संत तुकाराम अथात

तुकारामबावां चे च र
चर
कृ राव अजुन केळू सकर
☐
का न मां क – 1704
☐
का क
साकेत बाबा भां ड,
साकेत का न ा. ि .,
115, म. गां धीनगर, े न रोड,
औरं गाबाद - 431 005,
फोन- (0240)2332692/95.
www.saketpublication.com
info@saketpublication.com
•
पुणे काया य
साकेत का न ा. ि .,
ऑिफस नं. 02, ‘ए’ िवंग, पिह ा मज ा,
धन ी कॉ े , 373 िनवार पेठ,
क ा ाळे समोर, कागद ग ् ी, पुणे -411 030
फोन- (020) 24436692
गु वय कृ. अ. केळू सकर
 मुखपृ ाची संक ् पना
संत तुकाराम महाराजां ा ज िठकाणापासून णजे दे ा गावापासून भामिगरी
डोंगर उ रे ा 20 िक.मी. अंतरावर आहे . ा िठकाणी ां ना गुहेम े सा ा ार
झा ा अ ी धारणा आहे . संत तुकाराम महाराजां चे आवडते िठकाण णून
ओळख ् या जाणा या ा गुहेत ां चे धाकटे बंधू का ोबा ा सा ीने कोर े े एक
ि ् प आहे . 1990 पयत हे ि ् प दगडात उठाव प तीत कोर े होते. हा दगड
डोंगराचा भाग आहे . गुहेत वे के ा की, डा ा हाता ा हे उठाव ि ् प आहे .
गुहा नैसिगक होती. ित ा ाराजवळी जागा िछ ीने कोर े ी आहे . 10 फूट ां ब
6 फूट ं द व 6 फूट उं च असा साधारण ितचा आकार आहे . गुहेपयत
पोहोच ासाठी काही पाय या बनिव ् या आहे त. भामिगरी डोंगरा ा दि णे ा ही
गुहा आहे . तेथे उभे रािह ् यावर भंडा या डोंगरां चे अ ितम य वषात ् या सव
ऋतूंम े पहावयास िमळते; तसेच नदीकाठचे दे गाव ही छोटे खानी फार आकषक
वाटते. एकंदर य हे आका ातून धरतीकडे पािह ् याचा उ म आिव ार ा
गुहे ा बाहे री जागेव न िदसतो. अ ा िठकाणी तुकाराम महाराज वैकुंठा ा
गे ् यावर का ोबा यां नी हे ि ् प को न घेत े आहे अ ी मािहती उप झा ी.
तुकोबा ा जा ानंतर हे िठकाण आजतागायत सतत भ ां नी भेट दे ऊन ां ा
प चात ेरणा थान णून सां भाळ े े आहे . मी थम 1990 ा ा िठकाणी भेट
िद ी. ावेळी हे उठावि ् प रं गिव े े न ते. 21 ा तकाती पिह ् या
द कात येथे ब याच माणात बद झा े े आहे त. औ ोिगकीकरणा ा
कचा ात सापड े ा तळे गाव-चाकण-ि ापूर हा प ा आज सवाना पहावयास
िमळतो. ाती भामिगरी-भंडारा हे तुकाराम महाराजां ा वा ाने पावन झा े े
भूभाग- ां ा भ ां नी सुरि त ठे व े आहे त.
2010म े जे ा पु ा भामिगरी डोंगरावर गे ो ावेळी ते उठाव ि ् पा ा रं ग
िद ् याचे ात आ े . मूळ दगडात उठावाचे ि ् प आहे . ावर नवीन एनॅम
रं गाने ते रं गिव े आहे . वाघ, िवंचू, सप तुकाराम महाराजां ा आजूबाजू ा व
अंगाखां ावर आहे त. तुकोबा िव नाम रणात त ् ीन आहे त, हीच अव था
सा ा ाराची आहे . ाचे प दगडात उठाव ि ् पा ा पाने आकारब
के े े आहे .
तुकोबा ा पाचे हे एकमेव उदाहरण ां ा अ काळाती मानता येई .
ा ित र ां ा पाचे कोणतेही उदाहरण अ ात नाही. इथे एवढे च
णता येई की, का ोबां ना िदस े े तुकोबा ा ि ् पात अवतर े आहे त. ते
 माण णून मानावे असा माझा िवचार बनतो. हे च उठावि ् प तुकोबा ा
चेह याचा व दे हय ीचा माणब नमुना उप आहे . ा ा आज ा
रं गिव े ् या पृ भागामागी उठाव हा ि िमत िच ात िदसत नाही. ही एक वजेची
बाजू आहे . सामा भ ां ना याती फरक जाणवत नसे . मा रं गामुळे ि ् पाचे
प बद े े आहे . रं गामुळे ते सामा ां ना आकषून घेते. मा माम े ा िच ाची
अ ाप कोणी दख घेत े ी नाही.
- भा र हां डे
जून 2015
 ावना
हे च र ‘आ ा क ानर ाव ी’ मािसकपु कासाठी ि िह े असून ात ते
खंड : सम िस झा े आहे .
आजपयत तुकारामबावां चे ग प िव ृत च र कोणीही ि िह े न ते. ते आ ी
उप अस े ् या सव मािहतीचा आधार घेऊन ि िह े आहे . हे च र तयार
करताना िजतका भाग ऐितहािसक व खरासा भास ा िततकाच ंिथत के ा आहे .
भ िवजय, संत ी ामृत व संतिवजय या ओिवब ंथां त मिहपतीने जी
भ जनां ची च र े ि िह ी आहे त, ात आप ् या वेळ ा ोक वादां माणे
चम ाराची अगदी रे चे क न सोड ी आहे ; परं तु सां तकाळी सुि ि त
जनां चा या चम ार करणावर मुळीच भरवसा नाहीसा झा ा आहे . यामुळे ा
च र ां ती ख या ऐितहािसक भागावरही ां ची अ ा हो ाचा संभव आहे .
यासाठी मिहपतीसार ा ंथकारां चा आधार घेऊन जे कोणी आप ् या दे ात पूव
होऊन गे े ् या महापु षां ची ग प च र े ि िहती ां नी चम ार करण
गाळू न खरा ऐितहािसक असा िजतका भाग िदसे िततकाच घे ाचा य करणे
इ होय. हे ात आणून ुत च र ि िह े आहे . ते ोकादरास िकतपत पा
होते ते पाहणे आहे . आम ा चम ारि य भािवक ोकां स हा य फारसा
आवडणार नाही; परं तु जे आपणास स से वाटते ाचाच पुर ार
कायावाचामनेक न करावा हे मानवाचे कत आहे . ास अनुस न ुत य
के ा आहे .
च र ि िह ाचा हा माझा पिह ाच संग अस ् यामुळे ाम े बरीच ंगे
अिभ ास िदसून येती ; परं तु ाब ां नी मा क न या य ास साहा
करावे, एवढे च ां ापा ी मागणे आहे .
ेवटी ां नी ां नी आजपयत या साधू ा गाथा िकंवा च र े िस के ी आहे त,
ा सवाचे म ा पु ळ साहा झा े आहे . ाब मी ां चा फार आभारी आहे .
- कृ. अ. केळू सकर
 वा यमहष कृ. अ. केळू सकरांचे
पिह े तुकाराम च र
महाराजा सयाजीराव गायकवाड यां ासंबंधी े खन-सािह वाचताना गु वय
कृ राव अजुन केळू सकर यां ची अिधक ओळख होत गे ी. डॉ. बाबासाहे ब
आं बेडकर यां ना गौतम बु ाची ओळख क न दे णारे ते होते; एवढाच ां चा पूव
प रचय होता. गु वय केळू सकरां चे ‘आ च र व च र ’ हे डॉ. धनंजय कीर यां नी
संपािदत पु क आ ी काि त के ् यानंतर महारा ा ा या वा यमहष ची
चां ग ी ओळख झा ी. ते मराठीती मोठे िवचारवंत, िव ात च र कार,
िववेकवादी व े, इितहासकार, सामािजक नेते आिण कामगाराचे कैवारी होते, हे
ात आ े . ायमूत माधवराव रानडे व राजकीय ऋषी मामा परमानंदां नी ां ा
े खणीची व िवचारां ची ा काळात ंसा के ी होती.
महाराजा सयाजीराव यां नी गु वयाती े खनगुण ओळखून ंथ का नास थम
मदत के ी. ा काळात बडो ातून ंथ े खकास आिण का नास ो ाहन िमळू
ाग े होते. िदवाण रामचं धामणसकर यां नी महाराजा सयाजीराव यां ाकडे कृ.
अ. केळू सकरां ची ि फारस के ी. जग िस बारा इं जी ंथां चे मराठीत भाषां तर
कर ाची योजना सयाजीरावां नी आख ी होती. महाराजां नी मुंबईत केळू सकरां ना
भेटी ा बो ावून ां ची खडसून परी ा घेत ी. ां ची ारी बघून इं जी ंथां चे
मराठी भाषां तर कर ाचे काम केळू सकरां कडे सोपिव े . बडो ाती बारा
रा कथामा े ती हे पु क ‘ ा चा जुना इितहास’ या नावाने 1883 सा ी बडोदा
सरकारने काि त के े . हा कृ. अ. केळू सकरां चा काि त पिह ा ंथ. पुढे ां नी
प ीस च र े ि िह ी. गौतमबु , संत तुकाराम आिण छ पती ि वाजी या
युगपु षां चे ते मराठीती पिह े महान च र कार आहे त. ते गीता व बौ धमाचे मोठे
भा कार होते. ोकमा िटळकां नी गीतारह ंथ ि िह ाअगोदर गु वय
केळू सकरां नी गीतेवर 950 पृ ां चा टीका ंथ ि िह ा; बावीस वष तो ंथ
का कािवना पडून रािह ा, अ ी खंत केळू सकरां नी आ कथेत के ी.
ीम गव ीता हा बृहत ंथ 1902 सा ी काि त झा ा. धम ा , अथ ा ,
ि ण ा , इितहास, त ान, को वा य या गहन िवषयां वर अनेक ंथ
ि िहणारे ते कां ड पंिडत होते.
संत तुकाराम महाराजां वर पिह ा िव ृत च र ंथ गु वय केळू सकरां नी 120
वषापूव ि िह ा. तुकारामबावां चे च र या नावाने तो काि त झा ा. दाते
 ंथसूचीव न आिण केळू सकरां ा आ च र ाव न वरी मािहती समोर आ ी.
केळू सकरां नी तुकाराम च र ि हाय ा घेत े ावेळी ते गीतेवरी टीका ि हीत
होते. ा काळात कवी महीपतीने ि िह े े संत तुकारामां चे ओिवब च र आिण
एका युरोिपयन गृह थाचा इं जी े ख उप होता. या दोन संदभाि वाय संत
तुकाराम यां ासंबंधी इतर सािह उप न ते. ण पां डुरं ग नागवेकर
यां ा ‘आ ा क ानर ाव ी’ ा मािसकात तुकारामबावां चे च र 10 पाने
आिण गीतेवरी टीका 40 पाने ेक मिह ा ा केळू सकर ि ाग े .
तुकारामबावां ा अभंगाची गाथा तुकाराम ता ा पडवळां नी काि त के ी होती.
ा अभंगगाथे ा आधारे गु वयाचे तुकारामबावां चे च र नागवेकरां ा अंकात
काि त होत गे े . णराव नागवेकरां नी 1896 सा ी पु क पाने
तुकारामबावां चे च र काि त के े . 208 पृ ां ा या ंथां ा पिह ् या आवृ ीची
िकंमत ठे व ी होती स ा पया. या ंथाब ाकाळात सवात चां ग ा अिभ ाय
ायमूत रानडे यां चा आ ा आिण दि णा ाइज कमेटीने या च र ंथास पिह े
ब ीस िद े .
1896 सा ी काि त तुकारामबावां चे च र ंथ मध ् या काळात काि त के ा
काय, याचा आ ी ोध घेत ा. संत सािह ाचे अ ासक अस े ् या काही
िम ां कडे चौक ी के ी. मराठी संत परं परे त तुकाराम महाराजां चे अभंग अ र े णी
आहे त. असा हा च र ंथ स ा े वषात कोणीही पु ा काि त के ा नाही, हे
समोर आ े . संत तुकाराम आिण वारकरी परं परे ा अ ासकां ना, िवचारवंतां ना
आिण दु म ळ मराठी पु क का नात काम के े ् या मा वर का कां नाही हे
पिह े मह ाचे तुकाराम च र पु ा काि त करावे, असे वाट े नाही. संत
सािह ाचे एक दोन अ ासक िम णा े , आ ी तो ंथ आम ा ंथा यात
वाच ा. आपण ितथे ोध ा. संत तुकाराम यां ा ब याच अ ासकां ना या ंथाचे
नावही माहीत न ते.
केळू सकर गु जीि खत संत तुकारामां ा पिह ् या साधार च र ंथां चा मी पुणे,
मुंबई, को ् हापूर, बडोदा येथी ंथा यात ोध घेत ा. नाि क ा सावाना
ंथा यात ंथ आढळ ा. ंथा या ा पदािधकारी आिण ंथपा ां नी झेरॉ त
उप क न िद ी; पण ात बरीच पाने न ती. ातूरचे आमचे िम डॉ. ीराम
गुंदेकर यां ाकडून िनरोप आ ा. ा वाचना य काकडवाडी ता. िमरज येथी
बाबू रामचं मुळे यां ाकडून िमळा े ी तुकाराम च र ाची त ां ाकडे आहे .
डॉ. गुंदेकरां नी तुकारामबावां चे च र झेरॉ क न िद े . नाि कचे सावाना आिण
काकडवाडी ा ा वाचना यामुळे गु वय केळू सकरां चे मराठीती पिह े
तुकाराम महाराजां चे च र हाती आ े . आता ते काि त होत आहे . या दो ी सं था
आिण आमचे े खक िम डॉ. गुंदेकरां चे या िनिम ाने मनापासून आभार!
गु वय केळू सकर हे चौफेर े खन के े े कां ड पंिडत होते; पण ब जन
समाजा ा े खका ा वा ा ा येणारी फरफट स ा े वष ां ा या संत
तुकाराम च र ा ा वा ा ा आ ी. महारा ा ा या वा यमहष ची आ ी ंभर
वष उपे ाच के ी. गु वय केळू सकरां ा े खनाची ओळख न ाने क न दे ाचे
जबाबदारीचे काम एक े खक आिण का क या दो ी भूिमकेतून आपणच के े
पािहजे ा कत भावनेतून तुकारामबावां चे च र आ ी काि त करत आहोत.
या ंथास अ ासपूण ावना ि िहणारे संत तुकारामाचे अ ासक डॉ. िद ीप
धोंडगे व मुखपृ ासाठी वेगळे मुखपृ तयार करणारे भा र हां डे या िम ां चे
आभार!
- बाबा भां ड
 ावना
रा. कृ राव अजुन केळू सकर यां चे ‘तुकारामबावां चे च र ’ हे थमत:
‘आ ा कर ाव ी’त म : िस झा े . रा. णराव पां डुरं ग नागवेकर यां नी
सन 1893 सा ी ‘आ ा कर ाव ी’ हे मािसक सु के े . रा. केळू सकर हे या
मािसकाचे संपादक होते. ारं भापासून केळू सकरां नी तुकोबां चे च र म :ि न
िस करणे सु के े . तीन वषानंतर णजे सन 1896 सा ी रा. नागवेकर यां नी ते
उपरो नावाने िस के े . या च र ंथा ा आधी रा. रामचं िव ू माडगावकर
यां नी तुकोबां चे छोटे से च र ि न आप ् या संपािदत माडगावकरी गाथे ा जोड े
होते. रा. केळू सकरां नी च र े खनाचा आप ा पिह ा ओनामा िगरव ा तो तुकोबां चे
च र ि न! तोपयत कोणीही ग प िव ृत च र ि िह े े नस ् यामुळे रा.
केळू सकरां नी हा उप म हाती घेत ् याचे ां नी नमूद के े आहे . ऐितहािसक व खरे
च र ि िह ाचा हे तू ठे वून हे च र ि हायचे ठरव ् यामुळे च र काराने रा.
मिहपतीबुवा कां बळे ताहाराबादकर यां ा ंथ यीचा (भ िवजय, संत ी ामृत व
संतिवजय) आधार घेताना चम ार करण गाळू न खरा ऐितहािसक असा िजतका
भाग िदसे िततकाच घे ाचा य के ् याचे के े आहे . वामनपंिडत, मोरोपंत
या कवींनी तुकोबां चा जो च र मिहमा गाइ ा आहे , तोही च र काराने आधारा ा
घेत ा आहे .
रा. केळू सकरां नी तुकाराम महाराजां चे चर ि िह ् यानंतर
आ ा क ानर ाव ी मािसकातून गौतम बु ाचे च र ि िह े . ते सन 1898
सा ी िस झा े . नंतर सन 1907 म े ‘ ि य कु ावतंस छ पती ि वाजी
महाराज यां चे च र ि िह े . मराठीती सम व साधार असे हे पिह े च च र
गण े गे े . या थोर ऐितहािसक िवभूतीं ा च र े खनामुळे रा. केळू सकरां चे
च र कार णून थान थािपत झा े . यात भर पड ी ती एका गो ीची-
‘तुकारामबावां चे च र ’ या पिह ् याच च र ंथा ा ायमूत महादे व गोिवंद रानडे
यां ा ि फार ीव न दि ण ाइज किमटीचे ब ीस िमळा े , ही ती गो होय. रा.
केळू सकरां ा ठायी अस े ् या े खन ै ीची सु वात झा ी ती भाषां तराने. हाईम
कोहीमकर या ू सद् गृह थाने केळू सकरां ना ाळे त नोकरी िमळू वन िद ी;
ाच माणे बायब ा ‘जु ा करारा’ ा संि इं जीती मजकुराचे मराठीत
भाषां तर कराय ा सां िगत े . बडो ाचे राजे ीमंत सयाजीराव महाराज यां ा
आ याने इं जीतून िस झा े ् या ‘रा कथा’ मा े ती ‘ ा ा जु ा
इितहासाचे’ भाषां तर कर ाची जबाबदारी खु महाराजां नी केळू सकरां वर टाक ी.
 ा बारा भाषां तरां म े केळू सकरां चे भाषां तर सव ृ ठर े . महाराजां नी
उपिनषदां चेही भाषां तर कर ाची कामिगरी ां ाकडे सोपव ी व कामिगरीही
ां नी उ ृ पणे पार पाड ी. याि वाय रा. केळू सकर हे िवचारवंत, सुधारक आिण
सामािजक कायकत अस ् यामुळे ां ा म ाची ही प रमाणे ां ा
े खना ा ओघानेच ाभ े ी आहे त.
तुकोबा आप ् या िठकाणी अस े ् या भ वैरा ादी उ गुणां मुळे आिण
अ ंत बोध द तसेच भ पर अभंगां मुळे संतमंडळाचे ि रोमणी झा े होते. अ ा
महा ाचे बृहद च र नसावे ही खंत वाट ् यामुळे व असे च र ि िहणे हे िन:सं य
बोधकारक व उ ितकारक होई असे वाट ् यामुळे केळू सकरां नी हा उप म हाती
घेत ा. सं ृ त तसेच इं जी भाषां ती वा या ा भाषां तराचा अनुभव व
समाजसुधारणे ा ीने वा याचा अ याथ ाव ाची ां ची िव ा यामुळे
केळू सकरां नी हे च र े खन ी या के े . याच ां ा गुणां मुळे ां ा च र ंथां ना
अिधकृततेचेही प रमाण ाभ े .
‘तुकारामबावां चे च र ’ हे एकूण सोळा करणां म े िवभाग े आहे . पां डुरं गा ा
भ ीची िमरास अस े ् या तुकोबां ा ाचीन घरा ाचा कु वृ ां त कथन क न
तुकोबां ची बा ् याव था वणन के ी आहे . बा ् याव थेतच कुटुं बाती भ ीचे गडद
सं ार तुकोबां वर झा े . साधू-संतां ची संगत ाभ ी. वेदां ताती धमिवषयक चचा
ऐकाय ा िमळा ी. पुराणां चे वण घड े . तुकोबां नी आप ् या ती हण ीने
आिण अ ौिकक बु साम ाने हे सव जाणून घेत े . तेरा ा वष संसाराची
जबाबदारी ि रावर पड ् यानंतर तुकोबां नी आप ी सचोटीयु वहारिनपुणता
कट के ी. साताठ वषानंतर महाभयंकर दु ाळाने संसाराची घडी पार िव टू न
टाक ी. ि यजनां चे दु :खद मृ ू डो ां देखत घड े . ापारात नाना कारचे योग
क नही दु च संप े नाही. एकामागून एक िवप ी आ ् यामुळे संसार हा केवळ
दु :खमय आहे . हे आप े णभंगुर असे जीिवत आिण अ ा वत संसाराचा उप ाप
सोडून मोकळे ावे असा ां नी मनाने िनधार के ा व भां बनाथा ा डोंगरावर
िनयिमतपणे जाऊन िचंतना ा ारं भ के ा. आप ी जीवन ै ी आमू ा बद ू न
ात:का ापासून भजनपूजन, कीतन असे भ ीचे नाना कारचे िवधी कर ात
तुकोबा संपूणत: बुडा े . तुकोबां ा ठायी वैरा वृ ी ज ी म : वाढत होती
त ीच क णाही अपारपणे जत होती. प रणामत: िवप ीत सापड े ी कोणीही
ी तुकोबां ना िदस ी की, ां चे िच क णेने ापत असे व ा ा मदत के ी
जात असे. यासंबंधाती अनेक उदाहरणे च र काराने नमूद के ी आहे त. आप ् या
दै नंिदन जीवनात अनेक ंथां चे वाचन, िचंतनमनन, पाठां तर, कीतनातून के े जाणारे
िन पण असे उप म चा ू असताना एक िदवस नामदे व महाराज व पां डुरं ग यां नी
तुकोबां ना किव ाचा आदे िद ा. नामदे वां चे अपूण काम पूण करायचे यासाठी
का ौघ सु झा ा. झरा मूळचाच अस ् यामुळे का ात अ ी णीय भर पडत
होती त ीच भावाव थे ा तर तेतही भर पडत होती. तुकोबां ची ासािदक
अभंगवाणी व भ रसयु आिण स ोधयु कीतन यामुळे अनेकजण ां ाकडे
आकृ होऊ ाग े . तुकोबां ची कीत चोहोकडे पस ाग ी. एकीकडे कीत
वाढत असतानाच ख जन ां चा िव ेष म र व े ष क ाग े . मंबाजी गोसावी,
िचंतामणी दे व, रामे वरभट भृतीं ा संदभाती वा िवक कथा च र काराने
नोंदवून व ां चे ज िद करावे ाग े या करणाचाही उ ् े ख के ा आहे . या
छळवा ां ना तुकोबां चे साम तीत झा ् यानंतर ते तुकोबां ा भजनी ाग े .
अंत: ू तपणे व तुकोबां चे माहा कळ ् यानंतर अनेकजण ां चे ि झा े . या
ि ां पैकी सोळा ि सततच महाराजां सोबत असत. गंगाधरपंत कडूसकर,
संताजी जगनाडे चाकणकर, रामे वरभ , कोंडभ पुरािणक, ि वजी कासार,
नावजी माळी ही काही नावे ापैकी होत. गंगाधरपंत मवाळ व संताजी जगनाडे हे
महाराजां चे धृपद धरत. यां नी तुकोबां चे अभंग ि न ठे व ् यामुळे तमाम जनते ा ते
उप झा े . ि वजी कासार हा ारं भी तुकोबां चा े ष करायचा; पण ा ा
उपरती झा ी व तो तुकोबां चा ि झा ा. नावजी माळी तुकोबां ा कीतनात
फु ां चे हार िनयमाने आणून त यतेने कीतन ऐकायचा. बरे चदा दे हभान हरपून
म ेच नाचायचा. तुकोबां ा काळात ि वाजी महाराज ा वृ ीने वावरत होते, तर
रामदास ामी वैरा वृ ी धारण क न काय करीत होते. तुकोबां चे कीतन वण
के ् यानंतर ि वाजीराजां ची वृ ी पा ट ी व ां नी वैरा ाचा ास घेत ा.
तुकोबां ा अंगभूत तेजाचा व कीतनाचा तो प रणाम होता. तुकोबां नी उपदे
के ् यानंतर ि वाजी महाराज पु ा आप ् या ा धमा ा जागाय ा वृ झा े .
तुकोबां ा कीतनाचा भाव रामदास ामींवरही झा ा. समथानी रामनवमी ा
सोह ात तुकोबां चे कीतन आमंि त के े . पंढरपुरात रामदास ामींचेही कीतन
झा े . तुकोबां ा कीतनाती रसप रपोषामुळे रामदासां चे कीतन िफके पड े .
रामदासां नी वेदां त मताचा ऊहापोह उ ृ कारे के ा; पण कीतनात भ रस
उचंबळ ा नाही असे च र काराने नोंदव े आहे . तुकोबां ची वाणी ही सादाची वाणी
अस ् यामुळे रामदासां नी परळी ा उ वात तुकोबां ना मिहनाभर कीतन कर ाची
िवनंती के ी होती.
तुकोबा नैि क वारकरी होते. ितवष आषाढी, काितकी एकाद ी ा पंढरीस
जा ाचा नेम ां नी कधी टळू िद ा नाही; परं तु एका वष ीत रामुळे
अ पणापायी वारीस जाणे अ झा े . ां ा मनाची चंड घा मे झा ी.
दे न िनघणा या वारक यां कडे छ ीस अभंगां चे प दे ऊन पां डुरं गा ा आप ी
था कळव ी. वारकरी माग थ झा ् यावरही मनाम े पंढरीची वारी घोळत
अस ् यामुळे अभंगरचना के ी. वारकरी परत ये ा ा बेतास जेथे ां ना िनरोप
िद ा होता, ािठकाणी तुकोबा ां ा ागतासाठी गे े . वारक यां ची भेट
झा ् यावर पंढरीती उ वाचे ेमकु िवचार े . या संगी ां नी अकरा अभंग
ट े . दु ाळ, ीत र इ ादींमुळे तुकोबा म : उदास होत चा े होते. या
उदासीत भर पड ी ती ोहगाव ा परच ाची. या उदासीन अव थेत पां डुरं गाने
आपणास वैकुंठात परत पाठवावे अ ी ाथना करीत होते. दे ती फा ् गुन
मिह ाती उ वात आप ा वैकुंठास परत जा ाचा िनधार ां नी बो ू न
दाखव ा. हा िनधार ऐकून तेथे जम े ् या ोकां ना फारच वाईट वाट े . फा ् गुन
व ितपदे ची सव रा कीतन कर ात काढू न तुकोबां नी मो ा ेमाने आरती
के ी आिण िवठोबास सा ां ग दं डवत घा ू न ते दे वळाबाहे र पड े . मोठमो ाने
अभंग गात इं ायणी ा तीराकडे गे े . बरोबर अस े ् या जनसमु ायास बोध
क न व ां चा अखेरचा िनरोप घेऊन तुकोबां नी मो ा पराका े ने िवठोबाचे भजन
के े . तुकोबां चा ेवटचा दयभेदक िनरोप ऐकून आधीच ोकिव झा े ् या
ां ा ि जनां चे डोळे पाणाव े व ां चे दे हभान नाहीसे झा े असता तुकोबां नी
अक ात इं ायणी ा डोहात उडी घेत ी. सभोवता चे ोक ु ीवर येऊन
पाहतात तो तुकोबा अ य झा े . तुकोबा कुडीसिहत वैकुंठास गे े असा समज
झा ा. तुकोबां ा िनयाणानंतर प ी आव ी, महादे व, िवठोबा, का ी, भागीरथी,
गंगा व नारायण असा प रवार उर ा. आव ी ऊफ िजजाबाई हीही े भगव
व पितपरायण होती. तुकोबां चे ेवटचे पु नारायण हे ही महान भगव व
वैरा ी संघटक होते. रा. केळू सकरां नी हे असे तुकोबां चे च र रे खाट े आहे . ते
रे खाटताना संबंिधत घटना संगां ची नोंद के े ी आहे . िक ेक अभंगां चे पुरावे सादर
के े आहे त. िव वसनीय व ऐितहािसक गो ींचीच दख घेत ी अस ् याचे
च र काराने आवजून के े आहे .
यानंतर चम ार करण, तुकारामाची किवता, तुकारामाची मते ही करणे ि न
उपसंहार के ा आहे . ही ित ी करणे च र कारा ा िचिक े ा अिधक अवसर
िमळा ् यामुळे मह पूण आहे त. महीपतीबुवा कां बळे ताहाराबादकर यां ची मागे
उ ् े ख े ी ंथ यी ाधा ाने आधारा ा घेऊन केळू सकरां नी हे च र ि िह े े
असूनही चम ारां चा यथायो समाचार घेत ा आहे ; पण परमे वरावरी ा
आिण अ ंत नीितमान साधुसंतां ा मुखावाटे िनघणा या ई वरपरायणते ा
उ ारां वर भािवक ोकां चा िव वास ढ होऊन महारा ात साधुसंतां ा हातून
घड े ् या अनेक चम ारां चे वाद चि त झा े . या सामा जनां त चा ू
अस े ् या अद् भुत दं तकथा ऐकून ा संतच र पाने ंिथत के ् याब
महीपतीस दोष दे ात काहीच अथ नाही. तोही अ ा भािवक ोकां पैकीच एक
अस ् याकारणाने ाने आप ् या समजुती माणे संतजनां ची च र े ि न ठे वून
महारा जनास अ यींचे ऋणी क न ठे व े आहे असेही केळू सकरां नी आप े मत
मां ड े आहे . तुकोबा त: चम ारिवरोधी होते. चम ारा ा दं तकथेमुळे येणारा
मोठे पणा ां ना कदािपही नको होता. केळू सकरां नी चम ारां ची काही उदाहरणे
घेऊन जी िचिक ा के ी आहे , ती पाहणे मोठे उ ोधक आहे . कोणी एक ा ण
(बीड येथी दे पां डेनामक ीचा उ ् े ख िमळतो) ु ी ा ावी णून
आळं दीस ानदे वां ा समाधीपा ी धरणे ध न बस ा असता ास ाने
तुकोबां पा ी जावे असा ां त झा ा. ा माणे तो गे ा. तुकोबां नी ा ा अकरा
अभंग व नारळ िद ा. ा अभंगां म े ु ी ा ह ासापे ा भगव ी ा
अव ं ब कर ािवषयी उपदे के े ा होता; पण ा ा णास िस ी ा
सोसापायी ु ीचा ह ास होता. ामुळे तो अभंग व नारळ टाकून गे ा.
का ां तराने ते अभंग कोंडभटास िमळा े व ा ा अनायासे ु ी ा झा ी.
महीपती ा या वणनाचा केळू सकर चम ृ ित धान असा अथ न ावता कोंडभटास
साधुसंगतीमुळे अभंगां ती उपदे ाचे मम हण करता आ े व अ यनाकडे वृ ी
होऊन इतरही ु ींचा ाभ झा ा. नारळाती जवािह यां चे करण गाळू न
टाक ् यामुळे खरे चम ार करण ां नी तेथेच िमटवून टाक े . दु सरे करण
कासारा ा मु ा ा मृताव थेचे. तुकोबां ा कीतनात कासार येऊन बस ा व घरी
मू मे े . मु ा ा आईने ा मु ाचे ेत कीतनात आण े व नव या ा तुकोबां ा
कीतनाचा नाद न ागता ते मे े नसते वगैरे दू षणे दे ऊ ाग ी. तुकोबां नी दे वाचे
भजन व धावा मो ा आवे ाने व कळव ाने के ् यावर ते मू पु ा िजवंत झा े
असे महीपतीबुवाने ि िह े आहे . तुकोबां चा ‘अ तो तु ा नारायणा। िनिजवा
चेतना आणावया॥’ या कड ाने सु होणारा अभंग उद् धृत क न तुकोबां नी
पुराणां तरी विण े े परमे वराचे अद् भुत साम परमे वरास ऐकव े . मू िजवंत
झा े अस ् यास ाचे कारण चम ाराि वायचे असावे असे केळू सकर
करतात. दे वाचा धावा करणे णजे परमे वरावर भार टाकणे; त:चे साम िस
करणे न े , याब तुकोबा ारं भापासूनच िन: ंक होते. ि वजी कासारा ा
बायकोने तुकोबां ा अंगावर कढत पाणी ओत े ते ा ां ा अंगाचा दाह होऊन
ां ना अस वेदना झा ् या व ां नी दे वाचा धावा के ा. तुकोबां नी आप ् या
साम ाने उ पाणी ीत क न टाक े हा जो चम ार वणन के ा आहे तो
तुकोबां ा च र ात बसणारा नाही. ‘तुका णे तोिच संत। सोसी जगाचे आघात॥’ हे
तुकोबां ा च र ात बसणारे आहे . रामे वरभटा ा अंगाचा दाह होऊ ाग ् यावर
तुकोबां नी ा ा िच ु ीचा उपाय सुचव ा. ‘मना ा तळमळे । चंदनेही अंग
पोळे ’ अ ी थती रामे वरभटाची वणािभमानामुळे झा े ी अस ् यामुळे तुकोबां नी
या िनदानावर आधा रत उपाय सुचव ा व तो ागू पड ा. ‘िच ु तर ु िम
होती। ा हे न खाती सप तया॥ िवष ते अमृत आघात ते िहत। अकत नीत होय
ासी॥ दु :ख ते दे ई सव सुख फळ। होती ीत अि ा ा॥...’ हा अभंग
वाचून रामे वरभ ा ा अंगाचा दाह मन पाव ा. हे महीपतीचे वणन चम ारयु
अस े तरी तुकोबां ा साम ाचा गिभताथ वर के ा आहे . चम ार करणाचा
असा िनका ावूनही ितप चम ारां ची काही करणे पुढे आण ाचा संभव
क ् पून केळू सकर ा चम ारां चाही समाचार घेतात. िचंचवड ा गणपती दे वाने
तुकोबां ना आ ान िद े . तुकोबां नी गणपती व िवठोबा यां ना आवाहन क न भोजन
के े . जगदा ा सव भूतां ा ठायी अस ् याकारणाने व तोच कता आिण करिवता
अस ् याने ाचे नाव घेऊन मुखी ास घेत ा की, ते अ दे वानेच सेवन
के ् यासारखे होते असे सुचवून तुकोबां नी िचंतामणी दे वाची ां ती फेड ी. व ां चे
ज िद करणात तुकोबां नी दे वाचे उपकार मान े आहे त. परमे वर पािहजे ते
क कतो आिण भ ास संकटी पावतो, अ ी ां ची ढ भावना अस ् यामुळे
व ा हाती आ ् यावर ते हरखून गे े व ाचे ेय ां नी दे वा ाच िद े ; पण गाथा
पा ावर क ा तर ् या हा मोठा न अस ् याचे सां गून हे करण फार गूढ आहे
असे मानाय ा नको असे सां गून हे करण केळू सकरां नी िमटव े आहे . या संदभात
तुकोबां चे एक मा वर अ ासक रा. भा चं नेमाडे यां चाही िवचार ात
घे ासारखा आहे . डॉ. नेमाडे ि िहतात, िव च आप ् या ा या संकटातून वाचवे
अ ी िन ावंत भ ाची ा फ ा ा (तुकोबां ा) आधारा ा होती. हे यु
ाने मो ा आ िव वासाने खेळ े आिण मानवी सं ृ ती ा अिभवृ ी ा जसे
अनेक चम ार उपयोगी पड े तसेच मराठी वा यीन सं ृ तीत ् या या
आणीबाणी ा संगी एक चम ार होऊन तुकारामा ा अभंगां ची बाडे तेरा
िदवसां नी वर तरं गत आ ी. नंतरचा एक मोठा सतत वाद रािह े ा चम ार
णजे तुकोबां ा िनयाणाचा. केळू सकरां ा मते, तुकोबां नी ज समाधी घेत ी.
गतयुगात दे वाकडून आ े ् या िवमानात बसून स ु षां नी गारोहण के ् या ा
गो ी तुकोबां नी ऐक े ् या व वाच े ् या हो ा. ते ा तसा कार आप ् यासंबंधाने
होत आहे असा भास ां ना होणे ाभािवक होते, असे केळू सकर णतात. तुकोबा
सदे ह वैकुंठा ा गे े िकंवा नाही याचा िनणय करताना ां नी ज समाधी घेत ी
णजे ां चा आ ा गात गे ा व दे ह गे ा नाही. तुकोबां नी दे हासकट िवमानात
बसून गारोहण के े व मग व न गोधडी, टाळ खा ी टाक े अ ी अद् भुत कथा
मागा न रच ी असे केळू सकर सां गतात. तुकोबां नी ज समाधी घेत ी हे
केळू सकरां चे मत सव ा नाही. तुकोबां नी आप ् या अ ौिकक िस साम ाने
आप ा दे ह पंचमहाभूतात िव ीन क न घेत ा, हे एक मत आहे , आप ् या
अ भाना ा सीमा िव ारत तुकोबा अपरं पार भाना ा जीव ु द ेत दे
गावा ा बाहे र पडून उ रे कडे गे े हे किववय रा. िद ीप पु षो म िच े यां चे मत
आहे . सुफी गु परं परे नुसार ां नी समाधी घेत ी हे एक मत. मतामतां ा
ग ब ् यात तुकोबां चा खून झा ा असेही एक मत रे ट े जाते. तुकोबां चे िनयाण
करण यामुळे गूढ होऊन बस े आहे . तुकोबा वैकुंठवासी होते व ते वैकुंठवासी
झा े या समजुतीने ां चे िनयाण ीकारायचे एवढे च हाती उरते. िविवध तकापे ा
एक ठाम ाच अ ावेळी उपयोगी पडते. इतरही काही चम ारां चा केळू सकरां नी
िवचार के ा आहे ; पण ां चा पराम ावनेत घे ाचे कारण नाही.
‘तुकारामाची किवता’ या करणात स दयता, साद, गां भीय, सुबोधता,
महावा ा क रचना, धमनीतीचे िस ां त मां डणारी रचना, सुभािषता कता इ ादी
का िव ेष नोंदवून तुकोबां नी हाताळ े ् या िवषयां ची मोठी यादी दे तात. त ा ीन
ग नर सर बाट ि यर यां ा मदतीने सर अ े झां डर ँट यां ा
मागद नाखा ी सन 1869 सा ी 24000 पयां ा अनुदानातून िव ू पर ुराम
पंिडत, ंकर पां डुरं ग पंिडत व जनादन सखाराम गाडगीळ यां ा य ातून सुमारे
साडे चार हजार अभंगां चा गाथा िस झा ा. रा. तुकारामता ा पडवळ यां नी आठ
हजारां पे ा अिधक अभंग िमळवून िस के े . गाथा का नासंबंधीची ही मािहती
केळू सकरां नी आवजून िद ी आहे .
‘तुकारामाची मते’ या करणात संत िणत भ मागाची चचा करताना
ानदे वां पासून तुकोबापयत ा सवच संतां नी हा माग बळकट के ा.
भगव ाम रण हे भ ीचे साधे व सोपे साधन आहे . ‘नामधारकासी नाही वणावण।
ोखंड माण नाना जात॥ या ायाने अनेकां ा उ ाराचा माग के ा.
अठरापगड जातीत ् या संतां नी ो ाराबरोबरच जनो ाराचे कंकण हाती बां ध े .
तुकाराम महाराज हे अ ै तवादी होते हे सां गताना ै तवाद णजे सगुणाची उपासना
व अ ै तवाद णजे िनगुणाची उपासना असे मेय च र काराने िन चत के े आहे .
ानो र भ ीनंतरही भ ीचे सात भ ी ढ हो ासाठी असते हे सां गून
केळू सकर तुकोबां ा वेदां तमतवादी अस ाब बरीच चचा करतात. ‘वेद अनंत
बोि ा। अथ इतकािच सािध ा॥ िवठोबासी रण जावे। िनजिन ा नाम गावे॥...’
असा नाम रणपर वेदां त तुकोबां नी मां ड ा आहे . जीवा ा आिण परमा ा
यां ाती अ ै ताचा पुर ार वेदां तमत करते असे सां गत केळू सकरां नी अनेक
अभंग उद् धृत के े आहे त. चराचर िव व व संसार मृगज वत िम ा हे ां करमत
केळू सकर पुर ारतात; पण ानदे वतुकोबादी वारकरी संतां नी चराचरिव वा ा व
संसारा ा िम ा न मानता िच चा िव ास मान े . अ ै तमताम ेच िचि ासवादाची
मां डणी के ् यामुळे िविवध संतां नी जन खेळकर के ा असे तुकोबां नीच वणन क न
ठे व े आहे . ‘तुका णे आ ी मायेसी पा न । पर जाण ओळ ख े ॥’ असे
केळू सकरां नीच उद् धृत के े ् या अभंगाती कडवे आहे . माया हा पर ाचा
िव ास प पसारा अस ् यामुळे मायेव न पर ाची ओळख पटणे ाभािवक
होय. ‘िव ुमय जग’ असे तुकोबा णतात ते ा जग हे मायोपािधक न राहता
िव ोपािधक राहते.
रा. केळू सकरां नी वया ा 33 ा वष तुकारामां चे च र ि िह ास ारं भ क न
वया ा 36 ा वष ते िस के े . एव ा कमी वयात ां नी अिधकृत च र
े खनाचा नमुना िस के ा. केळू सकरां ची ी इितहास सं ोधकाची अस ् यामुळे
ां नी अनेक गो ी पारखून घेत ् या. उपिनषदां चे भाषां तर ां नी तुकाराम
च र ानंतर के ् यामुळे व ां करभा ानुसार के ् यामुळे वेदां तिवषयक चचा
ां करभा ा ा ा ाया ा भावाखा ी के ी आहे . महारा ीय व िव ेषत:
वारकरी संतां ची चचाही िचि ासवादा ा ध न करावी ागते. एकंदर, रा.
केळू सकरां चे हे पिह े च र इतके माण उतरावे हे नव ाईचे आहे . अ ा या े
ंथाचे पुन: का न कर ासाठी रा. बाबा भां ड यां नी पुढाकार ावा यात ां ची
मू ् य ी िदसते. त: बाबा हे इितहास सं ोधक व ऐितहािसक कादं बरीकार
अस ् यामुळे केळू सकरां ा एकंदर च र े खनाचे मो जाण े याब ां चे
अिभनंदन क न ुत ंथास ावना ि हावयास ावून म ा उपकृत क न
ठे व े हे नमूद क न ावना पुरी करतो.
- डॉ. िद ीप धोंडगे, नाि क
 उप म
येथे न तिप ा तो सुतृिषत चातक करी आ िजतुका ॥
जो जो मुमु ु ाते ाते क रतो सुतृ आिज तुका ॥1॥ मोरोपंत.ङ
जयाची वदे पूण वेदां त वाणी ॥ णावे कसे हो तया ागी वाणी ॥
पर पी असा जो तुकावा ॥ तयाचे तुकी कोण ऐसा तुकावा ॥1॥ वामनपंिडत.
आप ् या ा महारा ाम े पूवकाळी जे महान महान साधू होऊन गे े ाम े
तुकारामबावाची गणना फार मोठी आहे . तो जातीचा मराठा असून आप ् या
ठायी ा अि तीय भ तेजाने व ासािदक अभंगवाणीने एकंदर महारा ीयां ा
पू तेस व मा तेस पा झा ा आहे . ा ेमळ भगव ाचा च र मिहमा वामन,
मोरोपंत, मिहपती आिदक न सवमा कवींनी मो ा ेमाने गाई ा आहे . ते ा
ाचा अ ् पमा अनुवाद ग पाने के ा असता तो भािवक जनास अ ंत ा
होई असे वाटते.
ाि वाहन का ा सात ा तका ा सुमारास ंकराचाय नामेक न एक
महातेज ी िन पु ष िनमाण होऊन ाने ासकृत ारीरभा व भगव ीता
या उपिनष ारभूत ंथ यावर भा के े आिण वेदिविहत स धमाचा चार सव
सु के ा. ा जगद् गु ने पूवका ीन कमकां डािभमानी ा णवगा ी वादिववाद
क न ािभमत धममागाची थापना के ी. हा धममाग भ धान असून जीवा ा
व परमा ा यां ा ऐ ाचा ितपादक आहे . पुढे ाि वाहन का ा बारा ा
तकात मुकुंदराज नामेक न एका सं ृ त िव ान िन ाने िववेकिसंधुनामक
एक ाकृत ओवीब ंथ के ा. ात ंकराचाया ा वेदां तमताचे िववरण के े
आहे . हा आम ा भाषेती थम ंथ होय. ंकराचाया ा वेळापासून जो एक
कारचा भ माग महारा ात सव चि त झा ा होता ाचे अव ं बन करणा या
ाकृतजनां स ाच ंथा ा ारे थमत: अ ै तमताचे ान ा हो ाची सोय झा ी.
पुढे ाि वाहन का ा तेरा ा तकात ाने वरनामक एक महासाधू िनमाण
झा ा. ाने वेदां तमत ख या भ मागाचे िवघातक नसून उ ट ते ा मागाचे
अ ंत प रपोषक आहे , असे भगव ीतेवर भावाथदीिपका नावाची ाकृत ओवीब
टीका क न ितपादन के े . इतकेच न े तर ाने त: ा
आचरणानेही मताची स ता महारा जनां ा यास उ म कारे आणून िद ी.
हा टीका प ाकृत ंथ ह ् ी ाने वरी या नावाने िस झा ा आहे . ाने वराने
आणखी अमृतानुभव व समास असे दु सरे दोन ंथ मतपु थ ाकृत भाषेत
ि िह े आहे त. ाच माणे ाने पु ळ अभंग व पदे ही के ी आहे त. ा सवाम े
भगव ीचा मिहमा िव द के ा आहे . नामदे वि ंपी, सावतामाळी, गोराकुंभार,
कबीरमुस मान वगैरे साधू ाने वराचे समका ीन होते. या साधूंपैकी नामदे व व
कबीर यां नीही भ रस धान कवने के ी आहे त. नामदे व व ा ा घर ा जनाबाई
वगैरे मंडळीने तर अभंगादी अ ंत सुगम कवने हजारो हजार के ी आहे त.ङ या
सव कवनां ा योगाने अमृतोपम असा सा क भ रस सव महारा ीयां स सु भ
झा ा. ा अ ंत ासािदक व ेमळ कवनां ा भावाने महारा ाम े
भ वैरा ादी ां त वृ ीचा उ ष होऊन सदाचार व खरी धमिन ा यां चा िवकास
झा ा. िनगुण, िनिवकार असे जे पर - जे ख या कैव ् याचे केवळ िनधान-ते सगुण
ा ा नविवधा भ ीनेङ पािहजे ास सुसा झा े आिण य ादी कमकां डा ा
खटपटीत िनम झा े ् या ा णमंडळा ा ठायी जो इतर जनां िवषयी नीच ाचा
भाव वसत होता तो िनराधार आहे असे िस झा े . सव भ मागाचे मह वाढू न
एकंदर कृि म भेदभावां चा ोप झा ा. सव वणा ा व जातीं ा ोकां स ा मागाचे
अव ं बन कर ाचा अिधकार आहे असे ठर े . णूनच ा पूवका ीन
साधुवृंदाम े ा ण, मराठे , कुणबी, माळी, ि ंपी, कुंभार, चां भार, महार वगैरे
एकंदर उ -नीच मान े ् या जातींचे जन आढळतात. हे सारे साधू पर रजातीं ा
उ नीच ाचा िवचार िच ात अणुमा ही न वागिवता पर रां स पू व स ाननीय
मानीत, िकंब ना ते एकमेकां ी अ ादी वहार कर ासही मागेपुढे पाहत नसत.
ते ा हा असा कृि म भेदभावाचा िव ंसक धममाग कोणास इ व ि य वाटणार
नाही? आणखी असे की, हा भ माग वृ त ण, ीपु ष, अ ा इ ादी
सव कार ा जनां स सारखाच सु भ व सुगम अस ् याकारणाने ाचा सावि क
सार हो ास िव ं ब ाग ा नाही.
ा भगव परायण साधुजनां स पंढरपूर हे एक सगुण ा ा उपासनेचे
सवसाधारण थ झा े होते. येथे वषास दोन वेळा साधुसंतां चा मोठा भ मेळा
जमून ाचा भेटीचा अ ंत ृहणीय असा अमृतयोग घडून येत असे. तेणेक न
ां ची भ ी व वैरा ही अिधकािधक ढ व वृ ं गत होत असत. हे ेमळ व
भािवक भ जनां चे संघ पंढरपुरास एक िमळा े णजे ां ा मुखां तून ाने वर,
नामदे व, जनाबाई, मु ाबाई वगैरे संतमंडळीने रच े े सह ावधी अभंग िनघत.
ां चे वण घडून सामा जनां ा िच वृ ी भ रसाने उचंबळत व ते
ेमानंदभरात दे हभान िवस न नाचू, उडू ागत. ां ा तोंडचे ते
भ रसप रपू रत व ासािदक अभंग ऐकून ऐकून पाठ क न ानंदात िनम
होत.
असा हा सदाचार वतक व समतावधक भ माग महारा ात सव सृत झा ा
अस ् याकारणाने येथे वेळोवेळा मोठे मोठे भगव िनमाण झा े आहे त. ापैकी
काही जणां ची च र े मिहपितनामक एका भ परायण ंथकाराने प पाने ि न
ठे िव ी आहे त. हे सारे भ जन पंढरपुरी िनयमाने जमत अस ् यामुळे कोणा ा
अंगी िकतपत भ ी व वैरा ही वसत असत हे सवास अनायासे िविदत होत असे.
ातूनही जे साधू आप ी के े ी कवने तेथे णून दाखवीत ां ची कीत चोहोकडे
त ाळ पसरत असे आिण ां ची कवने चां ग ी असत ती ोकां ना पसंत वाटू न
ां चा सं ह ते करीत. ा माणे ां ची कीत अजरामर होई; पण पंढरपूर ा
वारक यां म े असे पु ळ साधू िनपजत की, जे ानदे व, नामदे व वगैरे साधूं ा
केवळ तोडीचेच असत. ौिकक हो ाचे मु साधन जी कवन ी ती ां ा
अंगी नस ् यामुळे ां ची नावे िचरायू झा ी नाहीत इतकेच काय ते. ते ा ता य
काय की, ाने वरा ा वेळापासून महारा ाम े जो हा भ माग सव ढ झा ा
ा ा भावाने आजपयत पु ळ साधू आम ा ां तात िनमाण झा े आहे त.
आमचा च र नायकही ाच साधुमाि केत ा एक होय; परं तु हा महासाधू आप ् या
ठायीं ा भ वैरा ादी परम उ गुणां ा योगाने व आप ् या अ ंत बोध चुर
व भ पर अभंगां ा योगाने एकंदर संतमडळाचा ि रोमणी झा ा; िकंब ना या
संतमंडळीस तो केवळ गु थानी झा ा. ते ा ा महा ाचे च रतामृत आ ासही
िन:सं य बोध द व उ ितकारक होई .
☐☐
• यां चे िजतके अभंग सापड े िततके आमचे िस ंथकार रा.रा.तुकारामता ा
यां नी छापून भािवक ोकां स सु भ क न ठे िव े आहे त. हा ां चा महारा जनां वर
मोठा उपकार झा ा आहे .
• वण, कीतन, रण, पादसेवन, अचन, वंदन, दा , स आिण आ िनवेदन हे
भ ीचे नऊ कार होत.
 कु वृ
मा ा विड ां ची िमरासी गा दे वा ॥ तुझी चरणसेवा पां डुरं गा ॥1॥
उपवास पारणे रा ख ा दारवटा ॥ के ा भोगवटा आ ा ागी ॥2॥
वं परं परा दास तुझा दे वा ॥ मोकिळता के वा ाज कोणा ॥3॥
तुका णे झा ो माना अिधकारी ॥ यो न े परी ोक ाज दे वाङ ॥4॥
पु ापासून सुमारे आठ कोसां वर इं ायणीनामक एका नदी ा तीरी दे णून एक
गाव आहे . ा गावात मोरे ा आडनावाचे एक मराठे जातीचे ाचीन घराणे आहे . ा
घरा ात तुकारामाचा ज ाि वाहन का ा पंधरा ा तका ा थमपादात
झा ा. महारा ाती इतर पु ळ घरा ां माणे ा मोरे घरा ात पंढरीची वारी
कर ाचा म िप ा ा चा त आ ा आहे . ेक िपढीत कोणीना कोणीतरी
भगव िनपजून ितवष दोन वेळा पंढरीस जात असतो. तुकारामा ा सात
पूवजां ची मािहती मिहपतीने िद ी आहे . तुकारामाचा सातवा पूवज िव वंभर
नामेक न एक भगव होता. तो वा ाचा धंदा करीत असे. तो आप ा एकंदर
वहार मो ा सचोटीने व ामािणकपणाने करीत असे. तो कदािप अस बो त
नसे. आप ् या ब याच उ ाचा य तो स ाय करीत असे. कोणी साधुसंत िकंवा
तीथया ा करणारा भेट ा असता ास तो आप ् या घरी मो ा आदराने आणून
ाची ु ूषा उ म कारे करीत असे आिण ा ाकडून बोधा ा गो ी ऐकून घेत
असे. ा ा मुखावाटे नेहमी एकसारखा भगव ामाचा उ ार होत असे. ेक
िदव ी रा ी भािवक जनां स आप ् या घरी जमवून तो भजन, कीतन वगैरे करीत
असे. ानदे वनामदे वादी साधुसंतां नी के े ी अभंगादी कवने ास पु ळ पाठ येत
असत आिण जेवढी नवी िमळत तेवढी तो आप ् याजवळ ि न ठे वी िकंवा पाठ
करी. अ ी िव वंभराची भ परायणता पा न ा ा आईने ास आठवण िद ी
की, बाळा तु ा वाडविड ां नी पंढरीची वारी आज ेकडो वष चा िव ी आहे , ती
तु ा पुढे चा िव ी पािहजे. ातच तु ा ज ाचे साथक आहे . हा मातेचा उपदे
ि रसावं मानून िव वभराने ितवष पंढरीस जा ाचा म सु के ा. तो
मूळचाच ेमळ भ असून आणखी पंढरीस जाऊ ाग ् यापासून ा ा
साधुसंतां ा भेटी व ां ा मुखातून िनघणा या सह ावधी भ पर अभंगां चे वण
घडू ाग ् यामुळे ाचा भ भाव अिधकािधक वृ ं गत होत गे ा. पंढरी ा
दे व थानाचा तो सव दे खावा पु ा पु ा पा न ाचा ास अहिन िनिद ास
ाग ा. वारी क न घरी आ ् यावर ास िक ेक िदवसपयत मुळी चैनच पडू नये.
ा ा मनात वारं वार असे यई की, पंढरीस एकदा जावे ते मुळी परतच येऊ नये.
पुढे पुढे तो दर पंधरवा ास पंढरपुरास जाऊ ाग ा. हा असा म ाने आठ
मिहने चा िव ा. पण यामुळे ा ा फारच ास होऊ ाग ा; आिण ाचा धंदा
नीट चा े नासा झा ा. ोक ा ा सां गत की, दे व सव चराचर ापून आहे ,
ा ावाचून अणुमा थळ रते नाही; ते ा उठ ् यापायी पंढरीस जा ात काय
अथ आहे ? यावर िव वंभर असे णे की, ा वेदां ता ा उपप ींनी माझे समाधाना
होत नाही; िनगुणिनराकार ाची उपासना कोणी क ी करीत असे ती असो;
म ा तीत मुळीच ग नाही. सगुण ा ा िठकाणी माझे ेम जड े आहे ; आिण ते
पंढरी े ातच पहावयास िमळते, एरवी कोठे ही ते नाही. असा ाचा िनधार पा न
ोक ास णू ाग े की, मग पंढरीसच जाऊन रहा, पु ा पु ा घरी येतोस
क ा ा? तु ा जर संसार करावयाचा नसे तर तुझा हा म यो च आहे ; पण
दोहीकडे पुरवीन ण ी तर तुझी फिजती मा होई . या माणे ोक ास
नावे ठे वू ाग े , ते ा ा ा मोठी पंचाईत पड ी. पंढरीस दर पंधरव ास
गे ् यावाचून तर ास चैन पडे ना आिण संसारही सोडवेना. अ ा िववंचनेत तो पड ा
असता एके िदव ा रा ी ास पड े की, पंढरीचा िवठोबा आप ् या िन ीम
भ ीने संतु होऊन दे स येऊन रािह ा आहे . नंतर दु सरे िदव ी हे आप े
ोकां स सां गून ता मृदंगादी भजनाची साम ी घेऊन काही भािवक ोकां सह तो
ां त िदस े ् या आं ा ा झाडाखा ी गे ा. तेथे खणून पाहता िवठोबाची मूत
ा ा सापड ी. ही मूत िव वंभराने एक हानसे दे ऊळ बां धवून ात थािप ी.
यानंतर पुढे िव वंभराने दर पंधरव ा ा एकाद ी ा पंढरीस जा ाचे सोडून िद े
आिण ेक एकाद ीस तो आप ् या ा दे वळात पंढरीत ् यासारखा उ व नेमाने
क ाग ा; पण ाने आषाढ व काितक या दोन मिह ाती एकाद ीस पंढरीस
जा ाचा म मरे पयत कायम ठे िव ा होता.
िव वंभरा ा बायकोचे नाव अमाबाई असे होते. तीही भगव परायण असून
िवठोबां चे नेहमी भजनपूजन करीन असे. आप ् या नव यामागे ाने बां ध े ् या
दे वळाची सव व था ती मो ा ेमाने व भािवकपणाने करीत असे. कोणी साधुजन
घरी आ े असता ां चा ती उ म कारे पराम घेत असे. ितचा हरी व मुकुंद असे
दोन पु होते. हे आप ् या आईबापां माणे सा क वृ ीचे न ते. ा धमाचा
ीकार क न संपादन करावे असे ां ा मनात आ े आिण हे आप े
मनोगत ां नी मातेस कळिव े . ते ा ती णा ी बाबानो, ा गावी रा न
विड ां चाच धंदा करा तर तुमचा योग ेम पंढरीनाथा ा कृपेने चां ग ् या कारे
चा े ; परं तु हा मातृबोध ास मुळीच च ा नाही. राजा याने यु कम क न
ऐ वय संपादन करावे यातच खरा पु षाथ आहे , असे जे ास वाटत होते ते ां ा
मनातून मुळीच जाईना. असा हा पु ां चा हे का पा न अमाबाईने ेवटी ास
आप ् या संक ् पा माणे वाग ास आ ा िद ी. ा माणे आईची आ ा घेऊन हरी
व मुकुंद यां नी राजा ा रात नोकरी धर ी. पुढे ां ा अंग ा परा मामुळे व
ारीमुळे ाजवर राजकृपा होऊन ां ची पु ळ बढती झा ी.
मग ां नी असा िवचार के ा की, आप ् या आईस व बायकां स आप ् याजवळ
येऊन राह ास बो वावे. ा माणे ां नी आईस एक प ि न माणसे व घोडी
पाठिव ी. तो पु ां चा िनरोप कळ ा ते ा अमाबाईस मोठी िचंता पड ी. आप ् या
नव याने थाप े े दे व थान सोडून जाणे ित ा िजवावर आ े ; पण ेवटी पु मोह
अिनवार होऊन ितने ां ाकडे जा ाचा िन चय के ा. मग घराती सारी
चीजव ू घेऊन ती सुनां सह आप े पु होते ा गावी गे ी; परं तु तेथे गे ् यावर
ित ा मुळीच चैन पडे नासे झा े . ा दे वाची आपण आज इतकी वष एकिन पणे
सेवा के ी ास आपण पु मोहा व सोडून आ ो हे ठीक के े नाही, अ ी
तळमळ ित ा िच ास रा ंिदवस ाग ी. पुढे ित ा ां त िवठोबा येऊन णू
ाग ा की, तु ा नव याने म ा दे स आणून ठे व े असता तू पु मोहास गुंतून म ा
टाकून आ ीस, हे चां ग े नाही. तर हा धन ोभ व पु ां ची माया सोडून दे े ी परत
च . हे अमाबाईने आप ् या पु ास स िदत होऊन सां गावे आिण णावे की,
बाळां नो तुम ा विड ां नी िवठोबाची मूत इं दायणीतीरी थािप ी आहे . ास सोडून
आ ां स दू र राहता कामा नये. ते ा ते ित ा हसून णत की, आई ां त ी गो
कोणी कोठे खरी मान ी आहे काय? तू उगीच क ी क ा ा होतेस! आ ी काही
येथे वाईट रीतीने वागत नाही. आ ी आम ा ध ाची एकिन पणे सेवा करीत
आहोत. आ ी आम ा ि यधमा माणे वतन करीत आहो. या व दे वाची
आ ावर कदािप अवकृपा ावयाची नाही. हे पु ां चे उ र ऐकून िबचारी अमाबाई
िन पाया व उगी राही; पण ित ा िच ाची अ थता मुळीच कमी होईना आिण
मायाजाळामुळे ित ा पु ास सोडून तर जाववेना. एके िदव ी रा ी अमाबाई िनज ी
असता ित ा असे पड े की, िवठोबाचा ितजवर पराका े चा कोप होऊन ितचे ते
दो ी मु गे रणात पडून मे े व ां ा सव धनदौ तीची वाताहत झा ी. हे भयंकर
पडताच अमाबाई जागी होऊन मो ाने आ ो क ाग ी. तो ऐकून ितचे
ते दोघेही पु जागे होऊन ित ाकडे आ े आिण ित ा रड ाचे कारण िवचा
ाग े . ते ा ितने ते भयंकर ास िनवेदन के े . तरीपण हरी व मुकुंद हे
मुळीच डगमग े नाहीत. ते णा े की, आई तु ा ातारचळ ाग ् यामुळे अस ी
अ ुभ े पडतात. यात काहीच अथ नाही. या गो ीत थोडे िदवस ोट ् यावर
कमधमसंयोगाने असा कार घडून आ ा की, रा ावर मोठे े परच येऊन ा
दोघा बंधू ा ढाईस जावे ाग े . ा ढाईत ते मो ा ौयाने व िनकराने ढ े ;
पण ेवटी ां ा प ाचा पराभव होऊन ते दोघे ूर बंधू समरां गणात पतन पाव े .
पुढे िवजयी झा े ् या सै ाने िजकडे ितकडे ु टा ू ट आरं िभ ी. ा गद त ूंनी
अमाबाईचेही घरदार धुऊन ने े . ा माणे दो ी मु गे मरण पावून जवळ होते
न ते तेही सारे गे े , असे पा न अमाबाई ा ोकास पारावार रािह ा नाही. ित ा
धाक ा सुनेने ि यां ा चा ी माणे सहगमन के े आिण मोठी सून ावेळी
गरोदर होती णून ती मागे रािह ी; नाहीतर तीही सती जाणार होती. ा माणे ा
धनपु ादी न वर व ूं ा ोभाने िवठोबाचे चरण सोडून आपण इकडे आ ो ां चा
असा एकाएकी ना झा ा हे पा न ित ा परम अनुताप झा ा आिण ती आप ् या
थोर ् या सुनेसह पुनरिप दे स आ ी. आप ् या गावी आ ् यावर नी भािवक सा ी
अिधकच िवर पणाने वागू ाग ी. ती आप ा ब तेक सारावेळ आप ् या
िवठोबा ा दे वळात घा वू ाग ी. दे वाचे रा ंिदवस भजन-पूजन कर ाप ीकडे
ित ा काहीएक सुचत नसे. घरात कोणी धंदारोजगार करणारा पु ष नस ् यामुळे
ित ा खा ािप ाचे व कप ा ाचे हा फारच होऊ ाग े . णून ितने
आप ् या सुनेस नव ा ा ा उं बरात ितचे माहे र होते ितकडे पाठवून िद े आिण
आपण एकटीच रा ाग ी. ा माणे हा अपे ा भोगावी ाग ् यामुळे अमाबाईचे
पुढे डोळे गे े . तरी ा भािवक व भ परायण माउ ीने आप ् या िच ाची
य ं िचतही च िबच होऊ न दे ता ती सारी िवप ी मरे पयत मो ा धैयाने सोस ी.
अमाबाईची थोर ी सून आप ् या सासूचे दे हावसान झा ् याचे वतमान ऐकून
आपणास झा े ् या पु ासह दे स येऊन रािह ी. ितने आप ् या सासुसास यां चा
िव भ ीचा म पुढे चा िव ा. ित ा मु ाचे नाव िवठोबा असे होते. हा
आप ् या आईस घेऊन ितवष पंढरीस जात असे. या ा मु ाचे नाव पदाजी असे
होते. पदाजीस ंकर नामे पु झा ा. ा ंकरास का ानामा पु झा ा आिण
का ा ा पोटी बो ् होबा ज ास आ ा. हा आम ा च र नायकाचा िपता होय. ा
सा यां नी पंढरीची वारी अखंड चा िव ी असून यां चा वसाय दु कानिगरीचा होता.
बो ् होबाची वृ ी मोठी सा क असून तो आप ा सारा वहार मो ा सचोटीने व
नेकीने चा वीत असे. तो कधीही खोटे बो त नसे. ाचा आपपरभाव सगळा
नाहीसा होऊन तो सव ािणमा ास आ वत े खीत असे. एवढी ममता व िवर ता
ा ा ठायी वास करीत होती, तरी पोटी पु संतान नस ् यामुळे तो फारच उदास
असे. पुढे िवठोबाचा साद होऊन आप ी मन:कामना पूण ावी णून ाने आिण
ाची ी कनकाई िहने दे वाची नविवधा भ ी मो ा ेमाने व उ ुकतेने
चा िव ी. या माणे नवससायास करता करता कनकाई गरोदर होऊन ित ा एक
पु झा ा. ाचे नाव सावजी असे ठे िव े . हा पु झा ् यावर ा दां प ाचा
िव चरणीचा भाव अिधकच ढ झा ा. िवठोबा ा भजन पूजनािदकां वाचून ां ा
फुरसदीची एकही घटक थ जाईना. नंतर पु ा कनकाई गरोदर होऊन ित ा
पोटी आम ा च र नायकाचे ज झा े . तुकारामा ा पाठीवर कनकाईस आणखी
एक मु गा झा ा. ाचे नाव का ोबा असे होते. तुकारामास एक बहीणही असावी
असे वाटते; पण ित ा संबंधाचा उ ् े ख मिहपतीने कोठे ही के े ा आढळत
नाही.
☐☐
• रा.रा.तुकारामता ाकृत तुकारामा ा अभंगां ची गाथा भा.1, पृ.5.
 बा ् याव था
बरा कुणबी के ों ॥ नाही तरी दं भ असतो मे ों ॥1॥
भ के दे वराया ॥ नाचे तुका ागे पायां ॥2॥
िव ा असती कां हीं ॥ तरी पडतों अपायीं ॥3॥
सेवा चुकतों संतां ची ॥ नागवण हे फुकाची ॥4॥
गव होता ताठा ॥ जातों यमपंथ वाटा ॥5॥
तुका णे थोरपणे ॥ नरक होती अिभमान ॥6॥
तुकारामा ा बाळपणािवषयी मिहपती काहीच ि हीत नाही. तरी तुकारामाचा बंधू
का ोबा याने या संबंधाचे के े े काही अभंग रा. रा. तुकारामता ा यां नी
छाप े ् या गाथेत आहे त. ात फ एका गो ीिवषयी उ ् े ख आहे . ती हीच की,
तुकारामास अगदी हानपणापासून िव ाचे भजनपूजन कर ाचा नाद असे.
ाि वाय ा ा दु सरा कोणताही खेळ आवडत नसे. तरी मु ां ा एकंदर खेळां ची
ा ा मािहती होती असे िदसते. कारण ाने हमामा, तुतू, ं बरी, खोटा इ ादी
खेळां चे वणन अभंग पाने क न ात दे वाची पुराणां तरी विण े ी ी ा मो ा
ेमाने गाइ ी आहे ; इतकेच न े तर ात अ ा ानाचीही फोड सामा जनां स
अगदी सुगम क न ठे व ी आहे .ङ ाचे आईबाप नेहमी िव भ ीत गढ े े
अस ् या कारणाने ां ा मु ां पुढे सदोिदत तोच िक ा असे. यामुळे तुकारामाची
वृ ी अगदी अ ् पवयातच ई वरभजनपूजनां कडे होणे साहिजक होते. तुकारामास
गावाती इतर ेतक यां ा मु ां माणे गुरे राखावयास जावे ागे; पण ास ते
काम न आवडून तो कोठे तरी एकां त िठकाणी जाऊन बसे. एके िदव ी ा ा
सोब ां नी येऊन कनकाईस कागाळी सां िगत ी की, तुमचा तु ा गुरां कडे नसतो;
तो कोठे तरी जाऊन बसतो आिण आ ा ा ाची गुरे वळावी ागतात. ा ा काही
तरी सां गा. आ ी रोज रोज ाचे काम करणार नाही. हे ऐकून कनकाईस फार राग
आ ा आिण ती तुकारामास णा ी, तु ा हातून एवढे ही काम होत नाही, तर तू
जग ा आहे स क ा ा? मरे नास एकदाचा. हे आई ा तोंडचे रागाचे ाने
मुका ाने ऐकून घेत े आिण आप ् या सवंग ां पा ी जाऊन ास िवचा
ाग ा की, ग ां नो म ा आईने मर णून सां िगत े आहे , तर मरतात कसे ते
तु ा ा ठाऊक आहे काय रे ? ते ा ा पोरां नी आप ् या का ा ितरडीसार ा
बां धून ावर तुकारामास िनजिव े आिण सवानी िमळू न ा ा उच ू न नदीतीर ा
वाळवंटां त ने े . तेथे ां नी रे ती उक न एक खाडा क न ात ा ा िनजिव े
आिण ा ावर रे ती ोट ी; परं तु तो गुदम न मरे असे ां ा ात येऊन ते
 ा ा काढ ासाठी परत तेथे जातात तो नदी ा एकाएकी पूर आ ा. ते ा ते
घाब न पळू न गे े आिण तुकाराम खा ातच रािह ा! सं ाकाळी गुरे घरी आ ी
तरी तुकाराम कोठे िदसेना. ते ा कनकाई घाब न गे ी आिण ा ा सोबत ा ा
घरी जाऊन आप ् या मु ाचा तपास क ाग ी. ते ा ित ा एकंदर वृ ां त
कळ ा. मग ती ओ ाबो ी रडत ओरडत ा वाळवंटां त जाऊन आप ् या
मु ास हाका मा ाग ी. आईची हाक ऐकून तुकारामाने खा ातूनच ओ ट े .
ते ा ा कनवाळू आईने तेथे धावत जाऊन ा ा खा ातून वर काढ े आिण
उरा ी घ ध न ा ा ितने असे का के े स णून िवचार े . तो णा ा तू मजवर
ासून म ा मरावयास सां िगत े स, णून मी हा असा येथे मे ो होतो!
इतर मरा ां ा वगैरे मु ां माणे तुकारामास हानपणी ि िहता वाचता काही
ि किव े न ते. तरी पुढे साधुसंतां ा वगैरे मदतीने ा ा वेदां तादी धमिवषयां चे व
पुराणां चे वण घडून ाचे ान पु ळ वाढ े होते, असे ा ा अभंगां व न उघड
होते. ाच माणे ाची बु म ाही अ ौिकक होती असे िदसते. गीतेसार ा
ंथाचे भाषां तर ऐकून घेऊन ावर जे अभंग ाने रच े आहे त ते पािह े असता या
गो ीची स ता थािपत होते. ते ा अ ा बु मान पु षास जर सुि ण ा झा े
असते तर तो अ ितम िव ान झा ा असता व िव ा आिण नीितम ा यां चा ा ा
ठायी संयोग होऊन ा ा हातून महारा जनां वर घड े ा नही अिधक उपकार
झा े असते; परं तु ा वेळी ि जां वाचून इतरां स िव ा यनाचा अिधकार नाही असा
रा सुखिवघातक िनबध कमठां नी घात ा अस ् यामुळे तुकारामासार ा बु मान
पु षां चे बु तेज ावे तसे कट झा े नाही. ही एक रा ाची महाहानीच झा ी असे
समजावयाचे, असो. बो ् होबा पंढरपूर ा वारीस िकंवा धं ा ा िनिम ाने
बाहे रगावी गे ा णजे दे वळाती दे वाची पूजा वगैरे कर ाचे काम तुकारामच
पाहत असे. हे काम तो अगदी मनापासून परम उ ् हासाने करीत असे. हे काम
कर ात तो आप े तासां चे तास घा वी; पण ास ाचा य ं िचतही कंटाळा
िकंवा ास येत नसे. घरी आ े ् या साधुसंतां चा पराम तो इत ा द तेने व
ारीने घेत असे की, ां चा ा ावर अगदी अ ् प प रचयाअंती ोभ जडे आिण
ते ा ा बो ् होबापा ी फारच वाखाणीत. ा माणे अ ् पवयातच ा ाठायी
भगव ास अनु प असे सगळे गुण कट झा े . हा सारा भाव स ंगाचा होय.
ाची माता-िपतरे सदाचारी व भगव परायण होती; णून ासही तेच वळण
अगदी हान वयापासून िमळा े . ‘ज ी खाण त ी माती’ अ ी जी एक ण आहे
ती तुकारामा ा संबंधाने यथाथ झा ी.
☐☐
• रा.रा.तुकारामता ां नी छाप े ् या गाथे ा दु स या भागाची 336 पासून पाने पाहा.
 संसार वे
सुखी संसारीं असाव॥ िच पर ीं ठे वाव ॥1॥
पहा ाय कमिळणीचा ोष न करी जीवनाचा ॥2॥
ताकाम े ोणी राहे ॥ ाची भेळणी कदा न होय ॥3॥
तुका णे ाचपरी॥ सुखी असाव संसारीं ॥4॥
मागी करणात सां िगत ् या माणे बो ् होबास संतितसुखाचा अनुभव घड ा
असता, ाचा उदीमही चां ग ा चा ू न ा ाजवळ संचय िवपु झा ा. ते ा
ाने आप ् या मु ां ची े क न टाक ी. ा ा संप ी व ाचा सोयरे संबंध
मोठमो ा घरा ां ी झा ा. ा माणे संतती, संप ी व कीत यां ची ास पूण
अनुकू ता असताही तो िव भजनां त नेहमी त र असे. संसार सुखास भु ू न
जाऊन दे वभ ीस अंतराय घडू दे णे िकंवा अनुिचत कमात गढू न जाणे हे परम
अ ा व अिहतकर आहे असा ा ा बु ीचा द़ृढ िन चय झा ा होता व
तदनुसार ाचे अहिन आचरण असे. पंचात द ता राखून अंगी वैरा ही पूणपणे
बाणणे हे काही सोपे काम नाही; पण बो ् होबाने आप ् या वतनाने ा गो ीचा य
जगास पूणपणे आणून िद ा. असो; पुढे ास वाध द ा ा झा ् यामुळे आप ा
धंदा चा िव ाची ी ा ात उर ी नाही, असे पा न ां ने आप ा वडी पु
सावजी यास आप ् याजवळ बो ावून ट े : बाळा मी आता ातारा झा ो. म ा
धंदा कर ाचे साम उर े नाही. तू माझा वडी मु गा आहे स; तरी यापुढे हा
माझा संसार तु ा चा िव ा पािहजे. माझे दे णे घेणे संभाळ, खते प े काय आहे त ती
नीट पा न घे. हे िप ाचे ऐकून सावजी हात जोडून णा ा: बाबा, म ा ा
पंचात गुंतून राहणे मुळीच आवडत नाही. आप े सारे आयु तीथाटनां त व
भगव ीत गुंतवावे असा माझा संक ् प आहे . आपण िजवंत आहा तोपयत आप े
चरण सोडून मा ाने कोठे जाववत नाही व असे करणे ा िव ही
अस ् याकारणाने ोकां चे िवनाकारण हसे होणार आहे . यासाठी म ा अजून घर
सुटत नाही. ही अ ी ाची िवर ता व उदासीनता पा न बो ् होबा उगीच रािह ा.
ाने ाजकडे पु ा ती गो काढ ी नाही. नंतर ाने तुकारामास बो ावून ा ा
तीच गो िवचा र ी. ते ा ाने बापा ा ण ास ाग ाच कार िद ा आिण
सव वहाराची व दे ाघे ाची ा ाकडून मो ा उ ाहाने समजूत क न
घेत ी. यावेळी तुकारामाचे वय अवघे तेरा वषाचे होते.
ा माणे तुकारामा ा ग ात हानपणीच संसार पड ा असता ाने तो मो ा
द तेने व ारीने चा िव ा. ापारा ा कामात तर ाने आप ् या बापाचाच
िक ा उच ा होता. सव दे वघेव व यिव य तो मो ा ामािणकपणाने व
सचोटीने करीत असे. आप ् या दु कानाती सामान चां ग े िनमळ राखून ते
िग हाइकास नेम दराने व पु या मापाने िवकीत असे. तो सवा ी मो ा न तेने
वागत असे. कोणी काही काम सां िगत ् यास ते तो मो ा काळजीने व मनापासून
करीत असे. आईबापां ा तर तो नेहमी अगदी अ ा वचनां त असे. ती जे काही
सां गत ते िकतीही ास पड ा तरी के ् यावाचून तो कदािप राहत नसे. ा ा अंगी
हानपणीच िदसून आ े ी ारी, द ता, सचोटी व न ता पा न बो ् होबासही
फारच आनंद वाटत असे.
तुकारामा ा पिह ् या बायकोस द ाचा उप व अस ् यामुळे ाचे दु सरे
करावे असा ा ा आईबापां नी िवचार क न पु ात कोणी आपाजी गुळ ा
नावाचा एक धना सावकार होता, ा ा मु ीसाठी मागणी घात ी. ती ा
सावकाराने त ाळ कबू के ी आिण तुकारामाचे दु सरे झा े . ही मु गी
चां ग ी वाढ े ी असून मोठी ार होती. िहचे नाव अव ाई अगर िजजाई असे होते
व पिह ीचे नाव रखुमाबाई असे होते.
दे गावाती एकंदर ोक तुकारामा ा दु कानातून मा खरे दी करीत. ां चा
ा ावर अगदी पुरा िव वास बसून जो तो ाची वाखाणणी क ाग ा. यामुळे
ा ा धं ास पु ळ बरकत येऊन ाची संप ी बरीच वाढ ी. ा माणे
धनधा , गुरेढोरे वगैरे गो ींची िवपु ता होऊन ास सव कारचे सां सा रक सुख
अनुकू असता व ोकां तही ाची मा ता झा ी असता ास अहं कारादी दु गुण
मुळीच जड े नाहीत िकंवा आप ् या मातािपतरां ची व घरी येणा या साधुसंतां ची
अमयादा िकंवा अव ा ा ा हातून कधीही घड ी नाही. कोणीही साधू ीस
पड ा की, ा ापुढे तो दं डासारखा पडून ास नमन करीत असे आिण ाची
आपणाकडून होई तेवढी सेवा कर ास सदा उ ुक असे. बो ् होबा व कनकाई
ही रा ंिदवस भजन करीत. ां ापा ी तो फाव ् या वेळी बसून त:स पाठ येत
अस े े अभंग मो ा ेमाने णत असे. ा हान वयातच ा ा ानदे व,
नामदे व, मु ाबाई आदीक न संतमंडळीने के े े बरे च अभंग पाठ येत असत. हा
असा गुणिनधान सुपु आप ् या उदरी िनमाण होऊन आपणास उतार वयाम े सव
कारे साहा करीत आहे आिण स ागाने वागून आप ी कीत ही सव पसरीत
आहे , असे पा न बो ् होबास व कनकाईस अित ियत समाधान वाटे आिण ती
आपणास या संसाराम े अ ंत ध व सुखी समजत; पण ा सुखसोह ां चा
अनुभव ा वृ दां प ास फारच थोडा काळ घड ा. तुकाराम सतरा वषाचा झा ा
असता ती दोघेजणे पाच सहा मिह ां ा अंतराने िनवत ी. मातािपतरां ा मृ ूमुळे
तुकाराम फारच क ी झा ा. आप ् या भावंडां चा ोक पा न तर ाचे िच
अित ियत ख व उदास झा े . हा मातािपतरां चा िवयोग घडून एक वष ोटते न
ोटते तो तुकारामा ा थोर ् या बंधूंचे कुटुं ब िनवत े . साजवी पिह ् यापासूनच
िवर असून ास हे संसाराचे बंधन के ा तुटे से झा े होते. कमधमसंयोगाने वर
सां िगत ् या माणे ा ा मातािपतरां चे व ाग ीच दु स या वष ा ा ीचे
दे हावसान झा े , ते ा तो अगदी फिटं ग होऊन तीथया ेस िनघा ा. तो पु ा कधीही
घरी परत आ ा नाही. ाने गोसा ा ा वृ ीचा अव ं ब क न ेष रािह े े
आयु साधुसंगतीत व िव भजनात घा िव े . ा माणे ाणां नही ि य जी
मातािपतरे व वडी बंधू ती नाहीत ी झा ् यामुळे तुकारामां चे िच अ ंत उदास
झा े . ां ासाठी उदीमधं ाची दगदग क न ाजन करावयाचे ती तर
आपणास सोडून गे ी आिण ती ेष रािह ी आहे त ां चे साहचयही केवळ णभंगुर
आहे . हा संसाराचा ाप थ आहे आिण हा मायापा ही िच ास िवनाकारण
ामोह करणारा आहे . ते ा अ ा ा केवळ अ ा वत सुखसंपादना ा पाठीस
ागून ा वत सुखास मा अंतरावे ागे असे तुकारामास वाटू ाग े . अ ा कारे
ा ा िच ां त वैरा ाचा वे झा ् याकारणाने ाचा उदीम पूव सारखा द तेने
चा े ना. नफयातो ाचे काहीएक धोरण न ठे वता तो केवळ य े ने यिव य
क ाग ा. ामुळे ा ा नेहमी नुकसानच होत गे े . पूव ची कमाई हळू हळू
आटत चा ी. ोकां जवळचे येणे वसू कर ाकडे दु होऊन सगळाच आत
ब ाचा ापार सु झा ा. कुटुं बाती खच सारखाच बडे जावीचा रािह ् यामुळे तर
जवळची पुंजी वकरच ख ् ास झा ी. जवळ भां डव नाहीसे झा े ते ा मोठा
ापार चा िव ाचे ाण रािह े नाही. मग ाने एक हानसे िकराणा िजनसां चे
दु कान घात े . ातही काही बरकत येईना. िव ेष नफा ठे वून मा िवकणे णजे
ोकां स नाडणे होय असे ा ा वाटे . या व ोक मागती ा दराने तो िजनसा
िवकी. कोणी गरीब मनु ाने उधार मािगत े असता ास तो सहसा नाही णत नसे
आिण मग ा ाकडे िकतीही बाकी थक ी तरी ित ाब तो ा ा तगादा
ावीत नसे. कारण तो णे की, असे करणे णजे आप ् या ाथासाठी दु स याची
िनवंता व अडचण यां ची पवा न करणे होय. अ ी ाची वृ ी पा न गाव ा बाड
ोकां नी ा ा अनेक कारे फसिव े . ेवटी ाने ते दु कान काढू न टाकून गो ा
वाह ाचा धंदा आरं भ ा. ाचे चार बै होते. ां ावर गो ा टाकून तो गावोगाव
िहं डू ाग ा. हा धंदा ा काळी फारच दगदगीचा आिण ासदायक असे. वारा,
पाऊस, ऊन यां ची पवा न क रता व झोप आिण िव ां ती कधी पुरी न घेता तुकाराम
रा ंिदवस खपत असे; तरी ाही धं ात ास मुळीच य आ े नाही. पुढे ाने
सावकारां चे वेळोवेळी कज काढू न िनरिनराळे धंदे के े ; पण ा सवात ास बूड
आ ी आिण ोकां चे कज मा माथी बस े . घरात काही खुडूकमुडूक होते ते सगळे
ाने सावकारास दे ऊन टािक े . तरी कजाचा बोजा काही कमी होईना. सावकारां चा
तगादा सु झा ा. ां ा ऋणां तून मु हो ाचा ास काही माग सापडे ना.
......................
ा माणे तुकारामाची िवप ी हळू हळू वाढतच गे ी आिण ितत ा मानाने ा ा
अंगी वैरा अिधकािधक ढावत जाऊन ाचे िव भजनाकडे िव ेष ागत
चा े . रा ंिदवस ा ा तोंडचे िव नाम खळत नसे. ाचा तो नाम रणाचा
घोष अिवचारी ोकां स हा ा द वाटू न ते ा ा असा बोध करीत की, बाबा हे
िवठोबाचे नाव सोडून दे . तुझे परमाथाकडे ाग ् या िदवसापासून तु ा
संसाराचे मातेरे हो ास आरं भ झा ा. तुझे िदवाळे िनघून सव जनां त फटफिजती
झा ी तरी तू अजून ु ीवर येत नाहीस हे कसे? िव ाची भ ी करणा या ोकां चे
कधीही बरे ावयाचे नाही. हे तु ा िभकेचेच डोहाळे ाग े आहे त. हा दे वभ ीचा
नाद तू सोड ा नाहीस तर तुझे अजूनही अिधक हा होती . ते ा आ ी तु ा
िहताची एवढीच गो सां गतो की, तू िव नाम रण कर ाचे सोडून दे ऊन पु ा
पूव सारखे ापारात मन घा , णजे तुझे कज नाहीसे होऊन तु ा कुटुं बाचा
िनवाह चा े . हा ां चा बोध तुकाराम िनमूटपणे ऐकून घेत असे; पण ां ा ा
बु वादाने ाचे िच िवठोबा ा भ ीपासून ितळभरही ढळ े नाही, तर उ ट
ाचे वैरा िव ेषच वाढू न तो आप ा सारा वेळ दे वभजनात घा वू ाग ा. ही
ाची अव था पा न ा ा बायकां ा तर फारच दु :ख होत असे. ा घरात पूव
धनधा मुब क होते, ते ा िचरगुटपां घ णाची मुळीच ददात नसे, ाच घरात
ा वत सुखास मा अंतरी गाठ येऊन वेळेस पोटभर अ िमळ ाचीही सोय नाही.
......................
ती जे काही सां गत ते िकतीही ासदायक असो के ् यावाचून तो कदािप राहत नसे.
ा ा अंगी हानपणापासून आ े ी ारी, द ता, सचोटी व न ता पा न ोक
ाची फारच ुती क ाग े . ही आप ् या पु ाची वाहवा होत अस े ी पा न
बो ् होबासही फारच आनंद वाटत असे.
एका धं ात य आ े नाही तर दु सरा क न पाहावा, दु स यात आ े नाही तर
ितसरा क न पाहावा, असा म ाने चा िव ा होता; परं तु अंगी भूतदया व
पराका े ची स ीती अस ् याकारणाने नफा होई असा ापार िकंवा दे वघेव
कर ासंबंधाचे ाचे धोरण नाहीसे झा े . णून ास ही क द ा ा झा ी;
परं तु ामुळे ास मुळीच खेद िकंवा िवषाद वाटत नसे. उ ट ाने एका
अभंगाम े याब दे वाचे आभार मान े आहे त. तो अभंग
येणे माणे:-
बर झा दे वा िनघा िदवाळ॥ बरी या दु ाळ पीडा के ी ॥1
अनुताप तुझ रािह िचंतन ॥ झा ा हा वमन संसार ॥2॥
बर झा दे वा बाई कक ा ॥ बरी हे दु द ा जनां म ॥3॥
बर झा जगी पाव ो अपमान ॥ बर गे धन ढोर गुर ॥4॥
बर झा नाही ध र ी ोक ाज ॥ बरा आ ों तुज रण दे वा॥5॥
बर झा तुझ के दे वा ई ॥ कर बाई उपेि ीं ॥6॥
तुका णे बर त एकाद ी ॥ के े उपवास जागरण ॥7॥
☐☐
 संसारािवषयी वैरा
संसारा ा ताप ताप ों मी दे वा ॥ क रता या सेवा कुटुं बाची ॥1॥
णऊिन तुझे आठिव े पाय ॥ येवो माझी माय पां डुरं गे ॥2॥
ब तां ज ीचा झा ो भारवाही ॥ सुिटजे ते नाहीं वम ठाव ॥3॥
वेिढय ो चोरी अंतबा ा ारी ॥ कीव न करी कोणी माझी ॥4॥
ब पां गिव ों ब नागिव ो॥ ब िदवस झा ो कासावीस॥5॥
तुका णे आतां धावं घा ी वेगीं॥ ीद तुझ जगी दीननाथा ॥6॥
तुकारामाने िनरिनरा ा कारचा ापार क न पािह ा; पण ास ेक
वसायात खोटच येत गे ी. ेवटी ाने बै ां वर गोणी वाह ाचा धंदा पु ा
आरं िभ ा. ा ा घरचे चार बै होते. ावर हा धंदा ाने चा िव ा. ा
उद ां ा संगतीने तो हा धंदा करीत असे ते ा ा अगदी कंटाळत असत; कारण
ाचे रा ंिदवस भजन चा े े असे. िदवसभर चा ू न थकून भागून बरोबरचे उदमी
िनज े तरी या ा झोप क ी ती मुळीच येत नसे. तो आप ा टाळ घेऊन भजनास
सु वात करी.
......................
आप ा चा ता काळ होता ते ा जे आपणास मानीत असत तेच आता आप ा
सव कारे ितटकारा करतात. इतकेच न े , तर आप े नुकसान कर ासही ते
मागेपुढे पाहत नाहीत, असा िवचार ा ा मनात येऊन तो फारच उि झा ा. ही
सारी िवप ी आपण संसारात रािह ो आहो णून ा झा ी आहे , असे ास
वाटू न, आप ा भाऊ जसा संसाराचा ाप सोडून आप ा सारा वेळ दे वभ ीत
िनवधपणे घा वीत आहे ा माणे आपणही करावे, असे ा ा मनात आ े ; परं तु
पु ा कुटुं बाचे र ण करणे हे आप े कत आहे , असे ास वाट े . ा माणे खेद
करीत तो ा घोर अर ात बस ा असता एक वाटस ा वाटे ने आ ा.
तुकारामास अ ा रा ी ा वेळी वाटे त बस े ा पा न तो पिह ् याने फारच घाबर ा.
ा ा वाट े की, हा कोणी वाटमा या िव नाम रणाचे िमष क न येथे बस ा
आहे . तरी ाने असा िवचार के ा की, हा एकटा आहे , याक रता यास या ा
कुकमाब यथा थत ाय च ावे. णून ाने तुकारामा ा जवळ येऊन
ास दरडावून िवचार े की, तू ा अपरा ी येथे का बस ा आहे स? ते ा
तुकारामाने आप ी एकंदर हकीगत ा ा मो ा दय ावक रीतीने सां िगत ी. ती
ऐकून व ाची ती सा क वृ ी पा न ा वाटस ं ा मनाचा पूव चा ह पा टू न
ाची ा ा फारच दया आ ी आिण ाने ा ा िभऊ नको णून सां गून ा ा
बै ावर गोणी ादावयास ा ा मदत के ी व ा ा ा अर ातून सुख पपणे
पार ने े .
ा माणे गावोगाव िहं डत असता वाटे त तुकारामाचे तीन बै वाखा होऊन मे े ,
ते ा ा ाबरोबर ा दु स या उद ां नी अ ी कडी उठिव ी की, तुकारामाने
आप े तीन बै मु ाम मार े . तो खेप पुरी क न दे स परत आ ा ते ा जो तो
ाची छी:थू: क ाग ा. तुकारामाने जो काय खरा कार घड ा होता तो सां गून
ां ची समजूत कर ाचा य के ा; पण ाचे ऐकतो कोण? खळास साधूंची
िवटं बना कर ास अ ् प ् पही कारण पुरते. आप ् यावर सव गावाती ोक
िबथर े आहे त असे पा न ा ा िच ास परम उ े ग झा ा. ा ोकां चे
तुकारामाने कज काढू न फेड े न ते, ां नी तर ाचा अगदी पाठपुरावा मां ड ा
होता. ते णत की, ा वे ा खु ा ा िव भ ीचा नाद ागून तीतच नेहमी गुंग
होऊन राहणे आवडते. ोकां चे आपण कज घेऊन ापार आरं भ ा, तर तो द तेने
व ारीने क न ां ा दे ाची फेड करावी, असा काहीच िवचार न क रता हा
साधूपणाचे सोंग क न भ ताच िवि पणा क रतो आिण ोकां चे कज बुडिवतो
आिण असे एकदा न े तर अनेकवेळा क नही हा ु ीवर येत नाही. आप ी
सा या गावात नापत होत चा ी आहे ; आपणास ोक िम समजतात; आप ् या
कुटुं बाचे हा होत आहे त; आप ी जनां त फिजती होत आहे ; असा काहीच िवचार
या ा मनात येत नाही. ते ा याचा साधे तेवढा छळ क न या ा वाटे वर आणावे
असा ां ना िन चय के ा होता; पण या ां ा कर ाने तुकारामां चे मन जे थोडे
ब त संसारात गुंतून रािह े होते तेही हळू हळू उडत चा े . ोकां कडून िजतका
जा छळ होऊ ाग ा िततका तो अिधकच िवर होत चा ा. असो.
ाच सुमारास दे ात अवषण होऊन दु ाळ पड ा. ते ा तर तुकारामा ा
कुटुं बाचे फारच हा होऊ ाग े . या समयी ाने दोन तीन बै मो ा यासाने
िमळवून ावर िमर ां ा गो ा घा ू न ा िवक ाक रता तो खा ी कोकणात
उतर ा; पण ावेळी आम ा च र नायकास संसाराचा पुरा वीट आ ा होता. तो
सोडून मोकळे हो ाचा ाचा ब तेक िनधार झा ा होता. कोकणात गावोगाव
िमर ा िहं डवून ाने ा सग ा िवक ् या; पण ा ापारात ास
ण ासारखा नफा झा ा नाही. कारण तुक ेटीं ा अंतयामींचा आपपरभाव
ब तेक ोपून, सवाभूती एकच परमा ा भर ा आहे अ ी ाची वृ ी झा ् यामुळे
ाजकडे आ े े िग हाईक मागती ा दराने ाने िमर ा िवक ् या. ा माणे
मा िवकून जो काही पैसा िमळा ा तो घेऊन तुकाराम परत येत असता वाटे त
ा ा एक ठक भेट ा. ा ठकाने तुकारामाची वृ ी व चा च णूक पा न ताड े
की, आप ी ठकिव ा चा िव ास ही असामी बरी आहे . मग ाने ा ा ी मोठे
मानभावीपणाचे बो णे ावून ट े की, ेटजी, ही एवढी सो ाची कडी ा तर
मी ही आपणास िवक ास राजी आहे . तुक ेटीने ट े , एवढा ऐवज घे ापुरते
मा ाकडे पैसे नाहीत. असे णून ाने आप ् याकडची सारी रोकड ा ा
दाखिव ी. ते ा तो ठक णा ा, तुम ाकडे तूत जे काही नगद नाणे असे ते
म ा ा आिण बाकीचे पैसे मागा न सवडी माणे ा; मी तु ास ओळखतो.
तुम ावर माझा पूण िव वास आहे . तुक ेटीने पािह े की, हा मनु फार अड ा
आहे ; तर आपण याची गरज करावी आिण यात आप ाही फायदा होई . असा
िवचार क न ाने ती कडी घेऊन आप ् या जवळचे सारे पैसे ा ा पदरात
मोज े . ा फायदे ीर सौ ाब ास मोठा हष वाटू न तो गबगीने घरी यावयास
िनघा ा. तो मनात णू ाग ा की, हे सोने सावकारास दे ऊन ाचे थोडे से कज
वारावे आिण ां ाकडून काही आप ् या खचासही मागून ावे. तुकाराम परत
आ ा असे कळताच सावकार ोक ा ाकडे येऊन? ास काय आण े स ते
आ ा ा दाखीव, असे णू ाग े . ते ा ाने बै बाहे र दावणीस बां धून आप े
गाठोडे ां ा सम सोड े आिण ती सो ाची कडी ां ा पुढे क न ट े ,
मा ाकडचे सारे दे ऊन मी हे सोने घेत े आहे . तर हे तु ी घेऊन आप ् या
काही दे ाची वजावाट करावी व म ाही थोडे से पैसे घरी खचास ावे. सावकारां नी
ती कडी हाती घेऊन परी ा क न पािह ी तो ती िपतळे ची असून व न ास
सो ाचा मु ामा िद ा आहे , असे ां ा नजरे स आ े . ते ा ां नी ाचा पु ळ
उपहास क न ास ट े : अरे वे ा, ा ठकावर िव वास ठे वून तू खचीत
फस ास आिण आप ् या बरोबर तू आ ां सही बुडिव े स. तू एकदाचा मर ी तर
सग ा गावाची पीडा टळे . तू जोपयत िवठोबाची भ ी करीत राह ी तोपयत
तुझी अ ीच द ा ावयाची. यापुढे तुझा संसार चा णे मोठे कठीण आहे . असे
णून ते सावकार िनरा होऊन आपाप ् या घरी िनघून गे े . इकडे ा ा
बायकां ना ही गो कळताच ा ऊर बडवून घेऊ ाग ् या. ा िबचा या तर
आप ् या नव याची चातकासारखी वाट पाहत बस ् या हो ा. िमर ा िवकून
आ ् यावर काही िदवस तरी पोटभर अ िमळे अ ी ास आ ा होती; पण हा
भोळा भगव ठका ा नादी ागून सफाई बुडा ा, असे कळताच ास
पराका े चे दु :ख झा े .
ते िदवस दु ाळाचे अस ् याकारणाने तुकारामा ा कुटुं बाचे फारच हा होऊ
ाग े . जुने घेत े े कज न िफट ् यामुळे ास कोणी नवे कज दे ईना. त ात
तुक ेटीची वृ ी अगदीच िवर झा े ी. ते ा ा ावर कोणीच िव वास ठे वीना.
ही अ ी भयंकर थती आप ् या नव यास ा झा े ी पा न ाची धाकटी
बायको अव ाई िहने असा िवचार के ा की, आप ी पत खचून थोडे से भां डव यास
आणून ावे, मग ती एका सावकाराकडे जाऊन ास णा ी:
मी मा ा नावे खत ि न दे ते. म ा थोडे पये कज ा. ा सावकाराने पािह े
की, ही बाई ीमंताची मु गी असून िहचे भाऊ पु ात मोठे धना सावकार
आहे त, ते ा िह ा आपण कज िद े तर ते वसू कर ास पंचाईत पडणार नाही.
असा िवचार मनात आणून ाने ित ा दोन े पये कज िद े . ते अव ाईने आणून
तुकारामा ा ाधीन क न ट े : हे पैसे मी आप ् या अंगावर काढ े आहे त. तर
हे घेऊन आता तरी नीट ापार करा. कोठे तरी ां ब ा गावी जाऊन उदीम करा.
हे भां डव िमळा ् यावर तुकारामाने आप ् या बै ां वर मीठ भ न काही उदमी
बा े घाटाकडे चा े होते, ां ा बरोबर याण के े . घरातून िनघते वेळी
अव ाईने ास असे िन ून सां िगत े की, हे भां डव चां ग े जतन करा. हे ही जर
का घा वून या , तर तो सावकार मा ा नावाने खडे फोडी . वाटे त कोणी याचक
िकंवा ठक भेट ् यास ा ा काहीएक दे ऊ नका आिण िवठोबा ा भ ीचे वेड
िकंिचत कमी क न कुटुं बाची उपासमार होत आहे याचा काही तरी िवचार मनात
येऊ ा. ा माणे बायकोचा उपदे ऐकून तुकाराम ापारास िनघून गे ा.
बरोबर ा उद ां नी ा गावी आप ा मा िवक ा, ाच गावी आप ् या मा ाची
व था ावून तो ां ा बरोबर परत यावयास िनघा ा. वाटे त एके िठकाणी ते
उतर े असता, तेथे एक ा ण ग ात ाकडाचा नां गर अडकवून याचना
करावयास आ ा. ते ा काही उद ां नी तर ास िझडका न ाव े आिण जे
िक ेक अंमळ दयाळू होते ां नी ास चव ी पाव ी दे ऊन वाटे स ािव े . हे
पा न तुकारामास ाची दया आ ी. ाने ा ा आप ् या जवळ बो ावून बसवून
घेत े आिण आप ी सा ंत हकीगत िनवेदन करावयास सां िगत े . ते ा तो ा ण
णा ा: माने पाटी काकां चे वचन होते ते मा ा दायादां नी िहरावून घेत े आिण
िदवाणास अवदाने चा न म ा बंदीत टाक े . पुढे मा ा तफने पंचां नी सरकारास
समजूत िद ् यामुळे म ा बंदमु के े ; परं तु मी तु ं गातून सुट ो याब हरकीङ
णून मजकडून तीन े पये ावे, असे ा अिवचारी व दु िदवाणाने ठरिव े .
मा ाकडे जे काही होते ते सगळे िवकून मी ापैकी प ास पये भर े . आता
बाकी रािह े ् या रकमेसाठी राजाचा तगादा मा ा पाठी ी ाग ा आहे . हा पहा
सरकारचा ि पाई. हा मजबरोबर रा ंिदवस असतो. हा म ा घटकाभरसु ा कोठे
चैन पडू दे त नाही. णून मी माझी बायको मु े िजकडे ितकडे याचना करीत िफरत
आहो. हा ा गरीब ा णाचा दय ावक वृ ां त ऐकून तुकारामाचे दय अगदी
कळवळू न आ े आिण तो ास णा ा: तु ी िचंता क नका. मा ापा ी हे पहा
अडीच े पये आहे त. ते नेऊन तुम ा उर े ् या राजदं डाची भरपाई करा. असे
णून ाने आप ् या जवळचे सगळे पये ा ा णा ा हातावर ठे िव े . ते ा
ा ा णास पराका े चा आनंद वाटू न ाने तुकारामाचे फार आभार मान े . हे
ाचे िव ण औदाय पा न सोबत ा उद ां स परम िव य वाट ा; पण ते याचा
उपहास क न णू ाग े की, वाहवारे दाता! घरी बायकापोरास खावयास
िमळ ाची पंचाईत असता व दु स याचे कज काढू न भां डव जमिव े असता, ाची
अ ी िव ् हे वाट करावयाची काय? नव ाईस हे वतमान कळ े णजे ती तर अगदी
मोकी . असे णून उदमी ा ा तेथेच सोडून पुढे चा ते झा े . इकडे तुकारामाने
एक ावी बो ावून आणून ा ा णाचे डोईदाढीचे वगैरे केस वाढ े होते ते
उतरिव े आिण ा ा बायकोस बो ावून आणून ित ा आप ् याकडची साम ी
िद ी व ित ा हाती यंपाक करवून दहा ा णां म भोजन घात े .
ा माणे ा गरीब ा णास ऋणमु व सुखी के ् याब तुकारामास मोठा
संतोष वाट ा आिण आप ् याकडचा पैसा स ाय ाग ा असे तो मनात णू
ाग ा; परं तु ास ाग ीच अव ाई ा सां ग ाची आठवण आ ी आिण आता
घरी गे ् यावर ित ा काय सां गावे याचा ा ा िवचार पड ा. ा ा बरोबरचे उदमी
जे पुढे गे े ां नी ही गो ित ा अगोदरच कळवून ठे िव ी होती. तुकारामाने घरी
जा ास काही वेळ अळं टळं के ी; पण ेवटी अव ाई ा ि ा ाप सोस ाचा
िनधार क न ाने घरची वाट धर ी. तो घरी गे ् यावर अव ाईने ा ा िकती दोष
िद ा असे ाची वाचकां नीच क ् पना करावी. यानंतर तुकारामा ा कोणाकडूनही
कज पैसा िमळे नासा झा ा. दु ाळ तर एवढा जबर पडना की, पयास दोन
पाय ् या धा िमळू ाग े . पाऊस कसा तो मुळीच पडे ना. गुरेढोरे चा यावाचून
पटापटा ाण सोडू ाग ी. ावेळी तुकारामाची थती फारच कठीण झा ी. जो तो
ाची हे ळणा क ाग ा. ास कोणी आप ् या दारी उभा करीना. घरात मुळीच
अ नस ् यामुळे बायकापोरास खडखडीत उपास पडू ाग े . कोणी काही
उसनवार दे ईना. मग आ सोय या ा दारोदार िहं डून काय िमळे ते तो घराती
माणसास आणून घा ी. तो कोणापा ी कज मागावयास गे ा णजे ते ा ा णत
की, आधी जुने कज फेड आिण मग नवे माग; असे णून ते ा ा आप ् या
दारातून हाकून दे त! ा ा कोणी आप ् या घरी येताना पािह े णजे ां ा
कपाळास आ ा पडत आिण ते ा ा णत की, तू आप ् या संसाराचे मातेर
क न आता आम ा पाठीस ागावयास आ ा आहे स काय? च नीघ येथून.
ा माणे तो िजकडे जाई ितकडे ोक ा ा िपसाळ े ् या कु ा माणे हाकून
दे त! ाने आप ् या आ सोय यां पा ी एक वेळ अ ी क णा भािक ी की, ा
दु ाळात जर तु ी आ ास मदत करणार नाही, तर आ ी खिचत म न जाऊ.
यासाठी आ ास थोडे से कज ा; परं तु ाची कोणासही क णा आ ी नाही. ते
ास णा े की, आमचीही तु ासारखीच अव था झा ी आहे . ा माणे
तुकारामाची भयंकर थती झा ी असता दु ाळ तर एकसारखा वाढतच गे ा
आिण ेवटी एक ेराची धारण झा ी. ते ा तर कोणासही अ िमळे नासे झा े .
तुकारामा ा माणसास चार चार आठ आठ िदवस नुसते पेजेचे पाणीही
ि◌ि◌र्ं मळ ाची पंचाईत पडू ाग ी. अ ा थतीत ाची थोर ी बायको अ अ
क न ाणास मुक ी. यामुळे तर तो फारच त झा ा. ाचे आ जन या
संगी ा ा णा े की, तू आता हा िव भजनाचा नाद सोड. या वे ा नादाने
तु ा संसाराचे वाटोळे झा े . तु ा आता जनात तोंड दाखवाय ा माग उर ा नाही.
ते ा अजून तरी सावध हो आिण हे खूळ सोड. नाही तर तुझी या नही वाईट थती
होऊन तुझा स ना होई . हे ां चे भाषण ऐकून तुकाराम ास णा ा:
िवठोबा ा भ ीचा दु ाळात ा होणा या िवप ी ी काय संबंध आहे ? जे
िवठोबाची भ ी करीत नाहीत ते ा दु ाळात मरत नाहीत काय? आ ी काही
के े तरी होणारे कधी चुकणार नाही. ते ा म ा उगीच दोष दे ऊन आप ी वाणी
क ा ा ि णिवता? पुढे काही िदवसां नी तुकारामाचा वडी मु गा संतोबा णून
होता, ाचे दे हावसान झा े . ा मु ावर तुकारामाचे फारच ेम होते. या व तो
गे ा ते ा तर ा ा संसाराचा पुरा वीट आ ा.
ा माणे केवळ तेरावे वष संसाराचा ाप ग ात पड ा असता, तो मो ा
द तेने चा वून तुकारामाने आप ् या माता-िपतरां स संतु के े ; परं तु ही ि य
मातािपतरे फार िदवस जग ी नाहीत. ा ा वया ा सतरा ा वष ां चा ास
िवयोग घड ा. पुढे अठरा ा वष वडी बंधू सावजी याची ी आटप ी. ते ा
सावजी िवर होऊन घरदार सोडून तीथया ेस गे ा. तो पु ा परत आ ाच नाही.
पुढे एकिवसावे वष तुकारामां चे िदवाळे िनघून चोहोकडे मोठा दु ाळ पड ा. ात
ाची एक बायको आिण एक मु गा यां चा अंत झा ा. ा अ ा एकामागून एक
िवप ी ा झा ् यामुळे संसार हा केवळ दु :खमय आहे . ा ा पाठीस ाग े
असता नाना िवप ी ा होऊन सव ज ाचे मातेरे होते. असे ा ा पूणपणे ात
आ े . हे आप े णभंगुर जीिवत अ ा अ ा अ ा वत संसारा ा उप ाप सोडून
िनखा स मोकळे ावे, असा ाने आप ् या मनाचा पूण िनधार के ा. ा माणे
अगदी उि व िवर होऊन तो ा आवे ासर ी घरातून बाहे र पड ा आिण
भां बनाथ नावा ा एका डोंगरावर जाऊन अगदी ान थ होऊन बस ा. इकडे
तुकाराम कोठे िदसेनासा झा ा ते ा ाचा धाकटा भाऊ का ोबा ा ा ोधास
िनघा ा. आप ् या बंधूस ोधून काढ ् यावाचून अ सेवन करावयाचे नाही असा
िन चय क न, तो ास रानावनां त व डोंगरदरीत धुंडू ाग ा. हा ोध ाने
एकसारखा सात िदवसपयत चा िव ा; पण ाचा काहीच प ा ागेना. ेवटी
सातवे िदव ी तो अविचत भां बनाथ पवतावर गे ा. तेथे ाने आप ा भाऊ डोळे
िमटू न िवठोबाचे नाम रण करीत पड ा आहे असे पािह े . तुकारामास पा न
का ोबा ा अ ंत हष वाट ा. ाने धावत जाऊन मो ा ेमाने ाचे पाय घ
धर े आिण घरी परत ये ािवषयी ास िवनंती के ी. भावाचा फारच आ ह पा न
तुकाराम दे स परत आ ा आिण घरी न जाता इं ायणी ा ितरीच बस ा. तेथे दु सरे
िदव ी ान वगैरे क न ा सात िदवसां ा उपवासाचे ा दोघा बंधूंनी पारणे
सोड े . मग तुकारामाने आप ् या भावास सां गून घरी अस े ी एकंदर खतेप े
आणिव ी. ती सगळी हाती घेऊन तो का ोबास णा ा की, याव न पाहता
आप े ोकां कडे बरे च येणे िनघते; परं तु ते ां ाकडे मागावयास जा ात काही
अथ नाही. आप ् या दे ाची ां ाकडे मागणी क न ु प रावे, यापे ा ही
खते नाहीत ी क न टाकावी ते बरे . असे णून तो ती नदीत टाकून दे ास तयार
झा ा. ते पा न का ोबा हात जोडून णा ा विड ास मी सां गावे असे नाही; पण
आपण वैरा घेत े तरी मा ा मागे अजून संसार आहे . मा ा मु ामाणसां चा
च रताथ म ा चा िवणे आहे . ते ा तुकारामाने ा ा ाधीन ात ी अध खतेप े
क न बाकीची आप ् या वा ाची णून इं ायणीत बुडवून टाक ी आिण तो ास
णा ा आजपासून म ा संसाराची दगदग करणे नाही; िभ ा मागून उदरिनवाह
करावा व कोठे तरी पडून राहावे हे च म ा यो वाटते. ते ा तु ा जर काहीतरी
वसाय क न संसार चा वावयाचा असे , तर तुझे माझे जुळावयाचे नाही. हे
वडी बंधूचे ि◌ि◌र्ं न चयाचे वचन ऐकून का ोबाने आप ा िनराळा संसार
आरं िभ ा.
यानंतर तुकारामाने आप ् या विड ां नी थाप े ् या दे वळाम े रा ंिदवस रा न
भजनपूजनािदकां चा िन म आरं िभ ा. तो ात:काळी उठून ानादी िवधी उरकून
िवठोबा ा ितमेची पूजाअचा करीत असे आिण मग बाकी उर े ा िदवसाचा वेळ
तो रानात बसून काढीत असे. दे गावा ा प चमेस तीन कोसां वर भां डार नावाचा
एक डोंगर आहे , ावर तो वेळोवेळी जाऊन एकां त बसे आिण िवठोबाचे ान व
भजन िनवधपणे करीत असे. सायंकाळ झा ी णजे ाने परत िवठोबा ा दे वळात
येऊन मो ा ेमाने दे वाचे भजन करावे. ही ाची वृ ी पा न ोक ा ा संबंधाने
नाना कुतक करीत. कोणी णत की, या ा वेड ाग ् यामुळे हा असे रा ंिदवस न
िवसंबता नाम रण क रतो. कोणी णत की, या ा ापारात तोटा आ ् यामुळे हा
बावचळ ा असावा. एरवी संसाराची परवा न क न हा असा फिटं ग झा ा नसता.
कोणी णत की, याने आप ी खतेप े बुडवून व बायकोपोरां स सोडून िव ेष ते
काय के े ? या ा पोट कोठे सुट े आहे ? पोटाची खळी भर ासाठी या ा नेहमी
गावात येऊन दारोदार िभ ा मागावी ागत आहे . ते ा दररोज उठून पवतावर
िकंवा रानात जाऊन बस ात अथ काय? कोणी ाचा प घेऊन बो त की, उगीच
रकामे बसून ाची िनंदा क रता, यात काय हा ी आहे ? आजपयत संसारात
िवप ी आ ् यामुळे तो सोडून िकतीसे ई वरभजनी ाग े आहे त बरे ? आपण तर
नेहमी असे पाहतो की, संसारात िकतीही दु :ख भोगावे ाग े तरी ाची आवड
कोणासही सुटत नाही. असे असता याने ावर ात मा न वैरा धारण के े आहे .
हे काही हानसान काम न े . ा माणे ा ा जसे वाटे , तसे तो तुकारामािवषयी
बो े ; पण ाचा ास मुळीच िवषाद वाटन नसे. ाचे िच ई वरभजनी सदा
रममाण होऊन ास ख या भ सुखाचा अनुभव घडू ाग ् यामुळे ास
जन वादाची मुळीच ि ती वाटे ना ी झा ी. पुढे एके संगी काही संतां नी ास
वैरा धारण कर ास काय कारण झा े ? असा न िवचा र ा असता, ाचे
समाधान ाने पुढी अभंग णून के े .
याती ू वं के ा वसाव ॥ आिद तो हा दे व कुळपू ॥1॥
नये बो ों परी पािळ े वचन ॥ केि याचा न तु ी संतीं ॥2॥
संसार झा ों अितदु :खे दु :खी ॥ मायबाप सेखीं िमि या॥3॥
दु ाळ आिट े ने ा मान ॥ ी एकी अ अ क रता मे ी ॥4॥
ा वाटे जीवा ास ो या दु :खे ॥ वसाय दे ख तुटी येतां ॥5॥
दे वाच दे ऊळ होत ते भंग ॥ िच ासी ज आ करावेस ॥6॥
आरं भी कीतन करी एकद ी ॥ न त अ ासीं िच आधीं ॥7॥
काही पाठ के ी संतां चीं उ र ॥ िव वासे आदरे करोिनयां ॥8॥
गाती पुढ ां च धरावे धृपद ॥ भाव िच ु करोिनयां ॥9॥
संतां चे सेिव े तीथ पायवणी ॥ ाज नाहीं मनीं येऊं िद ी ॥10॥
टाक ा तो काही के ा उपकार ॥ के े हे रीर क वूिन ॥11॥
वचन मािन े नाही सु दां चे ॥ समूळ पंच वीट आ ा ॥12॥
स अस ासी मन के े ाही ॥ मािनये े नाही ब मता ॥13॥
मािनये ा ी गु चा उपदे ॥ ध र ा िव वास ढ नामी ॥14॥
यावरी या झा ी किव ाची ू ित ॥ पाय ध र े िच ी िवठोबाचे ॥15॥
िनषेधाचा काही पिड ा आघात ॥ तेणे म े िच दु खिव े ॥16॥
 बुडिव ् या व ा बैस ो धरणे॥ के े नारायणे समाधान ॥17॥
िव ारी सां गता ब त कार ॥ होई उ ीर आता पुरे ॥18॥
आता आहे तैसा िदसतो िवचार ॥ पुढी कार दे व जाणे ॥19॥
भ ा नारायण नुपे ी सवथा ॥ कृपावंत ऐसा कळो आ े ॥20॥
तुका णे माझे सव भां डव ॥ बो िव े बो पां डुरं गे ॥21॥
ा अंभंगात तुकारामाने आप े सारे च र मो ा खुबीने अगदी संि व सा ा
रीतीने सां िगत े आहे . ा माणे ाने कोणाची पवा न क रता व कोणाचा बु वाद
मनास न आिणता संसार ाग क न पां डुरं गभजनात आप ा सव काळ
घा िव ाचा म मो ा िन चयाने सु के ा आिण तो ाने आमरण तसाच
एकसारखा चा िव ा. या संसाराती सुखिवषयां नी व नानािवध मोह संगां नी ा ा
िच ास ामोह झा ा नाही आिण ा ा हातून कोणतेही अ ाय कम िकंवा
अनाचार कधीही घड ा नाही. अ ी िन:सीमभ परायणता, िन चयाची ढता व
आचरणाची ु ता फारच थो ा नरर ां ा ठायी आढळते. ाने जो एकदा
वैरा ाचा अंगीकार के ा तो के ाच. ाचे ते वैरा ानवैरा िकंवा
सूितवैरा यासारखे िणक न ते. ात दं भाचा तर व े ही न ता. णून ते
ा ा अंगी पूणपणे बाणून आज ु व अढळ रािह े . असो, आता तुकारामाने
वैरा वृ ीचा अव ं ब के ् यावर ा ा हातून काय काय गो ी घड ् या, ां चे
िन पण पुढी करणात क .
☐☐
• पूव ा कुळा ा तफचा ाय होत असे. ा ाकडून राजे ोक काही भाग घेत
असत. ा ा ा हे नाव आहे . हा हष या सं ृ त ाचा अप ं असावा.
 वैरा वृ ी
स ों संसारा ॥ आ ी आिणक ापारा ॥1॥
णऊिन के ी सां डी ॥ दे ऊिन पिड ों मुरकुंडी ॥2॥
परतेिचना मागे ॥ मोहो िन ठुर झा ो अंग ॥3॥
सां पड ा दे व ॥ तुका णे गे ा भेव ॥4॥
काय माझ नेती वाईट णोन ॥ क ं समाधान क ासाठी ॥1॥
काय मज ोक नेती पर ोका ॥ जातां कोणा एका िनवारे ॥2॥
न णे कोणासी उ म वाईट ॥ सुखे माझी कूट खावो माग ॥3॥
सव माझा भार असे पां डुरं गा ॥ काय माझ जगासव काज ॥4॥
तुका णे माझे सवही साधन ॥ नामसंकीतन िवठोबां चे ॥5॥
ा माणे संसारिचंताताप न होऊन िच ास अढळ ां ती ा झा ् यावर तुकाराम
आप ा सगळा काळ ई वरभजनपूजनािदकां त व आ ा क ानसंपादनात घा वू
ाग ा. ा ा पूवजां नी बां ध े े िवठोबाचे दे ऊळ या वेळी अगदी मोडकळीस
आ े होते. ते ाने दे करां ा साहा ाने पु ा नीट के े . हा जीण ार चा ा
असता, तुकाराम जातीने हातात कुदळपावडे घेऊन केवळ मजुरासारखा खप ा. ा
दे वळात तो ेक एकाद ीस मोठा उ व करीत असे. कोणातरी ह रदासास
बो ावून आणून ा रा ी तो कीतन करवी आिण आपण ा ा मागे उभा रा न
टाळ, वीणा वगैरे वाजवी. कीतन आटोप ् यावर सव रा जागून तो भजन करी आिण
दु सरे िदव ी यथा ी ा णभोजन घा ू न पारणे करी. दे वळाती झाड ोट व
सारवण वगैरे तो त: आप ् या हाताने करी. कोणी वासी तेथे उतरावयाम आ ा
असता ाचा पराम तो यथा ी घेत असे. एखा ा वा ास भूक ाग ी असून
ा ापा ी काही खावयास नस ् यास ा ा तो हर य क न भोजनाची साम ी
िमळवून दे त असे. ां बचा वास क न आ े ् या या ेक ं चे पाय सुज े असता, ते
ेक ाक रता ास पाणी तापवून दे त असे आिण ां चे पाय चेपून व अंग रगडून
ा ा झा े ् या वाटे ा माचा प रहार करी. ापैकी कोणी साधुसंत अस ् यास
ापा ी बसून आ ाना िवचार मो ा भ ीने ऐके. कोणी वासी वाटे त आजारी
होऊन ा गावी आ ा असता, तुकाराम ास दे वळात नेऊन ठे वी. तेथे तो ा ा
औषधपा ाची व खा ािप ाची तरतूद घरात ् या अगदी माये ा माणसा माणे
ठे वी आिण तो चां ग ा बरा झा ा णजे ा ा जाऊ दे त असे. कोणी वाटस
तृषा ां त झा ा असता ा ा पाणी िमळावे णून तो मागात पा ा ा घागरी
भ न ठे वी. कोणी डोकीवर मोठा बोजा घेऊन चा ता चा ता टे कीस आ ा तर
 ाचे ओझे ह के ावे णून ा ा तो मदत करी. गावाती गाईबै िनबळ व
िन पयोगी झा े णजे िनदय ोक ास रानात सोडून दे त असत. अ ा प ूंना
तुकाराम चारापाणी घा ू न ां ची जोपासना करी. सारां काय की, कोणीही मनु
अथवा ाणी िवप ीत आहे असे ीस पड े असता ाचे िच कळवळू न जात असे
आिण तो ा ा आप ् याकडून होई तेवढे साहा कर ास सदा त र असे.
ा णां ा घरी तर तो एखा ा पगारी चाकरा माणे राबत असे. ां चा घरचा
झाड ोट, सडासंमाजन वगैरे कामे तो मो ा ेमाने करी. कोणी काहीही करावयास
सां िगत े असता ा ा तो नकार असा सहसा सां गत नसे. सवाभूती सम ी
झा ् याकारणाने आप ् याकडून कोणास ितळ ायही दु खवू नये, असा ा ा
मनाचा िनधार असे. ा माणे ोकां ा उपयोगी पड ात ा ा मोठ संतोष वाटे .
तो नेहमी अ ् पाहार क न िन ाही बेताचीच घेत असे. सारा िदवस काही ना काही
ोकोपकाराचे काम क न रा ीस थकवा आ ा णजे ास झोप वकर येई.
येणेक न ा ा िन ा ा भजन मास अंतराय घडे . हा अंतराय न घडावा णून
तो आप ् या डीस दोरी बां धून ती तो वरती खुंटीस िकंवा दु स या क ास तरी
अडकवी. णजे मग भजन क रता क रता डु की आ ् यास ा ा मानेस िहसडा
बसून ाची झोप टळे आिण पु ा पूव माणे ाचे भजन चा े .
तुकाराम आप ा उदरिनवाह िभ ा मागून करीत असे, हे मागे सां िगत े च आहे . तरी
ा वृ ीचा ास मनापासून कंटाळा असे. आप ा व आप ् या बायकोमु ां चा
योग ेम कसा तरी चा ा पािहजे, णून तो िन पाया व काखेस झोळी ावून
दारोदार िहं डत असे. ा िभ ावृ ीची िनभ ना ाने एका अभंगात केवळ
ानुभवाव न के ी आहे . तो अभंग हा:
िभ ापा अव ं बणे । जळो िजणे ािजरवाणे ॥
ऐिसयासी नारायण । उपेि जे सवथा ॥1॥
दे वा पायीं नाहीं भाव । भ वरी वरी वाव ॥
समिप ा जीव । नाहीं तो हा िभचार ॥2॥
जगा घा ावे सां कड । दीन होऊिन बापुड ॥
हिच अभा रोकड । मूळ आिण िव वास ॥3॥
काय न करी िव वंभर । स क रतां िनधार ॥
तुका णे सार । ढ पाय धरावे ॥4॥
हे िभ ावृ ीचे िनं केवळ ढोंगी व दां िभक ोकां ा संबंधाने यथाथ होय; परं तु
तुकारामासार ा ा िन:सीम भगव ास संसारािवषयी पुरा वीट आ ा असून,
कोण ाही कार ा वसायात मन घात े तर ई वरभ ीस अंतराय घडतो असे
वाटते, ाने ोकां पा ी घासभर अ मागून खाऊन रीरय ी क ीब ी उभी
ठे िव ् यास ात काही वावगे होत नाही आिण तुकारामासार ा परोपकाराथ
अहिन दे ह िझजिवणा या महा ास पोसावे ाग ् याने ोकां स मोठे ‘साकडे ’
पड े असे सहसा होत नाही. मो ा धमगु ाचा आव घा ू न व संसारी जनां स
अिधकच संसारिनम कर ास कारणीभूत होऊन, केवळ परा सेवनाने पु तु
होणा या जनापे ा तुकारामासारखे िवदे ही व िवर पु ष पट चां ग े होत. असो.
तरी आप े ोकां वर िवनाकारण ओझे आहे , हा िवचार ा ा मनास नेहमी टोचीत
असे. णून तो ोकां ा उपयोगी पड ास सदोिदत झटत असे. कोणी काही काम
क सां िगत ् यास तो ते मो ा उ ाहाने करीत असे.
एकदा असे घड े की, इं ायणीतीर ा एका ेतक याचे ेत िपकास यावया ा ऐन
समयास ा ा दु स या गावी धा खरे दी करावया ा जाणे ा झा े . णून तो
ेतराखणीसाठी कोणी तरी इसम पा ाग ा. ते ा आप ् या ेताजवळी
िवठोबा ा दे वळात तुकाराम रा ंिदवस िवठोबाचे नाम रण करीत बस े ा
असतो; ा ा, ‘आप ् या ेताती मा ावर बसून ेत राखतोस काय णून
िवचारावे असे ा ा मनात आ े . मग तो ेतकरी तुकारामापा ी येऊन णा ा,
तुकारामबावा, तु ी सारा िदवस ा दे वळात दे वाचे भजन करीत बसता, ते मा ा
ेताती मा ावर बसून राहा तर मा ा ेताची राखण होऊन तुमचाही
ई वरभजनाचा म अखंड चा े . मी बाहे रगावी जात आहे . ितकडून परत
यावयास म ा िनदान एक मिहना ागे . तर एवढा काळ तु ी मा ा ेताचे र ण
के ् यास मी तु ा ा अधा मण धा दे ईन. तुकारामाने हे ां चे णणे मा के े
आिण ा ा मा ावर जाऊन तो बस ा. ा माणे ेतकरी िनधा होऊन
आप ् या योज े ् या कामास परगावी िनघून गे ा. इकडे तुकाराम जो एकदा ा
मा ावर जाऊन बस ा तो तेथून िदवसभर ह ाच नाही. दोन हरी अव ाई
नव याची वाट पा न पा न थक ी. तो जेव ् यावाचून ती कधीही जेवीत नसे. ते ा
ितने आप ् या मु ी ा ा ा ोधास पाठिव े . ितने दे वळात येऊन पािह े तो
तुकाराम तेथे नाही. मग ती ा ा ोधीत ोधीत ा मा ापा ी आ ी आिण
ा ा घरी ये ािवषयी िवनंती क ाग ी. ते ा तुकारामाने ित ा सां िगत े की,
मी हे ेत राखावयास बस ो आहे . माझी भाकर इकडे च घेऊन ये. ा माणे
अव ाईने ाची भाकर ेतात पाठवून िद ी. पुढे दररोज सकाळपासून
सं ाकाळपयत तो ा मा ावर भजन करीत बसत असे. पहाटे स उठून ानादी
िवधी आटपून तो िवठोबाची पूजा करी आिण िदसू ाग े न ाग े तो मा ावर
येऊन बसे व रा पड ी णजे पु ा दे वळात जाऊन बायकोने पाठिव े ा
भाकरतुकडा खाऊन तो दे वा ा भजनात दं ग असे; पण ा राखणदारा ा हातून
ेताचे र ण मुळीच झा े नाही. ेतावर येऊन बस े ् या प ास हाकून ावणे हे
मोठे ू रपणाचे काम आहे , असे ा स भगव ास वाटे . तो मनात णे की,
गे ् या दु ाळाम े ा िबचा या प ास काहीएक खावयास न िमळा ् यामुळे यां ना
खडखडीत उपास पड े असती . आता दे वा ा कृपेने पज चां ग ा पडून ेते
िपकास आ ी आहे त. तर ा प ां ना पोटभर दाणा खाऊ ावा. यास हाकू नये.
कारण हे प ी ुधा मन हो ास जेवढे पािहजे तेवढे च येथे खातात. घरी एक
दाणाही घेऊन जात नाहीत. या व अ ा िनरपे ा ां ा तोंडात ा दाणा काढणे
हे मोठे च पातक होय. हे िवचार ा ा मनात येऊन तो ा प ां ना मुळीच हाकून
दे त नसे. यामुळे ा ेतावर प ां चे मोठमोठा े थवे येऊन नेहमी बसू ाग े ! असा
म सारा मिहना चा ा होता. पुढे तो ेतकरी आप ् या गावी परत आ ा आिण
ेताची क ीकाय थती आहे ती पाह ाक रता गबगीने तेथे आ ा व पा
ाग ा तो िजकडे ितकडे ेताची नासाडी होऊन गे ी आहे . एकाही कणसावर धड
दाणा नाही. सगळे ेत काळे िठ र पड े आहे . असे ा ा ीस पड े . ते ा
ा ा पराका े चा संताप येऊन, ाने तुकारामास मा ाव न खा ी ओढ े आिण
ा ा खरपूस मार दे ऊन ढक ीत बुक ीत गाव ा पाटी -कु कर ां पा ी ने े .
ां नी ा कुण ां चे सारे णणे ऐकून घेऊन, तुकारामास खरी हकीकत काय
घड ी णून िवचार े . ते ा ाने आप ् या हातून झा े ी गो ास कळिव ी. ती
ऐकून ास हसू आ े ; परं तु ेतकरी अगदी िबनकद ीवर येऊन ागा कर ा ा
बेतात आ ा आहे , असे पा न ां नी अ ी तोड काढ ी की, ा कुण ा ा
नुकसानाची भरपाई कर ापुरता ऐवज तुकारामापा ी मुळीच नाही. ते ा याने
ा ा नुकसानीब रोखा ि न ावा. ही तोड ा कुण ास पसंत पडून ाने
आप ् या नुकसानी ा अंदाज ास सां िगत ा आिण तेव ा ऐवजाब
तुकारामाकडून रोखा ि न घेत ा.
अ ा कारे भूतमा ा ा ठायी तुकारामाची सम ी झा ् यामुळे ा ा हातून
वेळोवेळी ोक वहार ा वे ासारखे आचरण होत असे. ा ा ठायीचा
मम भाव नाहीसा होऊन मदमक णािद सद् वृ ींचा िवकास उ रो र अिधकच
होत गे ा. दे ह परोपकारी िझजिवणे हे च आप े परम कत होय असे ा ा
वाटत असे. ा ा ठायीं ा आपपरबु ीचा जसजसा ोप होत चा ा तसतसा
अ ख िव वाम े िवठोबारखुमाई वास करीत आहे असा ा ा बु ीचा िन चय
झा ा. ाचा एकंदर आचारिवचार ा वृ ीस अनु प असा होऊ ाग ा. तो सव
ोकां स आप े मायबाप णत असे. ा ा ी कोणी बो ावयास आ ा असता
 ा ा तो ‘मायबाप’ असे संबोधन करीत असे. कोणी काही काम करावयास
सां िगत े असता ‘क रतो मायबाप’ असे णून ते तो मनापासून करी. एकदा एक
ातारी बाई ते ाचा नळा घेऊन ते आण ाक रता बाजारात चा ी होती. ित ा
चा ाची मुळीच ी न ती; चार पाव े चा ी की ती थकून खा ी बसे आिण
पु ा उठून पुढे चा े . ही ितची अव था पा न तुकाराम ित ाकडे धावत जाऊन
णा ा, माई, तु ा चा ाची ी नाही. मा ा पाठीवर बस ये. मी तु ा
बाजारात वा न नेतो व परत घरी नेऊन पोचिवतो. ते मायेचे ऐकून ती ा ा
णा ी, बाबा, म ा बाजारापयत उच ू न ने ाचे म न क रता, हा माझा ते ाचा
नळा व हे पैसे घेऊन जा आिण यां चे काय ते येई ते घेऊन ये. ा माणे ाने
ितचे ते आणून िद े . ही गो दु स या ोकां स कळ ी ते ा तेही आप े ते ाचे नळे
तुकारामाकडे ते आण ासाठी दे ऊ ाग े . ा ा ग ात एक िप वी
अडकिव ी असे. तीत जो तो आप े पैसे आणून टाकी आिण ते ाचा नळा ा ा
ाधीन करी. तुकाराम ां चे ते सगळे नळे ते ् या ा दु कानी नेई आिण ात ते
भ न ते ां चे ास परत नेऊन दे ई; पण पुढे असे होऊ ाग े की, पु ळच
ोक आपाप े नळे ा ाकडे दे ऊ ाग े , तेणेक न कोणाचे िकती ते
आणावयाचे याची आठवण ास रा नये; यामुळे सवच घोटाळा होऊ ाग ा. ते ा
मग ते ा ा ते आणावयाचे काम सां गतनासे झा े . ा एका गो ीव न
तुकारामा ा ठायीची अहं कारवृ ी िकतपत नाही ी झा ी होती हे होते; परं तु
ोकां स वाटे की, हा आप ा वेडा झा ा आहे , तर या ाकडून आप े साधे तेवढे
काम क न ावे. णून ते ा ा हवे ते काम सां गत आिण तो ते ‘होय मायबाप
क रतो’ णून करावयास ागे. असे सां गतात की, गावाती ोक आठव ा ा
बाजारास गे े णजे तुकारामास बरोबर घेऊन जात आिण ा ा डोकीवर आप ा
बोजा चढवून घरी घेऊन येत! कोणी तर इतके नीच असत की, आप ् याकडचे ओझे
िकंिचत जड झा े िकंवा ावयास कठीण पडू ाग े तर ात े थोडे से
तुकारामा ा हवा ी करीत आिण हा भगव ‘ ा मायबाप’ णून खु ा घेत
असे आिण डोकीवरचा बोजा अित ियत जड होऊन तो अगदी मेटाकुटीस आ ा
तरी तो कुरकुर अ ी मुळीच करीत नसे. मुखाने िवठोबा ा नावाचा गजर करीत तो
आनंदाने वाट चा त असे. ा माणे ोक ा ाकडून जे काही वाटे ते काम
क न घेत असत आिण तुकाराम ते मो ा संतोषाने करी; कारण ाची अ ी ढ
भावना झा ी होती की, सवा ा अंतयामी िवठोबारखमाई वसत आहे . या व ां चे
काम करणे णजे दे वास संतु करणे होय असे तो समजे.
 ा माणे भूतमा ा ा उपयोगी पड ् याने दे हाचे साथक होई असे ास वाटत
असे. कोणी संत भेट े असता ास दं डवत घा ू न ाची साधे तेवढी सेवा
कर ास तो नेहमी त र असे. संतसेवेसारखे दु सरे सुकृत नाही असा ा ा
बृ ीचा ढ िन चय असे. संतजनां चा मेळा िव भजनां त दं ग होऊन नाचू ाग ा
णजे ां ा पायास खडे िबडे ागू नयेत णून तुकाराम आप ् या हाताने जागा
साफ क न ठे वी. संतजन कीतनास बस े असता ां ची पायतणे राखीत ाने
बाहे र ् या बाजूस कीतन ऐकावे. कीतना ा वेळी िदवटी धरावयास कोणी नस ् यास
तुकाराम त: हातात िदवटी ध न उभा राहत असे. कोणी संत कीतन क ाग े
असता ां ामागे तो उभा रा न ुपद धरीत असे आिण मो ा ेमाने
ां ाबरोबर गात असे. उ ा ाम े कीतन करणा या व कीतनास बस े ् या
संतास आिण इतर जनां स उ ा होऊ नये णून हातात पंखा घेऊन तो वारा घा ीत
असे. तुळ ी ा व फु ां ा माळा तयार क न तो ां ा ग ात घा ी. ास
ि धासाम ी हवी अस ् यास ती तो हर य क न िमळवी. ां चे पाय, अंग वगैरे
दाबून ास आराम वाटे असे करी. संतां नी िकतीही क ाचे काम सां िगत े तरी तो
ते मो ा उ ् हासाने करी. कोणी ा ण भेट ा असता ाचाही आदरमान व सेवा
तो मो ा ीतीने करी. संतसेवेिवषयी ाचा िनधार पुढी अभंगात होतो.
संतां ा पादु का घेईन मोचे खां दीं ॥ हाती टाळ िदं डी नाचेन पुढ ॥1॥
भजनिविध नेण साधन उपाय ॥ सकळ िस पाय ह रदासां चे ॥2॥
ानगित मित आसन समािध ॥ ह रनाम गोिवंदी ेमसुख ॥3॥
नेणता िन नेणे नादभेद ॥ सुखे हा गोिवंद गाउं गीती ॥4॥
सव जोडी मज गोत आिण िव ॥ तुका णे संतमहं तपाया ॥5॥
तुकारामापा ी अस े ी कोणतीही व ू कोणी मािगत ी असता ती ा ा तो नाही
णत नसे; मग ित ावाचून ाचे िकतीही अड ासारखे अस े तरी ाची तो
परवा करीत नसे. एकदा असे घड े की, अव ाई आप े जुने ु गडे चुणून ठे वून
ानास गे ी होती आिण तुकाराम बाहे र नाम रण करीत बस ा होता. इत ात
एक गरीब बाई ा ाकडे येऊन एकादे जुनेपुराणे व अस ् यास ा असे णू
ाग ी. ते ा ा भगव ाने बायकोने ठे व े े ते व हळू च आणून ित ा
ाधीन के े आिण ित ा येथून वकर गुपचूप जा णून सां िगत े . ते ा ती ास
आ ीवाद दे त िनघून गे ी आिण तुकारामही तेथून उठून इं ायणी ा तीरी जाऊन
बस ा. इकडे अव ाई ान आटोप ् यावर व ठे व ् या िठकाणी येऊन पाहते तो
ते तेथे नाही. ते ा ित ा पिह ् याने असे वाट े की, ते कोणीतरी चो न ने े असावे;
परं तु ित ा नंतर कळ े की, एक बाई आप ् या नव यापा ी येऊन व मागत
होती. ित ा ाने ते िद े . घरात व तेवढे च अस ् यामुळे ित ा ओ े च व
अंगावर धरावे ाग े . इत ात कोणा नात गा ा घरी िनघून अव ाई ा येथे
आमं ण सां गावयास ोक आ े आिण ित ा बाहे र ये ािवषयी हाका मा ाग े .
ते ा अव ाईस मोठे संकट पड े आिण ती नव यास ि ा ाप दे ऊन खेद क
ाग ी. ा िदव ी तुकाराम मुळीच घरी आ ा नाही. अव ाईने िन मा माणे
भाजीभाकर के ् यावर ती त: घेऊन न जाता ा िदव ी मु ी ा हाती पाठवून
िद ी. या माणे आपपरभावाचा ोप होऊन तुकाराम अगदी िवदे ही बन ् यामुळे
अव ाईस वेळोवेळा ास होत असे. ितने कोणाचे तरी दळणकां डण वगैरे मो मजुरी
क न काही दाणे िमळवून आणावे आिण तुकारामाने कोणातरी संतास िकंवा
अपंगास घरी आणून ां चा फ ा उडवावा. कोणास ि धासाम ी पािहजे अस ी
णजे ाने पिह ् याने घरी येऊन काही दाणा अस ् यास पाहावा. आप ी व
आप ् या मु ाबाळां ची उपासमार झा ी तरी िचंता नाही; पण दु स यां चे अ न
िमळू न हा झा े े ा ाने पाहवत नसत.
या माणे तुकाराम मनु मा ावरच दया क न राहत नसे, तर गुरेढोरे , प ुप ी,
िकडीमुं ा यां ावरही ाची कृपा ी असे. प ुप ां स चारापाणी, फळे मुळे वगैरे
व िकडीमुं ां स मैदासाखर तो घा ीत असे. चा ताना पायाखा ी एकदा ाणी
सापडून ाणास मुके या भीतीने तो फार जपून पाव े टाकी. तो एकदा वाटे ने
चा ा असता ा ा सव अंगावर डास येऊन बस े . ते ा ा ा मुळीच न
उडिवता तो थ उभा रािह ा. वाटे ने जाणारे वाटस ती ाची द ा पा न दु न
जात. ा ा अंगावरची ते डास हाक ाचे कोणास धैय होईना. इत ात कोणी
ा ा ओळखीचे ोक तेथे येऊन ां नी ते मो ा यासाने झाड े आिण ा ा
मोकळे के े . असा सव कारे िवदे ही झा े ा हा साधुि रोमणी एकंदर जीवसृ ीचा
िम होऊन रािह ा होता. असे सां गतात की, एके िठकाणी काही प ी दाणा खात
असता ितकडून तुकाराम जाऊ ाग ा. ते ा ते प ी ा ा िभऊन उडून गे े . ते
पा न ास फार वाईट वाट े आिण तो मनात णा ा की, ा िबचा या ा ां नी
म ा िभऊन दाणा खात असता उडून जावे हे काही चां ग े न े . असे णून तो
तेथेच अगदी िनथळ बस ा आिण ते प ी अगदी िनभय होऊन तेथे येऊन दाणा
खाईपयत मुळीच ह ावयाचे नाही असा ाने िनधार के ा. ते ा काही वेळाने
आसपास उडून गे े े प ी, तो अगदी दगडा सारखा बस े ा पा न ा ा जवळ
आ े व तो मुळीच हा त नाही असे िदस ् याव न ते ा ा अंगावरही िबनधोक
येऊन बस े ! या संगास अनु ून तुकारामाने एक अभंग ट ा आहे . तो असा:-
अवघीं भूते सा ा आ ीं ॥ दे ख ीं ां क होतीं ॥1॥
 िव वास तो खरा मग ॥ पाडूरं ग कृपेचा ॥2॥
माझी कोणी न धरो ंका ॥ होका ोका िन ॥3॥
तुका णे ज ज भेटे ॥ त त वाटे मी ऐस ॥4॥
या सव गो ींव न ा ा अंगी साधु ाची सव णे िकती पूणपणे िबंब ी होती हे
चां ग ् या कारे ानात येई . ख या संतां ा णाचे वणन तुकारामाने आप ् या
अभंगात अनेक कारी के े आहे . ही सारी णे ा ा अंगी पूणपणे बाण ी
होती. ा ा संतवणनपर अभंगां पैकी एक वचन येथे उत न घेतो. णजे ा ाच
ां नी ाचे वणन के े से होई .
तरी संत णवाव ॥ नेणे आपु पराव ॥1॥
भनमा ी हरीवीण ॥ न पाहे ची दु जेपण ॥2॥
ेम अंतरी िन:सीम ॥ मुखीं ाच रामनाम ॥3॥
तुका णे दे हभाव ॥ संतीं सोिडये ा गां व ॥4॥
☐☐
 किव ूत
नामदे व के े ामाजी जाग ॥ ये पां डुरं गे येऊिनया ॥1॥
सां िगत े काम कराव किव ॥ वावग िनिम बो ो नको ॥2॥
माप टाकी सळ धरोिन िव े ॥ थापटोिन के े सावधान ॥3॥
माणाची सं ा सां गे तकोटी ॥ उर े ते ेवटी ावी तुका ॥4॥
मागे सां िगत े च आहे की, तुकारामास कीतनाची आवड अतोनात असून कोणी
कीतन क ाग ा णजे ा ा पाठी ी ाने धुरपद ् धर ास मो ा ेमाने
उभे राहावे. तो ह रदासा ा पाठी ी उभा रािह ा णजे कीतनास उ म रं ग
यावयाचा. असे करता करता त: ा कीतन करता यावे अ ी ा ा मनात इ ा
उ व ी. ा ा नामदे वाचे वगैरे बरे च अभंग पाठ येत असत; परं तु ते केवळ ऐकून
ा ा पाठ झा े होते. मु ाम अभंगां ा व ा घेऊन पाठां तर असे ाने अगोदर
फारसे के े न ते; परं तु कीतन करता ये ाची इ ा ा ा मनात
उ व ् यापासून ाने अभंगा ा व ा िमळवून ां चा रा ंिदवस ास घेत ा.
ाच माणे आ ा क िवषयां चे साधारण कारे ितपादन कर ाचे साम अंगी
यावे णून ाने पूव होऊन गे े ् या िनरिनरा ा साधुसंतां नी ि न ठे व े ् या
आ ा क ंथां चे प र ी न के े . ापैकी काहीकां ची नावे येथे सां गतो.
एति षयक पिह ा ात ंथ ट ा णजे ाने वरी होय. या ंथाची ु त
मो ा यासाने आम ा वै ववीराने िमळिव ी. ाच माणे भागवतां तगत
एकाद ं धावर एकनाथ ामींनी ाकृत टीका के ी आहे . ती मोठा य क न
ाने पैदा के ी; तसेच भावाथरामायण, योगवािस , अमृतानुभव आिदक न
आ ा क ंथां चा ाने यथावका ासंग के ा. ा सा या ंथां चा मननपूवक
अ ास कर ासाठी ाने भां डार पवतावर एकां ती जाऊन बसावे आिण तेथे
िच वृ ी एका क न ा महा ंथां चे यथाथ ान क न ावे आिण ाती
एकंदर ऊहापोह िच ात चां ग ा ठस ासाठी ाने ेक करण पु ा पु ा वाचून
ावर मनन करावे. ाच माणे भागवत, रामायण वगैरे पुराण ंथां चे वण तो
एका िच ाने व स ावपूवक पु ा पु ा करी. तुकारामाची बु ी मूळचीच च ाख
असून ात आणखी असे मो ा आ थेने व परम उ ् हासाने सदरी ंथां चे ाने
अ यन के ् यामुळे ा ंथाती ितपा िवषय ा ा ानात पूणपणे येऊन
गे ा आिण ाची रण ी अ ंत ती अस ् याकारणाने ा ा अिधक
िवषयां ची उप थती उ म कारे असे. फार तर काय; पण ा ंथाती ब तेक भाग
अगदी मुखो त झा े होते. या माणे तयारी चा ी असता ाने हळू हळू आप ् या
दे वळात कीतन कर ाचा म सु के ा. पुढे या क े त तो उ रो र चां ग ा
घटावत जाऊन सव महारा ात उ म कीतनकार णून िस झा ा. याचे कीतन
िकती ेमळ व भ रसाने प रपू रत असे यािवषयी पुढे मा माने सां गावयाचेच
आहे . ुत ाने हे अ ितम ा क न घे ासाठी कसा काय प र म के ा
यािवषयीच मु त: सां गू. तुकारामास अ ा िवषयां चा िनिद ास ाग ् यापासून
एकां तात बसून मनन कर ाची सवय ाग ी. पूव तो जो एकां तात जाऊन बसे तो
दे वाचे भजन, ाथना, रण वगैरे कर ासाठीच केवळ होय; पण आता ास
आ ाना िवचारात गढू न जाणे िव ेष आवडू ाग े . ा िववेचनात िनम होऊन
तो भां डार पवतावर तासां चे तास जाऊन बसत असे. यामुळे अव ाईस फार ास
होऊ ाग ा. ितचा नेम असा असे की, नवरा घरी जेवावयास न आ ् यास तो कोठे
असे तेथे ती ाची भाकर पोचवीत असे. कीतन कर ाची यो ता आप ् या अंगी
यावी णून तो भां डारपवतावर जाऊन बसू ाग ा. ते ापासून अव ाई ा ित
िदव ी दोन हरी भाकर व भोपळाभर पाणी घेऊन ा पवतावर जावे ागे. एके
िदव ी िन मा माणे ती भाकरपाणी घेऊन चा ी असता ित ा पायात एक
भ ा मोठा करवंदीचा काटा त ा. आधीच भर दोन हर ा उनातून चा त
आ ् यामुळे ती अगदी बेदम होऊन गे ी होती, ात आणखी काटा पायात भर ा.
ते ा ती ाकूळ होऊन तेथेच मू ा येऊन पड ी आिण हातात ा भोपळा उ डून
सव पाणी बाहे र सां ड े . अ ा थतीत ती बराच वेळ होती. ेवटी ा मागाने एक
इसम जात होता, ा ा ीस ितची ती अव था पडून तो ित ा जवळ गे ा आिण
ित ा डो ा ा पाणी ावून व ित ा वारा घा ू न सावध के े . मग ित ा पायात
खो वर गे े ा तो काटा काढू न ित ा ाने उभी के ी ते ा ती भाकरी व रता
भोपळा घेऊन तुकाराम होता तेथे गे ी आिण ा ापुढे भाकरी ठे वून णा ी की,
तु ी आप ् यामुळे दु स यास ास दे ता हे काही चां ग े न े . असे णून ितने
आप ी हकीकत ा ा सां िगत ी. ते ा तुकारामाचे िच कळवळू न ाने असा
िवचार के ा की, अत:पर िह ा उगीच ास दे ऊ नये. दे व सव आहे . ाची ाथना,
भजन व िचंतन कर ास इतके ां ब येयाची काहीएक आव यकता नाही. असे
मनात आणून तो ा िदवसापासून एकां त साध ासाठी इतका दू र जाऊन बसेनासा
झा ा.
ा माणे पूव होऊन गे े ् या महारा साधूं ा वा याचा ास अहिन िनिद ास
ागून ाची िच वृ ी केवळ त य होऊन गे ी. उठता बसता, िहं डता िफरता
साधुसंतां ची वचने ाने एकसारखी णत असावे. ातून िव ेषत: नामदे वा ा
अभंगां चा ास ा ा फारच असे. हानपणापासून ा महासाधूचे बरे च अभंग
 ा ा पाठ येत असत आिण आता तर ा ा ा किववरा ा एकंदर अभंगवाणीची
पूण उप थती ा झा ी होती. हा असा रा ंिदवस अ ास चा ा असता ास
एके िदव ी रा ी असे पड े की, नामदे व व िवठोबा यां नी येऊन ास थोपटू न
जागे के े आिण सां िगत े की, वा ् मीकीने ंभर कोटी रामायण के े होते ा माणे
ंभर कोटी अभंग कर ाचा नामदे वाने िनधार के ा; पण एवढी सं ा पुरी
हो ापूव च नामदे वां चे दे हावसान झा े . ते ा बाकी रािह े े अभंग तू करावे.ङ हे
ा भािवक भ ाने स वत मानून दु सरे िदवसापासून किवता कर ास
सु वात के ी. को या कागदां ची वही क न तीवर तो आप ी किवता ह े ि न
ठे वीत असे. ा ा पूव बाळबोध ि िह ाचा सराव नस ् यामुळे ाचे अ र चां ग े
नसे. तरी तो वेडेवाकडे जसे येई तसे कागदावर िटपून ठे वीत असे. मिहपती सां गतो
की, तुकारामाचे पिह े का ओिवब असून ात भागवताती द म ं धात
कृ ाची बाळ ीडा विण ी आहे ती सां िगत ी आहे . ा ओ ा एकंदर नऊ े
आहे त. यानंतरचा तुकारामाचा मु किव कार ट ा णजे अभंगा कच
होय. हे अभंग क ाग ् यापासून ा ा कीतनास िव ेषच रं ग येऊ ाग ा.
तुकाराम कृत अभंग आप ् या कीतनास णून दाखवी. पुढे पुढे ा ा ही
किव क ा इतकी अंगवळणी पडून गे ी की, तो कीतन चा े असता समयी
एकादे पूव किववचन आठव े नाहीतर त ाळ तदथवाहक अभंग रचून ती वेळ
मा न नेत असे. कधी कधी तर संग िव ेषास अनु प असा बोध तो ता ाि क
ू त ने अभंग रचून करीत असे. हे असे सहज रच े े ाचे अभंग फारच सरस
झा े आहे त. ा माणे ाची किव ी उद् भूत होऊन िवकास पाऊ ाग ी
असता ाची ोकात िव ेष चहा होऊ ाग ी. आधीच ाची कीतनप ती परम
ेमळ व िच वेधक असून ात आणखी वाटे ते ा नवीन किवता क न कीतनात
ण ाचे साम ास आ ् यामुळे ाचे ोतृजन नेहमी त ् ीन होत असत आिण
ाने के े ा बोध व ई वरय ोवणन ही ां ा मनावर उ म कारे ठसत. ाचे
कीतन अस े णजे ोकां ची अगदी गद होत असे. ाने त: क न ट े े
अभंग ोकां स फारच आवडू ाग े . जो तो ाचे अभंग ानात ठे वून िकंवा िटपून
घेऊन पाठ णत असे. तो आप ् या किवतेम े जो बोध करी ा माणे ाचे
त:चे वतन अस ् यामुळे ा ा वचनां चा ोकां ा अंत:करणावर उ ृ
प रणाम होत असे. ाची वा ी, ाची सादगुणयु किव ी, ा ा
अंत:करणाचा ेमळपणा, ा ा अंगचे अमयाद वैरा ाची िन:सीम
ई वरभ परायणता इ ादी गुण पा न ोकां ा मनात ा ािवषयी हळू हळू
पू ताबु ी उ होत गे ी. या ा ा अंग ा परम उ व अ ितम गुणा व
हा कोणी अ ौिकक पु ष आहे अ ी ाची िजकडे ितकडे ाती झा ी.
आसपास ा गावचे ोक ां चे कीतन ऐक ासाठी मो ा उ ाहाने येत आिण
ाचे बोधामृत सेवन क न कृतकृ होत. तुकाराम पंढरीची वारी वषास दोन वेळा
नेमाने करीत असे, हे मागे सां िगत े च आहे . तो पंढरीस गे ा णजे तेथे त:
के े े िव ुितपर, वैरा पर वगैरे अभंग णून भ कीतनादी करीत असे. ा
वेळी िनरिनरा ा ां तातून आ े ी संतमंडळी ाचे कीतन व अभंग ऐकून व ाची
वैरा ी ता पा न नव करीत आिण तो मोठा व ा, ासािदक कवी व महान
भगवे आहे अ ी ां ची खा ी होत असे.
☐☐
• एकाव पां च कोटी जाण ॥ ेष रािह याच बो ण. भ. ी.
 छळ
माझ मन पाह कसून ॥ िच नढळे तुजपासून ॥1॥
कापुिन दे ईन ि र ॥ पाहा कृपण कीं उदार ॥2॥
मजवरी घा ीं घण ॥ प र मी न सोडी चरण ॥3॥
तुका णे अंतीं ॥ तुजवां चुिन नाहीं गित ॥4॥
माझी आतां ोक सुख िनंदा क ं ॥ णती िवचा सां िडय ा ॥1॥
कारण होय तो करावा िवचार ॥ काय भीड भार क ं दे वा ॥2॥
तुका णे काय क ं ापिनक ॥ जनाचार सुख नािसवंत ॥3॥
तुकारामाची ासािदक अभंगवाणी व भ रसप रपू रत आिण स ोध चुर असा
कीतन कार ऐकून व पा न ोक ा ा भजनी ाग े . ाचे स र व
स ाग वतक वा य यां ची कीत सव सृत झा ी. ही ाची महती जसज ी
वृ ं गत होऊ ाग ी तसतसे ख जन ाचा िव ेष म र व े ष क ाग े ; परं तु
जे बाव क ी सोने असते. ास िकतीही तावून सु ाखून पािह े तरी ा ा
यो तेत े मा ही ूनािध ावयाचे नाही. मा अ ी दी क न मु ीत
घा ू न तापिवणारां ची खटपट थ होते. त तच तुकारामाची कीत अस होऊन
ां नी ास उप व दे ाचा य के ा ां चा तो य िन ळ झा ा. आता
ां नी ां नी तुकारामाचा थोडाब त छळ के ा, ािवषयी येथे थोडे से िन पण
क रतो; णजे तुकारामा ा अंग ा वैरा ािदसद् वृ ी िकती उ व ढ हो ा
याचा वाचकास चां ग ा य येई .
दे गावापासून काही कोसां वर िचंचवड णून एक गाव आहे . तेथे मंबाजी नावाचा
एक ा ण राहत असे. तो पुढे वैरा धारण क न गोसावी बनून दे स येऊन
रािह ा होता. ा िठकाणी मठ बां धून ात आप ् या कुटुं बासह तो राहत असे. ाने
ा गावात व आसपास ा इतर गावात काही ि के े होते. या ि ां ा
आधारावर ाचा योग ेम चा त असे. पुढे जे ा ाने पािह े की, तुकारामाचे
मह वाढू न ोक ा ा भजनी ाग े , ते ा ास फार वाईट वाट े . ाने
आप ् या दे खत व ा िमळवून पाठां तर के े ाची अगदी अ ् प काळात एवढी
ित ा वाढावी आिण ा णां नीसु ा ा ा नम ार क ागावे. तो जातीचा
केवळ ू आिण मी मोठा िति त महं त, असे असता ाची जनात कीत पसरावी
आिण म ा कोणीच पुसू नये. हे काही चां ग े न े . असे िवचार ा ा मनात येऊन
तो तुकारामाचा मनापासून े ष क ाग ा. ेवटी ाने असा िनधार के ा की,
 ाची के ा तरी ोकां देखत चां ग ी फिजती क न ा ावर आप ा े ष उगवून
ावा.
ा मंबाजीने तुकारामा ा दे वा या ा दि णेकडी बाजूस काही झाडे ावून वही
के ी होती. एकदा असे घड े की, अव ाई ा ित ा बापाने िद े ी एक ै स होती.
ितने मंबाजी ा बागात ि न झाडापेडां ची बरीच नासाडी के ी, ते ा ाने
रागावून तुकारामास व अव ाईस पु ळ ि ा िद ् या; परं तु तुकारामाने ा ा
उ ट जबाब असा मुळीच के ा नाही. पुढे ाने दे वळा ा एका बाजूपासून
आप ् या बागेपयत कुडून दे वळासभोवती दि णा घा ाची वाट अगदी बंद
क न टाक ी. नंतर काही िदवसां नी एकाद ीचा उ व आ ा. ते ा आसपास ा
खे ात े हजारो ोक ा दे वळा ी उ वािनिम जमा झा े . ा वेळी
तुकारामाने पािह े की, मंबाजी ा कुडामुळे दे वळासभोवती दि णा घा ास
ोकां ना अडचण पडते. णून ाने दि णे ा वाटे वर ा काट ा आप ् या
हाताने काढू न टाक ् या. हे ा ा णास कळताच तो ि ा ाप दे त तेथे धाऊन
आ ा आिण उपटू न टाक े ् या काट ां पैकी एक काटकी उच ू न तुकारामास ितने
मा ाग ा. तरी तुकाराम एक ही बो ा नाही. तो मुका ाने ा ा ि ा
व मार खात उभा रािह ा. मंबाजी मागे पुढे न पाहता ा ा एकसारखा झोडीत
सुट ा. एक काटकी िपंज ी णजे ाने दु सरी ावी. या माणे दहावीस का ा
ा ा पाठीवर मा न ाने फोड ् या; तरी तुकाराम अगदी ां तपणे िवठोबाचे नाव
घेत उभा रािह ा. ा माणे खरपूस मार दे ऊन मंबाजी अगदी हा बेदम झा ा. ते ा
हात आटपून परत गे ा. ाचा मार आटोप ् यावर तुकाराम तेथून दे वळात गे ा.
ते ा ाची ती अव था ोकां ा नजरे स पडून ते हळहळू ाग े व ां ा
डो ां तून खळखळ े ् या अ ुधारा ोट ् या. मग अव ाईने व इतर या ेस
जम े ् या ोकां नी ा ा अंगात त े े काटे काढू न उठ े ् या वळां वर व
झा े ् या तां वर ामक उपचार के े . मग सं ाकाळी तुकाराम कीतनास उभा
रािह ा ते ा सव या ा मो ा ेमाने व उ ाहाने वणास बस ी. गावचे सव
भािवक ोकही तेथे आ े ; पण मंबाजी बोवा कोठे िदसेना. तो तुकारामा ा
कीतनास नेहमी येत असे. या संगी तो आ ा नाही, असे पा न ाने ा ा यावयास
उ ीर का ाग ा ते पाह ासाठी एक मनु पाठिव ा. मंबाजीने सां गून पाठिव े
की, आप े सव अंग दु खत आहे , णून आप ् या ाने येववत नाही. हे ऐकून
तुकाराम ा ा घरी त ाळ गे ा आिण ा ा सा ां गदं डवत घा ू न ाचे अंग
रगडीत बस ा व णा ा की, महाराज मी आप ् या झाडास इजा होई असे काम
के े नसते तर आप ् यास राग येताना आिण आपणास त: आप ् या हाताने म ा
मार ाचा संग आ ा नसता. तरी याब म ा मा करा आिण आता कीतनास
च ा. ही अ ी तुकारामाची अ ौिकक मावृ ी पा न मंबाजी त झा ा आिण
ाग ाच उठून ा ा कीतनास गे ा. या उदाहरणाव न तुकारामाची
ुिम ां िवषयी िकती समबु ी झा ी होती हे चां ग े ानात येते. या संगास
अनु ून ाने सहा अभंग के े आहे त. ते अभंग हे :
न सोडीं न सोडीं ॥ िवठोबा चरण न सोडीं ॥1॥
भ त जड पडो भारी ॥ जीवावरी आगोज ॥2॥
तखंड दे ह ा धारीं ॥ क रतां परी न िभय ॥3॥
तुका णे के ी आधीं ॥ ढ बु ी सावध ॥4॥
बरव बरव के िवठोबा बरव ॥ पाहोिन अंत मा अंगी काठीवरी मारिव ॥1॥
ि ागाळी नीत नाहीं ॥ ब फार िवटं िब ॥2॥
तुका णे ोधा हातीं ॥ सोडवूिन घेत े रे ॥3॥
पाव ो पाव ो ॥ दे वा पाव ो रे ॥1॥
बरव संिचत होत तैसे आ रे ॥ आतां काय बो ों रे ॥2॥
सो ळ कंटकवाटा भाव क ं गे ों रे ॥ तुका णे क नी वेगळा के ों रे ॥3॥
कां होतीं कां होतीं ॥ दे वा एवढी फिजती ॥1॥
मुळी वम नसतों चुक ों ॥ तो मी ऐसे िच ी ॥2॥
होणार होऊिन गे ॥ िम ा आतां खंती रे ॥3॥
तुका णे पुरे आतां ॥ दु जनाची संगित रे ॥4॥
सोडवा सोडवा ॥ सोडवा हो अनंता ॥1॥
तुजिवण ऐसा ॥ कोण दु जा ाणदाता ॥2॥
कोणा ाज नेणा ऐस ॥ आिणका राण आ ी जातां ॥3॥
तुका णे सखया ॥ मा ा रखुमाई ा कां ता ॥4॥
पु ाची वारता ॥ ुभ ऐके जेवीं माता ॥1॥
तैसे राहो माझ मन ॥ गाता ऐकता ह रगुण ॥2॥
नाद ु जा ा मृग ॥ दे ह िवसर ा अंग ॥3॥
तुका णे पाहे ॥ कासवीच िप माये ॥4॥
ा माणे स वीं ा वृ ीस अनुस न तुकारामाने िच ोभास सदरी
सां िगत ् या माणे कारण होताच तो ोभ किवता पाने कट के ा. असो. आता
ा ा छळाचे दु सरे उदाहरण सां गतो.
एके समयी ोहगावी तुकाराम कीतन करीत असता तेथे काही सं ासी येऊन ाचे
कीतन वण करावयास बस े . ते ा तुकारामाने आप ् या कीतनात जपतपादी
मो साधनां ची थता थािपत क न भगव ाममहा ाचे वणन के े आिण जनां नी
हा ् प भ माग आच न इतर माग तु मानावे, असे मो ा आवे ाने व
ोतृवृंदा ा िच ावर पूणपणे ठसे अ ारीतीने ितपादन के े . हा बोध ऐकून ा
सं ा ास फार वाईट वाट े आिण ां नी पु ास दादोजी कोंडदे व मोका ी होता
ा ाकडे जाऊन कागाळी के ी की, तुकाराम णून कोणी एक साधू दे गावी
आहे . तो वेदो कममागा ा उ े दाथ वृ होऊन जनां स ापासून िनवृ
हो ािवषयी आप ् या कीतनां त नेहमी बोध करीत असतो आिण केवळ
नाममहा ाची ौढी गाऊन सनातन धममागाचा िनषेध करीत असतो. तर ा ा
यो ासन क न या अनुिचत मागापासून ास परावृ करा. दादोजी कोंडदे वास
तुकारामाची यो ता केवढी आहे आिण तो जो जनां स उपदे करीत आहे तो
सं ासी सां गतात तसा अयो िकंवा स मिव ंसक आहे िकंवा कसे हे चां ग े
कळत होते. ाने ां ची एकंदर िफयाद ऐकून घेऊन ास सां िगत े की,
तुकारामास येथे बो ावून आणतो आिण ाचा तुमचा वादिववाद होऊन जो वादात
हरे ा ा ासन क रतो. हे णणे ा सं ा ास मा होऊन मोका ाने
तुकारामास बो ावणे पाठिव े . हा िनरोप पोचताच तुकाराम ोहगाव ा ा णादी
भािवकजनां सह पु ास आ ा आिण संगमापा ी उतर ा. तो आ ् याची वाता
गावात पसरताच भािवक ोक ा ा द नास आ े आिण ाचा ां नी यथोिचत
आदरमान के ा. इतर जनां माणे दादोजी कोंडदे वही ा ा भेटीस िनघा े . ते ा
सं ा ां नी ाचा िनषेध के ा. तरी तो णा ा मी ास गावात घेऊन येतो. मग
तु ी ा ा ी वाद ितवाद क न ास फजीत करा; णजे मी ास ासन
करीन. असे णून दादोजीने तुकाराम उतर ा होता तेथे जाऊन ास मो ा
आदराने गावात आण े . नंतर कीतनाची तयारी होऊन तुकाराम कीतनास उभा
रािह ा. ाचे कीतन ऐक ासाठी गावाती ोकां ची गद झा ी होती. तीत ते
सं ासीही आ े होते. ां नी तुकारामाचा तो ेमळ व भ रसाने ओत ोत भर े ा
स ोध वण के ् यावर व ाची ती िन:सीम िवर ता व स ाव पािह ् यावर ां ची
िच वृ ी तट थ झा ी आिण ाचे ितपादन यथाथ आहे व ाचा भ माग खरी
कैव ् य ा ी क न दे णारा आहे अ ी ां ा मनाची खा ी झा ी. ते ा ां चा सव
अिभमान िवगि त होऊन ते अगदी न झा े . हा ां ा वृ ीत फरक पड े ा
पा न दादोजी ास णा ा की, अ ा महासाधू ी तु ी िवरोध के ा. सबब तु ास
गाढवावर बसवून मी तुमची िधंड कािढतो; परं तु तुकारामाने म थी के ् यामुळे
दादोजीने ास असे पु ा न कर ािवषयी ताकीद दे ऊन सोडून िद े . या वेळी
तुकारामाने चार अभंग ट े . ते हे :
 काखे कडासन आड पडे ॥ खडबड खडबडे सक ॥1॥
दाद करा दाद करा ॥ फिजतखोरा ाज नाहीं ॥2॥
अवघा जा ा राम राम ॥ कोणी कम आचरे ना ॥3॥
ह रदासां ा पडती पाया ॥ णती तया नागवाव ॥4॥
दोहीं ठायीं फिजत जा ॥ पारणे के े अवकळा ॥5॥
तुका णे ना के ा ॥ िवटं िब ा वे िजंहीं ॥6॥
कुटुं बाचा के ा ाग ॥ नाहीं राग जव गे ा ॥1॥
भजन ते वोंगळवाण ॥ नरका जाणे चुकेना ॥2॥
अ राची के ी आटी ॥ जरी पोटी संतिनंदा ॥3॥
तुका णे मागे पाय ॥ तया जाय थळासी ॥4॥
तारतीम वरी तोंडाच पुरते ॥ अंतरा ह येत अंतरींचे ॥1॥
ऐसी काय बरी िदसे ठकाठकी ॥ िदसत ौिककीं स ा ऐस ॥2॥
भोजनात ावे िवष का वूिन ॥ मोह चाळवणी मारावया ॥3॥
तुका णे मद दे खो नेदो कुड ॥ आदरिच पुढ सोंग दावी ॥4॥
िन काडी ॥ जरी जीवा नावे मोडी ॥1॥
तया घड ी गु ह ा ॥ गे ा उपदे तो िम ा ॥2॥
सां िगत े कानी ॥ प आपु वाखाणी ॥3॥
भूतां ा म रे ॥ ान ने चौर ॥4॥
ि क ् या सां गे गो ी ॥ भेद ोध वाहे पोटीं ॥5॥
िनंदा ुित वनी ॥ तुका णे वेची वाणी ॥6॥
िचंचवडास िचंतामणीदे व णून एक गणपतीची उपासना करणारा ा ण होता.
ाने तुकारामाची कीत ऐकून मनात आण े की, ा ा आप ् याकडे बो ावून
आणून ाची वा िवक यो ता िकती आहे ते पाहावे आिण जर क रता तो दां िभक
आहे असे आढळ े तर ास ि ा ावावी. असा िवचार क न ाने ास
बो ावयास पाठिव े . िनरोप पोहोचताच तुकाराम िचंचवड गावी जाऊन दे वास
भेट ा. ते ा ा ा णाने ाची पु ळ कसून परी ा घेत ी आिण तो खरोखरीच
महातेज ी व परम े भगव आहे अ ी ाची खा ी झा ् यावर तो ास रण
आ ा आिण ाने ां चे चां ग े आदराित के े . यानंतर हा ा ण ाचा मोठा
भ बन ा आिण ास वेळोवेळी िचंचवडास नेऊन ाची कीतने करवी.
िचंतामणीदे वाने तुकारामास िचंचवडास बो ावून ने े , ासंबंधाचे ाने पाच अभंग
के े आहे त, ापैकी एकच येथे दे तो:
माझा ामी तुझी वागिवतो ात ॥ तेथ मी पितत काय आ ों ॥1॥
 तीथ तुम ा चरणी जाहा ी िनमळ ॥ तेथ मी दु बळ काय वाणूं ॥2॥
तुका णे तु ी दे वा ि जवं ॥ मी तो काय िनं हीन याती ॥3॥
ा एका अभंगाव न तुकाराम ा णां स िकती वं मानीत असे हे पणे ानात
येते. ा ण हे भूदेव आहे त. ते ा ां चा सहसा अनादर क नये. ां नी आप ा
िकतीही छळ, े ष िकंवा ितर ार के ा तरी तो िनमूटपणे सोसावा; ां ा मनास
वाईट वाटे अ ी कोणतीही गो कधी क नये, असा ा ा मनाचा िनधार होता;
परं तु ाचा भगव ा ीचा माग सव ढ अस े ् या कममागा न सवथा िवपरीत
अस ् याकारणाने कमठ ा ण ोक ाचा फार े ष करीत; परं तु ा ा
स ोधामृताचा ाभ ास घडे ां ची ां ती िफटू न ते ाचे अनुयायी बनत आिण
आप ा जा िभमान सोडून ा ा चरणी ागत.
तुकारामां चे कीतन ऐकावे व ाची ासािदक अभंगवाणी कानी पडावी णून
ा ा कीतनास जवळपास ा गावातून ोकां चे थवे ा थवे येत. िक ेक गावचे
ोक तर ा ा मो ा आदराने आप ् या गावी बो ावून नेऊन ाची कीतने
करवीत. या माणे ोकां चा ा ावर भाव बसत जाऊन ाची कीत सवतोमुख
झा ी. ते ा ाचा ा ी, पंिडत वगैरे ोक फारच े ष क ाग े . तो जातीचा
ू असून व अंगी िव ाही काही नसून नवीन किव क रतो व जनास
भ मागाचा बोध क रतो हे पा न ां ना फारच वाईट वाटू ाग े . किव कीतनािद
क न जनास उपदे कर ाचे काम ा णाचे असता ा ू ाने ात वीण
होऊन ा णां स खा ी पहावयास ावावे हे ास कसे सहन ावे? तुकारामां चे
नुसते नाव ऐक े की, ां चे िच अगदी संतापून जात असे. अ ा ा णां पैकी
रामे वरभ णून एक गृह थ पु ाजवळ वाघो ी राहत नावाचा एक गाव आहे तेथे
राहत असे. तो चार ा े पढ ा असून आप ् या ा ाचा मोठा अिभमानी होता.
सरकारिदवाणात ाचे मोठे वजन होते. ा ा इतर कमठ ा णां माणे
तुकारामाचे कीिततेज सहन न होऊन ाचा होई तेवढा छळ कर ाचा ाने
िन चय के ा. ाने िदवाणापा ी जाऊन अ ी कागाळी के ी की, तुकाराम जातीचा
केवळ ू असून तो आप ् या अंभगां ा पाने व कीतनात ुितमिथताथाचा
जनास बोध करीत असतो. वा िवक पाहता जी वृ ी ा णासच यो , ितचा ाने
आप ा अिधकार न ओळखून ीकार के ा आहे . ते ा हा मोठाच अधम आहे .
ाने आप ् या कीतन कर ा ा ै ीने तर सव सा ाभो ा ोकां स ज ी काय
मोहनीच घा ू न टाक ी आहे . ती इतकी की, ा णसु ा ा ा पाया पडतात. हे
तर आ ा बा णास अित ियत अ ा होय. पु ा तो आप ् या वा े क न
वेदिविहत धमा ा आचारां व न ोकां ची ा उडवून भ पंथाचे माहा
 थािपत आहे . हे तर िन ळ पाखंडमत आहे . हे रामे वरभ ां चे गा हाणे ऐकताच
िदवाणबुवा अगदी संतापून गे े आिण ा िच ोभासर ी ां नी दे गाव ा
पाट ास ताकीद के ी की, तुकारामास गावातून हाकून ावे. हा पाट ास आ े ा
कम तुकारामास कळ ा ते ा तो िवचारात पड ा. ा गावात आपण इतकी वष
काढू न ोकां चा ेह व ेम संपािद े व ा गाव ा ोकां ा पारमािथक
िहतासाठी कायावाचामनेक न झट ाचा आप ा िनधार आहे , तो गाव
ामािधका या ा कमामुळे आपणास सोडून जावे ागणार हे पा न ास फार
वाईट वाट े . पु ा ा विड ां नी थाप े ् या दे व थानात रा न ाने इतकी वष
िवठोबाची सेवा के ी होती ते सोडून जाणे ा ा जीवावर आ े . णून तो त ाळ
रामे वरभ ाकडे गे ा. तुकाराम ा ा भेटीस गे ा ते ा तो ानसं ेत गुंत ा
होता. ते ा तुकारामाने ा ा दं डवत घा ू न एकदम कीतनास सु वात के ी.
ावेळी ाने ा संगास अनु प असे काही अभंग णून ाचे मन वळिव ाचा
य के ा. तरी तो अिभमानी ा ण ा ा णा ा, तू जातीचा ू असून
कीतनाम े कृत किवता बो तोस, तीत वेदवचनां चा अथ असतो. वेदाचा
अिधकार फ ा णास आहे . तु ा वेदवचनां चा अनुवाद कर ाचा मुळीच
अिधकार नाही. या व तुझे हे करणे आ ा ा ा िव वाटते. अिधकारावाचून
ुितवचनां चा अथ सां गणारा व ाचे व ृ ऐकणारे हे िन:सं य रौरवनरका त
जातात. ासाठी तू आजपासून मुळीच ु किवता क नये. हे ाचे बो णे ऐकून
तुकारामास जरा बरे वाट े . मग तो रामे वरास णा ा: महाराज, आपण म ा
केवळ दे वासमान आहा. आपण म ा जी आ ा के ी आहे ती मी ि रसावं मािनतो.
ित ा उ ट मी काहीच बो त नाही. आजपासून पुढे मी कधीही किवता क न
ि न ठे वणार नाही; परं तु महाराज, आजपयत जी किवता मी के ी आहे ितची वाट
काय? ते ा रामे वरभ णा ा की, तू आजपयत जे काही किव ि न ठे िव े
आहे स ते सारे आप ् या हाताने नेऊन पा ात बुडीव. ठीक आहे , आप ् या
सां ग ा माणे मी अव य क रतो, असे णून तुकाराम आप ् या गावी परत आ ा.
रामे वरभ ास आप े किव बुडिव ाचे ाने वचन िद े खरे . तरी ते ाने ात
झा े ् या दे वा े व के े अस ् यामुळे ाचा असा ना करणे ा ा मुळीच
चां ग े वाट े नाही. तो िवठोबा ा दे वळात जाऊन ा संकटाब दे वापा ी
क णा भाकू ाग ा. इकडे ा ा आप ी किवता बुडिव ाची आ ा झा ् याची
वाता गावात पसरताच ाचा े ष करणारे ा ण ा ापा ी येऊन ा ा आप ् या
व ा बुडिव ािवषयी सां गू ाग े . ा माणे ां नी ाचा पाठपुरावा के ् यामुळे
 ाने आप ् या सग ा व ा एका कप ात गुंडाळू न व ात मोठमोठे दगड घा ू न
ा इं ायणी ा डोहात नेऊन बुडिव ् या.
हा असा तुकारामा ा किव ाचा ना झा े ा पा न भािवक ोक िच ां त फारच
हळहळ क ाग े ; परं तु जे कुिट होते ते मनात संतोष पाव े आिण णू ाग े
की, अंगी अिधकार नसता किव क न नसते मह िमळिव ाचा य हा करीत
होता; परं तु ते िटकणार कोठवर? रामे वरभ िव ान खरा. ाने हा असा अस ाचा
मोड के ् यामुळे ाचे ोकां वर मोठे उपकार झा े . इकडे तुकाराम फारच क ी
झा ा. ाने इतके िदवस ोकिहताथ णून जी किवता के ी ितचा असा ेवट
झा े ा पा न तो मनात ् या मनात झु ाग ा. या गो ीस पाच िदवस ोट ् यावर
बा ण वगैरे काही कुिट ोक ा ाकडे येऊन ाची िनभ ना क न णू
ाग े की, तू मागे आप ी खते पा ात सोडून आप ा पंच बुडिव ास आिण
आता परमाथबु ीने के े े किव ही पा ात बुडिव े स. या माणे तुझा पंच व
परमाथ हे दो ी बुडा े . आता तू िजवंत क ास रािह ा आहे स? तु ा ोकास तोंड
तरी कसे दाखववते? दु सरा कोणी तु ा जागी असता तर ाने ाणच िद ा असता.
ोकां ा ा ती ण वा ाणां नी तर ां चे दय अगदी भेदून गे े आिण हा जीव
आता ठे वू नये असे ास वाट े ; परं तु आ ह ा क न एकदम मरणे बरे नाही,
असे ाने मनात आण े ? आिण अ पाणी वजून दे वा या ा ारासमोरी
वृंदावनात एक ि ळा होती तीवर तो जाऊन िनज ा. या समयी ा ा िच ाचा
पराका े चा ोभ होऊन ासर ी पुढी माणे ा ा तोंडून दयो ार िनघा े . हे
एकंदर वीस अभंग आहे त. ां चे येथे सम अवतरण क रतो.
भूतबाधा आ ा। हे तो आ चय गा हरी ॥1॥
जा ा भ ीचा कळस । आ े वसतीसी दोष ॥2॥
जागरणाच फळ । िद ी जोडोनी तळमळ ॥3॥
तुका णे दे वा । आहाच कळों आ ी सेवा ॥4॥
नाहीं जों वेच ों िजवािचया ाग । तोंवरी वाउग काय बो ों ॥1॥
जािणव आतां करी ये उ े । जोडी िकंवा ना तुमची जीव ॥2॥
ठायींचिच आ होत ऐस मना । जाव ऐस वना ढ जा ॥3॥
तुका णे मग वेचीन उ रे । उि ि े खरे जा ् यावरी ॥4॥
क ं किव काय नाही आतां ाज । मज भ राज हसती ॥1॥
आता आ ा एका िनवा ाचा िदस । स ािवण रस िवरस ा ॥2॥
अनुभवािवण कोण करी पाप । रतेिच संक ् प ाज ावे ॥3॥
तुका णे आतां न धरवे धीर । न े जीव थर माझा मज ॥4॥
नाहीं आइकत तु ी माझे बो । कासया हे फो उपणूं भूस ॥1॥
येसी त करीन बैसि या ठाया । तूंिच बुझावया जवळी दे वा ॥2॥
करावे ते के े सकळ उपाय । आतां पाहों काय अझुनी वास ॥3॥
तुका णे ा ा आ ेसी सेवट । होऊिनया नीट पाया पडो ॥4॥
न े तु ां सरी । यवढ कारण मुरारी ॥1॥
मग जैसा तैसा काळ । दाट सारावा पातळ ॥2॥
ामीचे त सां ड । पु होतां काळतोंड ॥3॥
ा नाहीं िच । मग कोठ तुका वेची ॥4॥
के ् यापुरती आळी ॥ काही होते टाळाटाळी ॥1॥
स संक ् पाचे फळ । होतां न िदसेिच बळ ॥2॥
दळणा ा ओ ा । र ा ख या माप ा ा ॥3॥
जातीं उखळे चाटू ं । तुका णे रा घाटू ं ॥4॥
आतां नेम जा ा । याच कळसी िव ा ॥1॥
हातीं न धरी े खणी । काय भुसकट ते वाणी ॥2॥
जाण तेण काळ । उर ा सारीन सकळ ॥3॥
तुका णे घाटी । चाटू ं कोरडा ेवटी ॥4॥
पावावे संतोष । तु ी यासाठी सायास ॥1॥
करीं आवडी वचन । पा टू नी ण ण ॥2॥
ाव अभयदान । भूमीं न पडावे वचन ॥3॥
तुका णे पर र । कां ही वाढवी उ रे ॥4॥
बो तां वचन असा पाठमोरे । मज भाव बरे कळों आ े ॥1॥
मािगत नये अ चीन हाता । नाहीं वरी स ा आदराची ॥2॥
समाधानासाठी ािव ासे कान । चो र ते मन िदसतसां ॥3॥
तुका णे आ ां तुमचेिच फंद । वरदळ छं द कळों येती ॥4॥
का ासाठी बैसों क िनया हाट । वाउगा बोभाट डां गोरा हा ॥1॥
काय आ एका िजवा ा उ ार । पाव ी उ ार काय होत ॥2॥
नेदी पट परी अ े तो न मारी । आपुि ये थोरीसाठी राजा ॥3॥
तुका णे आता अ े र तरी । मग कोण करी दु कान हा ॥4॥
माझा मज नाहीं । आ ा उबग तो कां हीं ॥1॥
तुम ा नामाची जतन । न ता थोर वाटे सीण ॥2॥
न पडावी िनंदा । कानी ामीची गोिवंदा ॥3॥
तुका णे ाज । आ ां ामीचे त काज ॥4॥
 कां हीं मागणे हे आ ा अनुिचत । विड ां ची रीत जाणतसों ॥1॥
दे ह तु जा े सकळ उपाधी । सेवेपा ी बु रािह ीसे ॥2॥
उपािध अचळ िन चय । अनुभव हा काय नाही अंगीं ॥3॥
तुका णे दे ह फां िक ा िवभागीं । उपकार अंगीं उरिव ा ॥4॥
मािगत ् यास कर पसरी । पळतां भरी वाखती ॥1॥
काय आ ी नेणों वम । के ा म नेणतां ॥2॥
बो ता बर येतां रागा । कठीण ागा माग माग ॥3॥
तुका णे येथे बो ी । असे चा ी उफराटी ॥4॥
असो तुझ तुजपा ीं । आ ा ासी काय चाड ॥1॥
िनरोध का कोंडू मन । समाधान असोनी ॥2॥
करावा तो उरे आट । खटपट वाढतसे ॥3॥
तुका णे येउिन रागा । का मी भागा मुकेन ॥4॥
आहे तेिच पुढ पाहों । बरे आहो येथेच ॥1॥
काय वाढवूनी काम । उगाच म तृ ेचा ॥2॥
थरावता ओघीं बरे । चा ी पुर पडे ना ॥3॥
तुका णे विळतां मन । आ ा ण न गे ॥4॥
सां गा दास न े तुमचा मी कैसा । ऐस पंढरीस िवचा नी ॥1॥
कोणासाठी के ी पंचाची होळी । या पायां वेगळी मायबापा ॥2॥
नसे तो ावा स ासी धीर । नये भाजू हीर उफराटे ॥3॥
तुका णे आ ा आिह पर ीं । नाहीं कुळगो ी दु ज कां हीं ॥4॥
अन ासी ठाव एक सव काज । एकािवण दु ज नेणे िच ॥1॥
न पुरता आळी दे धडी ाव । हे काय बरव िदसतसे ॥2॥
े कराचा भार माउ ीचे ि रीं । िनढळ त दु री ध रि या ॥3॥
तुका णे िकती घात ी ां बणी । समथ होऊनी केव ासाठीं ॥4॥
ुित तरी क ं काय कोणापा ी । कीित तरी कैसी वाखाणावी ॥1॥
खो ा तंव नाहीं अनुवादाच काम । उर ा तो म वरी बरा ॥2॥
णवाव ाची खूण नाहीं हातीं । अवकळा फिजती सावका ॥3॥
तुका णे ह गे तुमचे माझे तोंड । होऊिनया ं ड आळिवतों ॥4॥
कां हींच न गे आिद अवसान । ब त कठीण िदसतसां ॥1॥
अव ाच मा ा वेचिव ् या । न च े सी यु जा ी पुढ ॥2॥
बोि े वचन हारप नभीं । उतर ों तों उभीं आहों तैसीं ॥3॥
तुका णे कां ही न करावेस जा े । थिकतिच ठे े िच उगे ॥4॥
 प गोिव िच । पायी रािह िन चत ॥1॥
तु ी दे वा अवघेिच गोमटे । मुख दे खतां दु :ख न भेटे ॥2॥
जा ी इं ि यां िव ां ित । मतां पीिडत होती ॥3॥
तुका णे भेटी । सुट ी भवबंदाची गाठी ॥4॥
ा एव ा अभंगां म े ाने रामे वरभ वगैरे ा णां स मुळीच दोष िद ा नाही,
तर आप ् या हातून हा अधमच घडत होता असे ा भािवक पु षास वाट े असावेसे
िदसते. या सव उ ारां चा इ थ णून एवढाच िदसतो की, दे व ठे वी तसे राहावे,
ा ा व थेत दोष असा मुळीच नसावयाचा. आता हे असे उ े गयु उ ार ाने
काढ ाचे कारण एवढे च की, दे वाने ां त येऊन ास हे किव करावयास
सां िगत े असून ते कर ास तो सवथा अनिधकारी आहे असे ाच दे वाचे ा
सां गते. ा िवरोधाचा ास उ गडा पाडता आ ा नाही. असो. तर या माणे ोकाने
अगदी उि व िव होऊन तो ा ि ळे वर एकसारखा तेरा िदवस िन चे पडून
होता. तेव ा अवका ात ाने अ पाणी िकंवा फळमूळ काही एक खा ् े नाही
िकंवा डोळे उघडून तो कोणा ी बो ा नाही. ाची अ ी जनां त फिजती झा े ी
पा न अव ीसु ा घराबाहे र पडे ना ी झा ी. ितने ा ापा ी येऊन ाचा ा तेरा
िदवसात मुळी समाचारदे खी घेत ा नाही. जे िक ेक ोक ाचे कीतन मो ा
ेमाने ऐकत असत व ाची किवता ऐकून त ् ीन होत असत, ां ा मनात िव ेप
येऊन ते ा ाकडे येईनातसे झा े . जे कोणी फारच भािवक होते ते मा वरचेवर
येऊन ाची समजूत कर ाचा य करीत व ास काही तरी खा ािवषयी आ ह
करीत; पण तो ां ा ी एक ही बो त नसे. उपास करता करता आपोआप
ाण जावा णून ाने अ ािदकां चे सेवन न कर ािवषयी जो ढ िन चय के ा
होता तो मुळीच ढळ ा नाही. पुढे ाचा वासो ासही कमी कमी होऊ ाग ा.
ाचे रीर अगदी काठीसारखे िन चे पड े होते. तो जो एका अंगावर िनज ा
होता ते अंग ाने मुळी ह िव े च नाही. ाची ही अ ी द ा पा न िनंदक ोक
णू ाग े की, याची एक बायको ज ी दु ाळाम े अ अ क न मरण
पाव ी तसे या ा मरण येई ; परं तु भािवक ोक णत की, तुकारामाचे दे व र ण
करीत आहे . ाने आज इतके िदवस अ पाणी सेवन के े नाही तरी ाचे तेज आहे
तसे आहे , जरासु ा कमी झा े से िदसत नाही. दे व ाचा साहा कारी नसता तर
ाचे ाण कधीच गे े असते. जवळ जाऊन कान ा तर ा ा मुखावाटे
नाम रणाचा नी चां ग ा उमटत आहे , तो तु ास ऐकू येई . ा माणे
ा ा जसे वाटे तसे तो ा ािवषयी बो े .
 ेवटी तेरावे िदव ी िवठोबा बाळ प धारण क न जवळ येऊन आप ी समजूत
क रतो आहे असा तुकारामास भास झा ा. िवठोबाने ास असे सां िगत ् यासारखे
वाट े की, मी तुझा पािठराखा असता तु ा िचंता कर ाचे मुळीच कारण नाही. मी
तु ा व ा पोटा ी ध न पा ात होतो. ा तु ा उदईक िदसती . असे सां गतात
की, तुकारामास जो हा ां त झा ा की, तुकारामा ा व ा पा ावर तरं गत आहे त;
ा कोणी तरी बाहे र काढू न आणा ा. ते ा ते ोक दु सरे िदव ी व ा बुडिव ् या
िठकाणी येऊन पाहतात तो ा पा ावर अगदी कोर ा तरत आहे त. ा पा न
भािवक ोकास मोठा आनंद झा ा आिण ते भगव ामाचा मो ाने गजर क
ाग े . ा जम े ् या ोकां पैकी जे िक ेक पोहणारे होते ां नी ाग ीच
डोहाम े उ ा टाकून ा व ा तडीस आण ् या. ा अगदी सुरि त आहे त असे
पा न भ मंडळीस मोठाच हष झा ा. हा सव अद् भुत कार ऐकून तुकारामाने
डोळे उघड े आिण तो पाहतो तो व ा खरोखरीच सुरि त आहे त. या वेळी जो ास
हष झा ा ासरसे ाने सात अभंग ट े . ते येणे माणे:-
थोर अ ाय के ा तुझा अंत ां पािह ा । जनां िचया बो ासाठी िच ोभिव ॥
भागिव ासी के ा सीण अधम मी यातीहीन । झां कूनी ोचन िदवस तेरा रािह ो ॥
अवघ घा ु िनया कोडे तानभुकेच साकडे । योग ेम पुढे तुज करणे ागे ॥3॥
उदकीं रा ख े कागद चुकिव ा जनवाद । तुका णे ीद साच के आपु ॥4॥
तूं कृपाळू माउ ी आ ां दीनां ची साउ ी । न सरीत आ ी बाळवे जवळी ॥1॥
माझे के े समाधान प गोिजरे सगुण । िनविव मन आि ं गन दे ऊनी ॥2॥
कृपा के ी जनां हातीं पायीं ठाव िद ा संती । कळो नये िचतीं दु :ख कैसे आहे त ॥
3॥
तुका णे मी अ ायी म करीं वो माझे आई । आतां पुढे काई तुज घा ूं सां कड ॥
4॥
कापो कोणी माझी मान सुख पीडोत दु जन ।
तुज होय सीण ते मी न करी सवथा ॥1॥
चुकी जा ी एक वेळा मजपासूनी चां डाळा ।
उभ करोिनयां जळामाजी व ा रा ख ् या ॥2॥
नाहीं के ा हा िवचार माझा कोण अिधकार ।
समथासी भार नकळे कैसा घा ावा ॥3॥
गे होऊिनया माग नये बो ों त वाउग ।
पुढि या संग तुका णे जाणाव ॥4॥
काय जाणे मी पामर पां रं गा तुझा पार ।
 ध रि या धीर काय एक न क रसी ॥1॥
उतािवळ जा ो आधी मितमंद हीनबु ।
प र तूं कृपािनिध नाहीं के ा अ े र ॥2॥
तूं दे वाचाही दे व अव ा ां डाचा जीव ।
आ ां दासा कीव कां भाकण ाग ी ॥3॥
तुका णे िव वंभरा मी तो पिततिच खरा ।
अ ाय दु सरा दारी धरण बैस ों ॥4॥
न ती आ ीसी सासुरी अथवा घाय पाठीवरी ।
तो ां के ा हरी एवढा तु ा आकां त ॥1॥
वां िट ासी दोही ठायी मजपा ीं आिण डोहीं ।
ागों िद ा नाही येथ तेथ आघात ॥2॥
जीव घेती मायबाप थो ा अ ाया ा कोप ।
ह तो न े सोप साहों तोंिच जाणीत ॥3॥
तुका णे कृपावंता तुज ऐसा नाही दाता ।
काय वाणूं आतां वाणी माझी कुंठ ी ॥4॥
तू माउ ी न मयाळ चं ा नी ीतळ ।
पािणया नी पातळ क ् ोळ ेमाचा ॥1॥
दे ऊं का ाची उपमा दु जी तुज पु षौ मा
ओवाळू नी नामा तु ाव नी टािक ो ॥2॥
तुवां के े रे अमृता गोड ाही तूं परता ।
पां चा त ां चा जिनता सकळ स ानायक ॥3॥
कां हीं न बो ोनी आता उगाच चरणीं ठे िवतों माथा ।
तुका णे पंढरीनाथा मा करीं अपराध ॥4॥
मी अवगुणी अ ायी िकती णोन सां गों काई ।
मातां मज पायीं ठाव दे ई िव े ॥1॥
पुरे पुरे हा संसार कम बिळवंत दु र ।
राहों नदी धर एके ठायीं िन चळ ॥2॥
अनेक बु ीचे तरं ग ण णां पा टती रं ग ।
ध ं जाता संग तंव तो होतो बाधक ॥3॥
तुका णे आतां अवघी तोडीं माझी िचंता ।
येऊनी पंदरीनाथा वास करीं दयीं ॥4॥
 ा माणे हा जो अद् भुतचम ार घड ा ाची वाता ाग ीच चोहोकडे पसर ी.
दू रदू र ा गावचे भािवक ोक दे गावास येऊन ा व ा पाहत असत आिण ां ा
ती क न घेऊन जात असत. या गो ीमुळे तुकारामाची िजकडे ितकडे फारच
ाती झा ी आिण ा ािवषयी ोकां ा मनात स ा बु ी अिधकच उ
होऊन कुिट ोकां ची तोंडे अगदी बंद झा ी.
आता या चम ारासारखाच दु सरा एक चम ार मिहपतीने सां िगत ा आहे , ाचे
िन पण येथे कथे ा अनुसंधानासाठी क रतो. वर सां िगत े ा रामे वरभ
तुकारामा ा व ा पा ाबाहे र काढ ा ा सुमारास नागनाथा ा द नासाठी
पुणे हरी गे ा होता. तो ा दे वळाजवळी एका बागेत ि ां सहवतमान ि र ा.
हा बाग अनगड ा नामक एका िस ाचा होता. ा बागेत ा ा ीस एक
ज ा य पड ा. ात वे क न ाने आप े ानादी िवधी उरकून घेत े . इकडे
ा िस ाने िनमाजा ावेळी हातपाय व तोंड धु ाचे आप े पाणी ा ा णाने
गढू ळ के े आहे असे पािह े ते ा ाने रागास चढू न ास असा ाप िद ा की,
माझे पाणी ाने खराब के े आहे ा ा अंगाचा एकसारखा दाह होत राही . हे
ाचे ापवचन कानी पडताच रामे वरा ा सव अंगाची बेसुमार आग होऊ ाग ी
आिण तो अगदी कासावीस झा ा. पुढे काय करावे ते ास सुचेना. ते ा ा ा
ोकां नी सां िगत े की, आपण ा फिकरासच रण जाऊन कृतापराधाची मा
मागावी. ही सूचना ा गिव ा णास मुळीच च ी नाही. तो णा ा की, मी
जातीचा बा ण असून तो अगदी हीन जातीचा यवन आहे . मी ा ाकडे सहसा
जाणार नाही. मग तो तेथून अंगावर ओ ी व े घेऊन ावर ि झा यां तून
पा ा ा धारा धरताहे त अ ा थाटाने आप ् या घरी गे ा; परं तु ा ा अंगाचा दाह
काही के ् या मेना. रा ंिदवस तो एकसारखा तळमळू ाग ा. ा वेळी ा ा
वाटू ू ाग े की, आप े ाण आता खिचत जातात. ही अ ी रामे वराची द ा पा न
िनरिनराळे ोक िनरिनरा ा क ् पना क ाग े ; परं तु ब तेक ोक णू
ाग े की, याने तुकाराम साधूचा नाहक छळ के ा ाचे हे फळ या ा ा झा े .
हे यथायो च झा े . पुढे तो आप े घरदार सोडून आळं दीस येऊन रािह ा.
अजानवृ ास गळती बां धून ित ा खा ी बसून ाने ानदे वापा ी धरणे घेत े . ाने
रा ंिदवस तेथेच बसून ानदे वाची आराधना चा िव ी. असे करता करता एक रा ी
ास असा ां त झा ा की, महाभगव नामदे वाचा अवतार जो तुकाराम ाची
िनंदा व े ष तुजकडून घड ् यामुळे तुझे सारे सुकृत न होऊन तु ा ही था ा
झा ी आहे . तरी आता मनात खरा भाव ध न ा महासाधूस रण जा, णजे तुझी
ही महाप ी दू र होई . हा ां त होताच रामे वरभ जागा झा ा आिण ा ा
कृतकमाब अनुताप झा ा. तुकारामा ा व ा पा ातून तेरा िदवसां नी कोर ा
िनघा ् याची वाता ाने पूव ऐिक ीच होती. ात आणखी सदरी सां िगत ् या माणे
ा ा ानदे वाचा ां त झा ा. ते ा ाने तुकारामास एक प भीत भीत ि िह े
आिण ते आप ् या ि ां ा हाती दे ऊन ास दे स रवाना के े . ा प ात ाने
तुकारामाची ुती क न कृतापराधाब ाची अन भावे मा मािगत ी होती.
हे प ाि ां नी तुकारामा ा हाती दे ऊन घड े ी सव हकीगत ा ा िनवेदन
के ी. तो ाचा दु :खकारक वृ ां त ऐकून तुकारामास फारच वाईट वाट े आिण तो
णा ा की, रामे वरभ ासार ा सु ी पंिडतावर असा संकट संग का बरे
गुदरावा? यावेळी वा िवक पाहता ाने के े ा अपराध ा ा ात यावा; पण
नाही. ा महािवर भगव ास ुिम समान होऊन गे े अस ् यामुळे ा
ा णाचे ा प ाती क णापर वाचून ाचे अंत:करण ाग ीच वून गे े .
मग तुकारामाने ा ा प ास उ र णून एक अभंग क न ा ि ां पा ी िद ा
तो अभंग हा:
िच ु तरी ु िम होती ॥ ा हे न खाती सप तया ॥1॥
िवष ते अमृत आघात त िहत ॥ अकत नीत होय ासी ॥2॥
दु :ख त दे ई सव सुख फळं ॥ होती ीतळ अि ाळा ॥3॥
आवडे िजवां जीवािचये परी ॥ सकळां अंतरी एक भाव ॥4॥
तुका णे कृपा के ी नारायणे ॥ जिणजे त येण अनुभव ॥5॥
हा अभंग घेऊन ि मंडळी रामे वराकडे परत आ ी. ाने तो मो ा ेमाने पु ा
पु ा वाच ा. ते ा ा ा अंगाचा दाह हळू हळू उप म पाव ा. हा अद् भुत य
येताच ाने तुकारामास तेथूनच ोटां गण घात े आिण तो णा ा की, आ ी वेद,
उपिनषदे वगैरै महा ंथां चे अ यन के े खरे ; परं तु तुकारामा ा अंगी जो हा
परा म आहे तो केवळ अ ौिकक होय. ाने आप ् या व ा पा ात बुडिव ् या
असता ा पु ा वरती ज ा ा त ा कोर ा आ ् या, ाचे साम काय सां गावे?
या माणे तुकारामाची ुती क न तो ा ा द नासाठी दे स जावयास िनघा ा;
परं तु तो आप ् या भेटीस येत आहे असे कळताच तुकाराम ा ा सामोरा गे ा.
वाटे त दोघां ची गाठ पड ी, ते ा रामे वरभ ाने ाची पु ळ ुती क न ट े ,
महाराज, आपण परम वैरा ी भगव आहा. हे मी पामराने न जाणून आप ा
िनरथक छळ के ा, ाब म ा मा करा. हे ाचे न पणाचे भाषण ऐकून
तुकाराम णा ा: महाराज, मी कसा झा ो तरी हीन जातीचा मनु . आप ी
मजवर िन कृपा असावी एवढे च माझे आप ् या चरणापा ी मागणे आहे . हे ाचे
अ ंत िन पटपणाचे व ग रबीचे भाषण ऐकून रामे वरभ ाचे मन अगदी िवरघळू न
गे े आिण तो ास णा ा: महाराज आपण आप ् या हाताने ि िह े ा अभंग
वाचून मा ा अंगाचा दाह म ा आहे आिण ा एका अभंगा ा योगाने मा ा
िच वृ ींतही सवतोपरी पा ट झा ा आहे . आता मी आप ा समागम सोडून परत
आप ् या घरी कदािप जाणार नाही. आप ् या चरणापा ी या पामरा ा िन ठाव
ावा. असे णून तुकारामाचे पाय ाने धर े ! या माणे ा कमठ ा णाने
आप ् या िव े ा व उचवण ी ा घमंडीत तुकारामाचा िवनाकारण छळ के ा
असता, ा ा गवाचा अगदी प रहार होऊन तो ाचा अनुयायी बन ा.
ा रामे वरभ ा ा िकंवा दु स या बा णां ा िचथावणीव न दे गाव ा
अिधका याने तुकारामाची एक वेळ िधंडही काढ ी होती, असे ा ा पुढी
अभंगाव न िदसून येते:
द र ही आ ा सुख ते सोहळे ॥ झा स गबाळ ं गणाच ॥1॥
कोण तेथे काय क रतसे कोड ॥ ज ीं आ ा घोड ठाव नाहीं ॥2॥
फार दीस हौस रािह ी अंतरी ॥ पुरिवतां हरी ऐस झा ॥3॥
जन साधु तु ीं के अस कोड ॥ गाढवाचे घोड िद ् ह ऐस ॥4॥
तुका णे आता बैसो ाव वर ॥ सव च ा थर माग पुढ ॥5॥
नेसणे आ े होत ग ा ॥ ोक र ा क रती ॥1॥
आपिणया सां व र े ॥ जग भ े आपण ॥2॥
संबंध तो तुट ा येण ॥ जागेपणे चे ां चा ॥3॥
भ ती सेवा होती अंगे ॥ वारस वेग पिड ॥4॥
सां व र नीट वोजा ॥ ि ाजा पुिढ ां ा ॥5॥
बरे उघिड े डोळे ॥ हळहळे पासुिन ॥6॥
तुका णे िवटं बना ॥ नारायणा चुक ी ॥7॥
गावी ा भून बो ाऊिन वरी ॥ हजामत बरी के ी माझी ॥1॥
मा ा मायबापे न त के कोड ॥ गाढवाचे घोड दे व िद ॥2॥
कंदपा ा माळा घा ु िनयां गळां ॥ ऐसा हा सोहळा न ता झा ा ॥3॥
सोईरे धाईरे आिणक सहोदर ॥ ध रय छ मजवरी ॥4॥
मायबाप दो ी आिण करव ी ॥ वरात िमरव ी ऐसी न ती ॥5॥
तुका णे तु ी हळू हळू च ा ॥ उगाच ग ब ा क नकाङ ॥6॥
हे अभंग वाच े णजे आम ा च र नायका ा अंगी भदमक णाितित ादी
सा क गुण िकती पूण ाने वसत होते, ते उ म कारे िदसून येते.
☐☐
• हे अभंग फ रा. तुकाराम ता ां नी छाप े ् या गा ां त आढळतात. दु स या
कोण ाही छापी गा ां त आढळत नाहीत व मिहपतीही या गो ीचा उ ् े ख
करीत नाही; परं तु एकंदर भाषासरणी व किव ाचे प पाहता हे अभंग खु
तुकारामाचेच आहे त असे णावे ागते. ते ा हा छळाचा कार मिहपतीने कसा
विण ा नाही नकळे . तुकारामाने काही तरी खोटे च ि न ठे व े आहे असे सहसा
णता येत नाही. ते ा हा असा छळ ोकां नी ाचा के ा होता यात सं य नाही.
 ि वग
िहरा ठे िवता ऐरणीं ॥ वां च मा रतां जो घणीं ॥1॥
तोिच मो पावे खरा ॥ करणीचा होय चुरा ॥2॥
मोहरा होय तोिच अंगे ॥ सूत न जणे ाचे संग ॥3॥
तुका णे तोिच संत ॥ सोसी जगाचे आघात ॥4॥
आ ी वैकुंठवासी । आ ो याची कारणासीं ॥
बोि े जे ऋिष । साच भाव वताया ॥1॥
झाडूं संतां चे मारग । आडरानी भर जग ॥
उ ाचा भाग । ेष उर त सेवूं ॥2॥
अथ ोप ी पुराण । ना के ा ान ॥
िवषय ोभी मन । साधने बुडिव ीं ॥3॥
िपटू ं भ ीचा डां गोरा । किळकाळासी दरारा ॥
तुका णे करा । जयजयकार आनंदे ॥4॥
मागी करणात सां िगत ् या माणे तुकारामाचा ोकां कडून एकसारखा छळ होत
होता, तरी ाची सा क वृ ी, िच ावर ठस ासारखा बोध व िन:सीम िनरपे बु ी
यां ा योगाने तो ोकास हळू हळू पू , मा व ि य होत गे ा. आसपास ा
गावात े ोक ा ा मो ा आदराने आप ् या गावी घेऊन जात आिण ां ची
कीतने करवीत. ही कीतने ऐकावयास दू रदू रचे ोक मो ा ेमाने येत आिण ा ा
ा अ ंत िच वेधक व बोधपर वा याने ा ा ठायी सा क भावाची उ ती होत
असे. तो जनास ा गो ीचा बोध करीत असे, तदनुसार ाचे अहिन आचरण
असून आणखी तो बोध मो ा कळव ाने व केवळ ोकिहतबु ीने ा ाकडून
होत असे. याि वाय ाची वा ी अ ितम असून तो जे कृत अभंग
कीतनसमयी णत असे ते अ ंत ासािदक व िच वृ ी त ् ीन करणारे असत.
या सव गो ीमुळे ोकां ा मनात ा ािवषयी परमपू ाची बु ी उ होऊन,
ाचा समागम अहिन असावा असे ास वाटू ाग े ; परं तु तुकारामा ा बोधाने
ां ा ठायी वैरा वृ ी उ होत असे, ते सारे संसारी जन अस ् या कारणाने
ास सवसंगप र ाग क न ाचे अनुयायी होणे साधत नसे. िच ां त एकादी वृ ी
उ झा ी असता सव मोहास न जुमानता तदनुसार वतन ठे वणे फारच थो ां ना
साधते. ातूनही संसारात ा होणा या एकंदर सुखिवषयां चा ाग क न व
पु दारािदकां ा ेमाचा पा तोडून केवळ िनवृि मागाचा अव ं ब कर ाचे धैय
फारच थो ां ना असते. अ ा कमी धैया ा ोकां ना तुकारामाचा असा सव िस
उपदे आहे की, ‘सुखे संसार करावा माजी िव आठवावा.’ असो. आता आम ा
च र नायकाचे कोण कोण ि कोणकोण ा संगी झा े ते थोडे से येथे सां गू. हे
सां ग ापूव त: तुकारामाने कोणास गु के े होते ते येथे कळिवणे इ होय. हा
तुकारामाचा गु घे ाचा कार सारा ां तच घडून आ ा. ा ा एक वेळ असे
पड े की, तो इं ायणीत ान क न व हातात तुळ ीप े घेऊन िवठोबां ा
दे वळात चा ा असता ा ा एक ा ण भेट ा. ते ा आप ् या िन ा ा
प रपाठा माणे ा बा णा ा पायी तुळ ीप वा न ाने ास सा ां ग नमन के े .
ते ा ा ा णाने संतु होऊन ा ा म कावर ह ठे िव ा आिण ास
रामकृ नामाचा मं सां िगत ा. ा वेळी तुकारामाने ास आप ी गु परं परा
कोणती णून िवचार े असता, ा ा णाने ा ा असे सां िगत े की, राघवचैत
नामक वै व भ ाचा ि चैत के व णून होता. तो माझा गु असून माझे
नाव बाबा चैत असे आहे . इतके झा ् यावर तुकारामाने आप ् या ा ां त ् या
गु स असा आ ह के ा की, ामीमहाराज मा ा आ मी आप े हे पिव पाय
ागावे. मी आपणास ि धासाम ी आणून दे तो. आप ् या हाताने यंपाक क न
यथे भोजन करावे. ते ा तो ा ण णा ा की, म ा पाव ेर तूप दे ी तर मी
येतो. ते दे ाचे तुकारामाने कबू के े आिण ाचा हात ध न ास गृही
आण े आिण आप ् या ीस हाक मा न ट े की, आप ् या घरी हे ि जवय
आ े आहे त. यास भोजनाचे सगळे सािह पुरवून मागती तेवढे तूप िमळवून ावे.
हे ाचे ऐकताच अव ी अगदी ोधािव झा ी. ती णू ाग ी की, हा
आप ा जे ा ते ा कोणाना कोणातरी ा णास घरी घेऊन येतो आिण ास ि धा
दे ऊ सां गून भां डीकुंडीही काय ागती ती ावयास सां गतो. माझी भां डी तर या
ोकां नी अगदी जाळू न फोडून टाक ी. हा जर नेहमी असेच िभ ुक आणू ाग ा
तर माझा संसार तरी चा ावा कसा? ही ितची चडफड ऐकून तो ा ण तेथून िनघून
गे ा. येणे माणे पा न तुकाराम ग ब ू न जागा झा ा आिण आप ् या मना ी
खेद क ाग ा की, मा ा बायको ा वाईट भावामुळे म ा सद् गु चा
सहवास अंतर ा. मी करं टा ा अ ा क मय संसारास क ासाठी अजून िचकटू न
रािह ो आहे ? असा ती प चा ाप ा ा झा ा असता, मना ा ा सु ोभ
अव थेत ाने सात अभंग के े आहे त; ते हे :-
सद् गु राय कृपा मज के ी । प र नाहीं घड ी सेवा कां हीं ॥1॥
सां पडिव े वाटे जातां गंगा ाना । म की तो जाण ठे िव ा कर ॥2॥
भोजना मागती तूप पाव ेर । पिड ा िवसर ामाजी ॥3॥
कां ही कळे उपज ा अंतराय । णोिनया काय रा झा ी ॥4॥
 राघव चैत के व चैत । सां िगत ी खूण मािळकेची ॥5॥
बाबाजी आप े सां िगत े नाम । मं िद ा राम कृ ह र ॥6॥
माघ ु द मी पा िन गु वार । के ा अंगीकार तुका णे ॥7॥
ओस झा ् या िद ा मज िभंगुळवाण । िजव ग नेण मज कोणी ॥1॥
भय वाटे दे ख वापदां चे भार । न े मज धीर पां डुरं गा ॥2॥
अंधकारापुढे न च वे वाट । ागती खुंट काटे अंगा ॥3॥
एक ा िन:संग फाकती मारग । िभतों न े ाग चा ावया ॥4॥
तुका णे वाट दावूिन सद् गु । रािह ा हा दु पां डुरं ग ॥5॥
मािझये मनींचा जाणोिनयां भाव तो करी उपाव गु राजा ॥1॥
आवडीचा मं सां िगत ा सोपा । जेणे न गुंपा काहीं कोठ ॥2॥
जाती पुढ एक उतर े पार । भवसागर साधुसंत ॥3॥
जाण ा नेण ा ा जैसी आवडी । उतार सां गडी तापे पेटीं ॥4॥
तुका णे मज दािवये ा ता । कृपैचा साग पां डुरं ग ॥5॥
सद् गु न मज आ ीवाद िद ा। ह ष भर ा दयी माझे ॥1॥
दयीचा भाव कळ ा गु ीं । आनंद उ ् हासीं बो े मज ॥2॥
बो े मज गु कृपा तो क िन । तुका णे मनी आनंद ों ॥3॥
अनंत ज ींचा ीण उतर ा । सद् गु भेट ा सदानंद ॥1॥
सदानंद माझा पां डुरं ग पूण । मायािद कारण िव वबीज ॥2॥
दे उिनया हाती िनज बोधर । तोिड ा य संसारींचा ॥3॥
तुका णे गु उपकारासी पाहीं । न िमळे च कां हीं ां डां त ॥4॥
मज अनाथासी घेउनी पदरीं । िनघा े बाहे री गु राज ॥1॥
आकाराचे माथा दे उिनयां पाय । ठे िव अ य िनज पदीं ॥2॥
काय सां गू माझी वाचा हे िनम ी । सद् गु माउ ी दयाळू जे ॥3॥
तुका णे येथे मरोनी ज ों । आप पाव ों अिध ान ॥4॥
ध ध सद् गु राज । ोत दाखिव ी मज ॥1॥
काळ िपवळ ढवळ । प गोिजरे सावळ ॥2॥
जैसे रं ग उमटित । पाहे आ ोित ॥3॥
च उमटित । म े िहरे झळकती ॥4॥
अनुहाताचा गजर । सोहं नादाचा कार ॥5॥
तुका णे ऐस दावी । ाचे पाय माझे िजवी ॥6॥
या माणे ाती गु ा ी स मानून तुकारामाने आप ा िव भ ीचा म
मो ा उ ाहाने व ेमाने आज अ ाहत चा िव ा. मनु िकतीही ानसंप व
ई वरभ परायण अस ा तरी ास गु पस ी व गु पदे घड ् यावाचून धमाचे
खरे रह कळत नाही व ते कळ ् यावाचून अ ंत इ जी कैव ् य ा ी ती
हो ाची मुळीच आ ा नाही. अ ी समजूत सव ढ अस ् याकारणाने
तुकारामास गु सादाची अपे ा भासणे साहिजक होते. गु वाचून सव
धमाचरणाचा अटाट टका असा ाचा िनधार होऊन रा ंिदवस ा ा हा
गु पस ीचा िनिद ास ागून ेवटी वर सां िगत ् या माणे ास ाम े
गु द न घड े . ा ात ् या गु ने ा ा इ असाच मं ोपदे के ् यामुळे
ा ा कृताथता वाटू न पुढे जागृतीती खराखुरा गु ोध ाचा ह ास ाने
सोडून िद ा. तो परम भािवक असून जागृतीत व ात जे अनुभव आपणास
घडतात ते सव ई वरीमायेचे खेळ आहे त; या व ते वहारात स वत मानूनच
चा े पािहजे; एरवी हा भवसागर त न जाणे मोठे दु घट आहे असे ास वाट े ,
यात काही नव नाही. असो तर या माणे ाती गु पदे ा माणे पुढे ाने
आप े आचरण िकती चोख रीतीने ठे व े हे ा ा च र ात िदसून येते. असे भािवक,
ेमळ व ढिन चयी ि ा गु स ा होतात ते ध होत. नाहीतर ह ् ी
गु करणे णजे केवळ औपचा रक कार होऊन रािह ा आहे . गु ने कानात
काहीतरी ठरीव वचन सां गावे आिण या कृि म ि मंडळीने ा वचनाचा भंग
आप ् या आचरणात ितपदी करावा, असा ब तक न िजकडे ितकडे म
आढळतो. पु ा अ ीकडे गु ही अगदी सामा तीचे मनु असतात. ां चे
आचरण िकंवा धम ान ां ा ि वगा न ण ासारखे चां ग े नसते. िक ेक
िठकाणी तर गु पे ा ि ां चीच यो ता अिधक असते.
असो; आता ा िन महापु षा ा अ ंत ु आचरणाने व ेमळ उपदे ाने
पृ ळ ोकां ा मनाची उ ती होऊन ते ा ा भजनी ाग े ; परं तु ातून
मु त: चौदा असामी ा ा जवळ सवदा असत. ाती काही जणां ची नाव
मिहपतीने िद ी आहे त. ती ही: गंगाधरपंत मवाळ कडूसकर- ा ण, संताजी
जगनाडे चाकणकर-ते ी, रामे वरभ , कोंडभ पुरािणक, ि वजी कासार व
नावजी माळी. आता याची काही ण ासारखी हकीकत मिहपतीने िद े ी नाही.
जी थोडी ी मािहती उप आहे . ित ा आधाराने काही ि . गंगाधरपंत मवाळ
हा तुकारामा ा अंगचे अ ोकसामा गुण पा न व ा ा वैरा पर उपदे ाने
िवर होऊन, सव संसार सोडून ा ाजवळ नेहमी असे. ाने आप ् या
ा ाचा अिभमान सोडून केवळ संतसंगाने व संतवचन वणाने आप ् या
जीिवताचे साथ होई असे मनात आणून तुकारामाचे अंतेवािस ीकार े होते.
तो नेहमी तुकारामा ा मागे टाळ घेऊन उभा राहत असे. तुकारामा ा जे ा जे ा
किव कर ाची ू त होई ते ा ते ा हा ते ि न ठे व ासाठी हाती
दऊत े खणी घेऊन तयार असे. तुकाराम कीतनास उभा रािह ा असता संगोपा
ता ाि क ू त ने जे अभंग करीत असे ते हा ेमळ ा णि ानात ठे वून
कीतन आटोप ् यावर वहीत ि न ठे वीत असे. ा माणे हा स सदै व
तुकारामापा ी अस ् याकारणाने जी जी अमृतरसोपम वचने वेळोवेळा ा ा
मुखावाटे िनघत, ती ि न ठे व ाची सोय होऊन आज ा आ ास ती पहावयास
िमळत आहे त. ते ा याब सव महारा जन ा कडूसकर ा णाचे ऋणी आहे त.
असो. आता ा ा दु स या ि ािवषयी ि . संताजी जगनाडे हा जातीचा ते ी
असून चाकणचा राहणारा होता. या प ीकडे ा ािवषयी िव ेष काही मािहती
नाही. एवढे मा खरे की, हा तुकारामाचा ब तेक पिह ा ि असून तो ा ा
मागे धुरपद
् धर ास नेहमी असे. आता वर ां ा नावाचा उ ् े ख के ा आहे ,
ापैकी ितसरा जो रामे वरभ ा ािवषयी मागे सां ग ात आ े च आहे . ाने
पूव तुकारामाचा छळ के ा असून पुढे आप ् या उ वण ीचा व िव ेचा सव
अिभमान एकीकडे ठे वून तुकारामाचे ि प रावे व सव संसारापासून िनवृ
होऊन सव काळ ा ा सि ध राहावे हे काही हानसान कम न े . येणेक न
तुकारामाची वा िवक यो ता िकती होती याचे िद न होते, एवढे च न े तर
मनु िकतीही अिभमानी व कुरबाज अस ा तरी ाचा म नाहीसा झा ा असता,
तो ाग ीच कसा अगदी ु ीवर येतो व सव ोकाचाराची व ािभमानवृ ीची
परवा न क रता कसा िन:संगपणे स ागवत होतो हे कळते. हा िव ान ा ण मोठा
वेदां ती असून तुकारामा ी कोणी वाद करावयास आ ा असता हा ि ाचे
समाधान करीत असे. या ाच तोडीचा कोंडभट पुरािणक हा होता; परं तु हा
तुकारामाकडे येऊन राह ा ा संबंधाचा वृ ां त मोठा चम ा रक आहे . ि वाजी
महाराजां ा पदरी एक पंिडत होता. ा ा जवळ हा ा ण ागीदासारखा राहत
असे. आप ् या गु माणे अपणास ु ी ा होऊन पुराण सां गता यावे अ ी
ाची फार इ ा होती. एके संगी ा ा णाने तुकारामा ा द नास येऊन ास
स ावपूवक नमन के े . ते ा तुकारामाने ा ा एक नारळ व अकरा अभंग एका
कागदावर ि न ठे व े होते ते िद े . कोंडभटाने ते अभंग पु ा पु ा वाचून ां चे
मनन के े आिण तुकारामाने िद े ा नारळ साद णून फोड ा, तो आत ब मो
जवाहीर सापड े . आता या नारळाची कथा अ ी आहे की, अमदाबाद ा एका
सावकाराने ानदे वापा ी असा नवस के ा होता की, आप ् या इ कायात
आपणास य आ े असता एक पयां चे जवाहीर आळं दी येथी समाधीवर
वाहीन. पुढे ा सावकाराची कायिस ी होताच आप ा नवस फेड ासाठी जवाहीर
घेऊन तो आळं दीस आ ा असता, ास असा ां त झा ा की, दे गावी
तुकारामबावा आहे ास हे जवाहीर नेऊन ावे. ा माणे तो भािवक सावकार
दे स गे ा; पण आम ा च र नायका ा िन:सीम िवर तेची व िनरपे तेची
ाती ास ऐकून माहीत होती. हे जवाहीर ास अपण के े असता तो घेणार नाही
हे तो पूणपणे जाणून होता. या व ाने अ ी यु ी के ी की, एक नारळ घेऊन
ात े खोबरे ाने को न काढ े व ात मोते, र े वगैरे भ न ां चे भोक
बेमा ू मपणे बंद के े आिण तुकारामा ा द नास जाऊन ा ा पुढे तो नारळ
ठे व ा. ते ा ा ा ि मंडळीने तो बाकी ा नारळां सारखाच मानून उच ू न
ठे व ा. ा माणे आप ी यु ी साध ् याब हष पावून तो सावकार तेथून
मुका ाने िनघून गे ा. इकडे आळं दीस एका ा णाने आपणास ु ी ा
ावी णून ानदे वा ा समाधीपा ी धरणे घेत े असता, ास असा ां त झा ा
की, तू तुकारामास रण जा? ते ा तो ा ण तुकारामापा ी आ ा आिण आपणास
झा े ा ानदे वाचा ां त सां गून अनु ह हो ािवषयी ाची िवनंती क ाग ा.
ते ा तुकारामाने ा ा अकरा अभंग एका कागदावर ि न िद े आिण तो
सावकाराने िद े ा नारळ ास ावयास सां िगत ा. ा ा णास ती दे णगी अथात
आवड ी नाही. तो ते अभंग आिण तो नारळ तेथेच टाकून िनरा होऊन रागाने
चा ता झा ा. पुढे वर सां िगत े ा कोंडभट तुकारामा ा द नास येऊन ा ा तो
अ ाभ झा ा. ते ा हा कोणी तरी िस पु ष आहे , या ा संि ध रािह ् याने
आप े सवतोपरी क ् याण होई असे ास वाटू न तो ा ाजवळ येऊन रािह ा.
पुढे ा ा इ े माणे ाची सं ृ त भाषेम े रामे वर भ ा ा साहा ाने चां ग ी
गती होऊन तो ा ाच सारखा वेदां ती झा ा आिण सव काळ तुकारामापा ी रा
ाग ा. आता हे वर सां िगत े े अकरा अभंग येथे दे तो:
नको कां हीं पडो ंथािचये भरीं । ी त करीं हिच एक ॥1॥
दे वािचये चाडे आळवाव दे वा । ओस दे हभावा पाडोिनयां ॥धृ.॥
साधन घाि ती काळािचये मुखीं । गभवास सेखीं न चुकती ॥2॥
उधाराचा मो होय न े ऐसा । पतनासी इ ा आव यक ॥3॥
रोकडी पात ी अंगसंगे जरा । आतां उजगरा कोठं वरी ॥4॥
तुका णे घा ी नामासाठीं उडी । पां डुरं ग थडी पाववी ॥5॥
नाही दे वापा ी मो ाच गाठोळे । आणूिन िनराळ ाव हातीं ॥1॥
इं ि यां चा जय साधुिनया मन । िनिवषय कारण असे तेथे ॥धृ.॥
उपास पारणीं अ रां ची आटी । स मा ेवटीं असे फळ ॥2॥
आदर संक ् प वारीं अित य । सहज ते काय दु :ख जाण ॥3॥
 ीं ा घाये िववळसी वाया । रडे रडितयासवे िम ा ॥4॥
तुका णे फळ आहे मुळापा ी । रण दे वासी जाय वेगीं ॥5॥
िज भेटवी आणूिन वासना । दािब ् याचे जना काय काज ॥1॥
आळवाव दे वा भाकूिन क णा । आपुि या मना सा करीं ॥धृ.॥
नाहीं जाव यावे दु िन ागत । आहे सा भूत अंतरीचा ॥2॥
तुका णे हा आहे कृपािसंधू । तोडी भवबंधु ता ािळक ॥3॥
गोिवंद गोिवंद । मना ागि या छं द ॥1॥
मग गोिवंद ते काया । भेद नाहीं दे वा तया ॥धृ.॥
आनंद े मन । ेम पाझरती ोचन ॥2॥
तुका णे आळी । जेवी नुरेिच वेगळी ॥3॥
ाच जया ान । तिच होय ाच मन ॥1॥
णऊिन अवघे सारा । पां डुरं ग ढ धरा ॥धृ.॥
सम खुण ाचे पाय! उभा ापक िवटे ठाय ॥2॥
तुका णे नभा । परता अणूचा ही गाभा ॥3॥
पा िनया ंथ कराव कीतन । ते ा आ े जाण फळ ाचे ॥1॥
नाही त र वायां के ी तोंडिपटी । उरी ते ेवटी उर ीसे ॥धृ.॥
पढोिनयां वेद ह रगुण गावे । ठाव त जाणाव ते ा जा ॥2॥
तपतीथाटण ते ां कायिस । थर राहे बु ह र ा नामीं ॥3॥
यागय ािदक काय दानधम । त र फळ नाम कंठीं राहे ॥4॥
तुका णे नको काबाडाचे भरी । पडों सार धरी हिच एक ॥5॥
सुख खावे अ । ाच करावे िचंतन ॥1॥
ाच िद े ासी । पावे फळ आपणासी ॥धृ.॥
आहे हा आधार । नाम ाच िव वंभर ॥2॥
नाहीं रता ठाव । तुका णे पसरीं भाव ॥3॥
संकोचोिन काय जा ासी हान । घेई अपोषण ां डाच ॥1॥
करोिन पारणे आं चवे संसार । उि र उि रा ावूं नको ॥धृ.॥
घरकु ान होता पािड ा अंधार । तेण के फार कासावीस ॥2॥
झुगा िन दु री पिव काखे । तुका णे वाखे कौतुकाचे ॥3॥
मा ा बाप मज िदध े भातुक । णोिन कौतुके ीडा करीं ॥1॥
के ी आळी पुढ बोि ो वचन । उ म ह ान आ ाच ॥धृ.॥
घेउिन िवभाग जावे व ा ा । आ े ित या ठाया आपुि या ॥2॥
तुका णे ानदे वी समुदाय । करावा मी पाय येईन वंदूं ॥3॥
 ािनयां चा गु राजा महाराव । णती ानदे व ऐसे तु ा ॥1॥
मज पामरा हे काय थोरपण । पायीची वाहाण पायी बरी ॥धृ.॥
ािदक जेथे तु ा वोळाणे । इतर तुळणे काय पुरे ॥2॥
तुका णे नेणे यु ीची ते खो ी । णोिन ठे िव ी पायीं डोई ॥3॥
बोि ी े कुर । वेडी वाकुडीं उ रे ॥1॥
करा मा अपराध । महाराज तु ी िस ॥धृ.॥
नाहीं िवचा र ा । अिधकार ां आपु ा ॥2॥
तुका णे ाने वरा । राखा पायां प िकंकरा ॥3॥
हे उपदे पर अभंग ा ा णास काय होत? सं ृ त भाषेचे ान आयास
के ् यावाचून ा ावे अ ी ाची उ ट इ होती. ा ा ोकां म े पां िड
िमरवून मानमरातब िमळवावयाचा होता. ा ा अस ी ाकृत बोधवचने काय
कामाची? ते ा अथात तो ा वचनाचा अ े र क न तेथून िनघा ा. तो गे ् यावर
तुकारामाने ानदे वास प णून आणखी तेरा अभंग ि िह े . तेही वाच ासारखे
आहे त णून ाने ां चे येथे सम अवतरण क रतो :-
काय तु ी जाणां । क अ े र नारायणा ॥1॥
तरी या िट ाची गोही । िनवड ी दु सरे ठायीं ॥धृ.॥
कळों अंतरीचा गुण । नये िफट ् यावां चून ॥2॥
आिण अनुभवा । जना ा ह ानदे वा ॥3॥
आिणक कोणी िभती । ां ा िचंतने िव ां ित ॥4॥
तुका णे बीज पोटी । फळ तैसोिच सेवटीं ॥5॥
अिव वासीयाचे रीर सुतकी । िवटाळ पातकी भेद वाही ॥1॥
काय ाचा वे जाई मां डवा ॥ होता तैसा ठे वा आ ा पुढ ॥धृ.॥
मातेचा संक ् प ावा राजिबंडा । कपाळीचा धोंडा उभा ठाके ॥2॥
तुका णे जैसा कुचराचा दाणा । प रपाकी अ ा न िमळे जैसा ॥3॥
तामसाची तपे पापाची िसदोरी । तमोगुण भरी घात े ते ॥1॥
रा मदा आड सुखाची संपि । उ ं घूिन जाती िनरयगां बा ॥धृ.॥
इं ि ये दिम ीं इ ा िजती जीवीं । नागिवती ठावी नाहीं पुढ ॥2॥
तुका णे ह रभजनावां चून । क रती तो सीण पाहों नये ॥3॥
जाई भंगोन आपु ा िव वास । होई या नास कारणां चा ॥धृ.॥
ािचया बैसाव भोजनपंगती । ािचया संगती तैसे खाव ॥2॥
तुका णे काय जा े ती जाणावे । दे वाही परते थोर तु ीं ॥3॥
सेवके कराव ामीचे वचन । ासी ं तूंपण कामा नये ॥1॥
 घेई जीव कां सारी परत । भंगि या िच सां दीजेना ॥धृ.॥
ख ोत दावावी रवी केवीं वाट । आपु िच नीट उसंताव ॥2॥
तुका णे तो ानाचा सागर । प र नेदी अगर िभजों भेद ॥3॥
जयािचये ारी सो ाचा िपंपळ । अंगी ऐस बळ रे डा बो े ॥1॥
करी ते काय न े महाराज । प र पाहे बीज ु अंगीं ॥धृ.॥
जेणे हे घात ी मु ीची गवां दी । मेळिव ी मां दी वै वां ची ॥2॥
तुका णे तेथे सुखा काय उणे । राहे समाधाने िच ािचया ॥3॥
ब ता छं दां चे ब वसे जन । नये बाटू ं मन ां ा संगे ॥1॥
करावा जतन आपु ा िव वास । अंगा आ ा रस आवडीचा ॥धृ.॥
सुखाची समािध ह रकथा माउ ी । िव ां ित माउ ी िसणि यां ची ॥2॥
तुका णे बुडे बां धोिन दगड । तेथ काय कोड धां वायाच ॥3॥
ह रकथ नाही । िव वास ाचे ठायी ॥1॥
ाची वाणी अमंगळ । कान उं दराचे बीळ ॥धृ.॥
सां डुिन हा रस । क रती आिणक सायास ॥2॥
तुका णे िपसीं । वाया गे ी िकती ऐसीं ॥3॥
ेम अमृताची धार । वाहे दे वा हीं समोर ॥1॥
ऊ वािहनी ह रकथा । मुगुटमिण सकळा तीथा ॥धृ.॥
ि वाच िजवन । जाळी महादोष कीतन ॥2॥
तुका णे ह र । इची ुित वाणी थोरी ॥3॥
आतां मा ा मना । इची घडो उपासना ॥1॥
ऐस करी पां डुरं गा । ेम वोसंडेस अंगा ॥धृ.॥
सव काळ नये । वाचे वीट आड भय ॥2॥
तुका वै वां संगती । हे िच भजन पंगती ॥3॥
उपास कराडी । ितही करावीं बापुडीं ॥1॥
आ ी िवठोबाचे दास । िचंता झुगा र ी आस ॥धृ.॥
भ ी ा उ ष । नाही मु ीच ते िपस ॥2॥
तुका णे बळ । अंगी आमु ा सकळ ॥3॥
करिव ी तैसी के ी कटकट । वां कडे कीं नीट दे व जाणे ॥1॥
कोणां कारणे हे जा े से िनमाण । दे वाचे कारण दे व जाणे ॥2॥
तुका णे मी या अिभमाना वेगळा । घा ू िन गोपाळा भार असे ॥3॥
तु ी येथे पाठिव ा धरणेकरी । ाची जा ी परी आइका ते ॥1॥
आतां काय पुढे वाढवूिन िव ार । जा ा समाचार आइका तो ॥धृ॥
 दे वाचे उिचत एकाद अभंग । महाफळ ाग क िन गे ा ॥2॥
तुका णे सेवा समपूिन पायी । जा ों उतराई ठाव असो ॥3॥
हे एकंदर अभंग वाच े असता तुकारामा ा अंगी काही अद् भुत चम ार
कर ाची ी होती असे कोणीही णणार नाही. तो आप ा साधा, भािवक व
ेमळ भगव होता. आपण कोणी मोठा िस आहो असे ास मुळीच वाटत
नसे. ा णास दे ासाठी णून ि िह े ् या सदरी अकरा अभंगात ाने
आप ् या समजुती माणे जीिवतसाफ ् याचा उ ममाग कोणता ते चां ग ् या कारे
सां िगत े आहे . ाच माणे ानदे वास ि िह े ् या िवनंितप ातही ाने हाच आ य
मो ा खुबीदार रीतीने के ा आहे . आता कोंडभटास हे अभंग वाचून ु ी
ा झा ी असे मिहपती ि िहतो; परं तु ा ा वेळ ा ोकसमजुती माणे हा
उ ् े ख ाने के ा आहे . खरा कार काय झा ा असावा ते वर िद े े अभंग
मननपूवक वाच े असता सहज कळ ासारखे आहे . कोंडभटासार ा सा ा
वृ ी ा ा णा ा मनात आपणास ु ी ा ावी अ ी िकतीही उ ट
इ ा अस ी तरी हे अभंग वाचून ा ा अंगी वैरा उ हो ासारखे होते.
आणखी असे की, ाने िद े ् या नारळात जवाहीर सापड ् यामुळे ा ाठायी
िव ेष पू भाव उ होणे साहिजकच आहे .
आता वर सां िगत े ा तुकारामाचा पाचवा ि जो ि वजी कासार ा ािवषयी
काही ि . हा गृह थ ोहगावचा रिहवासी होता. ा गावचे ोक तुकारामास
आप ् या गावी वेळोवेळा नेऊन ाची घरोघर कीतने करवीत. ा ा ज ी
अनुकू ता असे त ी तो समाराधना घा ू न कीतनाची तयारी करी. ा माणे
भ रसपानां त ा गावचे ोक नेहमी दं ग असत. ोहगावात े ब तेक ोक
तुकारामाचे भ बन े होते; परं तु ा गावात हा ि वजी कासार मा ाची नेहमी
अवहे ना करी. ाची कीतने ऐकणारां चीही तो खूप िवटं बना करी. एके संगी
तुकाराम ोहगावी असता आळं दी न एक ा ण ाचा ोध करीत करीत तेथे
आ ा आिण सां गू ाग ा की, म ा पु ळ कज झा े आहे . ते िफटावे णून मी
आळं दीस धरणे ध न बस ो होतो. ते ा म ा आपणाकडे जा ािवषयी ां त
झा ा. ा माणे मी आपणाकडे आ ो आहे . मी अिकंचन ा ण आहे . मजवर दया
क न म ा ब ातून सोडवा. हे ाचे संकट पा न ा दयाळू भगव ास
ाची कीव आ ी आिण ाने तेथ ् या ोकां स ा ा णा ा दे ावर क न
दे ास सां िगत े . ते ा ां नी सव गावाती ोकां कडून काहीना काही िमळवून
ा ा कजाची भरपाई के ी आिण तो ा ण अ ंत हष पावून तुकारामाची व
ोहगाव ा भािवक ोकां ची ुती करीत आप ् या गावी गे ा. इकडे ा
कासारा ा हा सारा वृ ां त कळ ् यावर ा ा िचतां त तुकारामािवषयी जो िवरोध
होता तो कमी झा ा आिण ास असे वाटू ाग े की, अ ा महापु षा ी े ष
क न आप े नुकसान क न घे ात काही अथ नाही. असा पो िवचार क न
तो ते ापासून तुकारामा ा सेवेस ाग ा. हा ा ा वृ ीत पा ट पड ् यानंतर
वकरच असा चम ार घड ा की, ाने कथी आण ाक रता मुंबईस छ ीस
बै गुमा ां सहवतमान पाठिव े होते. ते कथी घेऊन माघारे आ ् यावर पाहतात
तो ते कथी नसून पे आहे असे आढळू न आ े . ते ा ि वजीने मुंबई ा
ापा यां स कथी च पाठिव े िकंवा दु सरे काही पाठिव े णून िवचार े असता
ां नी सां गून पाठिव े की, आ ी पाठिव े ते कथी च आहे ; दु सरे काहीही न े .
मग ाने तुकारामाकडे येऊन या करणी ाचा स ् ा िवचा र ा. तुकारामाने
ा ा सां िगत े की, हा असा अविचत धन ाभ तु ा तु ा सुदैवाने झा ा आहे .
ाचा स ाय य कर णजे झा े . पुढे ा कासाराने ोकिहताथ एक मोठी
िवहीर ोहगावी बां ध ी. ित ा कासारिवहीर णत. ाच माणे ाने ा णभोजने
घा ू न पु ळ दानधम के ा. एवढे वैभव ा ा ा झा े असूनही ास भु ू न तो
संसारात गुंतून रािह ा नाही. ा ा िच ां त वैरा वृ ी पूणपणे बाणून तो घरदार
सोडून नेहमी तुकारामापा ी असे. हे ाचे वैरा ा ा बायकोस अथात मुळीच न
आवडून ती तुकारामाचा मन ी े ष क ाग ी. आप ् या नव यास याने आप ् या
नादी ावून अगदी वेडािपसा क न सोड ा आहे , तर याचा ना हरउपायाने के ा
पािहजे असा ितने िनधार के ा. एके िदव ी हा सूड उगिव ाची ितने एक यु ी
योज ी. ती अ ी की, ितने तुकारामास आप ् या घरी बो ावून आण े आिण घरा ा
जो ाखा ी पाट मां डून ावर ा ा बसवून ान घा ासाठी णून अित ियत
कढत पा ाचे हं डे आणून ते ा ा अंगावर ओत े . ा वेळी ाचे सव अंग अगदी
होरपळू न गे े . ा वेदना होत असता ाने दे वाचा धावा एका अभंगात के ा आहे ,
तो अभंग हा:
जळे माझी काया ाग ा ओणवा ॥ धां वरे के वा मायबापा ॥1॥
पेट ी सकळ कां ित रोमावळी ॥ नावरे हे हो ी दहन झा े ॥2॥
फुटोिनयां दो ी भाग होऊं पाहे ॥ पाहतोसी काय दय माझ ॥3॥
घेऊिन जीवन धां व व ाही ॥ कवणाच काही न च येथ ॥4॥
तुका णे तूं माझी होसी जननी ॥ आिणक िनवाणी कोण राखी ॥5॥
ा अभंगात विण ् या माणे खरा कार घड ा असता मिहपती असे ि िहतो की,
दे वाने तुकारामाचा धावा ऐकून ास ा कढत पा ापासून काही एक इजा होऊ
िद ी नाही. ही ाची केवळ चम ारवणनि यता होय िकंवा ाने तुकारामािवषयी
मािहती िमळिवताना ा अद् भुत गो ी ज ा ोकां कडून ऐिक ् या त ाच ि न
ठे व ् या. असो. या चम ारां चे एक िनराळे च करण आ ास पुढे ि हावयाचे आहे ;
ा वेळी ां ािवषयी िव ेष रीतीने ि .
पुढे ा कासारा ा दु ी ा अंगावर कोड फुट े असता ते ा िठकाणी
तुकारामास ितने उकळ ा पा ाचे ान घात े होते, तेथ ी माती ित ा अंगास
ाव ् यामुळे नाहीसे झा े असे णतात. हा चम ार घड ा ते ा ा ीस
कृतापराधाब प चा ाप होऊन तीही ा ा कीतनास वगैरे जाऊ ाग ी आिण
आप ् या नव या माणेच ा ा सेवेस ाग ी.
आता फ तुकारामा ा एका ि ािवषयी ि िहणे रािह े . तो नावजी माळी होय.
हा गृह थ तुकारामा ा कीतनास नेहमी येत असे. ाची कीतने ऐकता ऐकता
ा ा मनाचा असा काही िव ण पा ट झा ा की, एके समयी तुकारामाचे कीतन
चा े असता तो म ेच उठून णू ाग ा की, ामीमहाराज, आपण काही वेळ
िव ां ती ावी. मी थोडे से कीतन क रतो. ती ाची उ ुकता पा न तुकाराम खा ी
बस ा. ते ा तो तोंडाने िव नामाचा गजर क न व टा ा वाजवून ेमानंदभराने
नाचू ाग ा. असे ाने अगदी थकून जाईपयत के े . मग पु ा तुकारामाने उठून
आप ् या कीतनाचा समारोप के ा. येथून पुढे हा माळी नेहमी फु ाचे हार आणून ते
कीतनास बस े ् या संतजनां ा व ा णां ा ग ात घा ीत असे व भ रसाने
िच उचंबळू न गे े णजे तो दे हभान िवस न कीतन चा े असता म ेच उठून
नाचू ागे.
येथवर तुकारामा ा ा ि ां ची मािहती उप आहे ां ा संबंधाने ि िहणे
झा े . पूव सां िगत े े चौदा ि तुकारामास णभरसु ा िवसंबत नसत. तो ास
नकळन कोठे तरी गे ा असता ा ा धुंडीत धुंडीत ते ा िठकाणी जात. तो कीतन
क ाग ा णजे कोणी ा ा मागे उभे राहावे व कोणी कीतन संगी इतर
व था ठे वावी. असा ां चा म असे. तुकारामासही ां चा तो स ाव पा न
समाधान वाटे . ा ा स ाची आवड फारच होती असे ा ा काही
अभंगां व न िदसते. ापैकी येथे दोनच दे तो.
दे वा ऐसा ि दई ॥ ानीं िनपुण पाहीं ॥1॥
जो कां भावाचा आगळा ॥ भ ेमाचा पुतळा ॥2॥
ऐ ा यु ा ा बाण ॥ तेथ वैरा ाच ठाण ॥3॥
ऐसा झा ा हो रीरी ॥ तुका ि ं ब ोण करी ॥4॥
कृपा करावी भगवंत ॥ ऐसा ि वारा मात ॥1॥
माझ त जो चा वी ॥ ासी ावे ां पा वी ॥2॥
 ावा ानी गुंडा ॥ ितहीं ोकीं ाचा झडा ॥3॥
तुका तुका हाका मारी ॥ मा ा िवठोबा ा ारीं ॥4॥
अ ा णां नी यु ि िमळणे फारच कठीण. तरी ज ी गु ची इ त व तेज
असते त ी ा ा ि ा ा ठायी थोडीब त छाया उमट ाचा संभव असतो.
येथवर जे आम ा च र नायकािवषयी आ ी ि िह े आहे , ाव न ा ा ठायी
िकती अ ितम तेज वसत होते हे आम ा वाचकास थोडे से कळ े च आहे . अ ा
महापु षाचे साि ास ा होते. ां ा भा ास पारावार नाही. ां ा ठायी
सद् वृ ींचा उ रो र अिधकािधक िवकास होऊन ां ची मानिसक उ ती एकसारखी
होत जावयाची. तुकारामाने आप ् या उ गुणां ा योगाने व अमृतमय
वा ी ा भावाने िजकडे ितकडे आप े अनुयायी के े . ा ा
भ मागबोधामृताचे सेवन ास अ ् पमा घडे , तो या संसाराम े नेकीने वागून
िव भ ीचा अव ं ब करी. अ ा कारे आसपास ा गावात िदं डीपताका धारण
क न वषास दोन वेळा पंढरीची वारी करणारे भ जन पु ळच उ झा े .
केवळ ा ा उपदे ाने हा भ माग ीकारणारे संत िनदान हजार पंधरा े तयार
झा े होते. तुकाराम वारीस िनघा ा की, हे सारे संत ा ा मागून ाचे अभंग
णत व ेमाने नाचत पंढरीस जात. असा ां चा म तुकारामाचे दे हावसान
होईपयत चा ा होता. तर हा म ा ा प चातही एकसारखा िप ा ा चा ू
रािह ा. ह ् ी दे आळं दी न तुकाराम व ानदे व यां ा पा ा िनघून
पंढरपुरास मो ा थाटाने जात असतात हे सवास माहीतच आहे . हा सारा भाव
क ाचा बरे ? ा महापु षा ाठायी जर काही अ ौिकक गुण नसते िकंवा तो
केवळ ढोंगी असता तर ा ािवषयी आ ा महारा ीयां ाठायी एवढा पू भाव
जागृत रािह ा नसता. जे खरे र असते ाची भा सहसा ोपावयाची नाही िकंवा
ाची पारख हो ास उ ीर ागावयाचा नाही. साधुपु ष ट ा णजे ा ा
सा क गुणां ची परी ा हवी ास क रता येऊन ा ािवषयी खरी मा ताबु ी
उ हो ास मुळीच उ ीर ागत नाही. ात आणखी ा साधुपु षाचा य
आप ् या बां धवां ची मानिसक उ ती कर ािवषयी अहिन चा ू अस ् यास ाची
ओळख पु ळास होऊन ाचे उपकार ब त जनावर होतात आिण ाची कीत
सवतोमुख होते. अ ा पु षास किव ादी साधनां ा योगाने आप ा स ोध
ंथ पाने िचरका रािहसा क रता आ ् यास तो पुढी संतती ा उ तीस
कारणीभूत होऊन ा ा उ च र ाचा मिहमा कायम रहातो. अ ा कोटीत ा
महापु ष आमचा च र नायक अस ् यामुळे ा ा हयातीतच ाचे ि झा े
होते असे कोणी समजू नये. तर ाचे ब तेक वा य कायम रािह ् यामुळे व ाचे
च र बरे च दं तकथा ेष रािह ् यामुळे ेक िपढीत ाचे नवे ि होऊन ाने
ावून िद े ा सगुण उपासनेचा माग ते मो ा ेमाने व भािवकपणाने आजपयत
अ ितहत चा िवत आ े आहे त. गु असावा तर तो असा तेज ी असावा. नुस ा
बु तेजाचा िकंवा नुस ा नीिततेजाचा एवढा भाव नसतो, तर ा दोहोंचे
एकीकरण झा ् याने जी तेज ता ा होते ती िप ा ा उ होणा या
ि जनास का द व उ ितदायक होते आिण ती कधीही मावळ ाचा संभव
नसतो.
☐☐
 तुकाराम, ि वाजी आिण रामदास
थुंकोिनया मान । दं भ क रतों कीतन ॥1॥
झा ो उदासीन दे हीं । एकावीण चाड नाहीं ॥2॥
अथ अनथ सा रखा । क िन ठे िव ा पा रखा ॥3॥
उपाधी वेगळा । तुका रािह ा सोवळा ॥4॥
काम ोध आ ी वािह े िव ीं । आवडी ध र ी पायां सव ॥1॥
आतां कोण पाहे माग परतोिन । गे े हरपोिन दे हभाव ॥2॥
र िस सुखे हािणत ् या ाता । तेथ या ाकृता कोण मानी ॥3॥
तुका णे आ ी िवठोबाचे दास । क िन ठे ों ास ां डाचा ॥4॥
येथवर सां िगत ् या माणे तुकारामाची स ीत सव महारा ां त सृत होऊन
पंढरपूर ा वारक यां त ाची गणना मुख ाने होऊ ाग ी. ाचे स तन, ाची
िन:सीम वैरा वृ ी, ाची ासािदक अभंगवाणी व ाचे कीतनसमयी होणारे
स ोध चुर व ृ च पा न व ऐकून ोकां ा ठायी ा ािवषयी पू बु ी उ
झा ी आिण ाची महारा ाती महाभगव ां त गणना होऊ ाग ी.
या समयास सव महारा यवनां नी पादा ां त के े होते; ते ां ा तावडीतून
सोडिव ा ा भगीरथ य ास ि वाजीने नुकताच आरं भ के ा होता. ा ा
हानपणापासून कथापुराणे ऐक ाचा नाद फार असे. तेणेक न ा ा दयात
धमसंबंधी िवचार नेहमी जागृत असत. साधुसंतां ची द ने घेऊन ां चा ब मान
करावा आिण ां ापासून स ोध वण करावा, असा ाचा म असे. तुकारामाची
कीत ा ा कानी अनेक कारे आ ी होती. ाची वृ ी मोठी सा क असून
ास ा ण ोकसु ा पू मानतात; तो जातीचा केवळ मराठा असून ास
अभंगादी ासािदक कवने क रता येतात; ा ा तोडीचा कीतनकार सा या
महारा ात कोणी नाही; ाचे अभंग ा णां नी पा ात नेऊन बुडिव े असता ते तेरा
िदवसां नी पु ा पा ावर जसेचे तसे कोरडे आ े , वगैरे गो ी तो ोकां ा तोंडून
ऐकत असे. पुढे ा ा पदर ा एका पुरािणकाचा कोंडभट नावाचा ागीद
तुकारामा ा द नास गे ा असता ा ा साद णून िमळा े ् या नारळात
जवाहीर सापड े आिण तो ा ण मग तुकारामाचा परम ि होऊन सव काळ
ा ाजवळ रा ाग ा. हे वतमान ि वाजीस कळ ् यापासून ा ा मनात
तुकारामाचे द न घे ाची इ ा उ झा ी; आिण ाने ा ा एक प
कारकुना ा हाती पाठिव े आिण ा ा आण ाक रता ा कारकुनाबरोबर
घोडा, छ ी वगैरे सरं जाम िद ा. या वेळी तुकाराम ोहगावी होता. ाने ते प पा न
राजास प ाचे उ र णून आठ अभंग क न पाठिव े . ते अभंग हे होत:-
िदव ा छ ी घोडे । हे तों ब यां त न पडे ॥1॥
आतां येथे पंढ रराया । मज गोिवसी कासया ॥2॥
मान दं भ चे ा । हे तो ूकराची िव ा ॥3॥
तुका णे दे वा । माझे सोडवणे धां वा ॥4॥
नावडे जे िच ा । तेिच होसी पुरिवता ॥1॥
कां रे पुरिव ी पाठी । माझी के ी जीव साठी ॥2॥
न करावा संग । वाटे दु रावाव जग ॥3॥
सेवावा एकां त । वाटे न बो ावी मात ॥4॥
जन धन तन । वाटे खाव वमन ॥5॥
तुका णे स ा । हाती तु ा पंढ रनाथा ॥6॥
िवंरचीन के े ां ड सकळ । तयामाजी खेळ नाना यु ॥1॥
यु ीचा बाळक िन ानी । गु भ मनी िव वाससी ॥2॥
ऐसा तुझा ेमा कळे कां हींएक । पा िनयां े ख पि कीचे ॥3॥
ि व तुझे नाम ठे िव े पिव । छ पित सू िव वाच कीं ॥4॥
त नेम तप ान योग कळा । क नी मोकळा जा ासी तूं ॥5॥
हे त ाग ा आमुचीये भेटी । प ामाजी गो ी हे िच थोर ॥6॥
याचे हे उ र ऐक गा भूपित । ि िह ी िवनंती हे ताची हे ॥7॥
अर वासी आ ी िफरों उदासीन । द नही हीन अमंगळ ॥8॥
व ािवण काया जा ीसे मळीन । अ रिहत हीन फळाहारी ॥9॥
रोडके हात पाय िदसे अवकळा । काय तो सोहळा द नाचा ॥10॥
तुका णे माझी िवनंती स गीची । वाता हे भेटीची क ं नका ॥11॥
ऐसी माझी वाणी दीन प पाहे । हे ा क णा आहे दय थाची ॥1॥
नहों िकिव वाणे नाही आ ी दीन । सवदा रण पां डुरं गी ॥2॥
पां डुरं ग आ ा पािळता पोिसता । आिणकां ची कथा काय तेथे ॥3॥
तुझी भेट घेण काय हे मागण । आ ेचे हे ू के आ ीं ॥4॥
िनरा ेचा गाव िदध ा आ ां सी । वृि भागासी सां िडये ॥5॥
पित तेच हे मन पित भेटो । तैसे आ ी िवठोमाजी नां दों ॥6॥
िव व ह िव नाही दु ज कां हीं । दे खण तुझेही तयामाजी ॥7॥
तुजही िव ऐसिच वाट । प र एक आ आडव ह ॥8॥
सद् गु ीरामदासां चे भूषण । तेथे घा ी मन चळों नको ॥9॥
 ब ता ठायी वृि चावळ ी जे ां । रामदा ते ां धडे कैस ॥10॥
तुका णे बापा चातुयसागरा । भ भाव तारा भािवकां सी ॥11॥
तु ापा ी आ ी येऊिनयां काय । वृथा सीण आहे चा ाचा ॥1॥
मागावे हे अ तरी िभ ा थोर । व ासी हे थोर िचं ा िबदी ॥2॥
िन े सी आसन उ म पाषाण । वरी आवरण आका ाच ॥3॥
तेथे काय करणे कवणाची आस । वायां होय ना आयु ाचा ॥4॥
राजगृहा याव मानािचये आसे । तेथ काय वसे समाधान ॥5॥
रायािचये घरीं भा वंता मान । इतरां सामा ां मान नाहीं ॥6॥
दे खोिनया व े भूषणां चे जन । त ाळ मरण येत मज ॥7॥
ऐकोिनयां माना उदासता जरी । तरी आ ा ह र उपे ीना ॥8॥
आतां हे िच तु ा सां गणे कौतुक । िभ े ऐस सुख नाहीं नाहीं ॥9॥
तप तयाग महाभ े जन । आ ाब दीन वतताती ॥10॥
तुका णे तुझी ीमंत मानाचे । पूवाच दै वाचे ह रभ ॥11॥
आतां एक योग साधावा हा नीट । भ ् याचा तो वीट मानूं नये ॥1॥
जेण योग तु ा घडों पाहे दोष । ऐसा हा सायास क ं नये ॥2॥
िनंदक दु जन सं ही असती । ां ची यु िच ीं आणूं नका ॥3॥
परी ावे कोण रा ाचे र क । िववेकािववेक पाहोिनयां ॥4॥
सां गण न गे सव तूं राजा । अनाथां ा काजा सा ाव ॥5॥
हिच ऐकोिनया िच समाधान । आिणक द ने चाड नाहीं ॥6॥
घेउिनया भेटी कोण हा संतोष । आयु ाचे दीस गे े गे े ॥7॥
एक दोनी कम जाणोिनयां वम । आपुि या मे रा आता ॥8॥
क ् याणकारण अथ याचा एक । सव भूती दे ख एक आ ा ॥9॥
आ ारामी मन ठे वूिनया राहे । रामदासीं पाह आपणेयां ॥10॥
तुका णे राया ध ज ि ती । ै ोकी हे ाित कीित तुझी ॥11॥
राया छ पित ऐकावे वचन ॥ रामदासी ान ावा वेगी ॥1॥
रामदाम ामी सोयरा स न ॥ यािस तूं नमन अप बापा ॥2॥
मा ती अवतार ामी गट ा ॥ उपदे के ा तुज ागीं ॥3॥
रामनाम मं तारक केवळ ॥ झा ासे सीतळ उमाकां त ॥4॥
उफराटीं नाम जपतां वा ् मीक ॥ झा ा पु ोक ता ाि क ॥5॥
तच बीज ािस वि उपदे ॥ ा िन िव ेष काय आहे ॥6॥
आतां ध नका भ ाचा संग ॥ राम पां डुरं ग कृपा करी ॥7॥
ध नको आस आमुची भूपाळा ॥ रामदासीं डोळा ावा वगीं ॥8॥
 तुझी चाड नाही आ ा छ पित ॥ आ ी प पित ै ो ाचे ॥9॥
चारी िद ीं आ ा िभ ेचा अिधकार ॥ न िमळे भाकर भ ावया ॥10॥
पां डुरं गा आमुची झा ी पूण भेटी ॥ हातां त नरोटी िदध ी दे व ॥11॥
आतां पडूं नको आमुिचया काजा ॥ पिव तूं राजा रामभ ॥12॥
िव ाचे दास केवळ िभकारी ॥ आ ा ागी ह र उपे ीना ॥13॥
रण असावे रामदासा ागीं ॥ नमन सा ां गी घा ीं ासी ॥14॥
तुका णे राया मु ा असो क ् याण ॥ सद् गु रण असे बापा ॥15॥
आतां हे िवनवणी धान अ क । भूसी िववेक समजावा ॥1॥
ितिनिध मानर क चतुर । सा काचे घर तु ां पा ीं ॥2॥
मजुमुचेु धणी े खन कारक । प ींचा िववेक समजावा ॥3॥
पे वे सुरिनस िचटिनस डबीर । राजा ा सुमंत सेनापित ॥4॥
भूषण पंिडतराय िव ाधन । वै राजा नमन माझ असे ॥5॥
प ाचा हा अथ अंतरीं जाणोनी । िववंचोनी वणीं घा ा तया ॥6॥
सा क ेमळ ां ता ा मत । बोि ों ब त कळावया ॥7॥
यथा थत िनरोप सां गण हा राया । अथ पाहा वां यां जाऊ नेदा ॥8॥
िभडे साठी बो ा गाळू नी अथाते । अनथकारी तु ात होई तेण ॥9॥
तुका णे तु ा नमन अिधका यां । सां गण ते राया प माझे ॥10॥
हे अभंग वाच े णजे तुकारामा ा ठायी ऐिहक सुखािवषयी व मानािवषयी िकती
बेपवाई वसत होती, हे चां ग े ानात येते. ा ा अंगी वैरा वृ ी पूणपणे
बाण ् यामुळे अस ् या जबरद मोहास तो मुळीच व झा ा नाही. आप ् याठायी
काही िव ेष यो ता िकंवा साम आहे असे ास मुळीच वाटत नसे. सदरी
अभंगा ा ेक ओळीम े ाची ीनता, सरळता, िनरपे ता इ ादी उ
वृ ी पूणपणे ितिबंिबत झा ् या आहे त. ाच माणे ाने जो ि वाजीस बोध के ा
आहे तो तरी िकती ेमळपणाचा व कळव ाचा आहे बरे ! आ ास तर असे वाटते
की, यावेळी तुकारामाची वा िवक यो ता पूणपणे कसास ाग ी. असे िन:सीम
िवर पु ष पृ ीत ावर आजपयत फारच थोडे िनमाण झा े असती . जो
मो माग एकवेळ ीकार ा ाचे अनुसरण केवळ अन हे तूने करावयाचे व
ापासून चळ ाचे िकतीही मोह संग आ े तरी ास हार न जाता दे हावसान
होईपयत आचरणाची ु ता कायम राखावयाची, हे त काही हानसान न े . हे
आजपयत फारच थो ा महापु षां स सा झा े आहे .
असो, तर या माणे प ाचे उ र ि वाजीस िमळा े ते ा ा ा मनात ा
महापु षािवषयी कोणती वृ ी उ झा ी असे याची क ् पना वाचकां स सहजच
हो ासारखी आहे . ा िन: ृहीपणा ा प ो राने ास िवषाद न वाटता उ टी
ा ािवषयीची आदरबु ी व पू बु ी अिधकच वृ ं गत झा ी आिण ाने
असा िन चय के ा की, हा महासाधू आप ् याकडे येत नाही, तर आपण ा ा
द नास जावे.
पुढे एके िदव ी तुकाराम पु ा ोहगावी येऊन रा ीस घरोघर कीतने व िदवसास
गोपाळका ा चा ा आहे असे ऐकून, ि वाजी राजाने तेथे जाऊन ां चे द न ावे
व ाचे अ ौिकक बोधामृत सेवन करावे, असा िवचार मनात आिण ा आिण आप े
अ धान व इतर वाजमा बरोबर घेऊन तो ोहगावी आ ा. तेथे येऊन
पोहोच ् यावर व े, अ ं कार व पूजेचे सािह घेऊन तो आप ् या धानां सह
वतमान तुकारामा ा द नास आ ा. राजाने आिण धानां नी ा ा सा ां ग दं डवत
घा ू न ब मो व े व अ ं कार आिण सो ा ा ना ां नी भर े े ताट पुढे ठे िव े ;
या वेळी राजाने त: आप ् या हाताने तुकारामा ा कपाळास बुका ावून ग ात
तुळ ी ा व फु ां ा माळा घात ् या. ते राजाने आप ् या पुढे ठे िव े े पा न
तुकारामास फारच वाईट वाट े आिण ावेळी ाने सात अभंग णून तो नजराणा
आपण ीकारीत नाही असे सां िगत े . ते सात अभंग हे :
जाणोनी अंतरा । टािळसी करकर ॥1॥
तुज ागी हे खोडी । पां डुरं गा ब कुडी ॥2॥
उठिवसी दारी । धरणे एखािदया परी ॥3॥
तुका णे पाय । कैसे सोडीन त पाहे ॥4॥
नाहीं िवचारीत । मेघ हागणदारी सेत ॥1॥
नये पाहो ाचा अंत । ठे वीं कारणाप िच ॥2॥
वज त गंगा । नाहीं उ म अधम जगा ॥3॥
तुका णे मळ । नाही अ ीसी िवटाळ ॥4॥
काय िद ा ठे वा । आ ां िव िच ावा ॥1॥
तु ी कळ े ती उदार । साटीं प रसाची गार ॥2॥
जीव िद ा तरी । वचना मा ा नये सरी ॥3॥
तुका णे धन । आ ां गोमां सासमान ॥4॥
िपकवावे धन । ाची आस करी जन ॥1॥
पुढ उरे खातां दे तां । न े खंडण मािवतां ॥2॥
खो ीं पडे ओ ी बीज । तरीच हातीं ागे िनज ॥3॥
तुका णे धनी । िव अ र ही ित ी ॥4॥
मुंगी आिण राव । आ ा सारखािच जीव ॥1॥
 गे ा मोह आिण आ ा । किळकाळाचा हा फां सा ॥2॥
सोन आिण माती । आ ां समान ह िच ॥3॥
तुका णे आ े । घरा वैकुंठ सगळ ॥4॥
ितहीं ि भुवनीं । आ ी वैभवाचे धनी ॥1॥
हातां आ े घाव डाव । आमचा मायबाप दे व ॥2॥
काय ि भुवनी बळ । अंगीं आमु ा सकळ ॥3॥
तुका णे स ा । अवघी आमुचीच आतां ॥4॥
आ ी तेण सुखी । णा िव िव मुखीं ॥1॥
तुमच येर िव धन । त मज मृि केसमान ॥2॥
कंठीं िमरवा तुळसी । त करा एकाद ी ॥3॥
णवा हरीचे दास । तुका णे मज हे आस ॥4॥
हे अभंग काहीएक भीड न ठे वता आपणास संबोधून बो े े ऐकून ि वाजी राजाची
िच वृ ी क ी झा ी असावी याची क ् पना सहजी हो ासारखी आहे . राजा
आप ् या अ धानां सह द नास येऊन मो ा ेमभावाने व िन पट भ ीने
ब मो नजराणा ाने आप ् या हाताने पुढे ठे िव ा असता, ा ा तो मुळीच
भु ा नाही. एव ा भूपतीने आप ् या भेटीस येऊन आप ् या हाताने आप ी पूजा
के ी असता, ास अ ी िन: ृहतेची उ रे करावी आिण जो भ माग आपण
ीकार ा आहे ाचा अंगीकार कर ािवषयी ास उपदे करावा? हे काही
हानसान धैय न े . यात ाचा ढिन चय, अढळ वैरा , अमयाद आ संयमन व
अ ितम िन: ृहता ही पूणपणे िदसून आ ी. ि वाजी राजास कदािचत असे वाट े
असावे की, आपण एव ा वाज ािन ी ा ा द नास गे ो असतो,
ा ा िन: ृहीपणात थोडाब त फरक पडून तो आपणास भाळे ; परं तु
तुकारामास राव व रं क, मान व अपमान, सोने व माती ही समान वाटत अस ् यामुळे
ा ा वृ ीत अ ाने बद हो ासारखा न ता. ाची ती कडकडीत वैरा वृ ी
पा न ि वाजीस मोठे नव वाट े आिण तो मो ा मनाचा राजा ा ावर मुळीच
न होता उ टा ा ावरी ाचा भाव अिधकच ढ झा ा. मग ाने
ा ापुढे ठे व े ा नजराणा ा णास वाटू न िद ा व ा रा ी एका ा घरी ाचे
कीतन ावयाचे होते ते ऐक ा ा हे तूने ाने आप ् या वाज ािन ी ोहगावी
मु ाम के ा. ठर ् या माणे ि वाजी कीतनास येऊन बस ् यावर कीतनास आरं भ
झा ा. पिह ् याने मंग ाचरणच अ ा थाटाने सु झा े की, ते पा न व ऐकून राजा
अगदी चिकत होऊन गे ा. कीतनास बस े ् या भािवक ोकां ची िच े ेमभराने
उचंबळू न जो तो दे हभान िवस न टा ाचुट ा वाजवीत व मुखाने
िव नामो ारण करीत नाचू ाग ा. असा अद् भुत भ रस राजाने पूव कधीही
अव ोकन के ा न ता. पुढे ितपादन सु झा े . ात तुकारामाने वैरा वृ ीचे
मह व ण वणन क न िव ावाचून या िव वाम े दु सरे काहीच थोर नाही,
आप ् या जीिवताचे साथ ास करावयाचे असे ाने िव भ ीचा सोपा माग
ीकारावा, असा अनेक दाख े दे ऊन व मधूनमधून ता ाि क ू त ने ासािदक
अभंग णून ो ां स बोध के ा. ऐिहक वैभवाची व ऐ वयाची आ थरता,
सुखिवषयां ची अनथा, वहता व जीिवताची णभंगुरता ोतृवृंदां ा मनात पूणपणे
ठस ासारखा ाचा तो बोध ऐकून राजा ा िच वृ ीत िव ण फरक झा ा. तो
मूळचाच भािवक व सुवृ अस ् यामुळे तुकारामाचे ते बोधामृत चुर व ृ ऐकून
ाची िच वृ ी त ् ीन झा ी आिण ाचा उपदे खरा कैव ् य द आहे अ ी
ा ा ेमळ व ऋजू अंत:करणाची त ाळ खा ी झा ी.
कीतन आटोप ् यावर राजा तुकारामाचा िनरोप घेऊन आप ् या मु ामास गे ा व
तेथून उठून रानात एकां ती जाऊन बस ा आिण तुकारामा ा बोधाचे मनन क
ाग ा. ाचे धान ा ाकडे येऊन ही अ ी उपरती आपणास झा ी हे चां ग े
न े असा ा ी बु वाद क ाग े ; पण ाने ास असे िन ून सां िगत े की,
तु ी कोणी मा ाकडे येऊ नका. तु ा ा वाटे त ी मा ा रा ाची व था
करा. म ा ात इत:पर मुळीच मन घा णे नाही. आयु णभंगुर आहे . ते के ा
संपे याचा नेम नाही, या व जोपयत मी हयात आहे तोपयत मा ा ज ाचे
साथ म ा के े पािहजे. रा ादी ऐिहक जंजाळा ा पाठीस ागून मी
मो सुखास अंतरावे हे म ा मुळीच चां ग े वाटत नाही. या माणे राजाचे भाषण
ऐकून धानमंडळीस मोठी िचंता उ झा ी आिण ां नी ही सगळी हकीकत
राजाची मातु ी िजजाबाई हीस ि न कळिव ी. ित ा कानी ही आप ् या पु ाची
वाता पडताच ती अ ंत ोकाकु झा ी आिण ि िबकेत बसून गबगीने
ोहगावास आ ी. तेथे येताच आधी तुकारामाचे द ने घेऊन ितने ा ा हात जोडून
व पदर पस न अ ी िवनंती के ी की, ामीमहाराज ि वाजी हा मा ा पोटी
एकु ता एक मु गा आहे . तो आप े कीतन ऐकून िवर झा ा आिण रा सोडून
वनात जाऊन बस ा. आता ाने संपाद े े रा कोण संभाळी बरे ! ते पु ा
यवनां ा हाती जाऊन गरीब िहं दू जेस ा िवधम यां चा जाच पुनरिप सोसावा
ागे . बरे ि वाजी ा पोटी पु संतान असते तर म ा एवढा खेद वाट ा नसता;
पण तेही नाही. ते ा आता मा ा कुळाचा य होणार आहे . याकडे ामींनी
काहीतरी नजर पुरवून ास रा न सोड ािवषयी बोध करावा. हे ितचे न पणाचे
व िवनयाचे भाषण ऐकून तुकारामाने ितचे आ वासन के े आिण सां िगत े की,
ि वाजी नेहमी माणे आज रा ी कीतनास येई . ा वेळी मी ा ा चार गो ी
सां गून ाचे मन पु ा संसाराकडे ागेसे क रतो; परं तु तू मा आजपासून िव ाची
भ ी करावी आिण ानेही दे वास कधी िवस नये.
ा माणे तजवीज क न िजजाबाई रा ी तुकारामा ा कीतनास येऊन बस ी.
इकडे ि वाजीही िन िनयमा माणे कीतना ा आ ा. या संगी ाने कमकां डाचे
योजन काय आहे ते सां गून, ाने ाने आपाप ् या धमा माणे वतन करावे, यातच
खरे ेय आहे असे ितपादन के े . ह रभ ीसाठी संसाराचा ाग क न रानावनात
जाऊ बस ाचे काहीएक कारण नाही. जनां त रा न आप ा संसार नेकीने व
माणुसकीने चा वून आप ् या बां धवां ा सुखात नुसार भर घा ास
अहिन झटावे, यातच खरा मदपणा आहे . आप ् या सभोवता ी जनां ची सव
कारे वाईट थती ित णी ीस पडत असता, ती सुधार ािवषयी
आप ् याकडून होई तेवढी खटपट करणे हे आप े परम कत आहे , असे असता
अ ा िवप जनाचा ाग क न केवळ मो ासाठी िग रकुहरात जाऊन बस ात
मुळीच पु षाथ नाही आिण जनक ् याणहे तूने संसारात राहावयाचे ट े णजे
गृह था मासारखा दु सरा आ म मनु ास िहत द होणे नाही. जगात कंटाळू न,
बायकामु ां चा ाग क न व अंगास राख फासून जे िवर होतात, ां ा हातून
आप ् या एकंदर इं ि यां चे दमन न होऊन ते पु ा पु ा मोहव होतात आिण
जनां ा अिध ेपास पा होतात. अ ा िवटं बना पावणा या मनु ास कोणीच
मािननासा होतो व तो ख या मो सुखासही आं चवतो. ते ा ता य काय की,
गृह था माचा ाग क न गोसावी बनून, इकडे ितकडे िफरत राह ापे ा
संसारात रा न नीतीने वागावे व परोपकार आिण ह रभ ी कर ात आयु
घा वावे हे िव ेष चां ग े . या माणे सवसाधारण बोध क न तुकारामाने राजा ा
कत ािवषयी थोडे से िववेचन के े . ात ाने असे दाखवून िद े की, राजा जर
सदाचारी व जापा नद अस ा तर ा ा हातून ोकक ् याण पु ळ
हो ासारखे असते. पुराणां तरी विण े ् या अंब रष, जनक, धम इ ादी राजष ची
उदाहरणे दे ऊन ाने असे िस के े की, ह रभ ी व स तन सा कर ासाठी
राजानेसु ा रा ाग कर ाची गरज नाही. हा असा अनेक ां त दे ऊन मो ा
कळव ाने के े ा स ोध ि वाजी राजाने ऐक ा ते ा ाची वृ ी अगदी तट थ
होऊन गे ी. ाने के े ा एकंदर बोध स असून तदनुसार वाग ातच खरे िहत
आहे असा राजा ा बु ीचा िनधार झा ा आिण मग तुकारामा ा आिण आप ् या
आई ा पायां वर म क ठे वून तो आप ् या गावी परत गे ा व आप ा
रा संपादनाचा ु म ाने पुनरिप चा िव ा.
या एका गो ीव न तुकारामा ा अंगी वा ाम िकती अ ितम होते व ाची
जनास बोध कर ाची ै ी िकती उ ृ होती ते पूणपणे ानात येते. अ ा कारे
ोतृजनां ची िच वृ ी पािहजे ते ा मनास वाटे त ी पा ट ाचे साम ा
महापु षा ा अंगी असते. ा ा हातून अप रिमत जनिहत हो ासारखे असते हे
उघड आहे . त:चे आचरण अ ंत ु कारचे राखून जनास बोध कर ाचे असे
अ ौिकक साम ा ा अंगी असते ास जगद् गु ण ास काहीएक हरकत
नाही. पु ा तुकारामा ा अंगी दु सरा असा अ ोकसामा गुण होता की, ास
आप ा ि प रवार वाटावा अ ी इ ा मुळीच न ती. ती ा ाठायी य ं िचत
तरी असती ाने ि वाजी राजा आपण होऊन ा ापा ी आ ा असता, ास ाने
‘सद् गु रामदासाचे भूषण । तेथे घा ी मन चळों नको’ ॥ असा िन: ृहतेचा उपदे
ा ा के ा नसता.
ा माणे ि वाजी राजा ा मनात तुकारामािवषयी पू बु ी उ होऊन
ह रभ ीकडे ा ा मनाचा ओढा िव ेष झा ् या िदवसापासून तुकारामाचे कीतन
ऐक ाची संधी िमळा ् यास तो ती थ दवडीत नसे. एके समयी तुकारामास कोणी
भािवक ोकां नी पु ास आणून ाची कीतने घरोघर करिव ाचा म आरं िभ ा.
यावेळी ि वाजी िसंहगडावर होता. ा ा हे वतमान कळ ् याव न तो नेहमी
रा ीचा गडाव न पु ास कीतन ऐकावयास येऊ ाग ा. तो रा ीचा गावात येतो,
असे यवनास कळताच ते ा ा पाळतीवर रािह े . एके िदव ी एका वा ा ा घरी
कीतन असून ि वाजी ते ऐकावयास येणार आहे , अ ी िब मबातमी चाकण ा
िक ् ् यावरी यवनां स कळताच ां नी दोन हजार पठाण ि वाजीस ध न
आण ाक रता ा िठकाणी पाठिव े . ां नी ा वा ा ा घरास वेढा िद ा. ां नी
ि वाजीस पूव कधीही पािह े नस ् यामुळे कीतनाती एकंदर ोकास पकडून
ने ाचा िवचार के ा. इकडे कीतन ऐकावयास बस े े ोक अगदी घाब न
जाऊन ग ब ा क ाग े . तुकारामाने गडबड क ाची णून िवचारता ोकां नी
ास ते संकट िनवेदन के े आिण ट े की, ि वाजी महाराजास येथून
पळिव ाची आ ा ावी. ते ा तुकाराम ास णा ा की, कीतन चा े असता
म ेच उठून जाऊ नये, असे आहे . ात आणखी आज एकाद ी आहे . तर अ ा
समयास आपणासवास मरण आ े तर आमचे मोठे भा च समजावे. िव ा ा
भ ीत गुंत े असता मरण आ े तर कैव ् य ा ी होऊन ज मरणाची येरझारा
चुके . यासाठी येथून कोणीही िनघून जाऊ नये. असे णून ाने िव नामाचा
गजर क न दे वाचा परम स िदत अंत:करणाने धावा चा िव ा. इकडे
ि वाजीराजाही कीतनातून उठून न जा ाचा िनधार क न जाग ा जागी बसून
रािह ा? ते ा ा ा प रवारापैकी एका इमानी नोकराने आप ् या ध ावर व
कीतनास बस े ् या एकंदर ोकां वर आ े ् या संकटाचे िनवारण कर ाची अ ी
यु ी योज ी की, तो राजाचा ि रपेच वगैरे पो ाख चढवून एका घो ावर बसून
यवनास िदसे अ ा रीतीने तेथून िनसटू न गे ा. ा ा असा हळू च भरधाव घोडा
टाकून पळू न जाताना पा न यवना ा वाट े की, हा ि वाजीच पळू न जात आहे .
णून ां नीही आप े घोडे ा ा मागोमाग भरधाव सोड े . ती चां दणीरा
अस ् यामुळे तो मराठा ार िजकडे पळत गे ा ा िद ेने ां नी ाचा पु ळ
वेळपयत पाठ ाग के ा; परं तु तो काही के ् या हाती ागेना. ेवटी चं अ ास
जाऊन चोहोकडे काळोख पड ा. इत ात तो ारही कोठे आडवाटे ने िनसटू न
पार िनघून गे ा. पठाणा ा घो ास पुढे माग सापडे ना. इत ात मोठे हीव सुटून
ां ची अगदी तारं बळ उडा ी.
इकडे वा ास वेडा घा णारे सव पठाण िनघून गे ् यावर ोते मंडळींची मने थ
होऊन ते दे वाचा जयजयकार क ाग े आिण कीतन आटोप ् यावर सवजण
िनधा पणे आपाप ् या घरी गे े . ि वाजीही तुकारामाचा िनरोप घेऊन आप ् या
प रवारासह िसंहगडावर िनघून गे ा. हे अ र दे वाने ि वाजीचे प धारण क न
येऊन, ा पठाणास आप ् यामागे धावावयास ावून िनवारण के े , असा भािवक
ोकां चा ा वेळी समज झा ा आिण मिहपतीने तुकारामच र ात व म ् हारराव
िचटिणसाने ि वाजी ा बखरीत ाच समजुती माणे सदरी गो सां िगत ी आहे ;
परं तु आप ् या ध ाचा जीव वाचिव ासाठी आप े त:चे ाण संकटां त घा ू न
एकादे साहस कर ास तयार होणा या ािमभ ूर पु षां ची कमताई ा काळी
मुळीच न ती. असे पु ष ि वराजा ा पदरी होते णूनच ा ा यवनां ा हातचा
मु ू ख िहसकावून घेऊन रा थापना क रता आ ी. असो.
ा माणे यवनां ा अगदी तावडीत सापड ो असता आप ा बचाव मो ा िव ण
रीतीने झा ा असे पा न ि वाजीची तुकारामावर अिधकच ा बस ी. पुढे
तुकारामाचे दे हावसान होईपयत तो ाचे कीतन संधी सापडे ते ा ऐकत असे. अ ा
िवर साधुपु षां चे आपण उतराई कसे ावे हा िवचार ा ा मनात नेहमी येई.
ा ा काही ावयास ने ् यास तो ाचा िन ून अ े र क रतो, हे ास
ानुभवाव न चां ग े ठाऊक होते. तरी एके वेळी ाचा दे गावाजवळ मु ाम
असता ाने अ ी यु ी के ी की, एका बै ावर दोन मण धा ाची गोणी घा ू न व
त: गरीब मनु ाचा वे धारण क न ाने सं ाकाळ ा सुमारास तो बै
तुकारामा ा घरापा ी हाकून आण ा. ा वेळी तुकाराम हातात रणी घेऊन
आप ् या घरासमोरी वृंदावनात नाम रण करीत बस ा होता. ा ा हा वे धारी
पु ष णा ा की, ामीमहाराज हे धा मी क ाने िमळवून आप ् यासाठी
आण े आहे . तरी आपण हे घेऊन आप ् या घरी साठवून ठे वावे, एवढे च या दासाचे
आप ् या पायापा ी मागणे आहे . असे णून ाने ती बै ा ा पाठीवरी गोणी
ा ा अंगणात ोटू न व तुकारामा ा पायावर म क ठे वून तेथून ाग ीच िनघून
गे ा. तुकारामाने ा ा तोंडाकडे पाहताच ा ा ओळख े ; परं तु ा वेळी ास
ओळख िद ् यास ा ा ेमाचा भंग होई , असे मनात आणून तो उगीच बस ा. तो
ते धा तेथे ठे वून गे ् यावर तुकारामाने अव ीस हाक मा न ट े की, हे धा
ि वाजी राजाने येथे आणून ठे व े आहे ; तरी यातून आज ा िदवसापुरते घेऊन
बाकीचे ा णास वाटू न दे . आपण हे सगळे धा घेत ् यास आप े सुकृत न
होई . हे ाचे ऐकून अव ीस फार राग आ ा आिण ती आप ् या कपाळावर
हात मा न घेऊन णू ाग ी की, या ा ही काय अवद ा आठव ी आहे न कळे .
घरी अविचत धा ाची गोणी आ ी असून ती पोरे उपा ी मरताहे त ास खाऊ
दे ाचे सोडून हा ती ा णास वाटू न दे णून सां गतो. या ा णावे तरी काय? तरी
नव या ा आ े माणे ा सा ीने ते धा िन पाया व ा णास वाटू न िद े !
या माणे ि वाजी राजा ा िच ात तुकारामािवषयी आदरबु ी उ होऊन तो
ाची महासाधूत गणना क ाग ा; तरी ाची रामदासावरची ा मुळीच कमी
झा ी न ती. हा रामदासही ा काळी एक मोठा दे वभ होता. तो मोठा िवर
असून एका रामावाचून सव दे वता ा ा तु वाटत असत. पंढरी ा वारक यां नी
ा ा पंढरीस िवठोबा ा द नास बो ािव े असता तो णे की, माझा राम सव
आहे . म ा पंढरीस ये ाची आव यकता वाटत नाही; परं तु एके संगी तुकारामा ा
एका अनुयायाने ास अनेक कारे िवनवणी क न पंढरीस आण े . ा वेळी तेथ े
ते दे व थान पा न व गावोगाव ा जम े ् या मोठमो ा संतां ची भ ी पा न तो
केवळ चिकत झा ा. ां ची भजने, कीतने, गोपाळका े वगैरे ेमळ भ ीचे कार
पा न ाचे िच अगदी त ् ीन झा े . ाच माणे तेथे जम े े िनरिनराळे संत
पर रजाित करणी वगैरे िभ मुळीच मनास न आिणता पर रां स
समानबंधु ा ा ना ाने आदरपूवक नमन क रताना व ेमभावाने आि ं गने दे ताना
पा न ा ा मनात जाती ा उ ाची वगैरे थोडी ी आ ता होती ती समूळ
न होऊन ाचे मन िवकास व सु स ता पाव े . या माणे रामदासा ा अंगी खरी
िनरिभमानता बाणून तो पंढरी ा वारक यां ची भजने व कीतने ऐक ासाठी सगळा
उ व संपेपयत तेथे रािह ा. एकाद ी ा िदव ी वाळवंटावर िनरिनरा ा संतां नी
कीतने के ी ती ऐक ासाठी तो गे ा असता, तेथे थमत: तुकारामाचे द न ास
झा े . तेथे तुकारामाचे कीतन चा े असून हजारो या ेक ते वण कर ास
बस े होते. ात रामदासही जाऊन बस ा. ा समयी ाचे ते अ ितम व ृ व
आबा वृ ास समजे अ ा रीतीचा बोध कर ाची अ ौिकक ै ी पा न रामदास
अगदी थ होऊन गे ा आिण ा ा कीतन वणाने ोतृजनां ा दयात
भ रसाचे क ् ोळ उसळू न ते दे हभान िवस न ेमभराने टा ा, चुट ा
वाजवून दीघ राने नामो रण क ाग े , ते ा तर रामदास केवळ िवदे ही
होऊन रािह ा. या माणे तीन हर रा उ टे पयत कीतन चा े होते. तरी
ोतेमंडळींपैकी कोणीही ह ा नाही िकंवा कोणास णभरसु ा डु की आ ी
नाही. हा ा महासाधूचा अपूव वा भाव पा न रामदासा ा मनात ा ािवषयी
आदरबु ी उ झा ी आिण ा ा कीतन वणाचा अमू ् य ाभ ास नेहमी
होत असे ते ध पु ष होत, असे तो णू ाग ा. येणे माणे रामदासा ा िच ात
पंढरी ा दे व थानाचे माहा पूणपणे िबंबून तुकारामसाधूिवषयी ा ा मनात
पू ताबु ी उ झा ी. असे सां गतात की, तुकारामाचे कीतन झा े ा ा दु स या
िदव ी काही संतमंडळी ा आ हाव न रामदासानेही पंढरीस कीतन के े . ते
ऐक ास तेथ े मोठमोठे वैिदक ा ण जम े होते; पण तुकारामाचे कीतन ास
ऐकावयास िमळत असे ास ते अगदी िफके वाट े . रामदास मोठा बु वान व
िवचारी अस ् यामुळे ाने वेदां तमताचा ऊहापोह उ ृ कारे के ा; पण जो
भ रस तुकारामा ा कीतनात उचंबळत असे तसा ात काहीएक उ झा ा
नाही, असो.
पुढे पु ा एक वेळ रामदास आप ् या ि मंडळींसह पंढरीस गे ा. या वेळी
ा ाबरोबर ि वाजीराजाही गे ा होता. दे वद न घेत ् यावर वाळवंटात
तुकारामाचे कीतन चा े होते ते ऐक ासाठी सगळे ितकडे गे े . रामदासास
पा न सगळी संतमंडळी ास भेट ास उभी रािह ी. पर र आि ं गने व नमने
झा ् यावर रामदास तुकारामाचे कीतन ऐकावयास बस ा. तुकारामानेही
इतरां बरोबर ास सा ां ग दं डवत घा ू न ेमाने आि ं गन िद े . इत ात
ि वाजीराजाही ाचे कीतन ऐक ासाठी तेथे आ ा आिण सव साधुसंतां स
नम ार क न आप ् या धानादी प रवारासह कीतनास बस ा. कीतनास
नेहमी माणे रं ग येऊन सव ोतृवृंद केवळ िवदे ही झा ा. या वेळी ाने पुढी अभंग
ट े असे मिहपती संतिवजयात ि िहतो:-
उजळ े भा आतां । अवघी िचंता वार ी ॥1॥
संतद ने हा ाभ । प नाभ जोड ा ॥2॥
संपु हे दयपेटी । क िन पोटीं साठवूं ॥3॥
तुका णे होता ठे वा । तो या भावा सां पड ा ॥4॥
 क ऐस पाठां तर । क णापर भाषण ॥1॥
िजंहीं के ा मूितमंत । ऐसा संत साद ॥2॥
सो ळ के ा पाठ । आइ ा िनटा मािग ् या ॥3॥
तुका णे घेऊं धां वा । करो हावा ते जोडी ॥4॥
पृथक मी सां गूं िकती । धम नीित सकळां ॥1॥
अविघयां चा एक ठाव । ु भाव िव ीं ॥2॥
रा रां चा भाग । करा ाग पंढरी ॥3॥
तुका णे आगमींचे । मिथ साच नवनीत ॥4॥
अंतरींच बीज का ोित । मुळींची जे ोित आ ािद ी ॥1॥
तेण हा आनंद आनंदीं नसमाये । उपमा यासी काय दे ऊं सुखा ॥2॥
भावाच बोि े िनगुण संच । त ह उभ के े िवटे वरी ॥3॥
तुका णे आ ा िवसावा पंढरीं । ेमाची हे थोरी साठवण ॥4॥
रामदासाने ाचे ते अ ितम कीतन ऐकून सभोवता ा मंडळीस ट े की, आज
मी तुकारामाचे कीतन ऐकून ध झा ो आिण या माणे ेमभ रत िच वृ ी झा ी
असता रामदासाचे पुढी माणे दयो ार िनघा े आहे त:-
सुखे वािढती ते मुखे संतसाधू । असंभा हा ानबोधू अगाधू ॥
ची भोजनाची िमठी ा झा ी ॥ भ े जेिवती वृि ां ची मुरा ी ॥1॥
िकतीएक ते ाद नाना कार ॥ महा यो ते जेिवती ो ार ॥
मनामािज संतोष तो भोजनाचा ॥ गळा ् या महा मौनच ा रवाचा ॥2॥
िकतीएक ती सा र ीं थूळ भ ॥ ब ता परीची ब तीं सळ े ॥
बरा वेिळ ा भात तो सु मेचा ॥ सुवासेच भावीतसे साधनाचा ॥3॥
ब वृि ा िकतीएक ाखा ॥ िकतीएक मं ावळी ोण ाखा ॥
वरा े िभरी वािढ ् या कामने ा िकतीएक तीथावळी राय ा ा ॥4॥
चीची कढी स ोदने ते ॥ सुवासे जळे िनमळ घेित ां ते ॥
अ ा भोजने पा टे सव काया ॥ णे दास क ् याण हे रामराय ॥5॥
दु सरे िदव ी रामदासाने संतां ा आ हाव न कीतन के े . या संगी ाने
भ माहा ाचे वणन मोठे सरस क न ोतृसमुदायास अगदी थ क न
सोड े असे णतात. ाद ी ा िदव ी ि वाजीराजाने िवठोबाची महापूजा क न
पु ळ ा णास भोजन घात े . नंतर ितसरे हरी पुराणास सु वात झा ी. हे पुराण
रामदासाची ि आकाबाई िहने वाच े असे णतात. पुराणाची पोथी रामदासकृत
दासबोध होता. ाती एक एक ओवी आकाबाई वाची आिण ितचे ीकरण
रामदास करी आिण मधून मधून संतमंडळी ंका काढी ां चे समाधान तो करीत
असे. या वण करणाराम े तुकारामही होता. असो. तर या माणे पु ा एक वेळ
पंढरीचे माहा डोळे भ न पा न व तुकारामां चे कीतन ऐकून रामदास आिण
ि वाजीराजा हे थानी गे े .
ा माणे तुकारामां चा रामदासां ी ढ प रचय झा ् यावर रामदासाने रामनवमीचा
उ व मो ा थाटाचा के ा, ते ा इतर संतमंडळींबरोबर ाने तुकारामासही
आमं ण पाठिव े . ा माणे तुकारामाने ा उ वास जाऊन रामदासा ा
आ हा व तेथे एक िदवस कीतनही के े .
यानंतरचा ां ा मु ाखतीचा संग ट ा णजे ि वाजीराजाने परळी ा
गडावर एक मोठा राममठ बां धून रामदासास तेथे आ ह क न ने ् यानंतरचा होय.
राजाने या समयी येथे स ा ा णास भोजन घात े आिण महारा ाती
आसपास ा सव संत मंडळीस ब मानपूवक बो ावून आणून ां चा यथोिचत
आदरस ार व संभावना के ी. इतर संतां बरोबर या वेळी तुकारामासही आमं ण
गे े . राजा ा तुकारामाचा िवर भाव माहीत होता; तरी ाने रामदासा ा
आ हाव न पु ा एकवार ि िबका व कारकून ा ा घेऊन ये ासाठी पाठिव े .
कारकुनां नी तुकारामाकडे येऊन िनरोप सां िगत ा की, परळी ा गडावर राजाने
मोठा मठ बां धून तेथे रामदास ामीस आणून ठे िव े असून ह ् ी ा िठकाणी
मोठा संतमेळा जमावयाचा आहे , तरी आपणासही ामीचे बो ावणे आहे . हा िनरोप
ऐकताच तुकारामास परम संतोष वाटू न तो त ाळ परळीस जावयास िनघा ा.
कारकुनां नी ास ि िबकेत बस ािवषयी पु ळ िवनंती के ी, तरी तो तीत मुळीच
बस ा नाही. तो आिण ा ा जवळ नेहमी असणारे दु सरे चौदा वै व चा तच
परळीस गे े . तुकाराम येतो आहे अ ी वद राजास पोचताच तो ा ा सामोरा
आ ा आिण ा ा सा ां ग दं डवत घा ू न व ग ात पु हार घा ू न ा ा
कपाळास ाने बुका ािव ा. गडावर आ ् यावर ाची आिण रामदासाची ा
होताच उभयतास मोठा आनंद वाट ा आिण तुकारामाने दं डवत घा ताच रामदास
उठून ा ा मो ा पे्रमाने भेट ा. या वेळी तुकारामाने एक अभंग ट ा, तो हा :-
दे ावरासी आ ों आतां ॥ ाभ कोणता या नी ॥1॥
ेम िच ीं आनंद झा ा ॥ जीव धा ा द न ॥2॥
भा े झा ी संतभेट ॥ आवड पोटीं दु णावे ॥3॥
तुका णे म के ा ॥ िततुका आ ा फळासी ॥4॥
या उ व संगी राजाने मोठमो ा वैिदकास व पंिडतास बो ावून आण े असून
ां ची मोठी सभा भ न तीत नाना कारची ानचचा झा ी असे णतात. िदवसास
भोजनसमारं भ होऊन ा णास दि णा वाट ् यावर रा ीस कीतनाची तयारी के ी.
या संगी रामदासा ा आ ेव न खु राजाने आप ् या पायात घुंगुर बां धून कीतन
के े असे मिहपती णतो. राजाचे कीतन आटोप ् यावर रामदासा ा दु स या
िक ेक ि ां ची कीतने झा ी. नंतर दु सरे िदव ी पु ा तीन हर िदवस
उ ट ् यावर कीतनास आरं भ होऊन िक ेक मोठमो ा संतां ची कीतने झा ी
आिण ेवटी रा ी ा समयास तुकाराम रामदासा ा आ हाव न कीतनास उभा
रािह ा. ते ा ा उ वास आ े े एकंदर ोक ां चे कीतन ऐकावयास जमा
झा े . रामदास व ि वाजी यास परमानंद झा ा आिण ते मो ा आवडीने ां चे
कीतन ऐकू ाग े . या संगा ा तुकारामा ा कीतनास अपूव रं ग येऊन सव संत व
पंिडत त ् ीन होऊन गे े आिण तो अ ितम कीतनकार आहे अ ी सवाची खा ी
झा ी. या वेळी तुकारामाने ता ाि क ू त ने ट े े पु ळ अभंग मिहपतीने
संतिवजयात िद े आहे त. ापैकी सहा येथे दे तो :-
घोंटवीन ाळ ा ा ा हातीं ॥ मु ा आ थती सां डवीन ॥1॥
सां डवीन तपोिनिध अिभमान ॥ य आिण दान ाजवीन ॥2॥
भूत काया होतसे कीतनीं ॥ भा े तरी ऋणी दे वा ऐसा ॥3॥
तींथ मका ी आणीन आळस ॥ कडू गवास करीन भोग ॥4॥
ध णवीन या ोकीं ा ोकां ॥ भा े आ ी तुका दे खये ा ॥5॥
सकळा ागोनी हे िच िवनवणी ॥ म क चरणी ठे वीतस ॥1॥
ोतेव े तु ी सकळही जन ॥ बरे पारखून बां धा गां ठीं ॥2॥
फोिड े भां डार ध ाचा हा मा ॥ मी येथ हा मा भारवाही ॥3॥
तुका णे चा झा ी च ं दे ी ॥ िनवड ा क ी खरा मा ॥4॥
भाव गाव गीत । ु क िनयां िच ॥1॥
जरी तुज ावा दे व । तरी हा सु भ उपाव ॥2॥
करीं म क ठगणा । व संतां ा चरणां ॥3॥
आिणकाचे कानी । गुणदोष मना नाणी ॥4॥
वची तची ते वचन । जेण राहे समाधान ॥5॥
तुका णे फार । थोडातरी परउपकार ॥6॥
वै वां ची कीत गाइ ी पुराणीं । साहीं अठरा जणी च ं वेदीं ॥1॥
ऐस कोणी दावा ंथां चे वाचक ॥ किम धािमक पु ी ॥2॥
आिदनाथ ंकर नारद मुनी वर ॥ ुका ऐसा थोर कोणी नाही ॥3॥
तुका णे मुगुटमणी ह रभ ॥ आिणक िव ां ित आरतीया ॥4॥
िव िव िच ीं ॥ गोड ागे गातां गीती ॥1॥
आ ा िव जीवन ॥ टाळ िचपोिळया धन ॥2॥
 िव िव हे वाणी ॥ अमृत संजीवनी ॥3॥
िन रं गा पा रं गी ॥ तुका िव सवागी ॥4॥
भा वंत णो तयां ॥ रण गे े पंढ रराया ॥1॥
तर े तरती हा भरवसा ॥ नाम धारकाचा ठसा ॥2॥
भु मु ीचे ह थळ ॥ भो ाभािवकां िनमळ ॥3॥
ऐस गाई पुराणी ॥ तुका णे वेदवाणी ॥4॥
या माणे कीतन चा े असता म ेच गागापंिडत याने अ ी ंका कािढ ी की;
ह रकीतनाचा मिहमा कोण ा ुतीत विण ा आहे बरे ? तुकाराम जातीचा ू
अस ् यामुळे ा ा ुतीचे ान नाही. णून हा काहीतरी बो त आहे . याचे बो णे
सहसा स न े . या ंकेचे समाधान वामनपंिडत याने पुढी ोक णून के े
असे मिहपती णतो:-
वेदीही ह र कीतनींच मिहमा के ा असे आदर ॥
कोठसा तरी िव ुसू अवघ ोधोिन पाहा बर ॥
ा म च तृतीय वगिह भवान् िम ो असे ा पहा ॥
ाम ितसरी ऋचा तंव तमु ोर नामे पहा ॥1॥
जयाची वदे पूण वेदां त वाणी ॥ णावे कसे हो तया ागीं वाणी ॥
पर पी असा हा तुकावा ॥ तयाचे तुकी कोण ऐसा तुकावा ॥2॥
हे वामनपंिडताचे वचन ऐकून गागापंिडत कुंिठत झा ा. तरी तो आणखी णा ा
की, ही सारी मंदजनां ची सभा आहे . हीत सग ां चे मत एकच असावयाचे. यावर
तुकारामाने पुढी अभंग ट ा:-
ा ां चे जे सार वेदाची हे मूित ॥ तो माझा सां गाती ाणसखा ॥1॥
णवोिन नाही आिणकाचा पां ग ॥ सव झा े सां ग नाम एका ॥2॥
सगुण िनगुण हीं जयाचीं अंगे ॥ तोिच आ ासंगे ीडा करी ॥3॥
तुका णे आ ी िवधीचे जिनते ॥ यंभ आियते के े नोहे ॥4॥
या माणे गागापंिडताने ंका काढ ् यामुळे कीतनात थोडासा िवरस झा ा. तरी
तुकारामाने सदरी अभंग णून आप े िववेचन पुढे चा िव े आिण ा ितरोधाचे
प रमाजन होऊन ोतृजनां ची िच वृ ी पु ा भ परायण ावी णून ाने
आप े रसभ रत व ेमळ वा ाम इतके उ म कारे कट के े की, सवा ा
दयात ा िव ेप िवगि त होऊन तेथे बस े ् या वैिदक व कमठ ा णां ा
ने ातूनसु ा ेमा ुधारा वा ाग ् या. या माणे बो ता बो ता तुकारामास ेमाचे
इतके भरते आ े की, ाचा कंठ अगदी स िदत होऊन ा ा तोंडावाटे एक
ही िनघेना. अ ी ाची थती होऊन गे ी; ते ा तो नुसता टा ा वाजवून नाचू
 ाग ा. ही ाची थती पा न रामदास, ि वाजी व इतर संतमहं त हे ही ेमभरात
येऊन नाचू ू ाग े . राजाचे धान व इतर सेवकजन आिण एकंदर वैिदक ा ण व
पंिडत टा ा वाजवून नाचू ाग े . फार तर काय; पण राजा ा पदरचे जे मुस मान
नोकर तेथे हजर होते ां ासु ा मनावर तुकारामा ा बोधाचा ठसा उमटू न तेही
नाचू ाग े . या माणे काही वेळपयत झा ् यावर ेवटी तुकारामाने आप ् या
कीतनाचा समारोप क न संतजनास दं डवत घात ा. ासर ी रामदासाने उठून
ास मो ा ेमाने आि ं गन िद े . नंतर रीती माणे खरापती वाट ् यावर जम े े
ोक तुकारामाचा जयजयकार करीत आपाप ् या थानी गे े .
दु सरे िदव ी पु ा ा णभोजने होऊन रा ीस कीतन समारं भ झा ा. या वेळी खु
रामदासाने कीतन के े . तेही चां ग े झा े ; परं तु ा ा वचनां त साद कमी
अस ् याकारणाने ती सामा जनास सहज कळ ासारखी नसत. या माणे
आप ् या कीतनास रं ग येत नाही असे पा न रामदासाने आप ा असा अि पाय
कट के ा की, मा ासार ाने कीतन क न या समारं भाचा एकादा िदवस
अडिव ापे ा ितिदव ी रा ी तुकोबां नीच कीतन करावे आिण आ ी सवानी
बसून ते ऐकावे, यातच आप ी आ ा क उ ती होई . हे समथाचे णणे सवास
अ ंत मा होऊन ां नी सवानी िमळू न तुकारामास दररोज कीतन कर ािवषयी
िवनंती के ी व मग सुमारे एक मिहना िन िदवसास ा णभोजने आटोप ् यावर
रा ीस तुकारामाचे कीतन होत असे.
या माणे स ा ा णां ची भरती झा ् यावर राजाने तेथे जम े ् या एकंदर
संतमहं तां ची संभावना के ी. ेक साधूचे पाय आप ् या हाताने धुऊन ां ची पूजा
ि वाजीने के ी व ास ब मो व े दे ऊन ां ची यथोिचत बोळवण के ी. ही
अ ी संत मंडळींची संभावना राजा करतो आहे असे पा न तुकाराम कोणास न
पुसता हळू च तेथून िनघून गे ा. तो गे ा असे राजा ा कळ े ते ा तो फारच खंती
झा ा आिण रामदासाकडे जाऊन णू ाग ा की, तुकारामबावां ची काही तरी
यथोिचत संभावना करावी अ ी म ा फार िदवसां पासून इ ा होती आिण तो संग
आज ा झा ा आहे असे मनात येऊन म ा मोठा उ ् हास वाटत होता. इत ां त
तुकारामबावा कोठे नाहीतसेच झा े असे सेव े कजन म ा येऊन सां गू ाग े . ते ा
माझे मन अ ंत िन ाह झा े आहे . मी ा ा दे ाक रता चार गावां ची सनदही
ि न ठे िव ी होती; पण हा माझा हे तू आज अिस रािह ा हे पा न म ा फारच
वाईट वाटते. हे राजाचे गा हाणे ऐकून रामदास हसून णा ा ीवराया, संतास
ै ो ाचे रा दे ऊ के े तरी ते ास तु वाटे ; मग तु ा एव ा ा दे णगीची
ास काय पवा? तुकाराम हा अ ंत िवर पु ष आहे . ा ा मोठमो ा िस ींची
िकंब ना चारी मु ींचीसु ा परवा नाही? ाची ह रभ ी केवळ िन ाम आहे .
तुकारामसाधूसारखे महापु ष या भूत ावर जे अवतीण होतात ते केवळ िव वा ा
उ ारासाठीच होत. ां ना ऐिहक सुखािवषयां ची िकंवा संप ीची मुळीच चाड नसते.
येणे माणे रामदासाने ि वरायाचे समाधान के े . तरी ा साधुनृपवराने ती ि न
ठे व े ी सनद पुढे तुकारामा ा मु ां ा नावे क न िद ी. ती अ ािप चा ू आहे .
रा. माडगावकरां नी दे गावी जाऊन चौक ी के ् याव न ा ा असे आढळू न
आ े आहे की, ह ् ी तुकारामा ा वं जास तीनच गावाचे उ भोगत आहे .
एकतर खु दे गाव; याची ह ् ीची जमाबंदी . 2319 पये. दु सरा गाव िक ई;
याची जमाबंदी . 784 आहे . ितसरा गाव ए वाडी; याची जमाबंदी . 1200 आहे .*
☐☐
• िस िव ान पंिडत रा. रा. वामनराव दाजी ओक यां नी िनबंधमा ाकारास एक
पक प पाठिव े े िनबंधमा े ा पास ा ा अंकात छाप े होते. ात ां नी असे
ितपादन के े आहे की, तुकारामा ा अंतकाळी ि वाजी राजाचे वय फार तर
बावीस वषाचे होते. असे असता तुकारामास आण ाक रता ‘कारकून, घोडे ,
अबदािगरी वगैरे मोठा वाजमा’ पाठिव ाचे साम ि वाजीस होते असे वाटत
नाही. या ंकेचे िनरसन अगदी सोपे आहे . तुकारामाचा अंत के 1571 ा झा ा. हे
िनिववाद आहे . या का ापयत ि वाजीने काय काय के े होते ते पािह े णजे व
पुणे वगैरे गावा ा जहािगरीची विहवाट ा ाकडे होती हे ानात आण े णजे
वरी ंकेत काही जीव नाही असे कोणा ाही ात येई . सदरी सा ापयत
ि वाजी ा हाती रायगड, चाकण, िसंहगड, पुरंधर, प ाळगड, िव ाळगड, रां गणा
वगैरे िक ् े आ े असून, सुपे, क ् याण, राजापूर वगैरे िठकाणे ाने ह गत के ी
होती. ाच माणे या सा ापूव ा ा 3000 घोडे ार व 10000 मावळे व हे टकरी
ठे व ाचे साम आ े होते. आणखी असे की, ि वाजीचे साम वाढू न तो
आप ् या मु खास ास दे तो असे िवजापूरकरां ा ात येऊन ां नी हाजीस
द ाने पकडून कैदे त ठे िव े ते के 1571 होय. याव न ि वाजीचे साम
तुकारामा ा अंतकाळी केवढे होते हे चां ग े ानात येई .
 अंतकाळ
येथपयत तुकारामा ा च र ाती मु मु गो ींचे िन पण झा े . आता या
महापु षाचा अंत कोण ा कारे झा ा ते थोड ात सां गू.
तुकाराम ितवष आषाढी काितकी एकाद ी ा पंढरीस जा ाचा िनयम कधीही
टळू दे त नसे; परं तु एके संगी ास ीत र ागून ाची कृती अगदी िबघडून
गे ी आिण ी ीण झा ् यामुळे ा ा चार पाव े सु ा चा ाची ताकद उर ी
नाही. ही आप ी अव था पा न तुकारामा ा िच ास तळमळ ागून रािह ी.
आजपयत जो िनयम आप ् याकडून चुक ा नाही, ास अंतराय येऊन पंढरीरायाचे
व संतजनां चे द न आपणास होणार नाही, हे मनात येऊन तो अ ंत खेद क
ाग ा. इकडे वािषक िनयमा माणे ाचे चौदा े अनुयायी वै व पताका घेऊन
पंढरीस जा ाक रता दे गावी जमा झा े . ते ा तुकारामाने ा सवाची स िदत
अंत:करणाने भेट घेऊन ास पंढरीस जा ािवषयी िनरोप िद ा आिण ां ा
बरोबर िवठोबास छ ीस अभंगाचे प ि न िद े . ां पैकी सोळा अभंग येथे दे तो:-
जायाचे रीर जाई णां त । कां हा गोपीनाथ पावेिच ना ॥1॥
तु ी संत सारे कृपेचे सागर । माझा िनरोप फार सां गा दे वा ॥2॥
अनाथ अ ान कोणी नाहीं ा ा ॥ पायां प िव ा ठे वी मज ॥3॥
तुका णे जाणे ऐसी करा िमरवण । मग तो र ण करी माझ ॥4॥
न े धीर कां हीं पाठव िनरोप । आ ा तरीं कोप येऊ सुख ॥1॥
कोपोिनयां तरी दे ई उ र । जैस तैस पर िफरावूिन ॥2॥
नाही तया तरी काय एक पोर । मज तों माहे र आिणक नाहीं ॥3॥
तुका णे असे तयाम े िहत । आपण िनवां त असों नये ॥4॥
िवनवीजे ऐस भा नाहीं दे वा । पाया ी के वा स गी के ी ॥1॥
धीटपण प ि िह आवडी । पार नेण थोडी मित माझी ॥2॥
जेथे वेग तुझा नकळे ची पार । तेथ मी पामर काय वाणूं ॥3॥
जैसे तैसे माझे बो अंगीकारीं । बोब ा उ रीं म क हे ॥4॥
तुका णे िवटे व र जी पाऊ े । तेथे ा ठे िवय े म क हे ॥5॥
सीण भाग हरे तेथीं ा िनरोप । दे खि या प उरी नुरे ॥1॥
इं ि यां ची धाव होई कुंिठत । पावे हे िच समाधान ॥2॥
माहे र आहे स ौिककी कळावे । िनढळ बरवे ोभा नेदी ॥3॥
आस नाही परी उरी बरी वाटे । आप े ते भेटे आपणासी ॥4॥
तुका णे माझी अिवट आवडी । खंडण तां तडी होऊ नेदी ॥5॥
का माझे पंढरी न दे खती डोळे । काय हे न कळे पापा यां च ॥1॥
पाय पंथे का हे न चा ती वाट । कोण हे अ कम बळी ॥2॥
का हे पायावरी न पडे म क । ेम का ह क न पावती ॥3॥
का या इं ि यां िच न पुरे वासना । पिव होईना िज ा कीित ॥4॥
तुका णे कईं जाऊिन मोटळ । पडे न हा ोळ महा ारीं ॥5॥
िनरोपासी वेचे । काय बो तां फुकाच ॥1॥
परी ह नेघे वेिच य । भेओं नको सुखी आस ॥2॥
सुख समाधान । कोण पाहे दे ण घेण ॥3॥
न गे िनरोपासी मो । तुका णे वेचे बो ॥4॥
पुढ तरी िच ा । काय येई त आतां ॥1॥
मज सां गोिनयां धाडी । वाट पाहतो बराडी ॥2॥
कंठी ध र ा ाण । पायां पा ी आ मन ॥3॥
तुका णे िचंता । ब वाटतसे आतां ॥4॥
येती वारकरी । वाट पाहतो तोंवरी ॥1॥
घा ू िनया दं डवत । पुसेन िनरोपाची मात ॥2॥
प हाती िद े । जया जेथ पाठिव ॥3॥
तुका णे येती । जाइन सामोरा पुढती ॥4॥
ळे महा ारी । पायां खा ी पायरी ॥1॥
तैसे माझे दं डवत । िनरोप सां गती संत ॥2॥
पडे दं डकाठी । दे ह भ तीसवा ोटी ॥3॥
तुका णे बाळ । ोळे न ध रता सां भाळ ॥4॥
माहे रासी जैसा धाडीना सुने ा । मनी जावया ा आवां की ते ॥1॥
माझा हे तू असे जाव पंढरीसी । परी या रासी काय क ं ॥2॥
सासू ती सासरा चां डाळ माहे रा । धाडीना दातारा काय क ॥3॥
तुका णे िवठो ग ड आहे ारी । ा मज पंढरी कृपावंता ॥4॥
तु ी संतजनीं । माझी करावी िवनवणी ॥1॥
काय तु ाचा अ ाय । ासी अंतर े पाय ॥2॥
भाका ब तां रीती । माझी कींव काकुळती ॥3॥
न दे खे पंढरी तुका चरण िवटे वरी ॥4॥
होई कृपादान । तरी मी येईन धां वोन ॥1॥
होती संतां िचया भेटी । आनंदे नाचों वाळवंटीं ॥2॥
रघेन मातेपुढ । नपान करीन कोड ॥3॥
 तुका णे ताप । हरती दे खोिनयां बाप ॥4॥
प रसोिन उ र । जाब दे ईजे स र ॥1॥
जरी तू होसी कृपावंत । त र हा बो ावी पितत ॥2॥
नाणी कां हीं मना । क िन पापाचा उगाणा ॥3॥
तुका णे नाहीं । काय तुझे पायीं ॥4॥
आतां हे सेवटीं । माझी आइकावी गो ी ॥1॥
आतां ावा वचनाचा । जाब कळे तैसा याचा ॥2॥
आता करकर । पुढ न करीं उ र ॥3॥
तुका णे ठसा । तुझा आहे राख तैसा ॥4॥
पंढरीस जाते िनरोप आयका । वैकुंठनायका ेम सां गा ॥1॥
अनाथां चा नाथ ह तुझ वचन । धां व नको दीन गां जों दे ऊं ॥2॥
ािस े भुजंगे सप महाकाळे । न िदसे हे जाळे उगवतां ॥3॥
काम ोधसुनी वापदी ब तीं । वेढ ो आवत मायेिचये ॥4॥
मृगज नदी बुडिवना तरी । आणुिनयां वरी तळा नेते ॥5॥
तुका णे तुवां ध र उदास । त र पाहो आस कवणाची ॥6॥
कृपाळू स न तु ी संतजन । हिच कृपादान तुमच मज ॥1॥
आठवण तु ी ावी पां डुरं गा । कींव माझी सगा काकुळती ॥2॥
अनाध अपराधी पितत आगळा । प र पाया वेगळा नका क ं ॥3॥
तुका णे तु ी िनरिव ् याप र । मग मज ह र उपे ीना ॥4॥
हे अभंग वाच े णजे ा ा मनाची ा वेळी क ी अव था झा ी होती हे चां ग े
ानात येते. ाची ती सु ोभ िच वृ ी पा न व ाने िवठोबास प णून िद े े
अभंग ऐकून तेथे जम े ् या वारक यां स मोठा गिहवर आ ा व ते मो ा ेमाने
तुकारामास आि ं गन दे ऊन ाचा िनरोप घेऊन पंढरीस गे े . तुकारामही ास
बोळवीत गावाबाहे र गे ा आिण ते ेवटचा िनरोप घेऊन माग थ झा े असता
ां ा वाटे कडे पाहत तो जाग ा जागी उभा रािह ा. तो काही के ् या तेथून ह े ना.
अ ी ा ा मनाची तदाकार वृ ी झा ी. पंढरीस गे ् यावर वारक यां नी तुकारामां चे
ते अभंग प प िवठोबापुढे वाचून दाखिव े आिण तुकारामा ा रीरास आराम
नाही, णून ाचे पंढरीस येणे झा े नाही. यासाठी ावर ोभ होऊ नये अ ी
ां नी दे वाची िवनवणी के ी.
इकडे वारकरी गे ् या िदवसापासून तुकारामास पंढरीचा ास ागून रािह ा. तेथे
होणारा एकंदर उ व ा ा मनात एकसारखा घोळू ाग ा. अ ा मना ा
अ थ थतीम े ाने आणखी एकोणीस अभंग के े . ापैकी दहा येथे दे तो:-
 माहे रींचा काय येई िनरोप । णऊनी झोप नाहीं डोळां ॥1॥
वाट पाह आस ध िनयां जीवीं । िनढळा हे ठे वीं वरी वाहे ॥2॥
बोटवरी माप े खतों िदवस । होतां कासावीस धीर नाहीं ॥3॥
काय नेणों संता पिड ा िवसर । कीं न े सादर मायबाप ॥4॥
तुका णे तेथे होई दाटणी । कोण माझ आणी मना तेथ ॥5॥
यावरो न कळे संिचत आपु । कैसे वोढव होई पुढ ॥1॥
करी िव ेप धािडतां मुळासी । िकंवा धाडा ऐसी तां तडी हे ॥2॥
जोवरी हे डोळां दे खे वारकरी । तों हे भरोवरीं करी िच ॥3॥
आस वाढिवते बु ीचे तरं ग । मनाचेही वेग वावडती ॥4॥
तुका णे ते ा होती िन चळ । इं ि य सकळ िनरोपान ॥5॥
ऐसी ते सां िड ी होई पंढरी । येत वारकरी होते वाटे ॥1॥
दे ख े सोहळे होती आठवत । चा ती ते मात क िनयां ॥2॥
के ी आइिक ी होई जे कथा । रािह े ते िच ा होइ ेम ॥3॥
ग डटके टाळ मृदंग पताका । सां गती ते एकां एक सुख ॥4॥
तुका णे आता येती व ाहीं । आि ं गनीं बाही दे ईन ेम ॥5॥
ेम मायबाप पुसेन ह आधी । न घा ीं ह मधीं सुख दु :ख ॥1॥
न करी तां तडी आपणां पासूनी । आइकेन कानी सां गती त ॥2॥
अंतरीच संत आणती गुज । िनरोप तो मज सां गती ॥3॥
पायां वरी डोई ठे वीन आदर । ीितपिडभरे आि ं गून ॥4॥
तुका णे काया करीन कुरवंडी । ओंवाळू न सां डीं ां व न ॥5॥
होई माझी संतीं भािक ी क णा । जे ा नारायणा मनीं बैसे ॥1॥
ंगा नी माझीं बोबडी उ र । होती िव ारे सां िगत ीं ॥2॥
ेम आहे ऐसे होई सां िगत । पािहजे धािड ी मूळ ॥3॥
अव था जे माझी ठावी आहे संतां । होई कृपावंता िनरोप ी ॥4॥
तुका णे सव येई मु हाळी । िकंवा काही उरी राखती ॥5॥
बैसता कोणाप नाही समाधान । िववरे ह मन तेिच सोई ॥1॥
घडीघडी । मज आठवे माहे र । न पडे िवसर णभरी ॥2॥
न बो ाव ऐसा क रतों िवचार । संगीं तो फार आठवत ॥3॥
इं ि यां सी वाहो पिड ी ते चा ी । होती िवसां व ी येिच ठायीं ॥4॥
एकसरे सोस माहे रासी जाव । तुका णे जीव घेत ासे ॥5॥
नाहीं हािन पीर न राहावे िनसुर । न पडे िवसर काय क ं ॥1॥
पुसािवसी वाटे मात कापिडयां । पाठिवती ाया मूळ मज ॥2॥
 आिणक या मना नावडे सोहळा । क रते टकळा माहे रींचा ॥3॥
ब काम के ब कासावीस । ब झा े िदस भेटी नाहीं ॥4॥
तुका णे ाच न कळे अंतर । अव था तो फार होते मज ॥5॥
माहे रींच आ े त मज माहे र । सुखाचे उ र करीन ासी ॥1॥
पायां वरी माथा आि ं गीन पायीं । घेईन व ाही पायवणी ॥2॥
सुख समाचार पुसेन सकळ । कैसा पवकाळ आहे ास ॥3॥
आपु जीवींच सुखदु :ख भाव । सां गेन आघव आहे तैस ॥4॥
तुका णे वीट नेघ आवडीचा । बोि ीच वाचा बो वीन ॥5॥
आतां माझे सखे येती वारकरी । जीवा आस थोरी ाग ीसे ॥1॥
सां गती मा ा िनरोपाची मात । सकळ वृ ां त माहे रींचा ॥2॥
काय ाभ झा ा काय होते केण । काय काय कोणे सां ठिव ॥3॥
मागणे ते काय धािड े भातुक । पुसेन ते सुख आहे तसीं ॥4॥
तुका णे काय सां गती ते कानी । ऐकोिनया मनी ध नी राह ॥5॥
आतां करावा कां सोस वायां वीण । िटका सीण मनासी हा ॥1॥
असे ते कळों येई वकरी । आतां वारकरी आ ् यापाठीं ॥2॥
ब िव ं बाचे सि ध पात । धीराच रािह े फळ पोटीं ॥3॥
चाि े त ठाव पावे ेवटीं । पुरि या तुटी पाउ ां ची ॥4॥
तुका णे आसे ाग ासे जीव । णऊिन कीव भािकतस ॥5॥
या माणे ा ा अगदी तळमळ ागून रािह ी. वारकरी परत ये ा ा सुमारास तो,
ास बोळिव ास जाऊन जेथे उभा रािह ा होता तेथे पु ा जाऊन ां ची वाट पा
ाग ा. उ व आटप ् यावर वारकरी पु ा परत ाच वाटे ने ा ा भेट ाक रता
आ े . ते येत आहे त असे पा न तुकाराम ास सामोरा गे ा आिण स िदत होऊन
ाने ास सा ां ग दं डवत घात ा, ते ा ा ा ा अनुयायी मंडळीने ा ा मो ा
ेमाने आि ं गन दे ऊन ा ा आण े ा साद िद ा. तो तुकारामाने मो ा ीतीने
सेवन के ा. मग पंढरीस कोणकोण ा कारे उ व झा ा ते ाने मो ा आवडीने
ा ा िवचार े . ते ां नी ा ा इ ंभूत सां गून व ाचा िनरोप घेऊन ते आपाप ् या
घरी गे े . वारकरी परत येऊन भेट े ते ा तुकारामाने अकरा अभंग ट े . ापैकी
सहा येथे दे तो:-
भाग े ती दे वा । माझा नम ार ावा ॥1॥
तु ी ेम की सकळ । बाळ अवघे गोपाळ ॥2॥
मारगी चा तां । म े ती येता जाता ॥3॥
तुका णे काही । कृपा आहे मा ा ठायीं ॥4॥
 घा ु िनयां ोती । वाट पाहे िदवसराती ॥1॥
ब उतावीळ मन । तुमचे ावे द षण ॥2॥
आ ो बोळवीत । तैसे यािच पंथ िच ॥3॥
तुका णे पेणीं । येता जातां िदवस गणीं ॥4॥
आिज िदवस ध । तुमचे झा द षण ॥1॥
सां गा माहे रींची मात । अवघा िव ारी वृ ां त ॥2॥
आइकतों मन । क नी सादर वण ॥3॥
तुका णे नाम । माझा सकळ सं म ॥4॥
आजीिचया ाभे ां ड ठगण । सुखी झा मन क ् पवेना ॥1॥
आतभूत माझा जीव जयां साठी । ां ा झा ् या भेटी पायां सव ॥2॥
वाटु ी पाहता िसण े नयन । ब होते मन आतभूत ॥3॥
मा ा िनरोपाचे आिण े उ र । होई समाचार सां गती तो ॥4॥
तुका णे भेटी िनवार ा ताप । फळ े संक ् प संत आ े ॥5॥
आजी बरव झा । माझे माहे र भेट े ॥1॥
डोळा दे ख े स न । िनवार ा भाग सीण ॥2॥
ध झा ो आतां । ेम दे ऊिनया संतां ॥3॥
इ े च पाव ो । तुका णे ध झा ों ॥4॥
आ े ते आधी खाईन भातुक । मग कवतुके गाईन ओ ा ॥1॥
सां िगत ा आधी आइकों िनरोप । होई माझा बाप पुसे तो त ॥2॥
तुका णे माझे सखे वारकरी । आ े हे माहे री न आजी ॥3॥
यापुढे तुकारामाची वृ ी अिधकािधक उदास होत चा ी. ाचा पूव चा उ ाह
बराच कमी झा ा. तरी ाने कीतने कर ाचा म मुळीच कमी के ा न ता.
आम ाकडे येऊन कीतन करा, असे कोणी ट े तर ा ा तो कधीही नाही
णत नसे. तो कीतन क ाग ा णजे िकती वेळ झा ा याचे ास भान उरत
नसे; बरे कोणी ा ा पु ळ वेळ झा ् याचे सुचिव े तरी तो ां ा सूचनेकडे
फारसे दे त नसे. सव काळ अभंग णत व नामो ारण करीत राहावे असे ास
वाटे . कोणा ी बो णे झा ् यास तो अभंगातच बो े . एकदा एके िठकाणी तो बस ा
की, तेथून ाने तासां चे तास उठू नये. कोणास न समजू दे ता कोठे तरी एकां त जागी
जाऊन तो बसत असे िकंवा दु स या गावी िनघून जात असे. मग ा ा जवळी
ि मंडळी ा ा ोधीत रानोमाळ व गावोगाव िहं डत असे. कोठे जाता णून
कोणी िवचा र े असता ाने ास असे उ र ावे की, आ ी वैकुंठपुरी चा ो.
कीतन संगी ाने दे वास नाना कारी आळवून असे णावे की, दे वा, हे ोक म ा
आप ् या घरी नेऊन िम ा े खावयास घा तात आिण माझा ब मान क रतात. तो
म ा मुळीच आवडत नाही. यामुळे मी िबघड ाचा संभव आहे . तरी म ा आता या
ोकी फार िदवस ठे वू नको, वैकुंठास घेऊन जा. आप ा अंतकाळ समीप येत
चा ा आहे असे तुकारामासही वाटत असे. तो वेळोवेळा असे उ ार काढी की,
दे वा, माझे आयु उणे कर; परं तु मी िजवंत आहे तोपयत माझी गा े िन: होऊ
दे ऊ नको; कारण तुझी भ ी मा ा हातून जीवमान आहे तोपयत अखंड चा ावी
अ ी माझी उ ट इ ा आहे .
या माणे ाची वृ ी आधीच उदास झा ी असता तीत आणखी एका गो ीने भर
पड ी. ितचे िन पण येथे क रतो. ोहगाव ा ोकां चे तुकारामावर मन ी ेम
होते. ते ा ा आप ् या गावी वेळोवेळा नेऊन ाची घरोघर कीतने करवीत असत.
ां ा गावी तुकारामही मो ा आनंदाने जाऊन मिह ाचे मिहने राहत असे. या
मा माणे एके समयी तुकाराम ोहगावी जाऊन एक मिहना कीतर् ने करीत
असता ा गावावर एकाएकी परच येऊन ोक ु ट े गे े . ामुळे एकंदर ोक
िव हीन होऊन दु :खी झा े ; परं तु तुकारामाचा बोध ां ा िच ात पूणपणे बाण ा
होता, ास न वर िव हानीने फारसा खेद वाट ा नाही. या संगी तुकारामाने
ोहगाव ा मंडळीस पु ळ कारे मो ा कळव ाचा बोध के ा. ापैकी
एकच अभंग येथे दे तो :-
गे ीयाची हळहळ कोणी ॥ नका मना ध कां हीं ॥1॥
पाव त णो दे वा ॥ सहज सेवा या नां व ॥2॥
जळता अंगी पडता खाण ॥ नारायण भोिगता ॥3॥
तुका णे न गे मो ॥ दे वबो आवडती ॥4॥
या माणे ाने ां चे सां न कर ाचा य के ा, तरी ा ा त: ा मनास
ोहगावावर गुदर े ् या या संकट संगामुळे फारच ख ता आ ी. ा ा या
जीिवताचा पुरा वीट आ ा. ोहगाव ा भािवक ोकां ची िवप ता व दु :ख ा ाने
मुळीच पाहवेना. आप ा ावर ोभ व ां ची आप ् यावर िन: ीम भ ी अ ा
ा ोकां चे हा पाह ापे ा मरण पुरव े असे ास वाटू ाग े . ही अ ी िच ास
अित ियत उदासीनता आ ी असता ाने आपणास वैकुंठी ने ासाठी दे वाचा धावा
के ा. ापैकी सहा अभंग येथे दे तो:-
न दे खवे डोळां ऐसा हा आकां त ॥ परपीडे िच दु :खी होत ॥1॥
काय तुझी येथे नसा से झा ॥ आ ीं न दे ख पािहजे ह ॥2॥
परच कोठे ह रदासां ा वास ॥ न दे खजेत दे राहाितया ॥3॥
तुका णे माझी ाजिव ी सेवा ॥ हीनपणे दे वा िजणे झा ॥4॥
 काय ां मानावे ह रकथेचे फळ ॥ त रजे सकळ जनीं ऐसे ॥1॥
उ े द तो असे येथ आरं भ ा ॥ रोकड िव ा परच ॥2॥
तुका णे जेथे वसती दास ॥ तेथे तुझा वास कैसा आतां ॥4॥
भीत नाहीं आतां आपु ् या मरणा ॥ दु :खी होता जना न दे खवे ॥1॥
आमची तो जाती ऐसी परं परा ॥ कां तु ी दातारा नेणां ऐस ॥2॥
भजनीं िव ेप तची प मरण ॥ न वजावा ण एक वायां ॥3॥
तुका णे नाही आघाताचा वारा ॥ ते थळी दातारा ठाव माग ॥4॥
नाहीं मािगत ा ॥ तुझा मान ां िव ा ॥1॥
जे हे करिव ी फिजती ॥ माझी येवढी जनां हातीं ॥2॥
नाहीं के पोट ॥ पुढ घा ु नी बोभाट ॥3॥
तुका णे ध नी हात ॥ नाही ने े िदवाणात ॥4॥
बोि ो त आता पाळावे वचन ॥ ऐसे पु कोण माझे गां ठीं ॥1॥
जातो आता आ ा घेऊिनयां ामी ॥ काळ ेप आ ी क ं कोठ ॥2॥
न घडे यावरी न धरवे धीर ॥ पीडतां रा दे खोिन जग ॥3॥
तुका णे तु ी िदसे मोकि ॥ काय आतां आ जीिव ाच ॥4॥
बो तों िनकुरे ॥ न त स गीची उ र ॥1॥
माझे संताप मन ॥ परपीडा ते पाहोन ॥2॥
आं गावरी आ े ॥ तोवरी जाई सोिस े ॥3॥
तरी तुज भ ां ची आण दे वा ॥ जरी तुका येथे ठे वा ॥4॥
ोहगावा ा ा िक ेक ोकां ची सव संप ी ु टीस गे ी होती ां ची मने अगदी
िवर होऊन ां नी घरदार सोड े व तुकारामापा ी सवकाळ रा न ां चा बोध
ऐक ाचा िनधार क न ते ा ाबरोबर िनघा े . तुकाराम ा ा घेऊन दे गावी
परत आ ा; परं तु तो पुढे फार िदवस वाच ा नाही. ा ा मनास जो हा ध ा
बस ा ाने ास कोठे च चैन पडे ना. ा ा एकसारखा वैकुंठास जा ाचा ास
ागून रािह ा. पुढे वकरच फा ् गुन मिह ाचा उ व आ ा. या मिह ा ा ु
प ाती एकाद ीपासून उ वास सु वात झा ी. या उ व संगी दू रदू र ा गावचे
भािवक ोक दे गावी िदं डीपताका घेऊन या ेस आ े होते. एकाद ीपासून
एकसारखी पाच िदवस समराधना व कीतने चा ी होती. तुकारामाने या कीतनात
भािवक जनास ेवट ा बोध अित ियत ेमाने व कळव ाने के ा. ात ाने
ऐिहक जीिवताची णभंगुरता आिण ऐ वयादी सुखिवषयां ची असारता व अ थरता
ोतृजनां ा िच ां त इतकी पूणपणे िबंबिव ी की, सव या ेकरी अगदी िवर व
उदास होऊन गे े . या माणे ा ा ो ां ची वृ ी झा ी असता ाने आप ा हा
 ोक सोडून जा ाचा संक ् प पु ळ अभंग बो ू न आप ् या अनुयायी जनास
सुचिव ा. यावेळी ाची वृ ी वैकुंठगमना ा िवचारात इतकी गढ ी होती की,
ा ा ा सुखसोह ां चा सा ात य घड ् याचा भास होऊ ाग ा. या वेळचे
ाचे उ ार अ ंत दय ावक आहे त. रा. तुकाराम ता ां नी छाप े ् या गाथे ा
दु स या भागात िनवाण करण िद े आहे . ते जो स दय पु ष वाची ा ा मनाची
वृ ी तट थ होऊन या साधुपु षा ा दयाची थती िकती उ त व ेमळ होती ते
सहज समजून येई . संसाराम े आज िवर तेने नां दून त:स जे स कळ े
ाचा सार कर ािवषयी अहिन झट ात ाने आप ् या आयु ाचा स य
के ा, ा ा आप ् या सभोवता चे ोक सदाचारी व स ागवत ावे अ ी
उ ट इ ा अस ् याकारणाने, त:स िकतीही म िकंवा दगदग सोसावी ाग ी
तरी ाचे ा ा काहीएक वाटत नसे, ा जनक ् याणे ू महापु षास आप ् या
प रचया ा ोकां ची आ ा क अवनती पा न परम खेद वाटणे साहिजक होते. ही
ां ची अवनती दू र कर ाचे साम आपणास नाही हे पा न ा ा एकसारखा
ोग ाग े ा असे. ात आणखी आप ् या गा ास ि िथ ता ा होऊन ां ची
कामे पूव माणे जोमाने होत नाहीत हे पा न तर ास अिधकच झुरणी ाग ी
होती, यािवषयी पूव उ ् े ख के ाच आहे . या सव उदासीनते ा िवचारात आणखी
ोहगावावर आ े ् या संकटामुळे अिधकच भर पडून ा ा हे जीिवत अगदी दु वह
होऊन गे े आिण या नंतर या ोकी राह ात आप ी ोभा नाही, असे वाटू न ाने
सदरी सां िगत ् या माणे उ व संगी ा कीतनात संक ् प ोतृवृंदास बो ू न
दाखिव ा. या अंतसमयीं ा दयो ारां चा थोडासा माम ा वाचकां स येथे दे णे इ
िदसते:-
जरा कणमुळी सां गो आ ी गो ी । मृ ुचीये भेटी जवळी आ ी ॥1॥
आतां मा ा मना होई सावधान ॥ हे पु ाची जाण कायिस ॥2॥
सेवटी घडी बुडतां न गे वेळ ॥ साधावा तो काळ जवळी आ ा ॥3॥
तुका णे िचितं कुळीची दे वता ॥ वारावा भोंवता िम ा ॥4॥
संतां चे उपदे आमुचे म कीं ॥ नाही मृ ु ोकी राहणेसा ॥1॥
णऊिन ब तळमळी िच । येई वो धां वत पां डुरं गा ॥2॥
उपज ी िचंता ाग ा उसीर ॥ होत नाही धीर िनढळ वाटे ॥3॥
तुका णे पोटी रघा से भय ॥ क ं आता काय ऐस झा ॥4॥
घमािच तूं मूत ॥ पापपु तुझे हातीं ॥1॥
मज सोडवी दातारा ॥ कमापासूिन दु रा ॥2॥
क रसी अंगीकार ॥ तरी काय माझा भार ॥3॥
 िजवीं ा जीवन ॥ तुका णे नारायणा ॥4॥
आतां बर झा ॥ सकाळींच कळो आ ॥1॥
मज न ठे वी इह ोकीं ॥ आ ों ते ां झा ी चुकी ॥2॥
युगमिहमा ठावा ॥ न ता ऐसा पुढ दे वा ॥3॥
तुका णे ठे वीं ॥ भोगासाठी िनरयगावी ॥4॥
तु ी सनकािदक संत ॥ णिवता कृपावंत ॥1॥
एवढा करा उपकार ॥ दे वा सां गा नम ार ॥2॥
माझी भाकुनी क णा ॥ िवनवा वैकुंठीचा राणा ॥3॥
तुका णे मज आठवा ॥ मूळ वकरी पाठवा ॥4॥
आपु ् या माहे रा जाईन मी आतां ॥ िनरोप या संतां हाती आ ा ॥1॥
सुख दु :ख माझे ऐिकय कानीं ॥ कळवळ ा मनी क णेचा ॥2॥
क िन िस मूळ साउ े भातुक । येती िदवसे एके ावयासी ॥3॥
ाची पंथ माझे ाग े से िच ॥ वाट पाहे िन माहे राची ॥4॥
तुका णे आता येती ावया ॥ अंगे आपुि या मायबापा ॥5॥
संतां चे उपदे आमचे म कीं ॥ नाही इह ोकी रहाण आतां ॥1॥
णुनी ब तळमळे िच ॥ येई हो धावत पां डुरं गे ॥2॥
उपजि िचंता ाग ा उ ीर ॥ होत नाही धीर िनढळ बाढे ॥3॥
तुका णे पोटी रघा े से भय ॥ क आता काय ऐस झा ॥4॥
ऐका ऐका भािवक जन । कोण के ा ा ते ॥1॥
तािककां चा टाका संग । पां डुरं ग रा हो ॥2॥
नका ोधू मतां तरे नुमगे खर बुडा ॥3॥
क ीम दास तुका । जातो ोका सां गत ॥4॥
सखे स नहो रा नारायण । संग येत कोण स सां गा ॥1॥
आमुचे गावीचे जरी र गे े । नाही सां िगत णों नये ॥2॥
णोनी सकळां के जरी ठाव । नाइक जाव पु वाटे ॥3॥
इतुिकयावरी तु ी राहो नका । िवनिवतो तुका िवठोबासी ॥4॥
माहे रीचा मज आ ासे मुळारी । उ ा ात:काळीं जाण मज ॥1॥
ब काळ माझा के ासे सां भाळ । पां डुरं गे मूळ पाठिव ॥2॥
हीच आ ां भेटी ोभ असों ावा । पु ा मी के वा नय येथ ॥3॥
तुका णे ब न बो ों उ र । दया आता फार असों ावी ॥4॥
या माणे ाचा संक ् प झा े ा ऐकून तेथे जम े ् या एकंदर ोकां स फारच वाईट
वाट े . ाचा संग यापुढे आपणास अंतरणार णून ां ा मनास हळहळ ागून
रािह ी. फा ् गुन व ितपदे ची सव रा कीतन कर ात काढू न तुकारामाने ेवटी
मो ा ेमाने आरती के ी आिण िवठोबास सा ां ग दं डवत घा ू न तो दे वळातून
बाहे र पड ा आिण इं ायणी ा तीराकडे मोठमो ाने अभंग णत जाऊ ाग ा.
ते ा ाचे अनुयायी व इतर या ेकरी ा ा मागून गे े . जाता जाता ाने आप ् या
ीस असा िनरोप धाड ा की, आ ी वैकुंठास चा ो आहो तर आपण आम ा
समागमे यावे; ते ा ितने असे उ र पाठिव े की, मा ा ग ात पोरवडा असून मी
ह ् ी गिभणी आहे ; याक रता ामीबरोबर मा ाने येववत नाही. हे उ र ऐकून
तुकारामाने ित ा पुढी माणे आ ीवाद िद ा:-
येसीहो तुका जातो सां गोिनया ॥ बैसा णोिनया जातों आ ीं ॥1॥
सडासंमाजन तुळसी वृंदावन ॥ दे वाच पूजन करीत जाव ॥2॥
तुिझये गभ आहे नारायण ॥ तो तुज ागाने उ री ॥3॥
ऐस बो ोिनया तुका पुढ आ े ॥ स िदत झा े दय ितचे ॥4॥
अव ी ा या संगी ा तुकारामा ा िनरोपाचा अथ मुळीच कळ ा नाही. ित ा असे
वाट े की, नेहमी ा प रपाठा माणे ारी कोठ ा तरी तीथास चा ी असावी
आिण अ ीकडे आ ी वैकुंठास चा ो असे सां ग ाचा जो ाचा म होता ास
अनुस नच हाही िनरोप असावा. या वेळी तो इह ोक सोडून खिचतच जाई असे
ित ा वाट े न ते. फार तर काय; पण ा ा कीतनाती वर िद े े
मरणसंक ् पसूचक अभंग ां नी ऐक े होते व तो इं ायणी ा तीराकडे चा ा
असता ा ा तोंडून िनघत अस े े अभंग जे ऐकत होते, ाव नही ा ा तो पुढे
काय करणार यािवषयी काहीएक खा ीने समज े न ते. ते आप ् या मना ी णू
ाग े होते की, ामीची वृ ी अित ियत उि व उदास झा ी आहे , यासाठी ते
कोठे तरी ां ब ा तीथया ेस चा े असावे. ास वैकुंठास जा ाचा िनिद ास
ाग ् यामुळे ा ा दु सरे काहीच सुचत नाही; णून हा ेवट ा िनरवािनरवीचा
िनरोप ते घेत आहे त; परं तु हा ां चा म वकरच नाहीसा झा ा. ‘आ ी वैकुंठास
चा ो’ असे जे तुकाराम ोकास वेळोवेळा सां गत असे, ते ाने या खेपेस खरे
के े . इं ायणी ा तीरी गे ् यावर ाने आणखी पु ळ अभंग ट े . ास
िवह रणीचे अभंग णतात. यात ाने आप ् या अनुयायां चा ेवट ा िनरोप घेत ा.
ा ा ा अखेर ा अभंगां पैकी काही येथे दे तो :-
णभरी आ ी सोिस वाईट ॥ सािध अवीट िनजसुख ॥1॥
सां डी मां डी माग के ् या भरोवरी ॥ अिधकिच परी दु :खािचया ॥2॥
तुका णे येणे जाणे नाही आता ॥ रािह ो अनंतािचये पायीं ॥3॥
मरणाही आधी रािह ों मरोनी ॥ मग के मनी होत तैस ॥1॥
 आतां तु ी पाहा आमुच नव ॥ नका वेचूं बो वायां वीण ॥2॥
तुका णे तु ी भयभीत नारी ॥ कैसी संग सरी तु ां आ ां ॥3॥
पर पु षां च सुख भोगे तरी ॥ उतरोिन करीं ाव सीस ॥1॥
संवसारा आगी आपु े िन हात ॥ ावूिन मागुते पा नय ॥2॥
तुका णे ाव तयापरी धीट ॥ पतंग हा नीट दीपा सोई ॥3॥
न राहे रसना बो तां आवडी ॥ पायीं िद ी बुडी मा ा मने ॥1॥
माने ा तु ी आइका भावे ॥ मी तो मा ा भावे अनुसर ों ॥2॥
तुका णे तु ी िफरावे ब तीं ॥ माझी तों हे गित जा ी आतां ॥3॥
सकळही माझी बोळवण करा । परतोन घरा जावे तु ी ॥1॥
कम धम तु ा असावे क ् याण । ा माझे वचन आ ीवाद ॥2॥
वाढवूिन िद एकािचये हाती । सकळ िन चित झा ी येथ ॥3॥
आता मज जाणे ाणे वरासव । मी माझीया भावे अनुसर ो ॥4॥
वाढिवतां ोभ होई उ ीर । अवघीच थर करा ठायीं ॥5॥
धम अथ काम झा े एक ठायी । मेळिव ा ितहीं हाता हात ॥6॥
तुका णे आता झा ी याची भेटी । उर ् या ा गो ी बो ावया ॥7॥
चार तीस इजार ही पद । तु ासी िवषद सां िगत ीं ॥1॥
पु ा नरतनु िमळणार नाही । णोिनयां दे हीं भव तरा ॥2॥
सवा ा चरणी म क ठे िवतों । आ ी आतां जातो िनजधामा ॥3॥
सव िमळोिन िवनंित हे ऐका । भजनी क ं नका आळस कोणी ॥4॥
पोटािचये साठीं िचंता न करावी । दे ई गोसावी अ बे े ॥5॥
मन हे तुमचे अधीर हे आहे । णोिनयां वाहे िचंता ब ॥6॥
राजा जना ागी चाकर ठे िवतो । पोटा ागी दे तो िकंवा नाही ॥7॥
णोनी दे वासी साधावे िवचारे । दे ई िनधारे अ ब ॥8॥
पोटासाठी इतकी हळहळ ाग ी । कैसी ां ती आ ी दे वािव ी ॥9॥
तुका णे मा ा ग ािच हे आण । जरी नारायण िवसरा ॥10॥
उठा सकिळक भेटू तु ी आ ी । ावा नामी िवठोबा ा ॥1॥
हानथोर सारे आ ीवाद ारे । बोळवीत यारे इं ायणी ॥2॥
येथुनी आमुचा खुंट ासे माग । तु ी कृपा ोभ असूं ावा ॥3॥
तु ासाठी जीव झा ा कासावीस । कोणी हरीचे दास िनवडां ना ॥4॥
तुका णे आता जाई हीच भेटी । राहती ा गो ी बो ावया ॥5॥
येतो काकुळती अथ धरा िच ी । आमचीये पंथी हे त धरा ॥1॥
आमु ा पंथ नाही जकातीच नाते । सणद आि या पंथे कोण दं डी ॥2॥
 असे मी सां गतो बरे धरा मनी । अनिहताचे कोणी सां गत नाहीं ॥3॥
प रहारासाठी वै नारायण । औषध आपु ा गुण क रतसे ॥4॥
उठा एक आतां सां गतों तु ा ा । दे नटा आ ा आ ा ागीं ॥1॥
इं ायणीवरी उतर ीं िवमान । आ ापासी आ े िव ुदूत ॥2॥
मृ ु ोकी माझे पूण झा े मन । गाई े कीतन िवठोबाच ॥3॥
साधुसंता पायी गे ो ोटां गणी । िन गज वाणी िव नामे ॥4॥
आतां एक ऐका सां गतो तु ासी । जावे पंढरीसी सव काळ ॥5॥
तु ी कोणी करा ह रनामकीतन । ऐस तु ा सां गोन जातो तुका ॥6॥
बैसा आता आमचा रामराम ावा । आ ी गे ों दे वा रणागत ॥1॥
रणागत जातां झा ी काया । गे ् या नासोिनया पापरा ी ॥2॥
तुमची आमची तुटी झा ी येथोनी । तु ी रा वाणी रामराम ॥3॥
नाम करो िव दू र अंतर ा । भाव हा वळ ा पां डुरं ग ॥4॥
िनरपे िनरिभमानी असती जे ाणी । ांसी च पाणी जवळी आहे ॥1
ां चा भाव जड ा िवठोबाचे पायीं । ां सी मु दे ई पां डुरं ग ॥2॥
ान अिभमान अंगीं भर ा ताठा । दे वासीं करं टा दु राव ा ॥3॥
ानाचा अिभमान सां डा णे तुका । तरी जोडे सखा पां डुरं ग ॥4॥
बसारे ग ां नो आ ा ावी आ ा । आमु ा रामनामा िच ीं धरा ॥1॥
उपकार करा पतीत उ रा । वारं वार उ ारा रामनाम ॥2॥
ारे वारकरी वेगी जा पंढरी । िनरोप महा ारी एवढा सां गा ॥3॥
तुका आमुचे गावी होता एक आपु ा । नाही कोठे गे ा पायां िवणे ॥4॥
आ ी जातो आपु ् या गावा । आमुचा राम राम ावा ॥1॥
तुमची आमुची हे िच भेटी । येथुिनयां ज तुटी ॥2॥
आतां असों ावी दया । तुम ा ागतस पायां ॥3॥
येतां िनजधामीं कोणी । िव िव बो ा वाणी ॥4॥
रामकृ मुखी बो ा । तुका जातो वैकुंठा ा ॥5॥
घरचीं दारचीं भजा पां डुरं गा । विड ासी सां गां दं डवत ॥1॥
मधािचये गोडी मा ी टीका उडी । मोडि या घडी पु ा नये ॥2॥
गंगेचा हा ओघ सागरीं िमळा ा । नाही माग आ ा कदा काळी ॥3॥
ऐि या ां ची बरी करा सोय । गे ा तुका नये मागुता तो ॥4॥
िवमानां चे घोष वाजती असं । सु झा ा डं का वैकुंठींचा ॥1॥
ां चा िव वास झा ी आठवण । करा बोळवण स नहो ॥2॥
आ े िव ुदूत तेिच ेममूित । अवसान हाती सां पड ॥3॥
 झा ा पाठमोरा इं ायणीतळीं । रामघोष टाळी वाजिव ी ॥4॥
थम तो पाय घात ा पा ां त । रािह ी ते मात तुका णे ॥5॥
या माणे आप ् या बरोबर आ े ् यास ेवटचा बोध क न व ां चा अखेरचा िनरोप
घेऊन तुकारामाने िवठोबाचे भजन पराका े ा ेमाने चा िव े . ते ा ाचा तो
ेवटचा दयभेदक िनरोप ऐकून आधीच ोकिव ळ झा े ् या ा ा
ि जनां चे ने ेमा ूंनी भ न जाऊन ां ना अगदी दे हभान नाहीसे झा े असता,
तुकारामाने अक ात इं ायणी ा डोहात उडी घात ी.ङ सभोवता चे ोक
ु ीवर येऊन पाहतात तो तुकाराम अ य झा ा. ते ा ां चा असा समज झा ा
की, तो कुडीसिहत वैकुंठास गे ा. ा भािवक ोकां स असे वाट ाचे कारण हे होते
की, तुकारामाने आप ् या अनुयायी जनां चा िनरोप घेताना जे अभंग ट े होते े
ाम े हे होते:-
कुडीसिहत तुका जाई वैकुंठासी । ते गुज तु ां सी कळ नाहीं ॥1॥
पुढे जे होई ते जाणे िव । ौिककां कळे काय तेथे ॥2॥
तुका णे आता काया झा ी । िवमाने उतर ीं आ ां ागीं ॥3॥
तुका उतर ा तुकीं । नव झा े ितहीं ोकीं ॥1॥
िन क रतो कीतन । हची ाच अनु ान ॥2॥
तुका बैस ा िवमानीं । संत पाहती ोचनीं ॥3॥
दे व भावाचा भुके ा । तुका वैकुंठासी गे ा ॥4॥
या अभंगां चे वा िवक इं िगत पा जाता इतकेच िदसते की, ा गो ीचा ा ा
एकसारखा िनिद ास ाग ा होता, ा घड ् याचा ास भास ावा, हे
उघड आहे . तुकारामासारखे जे भ परायण कवी क ंत स दय असतात, ां ची
िच वृ ी अित ियत सु ोभ झा ी असता, ां चे दयो ार असेच अित यो प
असावयाचे. ात आणखी इह ोक ा जीिवताचा ास पुरा वीट आ ा असून
आपणास वैकुंठ ा ी के ा होई असे होऊन गे े होते. ते ा ाची वृ ी तदाकार
होऊन ास सदरी अभंगात िनिद के ् यासारखा भास होणे साहिजक होते.
असो, तर या माणे हा साधुि रोमणी गु झा ा ते ा ां ा बरोबर तेथे आ े ् या
ोकां स पराका े चे दु :ख वाट े . सव ोक अगदी उि होऊन हळहळू ाग े .
मग ते अ ंत उदास व ोकाकु होऊन परत गावात आ े ; परं तु तुकारामाचा भाऊ
का या, रामे वरभ गंगाजी मवाळ कडूसकर वगैरे चौदा वै व, जे ा ा जवळ
नेहमी असत, ते इं ायणीतीरी ोक करीत बस े . ां नी असा िनधार के ा की,
तुकारामाचे पु ा द न झा ् यावाचून तेथून उठावयाचे नाही. अव ीस हे वतमान
कळताच ती तेथे मु े घेऊन धावत आ ी आिण मो ाने आ ो क ाग ी.
रामे वरभ वगैरे मंडळी तेथे पंचमीपयत बसून रािह ी; परं तु तुकारामाचे पुनरिप
द न झा े नाही. ते ा ते अगदी िनरा झा े असता तुकारामाची गोदडी व टाळ ही
ां ा नजरे स पड ी. ते ा ा भािवक ि ास वाट े की, ामींनी ही आप ी
गोदडी व टाळ खा ी टाकून असे सुचिव े की, मी वैकुंठास गे ो, तु ी आप ् या
घरी परत जावे. असा आप ा समज क न ते ती गोदडी व टाळ घेऊन अव ी व
मु े यासह गावात आ े . ा महापु षा ा सहवासात इतके िदवस मो ा आनंदाने
व ेमाने काढ े , ाचे पाय अ यी अंतर ् यामुळे ां ा मनाची क ी काय थती
झा ी असावी याची क ् पना वाचकास सहज क रता ये ासारखी आहे .
पुढे ामीची याणितथी कोणती धरावी यािवषयी ा ि मंडळीस सं य उ
आ ा, ते ा रामे वरभ ाने असे सां िगत े की, ामींची गोदडी व टाळ ही आपणास
पंचमीस िमळा ी, यासाठी ां ची पु ितथी हीच धरावी आिण ामी दे हासकट गु
झा े अस ् या कारणाने ां चे ि याकमातर कर ाचे काहीच योजन नाही. तर
ामीं ा पु ितथीिनिम ा णभोजन घा ावे णजे झा े . हा ाचा िनणय इतर
मंडळीस पसंत पडून ा माणे सवकाही व था कर ात आ ी. ां नी गावात
आ ् यावर ा णभोजन घा ू न ा िदव ी व दु सरे िदव ी कीतन के े व स मीस
ळीत क न समारं भ समा के ा.
☐☐
• ाि वाहन के पंधरा े एकाह र ॥ िवरोधीनाम संव र उ रायणीं ॥1॥
फा ् गुन व ि ितया िदवस सोमवार ॥ थम हर ात:काळ ॥2॥
जये िदव ी ेवटी कीतन क रता ॥ णे मज आता िनरोप ावा ॥3॥
तुका णे नमन साधुसंतपाया ॥ ऐसे बो ोिनयां गु झा े ॥4॥
 बायकामु े
तुकारामास दोन बायका हो ा. ापैकी पिह ी व ित ा पोटचा मु गा ही
दु ाळात पोटभर खावयास न िमळा ् यामुळे हा होऊन मरण पाव ् याचे मागे
सां िगत े च आहे . दु सरी बायको अव ाई, िज ा िजजाई असेही एक दु सरे नाव होते,
ती तुकारामा ा मागे रािह ी होती. अव ाई ा पूव ा तीन मु ी व दोन मु गे
असून तुकारामा ा अंतकाळी ती पाच मिह ां ची गरोदर होती. ित ा पुढे पु
होऊन ाचे नाव नारायण असे ठे िव े . पूव ा दोघा मु ां ची नावे महादे व व िवठोबा
अ ी होती आिण मु ींची नावे का ी, भागीरथी व गंगा अ ी असून ास अनु मे
ोहगावचे मोझे, ए वाडीचे गाडे व जां बळीचे जां बूळकर यां ा घरा ात िद े होते.
या मु ीं ा िववाहाची हकीकत मिहपती मोठी चम ा रक सां गतो. मु ी मो ा
होत चा ् या ते ा अव ीस ां ा ाची िचंता रा ंिदवस ागून रािह ी. कारण
उघडच होते की, तुकाराम िवर होऊन कोणताच िनवाहाचा उ ोग क रनासा
झा ा असून ा मु ींिवषयी तो अगदी बेिफकीर होता; परं तु एके िदव ी अव ाईची
ती कुरकुर ऐकून तो घरातून बाहे र गे ा आिण र ात आप ् या जातीचे काही मु गे
खेळत होते ापैकी ितघास घरात घेऊन येऊन ा णास बो ावून आण े आिण
मग आप ् या मु ीस व ा मु ास हळद वगैरे ावावयास ावून ां ची एकदम े
ावून िद ी! हा िवधी आटोप ् यावर ाने जावयास दू धभात जेऊ घात ा; पण ही
वाता ा मु ां ा आईबापास कळताच ां ना ा गो ीचा मोठा संतोष वाटू न, ां नी
तेथे आपाप ् या सबंिधजनां स बो ावून आण े आिण आप ् या खचाने चार िदवस
ाचा सोहळा उ म कारे के ा.
तुकारामाचा ेवटचा मु गा नारायण हा इतर सव मु ां न मोठा बु वान व
धम ी िनपज ा. ा ाठायी भ ी व वैरा ही हानपणापासूनच उ होऊन
तो नेहमी ह रभजनात रत असे. आप ् या तीथ पाचे सारे अभंग ाने मुखो त के े
असून तो वकरच नावाज ासारखे कीतन क ाग ा. पुढे एके समयी ि वाजी
राजा दे गावी आ ा असता ाने तेथी िवठोबाचे द न घेऊन तुकारामा ा घरची
क ी काय थती आहे ते पाह ासाठी तो तेथे आ ा. ते ा नारायणाची ती वृ ी
पा न राजा फारच संतोष पाव ा आिण ाने पूव तुकारामास ावयासाठी तयार
के े ी सनद ा मु ा ा नावे क न िद ी. यािवषयी आ ी पूव उ ् े ख के ाच
आहे .ङ हे िनरं तरचे उ िमळा ् यापासून तुकारामाने दे गावी थाप े ् या
िवठोबा ा दे वळाचा खच व तेथी वािषक समारं भ मो ा थाटाने होऊ ाग ा.
नारायणबावा पुढे अगदी िवर झा ा आिण ाने आप ी सव संप ी ा णां कडून
ु टवून ारका, का ी वगैरे तीथास याण के े . असे सां गतात की, ाने महाया ा
क न अकरा कावडी का ी न रामे वरी नेऊन तेथ ् या ि वि ं गाची पूजा के ी.
या माणे या ा क न आ ् यावर ाने आप े उर े े आयु भगव ीत
घा िव े . ाचे दोघे वडी भाऊ नेहमी ा ा आ ेत असत. नारायणबावास पु
नस ् यामुळे ाने आप ् या वडी भावा ा दु स या मु ास द क घेत े . याचे नाव
उ वबावा. उ वबावाचा पणतू सदानंदबावा. या सदानंदबावाचे ितघे पु
नारायणबावा, रामचं बावा व गंगारामबावा ह ् ी हयात आहे त. यापैकी वडी
नारायणबावा याजकडे दे व थानाची सव व था आहे .ङ
ा करणाचा ेवट कर ापूव येथे आणखी एका गो ीचा खु ासा करणे इ
िदसते. ती अव ी ा भावासंबंधाची होय. ोक वाद असा आहे की, ही बाई
कक ा असून िहने तुकारामास पु ळ ास िद ा; परं तु आमची या करणी अगदी
उ ट समजूत झा ी आहे . ोक णतात ा माणे अव ीचा भाव मुळीच नसून
ती मोठी पित ता व चां ग ् या भावाची बायको होती. कारण असे पाहा की, ती
मो ा सधन घरा ाती मु गी असून ारं भी चां ग ् या सुखी कुटुं बात पड ी
असता, पुढे ितचा नवरा िवर होऊन धंदारोजगार सोडून ह रभजनी ाग ा, ते ा
ित ा पोटभर अ िकंवा अंगभर व ही िमळे नासे झा े . आप ् या नव याचा व
मु ां चा िनवाह ित ा दु स यां चे दळणकां डण क न कर ाची पाळी आ ी. अ ा
थतीम े ती ासून जाणे ाभािवक होते. तरी तसा कार ित ाकडून फारसा
कधीही झा ा नाही. तुकारामाचे वचन ती सहसा मोडीत नसे. कोणास ि धा दे ,
कोणास जेऊ घा अ ी ाची काहीना काही वदळ नेहमीची असे; पण ती सा ी ती
सारी मुका ाने सो ीत असे. ती ा ा दु र असे ब तक न कधीही करीत नसे.
रा. तुकारामता ां नी आप ् या गा ात ित ा दु रसंबंधाचे काही अभंग छाप े
आहे त; परं तु ते फारसे यथाथ न े त असे आ ा ा वाटते. तुकारामाने संसारसंबंधाने
जे वेळोवेळा उ ार काढ े ामधे या भ परायण पु षास कोण ा कारे
दु रे बो तात याचा मास ा िद ा आहे . ते णजे अव ी ाच तोंडचे सारे
असावे, असे णणे बरोबर नाही. आता एवढे खरे की, कुटुं बभरणाचा सवच बोजा
ित ावर पड ् यामुळे ती कधी कधी ासून ा ा काही अिधकउणे बो ी असे ;
परं तु तेव ाव न ती दु भाषणी व कजाग होती असा तक करणे मुळीच यो न े .
अव ीचे आप ् या पतीवर फारच ेम होते यािवषयीचे मा पु ळ दाख े आहे त.
उदाहरणाथ, असे पाहा की, ती मो मजुरी क न दाणे िमळवी िकंवा आप ् या
माहे रा न कधी कधी दाणागोटा िकंवा पैसाअडका आणीत असे, तरी घरात
ि जिव े े अ आप ् या नव याने सेवन के ् यावाचून ती कधाही जेवीत नसे.
तुकाराम अगदी िवर झा ् या िदवसापासून तो कोठे तरी जाऊन बसे. ितकडे ती
ा ा ोधीत जाऊन ा ा जेवावयास घरी घेऊन येत असे. मागे सां िगत े च आहे
की, तो ंथा यन व मनन कर ाक रता भां डार पवतावर एकां तात जाऊन बसे.
तेथे ती ा ा भाकरतुकडा घेऊन रोज दोन हरी जात असे. हा पवत गावापासून
तीन कोस दू र होता. तरी ती िन नेमाने ा ा तेथे भाकरपाणी पोचवूनू घरी येऊन
मग त: जेवीत असे. तुकाराम वेडा झा ा आहे अस समजून ोक ा ा वाटती
ती कामे करावयास सां गू ाग े , ते ा ती ां ावर रागवून ास ि ा ाप दे त
असे. अ ी ती आप ् या नव यास नेहमी जपत असे. ितचे ा ावर अगदी पंच ाण
असत असे मिहपती णतो. हा च र कार एके िठकाणी णतो की, अव ी कधी
कधी तुकारामास कठीण बो त असे; पण ती ा ा कधी ि ा दे ई िकंवा
ा ा मज िव वागे, असा उ ् े ख तो कोठे ही करीत नाही. आता कठीण
ां ा संबंधाने पाहता ते अव ी ा मुखावाटे वेळोवेळा येणे साहिजक होते.
कारण तुकाराम उदरिनवाहाचा कोणताही धंदा करीत नसता घरी वेळावेळा
कोणा ा तरी घेऊन येत असे व ा ा ि धासाम ी िकंवा अ पुरिव ास ित ा
सां गत असे. एकदा तर ितने आप े एकचे एक ु गडे ान करताना सोडून ठे िव े
असता या िवर बुवां नी ते िभकारणीस िद े ! अ ा संगी ित ा तोंडून एखादा
कठीण िनघा ा तर ाब ती दोषी ठरत नाही. यासंबंधाने ित ा दोष
दे णारां नी हे प े ात ठे वावे की, ती आप ् या नव या माणेच िवर झा े ी
नसून ित ा संसार करावयाचा होता. ते ा वर िनिद के ् यासार ा संगी
कोण ाही सा ी ी ा हातून अव ीसारखेच वतन झा े असते. यासाठी ित ा
दोष दे णारां नी ित ा एकंदर थतीचा व आचरणाचा चां ग ा िवचार करावा.
आप ा नवरा िवर होऊन िव भजनी ाग ् यामुळे आप ् या संसाराची
धूळधाण झा ् याब ित ा पिह ् या पिह ् याने िकतीही वाईट वाट े अस े , तरी
ा ा ठायीं ा अ ितम व अ ोकसामा गुणां मुळे ाची सव ाती होऊन
आसपास ा गावात े ोक ा ा भजनी ाग े , ते ा ित ा ठायी आप ् या
नव यािवषयी अिभमान व पराका े ची ीती उ होणे साहिजक होते आिण ा
वृ ी अव ी ा िच ात पूणपणे िवकास पाव ् या हो ा, यािवषयी आ ास तर
मुळीच ंका वाटत नाही. नाही तर तुकाराम केवळ िवदे ही होऊन िजकडे ितकडे
िहं डू ाग ा ते ा ित ा ाचा कंटाळा येऊन ती आप ् या नव याचे घर सोडून
माहे री जाऊन सुखाने रािह ी असती; परं तु ितने असे कधीही के े नाही. ती नेहमी
दे गावीच रा न तेथे दळणकां डण वगैरे क न आप ा व आप ् या मु ां चा िनवाह
करीत असे. ितचे माहे र चां ग े संप अस ् याकारणाने ती ितकडून नेहमी दाणागोटा
व पैसाअडका आणीत असे; पण आप ् या नव याचे घर सोडून जा ाची बु ी ित ा
कधीही झा ी नाही.
तुकारामा ाही ही प ीची आप ् यावरी िन ा पूणपणे अवगत होती. तो कोठे ही
गे ा व तेथे िकतीही िदवस रािह ा तरी तो आप ् या बायकोमु ां स िवसरत नसे. तो
दे स आ ा णजे आधी घरी जाऊन ां चा समाचार घेत असे. ां ा
च रताथासाठी त: म कर ाचे जरी ाने सोड े होते, तरी ां ावरचे ाचे
ेम कमी झा े न ते; परं तु िव भ ी व ोकसेवा याम े आप ् या उर े ् या
आयु ाचा य कर ातच खरे जीिवत साथ आहे , असे ास वाटत अस ् या
कारणाने व वहारात द तेने वाग ास जे गुण अंगी असावे ागतात, ां चा
ा ा ठायी मुळीच िवकास झा ा नस ् यामुळे ा ा कोण ाही अथ ा ी ा
वसायात िनम होणे िहतावह वाटत नसे. पु ा अव ीचे संसाराकडे पूणपणे
असून ती आप ा व आप ् या मु ां चा च रताथ चा िव ास समथ आहे , असे जे ा
ा ा यास आ े ते ापासून ाने संसाराचा िवचार मुळीच सोड ा होता.
याव न पाहता ा ी ा साहा ाने ई वरभ ी व जनसेवा या अ ंत मह ा ा
परम क ् याणकारक वसायां म े आप े आयु िनवधपणे चा िवता आ े ,
ित ािवषयी तुकारामा ा मनात ेम असणे साहिजक होते आिण एकंदरीत पाहता
अव ी ा अंग ा या अ ौिकक गुणां मुळे तुकारामास िन:संगपणे आप ् या इ
वसायात िनम होता आ े , हा ितचा एकंदर महारा ावर िकंब ना एकंदर
मानवजातीवर मोठाच उपकार झा ा आहे असे मान े पािहजे. ते ा अ ा ा
सा ीवर नाही नाही ते दोषारोप करणे आम ा मते कृत पणाचे काम आहे .
आता येथे कोणी अ ी ंका घेती की, तुकारामा ा अ ितम उपदे ब ाने
आसपास ा पु ळ ीपु षास िवर ता ा होऊन ती िव भजनी ाग ी
असता, ा ा ा उपदे ाचा प रणाम खु अव ाईवरच का मुळीच झा ा नाही?
(याव न पाहता ती मोठी कठोर मनाची व अ ् ड भावाची बायको असावी. या
ंकेचे समाधान अथात असे की, अव ाईने जर तुकारामासारखीच वृ ी धारण
क न सव संगप र ाग के ा असता तर ित ा मु ां चे संगोपन चां ग े से झा े
नसते. पु ा ित ा व ित ा नव या ा िभ ापा ाचा अव ं ब क न च रताथ
चा वावा ाग ा असता; परं तु िभ ा मागणे हे मोठे िनं कम आहे असा ित ा
नव याचा जनास नेहमी बोध असे. संसार करीत असता िव भ ी कर ास
कोण ाही कारची हरकत नाही, असा ाचा िस ां त होता आिण ाचा उपदे
ऐकून जे जे िव भ परायण झा े ा सवानी णजे संसाराचा ाग के ा होता
अ ात ी काही गो नाही. ते ा मनु भावास व िनसगिनयमास अनुस न
होणा या या पती ा बोधानुसार ितने वतन आमरण ठे िव ् याब ित ा दोष
दे ात काय अथ आहे ? आणखी असे की, ती िव भ ीिवषयी त: उदासीन
होती असाही उ ् े ख मिहपतीने कोठे ही के े ा नाही. ारं भी ितने थोडास
िव भ ीिवषयी िवरोध कट के ा अस ा तरी पुढे आप ् या पतीचे कीिततेज
सव फाकून ाचे अंतेवािस मोठमो ा ोकां नी जे ा प र े ते ा ाची खरी
यो ता व िव भ ीचे खरे माहा ित ा ात आ े असावे, यात काही संदेह
नाही. तुकाराम बाहे रगावी िहं डू ाग ा णजे दे गाव ा दे व थानाची एकंदर
व था ती मो ा आ थेने व भ ीने ठे वीत असे. िव ािवषयी ित ा मनात
िवरोधभाव असता तर ितने ा दे व थानाकडे ढुं कूनही पािह े नसते. ाच माणे
तुकारामाचे दे गावी कीतन िकंवा भजन होऊ ाग े णजे ते ऐकावयास ती
मो ा आवडीने येऊन बसत असे.
मागे एके िठकाणी सां िगत े आहे की, तुकाराम संसारास ासून अगदी िवर
होऊन भां डारपवतावर जाऊन बसू ाग ा ते ा अव ी दररोज दु पारी भाकरपाणी
घेऊन ा पवतावर जात असे. या ित ा िन मा माणे एके िदव ी ती ा
पवतावर चढत असता ित ा पायास काटा ागून ित ा मोठी इजा झा े ी पा न
तुकाराम पु ा ा पवतावर जाऊन बसेनासा झा ा. आप ् या ीस नेहमी ास
दे ापे ा आपणच गावात राहावे असे ा ा वाट े . पुढे काही िदवसां नी पु ा
ा ा संसाराचा कंटाळा येऊन तो इं ायणीचे ात:काळी ान क न व िवठोबाचे
पूजनाचन क न कोठे तरी वनात जाऊन सव िदवसभर बसू ाग ा. यावेळी
अव ाईचे वय अ ् प अस ् यामुळे ित ा अंगी ण ासारखी समजूत आ ी
न ती. या व ती नव यास जे ा ते ा टाकून बो त असे. कोणा अितथा ागतास
ाने घरी आण े तर ती ा ावर दातओठ चावीत असे. या ित ा भावास ासून
तो घरदार सोडून वनात जाऊन बसू ाग ा असे मिहपती णतो. या माणे ाने
दोन मिहनेपयत एकसारखा म चा िव ा होता. कोणी भाकरतुकडा आणून
िद ् यास खावा आिण कोठे तरी एकां तात जाऊन बसावे असा ाचा वतन म पा न
अव ीस अित ियत दु :ख वाटू ाग े . ित ा कोठे च चैन पडे नासे होऊन आप ् या
नव यास िपसे ािव ् याब ती दे वास दोष दे ऊ ाग ी. एके िदव ी िन पाय
होऊन ितने तुकारामास वाटे त गाठून ाचा पदर धर ा आिण ती ा ा पुसू ाग ी
की, तु ी जर मजकडे ढुं कूनही न पाह ाचा िनधार के ा तर मी काय करावे?
आप ् या वाचून माझा संसार कसा चा े ? म ा व मा ा मु ां ना सोडून कोठे तरी
िफरत राहणे तु ास ोभते काय? या माणे अव ाईने ा ा ी तंडून ास घरी
ये ाचा आ ह के ा. ते ा तुकारामाने ित ा असे सां िगत े की, तू िव ाचे पाय
आठवीत जा, णजे तु ा संसाराम े कधीही िवप ी येणार नाही. माझी तु ा काय
गरज आहे ? तरी अव ाईने फारच आ ह के ् याव न तुकारामाने ट े की, तू
मा ा िवचाराने नेहमी वाग ाचे वचन दे ी तर मी घरी येतो. ते ा अव ाईने होय
णून आणभाक के ी. मग तुकाराम ित ाबरोबर घरी गे ा. तो िदवस एकाद ीचा
अस ् यामुळे तुकारामाचे कीतन ऐक ा ा उ े ाने तुकारामाकडे ोक आ े
असता, अव ी ा ा अंगावर वसकन आ ी. ते ा तुकारामाने ितची अ ी समजूत
के ी की, हे असे सा यागावचे ोक आप ् याकडे येतात हे आप े मोठे भा समज.
ां चा अनादर न क रता ां चा यथोिचत मानस ान करावा हे तु ा यो होय. हे
नव याचे ऐकून अव ी थोडी ी ां त झा ी. ा िदव ी तुकारामाने आप ् या
घरीच कीतन कर ाचा बेत क न अव ीस कीतन ऐकावयास बस ाचा आ ह
के ा. ते ा ती िन पाय होऊन ते ऐकावयास बस ी. या संगी तुकारामाने आप ् या
ीस उ े ून नाना कारी बोध के ा. या समयी ीस बोध हो ासाठी ाने जे
िक ेक अभंग ट े ापैकी अकरा येथे दे तो:-
िपक ् या ेताचा आ ां दे तों वां टा । चौधरी गोमटा पां डुरं ग ॥1॥
स र ट े बाकी उर ी मागे तो हा । माग झड े दहा आजीवरी ॥2॥
हां डा भां डी गुरे दाखवी ऐवज । माजघरीं बाज बैस ासे ॥3॥
मज यासी मां डता जाब नेदी बळ ॥ णे एका वेळे ा वां टा ॥4॥
तुका णे ये काय वो कराव । नेिदतां पावे काय कोठ ॥5॥
क रता िवचार अवघे एक रा । दु जा कोण मज पाठी घा ी ॥1॥
को ा रीती जावे आ ी वो पळोनी । मोकळे अंगणीं माग पुढ ॥2॥
काय त ग ाण िहं डावीं वो िकती । दू त ते ागती याचे पाठी ॥3॥
कोठ याची क गे ों कुळवाडी । आता हा न सोडी जीवे आ ां ॥4॥
होऊनी बेबाख येथेिच रहाव । दे ई ते खावे तुका णे ॥5॥
नागवूनी एके नागवीच के ीं । िफरोिनया आ ी नाहीं येथ ॥1॥
भेणे सुती कोणी न घेती पा वी ॥ क िनया गोवीं िनसंतान ॥2॥
एक ती गोिव ीं घेऊनी जमान । हासती जन ोक तयां ॥3॥
सर े तयासी घाि तो वैकुंठी । न सोडी हे साटी जीव जा ी ॥4॥
तुका णे जावो जाणोनी नेणतीं । सापड ों हातीं याचे आ ी ॥5॥
आतां तू तयास होई वो उदास । आरं भ ा नास मा ा जीवा ॥1॥
ज र हे जा े तुज कां नावडे । उपास रोकडे येती आतां ॥2॥
वरे ा तुिझया जीवाचे ते काय । ावे ते पाहे िवचा नी ॥3॥
 तुज मज तुटी न े या िवचारे । सिहत े कुरे राहो सुखे ॥4॥
तुका णे तरी तुझा माझा संग । घडे िवयोग कधी न े ॥5॥
काय क आता मािझया संिचता । तेण जीविव ा साटी के ी ॥1॥
न णावे कोणी माझ ह करणे । कुम तो येण दे व के ा ॥2॥
क िन मोकळा सोिड ो िभकारी । पुरिव ी तरी पाठी माझी ॥3॥
पािणया भोपळा जेवावया पान । ािव ो वो येणे दे वे आ ा ॥4॥
तुका णे यासी नाहीं वो क णा । आहे नागवणा ठावा मज ॥5॥
नको ध ं आस ावे या बाळास । िनमाण ते ां चे ास आहे ॥1॥
आपु ा तू गळा घेई उगवूनी । चुकवीं जाचणी गभवास ॥2॥
ऐवज दे खोिन बां िधती गळ । णोिन िनराळा पळतसे ॥3॥
दे खोिनयां ां चा अवघड मार । कापे थरथर जीव माझा ॥4॥
तुका णे जरी आहे माझी चाड । तरी करी वाड िच आता ॥5॥
भ े ोक तुज ब मानवती । वाढे या कीत जगामाजी ॥1॥
णे मे ी गुरे भां डीं ने ी चोर । नाहींत े कुर जा ीं मज ॥2॥
आस िनरसूनी किठण ह मन । करी वो समान व तैस ॥3॥
िकंिचत हे सुख टाकी वो थुंकोनी । पावसी धिन परमानंद ॥4॥
तुका णे थोर चुकती सायास । भवबंध पा तुटोिनया ॥5॥
ऐक हे सुख होई दोघां सी । सोहळे हे ऋिष क रती दे व ॥1॥
जिडतिवमाने बैसिवती माने । गंधवां च गाणे नामघोष ॥2॥
संत महं त िस येती सामोरे । सव सुखा पुरे कोड तेथे ॥3॥
आि ं गूनी ोळों ां ा पायां वरी । जाऊं तेथवरी मायबाप ॥4॥
तुका णे तया सुखा वण काय । जे ां बापमाय दे खों डोळां ॥5॥
दे व पाहावया करी वो सायास । न धरी हे आस नाि वंत ॥1॥
िदन ु सोम सकाळीं पात ा । ाद ी पड ा पवकाळ ॥2॥
ि जा पाचा िन ु करी मन । दे ई वो हे दान यथािवध ॥3॥
नको िचंता क व ा या पोटाची । माउ ी आमुची पां डुरं ग ॥4॥
तुका णे दु री सां गतों पा ् हाळीं । परी तो जवळी आहे आ ां ॥5॥
सुख हे नावडे आ ां कोणा बळे । नेणसी अंधळे जा ीसी तूं ॥1॥
भूकतान कैसी रािह ी िन चळ । खुंट े चपळ मन ठायीं ॥2॥
जीवा नी आवडे या जना । आ ां सी पाषाणा िन हीन ॥3॥
सोयरे स न जन आिण वन । अवघे समान काय गुण ॥4॥
तुका णे आ ा जवळीच आहे । सुख दु :ख साहे पां डुरं ग ॥5॥
 गु कृपे मज बो िव दे व । होई ते ावे िहत कां हीं ॥1॥
स दे वे माझा के ा अंगीकार । आणीक िवचार नाहीं आतां ॥2॥
होई बळकट घा ू िनयां कास । हािच उपदे तुज आतां ॥3॥
सडा संमाजन तुळसीवृंदावन । अितिथपूजन ा णाच ॥4॥
वै वां ची दासी होई सवभावे । मुखी नाम ावे िवठोबाचे ॥5॥
पूणबोध ी तारसंवाद । ध िजहीं वाद आइिक ा ॥6॥
तुका णे आहे पां डुरं गकथा । तरे तो िच ा धरी कोणी ॥7॥
हा अगदी मनापासून व पु या कळव ाने के े ा बोध ित ा मनावर इतका ठस ा
की, ती काही वेळपयत िवर होऊन ह रभजनात अगदी गढू न गे ी. ित ा
आप ् या पती माणेच संसाराचा वीट येऊन ती सव ाग कर ास तयार झा ी ।
ितने आप ् या घरचे भां डेकुंडे , दाणागोटा, गुरेढोरे वगैरे सवकाही ा णां करवी
ु टिव े ! या माणे ितची वृ ी थोडा वेळ झा ी खरी, तथािप ती वकरच ु ीवर
येऊन पु ा प ी संसारी बन ी. ित ा वृ ीत हा असा पा ट हो ास असे कारण
झा े की, एके िदव ी ितने आप े एकचएक जुने ु गडे परसात वाळू घात े असता
तुकारामाने ते एक महारीण िभ ा मागावयास आ ी होती, ित ा ावयास सां िगत े .
हे अव ी ा समज े ते ा ित ा पराका े चा राग आ ा आिण ती आप ् या नव यास
िद े े वचन मनास न आिणता पु ा संसार क ाग ी.
या एका गो ीव न अव ाईची एकंदर थती वाचका ा ात सहज येणारी आहे .
वर सां िगत े ी गो घड ् या िदवसापासून अव ाईचे ई वरभ ीकडे िव ेष
ाग े . तरी ितने घरसंसार सोडून आप ् या नव यासारखी वृ ी कधीही ध र ी नाही
आिण ही अ ी ितची वृ ी बन ी नाही, हे महारा ाचे मोठे च भा होय; कारण
अव ी तुकारामा माणे संसारािवषयी उदास झा ी असती, तर ा उभयतां ची काय
द ा झा ी असती ते सां गवत नाही. ाच माणे तुकारामा ा हातून महारा ाची
आ ा क उ ती हो ास साहा झा े े जे आज िदसत आहे िततके झा े असते
की नाही याची आ ास ंका वाटते. हे आप ् या ीचे आप ् यावर होणारे उपकार
तुकाराम पूणपणे जाणून होता. णूनच तो ित ा सोडून कधीही गे ा नाही.
येथे संगानुरोधाने तुकारामािवषयी आणखी एका गो ीचा उ ् े ख करणे इ िदसते.
ही गो अथात ा ा एकप ी तासंबंधाची होय. त ण वयाम े ा ा
मातािपतरां नी ाची दोन े के ी होती; तरी पुढे पिह ी बायको वार ् यावर तो
अव ीि वाय इतर सव यास माता व भिगनी े खीत असे. यासंबंधाने एक गो
घडून आ ी ितचे येथे िन पण क रतो. तुकारामाचे कीतन ऐकावयास पु षां माणे
काही याही नेमाने येत असत. या यां पैकी एका सुंदर ी ा मनात
 ा ािवषयी िभचारबु ी उ होऊन, एके िदव ी एकां त पा न हा आप ा
मनोदय ितने ास िनवेदन के ा. ते ा ित ा ेमकटा ास व मोहक भाषणास
य ं िचतही न भु ता ाने ित ा नानापरी उपदे क न ित ा मनात ी
पापवासना काढू न टाक ी व ित ा पुन:स ागवती के े . या संगी ाने ा ीस
संबोधून जे अभंग ट े ापैकी दोन येथे दे तो:-
यां चा तो संग नको नारायणा । का ा या पाषाणमृि के ा ॥1॥
नाठवे हा दे व न घडे भजन । ां चिव मन आवरे ना ॥2॥
ि मुखे मरण इं ि यां ा ार । ाव ते खरे दु :खमूळ ॥3॥
तुका णे जरी अि झा ा साधु । परी बाधू संघटण ॥4॥
परािवया नारी रखुमाईसमान । हे गे े नेमून ठायीचिच ॥1॥
जाई वो तूं माते न करी सायास । आ ी िव ुदास न ों तैसे ॥2॥
न साहावे मज तुझ हे पतन । नको हे वचन दु वदों ॥3॥
तुका णे तुज पािहजे तार । तरी कां इतर ोक थोडे ॥4॥
या गो ीव न ाचा आप ् या मनावर व इं ि यां वर िकती दाब होता हे होते.
ाच माणे ाचे एकप ी त िकती कडकडीत होते हे ही िदसून येते. अव ीचेही
पित अगदी अढळ असून ेवटपयत ती आप ् या नव यावर एक भावाने ीती
करीत असे.
☐☐
• पृ 93 पहा.
• ही मािहती रा. मां डगावकर यां नी ि िह े ् या च र ाव न घेत ी आहे .
 चम ार करण
येथपयत तुकारामाचे यथोप जीवनवृ सं ेपत: ि िह े . हे ि िहताना केवळ
िव वसनीय व ऐितहािसक अ ाच गो ींचे िन पण कर ाची आ ी खबरदारी
घेत ी आहे . या साधूचे मिहपितकृत ओवीब च र वाच े असता व रा. रा.
िव ु ा ी पंिडत व रा. रा. ंकर पां डुरं ग पंिडत या िव ् वयाने सरकार ा
आ याने छाप े ् या गाथे ा ारं भी रा. रा. जनादन सखाराम गाडगीळ यां नी
मिहपती ा च र ाचे ग ा क सार िद े आहे ते व रा. रा. रामचं िव ू
मां डगावकर यां नी छाप े ् या गाथे ा ारं भी ि िह े े तुकारामच र ही दो ी
वाच ी असता ात चम ार करण बरे च आढळते; परं तु जु ा व भो ा
समजुती ा ोकास चे असे या साधुपु षां चे च र ि िह ाचे जे हे उदाहरण या
िव ानां नी घा ू न ठे िव े आहे , ाचे अनुकरण करणे स ा ा थतीत इ नाही
असा आमचा समज झा ् यामुळे आ ी हे चम ार करण गाळ े आहे . असे
कर ाचे मु कारण एवढे च की, अद् भुत व चम ृ ितजनक गो ींची रे चे
ऐितहािसक पु षा ा च र ां त अस ् याने ात िनिद के े ी ेक गो स
आहे िकंवा कसे यािवषयी साधारण समजुती ा माणसा ा मनात सं य उ होतो
आिण अ ा महापु षां ा च र प ंथास क ् िपत गो ीं ा वगात ोटू न
दे ाकडे जनां ची वृ ी होते. यामुळे महापु षच र वाचनाने मनावर इ प रणाम
ावा अ ी जी अपे ा असते ती थ होते. चम ृ ितिमि त स ाची गो च अ ी
आहे . आम ा दे ाचा ाचीन इितहास ोप ् याब िव न आज खेद करीत
आहे त, याचे इं िगत याच गो ीत आहे . आम ा सं ृ त भाषेम े एवढे मोठे पुराण
कथां चे ंथ असता आमचा इितहास ोप ा आहे असा िस ां त िव ान ोक का
क रतात, याचे भािवक जनास मोठे नव वाटे ; परं तु इितहास कसा अस ा णजो
तो िव वसनीय होतो यािवषयी स िज ासू पा चा ां ा प र माने यो िनणय
झा ा आहे . या ां ा कसोटीस आमचे चंड पुराणकथा ंथ ावून पािह े असता
ास इितहास ंथ मुळीच णता येणार नाही. आता हे कोणीही कबू करी की,
ा पुराण ंथाचे ान मूळ ख या गो ी ाच आधारावर ब त क न के े े आहे .
तथािप ात चम ृ िति य कवींनी ोकरं जना ा हे तूने पु ळ अद् भुत व
का ् पिनक भाग संिमि त के ् यामुळे ा स गो ी ु ाय झा ् या. ा
स इितहास- ोपामुळे आम ा ाचीन थतीचे व पूव होऊन गे े ् या
महापु षां चे यथाथ ान हो ास िकती कारे वाय येत आहे , याचा जो ां तपणे
िवचार करी तो यापुढे तरी असा कार घडू न दे ािवषयी िन चयाने झटे . गे ् या
पाचसहा तकाम े आम ा ा भरत भूमीम े महान महान साधुपु ष िनमाण
होऊन ां नी आप ् या उ च र मिह ाने या भूमीस पावन के े आहे . ते ा
ां चे िमळे तेवढे ऐितहािसक अतएव िव वसनीय असे वृ ि न ठे व ाचा य
करणे हे अ ंत इ होय. मिहपतीने या महापु षां ची च र े आप ् या रसाळ वाणीने
ि न ठे िव ी आहे त. ात ाने पूवप तीस अनुस न व भािवक ोकात चि त
अस े ् या दं तकथां चा सं ह क न चम ार व अद् भुत गो ी यां चे यथे ंथन के े
आहे . या ा ा प तीचे ुत का ी अव ं बन करणे सहसा इ न े .
आता येथे आणखी अ ी ंका उ व ासारखी आहे की, मिहपतीसार ा ेमळ व
भािवक मनु ाकडून हा असंभा गो ींचे वणन कर ाचा कार कसा घड ा?
याचे समाधान एक तर उघडच आहे की, भािवक ोकां ची सामा त: अ ी समजूत
आहे की, पुराणां तरी दे वा ा अवतारां ा कथा सां िगत ् या आहे त. ा माणेच
बौ ावतारीसु ा गो ी घडणे ाभािवक आहे . आता पंढरीचा िवठोबा हा बौ ावतार
आहे असे महारा ाती भािवक ोकास आज कैक तके वाटत आ े आहे .
माग ् या युगात रामकृ ािदकां चे अवतार होऊन ां नी इतर संसारी जनां माणे
सवकाही ऐिहक ापारां म े िनम होऊन आप ् या पिव च र मिह ाने हा ोक
पावन के ा. अ ा अवतारां पैकी बौ ावतार नसून तो कोठे तरी िन च व उदासीन
असा असावयाचा, अ ी िहं दू ोकां ची समजूत आहे . पंढरी ा िवठोबा ा संबंधाने
अनेक अद् भुत कथा आहे त, ा सग ा ख या नस ् या तरी ास ारं भी काहीतरी
आधार असावा असा आमचा तक आहे . येथे ा संबंधाने िव ेष पा ् हाळ कर ाचे
योजन नाही या माणे पंढरी ा िवठोबास सा ात दे वावतार मान ् यामुळे ा
दे व थानाचे माहा महारा ात उ रो र वाढतच गे े . बौ ावतारी दे व इह ोकी
काहीच करणार नाही अ ी जरी क ् पना सव ढ आहे , तरी ा दे वाची जे
महाभगव एकिन पणे सेवा क रतात ास तो स होऊन ां ी बो तो,
चा तो व ां नी िद े े खातो िपतो, असा समज होणे ाभािवक आहे . ानदे व,
नामदे व, तुकाराम वगैरे जे अ ंत ेमळ व भािवक भगव झा े ां ा ी हे
पंढरपूरचे सगुण बो त चा त होते असे सामा ोकां स वाटत असे. ा
भगव ां ा च र ात जे अ ौिकक संग घडून आ े ते सारे भगव ाहा ाने तसे
घड े असावे अ ी ां ची क ् पना होणे साहिजक होते. दु सरे असे की, जगाती
एकंदर ापार दे व करीत आहे असा ा भगव ांं ा बु ीचा िन चय झा ा
होता; या व ते आप ् याकडून घडणारी िकंवा आपणास घडणारी ेक गो दे वच
करीत आहे असे ते नेहमी णत. एखा ा संकट संगापासून ते काही तरी अनपेि त
गो ी घडून येऊन मु झा े असता ते नेहमी दे वाचा ाब व क न णत
की, दे वकृपेनेच आपण ातून सुट ो. हे ां चे णणे ा भािवक जनां ा
समजा माणे अस ् याकारणाने ात ां नी स ाप ाप के ा असा दोष ास
मुळीच दे ता येत नाही. या माणे अ ंत नीितमान साधुसंतां ा मुखावाटे िनघणा या
ई वरपरायणते ा उ ारां वर भािवक ोकां चा िव वास ढ होऊन महारा ात
साधुसंतां ा हातून घड े ् या अनेक चम ारां चे वाद चि त झा े . ा सामा
जनात चा ू अस े ् या अद् भुत दं तकथा ऐकून घेऊन ा संतच र पाने ंिथत
के ् याब मिहपतीस दोष दे ात काहीच अथ नाही. तोही अ ा भािवक
ोकां पैकीच एक अस ् या कारणाने ाने आप ् या समजुती माणे संतजनां ची
च र े ि न ठे वून महारा जनास अ यींचे ऋणी के े आहे .
असो. आता तुकारामा ा हातून जे चम ार घड े णून मिहपती ि िहतो,
ािवषयी खु तुकारामा ा ंथात काही उ ् े ख आहे की काय ते पा जाता, ाने
आप ् या हातून ते चम ार घड ् याचा उप ंथात मुळीच कोठे ही उ ् े ख
के े ा आढळत नाही. तर उ ट या सामा जनसमजुती माणे ा ाकडून
चम ार ावे अ ी ोकां नी अपे ा के ी असता ाने आप ी त ंबंधाने दु ब ता
कट के े ी आढळते. या करणी काही उदाहरणे दे ऊन आम ा या िवधानाचे
स द िवतो.
मागे सां िगत े च आहे की, कोणी ा ण ु ी ा ावी णून आळं दीस
ानदे वा ा समाधीपा ी धरणे ध न बस ा असता ास तुकारामापा ी जा ाचा
ां त झा ा. ा माणे तो ा ण तुकारामापा ी आ ा असता ाने जे अभंग ास
दे ाक रता ि िह े ाम े व पुढे तो बा ण तुकारामाने िद े े अभंग व नारळ
टाकून गे ा ते ा तुकारामाने ानदे वास जे अभंग प प ि िह े ाम े ाने हा
चम ार कर ािवषयीचे आप े दु ब पणे कट के े आहे . ाच माणे
ु ीचा ह ास न ध रता भगव ीचा अव ं ब कर ािवषयी ा ा णास
ात उपदे के ा आहे . ा वर सां िगत े ् या तुकारामा ा अभंगां पैकी काही
अभंग आ ी मागे िद े आहे त. आता हे अभंग कोंडभ ास िमळा े ते ा ा ा
ु ी ा झा ी, असा उ ् े ख मिहपतीने के ा आहे . या वादाचे इं िगत अथात
असे की, ु ि ा ी ा आ ेने आ े ् या ा णासाठी ते अभंग तुकारामाने के े
अस ् याकारणाने ां चा इ भाव कोणावर तरी होणे होते, अ ी समजूत
भािवक ोकां ची अस ् यामुळे कोंडभ ावर ां चा तो प रणाम झा ा असावा, असा
तक होणे साहिजक होते. पु ा ु ि ा ी नही िव ेष ेय र जी साधुसंगती ती
कोंडभ ास ा झा ् यावर ाने आप ी कृतकृ ता दि त के ् याव नही
ोकां चा तसा ह होणे साहिजक आहे . ि वाय आ ी यथा थ ी द िव ् या माणे
रामे वरभ ा ा साहा ाने ाने सं ृ त ंथां चे यथावका अ यन के ् यावर तर
ा ा ठायी ा अभंगा ा भावाची तीती पणे िदसून आ ी. दु सरे उदाहरण
असे की, एक कासार तुकारामा ा उपदे पर कीतनास अगदी ु होऊन जेथे
ाचे कीतन होई तेथे तो ते ऐकावयास जात असे. एके िदव ी ा ा एकु ा एक
मु ास काही आजार होऊन तो मरणो ुख झा ा. ते ा ा ा बायकोने सां िगत े
की, आज आपण कीतनास जाऊ नका; परं तु ा भािवक कासारास कीतन वणाची
इतकी गोडी ाग ी होती की, ास घरी मुळीच चैन पडे ना. मग तो पु मोहास
मुळीच व न होता िन: ंकपणे कीतनास जाऊन बस ा. इकडे ा बा का ा
ना ा आटप ् या असे पा न ा कासारणीने मोठा आ ो के ा आिण आप ् या
मु ाचे ेत खां ावर घेऊन तुकाराम कीतन करीत होता तेथे ती आ ी आिण
कीतना ा जागी ते ेत ठे वून मो ाने हं बरडा फोडून णा ी की, तुकोबा तुम ा
नादी माझा नवरा ाग ् यापासून आम ावर हे असे एक एक संग येत आहे त.
ते ा कीतनास बस े े ोक ितची समजूत घा ू न णू ाग े की, बाई, तु ा
मु ां चे आयु खुंटून ते मे े , ा ा ामींनी काय करावे? हे ेत तू येथे क ा ा
आण े स? यां ापा ी काही संजीविनिव ा नाही. मिहपती असे सां गतो की,
तुकारामाने दे वाचे भजन व धावा मो ा आवे ाने व कळव ाने के ् यावर ते मू
पु ा िजवंत झा े . आता या संगी ाने ट े े अभंग हे होत:-
अ तो तु ा नाही नारायणा ॥ िनिजवा चेतना आणावया ॥1॥
मागे काय जाणो ामींचे पवाडे ॥ आतां कां रोकडे दावूं नये ॥2॥
थोर भा आ ी समथाचे कासे ॥ णिवतो दास काय थोड ॥3॥
तुका णे माझे िनववावे डोळे ॥ दावूिन सोहळे साम ाचे ॥4॥
दाता तो एक जाण ॥ नारायण रवी ॥1॥
आिणक नाि वंते काय ॥ न सरे हाय ा ान ॥2॥
याव तया काकु ती ॥ जे दािवते सुपंथ ॥3॥
तुका णे उरी नुरे ॥ ाचे खरे उपकार ॥4॥
या अभंगाव न असे िस होते की, तुकाराम आप ् या अंगात काही
अ ौिकक साम आहे , असे मुळीच समजत नसे. तर पुराणां तरी कथन के े ् या
अद् भुत गो ींवर ाचा पूण भरवसा अस ् यामुळे, या वेळी दे वाकडून ा मु ास
उठिव ाचा चम ार हो ास काही एक हरकत नाही असे ाने पिह ् या अभंगात
ट े आहे . याव न असे अनुमान करावयाचे की, पूव भ परायण पु षास
ा माणे दे व वेळोवेळा साहा करीत असे, तसे साहा कृत संगीही दे वाने
आपणास करावे अ ी ा ा इ ा होती. ते ा असे अद् भुत चम ार तुकारामा ा
काळी मुळीच होत नसत व तुकारामा ा हातून तर ते मुळीच हो ासारखे न ते हे
िस होते. आता या संगी मू उठ े अस ् यास ते उठ ाचे कारण दु सरे काही
तरी असावे असा तक के ् यावाचून गती नाही; परं तु तुकारामा ा सदरी
अभंगाव न तर अ ा चम ाराची असंभा ताच होते.
या करणी आणखी उदाहरण हवे अस ् यास ि वजी कासारा ा बायकोने
तुकारामा ा अंगावर कढत पाणी ओत े ते ाचे आहे . ा दु ीने ा ा
अंगावर पाणी ओत े ते ा ा ा अंगाचा दाह होऊ ागून ा अस वेदना ा ा
झा ् या ासर ी ाने ट े ा एक अभंग मागे िद ाच आहे .ङ तो वािच ा असता
असे िदसून येते की, तुकारामाने या संगी केवळ इतर सामा भािवक
ोकां माणेच दे वाचा धावा के ा आहे . मिहपती सां गतो ा माणे ते उ पाणी
अगदी ीतळ क न टाक ाचे साम ा ा अंगी असते, तर ाने हा असा
एखा ा दु बळ मनु ा माणे धावा के ा नसता.
ाच माणे रामे वरभ ा ा अंगाचा दाह होऊ ाग ा ते ा ाने आप ् यावर
कृपा ी कर ासाठी तुकारामास एक प ि िह े असता ाचे उ र आम ा
भािवक भगव ाने काय पाठिव े तेही वाचकां नी मागे वाच े च आहे . ाने जो
अभंग रामे वरभ ास ि न पाठिव ा ात फ िच ु ीचा मिहमा वणन के ा
आहे ; परं तु मिहपती असे ि िहतो की, ा अभंगा ा वाचनाने ा ा णा ा
अंगाचा दाह मन पाव ा. हा असा कार घड ा अस ् यास काही नव नाही;
कारण केवळ मना ा समजुतीचा प रणाम दे हावर कधी कधी या नही िव ण
घड ् याचे दाख े वहारात पु ळ आहे त; परं तु आ ा ा तर ही सारीच गो
केवळ अ ं का रक वाटते. या गो ीत े खरे बीज असे िदसते की, तुकारामासार ा
केवळ हीन जाती ा मनु ाकडून भगव ी घड ् यामुळे ाचे तेज इतके
उ झा े व दे व ाचा धावा ऐकून ाचे वेळोवेळा साहा क रतो आिण आपण
एवढे कमिन असून आप ा वणही उ असता आपणात अ ी काहीच यो ता
नाही, हे कसे! अ ी तळमळ ा ा िच ा ा एकसारखी ाग ी अस ् यामुळे
ा ा कोठे च चैन पड ी नसावी. पुढे या गो ीचा उ गडा पूव अभंगात
तुकारामाने के ् यावर ाचे समाधान होऊन ा ा िच ास होणारा ताप उप म
पाव ा असावा. या अभंगात तुकारामाने ा ा िच ु ीचा मिहमा सां गून असे
सुचिव े की, एकंदर कममागाचा उ े िमळू न इतकाच की, तेणेक न िच ाची
ु ी होऊन मो िस ीचा अिधकार मानवास ा ावा. हा अिधकार तु ा अ ािप
आ े ा नाही, णून तुझी ही खटपट व तळमळ चा ी आहे . या माणे
त:मधी व तुकारामामधी भेद ा ा ात आ ा, ते ा ा ा णाने सव
कमाची कटकट सोडून व ािभमान एकीकडे गुंडाळू न ठे वून तुकारामाची प रचया
अंगीका र ी.
या माणे तुकारामाने चम ार के ् याचा उ ् े ख ा ा वचनात नाही असे जे
आ ी येथवर ितपादन के े आहे , ते खोटे आहे असे ठरिव ासाठी ितप ाकडून
तुकारामाचे िनरिनरा ा संगीचे तीन उ ् े ख पुढे आण ात येती . ापैकी एक
असा की, िचंचवड ा दे वाने तुकारामास बो ावून नेऊन ाची परी ा के ् यावर
ा ा भोजन घात े . ावेळी तुकारामाने ट े े काही अभंग गा ात छाप े
आहे त. ात गणपती व िवठोबा यां चे आ ान क न ास पं ीस घेऊन
तुकारामाने भोजन के े , या चम ाराचा उ ् े ख के ा आहे . ते अभंग हे :-
िचंतामणी दे वा गणपती ीं आणा ॥ करावे भोजना दु जे पा ीं ॥1॥
दे व णती तु ा एवढी कची थोरी ॥ अिभमाना िभतरी नागव ों ॥2॥
वाढ वेळ झा ा ि ळ झा अ ॥ तट थ ा ण बैस े ती ॥3॥
तुका णे दे वा तुम ा सुकृत ॥ आणीन रत मोरयासी ॥4॥
भो ा नारायण ीचा पित ॥ णोिन ाणा ित घेति या ॥1॥
भ ा आिण भो ा कता आिण करिवता ॥ आपण सहजता पूण काम ॥2॥
िव वंभर कृपा ि सां भािळतो ॥ ाथना क रतां बा णाची ॥3॥
कवळो कवळीं नाम ाव गोिवंदाच ॥ भोजन भ ां च तुका णे ॥4॥
आता हे अभंग खु तुकारामाचेच आहे त असे घेऊन चा े तरी आम ा सदरी
ण ास मुळीच बाधा येत नाही. हे वरी दु स या अभंगाव न होत आहे .
ात जगदा ा सव भूतां ा ठायी अस ् या कारणाने व तोच कता व करिवता
अस ् या कारणाने तु ी आ ी ाचे नाव घेऊन मुखी ास घात ा असता ा
दे वानेच ते अ सेवन के ् यासारखे होते, असे तुकारामाने सुचवून िचंतामणी दे वाची
ां ती फेड ी आिण तो मूळचा गणपती उपासक असता ा ा बोध क न ाचे
वेदां ताकडे ागे असे के े . पुढे या सा ा गो ी ा पायावर सदरीं
सां िगत ् यासार ा चम ाराची इमारत रच ी आहे . व ुत: पाहता वरी संगी
तुकारामा ा व िचंतामणी दे वा ा पं ी ा कोणतेही दै वत सा ात येऊन
खरोखरीच जेवावयास बस े होते असे सहसा णवत नाही. असा काही कार जर
खरोखरीच घड ा असता तर वरती िद े ् या अभंगां पैकी दु सरा अभंग ण ाचे
काय बरे योजन होते?
या माणे ितप ा ा एका मु ाचा िनका ाग ा; परं तु या नही िव ेष ब व र
पुरावा अभंगा ा गाथा तेरा ा िदव ी पा ावर तर ् या ा संगी ा तुकारामा ा
उ ारां त आहे , असे उ ट प ाची मंडळी णे . तर ाचेही िनरसन अगदी सोपे
आहे . या उ े गकारक समयीचे तुकारामाचे एकंदर उ ार मननपूवक वाच े असता
ात ाने आप ी दु ब ता पूणपणे के ी आहे . हे चां ग े ानात येई . आता
अभंग पा ावर तर ् याब जो ाने आप ् या अभंगात उ ् े ख के ा आहे
ासंबंधाने एवढे च सां गावयाचे की, तेरावे िदव ी इं ायणी ा डोहात पु ा गाथा
तरताना ोकां नी पा न ा ा येऊन कळिव े , ते ा ाने दे वाचे उपकार मान े
आहे त. या प ीकडे ाने ात काही एक ट े े नाही. आता या अ ा
चम ारावर ाचा पूण भरवसा होता, हे िनिववाद आहे . कारण परमे वर पािहजे ते
कर ास समथ असून भ ास संकटी पावतो, अ ी ाची ढ भावना होती. आता
ा गाथा पु ा पा ावर तर ् या क ा? हा एक मोठाच न आहे ; परं तु हे णजे
मोठे से गूढ आहे असे कोणी मानावया ा नको. या करणी तुकारामा ा पदरी
दोषाचा व े ही न येता या गो ीचा उ गडा पाडता ये ासारखा आहे .
परं तु या नही एका मो ा चम ाराचा उ ् े ख तुकारामा ा एकदोन न े तर
पंचवीसतीस अभंगाम े आढळतो. ाची क ी काय वाट ावावयाची? असा
ितप ाकडून न हो ासारखा आहे . तो चम ार अथात तुकारामा ा
िनवाणसमयीचा. ाने दे गाव ा उ वा ा ेवट ् या िदव ी सवाचा िनरोप घेऊन
इं ायणी ा तीराकडे जाताना व तेथे गे ् यावर जे अभंग ट े , ात आपणास
दे वाकडून िवमान आ े े िदसत आहे , सव दे व व हा ोक सोडून गे े े सव
भगव आपणास ावयास आ े आहे त वगैरे सा ात अद् भुतद नाचे वणन
के े आहे . हे ाचे वणन एक तर अगदी खोटे अस े पािहजे िकंवा खरे तरी अस े
पािहजे. जर खोटे णावे तर अनीतीचा दोष तुकारामा ा पदरी येतो. बरे खरे
णावे तर हा चम ार न े काय? असे िवचारणे येते. या कैचीतून सुटून जा ाचा
एक माग उघडच आहे की, या अभंगां पैकी ब तेक अभंग तुकारामाचे नसावे. तर ते
पुढे ा ा कोणी तरी ि ाने के े असावे; परं तु ा सो ा मागाचे अव ं बन न
क रता ते सारे च अभंग तुकारामा ा तोंडचे आहे त असे मानून चा े तरी ात
काही एक अद् भुत नाही िकंवा ात तुकारामा ा स ीतीिवषयी सं य घे ास
मुळीच अवका नाही. यथा थ ी सां िगत े च आहे की, ोहगावावर परच आ ् या
िदवसापासून ा ा िच वृतींत पराका े ची उदासीनता उ होऊन ा ा ा
ोकचे िजणे अगदी अस झा े आिण ाने इह ोक सोडून जा ाचा िनधार
क न ेवटी ज समाधी घेत ी. ा अंतसमयी ाची िच वृ ी अ ंत ु होऊन
आधीच ब अस े ी ाची क ् पना ी अिनवार झा ी. ते ा पुराणािदकातून
सह : ऐक े ् या गारोहणा ा वगैरे गो ी ा ा ीपुढे घडताहे त ा
िदसू ागणे साहिजक होते. गतयुगात दे वाकडून आ े ् या िवमानात बसून
स ु षां नी गारोहण के ् या ा गो ी ाने ऐक ् या व वाच ् या हो ा. ते ा तसा
कार आप ् यासंबंधानेही होत आहे असा भास ा ा होणे ाभािवक होते. कारण
आधीच तो स दय कवी असून ात आणखी अ ंत ेमळ व भािवक भगव
होता; या व ा ा गारोहणाचा एकसारखा िनिद ास ागून ाची वृ ी
तदाकार झा ी व पुराणां तरी कथन के ् या माणे आपणासही ने ास दे वाचे िवमान
आ े आहे असा भास ा ा होणे मानिसक सृ ी ा िनयमास अनुस न आहे . असे
आभास अगदी सामा जनासही कधीकधी होतात, असा अनुभव आहे . तर मग ते
आम ा ेमळ व िवदे ही महाभगव ा ा झा ् यास ात नव ते कोणते?
या माणे उपप ी के ी असता तुकारामा ा तोंडून जे आधुिनक ीने असंभा
असे उ ार िनघा े , ते ा साधूने कोणास िवनाकारण मात पाड ासाठी काढ े
असे सहसा णवत नाही.
आता ेवटी तुकाराम दे हासकट वैकुंठास गे ा िकंवा नाही यािवषयीचा वाद रािह ा.
ाचा िनणयही तुकारामा ा एति षयक वचनां व नच सहजी हो ासारखा आहे .
मागे आ ी तुकारामा ा गारोहणसमयाचे काही अभंग िद े आहे त ात ेवटी
हे आहे त:-
झा ा पाठमोरा इं ायणीतळी । नामघोष टाळी वाजिव ी ॥
थम तो पाय घात ा पा ां त । रािह ी ते मात तुका णे ॥
याव न हे होते की, तुकारामाने ज समाधी घेत ी. ाने दे हासकट िवमानात
बसून गारोहण के े व मग व न गोदडी व टाळ ही खा ी टाक ी, अ ी अद् भुत
कथा ोकां नी मागा न रच ी असून तीत काही त आहे असे आ ास वाटत नाही.
पु ा असे पाहा की, इह ोक सोडून गािदकां त जा ा ा संबंधाने जेव ा
णून क ् पना आहे त ाम े येथ ा दे ह येथेच ठे वून आ ा जातो असे मान ाची
वृ ी आहे व या माणे दे हासकट कोणी गास गे ् याचे एकही उदाहरण
पुराण ंथात नाही. असे असता तुकारामा ाच संबंधाने हा अद् भुत कार कसा
घड ा? असा न उ होतो. तर या करणी असा तक कर ासारखा आहे की,
तुकारामाने ‘दे हासकट तुका गु झा ा’ वगैरे जी वचने अंतकाळी ट ी ाव न
पुढे ोकां नी ही अद् भुत कथा रच ी असावी. ती वचने क ् पना ी अिनवार
झा ् यामुळे तुकारामा ा तोंडून िनघा ी असावी असे मान ास ा ा काहीएक
कारण वाट े नाही. ां चा चम ारावर पूण भरवसा अस ् यामुळे असा िववेक ास
ावा कोठून? मिहपतीने ि िह े ् या कथेव न एकंदरीत पाहता तुकाराम
दे हासकट गास गे ा नाही असेच िस होते. कारण तो णतो की, फा ् गुन व
ि तीयेस तुकाराम गु झा ा असता ाचे ि व ाची बायको अव ाई ही
इं ायणीतीरी पंचमीपयत होती. जर तो वर गे ा हे ास खास ठाऊक असते, तर ती
इतके िदवस तेथे बसून रािह ी नसती; परं तु वा िवक कार, जो खु तुकारामा ा
पूव िद े ् या अभंगात द िव ा आहे , तो घड ा अस ् याकारणाने तो पु ा
डोहातून वरती येई या आ ेने ती तेथे बस ी होती हे उघड आहे . कारण ा
डोहातून पु ा तेरा िदवसां नी अभंगा ा गाथा वरती आ ् या ाच डोहातून तुकाराम
पु ा वरती येणार नाही क ाव न? असे ास वाटणे साहिजक होते. या माणे
कोणीकडूनही पाहता हा दे हासकट गारोहण कर ाचा िनसगिव चम ार
तुकारामा ा हातून घड ा नाही असेच णावे ागते.
असो, आता तुकारामासार ा भगव ां ा हातून दोन तकां पूव सामा त: जो
एक अद् भुत चम ार घडत असे ािवषयी थोडे से ि . तो चम ार अथात असा
की, दे वाकडून दू ध, खीर वगैरे खाविवणे व ा ा ी स गीची भाषणे करणे.
मिहपतीने हा कार पु ळ भगव ां कडून घड ् याचे ि िह े आहे . आता
पंढरीचा िवठोबा आप ् या भ ां ी खरोखरीच बो त असे व ां नी काहीतरी
िद े े खात असे िकंवा कसे? यािवषयी िनणय दे णे फारसे कठीण आहे असे
आ ा ा वाटत नाही. आम ा च र नायकासंबंधाने तर आ ास असे खास सां गता
ये ासारखे आहे की, ा ा किवतेम े असा उ ् े ख कोठे च नाही. रा. तुकाराम
ता ां नी तुकारामाने दे वा ी के े ी स गीची भाषणे णून जे अभंग एक के े
आहे त, ां चे अव ोकन के े असता असे ात येई की, तुकाराम ती वचने
दे वा ी सा ात बो ा असे काही नाही, तर दे व आप ् या संिनध सवदा असून
आपण बो े े सवकाही ऐकतो, अ ी ढ भावना ा ेमळ भगव ाची झा ी
अस ् याकारणाने तो असा दे वा ी बो ् यासारखे भासते; परं तु हा सारा
आ िनवेदनाचा कार होय. तो तुकारामासार ा स ाव े रत भ ाचा असा
वत होत अस ा तर ात काही आ चय नाही. दे व सव आहे व तो भ ा ा
हाकेसरसा धावून ये ास सवदा त र आहे . इतकेच न े तर भगव ापा ीच
ाचा सवदा वास असतो. अ ी समजूत ाची ढ झा े ी असते. ा ा दे वाचे
सा ात द नही घड ् याचा भास होणे साहिजक आहे . ात िकंवा जागृतीत वृ ी
त ् ीन झा ी असता सा ात दे व येऊन आपणा ी बो तो आहे असा भास
महाभगव ां स वेळोवेळा झा ् याची उदाहरणे पु ळ आहे त. ‘मनी वसे ते ी
िदसे’ या णीत या चम ाराचे सव इं िगत सां पड ासारखे आहे . ा ा दे वावाचून
चोहोकडे काहीच िदसेनासे झा े व ा ा ाचा रा ंिदवस िनिद ास ाग ा ाचे
हे एक णच आहे . ते ा अ ा साधुपु षां नी आपणास दे वद न घड ् याचे
आप ् या ि ास िकंवा अनुयायी जनां स सां िगत े अस े तर ात खोटे काहीच
नाही, तर ाव न ां ची दयवृ ी िकती एका हो ासारखी असे व ां चा
दे वावर केवढा ढभाव असे याचे अनुमान हो ासारखे आहे . असो, तर या ीने हा
दे वा ी बो ाचा ाचा कार पािह ा असता एति षयक एकंदर अद् भुत
गो ींचा उ गडा पड ासारखा आहे . िचंतामणी दे वा ा घरी तुकारामाने िवठोबास
व गणपतीस भोजना ा आण ् याचा जो संग वर सां िगत ा आहे , ा संगी जे
रह तुकारामाने आप ् या अभंगात सूिचत के े आहे , तेच या अद् भुत िदसणा या
चम ारां ा संबंधानेही ानात ठे व ासारखे आहे .
आता दे वा ी भगव खरोखरीच बो तचा त होते या गो ीचा खोटे पणा ाच
भगव ां ा उ ीव न चां ग ा िस हो ासारखा आहे . तुकारामा ी दे व
बो त असे, असे जर गृहीत ध र े तर दे वाने आपणास द न ावे णून जो ाचा
अभंगातून सवदा टाहो चा े ा असे, ात काय बरे अथ? या एका गो ीव न हे
उघड होते की, भग ां चे दे वा ी वहार झा ् याचे जे उ ् े ख आहे त ते केवळ
अित यो प होत.
येथवर आ ी जे ितपादन के े आहे ाव न आम ा वाचकां ची या
चम ार करणासंबंधाने बरीच यथाथ बु ी होई अ ी आ ास आ ा आहे .
आम ा ोकात अिणमा, मिहमा आिदक न ा अ िस ी मान ् या आहे त
ां ा साधनाने िस पु षास पािहजे ते अमानुष व अ ाभािवक चम ार क रता
येतात, असा सव ढ अस ् यामुळे तुकारामासार ा महाभगव ा ाही या
िस ी करत ाम कवत असून ा ा ां चा भाव मनास वाटे ते ा दाखिवता
ये ासारखा होता, असे भािवक ोकां स वाटणे साहिजक आहे ; परं तु ा अद् भुत
िस ी ा संबंधाने या साधुपु षां ा ठायी पुरा ितटकारा वसत होता, असे ां ा
संगोपा उ ् े खां व न उघड होत आहे . तुकाराम त:स या करणी सवतोपरी
िनब मानीत अस ् याचा पुरावा आ ी वर िद ाच आहे . दु सरे असे की,
तुकारामासार ा नीितमान व पापभी पु षां िवषयी सामा जनां ा ठायी
पू ताबु ी व ेम उ हो ास अस े चम ार ां ा हातून घड ाची मुळीच
आव यकता नसते. ां चे स तन व अ ंत ेमळ व कोम अंत:करण पा न
जनां ा दयां त ां ािवषयी आदरबु ी व स ाव ही उ होणे अगदी साहिजक
आहे . पु ा मोठमोठा े चम ार क न दाखवून आप े मह व ोम
माजिव ाची हाव ख या साधूस कदािप नसते. ोक आपणास चां ग े णोत िकंवा
वाईट णोत; ते आपणावर ीती करोत िकंवा आप ा े ष करोत; आपणा ा ते मान
दे वोत िकंवा आप ी िनंदा करोत; जो माग आपणास स व िहताचा वाट ा ाचा
अव ं ब ढ िव वासाने क न या जगात असेपयत आप े कत कम िन चयाने
करावयाचे, असा िनधार ख या भगव ां चा असतो आिण या िनधारा माणे
अहिन वतन कर ािवषयी ां चा य सु असतो. आम ा च र नायकां चेही
वतन अ ाच बा ाचे होते. ते ा ोका ा आप ् या साम ाचे व भावाचे आ चय
वाटवून आप ् यािवषयी ां ा मनात पू ताबु ी िकंवा दह त उ कर ा ा
वे ा नादास तो कधीही ाग ा नाही आिण हे साम आप ् याठायी मुळीच नाही
असेही ा ा खा ीने वाटत होते, हे ा ा अनेक संगी ा उ ारां व न िस
आहे . तर मग अ ा सा ा-सरळ व भािवक साधुपु षा ा हातून मोठमोठे चम ार
घड ् याचे रसभ रत वणन कर ात काय हा ी आहे बरे . तुकारामा ा हातून जे
मोठमोठे चम ार झा ् याचे मिहपतीने ि िह े आहे ते मुळीच झा े नाहीत असे
मान ् याने ा महापु षाची यो ता ितळ ायही कमी होत नाही असा आमचा समज
आहे . उ ट ाने चम ार के े असे णणे णजे ाची वा िवक यो ता कमी
े खणे होय. ोकां ना परा माने चिकत करणे ही वृ ी ख या साधूस मुळीच
ोभत नाही आिण तुकाराम जर खरा साधू होता तर ा ा संबंधाचे हे वाद केवळ
दं तकथा प मानून ात फारसे त नाही असेच िवचारी मनु ाने समज े पािहजे.
हा आमचा सामा जनसमजुतीिव े ख वाचून भािवक ोकास पु ळ वाईट
वाट ासारखे आहे . तथािप स िदसे तेच ि िह ाचा आमचा िनधार
अस ् याकारणाने आ ास या करणी जे यो िदसते तेच ि हावे हे आमचे कत
होय असे वाटते; परं तु आमचे एकंदर ि िहणे जे िवचारपूवक वाचती ां चा
अिभ ाय आम ा सारखाच होई अ ी आमची खा ी आहे .
आता तुकारामाने जे चम ार के े णून मिहपती ि िहतो ापैकी काहीचा
उ ् े ख येथे के ा असता ां चे प वाचकां ा ात येई .
1. ोक तुकारामाकडे ते ाचे नळे व पैसे दे ऊन ा ा बाजारात पाठवीत असत;
पण कोणाचे िकती ते आणावयाचे याची ा ा आठवण रा नये. तरी ाचे िजतके
ते यावयाचे ा ा न ात नेमके िततकेच सापडावयाचे. असा चम ार घडत
असे.
2. ोहगावी ि वजी नावाचा एक कासार होता. तो तुकारामाची िनंदा करीत असे.
ा ा कीतनास तो कधीच जात नसे. हा एवढाच एक िवरोधी सा या गावात असावा
हे जरासे िविच होते. तथािप ास आप ् या भजनी ाव ासाठी तुकारामाने एक
चम ार के ा. तो असा: आळं दीस ानदे वा ा समाधीपा ी एक कजाने िपड े ा
ा ण धरणे ध न बस ा होता. ा ा असा ां त झा ा की, तू दे स
तुकारामापा ी जा णजे तुझे िफटे . ाव न तो ा ण ोध करीत
करीत ोहगावी आ ा. तेथे ा ा तुकारामाचे द न घडून ाचा मनोदय ाने न
सां गता तुकारामास कळ ा. पुढे गावकरी ोकास ा ासाठी काही पैसे गोळा
करावयास सां गून, ा कासाराकडून काहीतरी अव य आणावे णून ाने ास
आ ह के ा. ा माणे ोक ा कासारापा ी जाऊन काहीतरी मागू ाग े .
पिह ् याने तो ा ा काहीच दे ईना; पण ेवटी ां चा फारच आ ह पा न ाने
ां ा हातावर दोन ढबू पैसे ठे व े . ते घेऊन ोक तुकारामापा ी आ े . ते ा ाने
एक खडा उच ू न तो ा कासाराकड ा पै ां वर घास ा. ासर ी ा तां ाचे
त ाळ सोने झा े ! परं तु तेक ाने ा ा णाचे कज िफट ासारखे न ते.
तुकारामाने ा ा आप े गवाळे सोडून एकादे तां ाचे भां डे अस ् यास दे णून
सां िगत े . ा माणे ा ा णाने तां ा, पंचपा ी, ता ण वगैरे जी तां ाची भां डी
होती ती तुकारामा ा हाती िद ी. ते ा ाने तो खडा ावर घासून ाचे सोने के े .
हा अद् भुत चम ार पा न ि वजीकासारा ा असे वाट े की, तुकारामापा ी परीस
आहे . ते ा अ ा साधूंचे ि प र े तर आप े क ् याण होई या आ ेने तो
पिह ् याने ा ा भजनी ाग ा; पण पुढे तुकारामावर खरा भाव बसून तो ाचा
पुरा अनुयायी बन ा. याच कासारासंबंधाने मिहपती आणखी असा एक चम ार
सां गतो की, तो तुकारामाचा ि होऊन कीतन ऐकू ाग ् यावर एक वेळ ाने
आप े छ ीस बै मुंबईस कथी आण ाक रता पाठिव े होते. ा ा
गुमा ां नी रीती माणे मा खरे दी क न तो बै ां ा पाठीवर ादू न ोहगावास
आण ा, तो ा सा या कथ ाचे पे झा े आहे असे ि वजीकासारास िदसून आ े .
हा काय घोटाळा आहे णून ाने मुंबई ा ापा यास प ि न पुस े . ते ा
ां नी जाब पाठिव ा की, आ ी तु ा ा िवक े ते कथी च होते. या माणे ां चा
जबाब आ ् यावर ाने तुकारामापा ी येऊन ा धनाचे काय क णून ा ा
िवचा र े . ते ा ाने सां िगत े की, पंढ रनाथा ा कृपेने तु ा हे धन ा झा े
आहे . तर ते स ारणी ाव णजे झा े . या धना ा साहा ाने ाने पुढे एक मोठी
िवहीर बां ध ी. ित ा कासारिवहीर असे णत. यापुढे तो कासार अगदी िवर
होऊन आप े घरदार व संसार सोडून नेहमी तुकारामाजवळ रा ाग ा.
3. सदरी कासारा ा ीने तुकारामास आप ् या घरी बो ावून नेऊन ा ा
कढत पा ाचे ान घात ् याचे मागे ि िह े च आहे . हे ान आटोप ् यावर ा ा
ितने फराळ घात ा. ात ितने िवष का िव े होते. तुकारामाने ते सव अ खा ् े ;
पण ा ा ा िवषापासून मुळीच बाधा झा ी नाही ! परं तु या ित ा कमाचे
ाय चत ित ा ाग े च भोगावे ाग े . तुकाराम तेथून जाताच ती गि तकु झा ी
आिण ितचे ाण कासावीस होऊ ाग े . ही अ ी आप ् या बायकोची अव था का
झा ी ते ि वजी कासारास ते ाच कळ े . मग रामे वरभ ाने ा ा असा उपाय
सां िगत ा की, तुकारामास ितने ा िठकाणी कढत पा ाचे ान घात े होते ा
िठकाणची माती घेऊन ित ा अंगास ावा, णजे ितचा तो रोग बरा होई .
या माणे ाने स ावपूवक क रताच ती पु ा पूववत िनरोगी झा ी! हा चम ार
घड ् यावर ा कासारा ा बायकोचीही भ ी तुकारामा ा पायी जड ी, असे
मिहपती ि िहतो.
4. तुकारामा ा अनुयायीमंडळीत नावजीमाळी णून एक इसम होता. तो मोठा
भािवक होता. तुकारामाचे कीतन चा े असता ा ा ेमाचे भरते येऊन तो म ेच
उठून भजन क न नाचत असे. तो जरासा तोतरा अस ् याकारणाने ाचे वण ार
साफ नसत. हा ाचा दोष कीतनास येणा या एका ा णाने ा ा एके िदव ी
सां िगत ा. तो ऐकून नावजी फारच ओ ाळ ा आिण आपण पु ा असे कधीही
उ ारणार नाही अ ी ाने पथ वािह ी. या कारे बो णे झा ् यावर तो बा ण
घरी गे ा. तो ाची वाचा बंद झा ी. ते ा ा बा णा ा फारच दु :ख झा े . दु सरे
िदव ी ाने तुकारामापा ी येऊन आप ी इ ंभूत हकीकत ा ा ि न
कळिव ी. इत ात असे झा े की, एका कुण ाने एक फळ तुकारामासाठी
आण े . आपण ते फळ खावे असा ा कुण ा ा मनात ा भाव ओळखून
तुकारामाने ते कापून ा ा चार फाका के ् या व ापैकी तीन आपण एक ाने
खाऊन बाकी उर े ् या चौथीत ी अध ा वाचा बस े ् या ा णास िद ी. ाने
ती मो ा ेमाने खा ी; पण चम ार असा झा ा की, ाने ती खाताच ाची वाचा
सुट ी आिण तो पूववत बो ू ाग ा.
5. एक ा ण आप े दा रद् न ावे णून आळं दीस धरणे ध न बस ा
असता ा ा असा ां त झा ा की, दे गावी जाऊन तुकाराम काय दे ई ते घेऊन
ये. ा माणे तो ोभी ा ण तुकारामापा ी आ ा. ते ा ाने ा ा सां िगत े की,
तू ोहगावी ि वजीकासारास जाऊन भेट आिण तो काय दे ई ते घेऊन ये. मग तो
ा ण ि वजीकासारापा ी गे ा. कासारा ा ा गो ीचे मोठे च आ चय वाट े . तरी
ाने ा ा ोखंडा ा चार कां बा दे ऊन सां िगत े की, या तू तुकारामाकडे घेऊन
जा. ा माणे तो ा ण ते ोखंडाचे तुकडे डोकीवर घेऊन मो ा क ाने माग थ
झा ा; पण ा ोखंडाचे ओझे ा ा फारच झा ् यामुळे ाने ात ् या तीन कां बा
वाटे त टाकून दे ऊन एक रािह ी तेवढीच तो तुकारामाकडे घेऊन आ ा.
तुकारामाची ा ोखंडावर नजर पडताच ते सोने झा े ! ते ा ा ा णास ोभ
सुटून असे वाट े की, आपण चा ही कां बा येथे आण ् या अस ा तर बरे झा े
असते. असा मनात िवचार क न तो आ ् या वाटे ने माघारी जाऊन कां बा टाक ् या
हो ा तेथे पाहतो तो तेथे काहीएक न ते.
6. एकदा असे झा े की, दे ामात े काही ोक मुळािभवरा संगमापा ी ान
कर ा ा उ े ाने चा े असता ां ना वाटे त एका ओसाड अर ाम े एक कु ा
आढळ ा. तो कु ा माणसास पािह े की, ा ा अंगावर धावून जात असे आिण
ाची नरडी फोडून र पीत असे. हा बोभाटा आसपास ा गावात ् या ोकां ा
कानी गे ् यामुळे ां नी ती वाटच मुळी टाक ी होती. दे गावची मंडळी ा वाटे ने
जाऊ ाग ी ते ा ा कु ाने एका दोघां वर घा ा घा ू न ास गत ाण के े .
इत ात तुकाराम ा वाटे ने आ ा. ा ा पा न तो कु ा ा ा अंगावर धावून
गे ा आिण ा ा नरडीस ध न ाने ा ा खा ी पाड े आिण आता ती तो
फोडणार तो तुकारामाने ा ा इतकेच ट े की, तुझे हे गुरगुरणे व ू रकम
आम ाकडे चा ावयाचे नाही; कारण आमचा हा भाव कधीच नाहीसा झा ा
आहे . हे ऐकताच तो कु ा ा ा सोडून एकीकडे जाऊन अगदी ां तपणे
बस ा. ानंतर ाने कोणासच उप व के ा नाही. तो अगदी मां जरासारखा
साबळा होऊन गे ा. पुढे हा कु ा तुकारामाबरोबर दे स आ ा आिण तेथे तो
तुकारामापा ी सवदा रा न ा ा कीतनास नेहमी हजर असे. तो एकाद ीस अ
सेवन करीत नसे असे मिहपती ि िहतो.
7. सदरी सां िगत ् या माणे मुळािभवरासंगमावर ानास गे ् यावर दु सरा एक
चम ार तुकारामा ा हातून घड ् याचे मिहपती ि िहतो. भीमातीरी ान के ् यावर
म ा समय झा ा ते ा िभ ा माग ासाठी तुकाराम रां जणगावी गे ा. तेथे तो
एका एका ा णा ा घरी वै वदे वसमयास ा झा ा णून ा ा णाने ा ा
आप ् या घरी रा न घेऊन भोजन घात े . भोजन आटोप ् यावर तो ा ण
तुकारामास णा ा की, साधुमहाराज हा माझा आठ वषाचा मु गा आहे . हा
ज ाचा मुका आहे . या ा गाय ी मं बो ता येत नाही. णून याचा तबंध रािह ा
आहे . ते ा तुकारामाने ा मु ास आप ् या समीप बो ावून ट े की, बाळा,
िव िव बो पा . हे ा मु ा ा कानी पडताच ा ा वाचा फुटू न तो
बो ू ाग ा. हा चम ार पा न तो ा ण परम हिषत झा ा आिण तुकारामाचे
उपकार मानून ाने ा ा दु सरे िदव ी आप ् या घरी रा न घेत े आिण ा
मु ा ा तबंधाचा समारं भ मो ा थाटाने के ा.
8. िचंचवड ा काही ा णां नी तुकारामाची कीत ऐकून मनात आण े की, हा असा
ौिकक साधुपु ु ष आहे तरी कोण तो त: डो ां नी पाहावा. मग ते आप ा
वणािभमान सोडून तुकारामा ा द नासाठी दे स आ े . तुकारामाचे द न
झा ् यावर ा ा णां नी ा ा असा सिवनय न के ा की, महाराज, आपण कोण
आहा? हा न ऐकून तुकारामाने आप ी मां डी िच न ास दाखिव ी. तो तीत
िपंजार े ा कापूस भर ा आहे असे ां ा नजरे स आ े . हे पा न ा बा णास
अित ियत अचंबा वाटू न ां नी ा ा आप ् या गावी कीतन कर ासाठी ने े .
9. एके संगी तुकाराम ोहगावी कीतन करीत असता ोते मंडळींची एका वृ ी
होऊन ास दे हभान नाहीसे झा े . ां नी िह ा पेटवून धर े होते ां चीसु ा वृ ी
बाकी ां माणे अगदी त ् ीन झा ी. ते ा िह ा ास ते घा ाचे काम ते
अगदी िवस न गे े . ामुळे िह ा िवझून कीतना ा जागी अंधार पड ा; पण
तुकारामा ा अंगचे िव ण तेज चोहोकडे फाकून अंधकार नाहीसा झा ा. पुढे तीन
हर कीतन झा ् यावर आरती होऊन तुकाराम खा ी बस ा. ासरसा पु ा
चोहोकडे काळोख पड ा. ते ा ोते मंडळी दे हभानावर येऊन चिकत झा ी. मग
पाहतात तो िह ा के ाच िवझ े असून आण े े ते ज ाचे तसेच रािह े आहे
असे ां ा नजरे स आ े .
10. ोहगावी एक मोठी िवहीर होती. ितचे पाणी खारट होते. एके िदव ी तुकाराम
ा गावी कीतनास गे ा असता ाने ा िविहरीत अविचत उत न एक वेळ ान
के े . ा सर े ितचे पाणी गोड झा े . पुढे ि वजी कासाराने ही िवहीर बां धून
काढ ् यामुळे ित ा कासारिवहीर असे णू ाग े .
11. ोहगावचा एक ा ण तुकारामा ा कीतनास अगदी ु होऊन ते
ऐक ासाठी तुकाराम िजकडे जाई ितकडे तो जात असे. ाचा बोध ऐकता ऐकता
ा ा िच ात वैरा वृ ी बाणत चा ी. ास या माणे पंचाचा वीट आ े ा
पा न ा ा बायकोस फारच वाईट वाटत असे आिण ही अ ी आप ् या नव याची
वृ ी पा ट ास तुकाराम कारण झा ा आहे , असे ित ा वाटू न ती ाचा मनापासून
े ष करीत असे. एके समयी ितचा नवरा बाहे र गावी गे ा असता ितने तुकारामास
आप ् या घरी जेवावयास बो ावून आण े आिण ा ा कडू भोप ाची भाजी
खावयास घात ी. ती ाने मुका ाने खा ् ी; इतकेच न े तर ाने ती आणखी
मागून घेऊन खा ् ी. तुकाराम जेऊन गे ् यावर ा बायको ा सव अंगास
आव ा एवढी गु ् मे आ ी. ती जा ािवषयी पु ळ औषधोपचार के े ; पण
काहीएक गुण आ ा नाही.
12. ोहगावी दु सरा एक भािवक ा ण होता. ाने सोमवारा ा तासाठी
तुकारामास आप ् या घरी भोजनास बो ािव े . तो ा ण आिण तुकाराम जेवावयास
बस े असता िद ात े ते संपून तोे जा ा ा बेतात आ ा. ात आणखी ते
घा ावयास घरात न ते. ामुळे िबचारी ा णाची बायको अगदी ओ ाळू न खा ी
मान घा ू न उभी रािह ी. तुकारामाने ितचे ते संकट जाणून ित ा सां िगत े की,
बुध ् यात ते असे पाहा. ा ा सां ग ास मान दे ासाठी ितने पु ा तो रता
बुध ा पािह ् यासारखा के ा. तो आत ते आहे असे ित ा ीस पड े . ते पा न
ित ा पराका े चा हष झा ा आिण ितने ात े ते िद ात आणून घात े . पुढे ती
नवराबायको िजवंत होती तोपयत ा बुध ् यात े ते कधीच ख ास झा े नाही.
13. एके िदव ी ोहगावी तुकाराम पाट ा ा दारात एक मोठी ि ळा होती तीवर
जाऊन बस ा असता तेथे एक तुंबडीवा ा िभ ा मागावयास आ ा आिण
तुकारामापा ी तुंबडी भ न मागू ाग ा. तुकारामाने ा ा ट े की, गावात
िहं डून काय आण े आहे स ते म ा दाखीव. ते ा ा िभ ेक याने आप ् या िप वीत
जमा झा े े ोखंडाचे तुकडे ा ि ळे वर ओत े . ते ा ि ळे स ागताच ां चे
सोने झा े . मग तुकारामाने ा ा सां िगत े की, हे आप े सोने पु ा िप वीत भ न
घेऊन जा. ा माणे ा याचकाने मो ा आनंदाने के े . तो तेथून िनघून गे ् यावर
ां नी तो चम ार पािह ा होता ते ा ि ळे वर ोखंडाचे तुकडे घासून पा
ाग े ; पण ां चे सोने कोठून होणार!
हे व असेच दु सरे काही चम ार तुकारामा ा हातून घड ् यािवषयी मिहपती
ि िहतो. या चम ारां ा स तेिवषयी आ ास सं य वाटतो, असे आ ी पूव
द िव े च आहे . आधुिनक ा ीय ानाचा सव सार होऊन सृि मा ा
अबािधतपणािवषयी सुि ि त जनां ची पूण खा ी झा ी आहे . ा चंड िव वाचे जे
िनयम मानवास आ ा ा ात झा े आहे त ािवषयी िव नां ची अ ी
िनखा सपणे खा ी होऊन चुक ी आहे की, ाम े अपवादास मुळीच अवका
नसून ां ा अनुरोधाने होणा या ापारां म े कोणा ानेही फेरफार करवणार
नाही. एका ा संगी साधारणत: सवसंमत व िन चत अ ा सृि िनयमास
अपवादभूत असा एखादा कार घडून आ ् यास िव न तो दै वी चम ार समजत
नाहीत. तर मानवास अ ािप अवगत न झा े ् या एखा ा गूढ िनयमा ा भावाने तो
कार घडून आ ा असावा असे ते मानतात आिण मग ा अ ात िनयमा ा
ोधाकडे ां ची वृ ी होऊन ते आप ् या प र माने मानवी ानात भर घा तात.
ा िक ेक गो ी पुरातनकाळी मं ा ा िकंवा िप ाचा ा िकंवा दे वा ा साहा ाने
घडतात असे भािवक ोक मानीत, ासृ ी ा काही गूढ िनयमां ा योगाने घडतात
असे सां तकाळी ोधक पु षां नी स योग िस के े आहे . ा िक ेक खेळास
पूव अद् भुत जादू चे खेळ णत, ते आता एखा ा सामा गृह थासही ा
िवषयावरी पु के वाचून क रता येतात. जे रोग पूव मं साहा ाने िकंवा
दै िव सादाने बरे होतात अ ी बो वा असे ते रोग ह ् ी काही िववि त औषधादी
उपचारां ा योगाने सहज बरे क रता येतात. सामा मनु ास आसपास अस े ् या
व ूं ा साधारण धमाचेच काय ते ान असते; परं तु पदाथिव ानादी ा ां चे
आधुिनक काळी ान वाढू न हे व ु ान फारच वाढ े आहे आिण या ाना ा
भावाने एवढा एक िस ां त िव नसंमत झा ा आहे की, सृ ीत सव
कायकारणभाव प व था आढळत असून मानवास आजपयत कळ े े
सृि िनयम अबािधत व कधी न पा टणारे असे आहे त. हे िनयम िनरं तर अबािधत
आहे त णूनच ही िव वाची सम रहाटी सुरळीत चा ी आहे . या िनयमात
काहीतरी धरसोड असती िकंवा ात कोणास कधी काळी फेरफार क रता आ ा
असता तर मनु ास कोण ाच गो ीची खा ी न वाटू न तो नेहमी सं यात असता.
के ा काय होई याचा नेम नाही असे ास वाटू न तो िनरं तर भयभीत हो ाता
कोणताच उ ोग कर ास वृ होताना; परं तु एकंदर मानवजातीचा आजपयतचा
अनुभव व उ ोग हे अ ी सा दे त आहे त की, सृ ीचे िनयम सवदा अबािधतपणे
चा ावयाचे. ात खळ िकंवा उ टापा ट कदािप ावयाची नाही, असा ां ा
बु ीचा सामा त: िन चय झा ा आहे . आता मनु ावर आ े ् या एखा ा संकटाचा
िकंवा िवप ीचा प रहार प र माने होत नाही असे वाट े णजे दै वी साहा
िमळ ासाठी आराधना, उपासना आिदक न उपायां चे तो अव ं बन क रतो.
आप े संकट िनवारण कर ाचे िकंवा आप ी िवप ी नाही ी कर ाचे साम
आप ् याठायी असावे अ ी इ ा मानवास होणे साहिजक आहे . दे व पािहजे ते
कर ास समथ आहे , ते ा ा ा सादावाचून ही ी मानवास ा होणे
नाही; असा मनु ाचा समज होणे ाभािवक आहे . आता हा ई वरी साद अथात
दे वभ ां वरच ावयाचा. कारण दे वास भ ां न दु सरे काहीच ि य नाही, असा
समज सव धमात आहे . यासाठी सामा जन त:चे संकट िकंवा िवप ी नाही ी
कर ासाठी अ ा भगव ां स रण जातात आिण काकता ीय ायाने ां चा
मनोरथ िस ीस गे ा असता तो ा महासाधू ा भावाने िस झा ा असा समज
भािवक जनां चा होणे ाभािवक आहे . या माणे जो भगव झा ा ाजवर
ई वरी साद होऊन अ िस ीङ ा ा करत ाम कवत झा ् या असे भोळे ोक
आजपयत मानीत आ े आहे त. ही ां ची समजूत अगदी ढ झा ी अस ् यामुळे
साधुपु षां ा च र ात एकादी अ ौिकक गो घडून आ ी असता ती ा िस
पु षा ा सा झा े ् या एखा ा िस ी ा भावाने घड ी असा ोक वाद सव
सृत होत असे. याची अगदी ताजी उदाहरणे हवी अस ् यास आम ा महारा ात
नुकतेच होऊन गे े ् या दोन साधूची आहे त. एक अ कोट ा ामीचे व दु सरे
दे वमाम े दारां चे. ां ा हातून पु ळ चम ार घड ् याचा वाद सव पसर ा
आहे ; परं तु ात िकतपत त आहे ते पाह ाचे ा वेळ ा ोधक पु षां नी कसे
मनावर घेत े नाही नकळे .
असो; तर एकंदरीत काय की, असे चम ार सा ात यास येईपयत िवचारी
मनु ाने ते खरे आहे त असे मानणे बरे न े . कारण ते एकंदर मानवजाती ा
अनुभवाबाहे रचे असून केवळ भािवक ोेकां ा सां ग ाव न ोक वाद प
पाव े आहे त. दु सरे असे की, सवच भािवक ोक या करणी स बो त असतात
अ ात ा काही अथ नाही. ा एखा ा महापु षावर आप े ेम बसते, ाचे गौरव
िजतके करवे िततके कर ािवषयी पािहजे ा खोे ाना ा गो ी ते बनवून
सां गतात. िपसाचा कावळा कर ास ा ा मुळीच िद त वाटत नाही. आप ् या
परमपू गु चा मिहमा वाढिव ास आपण य के ा असता आपणास
पु ा ी होई असे ास वाटत असते. हे ां चे अंध ेम व िन:सीम भाव ही एका
ीने पाहता िकतीही ु अस ी तरी स ोध करणारास ापासून बराच
अडथळा येतो. यास उदाहरण कृत च र िवषयाचेच आहे . तुकाराम हा कोणी
अद् भुत चम ार करणारा पु ष असून ाने अनेक संगी मोठमोठा े चम ार
के े असा समज भािवक ोकां चा नसता तर ा ा पिव च र ाती आणखी
पु ळ ख या गो ी कळू न ा ािवषयी जनिच ां त िव ेष यथाथबु ी उ झा ी
असती आिण तेव ामानाने ाचे अनुकरण कर ाकडे ोकां ची वृ ी अिधक
झा ी असती. कारण जो मनु दै िव सादाने मोठमोठा े चम ार कर ास समथ
झा ा, ा ा स तनाचा िक ा आ ा पामर जनां स कसा िगरिवता येई ? अ ी
समजूत ोकां ची झा ् याने ां चे च र समजून न समजून सारखेच होते. तो कोणी
तरी दै वी पु ष आहे . या व ाचे भजनपूजन करावे एवढाच आप ा अिधकार
आहे , असे अ ् प ी मानवास वाटते. यामुळे महापु षच र ां पासून होणारी जी
मानवां ची नैितक उ ती ित ा बराच वाय येतो; परं तु भािवक ोकां ा ानात
हा प रणाम न येऊन ां ा समजुतीिव कोणी ितपादन के े असता ते े
कोपायमान होतात. अ ा ोकां ची समजूत होणे कठीण आहे . तरी ास िभऊन
ंथक ाने कत पराङ् मुख ावे हे सवथा यु न े. ा आम ा
च र नायकाने आप े सारे आयु जनां चा उ ार कर ाम े वेच े ; ाने
आप ् या अ ंत ु व सरळ आचरणाचे परम पिव उदाहरण महारा ीयास
घा ू न िद े ; ‘बो े तैसा चा े ाची वंदावी पाउ े ’ या ो ीची स ता ाने
आप ् या आचरणाने ोकां स पूणपणे पटिव ी, ा महापु षा ा एखा ा अहं म
पु षा ा माि केत बसिव ाचा य करणे आ ास मुळीच इ वाटत नाही.
आपण मोठे िस आहो, आप ् यावर ई वरी साद पूणपणे होऊन आप ् या अंगात
दै वी ी आ ी आहे , असे जनास भासिव ासाठी ाने चम ार के े अ ी
क ् पना कर ाचे धाडस आम ाने तरी िनदान करवत नाही. फार काय; पण अ ी
दै वी ी ा ा ठायी खरोखरीच असती तरी ती ाने ोकास कदािप दाखिव ी
नसती. कारण आपण कोणी तरी महापु ष आहो, आप ् या भजनी सवानी ागावे
असे ा ा कदािप वाट े नसते. ा ाठायी िनरिभमानता व न ता िकती वसत
असे यािवषयी ुत च र ात जागजागी उ ् े ख के े आहे त; परं तु ा कोणास या
करणी ंका असे ाने या महापु षाचे काही अभंग वाचावे. णजे ाची
ते ाच खा ी होई की, अ ा ेमळ व अ ंत न पु षा ा हातून ोकास थ
क न टाक ासाठी चम ार घड े नसावे. ते ा ता य काय की, हे चम ार
ाने के े णणे णजे ाची वा िवक यो ता कमी करणे होय. असो; आता हे
करण येथेच आटपतो. यासंबंधाने आणखी पु ळ ि िह ासारखे आहे ; परं तु ते
सारे येथे ि गे ो असता या करणाची मयादा फारच वाढवावी ागून िवनाकारण
वादात ि र ् यासारखे होई . तरी जे येथवर थोडे से ि िह े आहे ाचा आमचे
वाचक ां तपणे िवचार क रती अ ी आ ास उमेद आहे .
☐☐
• आिणमा, मिहमा, ग रमा, िघमा, ा , ाका , ईि आिण वि अ ा
आठ िस ी मान ् या आहे त.
 तुकारामाची मते
ेवटी एका करणािवषयी थोडे से ि िहणे रािह े . ते अथात तुकारामा ा
मतािवषयी होय. ही मते सां गावयाची ट ी णजे ानदे वा ा वेळापासून जो एक
आ ा क उ तीचा माग महारा ात सव ढ झा ा, ा ा पाचे िन पण
के े पािहजे. यािवषयी कृत च र ा ा उप मात थोडे से िद न के े आहे .
ावरच येथे थोडासा िव ार क .
ानदे वा ा वेळापासून सुमारे पाच े वषा ा अवका ात आम ा ा महारा ाम े
पु ळ संत िनमाण झा े . ापैकी सुमारे प ास असामीची च र े मिहपतीने
आप ् या ंथात िद ी आहे त. या संतमाि केम े ा ण व इतर ब तेक सव
उ नीच मान े ् या जातींचे मनु असून ात काही याही आहे त. फार काय;
पण िक ेक मुस मानां नीही आप ् या मूळ धमाचा ाग क न या आ ा क
मागाचा अव ं ब के ा होता आिण मिहपतीसार ा भािवक ा णाने ां ची नावे
साधुमाि केत ंिथत कर ासारखे ां ा अंगी साधु आ े होते. याव न पाहता
या काळी संतमंडळीत असा एक िस ां त थािपत झा ा होतासा िदसतो की, कोणी
कोण ाही जातीचा अस ा िकंवा िकतीही पढ े ा िकंवा न पढ े ा अस ा, तरी
ा ा ई वरभ ीचा अ ु माग सा असून ाने ाचे अव ं बन कर ास
मुळीच वाय नाही. दे वास सव माणसे सारखी असून ावर ाची सारखीच कृपा
आहे . ी-पु ष, पंिडत-अपंिडत, िहं दू-मुस मान असा भेद दे वा ा घरी मुळीच
नाही. हा बा व कृि म भेदभाव ा ा भ ीस य ं िचतही वायभूत होत
नाही, कमठ ा णां नी पु व मो यां ा ा ीस जाितभेदाचा जबरद
अडथळा या काळापूव घा ू न ठे िव ा होता. ाचा उ े द ानदे व, नामदे व,
एकनाथ, तुकाराम वगैरे संतां नी या माणे सव ी क न टाक ा आिण मो ा ीचा
सवात सुगम माग जो भ ीचा ाचा पुर ार आप ् या आचरणाने व बोधाने सव
के ा आिण ां चे ां ज पणाचे, िन पटपणाचे व अ ंत ु आचरण, ां ची
परमे वरा ा ठायी िन:सीम िन ा व जना ा स ाग ावून दे ासाठी ां नी पु ळ
छळ व ास सोसून अहिन चा िव े ी खटपट ही पािह ी णजे ते अ ंत ु
हे तूने वृ झा े होते असे णावे ागते. ां ा समका ीन पुराणि य
बा णमंडळीने ां चा आप ् याकडून होई तेवढा छळ के ा; परं तु या महा य
साधुि रोमणीं ा ठायी जी ान ोती दी झा ी ती या छ प चंड
झंझावाताने वमा आं दो नसु ा पाव ी नाही. ित ा उ तेजाने ां नी
आप ा स ाग काि त क न अ ंत सामा जनां सही तो पणे िदसे असा
 के ा आिण ामुळे ा मागा ा अव ं बनाकडे ां ची ब वृ ी झा ी. आम ा
च र नायका ा च र ात या करणी कसकसा वृ ां त घडून आ ा ाचे वणन
यथा थ ी के े च आहे . ई वरभ ीस व कैव ् य ा ीस जाितभेद आड येत नाही
असे ाने आप ् या पु ळ अभंगाम े णून दाखिव े आहे . ापैकी येथे एकच
दे तो:-
नामधारकासी काही नाही वणावण ॥ ोखंड माण नाना जात ॥1॥
अथवा गोळे भ ता कार ॥ प रसीं सं ार सकळही हे म ॥2॥
पज वषतां जीवना वहावट ॥ त समसकट गंगे िमळे ॥3॥
सव ते हे जाय गंगािच होऊन ॥ तैसा वणावण नाही नामीं ॥4॥
महापुरीं जैस जातसे उदक ॥ म त तारक नाव जैसी ॥5॥
तये नावेसंग ा ण तरती ॥ केवीं ते बुडती अनािमक ॥6॥
नाना का जात पडता ता नीं ॥ ते जात होऊनी एक प ॥7॥
तेथ िनवडे ना घुरे कीं चंदन ॥ तैसा वणावण नामीं नाहीं ॥8॥
पूवानुओळख तेिच प मरण ॥ जरी पावे जीवन नामामृत ॥9॥
नामामृते झा े मुळींच रण ॥ सहज साधन तुका णे ॥10॥
अ ु मान े े जे ा ा ािवषयी तुकारामाची क ् पना पुढी माणे होती:-
ा ण तरी एक नरह र सोनार ॥ ासाठीं ंकर माथां राहे ॥1॥
ा ण तरी एक सजना कसाई ॥ च धारी गृहीं मां स िवकी ॥2॥
तुका णे जाणे तो ा ण ॥ येरात नमन करा परत ॥3॥
‘जरी तो ा ण झा ा कम ॥ तुका णे े ितहीं ोकी’ या सव िस वचनाचा
अथही सदरी अभंगा ा अनुरोधानेच ावावयाचा. या माणे पुरातन काळापासून
चा त आ े े उ वणाचे ोम ानदे वा ा काळापासून नाहीसे होऊन जो तो णू
ाग ा की, मनु ा ा ठायी जो आ ा वास करीत आहे ा ा ा जडदोहा ा
िकंवा कृि म भेदभावा ा योगाने कोणताच िवकार घडू कत नाही. ा आ ा ा
संबंधाने उ नीचपणाचा िवचारच मुळी यु न े . या व ा ा मो ाचा अनुभव
घड ास ा णां नी क न ठे व े े अडथळे केवळ थ होत. ई वरभ ीचा
अिधकार सवास सारखाच असून स ाव, सदाचार व स ंगती यां ा योगाने
मो ा ी सवास सुगम आहे .
मो िस ीसाठी संसाराचा ाग क न रानावनात जाऊन बसावे, योगािदकां चे
साधन करावे, वान थाची िकंवा सं ा ाची वृ ी प रावी, वगैरे जे कैव ् यिस ीचे
माग पूव पासून िहं दुधमात िविहत के े होते व ां चे अनुसरण ा ण करीत असत,
ां ची थता ानदे व, नामदे व, एकनाथ, तुकाराम वगैरे महारा ां ती संतां नी
 ु
त: ा आचरणाने ोकां ा नजरे स पूणपणे आणून िद ी. महारा ां ती ब तेक
साधू आमरण संसारी रा न ां नी आप ा भ माग अ ाहत चा िव ा होता.
आम ा च र नायका ा च र ात तरी हीच गो यास आ ी. योगादी जी साधने
महा यासाने घडावयाची व तीही िववि त वणासच िविहत के े ी होती, इतर
वणात ् या ोकास ां चा मुळीच नाही असे सां िगत े होते, ां ाऐवजी
नविवधा भ ी व ातूनही भगव ाम रण हे च एक मानवास तारक आहे . असा
अिभ ाय आम ा तुकारामाने अनेक वेळा कट के ा आहे . उदाहरणाथ पुढी
अभंग पाहा:-
न ािहजे जप न ािहजे तप ॥ आ ां सी हे सोपे गीती गातां ॥1॥
न क रतां ान न क रता धारण ॥ तो नाचे कीतनामाजी ह र ॥2॥
जयासी नाहीं प आिण आकार ॥ तोिच कटी कर उभा िवटे ॥3॥
अनंत ां डे जयािचया पोटी ॥ तोिच आ ा संपु ीं भ भावे ॥4॥
तुका णे वम जाणती िडवाळ ॥ ज होती िनमळे अंतबाहीं ॥5॥
यु ाहार न गे आिणक साधन ॥ अ ् प नारायण दाखिव ीं ॥1॥
कि युगामाजी कराव कीतन ॥ तेण नारायण दे ई भेटी ॥2॥
न गे हा ौिकक सोडावा वे ार ॥ ाव वनां तर भ दं ड ॥3॥
तुका णे मज आिणक उपाव ॥ िदसती ते वाव नामावीण ॥4॥
‘सुखे संसार करावा ॥ माजी िव आठवावा ॥’ हे सु िस वचन तर सवा ा
तोंडीच आहे . ते ा याव न हे उघड होते की, ाचीन काळापासून उ वणाचे
मो ा ीिवषयी जे अ ंत कठीण य सु झा े होते, ां चे थ थािपत
क न सव जातीं ा व सव कार ा ोकां स अ ंत सु भ असे मो ा ीचे
साधन जी भ ी ितचा सव सार करणे हे आप े कत होय, असे तुकारामाचे
मत होते. पूव संसार सोडून, िग रकुहरां त जाऊन ानधारणािद करीत बस ाचा
जो म सव ढ झा ा होता तो अ ाभािवक असून िनरथक आहे असे ास
वाटत असे. आप ् या असद् वृ ीचे दमन कर ासाठी संसाराचा व जनां चा ाग
क न एकां तवास ीकारणारां पे ा जे संसारात रा न व जनात वागून आप ् या
असद् वृ ींचे दमन क न सद् वृ ींचा िवकास क रतात तेच खरे साधुपु ष. मोह संग
सदोिदत उप थत असता जे ा ा कदािप व होत नाहीत, ां चीच आ ा क
उ ती झा ी णावयाची. मनोिन ह असा ा ाच घडतो; परं तु जे मोह संग
टाळ ाक रता िनजन अर ात एकां तवास ीका न बसतात, ां ा ठायी
मनोिन हास अवका च न उ न ां ची इ उ ती साधत नसते. पु ा क व पु
यां चे यथोिचत संगोपन करणे हा मानवाचा परमपिव धम आहे . ास पराङ् मुख
होऊन ास अका ी सोडून जाणे हे अ ंत िनघृणपणाचे, िन:सीम आ परतेचे व
िनसगिव कम होय. िनसगात सव ोचर होणारा वहार पाहता पूवका ी व
अवाचीनका ी जे कोणी संसाराचा ाग क न िकंवा ात मुळीच वे न क न
केवळ अवधूतवृ ीचा अव ं ब क रतात, ां चे ऐिहक िजणे बरे च थ होते व ही वृ ी
ीकार ाची आपणास कोठून बु ी झा ी, असा ास अहिन अनुताप होत
असतो. हा जगाचा अनुभव ानात आणून आमचा च र नायक व ा ाच
माि केत े इतर महारा ीय संतजन नेहमी संसारात रा नच ािभमत मो मागास
अनुसर े .
मुकुंदराज, ानदे व, एकनाथ, मु े वर, वामनपंिडत आिदक न महारा साधू
िनमाण हो ापूव वेदादी सं ृ त ंथां त धमादी िवषयां चे सव ान सं िहत असून
ाचा अिधकार ि जास मा आहे , इतरां स नाही अ ी समजूत सव ढ झा ी
होती. मनु ृ ादी वहार ा ावरी ंथात हाच िनबंध िविहत के ा होता. यामुळे
ि जखेरीजक न इतर जन या ानास सव ी मुक ् यासारखेच झा े होते. ही
दु : थती सदरी महापु षां ा प र माने नाही ी होऊन सामा वहारात ् या
भाषेत आ ा क िवषयावर ंथ झा े . आम ा च र नायका ा या पूवका ीन
साधूं ा ंथां चे साहा कसे झा े ते यथा थ ी सां िगत े च आहे . तुकारामानेसु ा या
अिधकार ा ीिवषयी आप ा संतोष अनेक वचनात कट के ा आहे . उदाहरणाथ
हे वचन पाहा:-
वेदां च िज ार वदवी च पाणी ॥ न े माझी वाणी पदरची ॥1॥
बुडिव ् या व ा न िभजवा पाणी ॥ न े माझी वाणी पदरींची ॥2॥
गीतेिचया तुक तुकिव े अभंग ॥ तुका णे संग िवठोबाचा ॥3॥
सव वेद, ा े व पुराणे यां चे सार केवळ भगव ाम रण होय, असा ा ा बु ीचा
िन चय झा ा होता. याचे ंतर पुढी अभंग वाचून होई :-
वेद अनंत बोि ा ॥ अथ इतकाची सािध ा ॥1॥
िवठोबासी रण जावे ॥ िनजिन ा नाम गाव ॥2॥
सकळ ा ां चा िवचार ॥ अंती इतकाची िनधार ॥3॥
अठरा पुराणी िस ां त ॥ तुका णे हाची हे त ॥4॥
या माणे सं ृ त भाषेती ंथां चे दीघ काळ प र ी न के ् यावाचून जे ान होणारे
न ते ते या साधू ा कृपेने सवास सु भ होऊन पूवका ीन पां िड ािदकां ची मुळीच
गरज नाही असे झा े . यामुळे अगदी जडमुढासही वैिदक धमाचे परम रह ा
होऊन वा िवक आ ा क उ ती झट ी णजे नीितसंप ता होय, असे सव
थािपत झा े . धम ी तेस ज ी रीरब ाची आव यकता नाही त ीच
बु ब ाचीही नाही. ित ा अग काय ते एक िच ु ीचेच आहे . यािवषयी
तुकारामां चे णणे येणे माणे आहे .
आळस म र नागिवती म ा ॥ न सोडीच घा ा ोध घा ी ॥1॥
िनबळ जाणोनी हात पाय नाहीं ॥ अवघीयां पाही पां गुळा मी ॥2॥
काम दं भ मज अहं कार ित ी ॥ बैस े ध िन आडमाग ॥3॥
ा भय े ष िक ् िमष संसारीं ॥ ोध षड् िवकारी जाऊं नेदी ॥4॥
िटक कुचर अिवचारी ंका ॥ अिव ा कुतका सां डव ों ॥5॥
मनी उ ाठणे पुरिव ी पाठी ॥ अभेद ते ि ओढव े ॥6॥
तुका णे येथे सां डव ों हातीं ॥ सोडवीं ीपित अपंगासी ॥7॥
संग वाढे ीण न घडे भजन ॥ ि िवध हे जन ब दे वा ॥1॥
यािचमुळे आ ा संगाचा कंटाळा ॥ िदसताती डोळा नाना छं द ॥2॥
एकिवध भाव रहावया ठाव ॥ नेदी हा संदेह राहों िच ीं ॥3॥
ानी िहत नेणती आपु ॥ आिणक दे ख नावडे ां ॥4॥
तुका णे आतां ऐिक िच भ ॥ बैसोिन उग रहाव त ॥5॥
हे अभंग वाच े णजे तुकारामास िच ु ीची आव यकता िकती वाटत असे हे
ानात येई आिण ही िच ु ी दै वी सादावाचून ावयाची नाही, असा ा ा
बु ीचा िन चय झा ा अस ् याकारणाने ाने या माणे दे वाची अनेक वेळा क णा
भािक ी आहे .
या माणे वणा मकम ाचीन प ती माणे कमाचरणाची आव यकता नाही असे
सां गून व कमकां ां नी मो ा ीस वणभेदाचा जो जबरद अडथळा उ के ा
होता तो नाहीसा क न वेद ा ािदकां ा अ यनाचीही आव यकता नाही असे
ानदे व, एकनाथ, तुकाराम इ ादी साधूंनी थािपत के े . गु ची मा आव यकता
ां नी िविहत के ी आहे . या संतमंडळींचा असा अिभ ाय असे की, जो सद् गु स
रण गे ा नाही, ा ा खरे आ ा क ान ावयाचे नाही. या गु माहा ावर
तुकारामाचे पु ळ अभंग आहे त, ापैकी एक येथे दे तो:-
सद् गु वां चोन ेत प वाणी ॥ बो ती पुराणीं ास ऋिष ॥1॥
णोिन तयाच पा ं नये तोंड ॥ िनगुरा अखंड सुतकाळा ॥2॥
कोणे परी तया न े ची सुटका ॥ दे ह ाचा िटका जाणा तु ी ॥3॥
तुका णे ऐसी बो ती पुराणे ॥ संतां चीं वचने मािग ा हो ॥4॥
गु के ् यावाचून खरे धमरह कदािप कळावयाचे नाही असा ां चा समज
हो ाचे मु कारण असे की, धमिवषयां चे िकतीही ान ा झा े तरी ां चे खरे
वीज समजणे ा काळी फारच कठीण होते. े खी ंथ पठन कर ाची तरी
अनाव यकता ां नी याच कारणा व सां िगत ी होती. नाना ंथां चे व मतां चे ान
ा क न घे ाचा ह ास ध र ् याने साधारण पु षा ा बु ीचा काहीएक
िन चय होत नाही आिण एकंदर साधक बाधक मतां चे ान िमळवून ां चे ां तपणे व
िन:प पातबु ीने दीघ काळपयत मनन क न स िनणय कर ाची सवड व
यो ता फारच थो ां ना असते. ते ा अ ा थतीम े सवानीच ही अ ी क सा
गो ीची हाव न ध रता ा ा हे रह ान गु ि परं परे ने ा झा े आहे , ाची
कास धरावी, णजे थ अटाट चुकून मात पड ाची भीती नाही ी होई .
ाच माणे सगुण ाची उपासना कर ाकडे सामा जनां ची आधी वृ ी होऊन
थोडासा स ाव व स ी यां चा ां ा ठायी िवकास झा ा णजे िनगुणब ा ा
ानास ते िच ु ी ारा अिधकारी होतात. असा अिधकार ास ा झा ा णजे
मग ां नी गु पस ी अव य करावी. गु पस ी घड ी नाही तर ा ा खरे रह
कळणे नाही, अ ी ां ची समजूत होती. मिहपतीने जी साधूंची च र े िद ी आहे त,
ाम े हा गु स रण जा ाचा म पु ळ विण ा आहे . इतर
संतमंडळी माणेच तुकारामाची ही समजूत असणे साहिजक आहे . आता येथे हे एक
सां िगत े पािहजे की, ही जी गु कर ाची आव यकता संतां नी थािपत के ी आहे
ती फ बोधापुरती. गु ा साहा ाने धमरह तेवढे समजावून ावयाचे. ते
समजेपयत व समज ् यावर जी दे वाची भ ी करावयाची तीत ां ना गु चे मुळीच
साहा ागत नसे. होमहवनादी वैिदकधमिविहत कम कर ास ज ी उपा ायाची
गरज ागते, ा ावाचून मुळी चा ावयाचेच नाही, तसा काही एक कार संतजन
जो गु करीत असत ा ा संबंधाने नसे. आम ा ानदे वतुकारामादी
संतमंडळी ा दे वास आप ् या भ ीने आळिव ासाठी म थ कस ा तो मुळीच
ागत नसे. आप ् या वे ावाक ा ां नी ते दे वाचे वन करीत. वेडवाकड
गाईन ॥ परी मी माझा णवीन ॥ हे तुकारामवचन सव ुतच आहे . ाच माणे
दे व ुती कर ास सं ृ त भाषेती िववि त मं अमुक त हे नेच ट े पािहजेत,
असा जो ाचीन काळापासून समज होता तो या साधूंनी थ ठरिव ा. हा कृि म
अडथळा अगदीच अ योजक होता. कारण असे की, दे व सवाचा मायबाप असता
ा ा संतु कर ाक रता कोणतेही कम करावयाचे ते अमुक एका वगात ् या
माणसा ा िकंवा अमुक एका भाषेती मं ा ा ारे के े तरच इ हे तु िस ीस
जाई , असे णणे भावत:च अयु िदसते. आप ् या मनाती उ ार ठर े ् या
मं ा ारे म थाने णून दाखिव े तरच दे व ते ऐकणार, असे मत ां नी सव ढ
के े ा ा दे वाचे खरे प कळ े च नाही असे णावे ागते. व ुत: पाहता
ेकाने ा मायबाप भूपा ी आपणास येत असे ा भाषेत साधे ा त हे ने
क णा भािक ी असता तो ती अव य ऐकतो; िकंब ना तीच ा ा िव ेष ि य होते.
पु ा दे वाने मनु ाचे ऐिक े तरच ा ा ाचे मनोगत कळावयाचे; एरवी
कळावयाचे नाही असे मुळीच णता येत नाही; मनु ा ा आप ा हे तू ां नी
चां ग ासा क रता आ ा नाही; तरी दे व सवा ा अंतयामी अस ् याकारणाने
ा ा तो समज ास मुळीच कठीण जात नाही. असा िस ां त सवसंमत आहे ;
मानसपूजेचे आम ा साधुसंतां नी जे एवढे मह सां िगत े आहे ाचे तरी बीज
यातच आहे . तुकारामाने या मानसपूजेवर काही अभंगही के े आहे त. माझे भ
गाती जेथ ॥ पां डवा मी उभा तेथ ॥ हे भगव चन सव िस च आहे . या माणे
ानदे व, नामदे व, तुकाराम वगैरे साधूंची समजूत अस ् यामुळे ां नी या गो ीचा बोध
जनास आमरण क न कमकां डी ा णां चे मह पु ळ कमी के े . या ां ा
बोधाने महारा ाती एकंदर ोकास बरे च मत ातं व आचार ातं ा
होऊन पूव ची िनरथक बंधने पु ळ ि िथ झा ी. मो िस ी ा ख या मागाचे
अव ं बन कर ाचा अिधकार सवास सारखाच ा हो ासारखा आहे असे वाटू न
ां ा ठायी उमेद व उ ाह ही उ झा ी आिण संतां नी उपदे ि े ् या
भ मागाचा ते मो ा आ थेने अव ं ब क ाग े . या माणे आ ा क उ तीचे
परम े साधन ा ा सुगम झा े . हा ा संतमंडळीचा महारा ावर फारच मोठा
उपकार झा ा. आम ा च र नायकाने या संबंधाने कसक ी खटपट के ी ती
वाचकां स आठवतच आहे .
असो; आता तुकारामा ा ई वरिवषयक मतािवषयी येथे थोडे से ि . यासंबंधाने
िक ेकां चा मतभेद आहे ; परं तु जे कोणी ाचे अभंग िच दे ऊन ोधपूवक
वाचती ां ना या करणी मुळीच सं य उरणार नाही. थमत: या मतभेदाचे
िद न क न मग आ ास या करणी काय िस करावयाचे आहे , ते माणे
दे ऊन क . िक ेकां चे असे मत आहे की, तुकाराम ै तवादी होता. आ ा व
परमा ा यां चे िभ तो मानीत असे. एरवी ाने नविवधा भ ीचा अंगीकार व
पुर ार के ा नसता. दु स यां चे असे णणे आहे की, तुकाराम अ ै तवादी होता.
जीवा ा व परमा ा हे िभ पी नसून, हे सारे िव व पच आहे , असा
ाचा समज अस ् याची सा ाची ेकडो वचने दे त आहे त. हे दु सरे मत आ ास
यथाथ वाटते. आमचा तर असा समज झा ा आहे की, ानदे वा ा वेळापासून पुढे जे
साधू महारा ात झा े ते सारे वेदां ती होते. आता, ते वेदां ती होते तर ां नी नविवधा
भ ीचा अंगीकार आमरण के ा याचे कारण काय? या ंकेचे समाधान अगदी सोपे
आहे . ते असे की, सामा जनास िनगुण िनिवकार पर ाचे प एकदम
समज ासारखे नस ् या कारणाने ा ा सगुण ाची उपासनाच यो होय.
पुराणां तरी ा दे वावतार कथा सां िगत ् या आहे त ां ावर ां ची ा ढ
झा े ी असते, ते ा अवतारां ा ितमा क न ां चे भजनपूजनादी मो ा
भािवकपणाने क रतात. वेदां तमता ा वतकास ाचीन ीकत वे ां माणे ही
जनाची समजूत कायम राखून आप ा इ उ े िस ीस नेणे सोईचे वाट ् याव न
ां नी या अवतारावर अ ी क ् पना बसिव ी की, एकंदर चराचर िव वा ा ठायी
जसे सव थत आहे तसे ते या अवतारां ा ठायीही होते. भेद इतकाच की,
ां ा ठायी ा ाचा अं अिधक होता. णून ां ा हातून धम सं थापनेसाठी
अ ौिकक कम घड ी. ते ा या अवतारास नाम पास आ े े पर मान ात
काही एक हरकत नाही आिण सामा ोक ा अथ ास दे वावतार मानून ां ची
पूजाअचा करीत आहे त, ा अथ ा ा तसे कर ापासून परावृ न क रता ां ची
समजूत मा घा ाची सोय ावी णजे झा े आिण िच ु ी होइपयत ही
सगुण ाची भ ी मानवां नी अव य करावी असे ां नी िविहत के े . गीतेत तरी
हाच आ य के ा आहे . तेथे िच ु ी होऊन ानाचा अिधकार ा
होईपयत कमाचरण करावे असे पु ा पु ा सां िगत े आहे . ा महािवभूती या
भूत ावर अवतृत होऊन ोको तीसाठी आमरण झट ् या, ां ा ितमा
सगुण ाची तीके णून पुढे ठे वून ां ची नविवधा भ ी क न िच ु ी
संपादणे, य ादी कमानु ानाची खटपट कर ापे ा िव ेष चां ग े , सोईचे व सु भ
आहे यात सं य नाही. आता ा पाषाणािदकां ा मूत पुढे हे संतजन भजनपूजनादी
करीत असत ां ािवषयी ां ची क ी समजूत होती ते तुकारामा ा पुढी
वचनां व न पणे कळे .
के ा मातीचा प ुपित ॥ प र मातीस काय णती ॥
ि वपूजा ि वािस पावे ॥ माती माती माजी सामावे ॥1॥
के ा पाषाणाचा िव ु ॥ परी पाषाण न े िव ु ॥
िव ुपूजा िव ूसी अप ॥ पाषाण राहे पाषाण प ॥2॥
अवघे प रता नाही ठाव ॥ ितमा तो दे व कैसा न े ॥1॥
नाही भाव तया सां गावे ते िकती ॥ आपु ा ् या मती पाखां िडया ॥2॥
जया भावे संत बोि े वचन ॥ नाही अनुमोदन ा कां सी ॥3॥
तुका णे संती भाव के ा बळी ॥ नकळता खळीं दु िष ा दे व ॥4॥
ही तुकारामाची वचने वािच ी णजे ितमापूजेिवषयी वेदां तवादी संतमंडळीस दोष
ाव ास मुळीच आधार नाही असे िदसून येई . आता ानदे व व तुकाराम
यां सार ा ा साधूंचे ही अ ी भ ी क न िच ु झा े होते ां नी ेवटपयत
तोच म सु ठे व ात काय अथ होता बरे ? अ ी जर कोणी ंका घेई तर ितचे
समाधानही अगदी सोपे आहे . एक तर असे की, भ ी दोन कार ा मान ् या
आहे त. एक आरं भभ ी व दु सरी ानो र भ ी. ा भ ां ची िच ु ी झा े ी
नसते तो आरं भभ होय आिण िच ु ी झा ् याने ानाचा अिधकार येऊन
गु ा कृपेने ान ा ी झा ् यानंतर जो भ ी सोडीत नाही तो ानो र भ होय.
ानो र भ ीम ेच मनु का राहतो णा तर ा ा ठायी भ भाव ढ
होऊन ाची वृ ी अगदी त ू प झा े ी असते; भजनपूजनािद नविवधा भ ी ाची
केवळ ित भाव बनून जाते आिण या माणे वृ ी झा ी णजे ा ा तीवाचून
चैनच पडे नासे होते. स ानाचा य घड ् यावर तर ा ा तीत ेमाचे
अित ियतच भरते येते. तो तीत वारं वार रत होऊन दे हभानही िवसरतो. ते ा अथात
अ ा सा ात ानंदाचे िनधान जी भ ी ितचा तो सहसा ाग करीत नाही.
तुकारामाने ा आनंदाचे मह ानुभवपूवक वेळोवेळा विण े आहे . उदाहरणाथ
ाची पुढी वचने पहा:-
िस ीचा दास न े ुतीचा अंिक ा ॥ होईन िव ा सव तुझा ॥1॥
सवकाळ सुख आम ा मानसीं ॥ रािह े जयासी नास नाहीं ॥2॥
नेणे पु पाप न पाह ोचनीं ॥ आिणका वां चूिन पां डुरं गा ॥3॥
न करी आस मु ीचे सायास ॥ भ ेमरस सां डूिनयां ॥4॥
गभवासी धाक नाही येतां जातां ॥ दयी राहतां नाम तुझ ॥5॥
तुका णे झा ो तुझािच अंिक ा ॥ न भे मी िव ा किळकाळासी ॥6॥
मो ाचे आ ास नाही अवघड ॥ तो असे उघड गां ठोळीस ॥1॥
भ ीचे सोहळे होती जीवासी ॥ नव तेिव ी पुरिवतां ॥2॥
ाचे ासी दे णे कोणत उिचत ॥ मानूिनया िहत घेतों सुख ॥3॥
तुका णे सुखे दे ई संवसार ॥ आवडीसी धार करी माझे ॥4॥
सारां काय की, आरं भभ ान ा ीनंतर ही भ सुखानुभव घेत रािह ा,
तर ात अ ाभािवक असे काहीच नाही. आता सदरी ंकेचे दु सरे समाधान
गीतेम े ीकृ ाने तृतीय अ ायात के े आहे . ान ा ी झा ी तरी जडदे ह आहे
तोपयत ार ा सव कम मानवाकडून होत असतात. जसा ाचा भाव बन ा
असतो तसा तो दे हावसान होईपयत वतावयाचा. भगव ाचीही थती अ ीच
आहे . दु सरे असे की,
य दाचरित े दे वेतरो जन: ॥
स य माणं कु ते ोक दनुवतते ॥ भ. गी. अ.3, ो.21.
या ोकां चे तुकारामकृत भाषां तर येणे माणे आहे :-
जैसे आचरती े ॥ तो परिन पदे माग ॥1॥
 तैसे इतर ोक ॥ हा िववेक चािळती ॥2॥
े िनणया सा रखे ॥ जग या सुखे मानाव ॥3॥
तुका णे सुफळ ाय वेदरायसभेचा ॥4॥
या वचनाचा भावाथ िमळू न इतकाच की, े जन ा माणे वागतात ा माणे इतर
जन वाग ाचा िन चय क रतात. हा मानवी भावाचा क जाणून ानदे व,
तुकाराम आिदक न संत ान ा ीनंतरही भ मागातच रत झा े . कारण ां नी
जर ानो र भ ीचा ाग के ा असता तर ां ा ि ां स तीच अव था एकदम
ा क न ावी असे वाटू न िच ु ीस आव यक जी नविवधा भ ी ितचा ां नी
मुळापासूनच अ े र के ा असता. ीकृ ाने भगव ीतेत अ ा कारे उतावळे पणा
करणाराचा िनषेध के ा आहे . दु स या अ ायात ाने असे सां िगत े आहे की,
िच ु ीपूव कमसं ास करणे उिचत न े . ापासून आ हानी होते; परं तु हा
िनयम ानां त न आणून आजपयत कैक सं ा ी अका ी संसार ाग क न केवळ
दु राचारी बन े आहे त. हा असा दु राचार माजू नये णून तुकारामासारखे जीवनमु
पु ष आमरण भ परायण रािह े . ही वा िवक थती ात आिण ी असता
तुकाराम ै तवादी होता असे ण ाचे कोणीही धाडस करणार नाही.
आता ानदे व, रामदास, तुकाराम आिदक न भगव अनेकदे वपूजा करणारे
होते असे णणे मुळीच यु न े . पुराणां तरी विण े ् या अवतारकथा ख या
मानून, ात सां िगत े ् या िनरिनरा ा िवभूतीस ां नी दे व मान े , हे जरी खरे
आहे , तरी ां चे रह असे की, ही सव सगुण ाची ी ा आहे . ा िनरिनरा ा
िवभूती िनरिनरा ा काळी इह ोकी कट होतात, ा सा या ा ा ा अं प
आहे त. ते ा ापैकी कोण ाही िवभूती ा ठायी आप ी िन ा ढ के ी तरी अंती
क ् याण ावयाचे, असा आम ा संतां ा बु ीचा िन चय असे तरी ां ा
च र ात असे आढळू न येते की, ते ब तक न कोणातरी एकाच िवभूतीवर आप ा
सव भाव ठे वून चा त असत. कोणी रामाची, कोणी ि वाची, कोणी कृ ाची, कोणी
िव ाची भ ी करीत असत. ां ची भमत दै वतावर इतकी ढ िन ा असे की,
िक ेक साधू इतर दै वतां ा द नास गे े तरी ास आप ् या इ दै वतां चे नाव
घेऊन नम ार करीत असत. या संबंधाचे िक ेक चम ारही मिहपतीने आप ् या
चर प ंथां त विण े आहे त. यापैकी मास ् यासाठी येथ एकच दे तो.
रामदाम ामी रामदै वताचा िन:सीम भ असे. ा ा तुकारामा ा काही
अनुयायां नी एक वेळ आ ह क न पंढरीस ने े . िवठोबासमोर जाऊन या
भगव ाने हात जोड े तो िवठोबा ा िठकाणी रामाची मूत िदसू ाग ी! इतका
ाचा रामचरणी ढभाव होता. आम ा च र नायकाची तरी गो अ ीच होती.
 ाची िन ा सव ी पंढरी ा िवठोबावर असे. इतर दे वतां ची ाने ुती के ी आहे .
ती आ ी वर द िव े ् या ीने ां चे हे पुढी णणे िकती िन चयाचे आहे ते
पाहा:-
िव ावां चोिन ाता ि भुवनी ॥ दीन उ रणी दु जा नाहीं ॥1॥
दया मा ां ित आहे ाचे मनीं ॥ विणती पुराणीं गुण ाचे ॥2॥
मज अनाथासी सा कारी झा ा ॥ कृपेने छे िद ा भवपा ॥3॥
तुका णे ह रकां सेसीं ागावे ॥ होतो मी ि ण ों ब ज ीं ॥4॥
िव ावां चोिन जे बो ती ॥ वचन ते संती मानू नये ॥1॥
िव ावां चोिन जे जे उपासना ॥ अवघाची जाणा सं मु तो ॥2॥
िव ावां चूिन सां गती गो ी ॥ वां या ते िहं पटी होत जाणा ॥3॥
िव ावां चूिन जे काही जाणती ॥ िततु ा िव ी वाउिगया ॥4॥
तुका णे एक िव िच खरा ॥ येर तो पसारा वाउगािच ॥5॥
इ दै वतावर िन:सीम िन ा ठे वून मो ा ीची अपे ा कर ाची ही रीती अगदी
पुरातन आहे . आयधमाती एकंदर मतमतां तरां चे मूळ ात आहे ा ऋ ेदां तच या
रीतीचे बीज आहे . ात इं , व ण आिदक न दै वी ी ा ुितपर जी ो े
आहे त, ात ती ती दै वी ी एकंदर िव वाची उ ादक व िनयामक आहे असे
वणन के े आहे . ात ऋषी एका दे वतेची ुती क ाग े णजे दु स या दे वता
नाहीतच असे तेव ा वेळापुरते ते मानतातसे िदसतात; परं तु याचे वा िवक इं िगत
असे आहे की, एकंदर िव वा ा दै वी ी जरी चमच ूस िभ ा भासतात तरी
ा एक पच आहे त. ती एकाच महा ीची िविवध द ने आहे त, असे ावेळ ा
ानी पु षां ना वाटत असे यात काहीएक सं य नाही. उपिनषदात व ां ा
आधारावर रच े ् या वेदां तद नातही हाच िस ां त थािपत के ा आहे . ाचीन
िषमुनींनी िव वाचे अव ोकन क न जो हा िव विवषयक िस ां त णीत
के ा ाचेच णयन अवाचीन काळी ानदे व, एकनाथ, तुकाराम वगैरे महापु षां नी
विण े ् या दै वी अवतारां ची च र े त : ऐकून व मनन क न के े . वेदकाळी
ज ा दे वी ीच मु त: ाचा तीके मानीत, त तच पुराणकाळी
धमसं थापनाथ इह ोकी जे दे वावतार झा े अ ा कथा सव पसर ् या, ते
सगुण ाची तीक होत असे मान ाची वृ ी पड ी. आता ही वृ ी
वेदां तमतवा ां नी मो ा धूतपणाने पाड ी यात िकमिप संदेह नाही; कारण एकंदर
जनसमाजास आप ् या मताचा कर ािवषयी जो य क जाई , ाने ास
कोण ा गो ी मा , ि य व पू वाटतात ां चे सू री ा अव ोकन क न
ां ा क ा माणे आप ् या उपदे ास वळण िद े पािहजे. ही मता ा सावि क
 साराची क ा ज ी ीक त वे ां ना साध ी होती त ी ती ां ा नही पुरातन
अ ा आम ा ऋषीस साध ी होती आिण ितचाच अव ं ब व पुर ार आम ा
तुकारामादी संतमंडळीने के ा होता. या ीने े ां ा एकंदर धमिवषयक
क ् पनां चा िवचार के ा असता ा ा नाव ठे व ास मुळीच जागा नाही असे णावे
ागते. ा साधारण वृ ीस अनुस न आम ा च र नायकाचे वतन होते.
पुराणाती दे वतासच फ तो मान दे त असे; ापैकी िक ेक दे वतां ची ाने
ो ेही के ी आहे त. इतर ु दे वतां ना तो मुळीच मानीत नसे. तर उ ट ां ा
उपहासपर ाने अभंग के े आहे त. उदाहरणाथ पुढी अभंग पाहा:-
न े जाखाई जोखाई ॥ मायराणी मेसाबाई ॥1॥
बिळया माझा पंढरीराव ॥ जो या दे वां चाही दे व ॥2॥
रं डी चंडी ॥ म मां सात भि ती ॥3॥
बिहरव खंडेराव ॥ रोटी मुटी सां टी दे व ॥4॥
गणोबा िव ाळ ॥ ाडूमोदकां चा काळ ॥5॥
भुं ा ै सासुरे ॥ हे तो कोण े खी पोरे ॥6॥
वेताळ फेताळ ॥ जळो ां चे तोंड काळे ॥7॥
तुका णे िच ी ॥ धरा रखुमाईचा पती ॥8॥
ही सारी दै वते येथी मूळ ा राहणाराची अस ् यामुळे आया ा पुराण ंथात ां चा
मुळीच उ ् े ख नाही. आता गणपती ाही इतर ु दे वतां ा माि केत तुकारामाने
कसे िगोि◌र्ं व े हा न आहे . कारण ि व व ाचा पु गणपती या दोन दे वास
आयानी आप ् या उपा दै वतात ाचीन काळापासून सामी के ् याचा पुरावा
आहे . ां ा परा मा ा वणनपर पुराणेही रिच ी आहे त. व ुत: पाहता हे येथी
मूळरिहवा ां चे पूव चे दे व होते. रोमन ोकां नी िनरिनराळी रा े पादा ां त के ् यावर
ा माणे ा रा ां ती मु मु दे वतास आप ् या उपा दे वतात सामी के े ,
तसाच कार िहं दु थानात वसाहती करणा या आयानी के ा होता; परं तु तुकारामा ा
ही गो ा वेळी माहीत अस ाचा संभव न ता.
आता तुकाराम वेदां तमतवादी होता हे ा ा पुढी वचनाव न िस होई .
अवघ प रता नाहीं ठाव॥ ितमा तो दे व कैसा न े ॥1॥
नाहीं भाव तया सां गाव त िकती ॥ आपु ् या मती पाखंिडया ॥2॥
जया भावे संत बोि े वचन ॥ नाहीं अनुमोदन ा कां िस ॥3॥
तुका णे संती भाव के ा बळी ॥ न कळतां खळी दु िष ा दे व ॥4॥
कवणा पाषाणासी ध िन भाव ॥ कवणावरी पाव ठे वूं आतां ॥1॥
णऊिन िन चत रािह ों मनीं ॥ तूिचं सवा खाणी दे खोिनयां ॥2॥
 कवणाच कारण न गेिच कां हीं ॥ सव सवा ठायीं तूं मज एक ॥3॥
काया वाचा मन ठे िव तु ा पायीं ॥ आतां उर े कायी न िदसे दे वा ॥4॥
जळ जळ काय धोिव े एक ॥ कवण ते पातक हर े तेथे ॥5॥
पापपु हे वासना सकळ ॥ ते तुज समूळ समिप ी ॥6॥
िपतर पी तूिच जनादन ॥ स ते कवण अपस ॥7॥
तुका णे िजत िपंड तु ा हातीं ॥ दे ऊिन िन चती मािनये ी ॥8॥
आ ी न दे खों अवगुणा ॥ पापी पिव ाहाणा ॥1॥
अवघीं पे तुझीं दे वा ॥ वंदूं भाव क ं सेवा ॥2॥
मज भ ीसव चाड ॥ नेण पाषाण धातु वाड ॥3॥
तुका णे घोटीं ॥ िवष अमृत तुजसाठीं ॥4॥
ही वचने वाचून तुकारामास जे मूितपूजक णत असती ां ची मूितपूजे ा
संबंधाने काही िव णच क ् पना अस ी पािहजे. आ ा ा तर यात वेदां तमता ा
ख या रह ाचा बोध होतो. आता जीवा ा व परमा ा हे िभ नसून एक प आहे त,
या वेदां ता ा महािस ां ताचे िन पण पुढी अभंगात आहे े :-
तुज मज नाहीं भेद ॥ के ा सहज िवनोद ॥1॥
तुज माझा आकार ॥ मी तों तूंच िनधार ॥2॥
मी तुजमाजी दे वा ॥ घेसी मा ा अंग सेवा ॥3॥
मी तुजमाजी अचळ ॥ मजमाजी तूं सबळ ॥4॥
तूं बो सी मा ा मुख ॥ मी तों तुजमाजी सुखे ॥5॥
तुका णे दे वा ॥ िवपरीत ठायीं नां वा ॥6॥
तुज मज ऐसी परी ॥ जैसे तरं ग सागरी ॥1॥
दोहींमाजी एक जाणा ॥ िव पंढरीचा राणा ॥2॥
दे व भ ऐसी बो ी ॥ जंव ां ित नाहीं गे ी ॥3॥
तंतु पट जेवी एक ॥ तैसा िव वेसीं ापक ॥4॥
समु व तरं ग, तंतू व पट हे ां त वेदां तावरी ंथात नेहमी दे ात येत असतात.
ां चाच अनुवाद सदरी अभंगात तुकारामाने के ा आहे . सम िव व प आहे
या वेदां तिस ां ताचे िद न पुढी अभंगात आहे : -
र वेत कृ पीत भा िभ ॥ िच य अंजन सुद डोळां ॥1॥
तेण अंजनगुण िद ि जा ी ॥ क ् पना िनमा ी ै ता े त ॥2॥
दे का व ुभेद मावळ ा ॥ आ ा िनवाळ ा िव वाकार ॥3॥
न झा ा पंच आहे पर ॥ अंहसोहं आकळ ॥4॥
त मिस िव ा ानंद सां ग ॥ तिच झा ा अंग तुका आतां ॥5॥
 पय दिध घृत आिण नवनीत ॥ तैसे यजात एकपणे ॥1॥
कनकाचे पाहीं अ ं कार के े ॥ कनक ा आ एकपण ॥2॥
मृि केचे घट झा े नानापरी ॥ मृि का अवधारीं एकपणे ॥3॥
तुका णे एक एक ते अनेक ॥ अनेक ी एक एकपणा ॥4॥
आतो हे चराचर िव व व संसार मृगज वत िम ा आहे त हा वेदां ताचा िस ां त
तुकारामा ा पुढी अभंगात पणे सां िगत ा आहे : -
मृग जळा काय करावा उतार ॥ पावावया पार पै थडी ॥1॥
खापराचे होन खेळती कुर ॥ कोण ा वे ारे ाभहानी ॥2॥
मंगळदायक क रती कुमारी ॥ काय ाची खरी सोयरीक ॥3॥
ींचे सुख दु :ख झा कां हीं ॥ जागृतीं तो नाहीं साच भाव ॥4॥
सारी झा ीं िटक वचन ॥ ब मु ीण तुका णे ॥5॥
र ु ध िनयां हातीं । भेडसािव ीं नेणतीं ॥
कळो येता िचतीं । दोरी दोघां सा रखी ॥1॥
तु ां आ ां म हरी । जा ी होती तैसी परी ॥
मृगजळा ा पुरी । ठाव पाहों तारावया ॥2॥
सरी िचताक भोंवरी । अळं कारािचया परी ॥
नाम जा ी दु री । एक सोन आिटतां ॥3॥
िपसां ची पारवीं । करोिन बाजािगरी दावी ॥
तुका णे तेवीं । मज नको चा वूं ॥4॥
गंधवनगरी ण एक रहावे ॥ तिच प करावे मूळ े ॥1॥
खपु ाची पूजा बां धोिन िनगुणा ॥ ीनारायणा तोषवाव ॥2॥
वं ापु ा ा ाचा सोहळा ॥ आपुि या डोळां पाहों वेगीं ॥3॥
मृगजळ पोही घा ु िन स ाना ॥ आपि या जना िनववाव ॥4॥
तुका णे िम ा दे हि यकम ॥ ापण होय बापा ॥5॥
वेदां तवा ां चा िस मायावाद पुढी अभंगात सां िगत ा आहे .
मायेसी पा नी ु े से ाणी ॥ नेणतीच कोणी हरी ागी ॥1॥
मायेचा ापार झा ासे ब त ॥ तेथ आ ोत कोण जाणे ॥2॥
मायेने वेि अवघ जग ॥ तेथ तो िवचार काय सुचे ॥3॥
तुका णे आ ीं मायेसी पा न ॥ पर जाण ओळ ख ॥4॥
ओंकाराचे पूव िनघा ज फळ ॥ ओत सकळ मा ा प ॥1॥
ओिव े वो मणी सू मणी गणी ॥ ओंकार िपणी माया होय ॥2॥
वारे हे माया वाग याचा वदा ॥ ावे या गोिवंदा एका भाव ॥3॥
 वेदां िचये बीज ओंकाराचे िनज ॥ तुका णे ज आवड ॥4॥
ही व अ ीच दु सरी ेकडो वेदां तपर वचने तुकारामा ा उप गाथात
आढळतात. ाव न तो वेदां ती होता हे िस होते. आता तो िव भ होता याचे
बीज ा ाच वचनात जागजागी कट झा े आहे . उदाहरणाथ पुढी वचन पाहा: -
उ म चां डाळ नर नारी बाळ ॥ अवघेिच सकळ चतुभुज ॥1॥
अवघा िव तेथे दु जा नाही ॥ भर ा अंतबाही सदोिदत ॥2॥
या माणे वेदां तमत तुकारामा ा ठायी पूणपणे बाण ् यामुळे ाची पुढी माणे
वृ ी झा ी होती:-
िव ुमय जग वै वां चा धम ॥ भेदाभेद म अमंगळ ॥1॥
आइकाजी तु ी भ भागवत ॥ करा त िहत स करा ॥2॥
कोणाही िजवाचा न घडो म र ॥ वम सव वरपूजनाच ॥3॥
तुका णे एका दे हाचे अवयव ॥ सुख दु :ख जीव भोग पावे ॥4॥
तुकाराम वेदां तवादी होता णावे, तर तो दे हावसान होईपयत पंढरीची वारी करीत
असे हे कसे? असा कोणी न के ् यास ा ा ा ा पुढी अभंगात उ र आहे : -
काया हे पंढरी ेम पुंड ीक । स ावी स ुख चं भागा ॥1॥
परा तेची वीट आ ा पंढरीनाथ ॥ जेथ पािहजे तेथे ठसाव ा ॥2॥
ां ित मा दो ी राई किमणी ॥ दोही भागी दो ी िवराजती ॥3॥
िववेक वैरा ग ड हनुमंत ॥ जोडोिनयां हात ित ताती ॥4॥
तुका णे आ ी पंढरी दे ख ी ॥ गाठी हे सुट ी चौदे हां ची ॥5॥
औट हातां ची पंढरी ॥ बरवी सािध ी सािजरी ॥1॥
थूळ सू कारण ॥ चौथ जाण महाकारण ॥2॥
अंती कारणाची ोभा ॥ म उ नीची भा ॥3॥
तुका णे धरा भाव ॥ तुमचा तु ापा ी दे व ॥4॥
या माणे ाची वृ ी झा ी होती. तरी तो भ मागच अ ंत िहतकार मानीत असे.
या करणी ाचे पुढी अभंग पाहा:-
मो ाच आ ासी नाहीं अवघड ॥ तो असे उघड गां ठोडीस ॥1॥
भ ीचे सोहळे होती जीवासी ॥ नव ते िव ीं पुरिवतां ॥2॥
ां च ासी दे णे कोणते ॥ मानूिनयां िहत घेतों सुख ॥3॥
तुका णे सुखे दे ईं संवसार ॥ आवडीसी थार करीं माझे ॥4॥
कासयासी ावे जीतां िच मु ॥ सां डुिनया ीत ेम सुख ॥1॥
व वां चा दास झा ा नारायण ॥ काय ा िमळोन असे काम ॥2॥
काय ा गाठींचे पड े सुटोन ॥ उगेिच बैसोन धीर ध ं ॥3॥
 सुख आ ां साठीं के ह िनमाण ॥ िनदव तो कोण हाणे ाता ॥4॥
तुका णे मज न गे सायु ता ॥ राहे न या संतां समागम ॥5॥
आ थित मज नको हा िवचार ॥ दे ईं िनरं तर पादसेवा ॥1॥
ज ोज ी तुझा दास मेघ: यामा ॥ हािच गोड ेमा दे ईं दे वा ॥2॥
काय सायो ता मु हािच गोड ॥ दे व भ कोड तेथ नाही ॥3॥
काय त िनगुण पाहों वे येपरी ॥ वणू तुझी थोरी िकती कैसी ॥4॥
गोड पादसेवा दे वभ पण ॥ मज दे वा जाण दु रािवसी ॥5॥
जाण ापासूिन सां डाव ा जीवा ॥ िनरं तर सेवा दे ईं पाद ॥6॥
तुका णे गोड नेघे ीितकर ॥ ेम तिह गार सेवा हे र ॥7॥
येथवर तुकारामा ा मतािवषयी सं ेपत: िन पण के े . वर जी ाची मते द िव ी
आहे त, ाि वाय दु सरी आणखी पु ळ मते येथे नमूद कर ासारखी आहे त; परं तु
ा सवाचा उ ् े ख क ाग ् यास कृत करणाची व एकंदर ंथाचीही इय ा
फारच वाढवावी ागे . यासाठी तसे कर ा ा भरीस न पडता ा ा मतािवषयी
यथाथ ान ा ा हवे असे ाने ते ा ा गाथा वाचून यथावका क न ावे
इतके सां गून हे करण आटपतो.
☐☐
 उपसंहार
भगव कराया ब जड जीवां िस जो तुका ि कवी ॥
या ा दु सरा धरणीव र येइ कोण हो तुकािस कवी ॥1॥ मोरोपंत.
या माणे या महासाधुपु षा ा च र ा ा एकंदर भागाचे िन पण के े . याती
काही भाग अपुरे आहे त; परं तु ा ा उपाय नाही. आम ा दे ाम े खरा
िव वसनीय असा ीिवषयक िकंवा रा िवषयक इितहास ि न ठे व ाची
प ती पुरातनकाळी फार ी नस ् यामुळे आम ा दे ात पूवकाळी होऊन
गे े ् या महापु षां चे जीवनवृ कळ ाची सोय आधुिनक काळी ण ासारखी
मुळीच नाही. ा िक ेक महा ां चे कीिततेज सव फाकून ाची वाखाणणी
सवतोमुख झा ी, ां ा संबंधाने िपतृपु परं परे ने दं तकथा चा ू रािह ् या. या
दं तकथां ा व ोक वादां ा आधारावर िक ेक कवींनी च र प कवने के ी. या
कवनां चा आधार खरे ऐितहािसक च र ि िहणारास फारच बेताने ावा ागतो.
आम ा च र नायका ा जीवनवृ ासंबंधाचीही थती ब तेक अ ीच आहे . तरी
आ ा ा जेवढी िव वसनीय मािहती सापड ी तेवढी ुत पु कात ंिथत के ी
आहे .
जगा ा क ् याणा संतां ा िवभूित ॥ दे ह क िवती उपकार ॥ या ो ी माणे या
महा ाने आप े वतन ेवटपयत एकसारखे ठे िव े . आपणास जो मो माग स
वाट ा, ाचा उपदे आप ् या बां धवास क न ास स ागवत कर ािवषयी
ाने आमरण प र म के े . त:चे आचरण सवदा परम ु ठे वून इतर जनां ा
ठायी सदाचार व स ाव यां चे बीजारोपण व उ ती कर ास झटणे हे आप े परम
कत आहे , असे ास वाटत अस ् यामुळे ाने संसारात रा न तेनुसार
उ ोग के ा. एखा ा बैरा ासारखा संसारािदकां चा ाप सोडून फिटं ग होऊन
कोठे तरी तीथा ा वगैरे िठकाणी थ पडून राह ाचे ाने कदािप मनात आण े
नाही. ारं भी एक दोन वेळा ाची अ ी वृ ी झा ी होती; परं तु ती कधीही कायम
रािह ी नाही. हे सम महारा ाचे मोठे च भा समजावयाचे. तो पुरा बैरागी बनून
आप ् या भावासारखा कोठे तरी िनघून गे ा असता, तर ाची स ोध चुर
ासािदक किवता आ ा महारा ीयास ा झा ी नसती. तुकारामाचे दे हावसान
होऊन आज जवळ जवळ अडीच े वष ोट ी आहे त. तरी तो आप ् या
अभंगवाणी ा पाने अमर झा ा आहे . ाचा ख या कळव ाचा अमृतरसोपम
स ोध वाचून िकंवा ऐकून आजपयत ावधी ोकां ची आ ा क उ ती झा ी
आहे आिण यापुढे ती अ ीच होत राही , यात सं य नाही. स ाव, सदाचार,
िनरं हकारता, परोपकारबु ी, िवनय, मनोिन ह इ ादी ा उ सद् वृ ी ां चा
पूण िवकास झा े ा ास पाहणे असे , ां ना या तुकारामासार ा अ ंत िवर
महा ा ाच ठायी आढळती . असा हा जगदु दाहरक अि तीय साधू आम ा या
महारा ात िनमाण झा ् याब आ ास मोठा अिभमान वाट ा पािहजे आिण ाचा
च र मिहमा समजावून घे ाची उ ं ठा सवास ाग ी पािहजे.
☐☐