫سپس به کمک این نمودار مقادیر ضریب افت متوسط هر قسمت را بهدست آورده و در زیر جدول (‪ )1‬یادداشت کنید‪.‬‬

‫برای خمها‪ ،‬تغییرات ضریب افت (‪ )K‬را بر حسب ‪ r/d‬رسم و با نمودار تجربی شکل (‪ )2‬مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫د‪ -‬افت انرژی موضعی در شیرها‪ :‬به کمک جداول (‪ )2‬و (‪ )3‬و رابطه (‪ )8‬جردول زیرر را تکمیرل نماییرد‪ ،‬سرپس تغییررات‬

‫ضریب افت (‪ )K‬را بر حسب نسبت سرعت به سرعت حداکثر (‪ )V/Vmax‬ترسیم و بحث نمایید‪.‬‬

‫جدول ‪ -0‬محاسبات ضریب افت در شیرها‬

‫‪Gate Valve‬‬ ‫‪Globe Valve‬‬

‫ردیف‬ ‫‪V‬‬ ‫‪V2/2g‬‬ ‫‪ΔH‬‬ ‫‪V/V max‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪V2/2g‬‬ ‫‪ΔH‬‬ ‫‪V/V max‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪K‬‬
‫)‪(m/s‬‬ ‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(%‬‬ ‫)‪(m/s‬‬ ‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(%‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫‪14‬‬
 ‫آزمایش پمپهای سری و موازی‬

‫(‪)Series and Parallel Pumps‬‬

‫هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش بهدست آوردن منحنی مشخصه و تعیین راندمان یک پمپ و بهکار بستن سری و موازی پمپها و مقایسه‬

‫آنها با یکدیگر است‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‬

‫پمپها یکی از متداولترین انواع توربوماشینهای مصرفکننده قدرت میباشند‪ ،‬که در اکثر سیستمهای تاسیساتی‪ ،‬آبرسانی‪،‬‬

‫هیدرولیکی و ‪ ...‬به کارمیروند و باعث افزایش انرژی مایعات میگردند‪.‬‬

‫هنگامی که یک پمپ به تنهایی نتواند دبی یا ارتفاع مورد نیاز ایستگاه را تامین کند از دو یا تعداد بیشتری پمپ در مدار‬

‫استفاده میشود‪ .‬اتصال پمپها به یکدیگر و یا نحوه قرارگیری آنها در مدار‪ ،‬بهطور کلی در دو حالت موازی و سری صورت‬

‫میگیرد‪.‬‬

‫پمپهای موازی‪ :‬در این حالت‪ ،‬دبی کل ایستگاه از طریق چند پمپ که بهصورت موازی به یکدیگر بسته شدهاند عبور‬

‫میکند‪ .‬نحوه عملکرد این پمپها شبیه مدارهای الکتریکی در حالت موازی است‪ .‬در حالت موازی دبی کلی ایستگاه از جمع‬

‫دبیهای عبوری از هر پمپ بهدست میآید و ارتفاع تولیدی تمامی آنها نیز با یکدیگر مساوی است‪ .‬بههم پیوستن پمپها به‬

‫صورت موازی بر نقطه کارکرد هر پمپ اثر میگذارد‪ .‬برای بهدست آوردن منحنی مشخصه مجموعه‪ ،‬باید دبیهای هر یک از‬

‫پمپها را در ارتفاع ثابت با یکدیگر جمع و نقاط حاصل را به هم وصل کرد‪.‬‬

‫در حالت موازی ارتفاع کل را میتوان از رابطه زیر بهدست آورد‪:‬‬

‫) ‪(𝑃𝑑2 − 𝑃𝑠2 ) (𝑃𝑑1 − 𝑃𝑠1‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬
‫[ = 𝑡𝑜𝑡‪H‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪] /2‬‬
‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔𝜌‬

‫فشار استاتیکی در خروجی و ورودی پمپها به ترتیب ‪ Pd‬و ‪ Ps‬میباشند ‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫‪H‬‬ ‫‪A‬‬

‫پمپ ‪A‬‬
‫‪B‬‬

‫پمپ ‪B‬‬ ‫ترکیب‬

‫موازی‬

‫‪QA‬‬ ‫‪QB‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪Q‬‬
‫شکل ‪ -1‬منحنی عملکرد دو پمپ به صورت موازی‬

‫با توجه به شکل (‪ )1‬هنگامیکه پمپ (‪ )A‬و (‪ ،)B‬هر یک بهتنهایی درمدار قرار گیرند دبی تولیدی توسط آنها بهترتیب ‪ QA‬و‬

‫‪ QB‬خواهد بود اما در صورتی که به صورت موازی در مدار باشند دبی تولیدی آنها برابر با مجموع دبی ‪ QA‬و ‪ QB‬می باشد‪.‬‬

‫موازی بستن دو یا تعداد بیشتری پمپ در یک مدار‪ ،‬هنگامی صورت میگیرد که در ازاء دبی مورد احتیاج‪ ،‬اندازه پمپ انتخابی‬

‫بزرگ شود که در این صورت با تقسیم دبی بین دو یا چند پمپ میتوان در یک ارتفاع ثابت‪ ،‬پمپهایی با اندازه کوچکتر‬

‫انتخاب نمود‪ .‬با افزایش تعداد پمپها کارائی دستگاه بهتر میشود‪.‬‬

‫در بستن پمپها بهصورت موازی باید به نکات زیر توجه کرد‪:‬‬

‫‪ -1‬از پمپهای یکسان استفاده شود‪ ،‬درصورت استفاده از پمپ های غیر یکسان باید از شیر یک طرفه در مسیر بعد از هر پمپ‬

‫استفاده گردد‪.‬‬

‫‪ -2‬مقاومت دینامیکی مدار حتیاالمکان کم باشد زیرا همانگونه که در شکل (‪ )1‬مشاهده میشود هرچه شیب منحنی‬

‫مشخصه مدار بیشتر باشد دبی تولیدی مجموعه پمپها کاهش یافته و در این صورت موازی بستن پمپها تاثیر چندانی‬

‫نخواهد داشت‪.‬‬

‫‪-3‬همانطور که گفته شد‪ ،‬دبی تولیدی هر یک از پمپها در حالت موازی‪ ،‬کمتر از دبی تولیدی پمپها درحالتی است که به‬

‫تنهایی در مدار قرار گیرند‪ .‬بنابراین وقتی یکی از پمپها از کار بیفتد‪ ،‬دبی تولیدی پمپها افزایش پیدا میکند‪.‬‬

‫پمپهای سری‪ :‬بههم پیوستن پمپها به صورت سری در یک مدار برای باال بردن فشار تولیدی در ازاء یک دبی معین صورت‬

‫میگیرد دراین حالت‪ ،‬دبی کلی ایستگاه از پمپهای متعدد که بهصورت سری قرار گرفتهاند گذشته و فشار آن در هر مرحله‬

‫افزایش مییابد‪ .‬در این حالت نحوه عملکرد پمپها همانند مدارهای الکتریکی در حالت سری است برای ترسیم منحنی‬

‫مشخصه مجموعه پمپها در حالت سری‪ ،‬باید به ازای یک دبی معین ارتفاعهای متناظر را با یکدیگر جمع و نقاط بهدست‬

‫‪11‬‬
‫آمده را بههم متصل نمود‪ .‬در شکل (‪ )2‬یک نمونه از منحنی مشخصه پمپها در حالت سری آمده است محل تالقی منحنی‬

‫مشخصه مدار با منحنی بهدست آمده‪ ،‬نقطه کارکرد پمپ را تعیین میکند‪.‬‬

‫در بستن پمپها بهصورت سری باید به نکات زیر توجه کرد‪:‬‬

‫‪ -1‬سیال به هنگام ورود به دومین پمپ‪ ،‬دارای فشار بیشتری است به همین دلیل فشار در پوسته و محفظه آببندی این‬

‫پمپ بیشتر میباشد از این رو پمپ نیاز به آببندی مناسبتری دارد‪ .‬همچنین فشار داخل آن نیز نباید از فشار آزمایش‬

‫پوسته پمپ باالتر رود‪.‬‬

‫‪ -2‬بهتر است در سری بستن از پمپهای یکسان استفاده شود‪.‬‬

‫در حالت سری ارتفاع کل را میتوان از رابطه زیر بهدست آورد‪.‬‬

‫) ‪(𝑃𝑑2 − 𝑃𝑠2 ) (𝑃𝑑1 − 𝑃𝑠1‬‬ ‫معادله (‪)2‬‬
‫[ = 𝑡𝑜𝑡‪H‬‬ ‫‪+‬‬ ‫]‬
‫𝑔𝜌‬ ‫𝑔𝜌‬

‫بنابراین‪:‬‬

‫) ‪(𝑃𝑑2 − 𝑃𝑠1‬‬ ‫معادله (‪)3‬‬

‫= 𝑡𝑜𝑡‪H‬‬
‫𝑔𝜌‬

‫‪H‬‬
‫‪B‬‬

‫‪A‬‬

‫‪HB‬‬
‫ترکیب سری‬

‫‪HA‬‬

‫پمپ ‪A‬‬
‫پمپ ‪B‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪Q‬‬
‫شکل ‪ -2‬منحنی عملکرد دو پمپ به صورت سری‬

‫توان خروجی مفید برای هر پمپ برابر است با‪:‬‬

‫𝐻 𝑄𝑔 𝜌 = 𝑡𝑢𝑜𝑃‬ ‫معادله (‪)4‬‬

‫توان مصرفی پمپ برابر توان الکتریکی گرفته شده از شبکه برقی شهری است‪:‬‬

‫𝐼 𝑉 = 𝑛𝑖𝑃‬ ‫معادله (‪)5‬‬

‫بنابراین راندمان بهصورت زیر تعریف میشود‪:‬‬

‫‪17‬‬
 ‫𝑡𝑢𝑜𝑃‬ ‫معادله (‪)1‬‬
‫=𝜂‬ ‫𝑃‪⁄‬‬
‫𝑛𝑖‬

‫بنابراین با توجه به رابطه (‪ )1‬راندمان درحالت موازی برابر است با‪:‬‬

‫𝑄‬ ‫معادله (‪)7‬‬
‫=𝜂‬
‫‪𝑄1 𝑄2‬‬
‫‪+‬‬
‫‪𝜂1 𝜂2‬‬
‫و راندمان درحالت سری برابر است با‪:‬‬
‫𝐻‬ ‫معادله (‪)8‬‬
‫=𝜂‬
‫‪𝐻1 𝐻2‬‬
‫‪+‬‬
‫‪𝜂1 𝜂2‬‬

‫شرح دستگاه و روش انجام آزمایش‬

‫دستگاه مورد آزمایش از یک میز هیدرولیک‪،‬که بر روی آن دو پمپ قرار دارد‪ ،‬تشکیل شده است‪ .‬مدار لولهکشی پمپها‬

‫بهصورتی است که میتوان توسط بستن شیرهای مربوطه هر دو پمپ را بهصورت جداگانه‪ ،‬سری و موازی راه اندازی نمود‪.‬‬

‫در این دستگاه‪ ،‬برای کنترل جریان از چهار شیر استفاده شده است‪.‬‬

‫در حالتی که تنها پمپ شماره یک مورد آزمایش قرار گیرد باید شیر شماره سه باز و شیر شماره یک و دو بسته باشند‪.‬‬

‫در حالتی که تن ها پمپ شماره دو مورد آزمایش قرار گیرد باید شیر شماره یک باز و شیر شماره دو و سه بسته باشند‪.‬‬

‫در حالت سری باید‪ ،‬شیرهای شماره یک و سه باز و شیر شماره دو بسته باشند‪.‬‬

‫در حالت موازی باید‪ ،‬شیرهای شماره دو باز و شیر شماره یک و سه بسته باشند‪.‬‬

‫الزم بهذکر است توان مصرفی هر یک از پمپها توسط نمایشگر مربوطه نمایش داده میشود‪.‬‬

‫مقدار دبی آب توسط روتامتر بر حسب ‪ Lit/min‬و ‪ GPM‬قابل اندازهگیری است و مقدار دبی آن نیز به کمک شیر فلکهای‬

‫موجود در انتهای مسیر قابل تنظیم است‬

‫مخزن‬

‫شیر تنظیم دبی‬ ‫شیر شمار سه‬ ‫فشار خروجی پمپ‬

‫روتامتر‬

‫پمپ شماره یک‬

‫فشار ورودی پمپ‬

‫نمایشگر توان پمپها‬ ‫پمپ شماره دو‬ ‫شیر شمار دو‬ ‫شیر شمار یک‬

‫شکل ‪ -3‬دستگاه پمپ سری و موازی‬

‫‪18‬‬
 ‫ابتدا مخزن آب دستگاه را تا حد مطلوبی (حداقل بیشتر از نصف) از آب پر کنید‪ .‬دو شاخه برق دستگاه‪ ،‬را به برق بزنید‪.‬‬

‫شیر ورود آب از مخزن به سیستم را به اندازه دلخواه باز کنید‪ .‬دستگاه بهوسیله کلید اصلی نصبشده روی تابلو برق روشن‬

‫میشود‪ .‬در این هنگام نمایشگرهای دیجیتال (نمایشگر توان پمپ) روشن خواهند شد‪ .‬بهکمک کلید مربوط به هر پمپ‬

‫میتوان پمپ دلخواه را روشن کرد و مقدار توان ورودی را به دست آورد‪.‬‬

‫این آزمایش برای ‪ 4‬حالت مختلف (پمپ ‪ 1‬روشن و پمپ ‪ 2‬خاموش‪ ،‬پمپ ‪ 1‬خاموش و پمپ ‪ 2‬روشن‪ ،‬پمپ ‪ 1‬و ‪ 2‬به صورت‬

‫سری‪ ،‬پمپ ‪ 1‬و ‪ 2‬به صورت موازی) با بستن و بازکردن شیرهای شماره ‪ 2 ،1‬و ‪ 3‬انجام میگردد‪.‬‬

‫هر ‪ 4‬حالت را برای چندین دبی مختلف تکرار نمایید‪ ،‬با استفاده از شیر فلکهای دبی را تنظیم و توسط روتامتر آنرا‬

‫اندازهگیری کنید و سپس دبی‪ ،‬فشار ورودی و خروجی هر پمپ و توان آنها را یادداشت نمایید‪.‬‬

‫محاسبات و نتایج‬

‫‪ .1‬جداول ‪ 3 ،2 ،1‬و ‪ 4‬را کامل کنید‪.‬‬

‫جدول ‪ -1‬پمپ یک روشن و پمپ دو خاموش‬

‫ردیف‬ ‫دبی(‪)GPM‬‬ ‫ورودی(‪)bar‬‬ ‫فشار‬ ‫خروجی(‪)bar‬‬ ‫فشار‬ ‫هد(‪)bar‬‬ ‫مصرفی(‪)W‬‬ ‫توان‬ ‫مفید(‪)W‬‬ ‫توان‬ ‫بازده پمپ‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬

‫جدول ‪ -2‬پمپ دو روشن و پمپ یک خاموش‬

‫ردیف‬ ‫دبی(‪)GPM‬‬ ‫ورودی(‪)bar‬‬ ‫فشار‬ ‫خروجی(‪)bar‬‬ ‫فشار‬ ‫هد(‪)bar‬‬ ‫مصرفی(‪)W‬‬ ‫توان‬ ‫مفید(‪)W‬‬ ‫توان‬ ‫بازده پمپ‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬

‫‪19‬‬
 ‫جدول ‪ -3‬پمپ یک و دو موازی‬

‫پمپ شماره یک‬ ‫پمپ شماره دو‬

‫فشار ورودی‬ ‫فشار خروجی‬ ‫توان مصرفی‬ ‫فشار ورودی‬ ‫فشار خروجی‬ ‫توان مصرفی‬ ‫هد کل‬
‫ردیف‬ ‫دبی(‪)GPM‬‬ ‫بازده کل‬
‫(‪)bar‬‬ ‫(‪)bar‬‬ ‫( ‪)W‬‬ ‫(‪)bar‬‬ ‫(‪)bar‬‬ ‫( ‪)W‬‬ ‫(‪)bar‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬

‫جدول ‪ -4‬پمپ یک و دو سری‬

‫پمپ شماره یک‬ ‫پمپ شماره دو‬

‫فشار ورودی‬ ‫فشار خروجی‬ ‫توان مصرفی‬ ‫فشار ورودی‬ ‫فشار خروجی‬ ‫توان مصرفی‬ ‫هد کل‬
‫ردیف‬ ‫دبی(‪)GPM‬‬ ‫بازده کل‬
‫(‪)bar‬‬ ‫(‪)bar‬‬ ‫( ‪)W‬‬ ‫(‪)bar‬‬ ‫(‪)bar‬‬ ‫( ‪)W‬‬ ‫(‪)bar‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬

‫‪ .2‬منحنی توان مصرفی‪ ،‬هد و راندمان بر حسب دبی را در حالتهای مختلف رسم و بحث کنید‪.‬‬

‫‪ .3‬رابطه راندمان در حالتهای موازی و سری را اثبات نمایید‪.‬‬

‫‪ .4‬برای انتخاب پمپها باید به چه مواردی توجه کرد؟‬

‫‪71‬‬
 ‫آزمایش توربین پلتون‬
‫)‪(Pelton Turbine‬‬

‫هدف آزمایش‬

‫هدف از این آزمایش آشنایی با ساختمان و طرز کار توربین پلتون‪ ،‬محاسبه راندمان و رسم منحنیهای مشخصه آن میباشد‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‬

‫در اثر برخورد جت آب با پره و تغییر جهت آن‪ ،‬مقدار حرکت (مومنتوم) جت آب تغییر مییابد‪ .‬طبق تئوری تغییر مقدار‬

‫حرکت نسبت به زمان برابر با نیروی موثر بر پره میباشد‪.‬‬

‫اگر ‪ Vj‬سرعت مطلق جت آب هنگام خروج از نازل باشد هنگام برخورد با پرههای چرخ پلتون این سرعت به دو مولفه‪ ،‬سرعت‬

‫ذرات آب نسبت به پرههای چرخ (‪ )v1‬و سرعت جانبی پرهها (‪ )rω‬تجزیه میگردد‪ ω .‬سرعت زاویهای و ‪ r‬شعاع چرخ پلتون‬

‫میباشد‪ .‬در شکل (‪ )1‬نحوه برخورد جت آب به یک چرخ پلتون نشان داده شده است‪.‬‬

‫با توجه به شکل (‪ )1‬سرعت نسبی برخورد جت آب (‪ )v1‬برابر است با‪:‬‬

‫𝜔𝑟 ‪𝑣1 = 𝑉𝑗 −‬‬ ‫معادله (‪)1‬‬

‫‪Control volume‬‬
‫)‪(Vj-rω‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪Patm‬‬

‫‪β‬‬
‫‪x‬‬
‫‪Control‬‬
‫‪Y‬‬ ‫‪surface‬‬
‫)‪(Vj-rω‬‬ ‫)‪(Vj- rω‬‬ ‫‪rω‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪x‬‬
‫)‪(V2‬‬
‫‪Velocity of jet‬‬ ‫‪T‬‬
‫‪leaving the‬‬
‫‪Control volume‬‬ ‫‪Vj‬‬

‫‪β‬‬ ‫‪Patm‬‬
‫‪Observation‬‬
‫)‪(Vj-rω‬‬ ‫‪from bucket‬‬
‫‪jet‬‬

‫شکل ‪ -1‬نحوه برخورد جت آب به چرخ پلتون‬

‫‪71‬‬
‫اگر از اثر نیروی ثقل و اصطکاک صرفنظر شود‪ ،‬اندازه سرعت نسبی بدون تغییر میماند یعنی سرعت نسبی خروجی از چرخ‬

‫‪rω‬‬ ‫پلتون (‪ )v2‬برابر با (‪ )v1‬می باشد‪ .‬در این حالت سرعت مطلق سیال خروجی از چرخ پلتون (‪ )v2‬برابر با جمع برداری ‪ rω‬و‬

‫‪ Vj -‬میباشد‪.‬‬

‫با نوشتن معادله مقدار حرکت برای حجم کنترلی که یکی از پرهها را شامل شود میتوان نیروی موثر بر پره را به دست آورد‪ .‬با‬

‫صرفنظر کردن از اصطکاک و نیروی جرمی ثقل مقدار این نیرو از رابطه (‪ )2‬محاسبه میشود‪.‬‬

‫)𝛽 ‪𝐹 = 𝜌 𝑄(𝑉𝑗 − 𝑟𝜔)(1 + cos‬‬ ‫معادله (‪)2‬‬

‫و مقدار لنگری که این نیرو بر چرخ اعمال میکند از رابطه (‪ )3‬قابل محاسبه است‪.‬‬

‫)𝛽 ‪𝑇 = 𝑟 𝜌 𝑄(𝑉𝑗 − 𝑟𝜔)(1 + cos‬‬ ‫معادله (‪)3‬‬

‫توان ناشی از این لنگر بر چرخ پلتون از رابطه (‪ )4‬به دست میآید‪.‬‬

‫)𝛽 ‪𝑃𝑜𝑤𝑒𝑟 = 𝑇𝜔 = 𝑟 𝜌 𝑄 𝜔(𝑉𝑗 − 𝑟𝜔)(1 + cos‬‬ ‫رابطه (‪)4‬‬

‫البته این مقدار توان را میتوان از طریق دیگری نیز محاسبه نمود‪ .‬اگر مقدار انرژی که هر واحد وزن آب‪ ،‬هنگام عبور از چرخ‬

‫پلتون از دست میدهد برابر با ‪ HT‬باشد‪ ،‬طبق رابطه برنولی توانی را که آب از دست میدهد میتوان از رابطه (‪ )5‬به دست‬

‫آورد‪.‬‬

‫𝑇𝐻 𝑄 𝛾 = 𝑟𝑒𝑤𝑜𝑃 = 𝑃𝐻𝑊‬ ‫رابطه (‪)5‬‬

‫عمالً میتوان با نصب یک سیستم ترمزی در روی محور توربین مقداری از این توان را جذب نمود‪ .‬اگر لنگر گرفته شده از‬

‫محور توربین ‪ T‬و سرعت آن ‪ ω‬باشد توان گرفته شده از آن برابر است با‪:‬‬

‫𝜔𝑇 = 𝑟𝑒𝑤𝑜𝑃 𝑒𝑠𝑟𝑜𝐻 𝑒𝑘𝑎𝑟𝐵 = 𝑃𝐻𝐵‬ ‫رابطه (‪)1‬‬

‫حال طبق تعریف راندمان توربین به صورت رابطه (‪ )7‬بیان میشود‪.‬‬

‫𝑃𝐻𝐵‬ ‫𝜔𝑇‬
‫= 𝑇𝜂‬ ‫=‬ ‫رابطه (‪)7‬‬
‫𝑇𝐻 𝑄 𝛾 𝑃𝐻𝑊‬

‫در طراحی و محاسبه یک ماشین عالوه بر استفاده از مطالب تئوری میبایست از یک سری عوامل و نتایج تجربی هم استفاده‬

‫نمود‪ .‬لذا به منظور صرفهجویی در مصرف بودجه ابتدا محاسبات و نتایج بر روی یک دستگاه کوچکتر به عنوان مدل‪ ،‬آزمایش‬

‫‪72‬‬
‫میشود تا بر صحت محاسبات اطمینان حاص ل شود‪ .‬جهت شناختن توربین از روی مدل بایستی بین مدل و دستگاه اصلی‬

‫تشابه کامل وجود داشته باشد‪.‬‬

‫تشابه هندسی بین مدل و دستگاه اصلی این است که در نقاط متناظر نسبت طولها مقدار ثابتی باشد‪ .‬حال اگر در این نقاط‬

‫مثلث سرعتها با یکدیگر مشابه باشد‪ ،‬در چنین شرایطی بین خطوط جریان در دو دستگاه نیز تشابه وجود دارد‪ .‬با توجه به دو‬

‫شرط فوق میتوان گفت بین دو ماشین آبی تشابه دینامیکی موجود است‪ .‬اگر اثرات ویسکوزیته سیال در مدل و دستگاه‬

‫یکسان باشد (در این حال عدد رینولدز در دو دستگاه مساوی است) میتوان گفت که بین مدل و دستگاه تشابه کامل وجود‬

‫دارد‪.‬‬

‫نابرابری عدد رینولدز در مدل و دستگاه اصلی در مقدار راندمان تاثیر میگذارد (به خاطر تاثیر مقیاس) که در تئوری مربوط به‬

‫تشابه دینامیکی از آن صرفنظر میشود‪ .‬لذا میتوان راندمان در توربینهای مشابه دینامیکی را با یکدیگر برابر دانست‪.‬‬

‫پراهمیتترین معادالت در توربینهای مشابه دینامیکی به صورت رابطه گروههای بدون بعد از قضیه پیباکینگهام (معادله‪)8‬‬

‫بیان میشود‪.‬‬

‫𝑄‬
‫𝑒𝑡𝑐 =‬
‫‪𝑛 𝐷3‬‬

‫𝐻‬
‫𝑒𝑡𝑐 =‬ ‫رابطه (‪)8‬‬
‫‪𝑛2‬‬ ‫‪𝐷2‬‬

‫𝑃‬
‫𝑒𝑡𝑐 =‬
‫‪𝛾 𝑛3 𝐷2‬‬

‫یکی از عوامل مهم در انتخاب توربین سرعت ویژه آن است‪ .‬سرعت ویژه در توربین عبارت است از سرعت دورانی یک توربین‬

‫ال مشابه به طوری که در بیشترین راندمان‪ ،‬تحت تاثیر هد حقیقی مساوی یک متر‪ ،‬توان یک اسب بخار را تولید کند‪ .‬حال‬
‫کام ً‬

‫به کمک قوانین مدلها میتوان سرعت ویژه یک توربین را از رابطه (‪ )9‬بهدست آورد‪.‬‬

‫𝑃√ 𝜔‬ ‫رابطه (‪)9‬‬

‫= 𝑠𝑁‬
‫‪𝜌1/2 (𝑔𝐻)5⁄4‬‬

‫که در آن ‪ P‬توان تولیدی توربین است‪ .‬جهت اطالعات بیشتر به کتاب مکانیک سیاالت شیمز فصل ‪ 14‬و فاکس فصل ‪11‬‬

‫مراجعه نمایید‪.‬‬

‫شرح دستگاه و روش انجام آزمایش‬

‫توربین پلتون از نوع توربینهای بدون عکسالعمل است زیرا فاقد لوله مکش بوده و تحت فشار اتمسفریک عمل میکند‪ .‬آب با‬

‫انرژی موجود در خود که بیشتر به صورت انرژی پتانسیل است توسط یک نازل به صورت جت آب با انرژی جنبشی زیاد‬

‫‪73‬‬
‫درآمده و در اثر برخورد با پرههایی متصل به اطراف یک چرخ‪ ،‬آنرا به گردش درمیآورد‪ .‬باتوجه به اینکه هر چه انرژی‬

‫پتانسیل آب بیشتر باشد‪ .‬به انرژی جنبشی بیشتری تبدیل می شود و همچنین آب خروجی از توربین هیچگونه عکسالعملی‬

‫بر روی آن ندارد‪ .‬لذا در عمل بهتر است که توربین پلتون در پایینترین سطح ممکن نسبت به سطح هرز آب قرار گیرد‪ .‬الزم‬

‫بهذکر است فشار جت آب هنگام برخورد به چرخ پلتون و خروج از آن تقریباً برابر با فشار محیط است‪.‬‬

‫شکل (‪ )2‬دستگاه مورد آزمایش را نشان میدهد برای اندازهگیری لنگر گرفته شده از محور توربین از یک سیستم ترمز پرونی‬

‫استفاده میگردد‪ .‬با تعیین نیروی این ترمز مقدار لنگر تعیین شده (‪ )T=F.L‬و سپس با اندازهگیری دور محور میتوان توان‬

‫گرفته شده را بهدست آورد‪ .‬با اندازهگیری دبی و هد آب نیز میتوان توان آب را تعیین و سپس راندمان توربین را محاسبه کرد‬

‫تغییر سرعت جت آب توسط یک سوزن مخروطی در داخل نازل انجام میگیرد‪.‬‬

‫برای شروع آزمایش در ابتدا می بایست صفر دبی آب و صفر نیروسنج تنظیم گردد‪ .‬شیر کنترل دبی در حالت بسته و درجه‬

‫افشانک را روی مقدار ‪ 1/5‬قرار دهید‪ .‬پمپ را روشن کرده و بهوسیلهی تنظیم دور پمپ و شیر کنترل جریان ارتفاع آب را در‬

‫مقدار ‪ 12‬متر ثابت نگه دارید‪ .‬سپس با بستن تدریجی ترمز پرونی مقدار دبی‪ ،‬دور و نیروی ترمزی را یادداشت نمایید‪.‬‬

‫اندازهگیری دور توسط تاکومتر یا هر دورسنج دیگری انجام میشود‪ .‬عمل بستن ترمز حداقل در ‪ 11‬مرحله از دور ماکزیمم تا‬

‫دور صفر انجام گیرد‪.‬‬

‫این آزمایش را برای درجه بازشدگیهای ‪ 1/7‬و ‪ 1/9‬در ارتفاع ثابت ‪ 12‬متر نیز تکرار نمایید‪.‬‬

‫سپس تمام شیرها را بسته و پمپ را خاموش کنید‪.‬‬

‫ترمز پرونی‬

‫شیر‬ ‫دبی سنج‬ ‫مخزن آب‬

‫تنظیم درجه افشانک‬

‫پمپ‬

‫تنظیم دور پمپ‬

‫شکل ‪ -1‬دستگاه توربین پلتون‬

‫‪74‬‬
 ‫محاسبات و نتایج‬

‫‪ .1‬جدول (‪ )1‬را کامل کنید‪.‬‬

‫جدول ‪ -1‬اطالعات مربوط به آزمایش توربین پلتو‬

‫‪h=12 m‬‬ ‫‪L= 7.5 cm‬‬ ‫‪=1/5‬بازشدگی‬ ‫=)‪Q (m3/min‬‬
‫ردیف‬ ‫)‪n(rpm‬‬ ‫)‪F(N‬‬ ‫‪WHP‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪BHP‬‬ ‫‪ηT‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫‪h=12 m‬‬ ‫‪L= 7.5 cm‬‬ ‫‪=1/7‬بازشدگی‬ ‫=)‪Q (m3/min‬‬

‫ردیف‬ ‫)‪n(rpm‬‬ ‫)‪F(N‬‬ ‫‪WHP‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪BHP‬‬ ‫‪ηT‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫‪h=12 m‬‬ ‫‪L= 7.5 cm‬‬ ‫‪=1/9‬بازشدگی‬ ‫=)‪Q (m3/min‬‬

‫ردیف‬ ‫)‪n(rpm‬‬ ‫)‪F(N‬‬ ‫‪WHP‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪BHP‬‬ ‫‪ηT‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪11‬‬

‫‪75‬‬
‫‪ .2‬با توجه به جدول (‪ ،)1‬توان ورودی برحسب دور توربین را در ارتفاع ثابت و سه بازشدگی مختلف افشانک بر روی‬

‫یک نمودار رسم کنید‪.‬‬

‫‪ .3‬توان خروجی برحسب دور را در یک نمودار برای سه حالت مختلف رسم و بحث کنید‪.‬‬

‫‪ .4‬راندمان برحسب دور را در یک نمودار برای سه حالت مختلف رسم و بحث کنید‪.‬‬

‫‪ .5‬دبی برحسب دور را در یک نمودار برای سه حالت مختلف رسم و بحث کنید‪ ،‬سپس منحنیهای ایزوراندمان را در‬

‫روی این مقیاس مشخص کنید‪( .‬در روی نقاط نمودار مقدار راندمان را یادداشت نموده و سپس نقاط هم راندمان را‬

‫به هم وصل کنید)‪.‬‬

‫‪ .1‬سرعت مخصوص توربین پلتون مورد آزمایش را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪ .7‬رابطه بین سرعت جت و ‪ ω‬را در حالتی که توان ماکزیمم است محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪ .8‬حرکت سوزن افشانک در یک توربین بزرگ با دست امکانپذیر نیست‪ .‬یک مدار شماتیک جهت کنترل سوزن با بار‬

‫گرفته شده از چرخ رسم نمایید‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫پیوست‪ :‬میز هیدرولیك‬

‫برای اندازهگیری دبی حجمی عملی (واقعی) جریان‪ ،‬در آزمایشهای ونتوریمتر‪ ،‬وسایل اندازهگیری دبی‪ ،‬ضربه جت‪ ،‬اوریفیس‪،‬‬

‫افت موضعی و ‪ ...‬از میز هیدرولیک استفاده میشود‪.‬‬

‫روش اندازهگیری دبی جرمی به وسیله میز هیدرولیک در شکل (‪ )1‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫شکل (الف)‪ :‬مخزن خالی است و به دلیل وزن اهرم و کفه‪ ،‬اهرم مقداری انحراف از حالت تعادل دارد‪.‬‬

‫شکل (ب)‪ :‬با ورود آب به مخزن این انحراف جبران میشود و اهرم به تعادل اولیه میرسد‪.‬‬

‫شکل (ج)‪ :‬با قرار دادن وزنه دوباره اهرم از وضعیت تعادل خارج شده و برای رسیدن به تعادل باید سه برابر جرم وزنه (‪ ،)m‬آب‬

‫در داخل مخزن جمع گردد‪.‬‬

‫شکل (د)‪ :‬در این حالت دوباره بین وزنه و مقدار آب جمع شده در مخزن‪ ،‬تعادل ثانویه برقرار میگردد‪.‬‬

‫فاصله زمانی اندازهگیری شده (‪ ،)t‬زمان سپری شده بین تعادل اولیه و ثانویه است‪.‬‬

‫(ب)‬
‫(الف)‬
‫)‬

‫‪X‬‬ ‫‪3X‬‬

‫‪5 Kg‬‬
‫‪5 Kg‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪15 Kg‬‬

‫(د)‬
‫(ج)‬
‫کل (‬
‫شکل ‪ -1‬شماتیک کارکرد میز هیدرولیک‬

‫حال با داشتن فاصله زمانی بین تعادلها (‪ ،)t‬میتوان مقدار دبی حجمی را طبق رابطه زیر بهدست آورد‪.‬‬
‫𝑚×‪3‬‬
‫=𝑄‬ ‫معادله (‪)1‬‬
‫𝑡𝜌‬

‫‪77‬‬