Coğrafyadersdefteri

Bu defter, siz öğretmenlerimize özel olarak
boşlukları doldurulmuş bir şekilde basılmıştır.

Mavi renkli, italik yazılar, öğrencilerinize
yazdırabilmeniz amacı ile öğrenci defterinde
boş bırakılmıştır.
Bu ürünün bütün hakları
ÇÖZÜM DERGİSİ YAYINCILIK SAN. TİC. LTD. ŞTİ.ne aittir.
Tamamının ya da bir kısmının ürünü yayımlayan şirketin
önceden izni olmaksızın fotokopi ya da elektronik, mekanik
herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılması, yayımlanması ve
depolanması yasaktır.
Çözüm Yayınları Grafik Birimi
Çözüm Yayınları Dizgi Birimi
2015, Ankara
Yorum Matbaacılık
(0312) 395 2112

Değerli Öğretmenim,
FATİH Projesi ile ülkemizdeki hemen hemen tüm okullarımıza "akıllı tahtalar" yerleştirildi ve siz değerli öğretmenlerimizin
kullanımına sunuldu. Akıllı tahtalar doğru bir şekilde kullanıldığında öğrenme süreçlerini hızlandıran, öğrenme düzeyini
artıran etkili bir eğitim aracıdır.
Akıllı tahtaların etkili bir şekilde kullanılabilmesi için seçilecek içerik büyük önem taşımaktadır.
Çözüm Yayınları, akıllı tahta ile ders işleme sistemini Türkiye'de ilk uygulayan kuruluştur. Bünyesinde barındırdığı tüm ders-
hanelerde bu sistem günümüze kadar başarı ile kullanılmıştır. Bu teknolojiyi kullanmanın getirdiği tecrübe ile hem öğrenci
hem de öğretmeni aktif bir şekilde derste tutacak, öğrenme becerilerini maksimum düzeye çıkaracak içerikleri üretmek,
Çözüm Yayınlarının kültüründe yer alan önemli bir birikimdir.
Şu an kullandığınız bu eser, bu birikim ve tecrübenin bir ürünüdür. Uygulamalar sonucunda her yıl geliştirilerek bugünkü
hâlini almıştır.
Bu ürünün tamamlayıcısı olan "Akıllı Tahta Programı"mız ile öğretmenlerimiz tahtada dersini anlatırken öğrencilerimiz basılı
bir materyal olan akıllı defterlerinden dersi takip edecek ve sizin tahtaya yazdığınız bilgileri defterlerine not edeceklerdir.
Yeni bir yaklaşımda bulunarak Öğretmenler İçin Özel Akıllı Defter hazırladık. Öğretmenlerimiz için hazırladığımız bu
defterde, öğrencilerimizde bulunan Akıllı Defterlerdeki not almak için bırakılan boşluklar dolduruldu. Öğrenci defterinde
olmayan ancak öğretmen defterinde yer alan kısımlar farklı bir renk ile belirtilmiştir.
3. Dağ İçi Ovası
Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde akarsuların taşıdığı malzemeyi biriktir-

mesiyle oluşur.
Mavi renkli italik yazılar 4. Taban Seviyesi Ovası

öğrenci defterinde yer al-
Akarsuların deniz seviyesine yaklaştığı yerlerde eğimin azalması nedeniyle taşıdığı madde-
mamaktadır. Öğretmenle-
leri biriktirmesi sonucu oluşan ovalardır.
rimiz bu bilgileri öğrencile-
Örnek:Gediz ve Menderes ovaları
rine yazdıracaktır.
Delta Ovası
Akarsuyun, taşıdığı malzemeyi denize döküldüğü yerde biriktirmesiyle oluşur.
Öğretmenlerimiz için özel hazırlanan bu akıllı defter sayesinde, akıllı tahta olmadan da öğretmenlerimiz ders işleyebilir.
Derslerden önce, anlatacakları konuları gözden geçirebilir.
Ders anlatımı sırasında kullanacakları ek materyallerin notlarını defterlerine alabilirler.
Birlikte başarmak dileğiyle…
Çözüm Yayınları
1. BÖLÜM: Doğa ve İnsan - Harita Bilgisi..............................................5
2. BÖLÜM: Dünya’nın Şekli ve Hareketleri........................................... 23
3. BÖLÜM: İklim Bilgisi...................................................................... 32
4. BÖLÜM: Yer’in Şekillenmesi............................................................ 71
5. BÖLÜM: Beşeri Yapı..................................................................... 104
6. BÖLÜM: Mekansal Bir Sentez Türkiye............................................ 112
7. BÖLÜM: Bölgeler ve Ülkeler.......................................................... 115
8. BÖLÜM: İnsan ve Çevre............................................................... 118

1. BÖLÜM Doğa ve İnsan - Harita Bilgisi
I. DOĞA ve İNSAN
Doğal Unsurlar
Dağ, akarsu, toprak, bitki, hayvan, rüzgar gibi unsurlardır. İnsanın oluşturma-
dığı unsurlardır.
Doğal Çevrenin İnsan Yaşamına Etkisi

İnsan faaliyetlerinin hangi doğal unsurlardan etkilendiğini tablo üzerinde gösterininiz.
Doğal Unsurlar
İnsan Faaliyetleri Toprak Hava Su
Hayvancılık X
Yerleşme X X
Ulaşım X
Madencilik X X
Tarım X X X
Balıkçılık X
Muhteşem Dörtlü
Doğal ortamda sürekli etkileşim halinde bulunan dört ortam; Atmosfer (Hava Küre), Hidros-
fer (Su Küre), Biyosfer (Canlılar Küresi) ve Litosfer (Taş Küre)’dir.

Doğayı oluşturan dört temel unsur
Bu yağışların bir kısmı yeraltına sızar, bir kısmı denizlere, okyanuslara ulaşır, bir kısmı
ise buharlaşarak tekrar atmosfere yükselir. Yağışlarla yere düşen suları canlılar tüketir ve
yaşamlarını devam ettirirler. Böylece su döngüsü devam eder.
Su buharı
transferi
Yağış Buharlaşma Terleme Buharlaşma

Yağış
Süzülme Göl Nehir

Kara
Geri
akış Deniz
Yeraltı Suyu Akışı
9. Sınıf / Co rafya / Akıllı Defter 5

z
ga Doğayı saran
li Yerkabuğunun
şit
Çe gaz küresi
en dış katmanı
İnsan, bitki, hayvan, mikroor-
Hava Küre Su Küre Taþ Küre Canlý Küre
ganizma gibi doğal ortam içinde
yaşayan canlıların oluşturduğu
küredir.
yi inceler yi inceler yi inceler yi inceler
Klimatoloji Hidrografya Jeomorfoloji Biyocoðrafya

II. HARİTA BİLGİSİ

Coğrafi Rehberim: Haritalar Bir çizimin harita olabilmesi için;
1 Kuşbakışı görünüm olmalı,

2 Bir ölçek olmalı,
3 Düzleme aktarılmış olmalıdır.

Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün kuşbakışı görünüşünün belirli bir ölçek dahi
1 2
linde küçültülerek düzleme aktarılmış haline harita denir.
Yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün kuşbakışı görünümünün belli bir oranda kü-
çültülerek düzlem üzerine aktarılmasına harita denir.
Aşağıdakilerden hangisi harita çiziminde uyulması gereken kurallardan biri değil- İzohips eğrileri bütün haritalarda olmak
dir? zorunda değil, sadece yükseltileri gösteren
A) Küçültme oranının yapılması haritalarda kullanılır.
B) Düzlem üzerine aktarılması

C) Kullanım amacının belirlenmesi
D) Kuşbakışı görünüşün olması
E) İzohips (eşyükselti) eğrisinin kullanılması
6 9. Sınıf / Co rafya / Akıllı Defter

1. Noktalama
 Genellikle il, şehir merkezleri ve diğer yerleşim birimlerinin konumlarını göstermek için
kullanılır.
 Nüfus ve diğer bazı özelliklerin, yoğunluk ve dağılışını göstermek için kullanılır.
 Noktaların bu tip haritalarda sıklaşması yoğunluğun arttığını gösterir.
Türkiye Pamuk Üretimi
2. Çizgiler
 Akarsu ve yollar çizgi ile gösterilir.
 Ülke, il, ilçe, bölge, göl ve deniz gibi unsurların sınırları çizgilerle gösterilir.
 Sıcaklık çizgilerle gösterilir. Bunlara izoterm eğrisi denir.

Türkiye Temmuz Ayı Sıcaklık Haritası
 Basınç ve derinlikler çizgilerle gösterilir. Basınç eğrilerine “izobar”, derinlik eğ-

rilerine “izobat” denir.
 Yükselti değerleri izohips yöntemi ile çizgilerle gösterilir.
İzohips (Eş Yükselti) Yöntemi Özellikleri:

Deniz seviyesinde aynı yüksek noktada birleşerek oluşan iç içe
kapalı eğrilerdir.
* Birbirini kesmezler.
* Birbirini çevreleyen kapalı eğrilerdir.
* İzohips arası yükselti farkı aynıdır.
* İzohips sayısı ve yükselti aralığı ölçeğe göre değişir.
* İzohips sıklaşırsa eğim fazla, seyrelirse eğim azdır.
* 0 m ⇒ deniz seviyesidir.
* Her izohips kendinden yüksek izohipsi çevreler. En dış = en
düşük, en iç = en yüksek yeri gösterir.
* (→←)İşareti kapalı çukur (çanak) olan yerleri gösterir.
Bir yüzey şeklinin eş yükselti eğrileriyle gösterilmesi


Yukarıdaki izohips haritasında gösterilen K - L doğrultusunun profili aşağıdakilerden

hangisidir?

K L K L K L K L K L
Şekilde 2 tepe, 1 çukur alan vardır. Bu yüzden cevap E dir.
3. Renklendirme 0–500 => yeşil / 500 - 1000 => sarı / 1000 - 1500 =>
turuncu / 1500 - 2500 => kahverengi
Türkiye Fiziki Haritası
Bir fiziki haritada Çukurova ile Konya Ovası’nın farklı renklerle belirtilmiş olması, bu
ovaların aşağıdakilerden hangisi bakımından farklı olduğunu gösterir?
A) Yıllık yağış tutarı B) Yükselti C) Yüz ölçümü
D) Jeolojik Yapı E) Toprak türü
Renkler yükseltiye göre değişir. Çukurova alçak olduğu için yeşil, Konya Ovası 500 m.den yüksek olduğu için sarı ile gösterilir.
4. İşaretlendirme
 Haritalarda karmaşıklığı önlemek için farklı işaretler kullanılır.
Yani her sembol bir anlama gelir. Sembollerin ne anlama geldiği haritanın alt köşesindeki lejant bölümünde gösterilir.

Demir
Demir Boksit
Boksit Cıva
Cva Kurşun
Kurun Mermer
Mermer
Bakır Alüminyum
Alüminyum
Bakr
Manganez Fosfat Zımpara
Zmpara
Manganez Fosfat Çinko
Çinko
Bor
Bor Volfram
Volfram Barit
Barit
Tuz
Tuz Kükürt
Kükürt Nikel
Krom
Krom Antimon
Antimon Nikel
KARADENİZ
KARADENZ
EGE DENİZİ
EGE DENZ
AKDENİZ
AKDENZ
Türkiye Maden Çeşidi Haritası

5. Gölgelendirme Yöntemi
Yerşekillerinin eğime göre gölgelendirilmesidir. Hari-

tanın bir köşesinden 45º eğimle bir ışık verildiği düşü-
nülür. Eğimli yerler gölgeli, düz yerler aydınlık olarak
algılanır.
6. Tarama Yöntemi
Yerşekillerinin eğime göre taranmasıdır.

Eğim fazlaysa tarama çizgileri
– Kalın
– Sık
– Kısa olur.
Eğim az ise ince, seyrek, uzundur.
7. Kabartma Yöntemi

Yerşekillerinin kabartma yöntemi ile oluşturulan maket-

leridir. Gerçeğe en yakın olanıdır. Fakat yapılışı ve taşın-

ması zor olduğundan kullanım alanı dardır.Yerşekillerini
üç boyutlu olarak gösterdiği için görsellik niteliği fazladır.

Kabartma Harita
Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar

1. Genel Haritalar
a) Siyasi ve İdari Haritalar
Ülkelerin başka ülkelerle sınırlarının gösterilmesi => siyasi

Ülkenin kendi içindeki il, ilçe, bölge gösterilmesi => idari
Türkiye’nin il ve ilçeleri idari haritada gösterilir. Ancak
ABD’nin eyaletlerini gösteren haritalar siyasi haritadır.
Çünkü her eyalet farklı bir ülke gibidir.
Dünya Siyasi Haritası

b) Beşeri ve Ekonomik Haritalar
Nüfus, göç, tarım, sanayi, hayvancılık, turizm vb. da-

ğılışını gösterir. Beşeri haritalarda daha çok insana ait
(nüfus, göç), ekonomik haritalarda insanın ekonomik
faaliyetlerine ait özellikler (tarım, sanayi, turizm gibi)
gösterilir.
c) Fiziki Haritalar
Yerşekillerinin fiziki yapısı, dağılışı, yükseltilerini gösterir. Yük-

selti değerleri yeşil, sarı, kahverengi gibi renk tonlarıyla gös-
terilir.
Türkiye Fiziki Haritası
Fiziki haritalardan yararlanılarak yer şekilleri eğim, profil ve yükselti basamakları tespit edi-
lir, Tüm haritalarda uzunluk, alan, yön ve koordinat belirlemeleri yapılabilir.
2. Özel Haritalar = Belirli bir konu için hazırlanan haritalardır.
(Toprak haritası, iklim haritaları, askerî haritalar)
Projeksiyon Tipleri = Haritalardaki hata payını en aza indirebilmek için ya-

pılan çizim yöntemidir.
1. Konik Projeksiyon = 30o - 60o (Türkiye, İtalya, Fransa, İspanya, Portekiz)

enlemleri arasında kalan orta kuşak bölgelerinin çiziminde kullanılır.
Konik Projeksiyonu ile Çizilen Avrupa Haritası

2. Düzlem Projeksiyon = 60o–90o enlemleri arasında özellikle Kuzeykutup bölgesi ve Antarktika’nın çiziminde kullanılır.
Dünya Haritasının Düzlem Projeksiyonu
3. Silindirik Projeksiyon= 0–30o (Endonezya, Brezilya, Malezya) enlemleri arasını daha iyi gösteren haritalardır. Dünya ha-
ritaları çoğunlukla silindirik projeksiyonla çizilir.
Haritayı Oluşturan Unsurlar
Haritada olmazsa olmazlar şunlardır;
1. Amacı belirtilen başlık
2. Yön oku
3. Harita anahtarı (lejant)
4. Ölçek (küçültme oranı)
5. Coğrafi koordinatlar (Paralel ve meridyenler)
6. Kuşbakışı görünüm
Ölçek Nedir? => Haritalardaki küçültme oranıdır. Haritadaki uzunluğun gerçek uzunluğa oranını ifade eder.
Haritadaki Uzunluk HU
Ölçek = ⇒ =
Gerçekteki Uzunluk GU

Ölçekler Kaça Ayrılır?

1. Kesir Ölçek = Ölçek paydası ile ölçek ters orantılıdır.Yani payda büyüdükçe
ölçek küçülür.
2. Çizgi Ölçek = Haritadaki uzunluğun gerçekte ne kadar olduğu bir şerit üze-
rine işaretlenmesiyle oluşan ölçek.

Aşağıdaki çizik ölçeğin kesir ölçek olarak karşılığını bulunuz.

HU 5 cm 1 cm 1
Ölçek = = = =
GU 250 km 50 km 5.000.000

1
Aşağıdaki ölçeklerden hangisi kesir ölçeğini göstermektedir?
1500000
(Çizik ölçeklerin uzunlukları 5’er cm, çentikler arası 1 cm’dir.
1
= 15 km

15.00000

15 km aralıkla çizilmeli O yüzden (C)

Aşağıdaki kesir ölçeklerin çizgi ölçek karşılığını bulunuz. 1 / 2.000.000 1/2 . 000.000
1cm = 20 km
2 cm = 40 km’yi gösterir.

O halde 40 ve katları yazılır.
Marmara Bölgesi’nin haritası aşağıdaki çizgi ölçeklerden hangisi ile çizilirse ayrıntı
gösterme gücü daha az olur? (Çentikler arası 1’er cm’dir.)

En fazla çentik aralığı E olduğundan en fazla küçülten ve an az ayrıntı göste-

rende odur. Dolayısıyla en çok küçültme “E” seçeneğindeki çizgi ölçekle olur.
Aynı yeri gösteren ölçekleri farklı iki haritadan; ölçeği büyük olan duvarda daha fazla yer
kaplar.

Edirne
Kırklareli
Babaeski Lüleburgaz
Tekirdağ İstanbul
Çorlu
İzmit
Gelibolu Yalova Adapazarı

Erdek Gemlik
Bandırma
Çanakkale
Bursa Bilecik
İnegöl
Balıkesir
I. Harita II. Harita

• Büyük ölçeklidir. • Küçük ölçeklidir.
• Ayrıntı fazladır • Ayrıntı azdır.
• Hata payı azdır. • Hata payı fazladır.
• Küçültme oranı azdır. • Küçültme oranı fazladır.
• Dar alan gösterilmiştir. • Geniş alan gösterilmiştir.
• Aynı alanı gösteren küçük ölçekli haritalara göre kağıt üzerinde • Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre kağıt üzerinde daha
daha çok yer kaplarlar. az yer kaplarlar.
Ölçeklerine Göre Haritalar
1. Büyük Ölçekli Haritalar = Ölçeğin paydası küçük olan haritalardır.
Plan => Ölçeği 1/20.000 – Topoğrafya => 1/20.000–1/200.000
Planlarda mahalle, sokak, ev gibi unsurlar, Topoğrafya haritalarında yerşekil-

leri izohipslerle gösterilir.
2. Orta Ölçekli Haritalar = 1/200.000 – 1/500.000 arası (Karayolu, uçuş ha-

ritaları, duvar haritaları)
3. Küçük Ölçekli Haritalar = 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır.

(1/1.000.000, 1/5.000.000 gibi) Atlaslardaki Dünya ve Türkiye haritaları
küçük ölçeklerle çizilir.
Aynı yüzey şeklini gösteren ölçekleri farklı iki izohips haritasında;
1. Büyük ölçekli haritada izohips aralık değeri küçük olur. (10 m, 25 m.)
2. Büyük ölçekli haritada izohips sayısı daha fazla olur.
Haritalarda Uzunluk ve Alan Hesaplamaları
1. Haritalarda Uzunluk Hesaplaması
Gerçek Uzaklık = Harita Uzunluğu x Ölçeğin Paydası

1/5.000.000 ölçekli bir Türkiye karayolları haritasında Ankara - İstanbul kentleri arası 6 cm
olarak gösterilmiştir.
Bu iki kent arasındaki kuşuçuşu gerçek uzaklık kaç km dir?
=> 6 x 5.000.000
=> 30.000.000 cm => 300 km

Yandaki K ve L merkezleri arasında 60 dakika zaman
farkı bulunmaktadır.
Bu iki yer arasının 10 cm olarak gösterildiği harita-

nın ölçeği aşağıdakilerden hangisidir?

A) 1/1 660 000 B) 1/1 665 000 C) 1/16 650 000
D) 1/60 000 000 E) 10.650 000
60 : 4 = 15°
111 x 15 = 1665 km
H.U 10 1
H.Ö = = =
G.U 1665 16.650.000
Farklı ölçeklerde çizilen haritalarda, enlem ve boylam dereceleri, gerçek alanı ve yükselti
değerleri değişime uğramaz.
2. Haritalarda Alan Hesaplaması
Gerçek Alan : Haritadaki Alan x (ölçek paydası)2
G.U = H.U x ÖP
=> 10 x 800.000
1/800 000 ölçekli bir haritada 10 cm olarak gösterilen bir uzunluk 1/200 000 ölçekli
=> 80 km
başka bir haritada kaç cm olarak gösterilir?
G.U 80
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 80 H.U = => = 40 cm
Ö.P 200.000

Hayali Rehberler: Paralel ve Meridyenler
a) Paraleller
Kuzey Kutbu
80° 90°
70° 80°
70°
60° 60°
50° 50°
40° 40°

30° 30°
20° 20°
10° 10°

0° Ekvator 0°
10° 10°

20° 20°
30° 30°
40° 40°
50° 50°
60° 60°
70° 70°
80° 80°
90°
Güney Kutbu
a’dan, d’ye doğru gidildikçe paralel yaylarının uzunlukları azalır.
Paralellerin Özellikleri Nelerdir?
* 2 paralel arası 111 km’dir.
* 90 tane kuzeyde, 90 tane güneyde vardır.
* Ekvatordan kutuplara doğru boyları kısalırken, rakamsal değerleri artar.
* Kuzeydekilere “kuzey paraleli”, güneydekilere “güney paraleli denir.”
Paraleller arası uzunluk bulma;
Bazı enlem ve paraleller birtakım özellikleri nedeniyle özel isimler alır.
0o enlemi Ekvator
23o27′ Kuzey enlemi Yengeç Dönencesi
66o33′ Kuzey enlemi Kuzey Kutup Dairesi
90° Kuzey enlemi Kuzey Kutup Noktası
23o27′ Güney enlemi Oğlak Dönencesi
66o33′ Güney enlemi Güney Kutup Dairesi
90o Güney enlemi Güney Kutup Noktası

b) Meridyenler

Meridyenlerin Özellikleri Nelerdir?

* 2 meridyen arası zaman farkı 4 dakikadır.
* Ekvator üzerindeki 2 meridyen arası uzaklık 111 km’dir. Kutuplara gittikçe aralarındaki uzaklık azalır.
* 180 tane doğuda, 180 tane batıda toplam 360 meridyen vardır.
* Kutuplarda birbirleriyle birleşirler.
* Birbirini 180º’ye tamamlayan karşıt meridyenlere “antimeridyen” denir.
Her Noktaya Ayrı Bir Saat - Yerel Saat

* Her meridyenin kendine ait bir yerel saati vardır.
* Yerel saat daha çok ibadet vakitleri için kullanılır.
* Gün içinde gölgenin en kısa olduğu öğle vaktinde yerel saat 12:00 kabul edilir.
Zaman Hesaplamaları
Doğuya gidildikçe yerel saat farkı toplanır.
Batıya gidildikçe yerel saat farkı çıkarılır.

Yanda konumları gösterilen A – D arası uzaklık 7326 km’dir.
B noktası, A ile C noktasına eşit uzaklıkta bulunmaktadır.
Buna göre, B noktasının yerel saati ve A noktasının

boylam derecesi aşağıdakilerden hangisinde doğru
olarak verilmiştir?

A B
A) 80° Batı 14.16
B) 52° Doğu 23.04
C) 80° Doğu 01.56
D) 40° Batı 15.21
E) 52° Batı 17.52
7326 : 111 = 66o 26 + 14 = 40
66o – 14o = 52o 40 . 4 = 160ı ⇒ 2 saat 40ı
52 : 2 = 26o 20:32 – 2:40 = 17:52
• K merkezinde güneş 10°Batı boylamına göre 1 saat 20 dakika sonra doğmuştur.
• Aynı gün L merkezinde güneş 20°Doğu boylamına göre 2 saat sonra batmıştır.
Buna göre, K ve L merkezlerinin boylamları aşağıdakilerden hangisidir?
K L
A) 30° Doğu 25° Batı
B) 30° Batı 10° Batı
C) 10° Doğu 20° Doğu
D) 10° Batı 30° Batı
E) 10° Doğu 10° Batı
K L
1 sa 20ı = 80ı 2 sa = 120ı
80 : 4 = 20o 120 : 4 = 30o
10 + 20 = 30o B 30–20oD = 10oB

Öğle saatinde; Güneş ışınları gün içinde en büyük açıyla düşer, güneş ışınları ufukta en
yüksek noktaya ulaşır. Bir cismin gün içindeki en kısa gölge boyu ölçülür. Bu anda saat
12:00 dir.
Uluslararası Saat Dilimleri
360 meridyen 15o’lik aralıklarla 24 tane saat dilimine ayrılmasıyla uluslara-

rası saat dilimleri belirlenmiştir.
135° Batı meridyeni hangi saat diliminin sınırları içerisinde kalır?
135 : 15 = 9
batı olduğundan 24 – 9 = 15. dilim
Doğu-batı doğrultusunda geniş alan kaplayan ülkelerde çok sayıda meridyen geçeceği için
birden fazla ortak saat kullanılır. (Örneğin; Kanada, ABD, Rusya ve Çin)

Türkiye’de 1978 yılında başlayan uygulama ile yazın 45oD meridyenindeki Iğdır’ın kışın ise
30oD meridyenindeki İzmit’in yerel saati ortak saat olarak kullanılmaktadır.
Ulusal (Ortak) Saat
– 15 ve katları meridyenler esas alınır.
– Ortak saatler bir meridyenin yerel saatinin ülke genelinde kullanılmasıdır.
Yandaki şekilde 23 Eylül’de X merkezinde Güneş’in ufuk

düzlemi üzerindeki yükseltisi gösterilmiştir. Y merkezinin ye
rel saati X kentinden 3 saat ileridir.

Buna göre, Y merkezinde güneşin ufuk düzlemindeki
görünüşü aşağıdakilerden hangisinde gösterilmiştir?

X kentinde saat 15:00 civarı gibidir.
Y merkezinde 3 saat daha ileri olduğu için güneş batma konumunda olacaktır.
Yani 18:00 civarında batmaya yaklaşır. Cevap B’dir.

ÇİZGİLERİN DİLİ
Yer Şekillerinin Çizgilere Yansıması
Eş Yükselti Eğrilerinden Profil Oluşturalım
Bir Topoğrafya Haritasından Profil Çıkarılması
Eş derinlik eğrilerine “izobat” adı verilir. İzobatlar su altındaki yer şekillerini gösterir.
a) b)
c) d)
e) f)
g) h)
a) Akarsu Vadisi: Eğrilerin “V” şeklini aldığı yerler akarsu vadilerini gösterir.
b) Tepe: Birbiri üzerinde daralan eğrilerin en üstündeki noktadır.
c) Sırt: İzohipslerin iç bükey oldukları yerler “V” sırtları gösterir.
d) Falez: Kıyı çizgisi boyunca sık aralıklı eğrilerle gösterilir.
e) Boyun: Birbirlerini çevrelemeyen, komşu izohips eğrilerinin arasında kalan yerlere boyun
denir. Şekilde “X” ile gösterilmiştir.
f) Haliç: Kıyı çizgisinin akarsu ağızlarında içeriye doğru girinti yaptığı şekillerde gösterilir.
g) Çanak: İzohips eğrilerinin alçaldığını, yani çukur alanları gösterir. Çukur alanları göstermek
için “ ” işareti kullanılır.
h) Delta: Akarsuların denize döküldükleri yerlerde, denize doğru çizilen “V” şekilleri ile gösterilir.

Eğim Hesaplama
Yükselti Farkı x 100 veya 1000

Eğim =
Yatay Uzaklık (m)
Not: Soruda % isterse 100 ile ‰ isterse 1000 ile çarpılır.
1/500 000 ölçekli bir haritada iki yer arasındaki uzaklık 30 cm dir.
Bu iki yer arasındaki yükselti farkı 900 m olduğuna göre, eğim binde kaçtır?
A) 33 B) 18 C) 15 D) 10 E) 6
G.U = H. U x ÖP E = 900.1000 = a6
150.000
= 30 x 500.000
15.000.000

& 150 km 150.000 m

Uzunluğu 500 km olan bir akarsuyun kaynağıyla ağzı arasında, yatağı boyunca, belli yük-
selti ve mesafelerde görülen yer şekilleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Yükselti (m) Mesafe (km) Yer şekli
400 - 170 0 - 100 V vadi
170 - 100 100 - 300 Plato
100 - 50 300 Çağlayan
50 - 10 300 - 450 Ova
10 - 0 450 - 500 Delta
Buna göre, bu akarsuyun aktığı yüzeyin profili aşağıdakilerden hangisidir?

(2010 LYS - 3)
Tabloya bakarsak bu profilin A olduğunu görürüz.

DÜNYA’NIN KENDİNE HAS ŞEKLİ - GEOİD

Dünya, Ekvator’dan şişkin kutuplardan basık özel bir şekle sahiptir. Bu şekle geoid denir.
Geoid olmasının kanıtları
_ Ekvator yarıçapı, kutup-
lar yarıçapından uzun.
_ Yerçekimi kutuplarda
fazla, ekvatorda az.
_ Dünya üzerinde çizilecek

en uzun çember ekvator-
dur. Dünyanın şekli geoiddir.
Dünya’nın Küresel Şeklinin Sonuçları
* Dünyanın bir yarısı aydınlık, diğer yarısı karanlıktır.
* Güneş ışınlarının geliş açısı ekvatordan kutuplara doğru gidildiğinde azalır.
* Güneş ışınlarının atmosferde katettiği yol ekvatordan kutuplara doğru artar.
* Sıcaklık ekvatordan kutuplara azalır.
* Kalıcı kar sınırı ekvatordan kutuplara gidildikçe deniz seviyesine yaklaşır.
* Çizgisel hız ekvatordan kutupa gidildikçe azalır.
* Paralellerin boyları ekvatordan kutba gidildikçe azalır.
* Meridyenlerin mesafesi ekvatordan kutba gidildikçe azalır.
* Evatorda T.A.B – Kutuplarda TYB oluşmasına neden olur.
* Kutup yıldızı GYK’de görülmez. KYK’da farklı açılardan görülür.
Sıcaklığın Ekvator’da yüksek olması termik alçak basınç oluşumuna, kutuplarda düşük
olması ise termik yüksek basınç oluşumuna neden olur.

2. BÖLÜM Dünya’nın Şekli ve Hareketleri
Dünya’nın Hareketleri
1. Dünya’nın Günlük Hareketi
24 saat => 1 gün => günlük hareket Günlük Hareketin Sonuçları
* Gece-gündüz oluşur ve birbirini izler.
* Gün içinde güneş ışını geliş açısı değişir.
* Gün içinde gölge boyları değişir.
* Gün içinde sıcaklık farkları ortaya çıkar.
* Yerel saat farkı oluşur.
* Sürekli rüzgar ve okyanus akıntılarının yönlerinde sapma olur.
(KYK – sağa, GYK - sola)
* 30o DYB, 60o DAB oluşur.
* Batıdan doğuya dönmesi güneşin doğuda erken doğmasına

neden olur.
Dünya ekseni çevresindeki hare- * Fiziksel (mekanik) ufalanma oluşur.
ketini batıdan doğuya doğru 24
saatte yapar. * Kıyılarda meltem rüzgarları oluşturur.
* Yönler ortaya çıkar ( Doğu – batı )
Dünya’nın Günlük Hareketinin Sonuçları
Deniz Meltemi (Gündüz)
Kara Meltemi (Gece)

Vadi Meltemi (Gündüz)
Dağ Meltemi (Gece)
Sürekli rüzgarların yönlerinde sapmalar ortaya çıkar. Rüzgarlar kuzey yarımkürede

sağa, Güney yarımkürede sola saparlar.
Yerel saat farkları dünyanın
Aşağıdakilerden hangisi Dünya’nın günlük hareketinin sonuçlarından biridir? günlük hareketi sonucu oluşur.
A) Dünya’nın bir yarısı aydınlık iken, diğer yarısı karanlıktır. => Dünyanın şekli
B) Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüş hızı Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalır. => Dünyanın şekli
C) Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe, Güneş ışınlarının düşme açısı küçülür. => Dünyanın şekli
D) Yerel saat farkları oluşur. => Dünyanın günlük hareketi
E) Ay tutulması sırasında Yer’in gölgesi Ay yüzeyine daire şeklinde düşer. => Dünyanın şekli

2. Dünya’nın Yıllık Hareketi

Dünya yıllık hareketini güneş etrafında 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna bir yıl denir. Dün-
ya yıllık hareketini elips şeklindeki bir yörüngede tamamlar.
21 Mart 3 Ocak
Günberi 21 Aralýk
4 Temmuz
21 Haziran Günöte
23 Eylül

Yörüngenin Elips Şeklinde Olmasının Sonuçları
* Dünyanın güneşe uzaklığı yıl boyunca değişir.
* Dünyanın yörüngedeki dönüş hızı yıl boyunca değişir.
* Eylül ekinoksu 2 gün gecikir.
* Yarım kürelerde mevsim süreleri de farklılaşır.
Dünya’nın Güneş’e yaklaşıp uzaklaşmasının sıcaklığın dağılışına etkisi yok denecek kadar
azdır.
Eksen Eğikliği
Ekliptik (Yörünge Düzlemi) ile ekvator düzlemi arasındaki açı 23o27ı dır ve eksen
eğikliğini gösterir.
Yer ekseni ile ekliptik (yörünge düzlemi) arasındaki açı 66o33ı dır ve eksen eğikliğini
gösterir.
Ekvator Düzlemi ile yer ekseni arasındaki açı 90o dir ve dünyanın şekli sonucunda
oluşmuştur.

Yer ekseni
E
66°33 Ekliptik
(yörunge)
23°27 Düzlem
E
Ekvator
Eksen eðikliði
21 Haziran
YD 23°27K
21 Mart 23 Eylül
E 0°
OD 23°27G
21 Aralýk
Yıl boyunca güneş ışınlarının dik geldiği alanlar yengeç ve oğlak dönencesi arasında
sürekli değişir.
Eksen Eğikliğinin Sonuçları
1. Güneş ışınlarının dik geldiği yerler ve ışınların geliş açıları yıl boyunca değişir.
2. Aydınlanma çemberi yer değiştirir.
3. Dönenceler ve kutup daireleri oluşur.
4. Güneş’in doğuş batış saatleri değişir.
5. Farklı yarım kürelerde aynı anda farklı mevsimler yaşanır.
6. Güneş ışınları sadece, dönenceler arasına dik gelir.
7. Ekvator’dan kutuplara gidildikçe gece- gündüz süre farkı artar.
8. Matematik iklim kuşakları oluşur.
9. Dönenceler arasındaki noktalarda bakı etkisi azalır.
Dünya’nın Yıllık Hareketinin Sonuçları
* Yıl içinde güneş ışınlarının geliş açısı değişir.
* Sıcaklık yıl içinde değişir.
* Gölge boyları yıl boyunca değişir.
* Mevsimler oluşur. (Yalnızca Orta Kuşakta)
* Muson rüzgarları oluşur.
* Güneşin ufukta doğduğu yer ve zaman değişir.

Mevsimlerin Etkisi
Mevsim
KYK GYK
Başlangıcı
İlkbahar 21 Mart Sonbahar
Yaz 21 Haziran Kış
Sonbahar 23 Eylül İlkbahar
Kış 21 Aralık Yaz
Cisimlerin öğle vakti gölge boylarına etkisi
ýþýn ýþýn ýþýn ýþýn

cisim
cisim
cisim
cisim
70 45 25
Gölge yok Gölge Eþit Gölge cisimden

cisimden kýsa büyük
Işınların geliş açısı ile gölge boyu arasında ters orantı vardır.
Gece - Gündüz Süresine etkisi
Hangi mevsimde güneş ışını daha dike yakın alırsa gündüz uzar, gece kısalır.

Dünya’nın Güneş çevresindeki konumlarının gösterildiği yukarıdaki şekilde hangi

aralıklarda Türkiye’de gece süresi daha uzundur?
A) I ve II B) I ve IV C) II ve III
D) II ve IV E) III ve IV
23 Eylül ile 21 Mart arasındaki günlerde güneş ışınları Güney Yarımküredeki

noktalara daha dik geleceği için Türkiye’de gündüzler kısa, geceler uzun olur.

Güneş’in Doğuş ve Batış Saati

40° Doðu
A
60°
B 40° Kuzey Yarýmküre
C 20°
D
0° Ekvator
E 20°
F
40° Güney Yarýmküre
G
60°
ØØ 21 Haziran’da gündüz süresi en uzun olan A’da güneş en erken doğar, en geç batar,
A,B,C noktalarında 12 saatten uzun gündüzler yaşanır.
ØØ D’de yıl boyunca güneş 06:00’da doğar 18:00’da batar.
ØØ 21 Haziranda E, F ve G’de 12 saatten kısa gündüzler yaşanır. Güneş en geç G’de
doğar.
Aşağıdaki tabloda beş bölgenin 21 Hazirandaki gece – gündüz süreleri saat alarak gös-
terilmiştir.
Bölgeler Gündüz süresi Gece süresi

I 18 6
II 12 12
III 17 7
IV 9 15
V 8 16
Buna göre, hangi bölgeler Güney Yarım Küre’de yer alır?
A) I ve III B) II ve IV C) III ve IV
D) III ve V E) IV ve V
12 saatten daha kısa gündüz yaşayan yerler güney yarım kürededir.

ÖZEL TARİHLER

21 HAZİRAN
21 ARALIK

23 EYLÜL

21 MART

21 Aralık tarihinden sonra GYK’de gündüzler kısalmaya başlar. Fakat 21 Mart tarihine ka-
dar GYK’de gündüzler gecelerden daha uzundur.
23 Eylül tarihinden itibaren KYK’de geceler gündüzlerden uzun olmaya başlar.
İklim Kuşakları
1. Matematik İklim Kuşakları

* Eksen eğikliğine bağlı olarak oluşan kuşaklardır.
* Sınırlarını dönenceler ve kutup daireleri oluşturur.

2. Sıcaklık Kuşakları

Sıcaklık Kuşakları
* Oluşumunda kara ve deniz dağılışının her iki yarım kürede farklı olması, ok-
yanus akıntıları, hava kütleleri gibi faktörler etkili olmuştur.
* Sınırları bu nedenlerle her iki yarım kürede aynı enlemlerden geçmez. Örne-
ğin sıcak kuşak KYK’de daha geniştir.
Matematik iklim ve sıcaklık kuşaklarının sınırlarının farklı olmasının nedenleri:
ØØ Matematik iklim kuşakları eksen eğikliği ile oluşmuştur. Bu nedenle ay-

dınlanmaya göre sınırları ortaya çıkar.
ØØ Sıcaklık kuşaklarında sıcaklık esas alınmıştır.
ØØ Kara ve denizlerin dağılışı da etkilemiştir.
ØØ Her iki yarımkürede farklı, okyanus akıntıları ve hava kütlelerinin etkili

olabilmesi nedeniyle sınırları çakışmamıştır.

3. BÖLÜM İklim Bilgisi
Şeffaf Küre : Atmosfer
Ekzosfer
Hava Durumu ve İklim

ØØ Dar alanlarda etkili, kısa süreli atmosfer olaylarına hava durumu denir.
ØØ Hava durumunu gösteren haritalara sinoptik haritalar denir.
ØØ Bir yerin bulutlu, yağışlı veya rüzgarlı olması gibi özellikleri hava durumunu verir. Hava
durumunu meteoroloji inceler.
ØØ Geniş bir alanda uzun yıllar etkili olan atmosfer olaylarının ortalamasına iklim denir.
İklimi klimatoloji bilimi inceler.
İKLİMİN ETKİLERİ
la
ıy
as
rm
ur
dı
ur
İKLİM
ın
şt
aş
lu
lo
ar
Et
zu
zg
r ki
bu
rü
Yeryüzü
ile le
r
şekillerinin
Etk
oluşumunu Giyeceklerini
Kayaçların Hayvan türleri Yeryüzüne Beslenme

çözülmesini ve dağılımını dağılışını alışkanlıklarını
Fiziki
İnsanların
Toprak oluşumu Çevre
Denizlerin
türü ve Yerleşimlerini Fizyolojilerini
tuzluluk
hareketlerini oranını
Bitki Akarsu debi Kültürlerini Karakterlerini
örtüsünü ve rejimlerini
Tarım Turizm
Ekonomik
Hayvancılık Ticaret
Faaliyetlerini
Ormancılık Ulaşım
Endüstri

Atmosferin Özellikleri

* Hareketli olup, dünyayla birlikte döner.

* İç içe katmanlardan oluşur.

* Kalınlığı ekvatorda fazla, kutuplarda az
(yerçekimi ve sıcaklık)

Atmosferin Etkileri
Aşırı ısınma ve soğumayı engeller. Canlı hayatını sağlar. İklim olaylarının yaşanmasını sağlar.
* Güneşten gelen zararlı ışınları tutar.
* Meteorları engeller
* Işınların dağılmasını sağlar.
* Aşırı ısınma ve soğumayı önler.
Güneş Değişmezi - Güneşlenme
Atmosferin yukarı tabakalarında, güneş ışınlarına dikey bir yüzeyde birim zaman ve alanın aldığı termik enerji miktarı. Bunun değeri
dakikada bir santimetre kareye 1.94 kaloridir. Bu değer atmosferin alt tabakalarına inildikçe azalır.
Kara ve denizler gündüzleri aldıkları ısıyı geceleri geri verir ve soğurlar. Olaya ısı yansıması denir. Atmosferin alt tabakalarının daha
sıcak oluşunun başlıca nedenlerinden biri budur. Çünkü bu alt tabaka, sıcaklığını doğrudan doğruya güneşten alması dışında, bir de
bu yansıma yoluyla ısınır.
Atmosferin Katmanları
1. Troposfer
200 m yükseldikçe 1oC sıcaklık azalır.
%75 gaz, %100 su buharı vardır.
(İklim olayları sadece burda gerçekleşir.)

(Hem dikey,
hem yatay
hava hareket-
leri olur.)
2. Stratosfer
Sıcaklık –50 C° sabittir.

Yatay hava hareketi vardır. => Sadece yatay hava hareketleri olur.
3. Şemosfer
(2 kısımdan)
a) Ozonosfer => Ozon gazından adını alır.
UV ışınlarını tutar. Canlıların koruyucu katmanıdır.
b) Kemosfer => Kimyasal olaylar maydana gelir. Az da olsa ışınlar tutulmaya devam eder.

4. İyonosfer
Radyo dalgalarının yansıtıldığı katmandır. Gazlar iyonlara ayrılır.
İyonlar arası elektron alış-veriş => Haberleşme sinyalleri, radyo dalgaları yan-
sır.
5. Eksosfer
Yerçekimi en az => bazı gazlar uzaya kaçar.
Dış sınırı kesin olmamakla birlikte 10 bin km. sayılır.
Ozon Tabakasının Faydaları
(Çok zehirli ve yakıcı bir gazdır.)
ØØ Ozon gazı atmosferin 25 – 35 km. katmanlarında birikerek Güneş’in ultraviole ışınlarını

tutar.
ØØ Metan ve kloroflorokarbon gazları ozonu tehdit eder ve incelmesine neden olur.
İklİmİn Temel Elemanı - Sıcaklık
Sıcaklık ve Isı Aynı Kavram mıdır?
ØØ Isı enerjisinin termometre ile ölçülen değerine sıcaklık denir.
ØØ Devamlı hareket halinde olan atomların bu hareketi ile ortaya çıkan enerjidir.
Isı Nasıl Taşınır?
ØØ Isı enerjisi, sıcaktan soğuğa doğru hareket ederek taşınır.
ØØ Isı katı cisimlerde kondüksiyon ile taşınır.
ØØ Isının sıvı ve gazlardaki transferi konveksiyonel olarak gerçekleşir.
Her zaman sıcaklık Ekvator’dan kutuplara gidildikçe düzenli olarak azalmaz. Akıntılar, rüz-
garlar, yükselti vb. etkenlerin etkisiyle sıcaklık dağılışı bazen enleme ters düşer.
Örnek:
Kışın Sinop’un Ankara’dan sıcak olması, enlem etkisine ters bir durumdur.

Güneş ışınlarının atmosferde farklılaşması
A. Yeryüzünde Sıcaklık Dağılışını Etkileyen Faktörler
1. Güneş Işınlarının Düşme Açısı
a) Dünya’nın Şekli

enerji az (kutuplara doğru) enlem etkisi denir.

enerji fazla (ekvator çevresi)
Isıtılan alan Ekvator’da dar, kutupta geniştir. Bu nedenle kutup-

lara doğru birim alana düşen enerji ve sıcaklık azalır.

b) Yerin Eksen Eğikliği ve Yıllık Hareketi (Mevsim Faktörü)

GYK Sıcak
GYK Sıcak – Eksen eğikliği ve yıllık harekete bağlı olarak
KYK, Haziran – Ağustos arası yaz yaşarken,

GYK Aralık – Şubat arası yaz yaşar.

KYK Sıcak KYK Sıcak

c) Yerin Günlük Hareketi

dönüþ yönü
d AKÞAM b
D GÜNDÜZ
GECE
ÝKÝNDÝ

ÖÐLE
EK
KUÞLUK
VA
TO
B
R
SABAH
en fazla
azalır
ÖÐLE enerji
ÝKÝNDÝ KUÞLUK artar.
BATI DOÐU
AKÞAM SABAH
Enerji birikiminin etkisi, ısınma - soğumanın gecikmesi nedeniyle KYK’de en sıcak aylar
Temmuz - Ağustos ayları iken, en soğuk aylar Ocak - Şubat aylarıdır.
Öğle vakti Güneş ışınları en dik açılarla gelmesine rağmen, günün en yüksek sıcaklıkları
12:00 değil, 14:00’da ölçülür. Nedeni ısı birikimidir.
d) Bakı ve Eğim

* Dağ yamaçlarındaki farklı

ısınmadır. Dağın güneşe dö-

nük yamacına bakı denir.

KYK - güney (dönenceler
GYK - kuzey dışında)

yamaçlar

bakıdır.

Güneş ışınları
Dulda Bakı
KYK’de dönence dışındaki noktalarda güney yamaçlar bakı iken GYK’de kuzey yamaçlar-
dır. Dönenceler arasında ise bakı etkisi değişkendir.
2. Güneşlenme Süresi
Havadaki su buharı (bulut) fazla ise => sıcaklık kolay tutulur. (nemli yerlerde
ısınma ve soğuma yavaşlar.) kuru yerlerde artar.
Aşağıda Ankara’daki bulutsuz bir güne ait güneşlenme ve sıcaklık grafiği verilmiştir.
Güneþlenme Güneþlenme
Sýcaklýk
(kalori/dakika/cm2) Sýcaklýk
(°C)
15 25
20
10 15
10
5
5
1 6 12 18 24
saat
Bu grafikle ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisi yanlıştır?
A) Güneş ışınlarının en dik geldiği anla sıcaklığın en yüksek olduğu an arasında yaklaşık
3 saat fark vardır.
B) Gün içindeki sıcaklık farkı 10 °C’den fazladır.
C) Grafik ekim ayındaki bir güne aittir. => Bilinmez.
D) Saat 1 ve 6 arasında sıcaklık 5 °C’nin altındadır.
E) Güneşten gelen enerjinin miktarıyla sıcaklığın değişimi birbirine paralel değildir.

(2010 LYS - 3)
Grafikten C seçeeneği anlaşılmaz.

ØØ
Soru: Alttaki şekil sizce hangi yarımkürededir?
BAKI
DULDA
kar sınırı
Güney Yamaç Kuzey Yamaç

Buzul
metre
Yerleşme
3.000
Tarım alanı Akarsu
Alpin kat Otoyol
Demiryolu
2.000
Dağ katı İğne yapraklı

orman
1.000
Vadi katı Geniş yapraklı
orman
Vadi
BAKI DULDA
 Güneş ışınlarının geliş açısı daha büyüktür.  Güneş ışınlarının geliş açısı daha küçüktür.
 Güneşlenme süresi daha fazladır.  Güneşlenme süresi daha azdır.
 Aynı tür bitkilerde olgunlaşma süresi daha kısadır.  Aynı tür bitkilerde olgunlaşma süresi daha uzundur.
 Kalıcı kar alt sınırı daha yükseklerdedir.  Kalıcı kar alt sınırı daha alçaktadır.
 Tarım ve bitki örtüsü üst sınırı daha yükseklerdedir.  Tarım ve bitki örtüsü üst sınırı daha alçaktadır.
 Sıcaklık ortalaması daha yüksektir.  Sıcaklık ortalaması daha düşüktür.
 Nüfus ve yerleşme daha fazladır.  Nüfus ve yerleşme daha azdır.
KTİR.

Kutuplarda altı ay gündüz yaşanmasına rağmen sıcaklık düşüktür. Bunun nedeni güneş
ışınlarının kutuplara daima küçük açılarla gelmesidir. Kutup noktalarında aydınlanma süre-
si uzun olsa da enerji birikimi azdır.
3. Yükselti
Yerden yükseldikçe;
 Sıcaklık azalır. ØØ Ürün çeşiti azalır.

ØØ Yağış artar. (Belirli bir yükseltiye kadar.)
 Su buharı azalır.
ØØ Sıcaklık farkı artar.
 Basınç azalır. ØØ Bitkilerin olgunlaşma süresi uzar.
Her zaman yerden yükseldikçe sıcaklık azalmaz. Etrafı yüksek dağlarla çevrili bazı çukur
alanlarda, yerden yükseldikçe normal durumun aksine, sıcaklık bir noktaya kadar artar.
Sonra yeniden azalır. Özellikle kış günlerinde meydana gelen bu olaya sıcaklık terselmesi
denir. + +
terselme
Örnek: Iğdır Ovası

Soğuk ağır hava => çöker
Sıcak => hafif => yükselir

} – –
Kar
4. Kara ve Denizlerin Dağılışı

Karalar çabuk sýnýr, Denizler yavaþ ýsýnýr,
çabuk soður. yavaþ soður.
Karalar KYK’de fazla. Bu yüzden;
Buharlaþma az
Güneþ ýþýnlarý
* yazlar daha sıcak, kışlar daha soğuk.
Buharlaþma fazla
Güneþ ýþýnlarý * Sıcaklık eğrileri daha çok salınımlar yapar.
Saydam
Saydam yüzey * Sıcaklık ekstremleri ( uç değerleri ) daha çok
olmayan yüzey
KYK’de görülür.
Kara
Deniz


Yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen yerlerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söy-

lenemez?
A) I no’lu yerde günlük sıcaklık farkları azdır.
B) II ve III no’lu yerlerde okyanus akıntıları sıcaklık üzerinde etkilidir.
C) V no’lu yerde güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı azaltır.
D) III ve IV no’lu yerlerde yıl boyunca kuzey yamaçlar daha fazla ısınır.
E) I no’lu bölgede iklim ile hava durumu koşulları benzerlik gösterir.
KYK’de bakı güney yöndedir. Kuzey değildir. Bu nedenle KYK’de güney yamaçlar daha fazla ısınır.
5. Nem
Bir yerin aşırı ısınma ve soğumasını engeller. Ayrıca;
* (Sıcaklığı dengeler) * (Sıcaklık farkını azaltır.)
* Yazların aşırı sıcak, kışların aşırı soğuk olmasını önler.
Ocak ayında Dünya’nın en soğuk yerleri Kuzey Kutup Noktası değil Asya kıtasının kuzeyidir
(Sibirya), bu durum karasallık etkisiyle şiddetli soğumaya bağlıdır.
6. Okyanus Akıntıları
Geldikleri yerin sıcaklığını / soğukluğunu gittikleri yere taşırlar.
7. Rüzgarlar
Ekvatordan gelen sıcaklığı artırır Kutuptan gelen sıcaklığı azaltır Ekvatordan gelen sıcak olur
(Örn: Gulf-Stream) (Örn: Labrador) Kutuptan gelen soğuk olur.
Gulf-stream => Batı Avrupa Yazın: denizden gelen => serin olur.
Karadan gelen => sıcak olur.
Labrador => Doğu Kanada’da etkili olur. Brezilya - Alaska - Kuro Şivo => sıcak su akıntısı
Kanada - Humbolt - Benguela - Kaliforniya - Oya Şivo => soğuk su akıntısı
8. Bitki Örtüsü
(koruyucu etki) bitki örtüsü sık olan yerler gündüz => serin olur gece => ılık olur.

Grönland
La
am
br
ad
t re
vo
or
f -S
Şi
ul
ya
G
Alaska
ar ya
ivo
Ş Kaliforniya
Kan
ro
Ku
Ekvator
lya
mbik
stra
a
ily
ya
uela
Avu
re
Moza
l
stra
B
ı
Bat
Humbolt
Beng
ğu
Avu
(Peru)
Do
Batı Rüzgarları Akıntısı
Sıcak su akıntısı Soğuk su akıntısı
B. Dünya’da Sıcaklığın Coğrafi Dağılışı
İzotermler - Eşsıcaklıklar
Eş sıcaklık noktalarının birleştirilmesiyle elde edilen haritalardır.
Yıllık Sıcaklık Farkı
Yılın en soğuk ve en sıcak aylarının ortalama değerleri arasındaki fark. Örneğin A istasyo-
nunda en soğuk ay ortalaması (genellikle ocak ayı) – 7 en sıcak ayın ortalaması (genellikle
temmuz ayı) + 21 ise yıllık ortalama fark 28 derecedir. Bu fark karasal iklim bölgelerinde
büyük, denizel iklim bölgelerinde ise küçüktür.
1. Gerçek İzoterm Haritaları
Yükselti esas alınarak hesaplanır.
Yükseldikçe sıcaklık her 100 m’de 0,5oC azalır.
Yer şekillerinin (yükselti, eğim, bakı) sıcaklık üze-

rinde etkisi büyüktür.
Türkiye Yıllık İzoterm Haritası

5
6 3
9
11
1
11
7 10
12
Yukarıdaki haritada verilen kara ve denizleri doğru olarak yazınız.
1) Afrika
2) Antartika
3) Asya
4) Avustralya
5) Avrupa
6) K. Amerika (Kanada-ABD)
7) Brezilya (G. Amerika)
8) Kuzey Buz Denizi
9) Atlas Okyanusu
10) Hint Okyanusu
11) Büyük Okyanus
12) Atlas Okyanusu

2. İndirgenmiş İzoterm Haritaları

Türkiye İndirgenmiş Yıllık İzoterm Haritası

Yükselti hesaba katılmadan her yerin yükseltisi deniz seviyesinde kabul edilerek sıcaklıkların tespit edilmesidir.
* Yeryüzünün en sıcak yerleri Kuzey Yarım

kürede tropikal alanlar.
* En soğuk yer KYK’de Sibirya, Kanada,

Grönland (karasallık)
* Türkiye’nin 10° ile 20° izotermleri ara-

sında olduğu görülmektedir.
* En sıcak yerlerin KYK’de olması karala-

rın fazla olmasıyla ilgilidir.
Dünya’da Yıllık Ortalama Sıcaklığın Dağılışı
* GYK’de yaz yaşanır. Bu yüzden en

yüksek sıcaklıklar GYK karalarda çöl-
lerde, oğlak dönence çevresi)
* GYK izotermler paralellere yakındır.

Nedeni denizlerin fazla olması
* En soğuk yer KYK (kutuba yakın ka-

ralarda)
* Antartika bu ayda Kuzey Kutbun-

dan daha sıcaktır.
Dünya Ocak Ayı Ortalama Sıcaklık Dağılışı

Dünya’da temmuz ayı ortalama sıcaklık dağılışı
* En sıcak yer yengeç dönencesi çevresindeki karalar.
* En soğuk yer GYK’de kutba yakın yerler.
* Kuzey Kutbu, Antartika’dan daha sıcaktır.
Yukarıda Dünya ocak ayı indirgenmiş izoterm haritası verilmiştir.
Bu haritaya bakılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?

A) En soğuk yerler Kuzey Yarım Küre’dedir.
B) Yükseltinin fazla olduğu yerlerde sıcaklık düşüktür.
C) İzotermler Güney Yarım Küre’de enlemlere daha uygun uzanır.
D) Kuzey Yarım Küre’de karaların batısı daha sıcaktır.
E) Sıcaklık dağılışında enlemin etkisi vardır.
B seçeneğindeki bilgi şekilden çıkarılamaz. Çünkü indirgenmiş haritalarda yük-

selti hesaba katılmaz.

Yukarıdaki haritada indirgenmiş sıcaklıklara göre çizilen Dünya yıllık izotermleri gösterilmiştir.
Bu haritaya bakılarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılamaz?
A) En yüksek ve en düşük sıcaklık arasındaki farka
B) Dünya’nın en sıcak bölgelerine
C) Yıllık sıcaklık farkına
D) 10°C izoterminin geçtiği bölgelere
E) Kara ve denizler üzerindeki ortalama sıcaklık değerlerine
Şekilden E seçeneğindeki bilgi çıkarılamaz.

Yukarıda bir bölgenin izoterm haritası verilmiştir.

Bu haritadaki bilgilere dayanarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
A) Düşük sıcaklık adacığı, kapalı izoterm eğrisiyle gösterilmiştir.
B) İzoterm eğrileri birer derece aralıkla geçmektedir.
C) X noktasından Y noktasına gidildikçe sıcaklık artmaktadır.
D) Bir eğri üzerindeki her noktada sıcaklık değeri aynıdır.
E) Sıcaklık değerleri deniz düzeyine indirgenmiştir.
Sıcaklık değerlerinin deniz düzeyine indirgendiği bilinemez. Öyle olsaydı indir-

genmiş izoterm denirdi.

İndirgenmiş sıcaklık =
Gerçek sıc. (+) Yük-
Bölgeler Gerçek Sıcaklık İndirgenmiş Sıcaklık
seltiden kaydedilen
sıc.
I 6 °C 23 °C 23=6+x => 17 = x
II 21 °C 26 °C 26=21+x => 5 = x
III 18 °C 28 °C 28 = 18+x => 10 = x
IV 16 °C 17 °C 17=16+x => x = 1
V 15 °C 20 °C 20=15+x => x = 5
Yukarıdaki tabloda gerçek ve indirgenmiş sıcaklık değerleri verilen beş bölgeden
hangisi deniz seviyesinden daha yüksektir?
A) I B) II C) III D) IV E) V
Cevap yalnız I olandır. Çünkü 17°C x 200m = 3400 m yükselti oluşur.

Ağır Ama HİssetmedİğİMİz Yük : Basınç
ØØ Her cisim yerçekiminin etkisiyle yere ağırlığı oranında basınç uygular.
ØØ Atmosferdeki gazların yeryüzüne uyguladığı bu ağırlığa atmosfer basıncı denir.
ØØ Barometreyle ölçülür ve milibar olarak ifade edilir.
Dünya’nın Her Yerinde Basınç Aynı mıdır?

ØØ Normal Basınç, 45° enlemlerinde, deniz seviyesinde, 15°C sıcaklıkta 1013 mb = 760
mmHg = 1033 g a eşit olan basınçtır.
ØØ Hava basıncı bu değerlerin altına düşerse alçak basınç, üzerine çıkarsa yüksek ba-
sınç olarak adlandırılır.
ØØ Alçak basınca siklon, yüksek basınca antisiklon adı verilir.

Basıncı Etkileyen Faktörler

1. Yerçekimi

Doğru orantılıdır. Yerçekimi arttıkça basınç da
artar.

2. Yükselti

Ters orantılıdır. Yükselti arttıkça basınç azalır.

Çünkü yükseklerde yazlar daha seyrek ve atmosfer
kalınlığı daha azdır.

3. Sıcaklık (Termik Etken)

Ters orantılıdır. Sıcaklık arttıkça basınç azalır. Çün-

kü ısınan havada gazlar genleşir ve yere yaptığı etki
azalır.

4. Yoğunluk

Doğru orantılıdır. Yoğunluk arttıkça basınç da

artar. Atmosferdeki nem ve toz fazlalığı yoğunluğu,
dolayısıyla basıncı artırır.
5. Dinamik Etkenler
Dünyanın günlük hareketinden dolayı 30o ve 60o enlemlerinde oluşan basınç
merkezleridir. Buralara dinamik basınç denir.
Ekvator ve çevresinin yıl boyunca sıcak olması buranın sürekli termik alçak basınç olma-
sına, kutupların da yıl boyunca güneş ışınlarını dar açı ile alması nedeniyle soğuk olması
sürekli termik yüksek basınç alanı olmasına neden olmuştur.

Basınç Alanlarının Özellikleri

1. Alçak Basınç (Siklon)
* Yükselici hava hareketleri görülür.

* Hava hareketleri çevreden merkeze doğrudur.
* Yükselen hava soğuyup yoğunlaşacağından hava genelde kapalı

ve yağışlı olur.

2. Yüksek Basınç (Antisiklon)
* Alçalıcı hava hareketleri görülür.
* Hava hareketleri merkezden çevreye doğrudur.
* Hava açık ve kuru olur.

Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak hava kütleleri yüksek basınç alanlarında KYK’de
sağ, GYK’de sola sapar.
→ KYK’de sapma şekli

→ GYK’de sapma şekli


AB alanlarında hava kapalı ve bulutlu olduğundan yerin ısı kaybı azdır. YB alanlarında
hava açık ve bulutsuz olduğundan yerin ısı kaybı fazladır. Bu nedenle kışın havanın kapalı
bulutlu olduğu günlerde sıcaklık değerleri havanın açık ve ayaz olduğu günlerden daha
yüksektir.
Sürekli Basınç Kuşakları
1. Termik Alçak Basınç Kuşağı (Ekvator)

Yüksek sıcaklık nedeniyle ekvatorda ısınan hava yükselir ve alçak basınç alanı oluşturur. Yağıs fazla, bitki örtüsü yoğundur.
2. Termik Yüksek Basınç Kuşağı (Kutuplar)

Düşük sıcaklık nedeniyle kutuplarda soğuyan hava alçalır ve yüksek basınç alanı oluşturur. Yağış azdır.
3. Dinamik Yüksek Basınç Kuşağı (30° enlemi)

Ekvatordan hareket eden üst alize rüzgarlar, (dünyanın günlük hareketi nedeniyle) 30o enlemlerinde ağırlaşarak çökerler ve
yüksek basınç alanı oluşturur.
Burada alçalan hava çölleri oluşturur.
4. Dinamik Alçak Basınç Kuşağı (60° enlemi)

Kutuplar ve 30o enlemlerinden gelen rüzgarlar, 60o enlemlerinde karşılaşır ve yükselerek alçak basınç oluşturur. Yağışlı bir
alan olarak bilinir.

KYK (kış olduğundan) yüksek basınç alanı geniş. KYK basınç değeri en yüksek olduğu yer Sibirya içi. KYK karalar üzerindeki
basınç denizden daha yüksek. GYK basıncının yüksek olduğu yer Oğlak dönencesidir fakat yaz olduğunda termik alçak basınç
oluşur. Yüksek basınç kesintiye uğrar. Ekvator kesintisiz TAB
En yüksek basınç GYK oğlak dönencesi (dinamik neden) KYK yüksek basınç merkezleri Hawaii ve Asor (dinamik neden)
Asya kıtası’nın içi basınç değeri en düşük olduğu yerlerdir. Çünkü yaz mevsimi etkisiyle sıcaklık fazladır.

İzobar (Eşbasınç) Haritaları
ØØ Basıncın dağılışı izobar haritaları ile gösterilir.
Seyahat eden Hava Kütleleri - Rüzgârlar
ØØ Rüzgarlar, yoğun olan hava moleküllerinin az yoğun ortama doğru hareket etmesi ile
oluşur.

ØØ Rüzgarlar, geldikleri bölgenin hava durumuna göre soğuk, sıcak, nemli veya kuru
olarak eserler.
Rüzgarların Esme Hızı Her Yerde Aynı mıdır?
1. Basınç Farkı

Basınç merkezleri arasındaki basınç farkı arttıkça, rüzgarın hızı da artar.
2. Basınç Merkezleri Arasındaki Mesafe

Basınç merkezleri arasındaki mesafe kısaldıkça, rüzgarın hızı da artar.
3. Yerşekilleri
Basınç farkı ve mesafesi aynı ise rüzgarın hızı yerşekillerine bağlıdır. Yerşekilleri
sade ise rüzgar daha hızlı olur. Okyanus yüzeylerinde rüzgarın hızlı esmesi en-
gebenin olmaması ile ilgilidir.

4. Dünya’nın Günlük Hareketi
ØØ Rüzgarların sapmaları ve yarımkürelerde yönlerin değişmesi ile yol uzadığı için hızla-
rında yavaşlama meydana gelir.
Örnek:

Rüzgar sapmaya uğradığından yolu da uzar ve hızı yavaşlar.
Egemen Rüzgârlar : Herhangi bir bölgede yıl boyunca çeşitli yönlerden rüzgârlar eser. Fa-
kat belli bir mevsimde, bu rüzgârlardan biri, örneğin kuzeydoğudan esen öteki rüzgârlara
göre kendini daha çok belli eder. İşte bu egemen rüzgârdır. Her bölgede, yılın her mevsi-
minin kendine özgü egemen rüzgarları vardır.
Yerel - Bölgesel Rüzgârlar :
Föhn :
Bir dağ yamacına çarpan hava kütlesi yükselirken 200 m de 1oC soğur,
diğer yamaçtan aşağı inerken 100 m’de 1oC ısınacağından daha sıcak
olur ve sıcaklığı artırır. 100 m de 1 °C ısınmasının nedeni havanın kuru
olması ve sürtünmedir. Föhn özellikle İsviçre Alpleri, Türkiye’de Toroslar
ve Karadeniz dağlarında görülür.
Deniz
Meltem : Hafif rüzgâr anlamında kullanılmakla beraber, daha çok yarım günlük periyotlu
rüzgârlara verilen isim. Yaz mevsiminde kıyılarda kara ve deniz meltemleri oluşur. Dağlık
alanlarda da gündüz vadi meltemi, gece dağ meltemi oluşur.

Rüzgarın Esme Sıklığı Hep Aynı mıdır?
Ankara’da çevresindeki yüzey şekillerinin etkisine bağlı olarak egemen rüzgar yönü kuzey-
doğudur. Çünkü Ankara’nın özellikle Güney, Güneydoğu ve Doğu yönleri dağlıktır.
Rüzgar gülünde gösterilen hakim rüzgar yönüne en çok yerşekilleri ve basınç merkezleri-
nin konumu etki eder.
Rüzgar Hep Aynı Yönde mi Eser?
1. Dünyanın Günlük Hareketi

Dünyanın günlük hareketi rüzgarların yönünde sapmaya neden olur.
KYK sağa, GYK sola.
2. Basınç Merkezlerinin Konumu
Rüzgar yüksek basınçtan, alçak basınca doğru eseceği için, bölgedeki basınç
merkezlerine doğru yönü belli olur.

3. Yerşekileri
Bir bölgede boğaz, vadi ya da geçit varsa rüzgar da bu yerşekilleri doğrultusunda eser.
Rüzgar Çeşitleri
1. Sürekli Rüzgarlar
a) Alizeler
30o enlemlerinden ekvatora doğru eser. KYK’de kuzeydoğudan, GYK’de güneydoğudan eser. Tropikal kuşakta karaların doğu
kıyılarına yağış getirirler. Ticaret ya da doğu rüzgarları da denir. Ekvator’dan 30° enlemine doğru üst alizeler eser.
b) Batı Rüzgarları
30o’den 60o’ye eser. KYK’de güneybatıdan, GYK’de kuzeybatıdan eser. Orta kuşakta karaların batı kıyılarına yağış getirir.
(Türkiyede görülür.)
c) Kutup Rüzgarları
90° den 60o ye eser. Çok soğuk ve kuru olduğundan yağış getirmez.
2. Mevsimlik Rüzgarlar
Kış Musonu
Dünyanın yıllık hareketinin sonucudur. Kara ve deniz arasındaki farklı ısınmadan oluşur.
Güneydoğu Asya ile Hint Okyanusu arasında oluşur. Kış musonu karadan (hindistan) denize doğru eser. Kurudur. Okyanusu
geçtikten sonra Endonezya, Malezya, Avustralya’ya yağış getirebilir.

Yaz Musonu
Okyanustan karaya gelir. Bu yüzden bol yağış getirir. Güneydoğu Asya’da pirinç
tarımını geliştirir.
Türkiye’de Orta kuşakta yer aldığı için Batı rüzgarlarının etkisi altındadır. Fakat açık denizlere
kıyısı olmadığından Batı rüzgarlarının etkisi pek hissedilmez.
3. Yerel Rüzgarlar
Yakın mesafeler arasında meydana gelen ve dar alanlarda etkili olan rüzgarlara yerel rüzgarlar
denir.
a) Meltem Rüzgarları
Dünyanın günlük hareketinin sonucudur. İzmir’de deniz meltemine “imbat” denir.
1) Deniz Meltemleri

2) Kara Meltemleri
Sýcak deniz üzerindeki
Gece
hava yükselir.
Geceleri kara ile deniz
arasýndaki sýcaklýk farký
Hava daha soðuk olan karanýn daha azdýr.
üzerindeki görece yüksek Bundan dolayý rüzgarlar
basýnç alanlarýndan çevreye daha hafif eserler.
doðru hareket eder.

Meltem rüzgarları, günün en sıcak ve en soğuk zamanlarında en şiddetli eserler. (Basınç

farkının en fazla olduğu vakitler olduğu için) Basıncın iyice azaldığı ya da yok olduğu sabah
ve akşam saatlerinde ise meltemlerin etkisi iyice azalır.
3) Vadi Meltemi
Gündüz dağ yamaçları vadi tabanlarından daha çok ısı-

nır (AB). Vadi tabanları ise (YB). Bu yüzden vadiden ya-
maçlara doğru esen rüzgarlara “vadi meltemi” denir.
4) Dağ Meltemi
Gece dağlar daha çabuk soğur (YB) vadi tabanı geç soğu-
duğundan (AB) Bu nedenle dağdan vadiye esen rüzgar-
lara “dağ meltemi” denir.
b) Sıcak Yerel Rüzgarlar
1. Fön (Föhn) Rüzgarları

Yükselti = 1800 m
Yukarı çıkarken 200 m 1oC soğur, 1800
= 18 °C
100
Aşağı inerken 100 m 1oC ısınır.
6 + 18 = 24 °C
1800
= 9 °C
200
& 15 - 9 = 6 °C İnerken ısınmanın nedeni kuru havadır.
Ayrıca inerken sürtünmeyle ısınma fazla olur.
Fön rüzgarları etkili oldukları yerlerde nem açığını arttırır. Yamaçlardaki karı hızla eritir, ürün-
lerin daha erken olgunlaşmasına hatta kurumasına neden olur. Orman yangınlarının et-
kisini artırır.

2. Hamsin
Mısırdan Akdenize doğru esen rüzgardır. Sıcak, kuru ve tozlu hava taşır.
3. Sirokko
Büyük Sahra Çölünden Akdenize doğru esen toz yüklü rüzgardır. Cezayir ve
Tunus’ta etkili olur.
4. Keşişleme (Samyeli)
İran ve Irak çöllerinden Güneydoğu Anadolu’ya esen sıcak ve kuru rüzgarlardır.
5. Kıble
Akdeniz üzerinden ülkemize girer. Sıcak ve nemlidir. Halk arasında “Kabayel”

olarakda bilinir.
6. Lodos
Güneybatıdan ülkemize girer. Sıcak ve nemlidir. Yağış getirir. Halk arasında “ka-
rayel” olarakda bilinir.
c) Soğuk Yerel Rüzgarlar
1. Mistral
Fransa’dan Akdenize doğru esen soğuk rüzardır. Rhone Nehri vadisi Mistral’in
etki ve kuvvetini artırır.
2. Bora
Hırvatistan’dan Dalmaçya kıyılarına doğru esen rüzgardır.
3. Krivetz
Tuna Ovasın’da, kuzeydoğudan esen kuru ve soğuk rüzgardır. Karadeniz kıyıla-

rına doğru eser.

4. Etezyen
Ege’de kuzeyden esen kuru rüzgardır.
5. Karayel
Kuzeybatıdan ülkemize girer. Soğuktur.
6. Yıldız
Kuzeyden ülkemize girer. Yazın havayı serinletir, kışın daha da soğuk etki yapar.
7. Poyraz
kuzeydoğudan ülkemize girer. Soğuk ve kar getirir.
d) Düzensiz Tropikal Rüzgarlar (Tropik Siklon)
Tropikal bölgede sürekli alçak basınç nedeniyle oluşan hortumlara neden olan
rüzgarlardır.
1. Kasırga
Özellikle Pasifik ve Orta Amerika’da oluşan şiddetli fırtınalardır.
2. Tayfun
Kasırgaların Güneydoğu Asya ve Hindistan’daki adıdır.
3. Tornado
Tropikal bölgede ani sıcaklık ve basınç değişiminden doğar.
4. Hurricane
Orta Amerika ve Antil adalarındaki yıkıcı rüzgârlardır.

Batı R. Kutup R. Tropikal siklon
Nemin Yağışa Dönüşümü
ØØ Su, katı, sıvı ve gaz olmak üzere tabiatta üç halde bulunur.
ØØ Yeryüzündeki sular, buharlaşarak havaya karışır.
ØØ Havada bu şekilde oluşan su buharına nem denir.
Yağmur Yağış
bulutları
Yağış
Yoğunlaşma
)
zlı
(hı
ış
l ak Süzülme
yse
ze
Yü
Buharlaşma
Yeraltı suyu hareketi

(yavaş)
)
(yavaş
Okyanus yu hareketi
Ye raltı su
Hidrolojik Döngü

a) Mutlak Nem
Havada var olan nemdir. Okyanusal ve denizel bölgelerde mutlak nem fazla,
kara içlerinde azdır.
Havadaki nem miktarını ölçen alete higrometre denir ve gr/m3 olarak ifade edilir.
b) Maksimum Nem (Doyma Miktarı)

Havanın belli bir sıcaklık derecesinde en fazla alabileceği nemdir. Sıcaklık ar-
tarsa maksimum nem de artar.
Çöllerde sıcaklık fazla olmasına rağmen mutlak nemin az olmasının nedeni, burada bu-
harlaşma sağlayacak su kaynağının olmamasıdır.
c) Bağıl (Nisbî) Nem
Mutlak Nem
Bağıl Nem : x100 formülü ile ifade edilir.
Maksimum Nem
Bağıl nemin artması için:
Mutlak nem artarsa
Havanın sıcaklığı azalırsa
Maksimum nem azalırsa
Hava kütlesi yükselirse
Bağıl nemin en fazla olduğu bölge Ekvator ve çevresi iken, en düşük olduğu bölgeler
çöllerdir.

Yoğunlaşma ve Çeşitleri
1. Bulut

Bulutlar oluştukları yüksekliklere göre üçe ayrılırlar.
a) Alçak Bulutlar (Stratüs)
Yeryüzünden en fazla 2000 m yükseklikte olur. Genellikle yağış bırakır.
b) Orta Bulutlar (Kümülüs)
Yeryüzünden 2000-6000 m arasında olur. Yağış bırakma olasılığı yüksektir.
c) Yüksek Bulutlar (Sirüs)
Yeryüzünden 6000 m ve daha yukarısında bulunur. Genellikle yağış getirmez.

Hafif bulutlardır.
Nimbüs: Yağış getiren yeryüzüne çok yakın yağmur bulutlarıdır. Kara bulut adı
da verilir.
2. Sis
* Sıcak ve soğuk havanın karşılaştığı yerde,

* Havanın yeryüzüne yakın bir yerde yoğunlaşmasıyla oluşur.
* Geceleri soğuyan zeminlere yakın yerlerde oluşur.

3. Çiy
Atmosferdeki su buharının soğuk zeminlerde su damlacıkları

şeklinde yoğunlaş-
masıdır. (Sıcaklık 0oC üstündedir.)
4. Kırağı
Oluşumu çiye benzer. Ancak sıcaklık 0oC altında olduğu için buz
kristallidir.
5. Kırç
Su buharının soğumuş cisimler üzerinde buza dönüşmesidir.

Kırç daha fazla soğuma olduğunu gösterir.
6. Yağmur
Bulutları oluşturan suların damlalar halinde düşmesidir.
7. Kar
Bulutları oluşturan suların buz kristalleri şeklinde yere düşme-

sidir. Bulut içi sıcaklığı genellikle –2 °C ve daha düşüktür.

8. Dolu
Su buharının hızla soğuması sonucu, buz tanecikleri şeklinde yere düşmesidir.

En fazla İç Anadolu’da ilkbaharda görülür.
Hava Kütleleri ve Cepheler
Hava Kütlesi
ØØ Sıcaklık ve nemlilik gibi özellikler açısından benzerlik gösteren hava yığınlarına hava
kütlesi adı verilir.
ØØ Yatay ve dikey yönde geniş alanlarda yayılış gösterir.
Cephe
ØØ Farklı hava kütlelerinin karşılaşma yerlerinde cepheler oluşur.
ØØ Cepheler, sıcak, soğuk, durağan ve kapanma (oklüzyon) olarak dörde ayrılır.
Oluşumlarına Göre Yağış Tipleri
Yağışlar, plüviyometre ile ölçülür, m2’ye düşen yağışlar kg ya da mm ile ifade edilir.
1. Yükselim (Konveksiyonel) Yağışları

Özellikle Ekvatoral bölgede ısınma sonucunda havanın hafifleyip yükselmesiyle
meydana gelen yağışlardır.

Havanın ısınıp yükselmesi sonucu oluşur.
– Siklonik yağış olarak da ifade edilir.

Ülkemizde İç Anadolu Bölgesi’nde ilkbahar sonu, yaz başlangıcında görülen ve “kırkikindi”

yağışları adı verilen yağışlar da konvesiyonel yağışlardır.
Yandaki kavram haritasında boş bırakılan bölüme aşağıdakilerden

hangisinin yazılması beklenir?
A) Nem açığının kapanması

B) Sıcaklığın artması
C) Maksimum nemin artması

D) Rüzgarın şiddetinin artması
E) Günlük sıcaklık farkının artması
Doyma noktasına ulaşan havada nem açığı kapanır.
2. Yamaç (Orografik) Yağışlar
Deniz üzerinden gelen nemli havanın doğın yamaçlarına çarparak yükselip
yağış bırakmasıdır.
Türkiye’de de Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde görülen yağış tipidir.

3. Cephe (Frontal) Yağışları
Sıcak ve soğuk havanın karşılaştığı yerde; soğuk havanın

çökmesi sıcak havanın da yükselmesi sonucu oluşan yağıştır.
Dünya’nın İklim Zenginliği
Çöl, karasal ve step iklimlerinin etkili olduğu bölgelerde nem miktarı azdır. Bu durum yıllık
ve günlük sıcaklık farklarının fazla olmasına neden olur.

1. Ekvatoral İklim

10o kuzey ve 10o güney enlemleri arasında görülür.

Amazon - Kongo havzaları, Endonezya, Malezya adala-

rında görülür.

Yıllık sıcaklık ortalaması 20oC üzerindedir.

Yıllık yağış miktarı 2000-4000 mm

Yağış rejimi düzenlidir.

Yağış şekli konveksiyonel

Bitki örtüsü yağmur ormanlarıdır.

2. Yazı Yağışlı Tropikal (Savan) İklim

10o ile 20o enlemleri arasında görülür.

Orta Amerika, Brezilya platosu Kuzey Avustralya’da gö-

rülür.
Yıllık ortalama sıcaklık 20oC üzerinde.

Yıllık yağış miktarı 1000-2000 mm

Yağış rejimi düzensizdir.
Yağış şekli konveksiyonel
Bitki örtüsü yaz yağışı ile büyüyme görür. Savan otlarıdır.


3. Muson İklimi

20o-40o enlemi arasında görülür.

Yıllık ortalama sıcaklık 20oC civarında

Yıllık yağış miktarı 2000 mm üstünde
Yağış şekli orografik

Yağış rejimi düzensiz (yaz yağışlı)

Bitki örtüsü yayvan yapraklı orman
Yağışın azaldığı yerlerde savanlar da görülür.

Bu iklim Muson rüzgârlarının etkisi altında oluşur.

4. Çöl İklimi

2 tipe ayrılırlar;

a) Tropikal çöller => dönenceler çevresinde oluşur.

b) Büyük kıtaların iç kısmındaki çöller.

Çöllerde günlük sıcaklık farkı 40 –50°C yi bulur. Yağış

miktarı 150 – 200mm dir.

Bitki örtüsü dikenli çalı ve kaktüslerdir.


5. Akdeniz İklimi

30o-40o enlemlerinde görülür.

Akdenize kıyısı olan ülkeler, Orta Şili, G. Afrika Kap böl-

gesi, Gb Avustralya ile Kaliforniya.

Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlı

Bitki örtüsü makidir.

Makiler şiddetli yaz kuraklığına dayanıklı çalı türleridir.

Yıllık sıcaklık 18 – 20 °

Yıllık sıcaklık farkı 18 °C

Yağış miktarı: 800 – 1000 mm

En yağışlı mevsim kışdır.

6. Ilıman Okyanusal İklim

40o-60o enlemleri arasında görülür.

Batı Avrupa (Fransa, Belçika, Almanya, İngiltere) ve Batı

Kanada’da etkilidir.
Yağış rejimi düzenlidir.
Bitki örtüsü karışık orman.
Yıllık sıcaklık = 14 – 15 °C

Yağış miktarı = 2000 mm’dir.

Genellikle sonbaharda yağış artışı olur.



7. Step İklimi

Çöl iklimleri çevresindeki yarı kurak geçiş iklimidir.

Orta kuşak karalarının iç kesiminde görülür.

Yıllık ve günlük sıcaklık farkı fazla
Yazlar sıcak, kışlar soğuk.

Yağış rejimi düzensiz.
En fazla ilkbaharda (yağış görülür)
Yıllık sıcaklık = 10 – 11 °C

Yıllık sıcaklık farkı = 25 °C

Yağış miktarı = 350 mm
Bitki örtüsü = Bozkır

8. Karasal İklim (Subarktik İklim)

40o-60o enlemleri arasındaki kıtaların iç ve doğu kesim-

lerinde görülür.

İç Sibirya ve Kanada (doğusu)

Kışlar çok soğuk ve uzundur.
Yıllık sıcaklık farkı yüksektir.


Bitki örtüsü iğne yapraklı orman (TAYGA)

Yıllık sıcaklık ortalaması = 5 – 6 °C
Yıllık sıcaklık farkı = 40 – 50 °C
Yağış miktarı = 500 mm
En yağışlı mevsim yazdır.


9. Tundra İklimi

60o-70o enlemleri arasında görülür.
Kanada ve Sibiryanın kuzeyi

Sıcaklık ortalaması 10oC yi geçmez.

Kışları –40oC kadar düşer.

Toprak genelde don haldedir

Bitki örtüsü cılız ot ve yosun.

Yağış miktarı 200 mm dir.

10. Kutup İklimi :

Sıcaklık ortalaması 0 C° yi geçmez.
Yağış 200 mm altında.
Toprak ve bitki yok.

Yerleşim yok.

Grönlandın kuzeyi, Arktika ve Antarktika’da görülür.


4. BÖLÜM Yer’in Şekillenmesi
YER’İN OLUŞUM SÜRECİ

ØØ Dünyamız, 4,6 milyar yıl önce bir ateş topundan farksızdı.
ØØ Yerkabuğu, erimiş kayalardan oluşan bir lav tabakası halindeydi.
ØØ Yerçekimi nedeniyle demir gibi ağır olan maddeler çekirdekte, silis gibi hafif maddeler
dışa doğru daha üst katmanlarda birikmiştir.
Yerkabuğu
Manto
Dış
çekirdek
İç
Çekirdek
a) Yer Kabuğu
En dış katmandır.
Katılaşım kayaçlarından oluşur.
Ortalama kalınlığı karalarda 35-40 km,
denizlerde 8-10 km dir.
Si - Al
(Kıtasal / Granitik Kabuk)
Katı haldedir. Okyanus tabanlarında az, kıta tabanlarında ise kalınlığı fazladır.
Yoğunluğu 2-7’dir. Silisyum ve alimunyum bileşimindedir.
Si - Ma
Silisyum ve magnezyum bileşimindedir. Okyanus tabanlarında fazla, kıta ta-
banlarında azdır. Yoğunluğu 30’dır. Si-al in altındadır.
b) Manto
ØØ Erimiş kayalardan oluşan bu katman çekirdek ile yerkabuğu arasındadır.
ØØ Dünya’nın toplam hacminin % 80’ini oluşturur.
ØØ Çekirdeğe yakın yerlerde sıcaklığın 4000 °C olduğu alt manto ve Astenosfer ile dış
mantodan oluşan üst manto bulunur.

c) Çekirdek
ØØ Yer yuvarlağının en iç kısmında bulunur.
ØØ Dünya toplam kütlesinin 1/3’ünü, hacminin ise 1/6’sını oluşturur.
Dış Çekirdek
ØØ Sıcaklık 3000 ile 5500 °C arasındadır.
ØØ Erimiş demir ve nikel bileşenlerinden oluşur.
İç Çekirdek
ØØ Sıcaklık 5500 ile 6650 °C arasında değişir.
ØØ Katıdır ve demirden oluşmuştur.
Kıtaların Serüveni
Alman jeofizikçi ve meteorolog Alfred Wegener 1915 yılında “Kıtaların Kayma Teorisini”
yayınladı.
ØØ 225 milyon yıl önce Dünya karaları “Pangea” adı verilen çok büyük ve tek bir kıtadan
oluşmaktaydı.
ØØ Kıtaların günümüzde de devam eden hareketleri neticesinde günümüzdeki konumları
ve ayrı ayrı kıtalar oluşmuştur.


Okyanus tabanlarındaki çat-

Türkiye Arap, Afrika ve Av-
Uzaklaşan Yaklaşan Levha laklardan çıkan magmanın
rasya Levhaları arasında bu- Yanal atımlı levha
fay katılaşması ile oluşur.
lunmaktadır.
Okyanus Levhaların çarpış-
ortası sırtı ması sonucu oluşur.
Sıradağlar
Volkanik
Adalar
Yayı
Volkanik
faaliyet
Okyanus levhası dalar (yoğunluğu

manto
Dalma batma zonu fazla olduğu için)
Derinlerden Gelen Güç : İç Kuvvetler
ØØ İç kuvvetler, enerjisini mağmadan alır. Depremler, orojenez, epirojenez ve volkanizma

gibi olaylar, iç kuvvetlerdir.
Kıvrım dağları
1. Kıta Oluşumu (Epirojenik Hareketler)
ØØ Yerkabuğu, kalın ve ağır ise ince ve hafif olana göre daha çok mağmaya batar.
ØØ Yerkabuğu ile mağma arasındaki bu ilişkiye izostatik denge adı verilir.
ØØ İzostatik dengeye bağlı yerkabuğundaki yükselme ve alçalma hareketleri sonucu epi-

rojenik hareketler oluşur.

JEOLOJİK DEVİRLER
Jeolojik Zamanlar
Jeolojik zamanlar Süresi (yıl) Başlıca olaylar

Jeolojik zaman (Kuaterner)
Buzulçağı İklimin gittikçe ısınarak bugünkü şartlara geçişi. Şimdiki deniz seviyesine erişilmesi. İngiltere'nin
11 bin Avrupa'dan kopması. Avrupanın şekillenmesi. Eski uygarlıkların doğuşu ve gelişmesi. Kültür
sonrası bitkileri ve evcil hayvanlar
Şiddetli soğuma ve dört buzul devresi deniz ve karaların seviyesinde oynamalar. İstanbul ve
Buzul Çağı 2,5 milyon
Çanakkale boğazlarının oluşumu, insanın ortaya çıkması ve ilk prehistorik kültürler.
Üçüncü Zaman Dünya'da ve Türkiye'de şiddetli yer kabuğu hareketleri; Alp kıvrımlarının oluşumu ve eski kıta
(Tersiyer) kütlelerine eklenmesi. Şiddetli volkanik olaylar. Yer kabuğunun parçalanmaya devam ederek
Paleosen, Eosen, 63 milyon kıtalar arasında Atlas ve Hint okyanuslarının belirmesi. Türkiye'de linyit, petrol, tuz ve borasit
Oligosen, Miyosen, yataklarının oluşumu. Zamanın sonlarında hemen bugünkü hayvan ve bitki ürünlerinin ana
Pliyosen çizgileriyle ortaya çıkması. İklimlerin oluşması
Büyük ölçüde tortulaşma ve birikmeler; Alp kıvrımlarına hazırlık dönemi. Yer kabuğunun kı-
İkinci Zaman
rıklarla parçalanarak ayrı kıtalara bölünmeye başlaması. Karaların denizlerin altında kalması.
(Mezozoik) 160 milyon
Dinozorlar bu dönemde yaşamıştır. İlk iğne yapraklı ormanlar ve tohumlu bitkiler yayılmaya
Trias, Jura, Kretase
başladı.
Dünya'nın muhtelif bölgelerinde şiddetli kıvrılmalar, kıtaların, bu kıvrımların eklenmesiyle bü-

Birinci Zaman
yümesi. Türkiye'de ve daha birçok ülkede gür bitkilerin kömürleşerek taşkömürü yataklarının
(Paleozoik)
meydana gelişi. Değişik iklim tiplerinin oluşması, hayvanların oluşumu, deniz hayvanlarından
Kambrien, Silüriyen, 345 milyon
mercanların gelişmesi. Dünya üzerinde bu zamanda oluşan kıta kütleleri: Kuzey Amerika’nın
Devoniyen, Karbonifer,
doğusu Appalaş Dağları, İber Y. adası, Fransa Masif Santral, Ural Dağları, Güney Afrika, Doğu
Permiyen
Avustralya.
En eski kıvrımlarla kıtaların çekirdek kısımlarının oluşumu. Zamanın sonlarında bakteriler ve

İlkel Zaman
alg adı verilen ilk canlıların ortaya çıkması. Dünya üzerinde bu zamanda oluşan başlıca kıta
(Prekambriyen ve Arke- 4 milyar
kütleleri: Baltık Denizi çevresi, Sibirya’da Yenisey - Lena nehirleri arası, Avustralya, Kanada,
en)
Brezilya - Amazon, Antarktika.

Yerkabuğunu yükselten veya alçaltan olaylar:
1. İklim değişiklikleri (Buzullaşma, buzul erimesi)
2. Karalarda aşınmanın denizlerde birikmenin fazla olması
3. Dağ oluşum hareketleri, volkanizma sonucu lav birikimi
Transgresyon (Deniz İlerlemesi): Kıyının alça-

larak deniz suları altında kalmasıdır.
Regresyon (Deniz Gerilemesi): Deniz diplerinin

yükselerek kara durumuna geçmesidir.
Epirojenik Hareketlere Dünya’dan Örnekler:
• Venedik Körfezi’nin çökmesi
• İskandinav yarımadası yükselirken, Almanya ve Hollanda’nın çökmeye uğraması
2. Dağ Oluşumu (Orojenez)
ØØ Levha hareketlerine bağlı olarak, yer kabuğunda meydana gelen kırılma ve kıvrılma
olaylarına orojenez adı verilir.
a. Kıvrımlı Dağ Oluşumu:

Yer kabuğu hareketleri ile yan basınca uğrayan tabakaların kıvrılarak yeryüzü-
ne çıkması sonucu oluşur. Yüksekte kalan kısmına “antiklinal” çöken kısmına
“senklinal” denir.
Örnekler:
1) Ülkemizde Karadeniz ve Akdeniz bölgesindeki dağlar kıv-

rılmayla oluşmuştur.
2) Örn: Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar
3) Alp – Himalaya sistemi ile oluşan dağlar genellikle kıvrımlı

yapıdadır

b. Kırıklı Dağ Oluşumu:

Yerkabuğu hareketleri ile yan basınca uğrayan tabakaların sert yapılarından
dolayı kıvrılmamaları ve kırılmaları ile oluşur.
Örnekler:
Ülkemizde Ege bölgesinde en çok görülür.
Örn: Kaz-Madra-Yunt-Aydın-Bozdağlar-Menteşe dağları

kırıklı yapıdadır.

• Dünya’nın en büyük graben çukuru Doğu Afrika’dan
Türkiye’ye kadar uzanan Rift vadisidir.

3. Volkanizma
ØØ Yerkabuğunun altındaki basınçlı ve çok sıcak olan mağmanın yeryüzüne çıkması so-
nucu volkanizma meydana gelir.
ØØ Yerkabuğunun zayıf yerlerinden yüzeye çıkan mağma, dış püskürük şekilleri oluşturur.
ØØ Mağmanın yüzeye çıkamadığı ve yerkabuğunu yukarı iterek kubbeleştirdiği alanlar ise

iç püskürük şekilleri oluşturur.
(Krater, kaldera gölü)

Krater: Volkan konilerinin tepesindeki, lavların yeryüzüne çıktığı çukurluktur.
Volkan Konisi: Volkanizma ile çıkan maddelerin bir yerde koni biçiminde birikmesidir.
Kaldera: Kraterlerin çökmesi sonucu oluşmuş geniş çukurlara denir.
Baca: Magmanın yeryüzüne çıkmak için kullandığı yol.
Yan (Parazit) Koni: Ana koni üzerinde bulunan yan konilerdir.
Maar: Püskürme yada patlamayla oluşmuş geniş çukurlardır.

DÜNYA ÜZERİNDE VOLKANİK ALANLARIN DAĞILIŞI

450-600 arası aktif volkan vardır.
Avrasya
me
rika 1) En çok pasifik ateş çemberinde (büyük okyanus çevresinde)
K.A
2) Atlas okyanusu çevresi
Arabistan
Hind. Pasifik
Pasifik Afrika 3) Akdeniz çevresi ve Doğu afrika
G.Amerika
Nazka Avustralya * Volkanlar levha sınırlarında bulunur. (Çatlaklardan çıkarlar.)
* Çoğu okyanus ortası sırtlarında ya da dalma-batma alanlarında oluşur.

Antarktika
}
}
İzlanda ve Azor adaları Japonya, Endonezya Filipinler, Şili
böyle oluşmuştur.

TÜRKİYE’DE VOLKANİK DAĞLAR
•D
oğu Anadolu ve İç Anadolu’da Kuzeydoğu – Güneybatı
yönünde sıralanmış sönmüş volkanik dağlar bulunur.
• Manisa – Kula ve Hatay – Hassa volkanik arazileri

de önemlidir.
4. Depremler (Seizma)
ØØ Yerkabuğunda meydana gelen titreşimlere deprem adı verilir.
Depremlerin Oluşum Süreçleri
1. Çöküntü Depremleri
Karstik arazilerdeki yeraltı mağaralarının çökmesiyle oluşur. Şiddeti az etki

alanı dardır.
TÜRKİYE’NİN KARSTİK SAHALARI

Kalker Üzerinde Gelişen Karstik Şekiller
Jips Üzerinde Gelişen Karstik Şekiller
2. Volkanik Depremler
Volkanik püskürmeler sırasında oluşur. Etki alanı dardır.
İtalya, İzlanda, Peru, Japonya gibi ülkelerde görülür.
3. Tektonik Depremler
Yerkabuğu hareketi sırasında oluşan depremdir. Etki alanı geniş, şiddetli dep-
remlerdir.

Depremin Şiddetine Etki Eden Olaylar
Kırık boyunca tabakaların ya-

tay yönde yer değiştirmesiyle
oluşur.

Kırılan bloklardan birinin

eğim yönünde çökmesiyle olu-
şur.

Kırılan bloklardan birinin di-

ğer blok üzerine yükselmesiyle
oluşur.

Deprem Odağı (Hiposantr) - İç Merkez:
Depremin yeraltında meydana geldiği yerdir.
Dış Merkez: (Episantr)
Depremin yeryüzünde ilk ulaştığı en fazla hissedilen yer.
İzoseist:
Aynı deprem dalgalarına sahip noktaların birleştirilmesiyle elde edilen çizgiler-

dir. (Eş deprem eğrisi)

Sismograf:
Depremin şiddetini ölçen alettir.
Bir araştırmacı yerin iç yapısı hakkında bilgi edinmek için volkanlardan çıkan lavların tek
başına yeterli olmayacağını söylüyor.
Buna göre, bu araştırmacı tezine kanıt olarak aşağıdakilerden hangisini gösterebilir?
A) Volkanlardan çıkan lavların incelenmesinin zor ve tehlikeli olmasını
B) Lavların içinde fosil olmamasını
C) Lavların, yerin çok derinlerinden gelmemesini
D) Henüz lavların inceleneceği teknolojiye sahip olunmadığını
E) Lavların yerin iç yapısı hakkında hiçbir bilgi vermediğini
Volkanlar yerin 60-100 km derininden gelir, ancak yerkünenin yarıçapı 6300

km’dir. Bu yüzden tam bilgi alınamaz.

Verilen haritaya bakılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
A) Yer kabuğu farklı büyüklükteki levhalardan oluşmuştur.
B) Levha sınırları kıtalarla uyum gösterir.
C) Kuzey ve Güney Amerika farklı levhalarda yer alır.

Haritaya dikkat edilirse levha sınırları ile
D) Levha sınırları yarımkürelerde aynı enlemlerde yer almaz. kıta sınırlarının birbirine uymadığı görülür.
E) Levhalar okyanus tabanlarında da bulunur.

Fay sistemlerinin uzanışı ile deprem oluşum bölgeleri ve volkanlar arasında bir paralellik
vardır.
Bu paralelliğin nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Fayların bulunduğu yerlerin, yerkabuğunun zayıf hatları olması
B) Bu alanların Birinci Jeolojik Zaman’da oluşması
C) Aynı iklim bölgesinde yer almaları
D) Denize yakın alanlarda oluşmaları
E) Hepsinin karalar üzerinde oluşmaları
Fayların olduğu alanlar zayıf ve hareketli olduğu için deprem ve volkan olayla-
rının yaşanmasına neden olur.

Yukarıda verilen kavram haritasında boş bırakılan bölümlere aşağıdakilerden han-

gisi yazılamaz?
A) Tektonik depremlerin oluşumu
B) Jeosenklinallerin çökmesi
C) Mağaraların oluşumu
D) Kraterlerin oluşumu
E) Fay hatlarının oluşumu
Mağaraların oluşması iç kuvvetlerle ilgili değildir. Daha çok çözünebilen kayaç-

ların erimesiyle meydana gelir.
Alp-Himalaya
dağları vardır.
Pasifik
deprem
kuşağıdır
Birinci Jeolojik Zaman’da oluşmuş arazilerde tektonik depremlerin olma ihtimali azdır.
Buna göre, yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen alanların hangisinde tektonik
depremlerin görülme ihtimali daha azdır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
IV ile gösterilen Sibirya, Birinci zaman arazisidir. Tektonik deprem olmaz. Diğer
yerler fay kuşakları üzerindeki tehlikeli alanlardır.

2. güneşten gelen güç : Dış Kuvvetler
Doğal Değişim
Fiziksel Çözülme
Kurak ve yarı kurak alanlarda olur. Günlük sıcaklık farkı fazladır. Taşların
fiziksel yapıları değişir. Tuz ve buz çatlamaları şeklinde olur. Türkiye’de İç Ana-
dolu ve Güneydoğu Anadolu, Dünyada en çok çöllerde görülür.
Kimyasal Çözülme
Taşların kimyasal yapıları değişir. Taşın suda erimesi demektir. Sıcak ve yağışlı
iklimlerde olur. Türkiye’de Akdeniz Bölgesi’nde, Dünyada tropikal bölgede olur.
Rüzgarlar ve Oluşturduğu Şekiller
AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
1. Mantar Kaya (Şeytan Masası)
Rüzgârların kaya bloklarını alttan aşındırması ve oyması sonucu mantara ben-

zeyen kaya tepeleri ortaya çıkar. Örnek: İç Anadolu – Ürgüp – Göreme
2. Şahit Kaya
Aşınmaya dayanıklı tortul tabakaların bulunduğu alanlarda yumuşak kesimlerin hızlı aşın-
ması sonucu ortaya çıkar.
3. Tafoni
Rüzgarın kayaların içlerini oymasıyla kuş yuvasına benzer oyuklara denir.

4. Yardang
Rüzgarların aşındırmasını yaptığı bölgelerde sert olmayan malzemenin olduğu zeminde
uzun girintili çıkıntılı yarıklara denir.
Tabakaların farklı sertlikte olması yardangı oluşturur.
Rüzgar Biriktirmesi İle Oluşan Şekiller
1. Barkan
Kurak iklimlerde ve çöllerde rüzgar et-

kisiyle kumulların hilal şeklini almasıdır.
Orta Asya çöllerinde yaygındır.
2. Kum Yığınları (Kumullar)
Rüzgarın taşıdığı kumları biriktirmesiyle

oluşan kum tepeleridir. Zamanla yer de-
ğiştirebilirler. Yani kalıcı şekiller değildir.
3. Lös
Rüzgarın taşıyıp biriktirmesiyle oluşan

kum ve toz yığınlarıdır. Verimli tarım
topraklarının oluşumunu sağlar.

AKARSULAR
ØØ Doğal bir yatak içinde eğim yönünde akan sulara akarsu denir.
ØØ Büyüklüklerine göre;
Dere
Öz
Çay
Irmak ya da nehir
adları verilir.
ØØ Yıl boyunca kurumadan akanlara sürekli akarsu; sadece yağışlı mevsimlerde akanlara
mevsimlik akarsu denir.
DEBİ (Akım)
Akarsuyun herhangi bir yerinden saniyede geçen m3 cinsinden su miktarıdır.
Debiyi :
ö Yağış miktarı,
ö Havzanın genişliği,
ö Buharlaşma şiddeti,
ö Sıcaklık,
ö Arazinin geçirimliliği,
ö Yeraltı suları ve kaynaklarla beslenme durumları belirler.
REJİM (Akım Düzeni):
Akarsuyun aylara ve mevsimlere göre debisinde meydana gelen değişmelerdir.
Akarsuyun taşıdığı su miktarının yıl içinde değişimine neden olan faktörler;
ö İklim,
ö Bitki örtüsü,
ö Yağış türü,
ö Yağış miktarı,
Akarsularda Aşınım ve Aşınım Şekilleri

Akarsuyun aşındırma faaliyeti;
ö Akarsuyun akış hızı,
ö Akarsuyun taşıdığı su miktarı,
ö Akarsuyun yatağındaki kayaçların direnci,
ö Yatak eğimi gibi faktörlere bağlıdır.

Akarsu Havzası
Akarsuyun kolları ile birlikte sularını topladığı alandır.
Açık Havza:
Akarsu denize veya okyanusa suları ulaştırırsa buna açık havza denir.
Kapalı Havza:
Sularını denize veya okyanusa ulaştıramıyorsa kapalı havzadır.
Su Bölümü Çizgisi:
İki akarsu havzasını birbirinden ayıran çizgidir.
Kaide Seviyesi: (Taban seviyesi)
Bir akarsuyun yatağını en son aşındırabileceği seviyeye denir. Buda genellikle

deniz seviyesidir.
Genel Kaide Seviyesi:
Denize dökülen bir akarsu yatağını en son deniz seviyesine kadar aşındırır.
Buna “taban seviyesi” denir.
Yerel Kaide Seviyesi:
Göle dökülen bir akarsuyun yatağını en son göl seviyesine kadar aşındırmasıdır.
Akarsu Aşınım Şekilleri
1) Çağlayanlar
Çağlayan
Akarsuyun yatağındaki gevşek malzemelerin daha çabuk aşınmasıyla oluşan

fazla eğimli yerlerdir.
Örn: Manavgat şelalesi, Niagara şelalesi

2) Dev Kazanı
Dev kazanı
Çağlayan yaparak akan bir akarsuyun düştüğü yeri aşındırmasıyla oluşan çukur.
3) Vadi
Akarsu aşındırmasıyla oluşan ve sürekli aşınan çukurlardır.
a) Çentik (Kertik) Vadi
Derine doğru aşındırma olur. Genelde akarsuyun yukarı çığırında, yani kaynak kısmında olur.
b) Boğaz Vadi
V vadinin ilerlemiş hali. Genelde dağların kıyıya paralel olduğu

yerlerde olur. “U” şeklindedir.
* Geçitler ve boğazlar için uygundur.
* Akarsular dağ sıralarını enine yardığı için “yarma vadi” de

denir.
c) Asimetrik (Yatık Yamaçlı) Vadi
Farklı dirençteki kayaçların sınırında akan akarsuyun, zayıf

yerleri aşındırmasıyla oluşur. Yamaçlar aynı eğimde değildir.

d) Kanyon Vadi
Kurak ve yarıkurak alanlarda, karstik arazilerde kayaların

aşınmasıyla basamak şekli oluşmasıdır.
Örn: Göksu kanyonu, Saklıkent Kanyonu, Lamas vadisi

ABD’de Büyük Kanyon
e) Geniş Tabanlı Vadi
Engebe ve yükseltinin az olduğu yerlerde olur. (Ege) Akarsu

menderesler çizer. Yatağında alüvyon birikir.
Örn: Gediz, Bakırçay, Büyük Menderes
,4. Peri Bacası
Volkanik arazilerde tüflerin sel sularıyla aşınması sırasında

dirençli kayaların aşınmadan kalmasıyla oluşur.
Ürgüp, Göreme, Avanos gibi yerlerde görülür (Kapadokya)
5. Kırgıbayır (Badlands)
Ani sel sularının bitki örtüsünden yoksun olan yamaçlarda eğimli yerlerde oluş-
turduğu sel yarıklarıdır. Dilikbayır da denir.

6. Peneplen (Yontuk Düz)
Geniş arazi bölümlerinin, akarsu aşınım faaliyetlerinin son dönemde deniz seviyesine ya-
kın hale indirilmesiyle oluşmuş az engebeli düzlüklerdir.
7. Plato
Akarsular tarafından derince yarılmış ve çevresine göre yüksekte kalmış düz-

lüklerdir.
Akarsularda Birikim Şekilleri
Akarsular;
ö Eğimin azaldığı
ö Akımının azaldığı
ö Yatağının genişlediği
ö Akış hızının azaldığı
yerlerde taşıdığı yükü biriktirir.
Akarsuyun biriktirdiği mal-

zemenin boyutu mevsimler
arasında değişiyorsa rejimi
düzensizdir.
Akarsuyun biriktirdiği mal-

zemenin boyutu her mev-
sim yaklaşık aynı boyutlar-
da ise rejimi düzenlidir.
1. Birikinti Konisi ve Yelpazesi
Dağın eğimli yamacından inen akarsuyun eğiminin azaldığı dağ eteklerinde

alüvyonlarını biriktirmesiyle oluşur.

2. Dağ Eteği Ovası
Dağ eteklerinde birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşur.
Örneğin: Hatay-Dörtyol Ovası
3. Dağ İçi Ovası
Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde akarsuların taşıdığı malzemeyi biriktir-

mesiyle oluşur.
4. Taban Seviyesi Ovası
Akarsuların deniz seviyesine yaklaştığı yerlerde eğimin azalması nedeniyle taşıdığı mad-
deleri biriktirmesi sonucu oluşan ovalardır.
Örnek:Gediz ve Menderes ovaları
Delta Ovası
Akarsuyun, taşıdığı malzemeyi denize döküldüğü yerde biriktirmesiyle oluşur.
Örnek:
Çukurova (Seyhan-Ceyhan) Bafra (Kızılırmak)
Delta ovasının oluşması için;
ö Kıta sahanlığının geniş olması (Kıyının sığ olması),
ö Akarsuyun bol alüvyon taşıması,
ö Kıyıda güçlü dalga ve akıntılar ile gel-git olmaması gereklidir.
Irmak Adası
Akarsuların yatak eğimlerinin azaldığı alanlarda taşıdığı malzemeyi akarsu içerisinde birik-
tirmesiyle oluşan kum adalarıdır.

Aşınım ve Birikimin Birlikte Etkili Olduğu Yerşekilleri
1. Menderes:
Akarsuyun dış büklümünde aşındırması, iç büklümde de biriktirme yapmasıdır. Bunlar “Çarpak” ve “yığınak” olarak ifade
edilir.
2. Seki (Taraça):
Akarsuyun epirojenez ile yükselmesi ile eski yatağı içinde yeni bir yatak oluşturması ile oluşan şekildir.
Yer altı Suları ve Karstlaşma
Karstlaşma: Kalker, dolomit, tebeşir, jips, kayatuzu gibi taşlar su ile çözülebilen kayaç-
lardır. Bu taşlarla temas eden karstik sular yer altı ve yer üstünde aşınım ve birikim
yaparak, yeryüzünü şekillendirir. Bu olaya karstlaşma denir.
Karstlaşmanın Hızı:
1. Saf ve kalın bir kalker tabakasına
2. Taşların cinsine
3. Suyun varlığına
4. Tabakaların eğim durumuna
5. Yükseltiye bağlı olarak değişir.

12
8 3
6
1
2 4
10 11
5
7
Yukarıda numaralandırılarak gösterilen yüzey şekillerinin numaralarını aşağıda verilen coğrafi terimlerle eşleştiriniz.
Kanyon Vadi: ................... 7.................... Menderes: ................ 10.................... Peribacası: .................. 4.......................
Dağ İçi Ovası: ................ 1..................... Şelale: ................... 6....................... Kalıcı Kar Sınırı: ............. 12................
Birikinti Konisi: .............. 2.................... Menderes Kulağı: .......... 11........... Su Bölümü Çizgisi: .......... 8...............
Delta: ........................ 9.......................... Kırgıbayır: .............. 3.................. Akarsu Taraçası: ............ 5................

Karstik Aşınım Şekilleri
1. Lapya
Yağmur ve sel sularının karstik arazilerde oluşturduğu en küçük erime çukurudur.
2. Dolin
Kalkerli platolarda oluşan lapyadan büyük oval şekilli çukurlardır.
3. Uvala
Dolinlerin birleşmesiyle oluşur.
4. Polye
Uvalaların birleşmesiyle oluşur.
5. Düden
Yerüstü sularını, yeraltı sularına bağlayan erime çukurlarıdır. “Su batan” olarak ifade edilir.
6. Kanyon Vadi
Karstik arazilerde akarsuların eritmesiyle oluşur. Dik yamaçlı dersin vadilerdir.
7. Mağara
Yeraltı sularının kalkeri eritmesi sonucu oluşan boşluklardır.
8. Su batan
(Düden)
9. Doğal Köprü
Kıyılarda suların aşındırmasıyla oluşan şekil.
10. Obruk (Dipsiz)
Derin karstik kuyulardır.

Yukarıda verilen yer altı suları ile ilgili şekillerin üzerindeki numaraları aşağıdaki terimlerle eşleştiriniz.
1. Kanyon Vadi: ....... 6......... 5. Polye: ........... 1................ 9. Dikit: ............ 8.................. 13. Subatan: ......... 13...........
2. Lapya: ........... 5................ 6. Düden: ......... 9................. 10. Sütun: ......... 14................ 14. Doğal Köprü: ...... 4........
3. Dolin: ............ 11................. 7. Mağara: .......... 7............... 11. Yer altı suyu: ...... 10.........
4. Uvala: .......... 2.................. 8. Sarkıt: .......... 3.................. 12. Traverten: ......... 12...........
Karstik Birikim Şekilleri
1. Sarkıt ve Dikit
Mağara tabanlarında birikmeyle = dikit oluşur.
Mağara tavanlarında birikmeyle = sarkıt oluşur.
2. Sütun
Sarkıt ve dikitlerin birleşmesiyle sütun oluşur.

3. Traverten
Yeraltı suyunun yeryüzünde kalkeri eriterek, kalsiyum bikorbanatı biriktirmesi sonucu oluşan basamaklı yapıdır.
Buzullar ve Oluşturduğu Şekiller

ØØ Dünya yüzeyinin % 10’u buzullurla kaplıdır.
ØØ Antarktika, Kuzey Kutbu ve Grönland.
Buzul Çeşitleri
1) Örtü Buzulu
Kutba yakın yerlerde deniz seviyesine kadar inen geniş buzullardır.
2) Sirk Buzulu
Yüksek dağlardaki küçük çukurları dolduran buzullardır.
3) Vadi Buzulu
Yüksek vadilerin içlerinde oluşan buzullardır.
4) Takke Buzulu
Yüksek dağların üst kısmındaki buzullardır.
Buzul Aşınım Şekilleri
1. Sirk
Buzulların hareketleri sırasında oluşan çukurlara sirk denir. Sirk çukurunda buzul orta-
dan kalkınca sirk gölleri oluşur. Örneğin; Uludağ’da Kilimli Gölü...

2. Tekne Vadiler (Buzul Vadileri)
Buzul aşındırmasıyla oluşmuş “U” şekilli vadilerdir.
3. Hörgüç Kaya
Dağ doruklarında buzul aşındırmasıyla oluşmuş tepelerdir.
Buzul Birikim Şekilleri
Moren (Buzultaş)
Buzulların çeşitli boyuttaki malzemeleri taşıyıp biriktirmesidir.
Sander Düzlüğü Drumlin
Morenlerin birikmesiyle oluşan düzlüklerdir. Balina sırtına benzeyen basık şekilli moren
tepelerdir.
Dalga ve Akıntılar
Dalga: Rüzgarların etkisiyle deniz yüzeyinde meydana gelen salınım hareketleridir.
Akıntı: Deniz sularının bulundukları yerlerden başka alanlara taşınmasına akıntı denir.
Deniz Yüzeyinde Meydana Gelen Akıntıların Nedenleri:
1. Seviye farkı:
Seviyesi fazla olan denizden az olana bir akıntı oluşmasıdır.

2. Yoğunluk farkı:
Sıcaklık ve tuzluluk oranları farklı 2 denizin birleştiği boğazlarda olur. Sıcak ve

tuzlu olan alt akıntı, diğeri üst akıntı oluşturur.
3. Sürekli Rüzgarlar:
Rüzgarların deniz yüzeyine sürtünmesi sonucu akıntılar oluşur.
4. Gel - git:
ØØ Ay’ın ve Güneş’in çekim kuvveti ile deniz ve göl yüzeylerinde meydana gelen kabarma
ve alçalma hareketleridir.
ØØ Kabarma ve alçalma arasındaki seviye farkına gel - git genliği denir. (İç Denizler: 40 -
50 cm - Okyanuslar: 10 - 12 m).
ØØ Türkiye’yi çevreleyen denizler bir iç deniz olduğu için gel - git etkisi azdır.
ØØ Gel git etkisinin fazla olduğu kıyılarda delta oluşumu görülmez, akarsuların ağız kısım-
larındaki sedimentler açık denizlere taşınır ve deniz suyunun bu kısımları işgal etmesi
sonucu haliçler oluşur.
Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri
1. Falez:
Falez (Yalıyar) oluşumu
Dalgaların çarptıkları yüksek kıyıların altının aşınması sonucu oluşan dik ve

derin kıyılardır.
2. Aşınım Platformu
Kıyılarda aşınımın devam etmesi sonucu, sığ sularla kaplı düzlüklerdir.
3. Doğal Köprü
Kıyılardaki aşınmada daha fazla aşınmayla oluşan yerlerde köprüye benzeyen

yerşekilleri oluşur.

Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri
1. Plaj: Kıyıda aşındırılan kum boyutundaki malzemenin, kıyı şeridinde birikmesiyle

oluşur.
2. Kıyı Oku:
Dalgaların malzemelerini bir ucu karaya bağlı denize doğru ok şeklinde birik-
tirmesidir.
3. Kıyı Seti ve Kıyı Kordonu:
Dalga ve akıntıların getirdiği kum ve çakılların bir koyun önünde birikmesi ile
oluşur.
4. Lagün (Deniz kulağı, kıyı set gölü):
Kıyı kordonlarının bir koy ya da körfezin önünü kapatması ile oluşur.
(Fethiye - Ölüdeniz)
5. Tombolo (Saplıada):
Kıyı oklarının yakındaki bir adayı karaya bağlamasıdır.
(Sinop-İnceburun yarımadası, Balıesir – Kapıdağ Yarıma-

dası)
Tombolo oluşumu

Yukarıda oluşum safhaları gösterilen yer şeklinin adı ve oluşumuna neden olan dış
kuvvet aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak gösterilmiştir?
A) Mantar kaya – Rüzgâr aşındırması
B) Tombolo – Dalga biriktirmesi
C) Falez – Dalga aşındırması
D) Hörgüç kaya – Buzul aşındırması
E) Delta ovası – Akarsu biriktirmesi
Şekilde anlatılan tombolo’dur. Dalga biriktirmesiyle oluşur.
KIYI TİPLERİ
1. Ria Tipi Kıyı:
Eski akarsu vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşan girinti çıkıntı kıyılardır.
Akarsu vadileri genellikle tektonik çökme sonucu deniz istilasına uğrar.
Örnek:
Haliç - İstanbul

2. Limanlı Kıyı:
Vadilerin sular altında kalması ve önünün kıyı setiyle kapanması ile oluşur.
Örnek:
Odesa - Ukrayna
3. Dalmaçya Tipi Kıyı:

Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde sular altında kalmasıyla oluşan adalar
halinde kıyıdır. Kıyının önünde takımadalar oluşur.
Örnek:
Hırvatistan - Dalmaçya
Türkiye’de Kaş-Finike arası, Kekova, Ölüdeniz, Meis Adası.
4. Boyuna Kıyı:
Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde oluşan, girinti ve çıkıntısı az olan kı-
yıdır. Doğal limanlar son derece azdır.
Örnek:
Karadeniz Sahili Akdeniz

5. Enine Kıyı:
Dağların kıyıya dik uzandığı girintili çıkıntılı kıyılardır.
Örnek:
Ege Sahili
6. Kalanklı Kıyı: Karstik sahalarda görülen kıyı tipidir.
Örnek: Mersin - Silifke kıyıları, Güneydoğu Fransa kıyıları
Silifke Sahili
7. Haliçli Kıyı:
Akarsu ağızlarının gel-git sonucu aşınmasıyla oluşan karaya doğru “V” şeklinde
uzanan körfez kıyılarıdır.
Örnek:
Fransa Kıyıları

8. Wattlı Kıyı:
Gel - git olduğunda suların yükseldiği dönemde sular altında kalıp, alçaldığı dönemde kara
haline gelen kıyılardır.
Örnek: Manş Denizi Kıyıları
Kuzeybatı Fransa Mont Saint - Michel
9. Fiyordlu Kıyı:
Eski buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşur. Türkiye’de yoktur. Norveç,
Şili kıyıları örnektir.
Örnek:
Sogne Fiyordu (Norveç)
10. Skyer Tipi Kıyı: Buzulların aşındırdığı tepeciklerle veya buzulların biriktirdiği moren
yığınlarıyla şekillenmiş kıyılar sular altında kalınca yüzlerce adacık ortaya çıkar. Bu tür
kıyılara skyer kıyı tipi denir.
Örnek: Baltık Denizi’nin kuzeydoğusu
Helsinki - Finlandiya

11. Mercan (Resif) Kıyı: Canlılara bağlı olarak mercan iskeletlerinin üst üste birikme-
siyle mercan (resif) kıyılar oluşur.
Örnek: Avustralya Kıtasının doğusunda Büyük Bariyer Resifi
Büyük Bariyer Resifi - Avustralya

Yukarıda şekillerde gösterilen kıyılarla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylene-

mez?
A) I. kıyı tipi kıyıya paralel uzanan dağların çökmesiyle oluşmuştur.
B) II. kıyıda yüksek falezlere yaygın olarak rastlanır.
C) Her iki kıyı tipi Türkiye’de görülür.
D) I. kıyıda çöken dağların üst kısımları kıyıya paralel uzanan takım adalarını oluşturur.
E) Her iki kıyıda koy ve körfezler yaygındır.
Boyuna kıyılar düz olduğundan koy ve körfezlere pek rastlanmaz.

YERŞEKİLLERİNİN DİĞER OLUŞUM SÜREÇLERİ
1. KÜTLE HAREKETLERİ (HEYELAN)
Yerkabuğunu oluşturan toprak örtüsünün ana kaya ile birlikte kökten hareket etmesidir.
Heyelan Oluşumunu Kolaylaştıran Faktörler

Eğimin fazla olması,
Yağışların fazla olması,
Toprağın killi olması,
Tabakaların uzanışının eğime paralel olması,
Depremler ve yerçekimi
Karadeniz, heyelan olayının en fazla yaşandığı bölgedir.
Bu duruma,
I. Yıllık yağış miktarının fazla olması,
II. Tarım alanlarının dar ve küçük olması,
III. Dağlık ve eğimli arazilerin fazla olması,
IV. Sık bir bitki örtüsüne sahip olması
etmenlerinden hangilerinin neden olduğu söylenebilir?
A) I ve II B) I ve III C) II ve III
D) II ve IV E) III ve IV
Fazla yağış ve eğim heyelanın olmasına neden olur.
2. EROZYON
Toprak örtüsünün aşınarak başka yere taşınmasıdır.
Erozyonu Artıran Sebepler: Erozyonu Engelleme Yolları:
Arazinin engebeli olması, Mevcut bitki örtüsü korunmalı,
Bitki örtüsünün tahrip edilmesi, Nöbetleşe tarım yöntemi uygulanmalı

Eğimli tarım alanlarında tarla eğime dik sürülmeli
Toprağın aşırı işlenmesi,
Taraçalama yapılmalı
Akarsu taşkınları,
Kurak bölgelerde çitler ve rüzgâr perdeleri yapılmalı
Düzensiz yağış rejimleri
Aşırı otlatma yapılması
Anızların yakılması

5. BÖLÜM Beşeri Yapı
BEŞERİ SİSTEMLER VE COĞRAFYA
ØØ Beşeri coğrafyanın incelediği beşeri sistemler, insanın doğal çevre ile etkileşiminden
meydana gelir.
ØØ Beşeri sistemler; aşağıdaki unsurlardan oluşur.
 Nüfus  Enerji
 Yerleşme  Sanayi
 Şehirleşme  Ulaşım
 Tarım  Turizm
 Hayvancılık  Ticaret
 Madencilik
YERLEŞMELERİN KURULUŞU VE GELİŞİMİ
Yerleşmelerin Kuruluşu
Dünyada ilk yerleşmeler Nil nehri vadisi, Sarıırmak ve Gökırmak ovaları, İn-
dus ve Ganj vadisi ile Fırat ve Dicle ırmakları arasındadır. Yani verimli sulak
alanlardır.
ØØ İnsanların oturduğu ve barındığı yer ile bu yerlerin yakın çevresinde bulunan yaşamı
sürdürmek için çeşitli ekonomik faaliyetler yoluyla yararlanılan mekana yerleşme de-
nir.
ØØ İlk yerleşme örnekleri günümüzden 11.000 yıl önce Neolitik dönemde ortaya çıkmaya
başlamıştır.
ØØ Toplayıcı ve avcı toplumdan yerleşik ve tarım toplumuna geçiş başlamıştır.
ØØ Mağara, ağaç kovukları ve toprak gibi çeşitli doğal malzemelerden yapılan yapılar bu
dönemin mesken tipleridir.
İlk yerleşmelerin yerlerinin belirlenmesinde öncelikle aşağıdakilerden hangisine

ağırlık verildiği söylenebilir?
A) Yeraltı kaynaklarının dağılışına
B) İklimin elverişliliğine
C) Turizm etkinliklerinin dağılışına
D) Sanayi etkinliklerinin gelişimine
E) Ticaret yollarının uzanışına
İklimin ılıman olması ilk yerleşmeler için önemliydi. Çünkü çok sıcak ya da çok
soğuk yerlerde insanların yaşaması mümkün değildi.

İlk Yerleşmelerin Kuruluş Alanlarını Belirleyen Kriterler
1. Beslenme şartları
2. İklim şartları
3. Korunma duygusu
4. Tarım faaliyetlerinin başlaması
5. Su kaynakları
6. Verimli toprakların varlığı
7.
8.
Yerleşmelerin Yayılışını Belirleyen Faktörler
1. İklim 6. Ulaşım
2. Yerşekilleri 7. Tarım
3. Toprak 8. Bitki örtüsü
4. Su kaynakları 9. Bakı şartları
5. Yeraltı kaynakları

Yukarıda verilen bölge ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Irmak boyu yerleşmeler yaygındır.
B) Bölgenin kuzeydoğusunda ormanlar ve meskenler bulunur.
C) Tarımsal üretim fazladır.
D) Maden bölgesinin ırmağa olan uzaklığı 20 km’den azdır.
E) Akarsuyun iki yakasında da yerleşmeler bulunur.
Tarımsal üretimi bilemeyiz.


Yerleşmelerin Fonksiyonel Özellikleri
ØØ Doğal, ekonomik ve kültürel etkenler bölgelere göre farklı yerleşme tiplerinin ortaya
çıkmasına neden olur.
Fonksiyonlarına Göre Yerleşmeler
1. Tarımsal Yerleşmeler
a. Tarım
b. Hayvancılık
c. Ormancılık
d. Arıcılık
e. Balıkçılık
2. Tarım Dışı Yerleşmeler
a. Yönetim (İdari)
b. Sanayi
c. Ticaret
d. Madencilik
e. Kültürel
f. Sağlık
g. Turizm
h. Ulaşım

Yerleşmelerin Dokuları ve Tipleri
Dokularına Göre Yerleşmeler
a. Toplu Yerleşmeler:
Suyun az ve yerşekillerinin sade olduğu yerlerde olur. (İç Anadolu- G. D. Anadolu)

b. Dağınık Yerleşmeler:
Suyun bol olduğu yerlerde yer şeklinin engebeli olduğu yerlerde olur. (Karadeniz)
c. Çizgisel (Hat) Yerleşmeler:
Bir akarsu boyunca veya bir yol boyunca yapılır.
d. Kıyı Boyu Yerleşmeleri:
Kıyıları takip eden yerleşmelerdir.
e. Dairesel Yerleşmeler:
İhtiyaç duyulan tesislerin merkezde bulunması ve yerleşmelerin bu merkez çevresinde olmasıdır.
Tiplerine Göre Yerleşmeler
a. Daimi Yerleşmeler
Sürekli olan yerleşmelerdir.
1. Şehir Tipi Yerleşmeler
Nüfusu 10.000 den fazla olan yerleşmelerdir. Ekonomik faaliyet sanayi ve hizmettir.
2. Kır Tipi Yerleşmeler
Nüfusu 10.000 in altındadır. Ekonomik faaliyetleri tarım ve hayvancılıktır.
b. Geçici Yerleşmeler
Sürekli olmayan yerleşmelerdir.
Örn: Yayla
Yerleşmelerin Dokularını ve Tiplerini Etkileyen Unsurlar
1. Doğal Unsurlar
a. Suyun Etkisi:
Suyun bol olması dağınık, az olması toplu, hiç olmaması da yerleşmenin olmamasını sağlar.
b. Yeryüzü Şekilleri:
Dağlık, engebeli ve yüksek yerler, yerleşmelerin kurulmasını ve gelişmesini engeller.
2. Beşeri Unsurlar
a. Tarihi Unsurlar
b. Sosyal ve Ekonomik Unsurlar

} olan yerler, yerleşmeleri olumlu etkiler.

KIRSAL YERLEŞMELER
a. Köy Yerleşmeleri
ØØ 1924 tarih ve 442 sayılı kanuna göre (Madde: 1 ve 2) köy: “cami, mektep, otlak, yaylak,
baltalık gibi ortak malları bulunan ve toplu ya da dağınık evlerde oturan insanlar, bağ,
bahçe ve tarlaları ile birlikte bir köyü teşkil eder.” şeklinde tanımlanır.
Muhtar tarafından yönetilen nüfusu 2000’den az olan yerleşmelerdir.
b. Köyaltı Yerleşmeleri
Köyden daha küçük geçici veya sürekli yerleşmelerdir.
Geçici Köyaltı Yerleşmeleri
Kom, ağıl, güzle, tol, saya, mandıra, kışla, taş ocakları, değirmenler, bağ evleri, oba, yayla,
dalyanlar, dam yerleşmeleri, bahçe evleri
Kalıcı Köyaltı Yerleşmeleri
ØØ Mahalle
ØØ Mezra
ØØ Çiftlik
ØØ Divan
c. Kasabalar (Belde)
Nüfusu 2.000 ile 10.000 arası yerleşmelerdir.
• Yaz aylarında köylülerin hayvanlarını otlatmak için çıktıkları alanlardır.
• Bu alanlar serin ve gür otlaklarla kaplıdır.
• Bu faaliyetler ülkemizde Akdeniz, Karadeniz ve Doğu Anadolu’da yaygındır.
Yukarıda özellikleri verilen köy altı yerleşme tipi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Divan B) Kom C) Ağıl
D) Yayla E) Çiftlik
Yaz aylarında hayvan otlatmak için yaylalara çıkılır. Geçici köy altı yerleşme-
sidir.

KENTSEL YERLEŞMELER
a. Tarım Şehirleri
Bayburt
b. Ticaret Şehirleri
İstanbul
İzmir, Gaziantep
c. Liman Şehirleri
İzmir,
İstanbul, Mersin
d. İdari Şehirler
Ankara
e. Maden Şehirleri
Zonguldak,
İskenderun, Batman

f. Dini Şehirler
Mekke
Kudüs, Vatikan
g. Sanayi Şehirleri
Eskişehir
Karabük, Bursa
h. Turizm Şehirleri
Bodrum
Antalya, Alanya
ı. Teknoloji Şehirleri
Tokyo, Hongkong

İnsanların herhangi bir bölgeyi yurt edinmesi yerleşme diye adlandırılır. Yerleşmeler kırsal
ve kentsel yerleşmeler olmak üzere ikiye ayrılır.
Aşağıdakilerden hangisi kır yerleşmelerinin özelliklerinden biridir?

A) Tüketici sayısı fazladır.
B) Temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır.
C) Nüfus fazladır.
D) Çok sayıda göç almaktadır.
E) Tarım dışı faaliyetler gelişmiştir.
A, C, D, E seçenekleri kent yerleşmelerinin özelliğidir. Bu yüzden cevap B’dir.
Kır yerleşmeleri; köy ve köy altı yerleşmeleri olarak ikiye ayrılır.
Yukarıdaki haritada “ , ” ile işaretlenmiş olan yerlerde yaygın olarak görülen

köy altı yerleşmeleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak gösterilmiştir?
A) Çiftlik Mezra
B) Çiftlik Dam
C) Yayla Divan
D) Yayla Mezra
E) Bağ evi Çiftlik
Mezra => Doğu ve Güneydoğuda yaygın olup, tarım ve hayvancılık faaliyetleri yapılır. Yayla => Akdeniz ve Karadenizde
görülen geçici yerleşmelerdir. Hayvancılık yapılır
Tarihi süreç içinde ilk insanların mağaralar ve doğal barınakları yerleşim alanı
olarak seçmelerinde;
I. Yabancı hayvanlardan korunma
II. Sosyal ilişkilerin geliştirilmesi
III. İklim şartları
amaçlarından hangilerinin ön planda olduğu söylenemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) II ve III
I ve III etkilidir. II etkili değildir. Cevap B’dir.

6. BÖLÜM Mekansal Bir Sentez Türkiye
Türkiye, matematik konu- Türkiye, 26° - 45° Doğu

muna bağlı olarak yıl için- Meridyenleri ile 36° - 42°
de dört mevsim yaşar. Kuzey paralelleri arasın-
da bulunmaktadır.
Türkiye, özel konumuna

bağlı olarak, Orta Doğu Türkiye, özel konumuna
petrolleri ve Asya doğal bağlı olarak Dünya’nın
gazının Avrupa ve diğer en önemli boğazlarından
ülkelere satılmasında en ikisine sahiptir. Bunlar İs-
kritik bölgededir. tanbul ve Çanakkale bo-
ğazlarıdır.
TÜRKİYE’NİN DÜNYA ÜZERİNDEKİ YERİ

ØØ Dünya haritasına bakıldığında; Türkiye, eski dünya kıtaları adı verilen, Asya - Avrupa
ve Afrika kıtalarının birbirlerine iyice yaklaştıkları bölgede yer alır.
ØØ Türkiye, hem Asya hem de Avrupa ülkesidir.
ØØ Türkiye’nin coğrafi konumu beraberinde büyük avantajlar getirir. Bunlar;
 Matematik konumu itibariyle, orta enlemlerde yer alır ve ılıman bir iklim görülür.
 İnsan yaşamı için en ideal kuşakta yer alması tarihte hep büyük devletlere beşiklik
yapmasına zemin hazırlamıştır.
 Türkiye bir Ortadoğu ülkesidir ve Rusya, AB ülkeleri ve Kafkaslar arasında en kritik

bölgede bulunur.
 Petrol rezervleri yönünden zengin ve en önemli sıcak çatışma bölgelerine (Ortadoğu,

Kafkaslar) komşudur.
 Türkiye’nin toplam sınır uzunluğu, 8522 km dir. bunun 2753 km’si kara, 5769 km’si
kıyı uzunluğudur.
 Kıyı uzunluğunun fazla olması üç tarafının denizlerle çevrili olması sonucundadır ve
önemli deniz yolları Türkiye’den geçer.
Kara Sınır Uzunlukları
Suriye → 877 km
Irak → 331 km
İran → 454 km
Ermenistan → 325 km
Gürcistan → 276 km
Yunanistan → 212 km
Bulgaristan → 269 km

 Türkiye ortalama yükseltisi fazla, engebeli arazi yapısına sahip bir ülkedir.
TÜRKİYE’NİN YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ
Kıvrımlı Dağlar:
Kuzey Anadolu dağları ve Toroslar
Kırıklı Dağlar:
Kaz, Madra, Yunt, Boz, Aydın dağları, Menteşe yöresi
Volkanik Dağlar:
Erciyes, Hasan, Melendiz, Karadağ, Karacadağı => İç Anadolu
Nemrut, Ağrı, Süphan, Tendürek => Doğu Anadolu
Platolar:
Cihanbeyli, Haymana, Bozok, Obruk, Uzunyayla, Erzurum-Kars platoları
Ovalar:
Çarşamba, Bafra, Çukurova, Küçük Menderes, Büyük Menderes, Gediz.
Akarsular:
Kızılırmak, Yeşilırmak, Fırat, Dicle, Menderes, Gediz, Bakırçay
Buzul Alanları:
Kaçkar, Aladağ, Bolkar, Bingöl buzul şekillendirmeleri vardır.

Karstik Alanlar:
Akdeniz bölgesinde en fazladır. (Suda eriyebilen kayaçların bölgesidir.)
Rüzgarların Etkili Olduğu Alanlar:
İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu en fazla (Kurak bir iklime sahip olmaları nedeniyle)
Masifler:
I. Jeolojik zamanda oluşan yerler. Yıldız dağları, menteşe yöresi, Anamur, Kırşehir, Zonguldak, Bitlis gibi.
Göller:
Tuz Gölü, Beyşehir, Eğirdir, Manyas, Ulubat => tektonik
Van Gölü, Nemrut ve Meke => Volkanik göller.
Bafra, Eymir, Mogan => Set gölleri
TÜRKİYE’NİN İKLİMİ
Akdeniz İklimi
300 30
250 25 Yazları sıcak kurak, kışları ılık ve yağışlı.
>=
>=
200 20
150 15
100 10
Sıcaklık en en fazla
yağış
50 5 fazla
0 0
O Þ M N M H T A E E K A
Yaðýþ Sýcaklýk (°C)
Karadeniz İklimi

Yazlar serin, kışları ılık. Her mev-

sim yağışlı (en fazla sonbahar)
Karasal İklimi
a. İç Anadolu Karasal
(Ilıman Karasal) Yazlar sıcak-kurak. Kışlar soğuk ve kar yağışlı. En fazla yağış ilkbaharda
b. Doğu Anadolu Karasal
Erzurum-Kars arasında sert karasal. Uzun ve sert kış, kısa ve serin yaz diğer yerlerde ılıman karasal.
c. Güneydoğu Anadolu Karasal
(Ilıman Karasal)
d. Trakya Karasal
(Ilıman Karasal)

7. BÖLÜM Bölgeler ve Ülkeler
ORTAK PAYDA : BÖLGE

Yeryüzünün doğal ve beşeri özellikler bakımından benzerlik gösteren kısımları bölge ola-
rak tanımlanır.
1. Doğal (Fizikî) Özelliklerine Göre Başlıca Bölgeler
a) Yeryüzü Şekillerine Göre Bölgeler
Menteşe => dağlık, Konya ⇒ düzlük
Hakkarı => dağlık trakya ⇒düzlük
=> Ovalık bölge / İsviçre Alpleri ⇒ dağlık bölge
b) İklim Bölgeleri
Karadeniz iklim bölgesi, Karasal iklim bölgesi
Akdeniz iklim bölgesi, Tropikal İklim bölgesi
c) Yağışlı Bölgeler
Amazon Havzası Kongo Havzası Endonezya Adaları
d) Yeraltı Kaynaklarına Göre Bölgeler
Taş kömürü bölgesi Linyit bölgesi
e) Toprak Özelliklerine Göre Bölgeler
Terra-Rossa toprak bölgesi Kahverengi Orman toprak bölgesi
f) Bitki Örtüsüne Göre Bölgeler
Orman bölgesi Maki bölgesi Bozkır bölgesi
2. Beşeri Özelliklerine Göre Başlıca Bölgeler
a) Tarım Bölgeleri
Rize çevresi (Çay) Çukurova bölgesi
b) Sanayi Bölgeleri
Bursa ve çevresi İstanbul-İzmit bölgesi
c) Kültürel Bölgeler
Türk kültürü bölgeleri

d) Ekonomik Bölgeler
Malatya ve çevresi => (tarım)
İskenderun ve çevresi => (sanayi) bölgeleridir.
e) Politik Bölgeler
Nato bölgesi
f) Organizasyon Bölgeleri
Avrupa Birliği Bölgesi Nafta Bölgesi
Tarım bölgesi olan yerler daha sonra sanayi bölgesi haline gelebilir, ya da doğal güzelliği
bulunan ormanlık bir bölge turizm bölgesi alanına dönüşebilir.
Yukarıdaki metin aşağıdakilerden hangisine kanıt olarak gösterilebilir?
A) Doğal özellikler bölge sınırlarının oluşmasında belirleyicidir.
B) Beşeri özelliklere göre oluşturulmuş tüm bölgelerin sınırları çakışabilir.
C) Bazı bölgelerin işlevleri zamanla değişir.
D) Doğal ve beşeri bölgelerin sınırlarının değişiminde sadece ekonomik faaliyetler etkilidir.

İşlevini yitirip tamamen ortadan kalkan bölgeler
E) daha çok doğal bölgelerdir.

Cseçeneği verilen cümlenin açıklamasıdır. Bölgeler işlevleri değişerek fark-

lıfonksiyonlar üstlenebilirler.

Bölge Tespitinde Kullanılan
Kriterler

Bölge Kriterleri

Homojen Bölgeler Nodal Bölgeler Planlanmýþ Bölgeler
(Tek Özellikli Bölgeler) (Çok özellikli bölgeler)
(Karmaþýk Bölgeler)

Türkiye’de Bölgelere Göre Ekonomik Kriterler

Yıllık Ortalama Büyüme Hızları
BÖLGELER 1997 - 2000 Dönemi Sektörel (%)
Tarım Sanayi Hizmetler
Marmara 1,1 5,1 4,0
Ege 1,3 4,3 4,3
İç Anadolu 0,2 4,9 3,5
Akdeniz 2,3 2,7 4,2
Karadeniz 0,7 3,5 3,7
Güneydoğu Anadolu 4,0 2,7 3,4
Doğu Anadolu 1,4 1,1 2,4
TÜRKİYE 1,4 4,4 3,9
Bölge Sınırları Kesin Hatlarla Ayrılabilir mi?
Bölge sınırlarını kesin sınırlarla belirtmek oldukça zordur. Bunun nedeni, sınırların geçiş
özelliği göstermesidir. Bu durum, iklim bölgelerinin ayrımında rahatlıkla görülür.
Bölge Sınırları Değişir mi?
Belirlenmiş olan bölgeler zamanla işlevini yitirebilir ya da yerini başka bir bölgeye bıraka-
bilir. Örneğin, Orta Anadolu’da bulunan ormanların tahrip edilmesi ile yerini bozkır bölge-
lerine bırakmıştır.
Bölge Sınırları Nasıl Oluşturulur?
Bölge sınırlarının belirlenmesinde genellikle sayısal (istatistik) veriler kullanılır. Bölgelerin

işlevsel özelliklerine göre veriler değerlendirilir ve bölgelerin sınırları oluşturulur.
İklim verilerine göre iklim bölgeleri, nüfus verilerine göre nüfus bölgeleri ya da ekonomik
verilere göre; tarım, sanayi, ticaret, turizm bölgeleri vb. oluşturulur.
Bölge Sınırları Çakışır mı?
Bölge sınırları oluşturulurken dikkate alınan kriterlere göre bölge sınırları çakışabileceği gibi,
dikkate alınan kriterler birbirinden bağımsız olursa, bölge sınırları çakışmayabilir.
Örneğin, Dünya üzerindeki aktif fay hatlarının bölge sınırı ile volkanik araziler ya da sıcak
su kaynaklarının bölge sınırları çakışabilir; fakat Dünya siyasi bölgeleri ile fay bölgesi ça-
kışmaz.

8. BÖLÜM İnsan ve Çevre
İnsan ve Çevre
Doğadan Nasıl Yararlanıyoruz?

Tarım, hayvancılık, sanayi, ulaşım gibi birçok faktörde yararlanıyoruz.
Doğanın Emrinde miyiz?
İnsanlar yaşadığı doğal çevreye uygun olarak ekonomik faaliyetler yürütür.
Örneğin;
ØØ Yeraltı kaynakları bakımından zengin olan bir bölgede madenciliğin yapılması.
ØØ Verimli ovalarda tarım yapılması
ØØ İnsanların bulunduğu iklime göre meskenler yapması
ØØ İnsanların bulunduğu iklime göre giyinmesi veya beslenmesi
Doğanın Emrinde miyiz?
Tarım:
Tarım ürünleri iklime bağlıdır. İklim çeşitliliği ürünün de bol olmasını sağlarken,
iklim uygunsuzluğu ürünün de yetişmemesine neden olur.
Hayvancılık:
Hayvancılık bölgenin iklim ve bitki örtüsüne bağlıdır. Çayırlarda büyükbaş hay-

vancılık, bozkırlarda küçükbaş hayvancılık yapılır.
Ulaşım:
Ulaşım üzerinde de hava şartları, yerşekilleri etkilidir.
Sanayi
Çevredeki hammadde ve tarım ürününe bağlıdır. Bunlar da iklime ve jeolojik

özelliklere bağlıdır.
Turizm
İklime göre yaz ya da kış turizmi yapılabilir.
Yaşanabilir Bir Dünya
Doğal Çevrenin Değişimi
Gereksinimlerini karşılamak için doğal çevreyi kullanan insan, her zaman doğa ile uyumlu
bir yaşam sürdürmez. Bazen insanların yapmış olduğu faaliyetler, doğal çevre üzerinde
çok önemli değişikliklere neden olur.

Yer Şekillerinin Değiştirilmesi
Yerleşme, sanayi, ulaşım vs. nedenlerle yerşekilleri değiştirilir.
İklim Değişiklikleri
Sera gazı etkisi, sanayi ve ev bacaları, fosil yakıtları, araba egzoz gazları iklimi
etkiler.
İnsanların Doğal Denge Üzerindeki Etkisi
1. Bitki Örtüsü Üzerinde İnsanın Etkisi
İnsanlar bitki örtülerini tahrip ederek yerleşme veya yol yapabilir.
Dünya üzerindeki birçok canlı türü, doğal ortamlarına müdahale ve buna bağlı olarak ne-
sillerinin tükenmesi tehlikesiyle karşı karşıyadır. Örneğin Amazon Ormanları, dünyadaki
türlerin yarıdan fazlasını barındırmaktadır. Bu alanda yapılacak tahribat, 30 yıl içerisinde
türlerin yaklaşık % 10’unun yok olmasına neden olabilir. Ayrıca, ticari değere sahip ol-
maları nedeniyle, okyanuslardaki balina, Afrika Kıtası’ndaki fil ve gergedan gibi canlılar
sayı olarak çok azalmıştır. Canlı türü sayısının azalmasında bir diğer etken de artan talebi
karşılamak için giderek yaygınlaştırılan tarım ve endüstri etkinliklerinin yarattığı kirliliktir.
Bu parçada, ekolojik dengenin bozulmasına ve buna bağlı olarak canlı türlerinin yok
olmasına neden olan etkenlerin hangisinden söz edilmemiştir?
A) Aşırı avlanma
B) Hızlı nüfus artışı
C) Yaşam alanlarının daralması
D) Ekonomik etkinlikler
E) Orman yangınları
(2010 LYS 4)
Seçenekte ilk 4 seçenek (a, b, c, d) insanların yaptıkları faaliyetler olup, parag-

rafla uygunluk gösterir. E seçeneği ise paragrafta anlatılmamaktadır.
Bugün gerekli tedbirler alınmazsa tropikal ormanlar Malezya’da 20, Endonezya’da 30 yıl
içinde yok olacaktır.

2. Toprak Üzerinde İnsanın Etkisi

Toprağı ekip-biçmede kullanılır. Aşırı toprak kullanımı erozyon gibi çevre so-
runlarına yol açar.
Gereken tedbirler alınmadığı taktirde 20 yıl içinde tarım topraklarının % 20’si erozyon ile
kaybolacaktır.
3. Hidrografya Üzerinde İnsanın Etkisi
Su üzerinde içme veya enerji üretmede kullanılır (Baraj vs.). Akarsuların üze-
rinde aşırı baraj yapımı tatlı su kaynaklarını tehdit eder.
• Akarsu taşkınlarının artması
• Erozyonun artması
• Bitki ve hayvan türlerinin azalması
• Barajların kısa sürede alüvyonlarla dolması
Yukarıda verilen durumların ortaya çıkmasında aşağıdakilerden hangisinin etkisi

daha fazladır?
A) Yeraltı sularının artması
B) Orman alanlarının tahrip edilmesi
C) Mera alanlarının tarım alanlarına dönüştürülmesi
D) Mera hayvancılığının yaygınlaşması
E) Fosil yakıtlardaki tüketimin artması
Ormanlar tahrip edilirse erozyon artar, bitki örtüsü ve canlılar yok olur. Akar-
su taşkınları artar, barajlarda alüvyon birikimi ile barajların ömrü kısalır.


Coğrafyadersdefteri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Coğrafyadersdefteri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bu defter, siz öğretmenlerimize özel olarak

boşlukları doldurulmuş bir şekilde basılmıştır.

ÇÖZÜM DERGİSİ YAYINCILIK SAN. TİC. LTD. ŞTİ.ne aittir.

Tamamının ya da bir kısmının ürünü yayımlayan şirketin

önceden izni olmaksızın fotokopi ya da elektronik, mekanik

herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılması, yayımlanması ve

Çözüm Yayınları Grafik Birimi

Çözüm Yayınları Dizgi Birimi

          

3. Dağ İçi Ovası

Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde akarsuların taşıdığı malzemeyi biriktir-

Mavi renkli italik yazılar 4. Taban Seviyesi Ovası

Akarsuyun, taşıdığı malzemeyi denize döküldüğü yerde biriktirmesiyle oluşur.

Derslerden önce, anlatacakları konuları gözden geçirebilir.

Ders anlatımı sırasında kullanacakları ek materyallerin notlarını defterlerine alabilirler.

Birlikte başarmak dileğiyle…

2. BÖLÜM: Dünya’nın Şekli ve Hareketleri........................................... 23

3. BÖLÜM: İklim Bilgisi...................................................................... 32

4. BÖLÜM: Yer’in Şekillenmesi............................................................ 71

5. BÖLÜM: Beşeri Yapı..................................................................... 104

6. BÖLÜM: Mekansal Bir Sentez Türkiye............................................ 112

7. BÖLÜM: Bölgeler ve Ülkeler.......................................................... 115

8. BÖLÜM: İnsan ve Çevre............................................................... 118

Doğal Çevrenin İnsan Yaşamına Etkisi

Doğayı oluşturan dört temel unsur

Yağış Buharlaşma Terleme Buharlaşma

Süzülme Göl Nehir

9. Sınıf / Co rafya / Akıllı Defter 5

Klimatoloji Hidrografya Jeomorfoloji Biyocoðrafya

II. HARİTA BİLGİSİ

1 Kuşbakışı görünüm olmalı,

linde küçültülerek düzleme aktarılmış haline harita denir.

B) Düzlem üzerine aktarılması

6 9. Sınıf / Co rafya / Akıllı Defter

Türkiye Pamuk Üretimi

 Akarsu ve yollar çizgi ile gösterilir.

 Sıcaklık çizgilerle gösterilir. Bunlara izoterm eğrisi denir.

Türkiye Temmuz Ayı Sıcaklık Haritası

 Basınç ve derinlikler çizgilerle gösterilir. Basınç eğrilerine “izobar”, derinlik eğ-

 Yükselti değerleri izohips yöntemi ile çizgilerle gösterilir.

İzohips (Eş Yükselti) Yöntemi Özellikleri:

9. Sınıf / Co rafya / Akıllı Defter 7

Yukarıdaki izohips haritasında gösterilen K - L doğrultusunun profili aşağıdakilerden

Türkiye Fiziki Haritası

Türkiye Maden Çeşidi Haritası

8 9. Sınıf / Co rafya / Akıllı Defter

Yerşekillerinin eğime göre gölgelendirilmesidir. Hari-

Yerşekillerinin eğime göre taranmasıdır.

Yerşekillerinin kabartma yöntemi ile oluşturulan maket-

     

Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar

Ülkelerin başka ülkelerle sınırlarının gösterilmesi => siyasi

Dünya Siyasi Haritası

9. Sınıf / Co rafya / Akıllı Defter 9

b) Beşeri ve Ekonomik Haritalar

Nüfus, göç, tarım, sanayi, hayvancılık, turizm vb. da-

Yerşekillerinin fiziki yapısı, dağılışı, yükseltilerini gösterir. Yük-

Türkiye Fiziki Haritası

2. Özel Haritalar = Belirli bir konu için hazırlanan haritalardır.

(Toprak haritası, iklim haritaları, askerî haritalar)

Projeksiyon Tipleri = Haritalardaki hata payını en aza indirebilmek için ya-

1. Konik Projeksiyon = 30o - 60o (Türkiye, İtalya, Fransa, İspanya, Portekiz)

Konik Projeksiyonu ile Çizilen Avrupa Haritası

2 cm = 40 km’yi gösterir.

Yanda konumları gösterilen A – D arası uzaklık 7326 km’dir.

B noktası, A ile C noktasına eşit uzaklıkta bulunmaktadır.

Buna göre, B noktasının yerel saati ve A noktasının

boylam derecesi aşağıdakilerden hangisinde doğru