Şeyh Bedreddin, Osmanlı'da ortak mülkiyeti savunan bir İslam alimiydi.

Bir süre sonra bu amaçla başkaldırdı. Müritleri Börklüce Mustafa ve Torlak

Kemal'le birlikte başlattığı isyana binlerce köylü katıldı ve binlercesi kılıçtan
geçirildi. Bedreddin ise, ibreti alem için Edirne'de Serez çarşısında çırılçıplak
idam edildi. İdam edilirken de fikirlerinden taviz vermedi. Yüzyıllarca adı
toplumcu mücadelenin simgesi oldu.

Bezmi Nusret Kaygusuz'un Şeyh Bedreddin adlı eseri Atatürk döneminde

yayınlanmıştır. Yazar kitabını imzalayarak Atatürk'e sunmuştur. Kendisi de
m ü f t ü olan Kaygusuz, bir anlamda Bedreddin geleneğini devam ettiren
Atatürk dönemi bilimadamlarının bir örneğidir.

Yayınlanmasından 70 yıl sonra Kaygusuz'un eserini, Öner Yağcı'nın titiz

çalışması ile günümüz Türkçesine kazandırıyoruz.
ŞEYH BEDREDDİN
Bezmi Nusret Kaygusuz
Editör: Öner Yağcı
Yazarı tarafından Atatürk'e imzalanarak tediye edilen 1 9 2 0 tarihli ilk baskısının ismi " Ş e y h
Bedreddin-i Selçuk?", 1 9 5 7 tarihli ikinci b s k ı s ı n ı n i s m i " Ş e y h Bedreddin S i m a v e n î " d i r

ISBN 9 7 5 - 6 2 8 8 - 3 4 - 5

İLERİ YAYINLARI ŞEYH BEDREDDİN SİMAVENÎ

No: 45
Birin< i Hasım: Nisan 7 0 0 5

© 2 0 0 5 , İlmi Yayıncılık Reklamcılık ur. Nak. inş. Gıda San. ve Tic. Ltd. Şti.
Kilolun Kim ynyuı lıııklcııı İlmi Yayım ılık Keklancılık Tur. Nak. inş. Gıda San. ve Tic. Ltd. Şti.'ne aittir.
YayıneviniInn yu/ılı l ı l n ulumdan kuınen veyatamamen alıntı yapılamaz,hiçbir şekilde kopya
edileme/, çoQ(lltll(ım<l/ vr yayımlanamaz.

İLERİ YAYINLARI
Y Ö N E T İ M YERİ: h t i k l â l Cad Ayhan Işık S>k. 7 / 5 Beyoğlu İ S T A N B U L T e l / F a k s : ( 0 2 1 2 ) 2 9 2
73 00 ANKARA BÜRO GMK Bulvarı 45/ 1 Kızılay Tel: (0312) 229 76 87 İZMİR BÜRO Şair
Eşref Bulvarı N o : 3 7 / 3 Alsancak Tel: (0232) 4 6 4 7 1 5 2 A D A N A B Ü R O C e m a l Paşa
Mahallesi 5 S o k a k N o 4 D a i r e 1 2 - 1 3 S(yhan T e l : ( 0 3 2 2 ) 4 5 3 4 8 4 0 İ Z M İ T B Ü R O
Karabaş M a h a l l e s i Şohabettın B ı l g i s u Ccd. N o : 2 2 Kcrt:l D a i r e : 1 T e l : ( 0 2 6 2 ) 3 2 3 4 7 4 5
E D İ R N E B Ü R O Mıthalpaşa M a h A r ı f p a ş r C a d . Selahattin G ü r e k e Apt. D a i r e : 4 T e l : ( 0 2 8 4 )
214 70 16 Internet: www ıleri2000.ori| rposta: ileri2000@hotmail.com
Baskı: Günaydın Ofset (0212) 5 0 1 2 9 4 5
İÇİNDEKİLER

GİRİŞ , • "

BEDREDDİN
Soyu
Doğumu 45
Öğrenimi ' 49
Eğilimleri 57
Öğretmenliği 61
Dervişliği 65
69
Timur'la Görüşmesi
Şeyhliği ^5
79
Uyanış Belirtileri
Memlekete Dönüş 85
Kazaskerliği 93
Sürgünlüğü 99
Mesleği '03
117
Halifeleri
Asılması '29
Eserleri '47
Netice '55

VARİDAT
Varidat Tercümesi '7'
Açıklama 233

r
Giriş
 V arlık ve yokluğun sırrı ve hakikati gibi oııcmli bazı mese-
lelerin çözülmesi insan için kolay olmamıştır. Âdemoğlu,
varlığının tamamen yok olmasına hiçbir biçimde razı değildir. O
hususta ne kadar doğru fikirler elde etse, yine kalbine bir inanç
gelmez. Bununla ilgili nereden gözüne bir bilgi ışığı ilişse, derhal
oraya doğru koşar. Esasen aramak hasleti insan tabiatında saklıdır.
İnsanların çoğu merak ettikleri noktalar üzerinde kendilerini
aydınlatacağını sandıkları bir adamı görünce, hemen ona bağlanır-
lar. Nail olacakları doğru yolu gösterme nimetinin karşılığı olmak
üzere mürşide hizmet ve itaati borç bilirler.
İlkçağdan zamanımıza kadar gizli ve açık bütün toplumların
teşekkülüne, bu arayıp tarama tabiatı ile bazılarında az çok
erdirmek kudretinin varlığı sebep olmuştur. Bununla beraber yol
göstermelerin sırf dini veya felsefi bir mahiyette kaldığını sanmak
doğru değil. Telkinler ekseriyetle siyasi ve yasak olan bağlara
dayanmaktadır. Topluluğa giren kişilere dini birtakım emanetler
meyanında esrarın gayesi olarak yavaş yavaş siyasi maksat da
aşılanır. Zaten bir toplumun istekleri yalnız inançlardan ibaret olsa
bile müritleri fırkanın dışında kalanları kendilerine yabancı ve
hatta düşman bileceklerinden sakınmak veya saldırmak isteğiyle
meydana gelecek durumun rengi yine siyasetle bulanmış olur.
Tarih, bize en eski milletlerde dahi gizli kümelerin bulunduğunu
bildiriyor. Ezcümle Hindistan'daki B r a h m e n l e r Cemiyeti,
Mısır'daki Ölü Şirketleri, Yunanlılardaki Fisagorîler
(Pytagorasçılar), Yahudilerdeki Esenyanlar o kabildendir. Mısır ve
Hindistan'daki gizli cemiyetlerin büyükleri taç ve taht ile ilgiliydi.
Bunlar, milyonlarca ahaliyi hükümdara esir gibi tâbi t utmaktaydı.
O sebeple Nemrud ve Firavun halkın tapınışlarına mazhar olmuş-
tu. Zerdüşt mezhebi, Sâsanîler tarafından Mani (ö: 275 M.) ve
Mezdck (ö: 535 M.) dinlerine karşı tutulduktan sonradır ki, İran'ın
her tarafına yayılabildi. Hazreti M u h a m m e d (570-633 M.)
(Sallallahü aleyhi veselem) "Ümmetim yetmiş üç fırka olsa gerek-
tir. Hepsi cehennemliktir. Ve illaki biri değildir." buyurmuştur.
Hadisteki sayı kesinliğe değil, mübalağaya matuftur. Gerçekte
İslâm fırkalarının adedi çoktan yetmiş üçü geçti.
İslam âleminde ilk muhalefet fırkası Hazreti Ali'nin (Kerre-mal-
lahü vechehu) halifeliği zamanında kuruldu. Havariç Fırkası en
önce Sıffîn Savaşında görünmüştür.
Şam Valisi Muaviyc (ö: 60 H.), Osman'ın (ö: 35 H.) ölümü üzer-
ine bağımsızlık sevdasına uğradı. Ve halkı Osman'ın intikamını
almak için hilafete yeni geçen İmamı Ali'nin (599-662 M.) aleyhine
kışkırtmaya koyuldu. Ömer'in hilafetinde Mısır'ı zapteden. meşhur
İskenderiye Kütüphanesini yaktıran Amr ibn-ül Âs'ı (ö: 43 H.) Nil
diyarına gönderdi. Ali'nin oradaki valisini ateşte yaktırdı. Kendisi
de Ali'ye karşı yürüdü. İki ordu Sıffin'de karşılaştı. 1 10 gün savaş
oldu. İki taraftan yetmiş bin kişi öldürüldü. Muaviyc, mağlup ola-
cağını anlayınca Amr ibn-ül Âs'ın tavsiyesiyle askerinin mızrakları-
na birkaç Kurmanı Kerim astırdı. Muharebe derhal durdu. İşin
hakem ile hallini kararlaştırdılar. İmamı Ali fıkıhçı sahabelerden
"bunak" Ebu Musa-el Aş'arî'yi (ö: 51 H.), Muaviye de "tilki'VAmr
ibn-ül Âs'ı hakem tayin etti. Netice malum: hile ile Muaviye'nin
valiliği kabul edildi.
İşte Hâriciler bu hakem meselesini ayaklanmak için sebep buldu-
lar. Güya: "Ve mehteleftüm fihi min şey'in fehukmühü ilellahi."
ayeti meydanda iken, halifenin hakem usulünü kabul eylemesi
Kur'anı Kerim hükümlerine aykırı imiş. Halbuki İmamı Ali anlaş-
ma yolunu diğer tarafın ısrarı ile kabule mecbur kalmıştı. Ve
"Fec'alû hakemen min ehlihî ve hakemen min ehlihâ" ayeti ker-
imesine dayanıyor, İslamlardan lazla kan dökülmesini istemiyordu.
Karı ve koca meselelerinde hakeme müracaat gerekliği kabul edil-
ince, böyle büyük bir işte o gereklik daha ziyade sabit olmaz mı?
Hâricilerin iddiası zahiren dinî, bâtıncn tamamıyla siyasiydi.
Hilafeti Ali'den alıp başkasına vermek fikrinde idiler. Nehrevan
Savaşında reisleri Harkııs hin Zülıeyr (ö: 37 II.) gebertildi.
Avenesinin çoğu da kılıçtan geçirildi. I-akat tükenecek yerde
çoğaldılar.
Esasen Benî Haşim ve Benî l Inııniyye karşıtlığını, kabile ve soy
ihtilaflarını İslamiyet bir türlü kökünden kazıyamamış, ayrılıklar
daha Cenabı Peygamberin sağlığımla başlamıştır.
Resuli Ekrem, hayatının son zamanlarında Gadr i H u m denilen
mahalde Ali'yi elinden tutup yüksekçe bir yere çıktı. Ve şunları
söyledi:
"Kim dost ve yardımcı isterse, Ali onun dostu ve yardımcısıdır.
Ya Rab, Ali'yi seveni sev. Düşmanına düşman ol. Yardım kılana
yardım, kahr ve zulüm edene lanet eyle." Derhal "Bugün dininizi
ikmal ettim. Sizin üzerinize nimetimi tamamladım. Ve din olarak
İslam'ı tercih eyledim." ayeti nazil oldu. Resullüğün hitam bul-
duğuna ve Peygamberin göçeceğine kanıt sayılan bu olay, Ali'ye
karşı bazılarının kalplerinde beslenen haset duygularını bir kat
daha kızıştırdı.
Kısa bir müddet sonra, Şam yolunu açmak ve Muta yenilgisinin
öcünü almak için Bizans'ın himayesinde bulunan Suriye'ye karşı üç
bin kişilik bir ordunun hazırlanmasına başlandı. Peygamber,
Zeyd'in oğlu Üsame'yi komutan yaptı. Ve "Ali ve Fazl'dan başka
Üsame'nin bayrağı altına gitmeyene Allah'ın laneti olsun." buyur-
du. Bunu birkaç defa da tekrar etti. Ebu Bekir (ö: 13 H.) ve Ö m e r
(ö: 23 H.) duymazlığa geldiler.
O esnada Hazrcti M u h a m m e d (aleyhisselam.) hastalandı.
Yatağa düştü. Fakat buna rağmen orduya hareket emrini verdi.
Üsame, Ebu Bekir'le Ö m e r ' e haber gönderdi. Gitmediler. Çünkü
yokluklarında Ali'nin hilâfete geçirilmesinden korkuyorlardı.
Peygamberin sağlık durumu gitgide bozuldu. Sahabelerine dedi
ki: "Bana divit ve kâğıt getirin. Size bir şey yazayım. Ta ki benden
sonra doğru yoldan çıkmayasınız." Ömer, Ali hakkında bir vasiyet
yapılmasından ürktü. Ve "Hasta fazla işgal edilmez. Allah'ın kitabı
bize yetişir." sözleriyle buna da mâni oldu.
Nihayet Resuli Ekrem fâni dünyadan göçtü. Ali ve Fazl bin
Abbas ile Benî Haşim'den bazıları ölü ile meşgul oldular. Ebu
Bekir, Ömer, Ebu Ubeyde, Ebu Huzeyfe vesaire, o anda Benî
Sâide Sakifesinde halifeliği paylaşmakla uğraştıkları için, cenaze
namazında dahi bulunmadılar. Ömer, üç gün kılıçla sokaklarda
dolaşarak, Ebu Bekir'e biat edenlerin çoğalmasını sağladı. Bu işler
bitince, Cenabı Peygamber hatırlarına geldi. Kabrinden çıkarıp
tekrar namazını kılmak istediler. Ali (Radiyallâhu anhu) bırak-
madı.
Onu da biat ettirmek için ne mümkün ise hepsini yaptılar. Bu
yolda "Fatıma benim vücudumun parçasıdır. H e r kim onu incitirse
beni ve bizi inciten Allah'ı incitmiş olur." hadîsini göz önüne
getirmeyerek, Fatıma-tüz Zehra'yı (612-633 M.) bile tazyik eyledil-
er. Ebu Bekir, kızı Ayşe'nin uydurduğu "Nebilerin mirası olmaz,
terk ettiğimiz mal sadakadır." sözünü ileri sürmek suretiyle Fidek
hurmalığını F a t ı m a ' d a n almaya kalkıştı. Halbuki Cenabı
Peygamber bunu Hayber vakasında "Sana yakın olanın hakkını
ver." ayetinin gelmesi üzerine, ölümünden üç yıl önce kendisine
hibe ve temlik etmişti. O n d a n maada zaten bırakılacak bir malı da
yoktu. Fatıma'dan tanık istenildi. Fakat gösterilen şahitler birer
bahane ile kabul edilmedi. Fatıma, "Ya Ebu Bekir, sen pederinden
miras aldığın halde, beni ne diye babamın verdiğinden mahrum
bırakırsın?" dediyse de, sözü dinlenmedi. Hurmalığı cebren elin-
den aldılar. Oradan ağlaya ağlaya ayrıldı. Henüz yirmi bir yaşında
iken Ali'yi ve çocuklarını arkada bırakarak, babasının yanına uçup
gitmesi, bu gibi acı hâdiselerin zehirli tesiriyle olsa gerektir.
İmamı Ali, "Yühlikü bike isnâııi mühibbün gâliıı ve mübgidun
gâlin." hadisinde işaret olunduğu gibi, dost ve düşman kazanmak
hususunda garip bir talih cilvesine ma/hardı. I lavariç fırkası bunun
bir tecellisidir.
Doğru yoldan çıktıkları için Haricî adını alan bu serseriler üç
noktada birleşmişlerdi:
a) Mümin, muttaki olandır. JGünah işleyenler ve Kur'anı Kerim'e
yanlış mâna verenler kâfirdir.
b) Ali'yi ve Osman'ı sevenler mümin değildir.
c) Zalim imama karşı gelmek vaciptir.
Bu fırkadan bilahare Muhakkime Acarida, Ebaziye, Azrakîye,
Behsiye, Necdat, Asfariyc şubeleri türedi.
İçlerinde en çok kuvvet kazanan Ebaziye'dir. Bunu Trablusgarp
Berberîlerinden Abdullah bin Ebazal Murri al-Tamimî tesis etmiş,
153 senesinde halife Mansur'un valisini öldürerek Afrika'ya hâkim
olmuştur. Şubeleri Hafsiye, Harisiye, Rabia, Yezidiye'dir. Halen
Ebaziye Afrika ile U m m a n ' d a yaygın ve Zengıbar ahalisinin resmî
mezhebidir. Yezidiye kolu ise Musul havalisini sarmış bulunmak-
tadır. Hakikatte bunun İslamiyet'le alâkası çok şüphelidir. Ebaziye
mensupları bile Yezidî'lcrden çekinirler.
Acarida'nın da kollan şunlardır: Meymuniye, Hamzaviye,
Şuaybiye, Hazimiye, Halfiyc, Atrafiye, Malûmiye, Mechuliye,
Saltiyc, Sa'libe, Şeybaniye, Mükcrrcmiyc.
Hazreti Ali, hayatı müddetince hiç rahat yüzü görmedi. Halifeliği
hep bozut ve ayırga ile geçti. Bunun belli başlı iki sebebinden birisi
Emcvîlerin sönmek, tükenmek bilmeyen habaset ve adavetleri,
diğeri Ali'nin hak ve fazilet çerçevesinden zerre kadar ayrılmak
istememesi ve zamanın değişmesiyle ahlakın eski safiyetini kaybet-
miş, Ebu Bekir ve Ö m e r devrinde olduğu gibi hak yolunda men-
faatsiz hizmet edecek kimselerin çok azalmış bulunduğunu göz
önüne almamasıdır.
Sonunda Haricîlerden A b d u r a h m a n bin mülcem adında bir
melunun zehirli hançeriyle şehit edildi. Çoluk çocuğu senelerce
zalimlerin kanlı ellerinde kaldı. Ve birer birer babalarının,
dedelerinin yoluna gittiler.
Ali'nin kahır görmesi, çocuklarının zulme uğraması temiz
Müslüman kalplerini ona doğru meyil ettirdi. Zulüm gören,
mağlup olan veya istilaya uğrayan insan ve memleketlerin gönülleri
hep Ali'ye aktı. Bu sevgi, dar kabile zihniyetini, Arap inhisarcılığını
kaldırdı. Küçük bir Yahudi cemaati içinde yetişen İsa'nın mazlu-
miyeti muhtelif birçok milletleri birbirine yanaştırdığı gibi, Ali de
masum vc mazlumların sembolü, ondan ve çocuklarından akan
mübarek kanlar haksızlığa uğrayan fert ve cemiyetler için bir tesel-
li kaynağı oldu.
Havaric'in tepkisi Şi'a fırkasını doğurdu. Gerçi eskiden beri
Ali'yi seven ve ona taraftar olanlar pek çoktu. Hatta Osman'ın
ölümü (35 H.) akabinde Şi'a-i ûlâ teşekkül etmişti. Bunlara ehli
sünnet itikadında idi. Ve yalnız imametin Ali'ye ait olduğunu iddia
ederlerdi. Halbuki şimdi işin rengi çok değişiyordu. Aslen haham
olduğu söylenen Sanalı Abdullah ibn-i Scbc' başka bir şekilde
mücadele meydanına atıldı. Vc Şiîliğin Galiye şubesini kurdu. Bu
zat vaktiyle İmamı Ali ile konuşmalar yaparak, bilgisine, büyük-
lüğüne hayran kalmış ve İslâm olmuştu. Sevgisinin çokluğundan
onun hakkında (Entel'ilâhü) tabirini kullandığı için, Medine'den
Medayin tarafına sürüldü. Hazreti Ali'nin ölümü üzerine, iddiasını
büsbütün kuvvetlendirdi.
Bu mezhebe göre, Ali şehit edilmemiştir. Onda Tanrılık özellik-
leri vardır. Bulutlar üstünde bulunmaktadır. (îök gürlcıncsi Ali'nin
sesi, yıldırım kamçısıdır. Son / a m a n d a yeryüzüne inecek vc dünya
ahvalini düzeltecektir. Haranı denilen şeyler cıımleten mubahtır.
Onun ardından İmamıyye adı ile hııyıık bir kol daha türedi. Bu
da Hazreti Ali'nin imametini savgalıyor, sahabelerden bazılarını
kötülüyordu. İmamıyye'deıı İsııû Aşeriyyc ve ondan Şeyhiye ve
Keşfiye tarikatları vücut buldu.
Daha sonra, îmamı Zeynelâbidin'in oğlu Zeyd'e (ö: 122 H.) men-
sup olanlar Zeydiyye mezhebini ihdas eylediler. Zcyd, Hişam bin
Abdiilmelik (ö: 125 H.) zamanında kırk bin askerle kendisini
kuvvetlendireceklerini vadeden Kııfelilere aldanarak, hilafetini
ilan eylemiş, halbuki hizmetine topu topu beş yüz kişi gelıriiş, bu
zayıf kuvvet Irak Valisi Yusuf bin Âmir'in gönderdiği orduya
mağlûp olmuş, Yusuf bin Ömer-us Sakîfî ismindeki melun tarafın-
dan şehit edilen Zeyd'in gövdesi Küfede, başı Şam'da günlerce
halka teşhir edilmişti. Zeydîlcr halen de Yemcn'de yaşarlar.
 İmameti Fâtıma'nın sülalesine bağlarlar. Günah işleyenlerin cehen-
nemlik olduğuna inanırlar. Zeydiyye mezhebi Carudiye,
Süleymaniye, Salihiye kollarına ayrılmıştır.
Şiîliğin de Havariç gibi siyasi maksatlara dayandığı aşikârdır.
Önceleri Arap kabileleri içinde doğan Ş i a mezhebi kuvvetli ele-
manlar elinde birçok şekillere girmiş, süratle her tarafa yayılmış,
bilhassa İslam yayılmasıyla egemenliğini kaybeden milletlerde çok
fazla bir rağbet bulmuştur. Çünkü zemin ve zaman bu gelişmeye
pek elverişliydi.
Haybcr, Yesrib ve Yemen mıntıkalarında tepelenen Yahudiler
tabiatıyla Arap'a karşı küskün idiler. Bazıları da Tevrat'tan aldıkları
ilhamla Davut) veya Süleyman gibi kudreti iki âleme yayılmış bir
hükümdarı bekleyip duruyorlardı. Bu güceniklik ve bekleyişi aslen
Yahudi olan bazı kimselerin ilk fırsatta fırkacılığa kalkışmaları ile
birleştirmek mümkündür.
Yemenliler, milattan 110 yıl önce kurdukları Himyerî devletini ve
Himyerîlerin parlak medeniyetini bir türlü unutamamışlardı.
İranlılar, asırlarca hükümran oldukları memleketlerin genişliği
ve devletlerinin şan ve şevketiyle övünürler, kendilerini bütün ulus-
ların hâkimi sayarlardı. İslamiyet'in yayılması üzerine, vaktiyle
hakir gördükleri Arapların istilasına maruz kaldılar. Zorla
Müslüman oldular. Fakat Araplara bir türlü ısınamadılar. Firdevsî
Tusî (ö: 411 H.) meşhur bir kıtasında bu dargınlığın çok güzel bir
ifadesini veriyor:
"Deve sütü içmekten ve kertenkele yemekten A r a p işi o derec-
eye vardırdı ki, İran hükümdarlarının tacını arzu ediyor. Tu, feleğin
çarhına tu!.."
Acemler, İslamiyetc İran ruhuna uygun bir şekil vermek, Kisra
saltanatını tekrar yaşatmak emelinde idiler. Ş i a mezhebi onlara bir
nimet gibi geldi. Emeviye devleti aleyhinde şiddetli bir cereyan
uyandırdılar. Ve hilafeti Abbasîlere intikal ettirdiler. Abbasîler
devrinde erkân ve vüzeranın İranlılardan alınması âdet oldu.
Mısır'da Fatımî'ler (297- 67 H.) Şiî halifeliğini kendi malları
sayıyor ve Şiîliği yaymak için her türlü fedakârlığı yapmaktaki geri
kalmıyorlardı.
Bağdad'da teessüs eden Âl-i Büveyh devleti de (320-447) Şiîliğe
hayli kuvvet verdi.
Ve nihayet Şah İsmail Safevî tarafından bir Eglise haline konulan
bu mezhep İran'da resmiyet kazandı. Hususi şekilleriyle halen de
dünyanın birçok yerinde yaygın bulunmaktadır.
Şi'a'nın Sebeeiye, İmamıyye ve Zeydiyc'deıı başka şu kolları da
vardır: Kâmiliye, Ulyaniye, Mugayyiriye, Mansuriye, Ilattabiye,
Numaniye, Nusayriye, Cenahiye, Gıırâbiye, Rezamiye, Zcrariye,
Mütefevviziyye, Bedâiye, Benaniyc.
Ashap asrının sonlarına doğru bir de Kadcriyye mesleği meydana
çıktı. Bunu kuran Mâbed-i Cühanî (ö: «0 H.) şu fikirleri etrafa
saçtı:
"Allah, Kur'an'ı Kerim'de gösterildiği gibidir. Yaratıklar tam
olarak halk edilmiştir. İnsanın yaptıkları kendi iradesinin mah-
sulüdür. Harici bir kuvvetin veya kaza ve kaderin neticesi değildir.
Fiil ve hareketler önceden takdir olunmamıştır. Bunlar, beşerin
istek ve kudretine tâbidir. Cenabı I lak, kullarının işlerine karışmaz
ve fenalığı irade etmez. Herkes tutacağı yolu bizzat tâyin eder."
Bu nazariye ile şeriata tazim edilmek isteniliyorken, bilmeyerek
Hak Teala'nın kendi mülkünde arzu etmediği işlerin vuku bulduğu
ve onların başkaları tarafından işlendiği neticesine varılıyordu.
Önce Basra'da kurulan bu meslek, yavaş yavaş Şam'a ve
Medine'ye kadar yayıldı. Emevîlerden Abdülmelik bin Mcrvan (ö:
86 H.) Mâbed'i öldürttü. Fakat mezhebini söndürmeyi başaramadı.
 Beş on yıl sonra, Cebriye adında diğer bir mezhep şark diyarını
kaplayıverdi. Kaderiye'ye karşı çıkan bu mezhepçe:
İnsanda kudret ve ihtiyar yoktur. Her şey kaza ve kaderin
tesiriyle vücuda gelir. G ü n a h ve isyan vehim ve hayaldir. Fail
Allah'ın iradesine boyun eğmiştir, fiil hakkın muradına muvafıktır.
Gerçi bu, yüksek bir düşüncedir. Vahdeti vücut nazariyesiyle pek
güzel birleştirilebilir. Lakin sıradan insanlar için zararlıdır. Zira
insanı cansız bir cisim derekesine indirerek, iyilik ve kötülük, iyiler
ve fenalar arasında hiçbir fark bırakmıyor. İslam'ın düşüşüne bu
inancın çok tesiri olmuştur.
Cebriye'ııin kuruluşu ile ilgili bulunan Celim bin Safvan'dan (ö:
128 H.) başka bir fırka daha zuhur etti. Cahmiye adını taşıyan bu
mezhep, yaratık sıfatlarının yaradana atfedilmesini doğru bulmuy-
or, Allah'ın her şeyden âri, büsbütün manevi ve soyut bir varlık
olduğunu iddia ediyordu.
Sıfatların inkârı, üç mühim meseleye yol vermiş oldu:
a) Bir şeyin görünmesi cisim olması ile kabildir. Cenabı Hak bir
cisim olmadığına nazaran görünmez.
b) Arş bir mekândır. Orada ancak bir cisim bulunabilir.
c) Vakıalar cisim ile kaimdir. Söz olağan bir şeydir. Allah ile kaim
olamaz. O itibarla Kur'anı Kerim mahluktur, yani sonradan
yazılmıştır.
Bu esaslar kabul edilince, Allah'a yaklaşmak. Peygamberin
miracı, semaya doğru el açmak, gökten iniş gibi dinî mevzuların
mânası kalmaz. Cahmiye mensupları, dinden tamamıyla ayrıl-
masını da istemedikleri için, bunları türlü türlü sözlerle yorumlar-
lardı.
O sıralarda, Basra'da Hasan-iil Basrî'nin (21-110 H.) medrese-
sine devam ederken, bir meseleden dolayı oradan ayrılan Vasıl bin
Ata (ö: 131 H.), İtizal mezhebini tesis etti. Mu'tezile'nin
nazariyeleri şöyle özetlenebilir:
1) Allah birdir. Cevherinden başka vasfı yoktur. Sıfat öncesiz
olmaz. İrade, İşitme ve görme hak ile kaim bir mâna sayılma/.
2) Cenabı Hak mekân, suret, cisim, yer tutmak, göçmek, sona
ermek, değişmek ve teessür gibi şeylerden beridir. Gözle görün-
mez. Bu babtaki ayetler birbirine benzemektedir ve yoruma muh-
taçtır. Kuranı Kerim hadistir. Allah ile kaim değildin
3) İnsan, fiil ve hareketlerinde serbesttir. İyi ve kötüyü isteyerek
yapar. Akıl, hakikatleri algılamaya kâfidir, güzel ve çirkini seçmek-
te hâkimdir. O n u n içindir ki. Âdemoğlu yaptığı işleve göre, mükâ-
fat veya cezaya layık görülür. (,'enabı I lakk'ın emrettiği veya yasak-
ladığı şey dileğine göre değildir. Kulların işlerine riayet etmek
Allah için gereklidir.
4) Günah iman ile Kül'r arasında bir aralıktır. Mümin, tövbe ile
dünyadan ayrılırsa, bir şey lazım gelmez. Tövbe etmeksizin giderse,
işlediği büyük g ü n a h l a r d a n dolayı, ebediyen ateşte kalmaya
mahkûm olur. Şu kadar ki, günahkâra verilecek ceza, kâfire verile-
cek cezanın daha alçaltıcısıdır.
İtizal mezhebi, başta pek ziyade revaç bulmuşken, 232'de
Elmütevekkil'in halifeliğe geçmesiyle ikbali sönmeye yüz tuttu.
Ancak usulü halen devam eden /.eydiye ve İmamiyye mezhep-
lerinde kaldı.
Mu'tezile'den şu şubeler doğmuştur: Necariye, Hüzeliye,
Nizamiye, Hâitiye, Beşeriye, Muammeriye, Müzdariye,
Sümmaniye, Hişşamiye, Cahziyc, Hayatiye, Ka'biye, Cebâiye,
Behşemiye, Ömeriye, Esvariye, Eskâfiye, Caferiye, Salihiye,
Hudeybiye. Nacariye'den de Berğusiye, Zâğfûraniye, Müstedrike
kolları çıkmıştır.
 İkinci yüz yılın ortasına varmadan, Ebu Selt Seman (ö:-152 H.)
namında biri, amelin niyet ve itikattan sonra geldiğini, günah ve
isyanın imana zarar vermeyeceğini, suçluların sonsuza kadar
cehennemde kalmayacaklarını iddia ederek, Murcia mesleğinin
temelini attı. Murcia, ilk İbaha mezhebi sayılır. Bunun taraftarları,
ibadete pek az önem verirler, "Esas marifet ve ihlâstır. Marifet
bulunmazsa iman mümkün olmaz. Kulun ibadetle cennete girmesi
kabil değildir. Oraya ancak ihlâs ve muhabbetle girilir." derlerdi.
Murcia'daıı beş kul çıkmıştır: Yunusiye, Ubeydiye, Gassaniye,
Subaııiye, Sumeniye.
Yine o tarihte Müşebbihe fırkası göründü. Bunun kurucusu
Belhli Mekatil bin Süleyman (ö: 150 11.), Allah'ı yaratıklara benze-
tir, Tanrı'nın cisim ve cesedi bulunduğuna, Arş üzerinde oturduğu-
na inanır, bir zamanda iki imamın içtimaını desteklerdi.
Abbasilerden Muhammed Mehdî'nin (ö: 169 H.) zamanında
Mervlı Abdullah (ö: 159 H.) ortaya çıktı. Aslen Mecusi iken, ilim ve
felsefede şöhret bulmuş ve sonradan Müslümanlara katılmıştı. Kısa
boylu, çirkin suratlı bir adamdı. Yüzünü daima boyalı bir örtü ile
kapadığı için, tarihte Mukanna adıyla anılır.
Bu adam, Abbasilere hilafeti temin etmesine mukabil, halife
Mansûr tarafından kahpece öldiirtülcn ve ölümü halkta büyük bir
elem ve teessür bırakan Türk aslanı Horasanlı Ebu Müslim'de (ö:
137) bulunan tanrısallık ruhunun kendisine intikal eylediğini ileri
sürerek, Zend ve Mezdek akidelerinden bazılarının ilâvesiyle
İslamiyeti değiştirmeye, gayriahlâki hareketleri, israf ve sefahati
genelleştirmeye çalışırdı.
Ebu Müslim'in intikamını almak, Abbasîleri düşürmek isteyen-
lerin cümlesi Mukanna'ya sarıklı. Bunlara Abbasîlerin siyahına
karşı beyaz giyindikleri için Mubeyyize, kırmızı kemer taşıdıkların-
dan dolayı da Muhammere denilirdi. Her gün biraz daha büyüyen
bu cemiyet halifeyi f e n a halde ürküttü. Oğuz T ü r k l e r i n d e n
toplanan bir ordu üzerlerine gönderildi. Mukanna Keş'te yaka-
landı. Elleri ve ayakları koparıldı. Gövdesi ateşte yakıldı.
Bâtınîlik fikirleri, önce Mukanna'nın mezhebinde göründü.
Bilahare bazı fırkaların esasını teşkil etti.
Aradan çok bir zaman geçmemişti ki, İbni Ravendi (ö: 166 H.)
zararlı telkinleri ile büyük bir şöhret kazandı. Bu şahıs, Isfahan
civarında doğmuş, Bağdatl'da büyümüştür. Pederi Yahudi'den
dönme idi. İbni Ravendi, her gün inançlarını değiştirir, para muka-
bilinde kitap yazardı. "/:'/ Haşini" adındaki kitabı için Sâmerrâ
Yahudilerinden 4000 dirhem aldığı rivayet olunur. "Kitab-iit Tac"ı
âlemin kıdeminden bahseder. "Kitah-üz ZüiHürriieP'ünde peygam-
berlik ve peygamberler aleyhinde bulunmuş, mucizeleri gözbağcılık
ile vasıflandırmıştır. "Kitab-ül Daınig" adlı eserinde Kur'anı
Kerim'de bazı tutmazlıklar olduğunu söylemektedir.
Sistematik şekilde h e p İslamiyet aleyhinde çalıştı. Halife
Muhammed Mehdi bununla ve mensuplarıyla epeyce bir müddet
uğraşmak mecburiyetinde kaldı.
Hicrî 215 yılında Haricilerden Bâbck (o: 223 II.), herkese hür-
riyet ve müsavat (eşitlik) dağıtmaya ve kadınları dahi ayırmaksızın
her şeyde ortaklaşmayı telkin etmeye kalkıştı.
Bu mezhep, hakikatte pek de yeni bir şey değildi. Ondan 300 yıl
evvel, İran'da Mezdek, Mecusilcı in Bcrhemiye ve Saibiye dinlerini
genişleterek, Mazdeizm dinini vazetmiş, ana vc kızkardeşe kadar
zinayı helal tutmuş, mülk ortaklığını desteklemiş, savaş ve vatan-
severlik aleyhtarlığı yapmıştır. Şah Kubad'ı da bu dine almayı
başardığından birçok İran şehriyle birlikte Ahvaz, Farıs, Şehri Zor,
Semerkant gibi bazı Türk illeri de Mezdikîlcrin nüfuzu altına
düşmüştü. Kubad'ın oğlu Nuşircvaıı Mezdek'i idam ve dinini men
eylemiştir.
 Bu mezhep yeniden tazelendi ve ismi Bâbekiyye oldu. Bâbek,
halife M e m u n (ö: 218 H.) zamanında ele geçirdiği müstahkem
Bedir kasabasını merkez ittihaz ederek, durmaksızın etrafa sarkın-
tılık yapmaktaydı. Harun-ür Reşid'in Türk zevcesinden gelen halife
Mutasım Billah (ö: 228 H.) 218 senesinde meşhur Türk bey-
lerinden Afişin'i Azerbaycan'a gönderdi. Dört yıl süren savaş net-
icesinde Bâbek Kürt iline kaçtı. Ermeniler kendisini yakalayıp
Afşin'e teslim ettiler. Bağdad'da oğlu ile birlikte idam olundu.
230 tarihinde Muhammed bin Kerram Sicistanî İmamıyye'den
Hişşam bin Hikem'in Müccssime'sini genişletti. Bu zat, Allah'ın
beşeri surete ve sıfatlara malik olduğunu söyler, kitapta katiyen
tevil kabul etmezdi. M u h a m m e d bin Kerram'ın d u r u m u
Türkistan'da tehlikeli görüldüğü için, kıık bin müridiylc beraber
Herat'tan kovuldu. Senelerce mahpuslarda kaldı. Sonunda kendi
eceliyle Kudüs'te öldü.
Üçüncü yüz yıl bitmeden, Karmat kasabasından Ebu Ali Hasan
bin Ahmed, ekser kurallarını Bâbekiyye'den alarak, Karmatiyye
mezhebini kurdu.
Karmatiyye mezhebinde her şey mubahtı. Karmatî, kızkardeşi ve
hattâ öz kızı ile cinsî münasebette bulunabilirdi. Sadaka, dua, oruç
gibi dinî akideler ret olunuyor, her türlü malda ortaklık isteniliyor-
du.
İlkin Küfe civarında görünen bu mezhep, Az zaman içinde din ve
hilâfet için bir afet kesildi. Taraftarları Hacer-i Esved'i yıktıkları
gibi, İslamiyetin esaslarını da sarstılar. Kur'anı Kerim'i isteklerine
göre yorumluyorlardı. Reislerinden Ebu Sait Cenabı (ö: 301 H.) ve
oğullarının kazandığı şevket ve azamet her tarafı yıldırdı. Ayni
habislerden Ebu Tahir (ö: 311 H.) Basra'yı ve bütün Kûfe'yi eline
geçirdi. Karmadılar, hükümdar tahtını tehdit etmekten bir an geri
kalmadılar. Bağdad halifeleriyle döğüşe döğüşe 372'de son buldu-
lar. Nusayriler bunlardan azmadır.
Hicretin 483 yılında Hasan bin Sabbah fırkası ortaya çıktı. Bu
tayfanın sergerdesi Alevlerden Müstansir'in hilafeti için halkı
teşvik e t m e k memuriyetiyle Mısır'a gönderilmişti. O r a d a n
Arabistan'a dönüşünde bir mezhep kurmasını tasarladı. İlk tâbi-
lerinin gayretiyle şahinlerin bile güç konabileceği Alamut kalesini
zaptetti. Aleyhinde bazı tedbirler alan Selçuk başveziri ve eski
medrese arkadaşı Nizam-iil Mülk'ü (ö: 485 H.) bir fedai vasıtasıyla
öldürttü. Ondan sonra fikirlerini büsbütün açığa vurdu.
Hasan bin Sabbah'ııı mezhebi, başlangıçta Şiîliğe yakın bir şey
iken, git gide gelmiş ve geçmiş İbabacı mezheplerden bazı esaslar
alarak, en ziyade Bâtınîyye şeklini aldı. Bu mezhebce, dinin bir içi,
bir de dışı vardır. Nasıl ki, bademin kabuğu maksut olmayıp asıl
içidir. Kur'an'ın zâhiriyle emir ve yasak edilen ne kadar hüküm
mevcutsa, hepsi lüzumsuz, şeriatın farizaları kaldırılmış, haram
olan şeyler mubahtır. Bâtınî mâna, kitap ve sünnete bakmakla
anlaşılmaz. Bunu bildirmek için masum bir imamın varlığı ve onun
söylediklerini itirazsız kabul etmek gerektir... Bu son fikirle de
Bâtınîyye'den Abdullah bin Meymun'uıı "Saklı imam" akidesi ve
Ismailîlerin nazariyeleri tamamen benimsenmiş oluyordu.
İmamı Cafer-us Sadık (ö: 148 11 ), sağlığında büyük oğlu İsmail'i
imamete halef tâyin eylemişti, İsmail'in ölümü üzerine oğlu
Muhammed imam kabul edildi. O suretle İsmailiyye'nin şu dört
umdesi doğdu:
a) İmamet İsmail'in evladına mahsustur.
b) İmamların her fiili haktır. Zira onlar temiz ve masumdurlar.
c) İmam'ın her sözü Kur'an mahiyetinde ve Allah'ın emri
mesabesindedir.
d) İmam, yer yüzünde Cenabı Hakk'ın ruhuna mazhar olmuş bir
tanrıdır.
Hasan bin Sabbah, İsmailiyye akidelerinin verdiği kuvvet ile cen-
net ve cehennemi de tasarrufu altına aldı. Müritleri kendisinin
ölmüşleri diriltmeye kadir olduğuna, uğrunda ölenlerin Cennete
gireceğine inanır, yapmaya memur oldukları işi ölümden korkmak-
sızın mutlaka icra ederlerdi. Tarikata yeni girenlere esrar içirildik-
ten sonra, Cennet tarzında yapılmış hususi bir sarayın içi ve dışı
gösterilir, şeyhe sadakat yolunda ölenlerin oraya konulacağı
söylenerek, maneviyatlarına kuvvet verilirdi. Hasan bin Sabbah
Dâi-i Ekber, veziri Büzrük İran'da hüküm süren Sclçukîlerden
Sultan Sencer (ö: 522 11.), ocaklarını hemen söndürmek üzereyken,
bir gece yatağında bir hançer ile bir kâğıt buldu. Tezkerede "Bu
hançeri yatağınıza saplayan el, göğsünüze de saplayabilir. Eğer biz-
den vazgeçmezseniz, akıbet o da olacak. Sineniz yataktan kati
değildir." ibaresi yazılı idi. Bu tehdit yok etme hareketini derhal
durdurdu.
518'de Hasan bin Sabbah öldü. Lâkin Halifelerinin haydutluğu
devam ededurdu. Nihayet Hülâgû (ö: 663 H.) kalelerini yıktırdı.
Bazı müritler bu mezhebin bir m ü d d e t daha yaşamasına
çalışmışlarsa da, Timur'un (ö: 708 Ii.) demir pençesi yetişerek,
onları da cümlcten diğerlerinin yanına gönderdi.
Hasan bin Sabbah mezhebi Mclâhide, İsmailiyye, Haşşaşiyyc ve
Bâtıııîyye adlarıyla tarihte kanlı bir şöhret bırakmıştır.
637 senesinde Amasya'nın Kefersud nahiyesinde oturan Baba
İshak, yüzündeki dindarlık maskesini bir tarafa atarak, siyaset sah-
nesine çıktı. Hüsameddin Efcndi'nin Amasya tarihinde Baba
İshak'ın Bizans İmparatorluğunu işgal eden Komnenos ailesinden
bir prens olduğu bildirilmektedir. Fakat bizce bu cihet çok şüphe-
lidir. Sevilmeyen şahısları Rum veya Ermeni yapmak eski tarihçi-
lerin âdetidir. Baba İshak'ın Komnenos ile münasebeti ancak siyasi
olabilir.
Bu adam, Şiraz'da Muhiddin Hatimî'den Si'a usulünü, Hasan
Sabbah'ın halifesi Hand Alâcddin'den de bâtınlığı öğrenmişti.
Alâeddin Keykubad, Muhiddin Hatimî'yi Sivas kadılığına getirince,
O n u n yanına yanaşarak, gizliden gizliye Şiîliği yaymaya başladı.
621'de Muhiddin Hatiınî ahirete kavuştu. İshak Kefersudî de
Sivas'tan Amasya'ya geçti. Burada Mesudî tekkesi şeyhi ve
Bâbâiyye tarikatının piri Horasanlı Baba İlyas'a yapjştı. 20 yıldan
beri içinde sakladığı emellerinin tahakkukuna mâni gördüğü Emîr
Berke'yi Amasya valiliğinden kaldırtmak için, onu himaye eden
Alâeddin Kcykııbad'ı (ö: 634 H.) gafil şehzadesine zehirletti.
Bunun üzerine Emîr Berke azledildi. Baba İshak da istediği gibi
teşkilat yapmağa fırsat buldu. Topladığı 50 bin Bâbâî'nin başına
geçti. Önce halifeliğini ilan etti. Daha sonra bununla kanaat etmey-
erek, Hazreti Muhammed'in ruhen İmamı Ali'ye ve ondan kâmiller
vasıtasıyla kendisine intikal eylediğini etrafa yaydı. Ve bütün
işlerinde daha serbest olmak için de.Peygamberlik abasını giydi.
Baba İlyas, bu iddiaları işitince, derin bir nefretle çiftliğine çekildi.
Trabzon Kralı Komnenos. İshak'a yardımda bulunmak maksadı ile
İslâm hudutlarına yüklendi. Baba İshak, Kayseri'yc doğru yürüy-
erek, yolda Tckûr Sinan Bey'in askerine galip geldi. Havza Emîri
Şemseddin Me.hmed'i, Kedeğre Emîri Mübarizüddin İsa Bey'i ve
daha birçok iman ehlini şehit kıldı,
O günlerde Amasya'dan Konya'ya kaçanların feryadı Gıyaseddin
Keyhüsrev'i gaflet uykusundan uyandırdı. Meşhur Ü m e r a d a n
Mübarizüddin Şah'ı Baba İshak'ın üzerine saldırdı. Sevahil Emîri
Alişir Bey de Trabzon Kralı'nın işini bitirerek, Amasya'ya ulaştı.
Baba İshak Köfersudî yakalandı ve 638'de asıldı. Horasanlı Baba
İlyas da (ö: 675 H.) tekkesine döndü.
Bu olaydan 182 yıl sonra, Şeyh Bedreddin tarikatı zuhur etti.
Bedreddin fırkası, Bâtınîler ve Avrupa'daki Karbonariler dere-
cesinde sürekli olmamış ise de, pek az zaman zarfında gizli bir
cemiyetin başından sonuna kadar görüp göstereceği suretleri
tamamıyla meydana koyup hususi tarihçesini ikmal eylemiştir.
G e ç e n asrın başlarında Hanbelî ulemasından A h d ü l v e h a b
M u h a m m e d Tamı Necid kıtasında biraz palazlaştıktan sonra, kızını
D e r i y e şehrinin en nüfuzlu adamı M u h a m m e d bin Suûd'a vermek
suretiyle büsbütün kuvvetlendi. 1218'de Mekke'ye girdi. Mübarek
kabirleri yıktırdı. Mezhebini kabul etmeyenleri kılıçtan geçirdi.
Aynı vahşeti Medine'de de yaptı. Hatta Ravza-ı Mutahhare'yi yık-
tırmak istediyse de, halkın pek çok ricasıyla ancak onu bıraktı.
Bu mezhebe göre, peygamber ve velilerin kerametleri hayatlarıy-
la kaimdir. Ölmüşlerden medet dilemek ve onları ziyaret etmek
memnudur. Tütün, çubuk, nargile içmek haramdır. Muska, uğursu-
zluktur. Müezzinlerin salât-ii selâm getirmeleri caiz değildir.
Cemaatle namaz kılmak vaciptir. Münferit namaz Şiîliktir. Camiye
gidip gitmemek yoklamaya ve mazeretsiz gitmeyenler cezaya
tâbidir.
Vehabîler, 1228 yılında Mısır, Şam ve Irak cihetlerine de
saldırdılar. İkinci Sultan M a h m u t (ö: 1255 H.), Mısır Valisi
Mehmet Ali Paşa'yı (ö: 1266 H.) bunları tepelemeye memur etti.
Reisleri Abdullah bin Suûd yakalanıp İstanbul'da idam olundu.
Fakat Vehabilik sönmedi. Âl-i Suûd ve Âli Reşid muharebeleri
senelerce sürdü. Şimdi Arabistan'a Suudiler hâkimdir.
Son olarak da, Seyyid M u h a m m e d Ali Bâb Şiraz'da yeni bir
mezhep kurdu. Bu zat, Şeyhiye tarikatının kurucusu A h m e d
Zeynuddin el-Ahsaî'nin talebelerinden Seyyid Kâzım'ın mürididir.
Bâbî ihtilâli, Nâsirüddin Şah'm cülûsuna tesadüf eder. İlmiyle,
lisanının düzgünlüğüyle, yüzünün ve endamının güzelliğiyle, bilhas-
sa namus ve faziletiyle şöhret bulan Kurre-tül Ayn Tâhire adında
Kazvinli bir Türk kızı ihtilâlcilerin başında idi. M u h a m m e d Ali
Bâb'ın huzuru ile halka şu yolda telkinlerde bulunuyordu:
"Bâb hükümeti teessüs etmedikçe ve kanunu aranızda hükümran
olmadıkça, şeriata itaat edip etmemekte muhtarsınız. Şimdilik cen-
abı hakkın vicdanlarınıza nakşetmiş olduğu kanunlarla kendiniz
kendinize rehber olunuz. İyi olan her şeyi yapınız ve fenalıktan
kaçınız, hepiniz aynı c e m a a t i n âzası, hepiniz kardeşsiniz.
Kardeşlerce münasip olduğu gibi, mallarınızı aranızda taksim edi-
niz."
İran hükümeti, bu mezhebin taraftarları ile müteaddit çarpış-
malarda bulunduktan sonra, 1267'de Bâb'ı ele geçirdi ve kurşuna
dizdi. Kurre-tül Ayn da en korkunç bir zindana atıldı. Aradan bir
müddet geçince, üç Bâbî Nâsirüddin Şah'a bir suikast yaptılar.
I.akin muvaffak olamadılar. Bunun intikamını almak için Kurre-tül
Ayn ateşte yakıldı.
Bâb'ın talebelerinden Yahya Subh-i Ezel ile kardeşi Bahâullâh
Bağdad'a kaçtılar. Fakat orada da kışkırtıcı hareketlerde bulunduk-
larından Osmanlı hükümeti Yahya Subh-i Ezel'i ve yanallarını
Kıbrıs'ta, Bahâullâh ile müritlerini Akkâ kasabasında oturmaya
mecbur tuttu. Subh'i Ezel, Bâbîlerin kötü takımı ile sarılı kaldı.
Çoğunluk ve aydın tarafı Bahâullâh'» geçti. Halen Avrupa ve
Amerika'da itibar bulan Bahâııllâh'ın tarikatıdır. Ve Bâhaîlik
Bâbîliğin yerine geçmiştir.
Bâbîliğin açık ve bilinen esasları şunlardır:
1) Bâbîler nazarında bütün dinler eşittir. Cenabı hakka taallûk
e d e n itikatları İslâm'ın ilk akidesinden pek az farklıdır.
Mu'tezile'ninkine daha ziyade yakın görünür.
2) Yaradılışta her şey temiz olduğu için taharet kayıtları ile fazla
uğraşmak lüzumsuzdur.
3) Bâb'ın namazı iki rekât ve orucu on dokuz gündür.
 4) İtidal ve kanaat bir fazilettir. O sebepten afyon, tütün, kahve
kullanmak yasaktır. Her Bâbî sarhoşluk veren şeyler imal edebilir.
Fakat onu kullanamaz.
5) Kadın ile erkek arasında hukuken bir fark yoktur. H e r Bâbî
aynı mezhepteki kadınlarla çarşafsız oldukları halde görüşmeye
mezundur. Ancak faydasız ve laubali konuşmalar yapılmaz. İzdivaç
mecburidir. On bir yaşını dolduranların evlenmeleri lâzımdır. Bir
Bâbî'nin eşi de Bâbî olacaktır. Ayrılmak gayricaizdir.
6) Hapis cezası ya nakden veya kabahatli bulunan karı ve
kocadan birini kabahatsiz olan diğerinden ayırmak ile tatbik
olunur.
7) Bâbî selamlaşması da hususidir. Selâm veren "Allahii E k b e r "
der. Diğeri "Allahu Âzam" ile mukabelede bulunur.
8) Bir Bâbî ticaret için memleketinden 2 seneden fazla ayrıla-
maz. Eğer arada deniz varsa, bu müddet 5 seneye kadar çıkarıla-
bilir.
Bunların zevahirden ibaret olması da mümkündür. Çünkü Mısır
âlimlerinden Reşid Rıza el-Hüseynî, bir eserinde "Babîlik mezhebi
birtakım gafillerin zannettiği gibi, yeni bir mezhep değil, yeni bir
dindir ve İslamiyet'ten ziyade Hıristiyanlığa yakındır. Bâbîler,
mezhep vâzıının gökten inmiş olduğuna inanırlar. Evvelce gizli gizli
propaganda yaparlardı. Bilahare El Dürrü Behiye adındaki kitabı
bastırtarak, akidelerini açığa döktüler. Bu kitapta Kur'anı Kerim'in
belagat ve fesahat cihetinden insan kudretinin üstünde olduğu
inkâr ve âyetler kendi itikatlarına uygun bir tarzda açıklanmak-
tadır." diyor.
Şimdi, yukarıdan beri tarih sırasıyla ve kısaca zikrettiğimiz bu
çeşit çeşit fırka ve mezhepler içinde bizim en çok dikkat nazarımızı
Bedreddin tarikatı çekmiştir. Vehâbîler meselesi istisna edildiği
takdirde, Osmanlı tarihinde hiçbir benzeri yoktur. Bilhassa idealin-
in yüksekliği ve samimiyeti itibariyle bütün İslâm âleminde eşsizdir.
İlk defa, G a r p tarihçilerinden Yuhan Wilhelm Tesink Ayzen, bu
olayın Osmanlı padişahlarıyla Bizanslılar arasında cereyan eden
önemsiz çekişmelere benzemeyip, Osmanlı saltanatının dayandığı
manevî esasları yıkabilecek bir mahiyette olduğunu iddia etmiş,
d a h a sonra Franz Babinger şeyhe dair yazdığı bir kitapta
Bedreddin vakıasının halihazır hadiseler ile birçok noktalarda
dikkati benzeyişler gösteren sosyal bir hareket olnjasına nazaran
çok önemli b u l u n d u ğ u n u belirtmiştir. M e h m e t Şerif Bey'in
" H a n e d a n ve Millet" adlı eserinde de şu cümleler okunuyor:
"Simavlı Bedreddin'in ortaya çıkışı, doğrudan doğruya içtimaî
hareketler ortasında yükselmiş keskin bir dehanın inkılâp isteyen
bir temayülüydü. Koca Türk, bugünkü m u s t a r i p beşeriyetin
ıstıraplarını doğuran sebep ve âmilleri daha o günden keşfettiğini
göstermektedir. Bu büyük adamın tarihlerimizde bir kalem darbe-
si ile geçiverileıı hayatını bir inceleyici tamamıyla malumat sahası-
na atamamış, ulvi ve pek insanî olan düşüncelerini tahlil etmek vaz-
ifesini bugüne kadar kimse deruhte etmemiştir."
Hakikatte Türklüğün ruhundan doğan saf ve temiz ahlak, asri
insaniyetçiliğin kurtarıcı akideleri, insanlığın kurtuluş ve serbestisi-
ni üzerine alabilecek yüksek kaideler tümüyle Bedreddin tarikatın-
da kaynaşmaktadır. Onun için Bedreddin'in şahsiyet ve mesleği
başkalarından üstündür ve daha fazla incelenmeye değer.
Bedreddin
 f

Soyu

S oy ululuğu, tek başına övünmeye dayanak olamaz. İnsana asıl

şeref veren özel meziyetlerdir. Ancak aydın ve faziletli bir
adamın temiz ve asil bir kana sahip bulunması kıvanmaya sebep
olmayacak bir şey de değildir.
Bedreddin, bilgi, e r d e m ve ecdat şerefliliklerini nefsinde
toplamış bahtiyarlardan sayılır. "Mevzuat ı Ulum"un ifadesine göre,
kendisi Selçukîlcrden Sultan Alâeddin'in kardeşi oğludur. Dedeleri
Selçukluların Vezirliğinde bulunmuştur. "Tac-ıtl Tevarilı" büyük
ceddinin Sultan Alâeddin'in yakın hısımlarından ve vezirlerinden
bulunduğunu beyan eder. "Kısas ı Enbiya", Alâeddin'in amcasının
oğlu diye gösteriyor. "Sicil-li Osınaııî", ecdadının sadece Selçuk
devleti vezirlerinden olduğunu söylemekle iktifa etmiştir; Tarihi
rivayetler bu hususta birbirine uymuyor. Bir kısım tarihçilerse büs-
bütün suskunluğu tercih etmişlerdir. Bedreddin'in isyanla suç-
landırılmış olması saraya hoş görünmek alışkanlığında bulunan
 çoğu tarihçilerimizin kendisini ihmal etmesine sebep olmuştur. Son
zamanlarda yazılan Kâmil Paşa'nın siyasi tarihinde Bedreddin'in
ismi bile yoktur. Bazılarının, Selçuk neslinden olduğunu açığa vur-
malarını soysal bir cesaret saymak caizdir.
Şu halde bu hısımlığın derecesini açıkça belirtmek için bir nebze
Selçukîlerden bahsetmek gerekiyor:
Selçukluların büyük ceddi Dakak'tır. Dakak, Oğuzların üç ok kolun-
dan ve Uygur Devleti tebaasından idi. Dirayet ve şecaati sayesinde Bıgıı
Han'ın hizmetine girmişti.. Selçuk! Dakak'ııı oğludur. Bu zat, yaradılış-
tan babasının meziyetlerine sahip bulunduğundan gitgide başbuğ oldu.
Fakat Bıgıı Han 'ııı zevcesi, Selçuk 'ıııı kazandığı nüfuz ve kudreti çeke-
ıneyerek, onu ortadan kaldırtmak için kocasını kışkırtmaktaydı. Selçuk,
bu vaziyet karşısında orada ralıat kalamayacağım anladığından yan-
daşlanyla beraber memleketinden çıkıp Siııcl şehrine gitti. Selçukîler o
zamana kadar ateş ve yıldıza taparlardı. Burada İslâm dinini kabul
ettiler. Selçuk'un Mikâil. İsrail, Musa ve Yunus adında dört oğlu vardı.
Mikâil bir kaleyi muhasara ederken öldü. İsrail de Gazjıeli Sultan
Mahmud tarafından mağlûp edildi ve onun verdiği acıyla öldü. Selçuk
yüz sene yaşadı. Vefatında yerini Mikâil'in oğlu Tuğrul'a bıraktı.
Tuğrul bey, İran ve Aceın Irakı'm fethederek, Rey şehrini merkez itti-
haz eyledi. Amcası İsrail'in oğlu Kııtulmuş'u Kafkasya ve Şarkî Anadolu
taraflarına akın etmeye gönderdi. Kııtulmuş, Tuğrul Bey'in saltanatı
sonlarında erginlik kazanmaya çalışmış ise de, Tuğrul'un halefi Alp
Arşları 'la ettiği muharebede bozguna uğradı. Kaçarken atından düşmek
suretiyle öldü. Oğlu Süleyman esir tutuldu. Vezir Nezam-ill Mülk'ün
şefaatiyle idamdan af olunup Bilecik ile Uıfa beynindeki arazi ikametine
sürgüne gönderildi. Alp Arslan 'ııı ölümünde yerine geçen Melik Şah,
Süleyman'ı Kızılırmak ile Karadeniz boğazı arasındaki memleketleri
fethe memur kıldı. Süleyman zaferler kazandı ve İznik şehrini kendisine
merkez edindi. Ancak Saltanatı uzun sürmedi. 479'da Halep tarafların-
da savaştığı esnada maktul düştii.
Onun üzerine, Asya Hükümdarı Selçuklu Melik Şah, Süleyman'ın
biiyük oğlu Davıtd Han 'ı Konya Saltanatına nasbetti. Bunun kardeşi I.
Kılıç Arslan, Türkmen büyüklerini elde ederek ve savaşarak İznik
kasabasına girdi. Davud Han öldürüldü ve kendisi Rum Selçuklularının
hükümdarı oldu. Melik Şah, Kılıç Arslan'ııı bu hareketini iyi görmedi.
Uıfa Valisi İnıadüddiıı Buran Bey'i üzerine saldırdı. Kılıç Arslan esir
düştü. Ve Melik Şah ııı yanma getirildi. Bu sırada Melik şah alıirete
göçtü. Yerine önce küçiik oğlu Mahmut, bir süre sonra Biiyük şehzadesi
Rükniiddin Berkyaruk geçti. Kılıç Arslan, Berkyarıık't'aıı özgürlüğünü
almaya muvaffak oldu. Anadolu'ya gelerek tekrar hükümdarlık
makamını işgal etti. 0 sırada Elıli Salip orduları Anadolu'yu istilâya
başladılar. Danişnıendiye Emîri Gazi İsmail Han Konya'nın imdadına
yetişti. Kılıç Arslan Haçlıları Anadolu'dan çıkardı Bu başarısı sebebiyle
"Sultan-ı Rum" unvanını kazandı.
Kılıç Arslan'ııı vefatında biiyiik oğlu Melih Şah, bilahare kiiçiik
Şehzadesi I. Mesııcl Selçuk tahtına oturdu. Birinci Mesııd, Asıl Selçuk
havzasını ilk oğlu İzzeddin'e. Daııişmeııdiye'yi ikinci oğlu Nâsırüdclin
Şehinşah a verip dünyadan ayrıldı. Ondan sonra sıırı ile I. Gıyaseddin,
III. İzzeddin Kılıç Arslan, ikinci defa Gıyaseddin, 1. İzzeddin Keykâvus.
I. Alâeddin Keykubad yekdiğerinin yerine geçtiler. Alâeddin'in ölümünde
oğlu II. Gıyaseddin hükümdar oldu. Lâkin Moğol Hakanı Mengii 'nün
Anadolu Nazın Baycıı Nıtyin Selçuk hükümetinin her türlü işine karış-
maktan geri kalmıyordu. Gıyaseddin, bu müdahaleden duyduğu teessür-
le saltanatı şehzadelerine bırakarak inzivaya çekildi.
Üç şehzade, ortaklıkla devleti idare etmeye başladılar. Ekser Türk ve
Acem tarihçileri, II. İzzeddin Keykâvus tan bahsettikleri halde, kardeş-
leri IV. Rükniiddin Kılıç Arslaıı ve II. Alâeddin Keykubad'ı zikretmezler.
Halbuki üç kardeş ııamı/ıa basılmış müşterek sikkeler İstanbul
müzesinde saklıdır. Keza Yeşilırınak köprüsünün ortasında bulunan bir
kitabe de müşterek hükümetin delilidir. Üç kardeş arasında çekişme ve
bozuşma hiç eksik olmamıştır. Reyleri bir noktada birleşemiyor, son söz
Bâycıı'ya kalıyordu. Sonu uda II. Alâeddiıı Keykubad kendi rızası ile
saltanatı kardeşlerine bıraktı. Bir nıiiddet sonra Mengii'nün Anadolu
vekili Şantuk Nuyin'in ölütnii ile ilgilendirilerek Mugan'a çağırıldı.
Erzincan'a vardığı zaman birdenbire oluverdi. 658'de Hiilâgû Han.
kalan iki kardeşin didişmesini bertaraf etmek için, Konya tarafını İzzed-
din Keykâvııs'a. Amasya cihetini de Rükııeddin Kılıç Arslan'a tahsis
eyledi. 660"ta Mısır hükümetiyle müttefik olduğu bahane edilerek İzzed-
clin Keykâvus azloluııdu. Bütün Anadolu Rükniiddin'e kaldı. Mazul
Sultan, perişan bir surette memleketinden çıkıp üç oğlu ve bazı tâbi-
leriyle birlikte Kırım'a gitti. Rükııüddin Hiilâgû'nün halefi Abakcı
Han' ın husumetine uğrayarak idam olundu. Yerine oğlu III. Gıyasedclin
Keyhiisrev geçti.
Kının Ham Möngke Timur 'un yctnuıda misafir bulunan II. Izzeddin
Keykâvus bu esnada vefat etti. Moğol hükümdarı Berke Han'ın kızı olan
zevcesi üı bay Hatun, şehzadeleri II. Mesıtd, Kılıç Arşları ve Feramürz ile
beraber Amasya'ya geldi. Burada iki şehzadesini bırakıp Mesıtd ile
Tebriz'e gitti ve Abakcı Han'a kavuştu. Bu .buluşma, Gıyaseddin
Keylıüsrev'in atılmasını ve II. Mesud'un atanmasını sağladı.
Argıtıı Han'ın zamanında II. Mesud da azlolondu ve yerine IV.
Gıyaseddin Keyhiisrev tayin edildi. Tatarların müdahaleleri herkesin
sabır ve tahammülünü çoktan aşmıştı. Gıyaseddin, umumun bu
nefretinden istifade ederek, epeyce bir nüfuz ve istiklâl kazandı. Argını
Han telaşa düştü. Kuvveti azaltmak için Amasya taraftın ıııazul ikinci
sultan Mesud'a verdi. Aradan çok zaman geçmedi. Gıyaseddin öldü.
Anadolu yine kamilen Mes'ud'a kcıldı. Lakin memleket iyi idare olıtııa-
ınadı. Devlet erkânının kötü işleri ve Hıristiyanların tahakkümleri
ahaliyi bizar bıraktı.
Sultan Mahnuıd Gazan, birbiri ardınca yapılan şikâyetlerden cesaret
alarak, Selçuk saltanatını büsbütün ortadan kaldırdı. Anadolu'yu dört
kısma ayırdı ve her parçaya bir emir tayin etti. II. Mesıtd Harşene kale-
sine gönderildi. Emirler meydanı boş buldular ve birer hükümdar
kesildiler. Zulümlerin çokluğu, tahsilatın şiddeti halkı usandırdı. Her
taraftan II. Mesud'un tekrar saltanata getirilmesi istirham ediliyordu.
Mahnuıd Gazan, şark tarafını II. Mesud'a, Konya cihetini de
Eerümiirz'un oğlu III. Alâeddiıı Keykubad'a verdi. Fakat Tatar mezalimi
bir türlü sükûn bulmadı.
Türk beylerinden Baltu Bay, Tatarların nüfuzuna nihayet vermek için
iki hükümeti birleştirmek, Alâeddiıı 'iti küçüklüğüne binaen oıııı bertaraf
ederek II. Mesud'a taın bir istiklâl kazandırmak eıneliyle ortaya atıldı.
II. Mesıtdiı yanına alarak Konya'ya doğru yürüdü. Mahnuıd Gazan,
şöhretli komutanlarından Kııtluğ Şah'ı büyük bir ordu ile Anadolu'ya
yolladı. Baltu Bay bozuldu ve Sultan Mesud esir diiştii.
Bundan sonra, Kııtluğ Şah Baltııbay'ayardımda bulunduğu anlaşılan
Mısır hükümeti üzerine yüriidü. Orada dehşetli bir bozguna uğradı.
Türk beyleri, Konya'da oturan III. Alâeddiıı Keykubad'ııı bütiiıı
Anadolu'da istiklalini ilan ettiler. Mahmut Gazan bizzat Anadolu'ya
geldi. Alâeddiıı İsfahan'a getirilip idam edildi. Müteakiben oğlu
Gıyaseddin de boğduruldu. Sultan Alâeddiıı'in öldürülmesi biitiin
Türklerin üzüntüsünü ve ııçbeyleriniıı istiklalini mucip oldu. Tire'de
Aydın, Manisa'da Sarühan, Muğla'da Menteşe, Silifke'de Karaman,
Kütahya'da Germiyan, İsparta'da İla mit, Antalya'da Teke,
Kastamonu'da İsfendiyar, Maraş'ta Dıtlkadir, Adana'da
Ramazanoğıılları bağımsızlıklarım ilân eyledikleri gibi, Söğüt
Kasabasında da Osman Gazi kendi ııamına İstiklal hutbesi okuttu.
Tam o sırada Mısır hükümdarı Melik Nasır, Gazan Han'ın
himayesinde bulunan Şam'ı zaptetti Gazan Han, Mısır ile savaşmak
iizere ikinci defa Anadolu'ya geldi. Halep'e kadar gitti. Lakin art sız
arasız yağcın yağmurlar sebebiyle her taraf çamur olduğundan geri dön-
meye mecbur kaldı. Anadolu'da iken Tiirk umumi efkârının Sultan
Mesud'a taraftar olduğunu anladı. Mısır hükümetine mutlaka galip
gelmek arzusunu beslediği için Anadolu'nun gönlünü kazanmaktaki
siyasi menfaati göz önünde tutarak mahpus II. Mes'ud'a Selçuk
saltanatım tevcih eyledi. Bununla beraber nüfuz ve hâkimiyet yine
Tatarların elinde idi. 702 yılında Gazan Han Mısır Hükümetine mağlûp
oldu. Teessüründen hastalandı. Ölümü üzerine yerine Muhanımed
Hudâbende geçti. Felçli bir halde Amasya'da ikamet eden ikinci Mesııd
da dünyadan göçtü.
Muhanımed Hudâbende Han, Mısır'a karşı altmış bin Tatar askeriyle
Kazancik Nuyin 'i gönderdi. Tatarlar Sis şehrine gelince, Karanıanoğlu
Bedreddin Mahmud, Antalya emîri Seyfeddin Mahmud gibi değerli ve
pişkin ümeranın birleşik hücumuna uğrayarak perişan oldular. Türk
beyleri Sultan Mesııd'ıııı şehzadesi Taceddin Altınbaş'ı Gazi Çelebi
unvanıyla Amasya'da Selçuk tahtına oturttular. Hudâbende. Anadolu
ahi valinin sükıiıı bulması içiıı. Şehzadenin saltanatını kabul eyledi.
Gazi Çelebi Tatar mümessili İşbtıga Nııyin iıı kontrolü altında hüküm
sürdü. Hudâbende İlan vefat edince, halefi tarafından Havza'claki
çiftliğine gönderildi. Selçuk devletinin de nam ve şanı tarihlere miras
kaldı.
"Şakayık-ı Nuınaniyye" ile "Varidat"m "Mukaddeme"sinde ve
"Lûgat-i Tarihiye ve Coğrafiye"nin 2. cildinde Bedreddin'in Selçuklu
Sultanı Alâeddin'in öz yeğeni olduğu yazılıdır. Ancak yukarıda
bildirildiği veçhile, Selçuk tarihinde üç Alâeddin vardır.
Bedreddin'le ilgili olan hangisidir? Rahmetli Hayrullah Efendi bu
şüphemizi gidermektedir; tarihinin altıncı cildinde, zikredilen
Alâeddin'in Feramürz'un oğlu olduğunu beyan ediyor. Feramürz
ile diğer kardeşi Kılıç Arslan'a Saltanat tacı nasip olmamıştır.
Şimdi Bedreddin'in babası ile Feramürz'iin oğlu ve III. Sultan
Alâeddin'in kardeşi olan dedesini öğrenmek ciheti kalıyor. Yine
Hayrullah Efendi Tarihiyle "Varidat"m "Mukaddeme"ünde babası
İsrail ve büyük babası Abdülâziz olarak tespit edilmiştir.
Bedreddin'in kendi eserlerinden "Câmi-ül Fusûleyn"de ise
babasının ismini İsmail buluyoruz. Brockclman'ın yazdığı A r a p
edebiyat tarihinde de o yoldadır. "Câmi-iil Fusûleyn"in mukad-
demesini teşkil eden o ayrıntılı biyografi "Keşf-el Zımun"den alın-
mıştır. "Keşf-el Zunıuı"un hatası zahirdir. Bu eserin 1. cildinde
İsmail, İkinci cildinin 357, 429, 508, 629. sayfalarında hep İsrail
denilmiştir. Esasen bu isim Selçuk tarihine yabancı değildir.
Selçuk'un oğullarından birinin adı da İsrail'dir.
Bu yazdıklarımızdan anlaşıldığı üzere, Bedreddin baba
cihetinden İsrail, Abdülâziz, Feramürz vasıtaları iie Selçuk Sultanı
ikinci İzzeddin Keykâvus'a ve Feramiirz'ün zçvcesi Orbay
Hatun'un babası Asya hükümdarı Berke 1 lan'a bitişir.
Bedreddin'in dedesi Abdülâziz, kardeşi III. Alâeddin
Keykubad'm vezirliğinde de bulunmuştur. Bazı tarih yazarlarının
Bedreddin'in ecdadını Selçuk vezirlerinden göstermeleri bundan
ileri gelmiştir. Gerçi Namık Kemal Bey "Osmanlı Tarihi" ndc bunu
yalanlamak için Konya Selçuklularının hiçbir zaman Şehzadelerini
vezaret hizmetinde kullanmadıklarım iddia ediyorsa da doğru
değildir. Hicrî 9. yüzyılda yaşayan tarihçilerden Âdil oğlu Oruç
Bey'in yazdığı "Tarilı-i Al-i Osman"ın 8. sayfasında Osman Gazi'nin
civardaki t e k f u r l a r a karşı yardım dilemek üzere Alâeddin
Keykubad'm yanına gönderdiği kardeşi oğlu Ak Timur'un oradan
getirdiği harp mühimmatı ile Karahisar'ın fethedilmesinden çok
memnun kalan Sultan Alâeddin'in Abdülâziz namındaki Veziri ile
O s m a n Gazi'ye istiklâlini bildiren bir buyrultu ve Mısır
Hükümdarından gelmiş Hazret i Peygamberin ak sancağı ile tuğ ve
alem ve kıymetli diğer bazı hediyeler gönderdiği ve Osman
Gazi'nin gönder üzerindeki hilali çıkartıp büyük bir saygı ile otağı
üstüne koydurduğu tasrilı edilmiştir. Selçuk Sultanının bu
hediyeleri öz kardeşiyle yollaması yüksek bir cemile ve iltifat
mahiyetindedir. Osman Gazi'nin buna mukabil Abdülâziz'e gayet
samimi bir hüsnü kabul göstermiş olması lâzım gelir. Âbdülâziz'in
ve bazı hısımlarının bilâhare Osmanlılara geçmesi mutlaka bu ilk
tanışmanın tesiriyledir.
 Bedreddin'in babası İsrail'in âlini ve fazıl bir zat olduğu tahmin Dimetoka'yı zaptettiler. Gazi İsrail, 300 kişilik bir kuvvet ile diğer
edilmektedir. "Tabakat-i Seniye" yazarı Takiyüddin E f e n d i , bir şehre hücum etti. Bu kalenin tekfuru ve çoluk çocuğu kaçarken
gençliğinde öğrenime pek hevesli bulunduğunu ve o maksatla yakalandı. İsrail, ganimetlerin hepsini gazilere dağıttı. Yalnız Kale
Türkistan'a kadar giderek oranın âlimlerinden, bilhassa beyinin güzel kızını kendine alıkoydu ve buna Melek diye ad verdi.
Semerkand'ın baş hocası Abdülmelik'tcn ders aldığını İbni Kızın akrabasından yüz kişi İslam dinine girdi. Birkaç gün geçince,
Arabşah'tan naklen söylüyor. İsrail arkadaşlarını ve yeni eşini alıp Burgaz'a gitti."
Yazdığı "Menakıbnânıe"de: İşte Bedreddin'in anası bu "Melek"tir. Yüksek zekâlar için
Lombrozo'nun aradığı ırk ve iklim kaynaşması burada güzel bir
"Bu menakip içre ne kim söyledim
örnek göstermiştir.
Şeyhten işitileni nakleyledinı
Niceler şeyhe menakip yazdılar Bu izahlardan sonra, Bedreddin'in kütüğünü emniyet ve gerçek-
Yazdılar amma, havada gezdiler." likle tertip edebiliriz:
iddiasında bulunan Bedreddin'in torunu Hafız Halil, Şeyh'in
babasının Katlı İsrail ve dedesinin Abdülâziz olduğunu, Sultan İzzettin Keykâvus DL
Abdülâziz'in Selçuk neslinden geldiğini, Konya'da doğduğunu.
Sultan Alâeddin'e vezirlik ettiğini, amcası II. Gıyaseddin Mesud un
tekrar padişah olması üzerine Selçukîlerin yanından ayrıldığını Sultan Gıyaseddin Mes'ud Feramürz Kilit; A r s l a n
bildirdikten sonra, şu tamamlayıcı bilgileri veriyor:
I
"Abdülâziz, savaştan çok hoşlanırdı. Hangi muharebeye girse, Taceddin Altunbaş
mutlaka düşmanı yenerdi. Abdülmümin ve Fazıl Bey adındaki iki
kardeşi ve başına ak sarık sardığı için Tülbendi İlyas dedikleri
kızkardeşinin oğlu ve hemşiresinin kızından gelen Hacı İlbeyi ve
Gazi Ege ve bunların babası Haşini ve kendi oğlu İsrail olmak S u l t a n A l â e d d i n Keykubat Abdüla/.iz Ahdülıııümin

üzere yedi arkadaşı ile beraber Süleyman Paşa'nın maiyetinde I I I

Rumeli'ye geçti. Az zaman içinde çok yerler alındı. Fakat Süleyman
Gıyaseddin İsrail Müeyyed
Paşa atından düşerek öldü ve Bolayır'a gömüldü. M u r a d
I
Hüdavendigâr Malkara'da bunlarla buluştu. Hacı İlbeyi Burgaz'ı,
Bedreddin Mahmud
Abdülâziz ile Abdülmümin Dimetoka taraflarını almaya memur
edildi. Gaziler Kayası denilen yerde Abdülâziz pusuya düştü ve
şehit edildi. 100 yıldan fazla yaşamış bulunuyordu. Bu felaketi
haber alan Hacı İlbeyi Abdülmümin ile İsrail'e yetişti. Beraberce
Doğumu

B edrettin'in doğduğu yeri öğrenmek için, umumiyetle yanlış

bir surette ismine katılan "Sinıavi" kelimesini bilmek kafi
görünüyor. Acaba doğru bir şey midir?
Yakın zamanlara kadar Türkiye dahilinde Simav adında iki kaza
merkezi bulunmaktaydı. Ancak Bağdad vilâyetine tâbi olan Simave
kazasının o tarihte Türklerin elinde bulunmadığı için bahse mevzu
olamayacağı aşikârdır. Şu halde Kütahya vilâyetinde, Keşiş dağının
Güney batısındaki Simav kasabasını Bedreddin'in doğum yeri
olarak tanımamız lâzım geliyor. Bunu "Hanınıer'iıı Tarihi" ile
Bursalı Tahir Bey'in "Osmanlı Müellifleri" adındaki eseri berkitmek-
tedir. Bu kasaba şimdi kaza merkezidir. Yalnız şehrin altı ve bütün
kazanın otuz iki bin nüfusu vardır. Ahmed Mithat Efendi'nin
"Mufassal" adındaki tarihinde eskiden gayet büyük bir vilâyet
merkezi olduğu beyan ediliyor. I. Sultan Murad (ö: 791 H.)
zamanında Osmanlı idaresine geçmiştir. "Li'ıgal-i Tarihiye ve
Coğrafiye"nin Orhan Gazi (ö: 761 H.) devrinde fetholunduğunu
yazması hata eseridir. Simav, o sırada Germiyanoğullarına ait idi.
Murad Hudavendigâr'ın cülûsunda Karamanlılar
Germiyanoğulları ile birleşip saldırıya başlamışlardı. Sultan
Murad, Karamanlıları cezalandırdı. Germiyan hâkimi Ali Bey'le
mesele tatlıya bağlandı. Kızkardeşi Devlet H a t u n şehzade
Bayezıd'a verildi. Eğrigöz, Tavşanlı, Simav ve Kütahya gelinin
cehizi oldu. O suretle Simav Osmanoğullarına hediye şeklinde
geldi. Bedreddin'in, babasının oradaki kadılığı esnasında doğ-
duğunu Taşköprülüzadc ile I loca Sadcddin Efendi söylüyor. Bu
hesapça doğumunun 783 tarihinden sonra olması icap eder.
Bu iddiayı doğru diye kabul ettiğimiz takdirde, zorluklar içinde
kalırız. İlkin, doğum tarihi 783 olunca, yaşaması müddeti 40 sene
olmuş olur. Eserleri ve yaptıkları öyle kısa bir ömre inanmaya
mânidir. İkincisi, Bedreddin'in Seyyid Şerif ile ders arkadaşı
olduğunu diğer bölümde göreceğiz. Seyyid Şerif 739'da doğmuştur.
Bedreddin 783'te doğmuş olursa, Seyyid Şerif kendisinden 44 yaş
büyük olur. Bu sebeple ikisinin ders ortağı olması güçleşir. Üçleyin,
Bedreddin'in 801'de Mısır şehzadesi Ferec'e öğretmen olduğunu
ileride mütalaa edeceğiz. Yukarıdaki d o ğ u m tarihine göre,
Bedreddin o zaman henüz 18 yaşına girmiş bulunuyor. Bir kere
düşünülsün: Mısır'da birçok âlim ve fazıllar d u r u p dururken bir
çocuğun şehzadeye öğretmen olması mümkün müdür? Dörtleyin,
bazı muteber eserlerde Simav'ın Bedreddin'in pederi tarafından
fetholunduğu yazılıdır/" Halbuki mezkûr kazanın Türkiye'ye barış
yolu ile geçmiş olduğunda bütün tarihçiler birleşiktir. Bu karşıtlık
da ayrıca bir önemi haizdir.
Bütün bunlar, Simav hakkında bizi şüpheye düşürmekten geri
kalmadı. Tetkik neticesinde aradığımız Simav'ı Kütahya'da değil,
başka yerde bulduk. "Varidat"ın "Mukaddeme"sinde şu cümleler
vardır: "Şeyh Bedreddin, (İbni Kadı-ı Simavna) denmekle maruf-
tur. Edirne'nin yakınında Hezar'da Simavna derler bir hisarcık
mevcut olup o n d a doğmuştur. Babası ol kalenin fethinde
Müslüman askerinin beyi idi. Sonra kadı olmuştur." Hakikaten
Bedreddin'in şöhreti İbni Kadı-ı Simavna'dır. Kütahya'daki'Simav
hiçbir zaman Simavna suretinde söylenmemiştir. Edirne'deki
kalenin ismi ise Simaven olarak söylenmektedir. Hayrullâh Efendi
Tarihinin 6. cildinde o tarzda yazılıdır. "Varidat"ın kapağında da
"Bedreddin el-Simavenî" denilmiştir. Birçok has isimlerde yapıldığı
gibi sonradan nihayetine bir hayı resmiye ilâvesi ile Arapça şekline
konulmuş olması mümkündür. Simaven, halihazırda bir harabeden
ibarettir. Üzerinde istihkâmlar yapılmıştır. Yanı başında bulunan
Hezar köyü halen mevcut ve ivdir ne'ye sekiz saat uzaktadır. İbni
Arabşah ve Takiyyüddin Efendi de Bedreddin'in doğum yerini
Edirne'deki Simaven göstermişlerdir. "Meham-iil Filkaha" sahibi
Edirneli Kâmî Efendi de Simaven'in Edirne kırında olduğunu
doğruluyor.
Bedreddin'in torunu Halil'in "Menakıl)iıâme"sin(ic şu satırlara
tesadüf ediyoruz: "Kadı İsrail'in durduğu kalenin adı Simavna idi.
Bu köyün kilisesini kendisine ev yapmıştı. I ler gün zırh ve silahıyla
çıkıp akşama kadar bizzat çift sürerdi. Bedreddin Mahmud 760
yılında burada doğmuştur. O zaman daha Edirne alınmamıştı. Kadı
İsrail'in Bedreddin'den başka birkaç oğlu daha dünyaya geldi.
Bunların içinde âlim olanları ve olmayanları da vardı."
Bu söylentilerden açıkça anlaşılan şudur ki, Simaven kalesi Gazi
İsrail tarafından zaptedilmiş, Osmanlı hükümeti kendisini buranın
âmil ve kadısı olarak tanımış, orasını bir malikâne şeklinde idare
eylemesini münasip görmüş ve Edirne'nin fethi için bir mukad-
deme hazırlamıştır. "Şakayık / Numaııiyye" ile "Lı'ıgat-i Tarihiye ve
Coğrafiye" Bedreddin'e "Simavna Kadısı" diyorlar. Bu hata İbni
Kadı-ı Simavna unvanından mütevellittir. Bedreddin'in doğum yeri
burasıdır. Doğum tarihinin de, Halil'in dediği gibi, 760 olduğunu
ŞEYH BEDREDDİN ŞEYH BEDREDDİN

kabul edersek katiyen yanılmayız.

Bedreddin'e gelinceye kadar aynı ismi taşıyan zevat çoktur.
Meselâ, Amasya hükümdarı Şahınşah'ın atabeyi ve amcası oğlu
B e d r e d d i n Şahınşah, meşhur k o m u t a n l a r ı n d a n Bedreddin r
Aydoğdu, 612'de Simrc (Amasya) Valisi olan Bedreddin Ebu
Bekir, 7. asır âlimlerinden Bedreddin Mahmud bin Ali, Karaman
devletinin kurucusu Bedreddin Mahmud Bey, Kedeğre emîri
Bedreddin Mahmud Çelebi, Karaman Hâkimi II. Bedreddin. Şey-
hin dünyaya gelişinde Bedreddin Mahmud adı ile adlandırılması bu
adın o zamanlarda pek makbul tutulduğundan olsa gerektir.
Öğrenimi
Tanıklar:
l . M e v z u a t - ı U l u m , 'Iuşkörülü/.utlc, c. I. s. 748; Tac-iit Tcvarih, Hoca
S a a d e d d i n , c: 2, s. 422.

S imaven'in fethinden üç seııc soıııa İ d i m e de zaptolundu.

Edirne şehri en eski kentlerden biıiılıı Miladın ikinci yüz

yılında R o m a İmparatoru Adriyeıı (aralından iıııar edildiği için adı
Adriyanopoli kalmıştır. İstanbul'a ve kıızey ülkelerine karşı gayet
kıymetli bir hareket noktası olduğundan I Mıırad zabtını çok arzu
ederdi. Başkomutan Lala Şahin l'aşa'yı fethe memur ederek ken-
disi de büyük bir ordu ile Babaeski'ye doğru yürüdü. Edirne
Tekfuru hisar içinde bekleyecek yeıde, Türkleri açıkta karşılamak
hatasında bulundu. Sazlıdere'de mağlûp oldu. Bizimkiler kaleye
dayandılar, fakat içeriye giremediler. O esnada padişah yetişti.
Kuşatılanlar, yeni kuvvetlerin geldiğini görünce ister istemez teslim
oldular. Murad Hüdavendigâr, şehir muhafızlığını Lala Şahin
Paşa'ya vererek, suyunu ve havasını pek sevdiği Dimetoka'ya
döndü. Aradan dört yıl geçince, Edirne başşehir ittihaz edildi. Ve o
vaziyeti İstanbul'un fethine kadar devam etti. Edirne'nin fethi Âşık
Paşazade'ye göre 761'de, Ali'nin rivayetine nazaran 762'de, ekser
Müverrihlerce 763 tarihinde müyesser olmuştur. İsrail, bu savaşlar-
da pek ziyade yararlık gösterdi. Ve Edirne'nin fethi üzerine
Simaven'den ayrılarak buraya yerleşti. (1)
B e d r e d d i n ' i n öğrenimi E d i r n e ' d e başlar. K u r a n ı Kerim'i
babasından, ilimlerin ilk unsurlarını Mevlânâ Şahidî'den öğren-
miştir.® "Kiinh-ül Alıbar" yazarı Âli Efendi, Mevlânâ Şahidî'yi
Bedreddin'in hem hocası, hem de ceddi olarak gösteriyor. Şeyh'in
bütün soyu malumdur. Ve içlerinde o isimde kimse yoktur. Franz
Babinger Şahidî'yi Aceııı diye yazar. Bazılarının Mevlevi ari-
flerinden Şahidi İbrahim Dedc'yi öne sürmeleri ise büsbütün
hatadır. İbrahim Dede'ııin öliimii 925'teıı sonradır. Onun vefatı ile
Bedreddin'in ölümü arasında 100 senelik bir zaman mesafesi
vardır. Binaenaleyh Bedrettin'in sağlığı zamanında dünyaya bile
gelmemişti. Hasılı sözü geçen Şahidi'nin hayatı bizce meçhuldür.
İkinci hocası Mevlânâ Yusuf'tur. O n d a n gramer ve sözdizimi dersi
aldı. (3) "Varidat"ın " M u k a d d e m e " s i n d e n bu zatın Fenarizade
olduğunu anlıyoruz. Mumaileyh, henüz 17 yaşındayken Bursa'da
Sultan Medresesinde müderristi. Birçok ihtiyarlar derslerine
devam ederdi.1(4) 846'da vefat etmiştir.
Bedreddin, 20 yaşına girince, gördüğü dersleri yeterli bulma-
maya ve tahsilini ilerletmek çarelerini aramaya başladı. Amcası
Abdülmünin ile oğlu Müeyyed haçtan döndükleri vakit, kendisine
Şam ve Mısır âlimlerinden uzun uzadıya bahsetmişlerdi. O günler-
den beri bir türlü kabına sığamıyor, Edirne'den daha bilgili yerlere
gitmeyi tasarlıyordu. Bilhassa Arapçayı hakkıyla ö ğ r e n m e k
arzusunda idi. Daima arkadaşlarına dil bilmenin bilimin yarısını
elde etmek demek olduğunu söylerdi.®
O sırada Murad Hüdavendigâr Bursa'dan Edirne'ye geldi.
Yanında Bursa kadısı Mahmud ve torunu Musa vardı. Mahmud
efendi, zamanının en kuvvetli âlimiydi. İhtiyarlığına binaen, Koca
Efendi namıyla şöhret bulmuştu. Hafidi Musa Çelebi, "Kadı zade-
i Rumî" denilen meşhur bilgindir. Bedreddin fırsatı kaçırmadı.
Mahmud Efendi'den kelâm dersi aldı. Bu dersler altı ay kadar
sürdü. Yaz gelince, M a h m u d Efendi ile torunu Bursa'ya dynecek
oldular. Bedreddin, bunları uğurlamaya çıktı. Onlarla bir gece
yolda yattı. Maksadı birlikte Bursa'ya geçmekti. Fakat Koca
Efendi, "Şimdi sefer vardır. Bir zaman için yine Molla Yusuf tan
oku. Savaş bitince, Müeyyed ile beraber kaplıca medresesine gelir,
ders okursunuz." diyerek, kendisini E d i r n e ' y e d ö n d ü r d ü .
Bedreddin Edirne'de bir türlü oturamadı. Ve bir müddet sonra
Bursa'yı boyladı. Bir yıl kadar Müeyyed ve Kadızade ile birlikte
Mahmud Efendi'den ders aldı. Koca Efendi, kendisinde bunlara
verilecek bal kalmadığını anlayınca, Konya'ya gidip Feyzullah'tan
mantık okumalarını tavsiye etti.(6)
Üç genç yola düştüler. Bunların en yaşlısı Müeyyed, ortancaları
Kadızade, küçükleri Bedrcddin'di. Konya'da Feyzullah'ın
medresesine vardılar. (7)
Feyzullah, meşhur Fazlullalı i Naimî'nin talebelerindendir.
Fazlullah Naimî ise harflerin esrarından bahseden "Cavidaıı-i
Kebir" adındaki tanınmış eserin sahibidir. 7972de Miranşah'ın emri
ile idam olunup Esterâbâd şehrinde gömülmüştür. M a h m u d
Sencanî ve Seyyid Nesimî en ünlü halifeleridir. Mahmud Sencanî,
hocasının sözünü dinlemeyerek, nokta ilmini ortaya koyduğu için
reddolunmuş ve ismi herkesin ağzında Mahmud Merdud kalmıştır.
"Cavidaıı-i Sağîr" isminde bir kitabı mevcuttur. Seyyid Imadüddin
Nesimî (ö: 820 H.) İbni Mansıır el- Hallaç (ö: 306 H.) ile aynı
meşrebdeydi ve aynı acıklı âkibete uğramıştır. Hayat betisi
"Menakıb-ııl Vasılın" vc "Tezkere-i Lâtif!"de yazılıdır. Eski Türk
büyüklerinden birçokları, ezcümle Fuzulî, Bağdadlı Ruhî, Refiî,
Mukimi, Temennaî, Mağribî, "Aşkııâıne" yazarı Ferişteoğlu
HurutTdirler. Feyzullah, harf ilminden başka, mantık ve astronomi
de okuturdu. Bedreddin, hu dersleri dikkatle takip etti.(8)
Şu münasebetle "Mir'at-ıil Mekcısid fi Def il Mefâsid" in 134. say-
fasında Hurufîlerin arasına Bedreddin de karıştırılmıştır. Halbuki o
Hurufîliğin harf ve rakam hesaplarıyla değil, asıl felsefesiyle
uğraşmıştır. Eserlerinde Hurufîliğe delalet edecek bir şey bulun-
muyor.
Bedreddin, Konya'da dört ay kaldı. (9) Buradaki eğleşmesi ihtimal
ki daha çok devam edecekti. Fakat Feyzullah"ın ölümü üç gencin
Konya'dan ayrılmasına sebep oldu.
Kadızade, Belh'e gitti. Timurleıık'in oğlu Şahruh (ö: 850 H.)
kendisini Semerkant'a davet etti. Ve oğlu Ulıığ Bey'e öğretmen
yaptı. Kadızade, Feyzullah'tan aldığı astronomi hevesini öğrenci-
sine de aşıladı. Uluğ Bey 814'te babasının yerine geçti. İlk işi
Semerkant'ta muntazam ve mükemmel bir rasathane kurmak ve
bir Zeyç tertibine (takvim düzenlemek) teşebbüs etmek oldu. Bu
işe Kadı iade memur edildi. Zeyçin tertibine de başlandı. Fakat
ikmal olunmadan ölüm rüzgârı Kadızade'yi sonsuzluğa getirdi.
Uluğ Bey'e nispet edilen ve Kadızade'nin talebelerinden Ali Kuşçu
Bey tarafından ikmal olunan bu Zeyç 1665 tarihinde İngiltere'nin
Oksford şehrinde basılmış ve birçok Avrupa diline tercüme
edilmiştir. Uluğ Bey (ö: 835 H.) eski astronomların sonuncusu
sayılmaktadır. Ondan kısa bir süre sonra, Nicolas Copernic
Dünya'nın hareketini buldu ve astronomi yeni bir şekle girdi.
Kadızade'nin "Şarlı-ı Çağınim", "Risale-i Kavs Kıızalı", Şarlı-ı Tesis-
iil Eşkâl", "Senıt-i Kıble" adındaki eserleri meşhurdur. Herblot'un
"Şark Kütüphanesi" adındaki kitabında Kadızade'nin adı
Salâhaddin diye gösterilmiş ve garblılar arasında bu adla tanın-
mıştır. "Histoir general de arabes"in yazarı Seddillo da Kadızade'ye
Hasan Çelebi diyor. Daha garibi şu ki, Montucla, "Riyaziyat
Tarihi"ndc Rumî lâkabını Romalı'ya çevirmiştir.
Bedreddin, Kadızade'den ayrıldıktan sonra, Müeyyed ile birlikte
Şam'a geldi. Fikri Mısır'a gitmek, oradaki âlimlerden okumak idi.
Mısır'da bazı Türk münevverlerinin dc bulunduğunu biliyor, onlara
katılmak istiyordu. Şam'da o sırada laun vardı. O sebeple b i r a d a n
vazgeçerek, Kudüs tarafına döndüler. Yolda haramilere rastladılar.
Bunların elebaşısı Halep civarında Hedrcddin'e yoldaşlık etmişti.
Kendisini görünce, derhal atından inip Bedreddin ile kucaklaştı ve
altına at çekti. Öylece Kudüs'e varıldı. İki amcaoğlu Mesçidi Aksa
da mekân tuttu. Bedreddin, ders okıılan âlimlerin derslerini birer
birer dinledi. İçlerinden yalnız Askalâni'yi beğendi. İbni Hacer-ul
Askalânî, hadîs ilminde, Şafiî fıkıhııula çok şöhret kazanmış bir zat-
tır. 150 eser yazmıştır. 773'te Mısır'da doğmuş, 852'de yine orada
ölmüştür. Bedreddin, bundan "Salıilıeyıı"i okudu. Altı ay geçtikten
sonra iki arkadaşta para kalmadı Sefalete düştüler. Ali Keşmirî
adında çok zengin ve nüfuzlu biı bey bunların halini ve
Selçukoğullarından olduklarını lıabeı alınca yardımlarına koştu.
Kendilerine her gün ziyafetler verdi Bu şölenlerde Arap âlimleri
ile Bedreddin arasında tartışmalaı geçer, hepsi onun bilgisine ve
yüksek zekâsına hayran kalırdı. Alı Keşmirî daha ziyade rahat ede-
bilmesi için Bedreddin'e müstakil ve döşeli bir ev de tahsis etti. Bu
değer bilen zat, soyadından da anlaşıldığı üzere, mutlaka Türk bey-
lerinden biridir. Bedreddin, nihayet onu da Mısır gezisine sürükle-
di.^
Mısır'da Ali Keşmirî'nin oradaki konağına indiler. Ertesi gün
Cuma idi. Camiye gittiklerinde, Bedreddin'in salâh ve kemalini işit-
miş olanlarla Anadolu ve Rumeli'den gelmiş bulunanlar onun
e t r a f ı n d a toplandı. G ö r ü ş ü p biliştiler. N a m a z d a n sonra, Ali
Keşmirî bütün hocaları evine davet etti. İstiyordu ki, onları
Bedreddin'le tanıştırsın. Hepsini akşam yemeğine alıkoydu.
Bunların içinde Mısırın en büyük öğretmeni Mübarek Şah ve
öğrencilerinden Seyid Şerif tic bulunuyordu. Sabaha kadar tatlı
tatlı aytışmalarla vakit geçirdiler. Mübarek Şah, Bedreddin'i çok
beğendi. Hattâ Seyyid Ş e r i f e ona benzemesini söyledi. Bu ilk tanış-
ma, Bedreddin'i Mübarek Şah ve Seyyid Şerif ile kaynaştırdı/ 11 '
Seyyid Şerif, Esterâbâd eline bağlı Cürcan kasabasındandır. O da
bilgisini çoğaltmak için Mısır'a gelmişti. Hammer, Bedreddin'in
Seyyid Ş e r i f t e n mantık dersi aldığını yazar. Murad Bey de şeyhi
Seyyid Ş e r i f i n seçkin talebelerinden addeder. Bunlar, yaptıkları
hatadan dolayı mazurdurlar. Çünkü Bedreddin'in 783'te doğ-
duğunu sanıyorlardı. Bu cihet yukarıdaki bölümde düzeltildiğinden
arkadaşlık hususunda şüphe ve t e r e d d ü d e mahal kalmıyor.
Aralarında 14 yaş kadar bir fark vardır. Seyyid Şerif, bilahare çok
yükselmiş, o kadar ki "8. yüzyılın Yeniletmeni" unvanını kazan-
mıştır. Eserleri 50 sayısını geçiyor. 816'da Şiraz'da vefat etmiştir.
O sırada Cclâleddin Hızır adında bir genç daha bunlara katıldı.
Aslen Konyalı olan bu zata Aydınlı Hacı Paşa da derler. Tahsilden
sonra bir süre "Bimaristan-ı Mısır" denilen hastanenin başhekim-
liğinde bulundu. Hayatının sonlarına doğru Aydınoğlu Mehmet
Bcy'in ısrarı ile çok sevdiği Birgi'ye geldi. Orada öğretme ve kitap
yazma ile meşgul oldu. Vefatı 820 yılına tesadüf eder. Mantık ve
tıpla ilgili "Teshil ve Şifa" adlı iki ve tefsir ve kelâma dair altı eseri
kalmıştır.
Konumuza dönünce, bu arkadaşların Mübarek Şah'ın mantık
derslerine devam ettiklerini görüyoruz. (12) Seyyid Mübarek Şah,
tasavvufçu şairlerden ve mantık âlimlerindcndir. Mantıktaki
özgününden ötürü Mübarek Şah-ı Mantıkî deniliyor. Seyyid
Şerifin Mübarek Şah'tan Kadı Sıraceddin Urumevî'nin mantık ve
felsefeden bahis "Matali-al Eııvâr"ı üzerine Kutb-u Tahtanî'nin
yazdığı şerhi okumuş olduğuna göre, Bedreddin'in de ayni eserden
ders aldığına şüphe yoktur.
Günün birinde Mübarek Şah hacca gitmek arzusunu izhar etti.
Bedreddin'i de yanına aldı. Akabe körfezinin ağzındaki Taran
Adası önlerinde fırtınaya tutuldular. Bindikleri gemi battı.
Zorlukla karaya çıktılar. Bu ıssız adada aç ve çıplak kaldılar. Birkaç
gün sonra, oradan geçen bir gemi kazaya uğrayanları alıp Ciddç'ye
eriştirdi. Buradan M e k k e ' y e gittiler. "Meııakıbııâıııe"dc Şeyh
Zeylaî'nin evine indikleri ve Bedreddin'in bundan ders aldığı
yazılıdır. Diğer bazı kaynaklarımız da aynı iddiadadırlar. Bu
rivayetin doğruluğu bizce şüphelidir. Çünkü m e ş h u r Fıkıhcı
Zeylaî'nin ölümü 743 tarihindedir. Hac zamanı gelince, İbni
Keşmirî de Mısır kafilesinin başkanı sıfatı ile Mekke'ye ulaştı. Ve
Bedreddin ile buluştu. Hacdan sonra hep birlikte Medine'ye geçtil-
er. O günlerde Seyyid Ş e r i f t e n bir m e k t u p alındı. B u n d a
Ekmelüddin'in " H i d a y e " okutacağı bildiriliyordu. Bedreddin
Medine'de bir ay kadar kaldı ve yine hocası ile beraber Mısır'a
döndü.
O zamanlarda Mısır'da tahsilin tamamlanması likmelüddin'in
derslerini bitirmekle şartlı idi. Seyyid Şeı il ve I lacı I'aşa Bedreddin,
Şeyh Ekmel ile tanıştırdılar. Bedreddin, Seyyid Şerif, Hacı Paşa
Sultan Şah, Abdiillâtif Hindî bir rahlenin oııünde birleştiler ve çok
faydalandılar. Ekmeliiddin, Haneliye şeyhi ve asrının en büyük
âlimi idi. Kendisiyle görüşen İbııi Haldun (732-801 H.) hakkında
derin bir hayranlık gösteriyor. I ler ilersin sonunda söyleşiler, tartış-
malar, münazaralar yapılıyor, galebe daima Bcdreddın'de kalıyor-
du. Bunların beşi de kitap yazmaya kudret kazanmışlar, her tarafa
ün salmışlardı. Bedreddin'in iktidar ve şöhreti diğerlerinkinden
fazla idi. Bilgisini daha iyi bir şekilde kullanabiliyordu. <13) Son
hocasının bu zat olduğuna ve bunun da 786'da vefat ettiğine
bakılırsa, tahsilini o sıralarda tamamladığına hükmetmek lâzım
gelir.
Bedreddin, bu tarihte tam 26 yaşında bulunuyordu. Hayatının bir
dakikasını bile boş geçirmemiş, dersinden faydalanması m ü m k ü n
görünen âlimlerin hiçbirisini ihmal etmemiş, usanç ve gevşeklik
getirmeksizin hepsinden feyz almaya çalışmıştı.

Tanıklar:
1. M e n a k ı b n â m e , Hafız Halil.
2. Tac-üt Tevarih, c. 2, s. 422.
3. agy.
4. Mufassal, c. 1, s. 593.
5. M e n a k ı b n â m e .
6- agy.
7. Künk-ül Ahbar, c. 4, s. 142.
8. Şakayık-ı Numaııiyye, Iiüjköprüliizade Şemseddin A h m e d , s. 77. Eğilimleri
9. Mevzııat-ı U l u m , c. 2, s. 422.
10. M e n a k ı b n â m e .
t i . Kaza.
12. Tac-üt Tevarih, c. 2, s. 422.
13. Menakıhnâme.

B edreddin, tahsilini bitirince, iki yol karşısında bulundu. Ya

Rusum âlimlerinin gidişini takip etmesi veya Sofiyye arifleri
arasına girmesi gerekiyordu. Birinci yöııscmede genlik ve ürün,
ikincisinde tehlike ve yoksunluk vardı. Bununla beraber Resmiyet
âlimlerini bir türlü sevemiyordıı. Çünkü İslamiyeti onların suiisti-
male uğrattığına inanmakta idi.
"Hazreti Muhammed'in (aleyhisselaın) dininde iki esas bulunuyor;
biri Kuranı Kerim, diğeri herkesin akıl ve kavrayışı. Kitap ile halk
arasında ruhani bir sınıfa yer verilmemiştir. Fakat tatbikatta böyle mi
oldu? İmamı Azam Ebu Ilaıııfe, "Beni taklit etmeyin. Kanıtlarımı alın.
Neye dayanarak söylediğimi bilmeyenler için sözümle fetva vermek caiz
olaınaz." eliyor. Sair imamlar da ayın şeyleri söylemişlerdir. Halbuki bir
kısım Fıkılıçılar Kadı Ebu Yusuf'un "Halkın hadîs ile amel etmesi caiz
değildir. Ona lâzım olan Fıkıhçılara ııynıasıdır." sözünü ilere sürerek.
İslam ümmetini sapınca düşürmüştür. Önceki âlimler, hadîsin zâkiriyle
amel olunabileceğine inanmışlardı. Lakin tdklitçi bocaların mezhebi
galebe etti. Bunlar siyaset aleti ve riyaset yardakçısı olduklarından, emir
ve sultanların yardımlarına nail oldular Ümmetin halini düzeltmek için
uğraşanlar hep kahır ve azaba maruz kaldı. Nitekim Şeyhülislâm
Takiyyiiddin zindanlarda çürüdü. Her fırka bir mezhebe kapılanarak,
âyet ve hadîsleri kendi mezhep ve siyasetine göre yorumluyordu. İmamı
Gazali "İhyaul Ulum-el Dininde der ki: "Fakîhlerin yekdiğeriyle atış-
malarının sebebi emir ve halifelerin gözüne girmek ve o sayede paye ve
makam kapmaktır. Dikkat edilirse, mücadele ve muharebelerin en
ziyade Hanefiye ile Şafiîye beyninde olduğu görülür. Zira rütbe ve
makam ancak ikisinde bulunmakladır " Bu şiddetli ihtilaflar yüzünden
Müslüman memleketleri harap oldıı llaleıı dahi iki mezhep erbabı bir-
likte namaz, kılmıyor Bazılarının cemaatle namaz kılarken "amin"i
açıkça söyleyip, bazılarının gizlice z.ikr eylemesi, tevhit şahadetinde bir
kısmının parmağım kaldırıp diğerlerinin kaldırmaması karşıtlık ve düş-
manlığa büyük bir vesile olmaktadır. Mezhep kurucuları Allah'ın
resulüne istinat ediyorsa, bunlara lüzum ne? Bilhassa Müslümanlık
kolaylıktan ibaret iken, sonradan sayısız kayıtlara uğradı. Nazariyat ve
farklılıklarla doldu.
Osmanlı medeniyet binası İslam hükümleri üzerine kurulmuştur.
Fakat Muhammed dininin asli basitliğine Osmanlı Türkleri de sarıla-
nındı. Bunun başlıca sebeplerini Murad Bey "Tarih-i Ebü-1 Faruk "ta
gösteriyor: "Tavaif-i müliik denilen devrin muzır mahsulü olan dilenci ve
meddah alayları, padişah ihsanlarının çokluğu sebebiyle Osmanlı mem-
leketlerine hücum etmişti. Bu özel sınıf "Ahkâm-i şef iye miizayedeci-
leri" naınıyla bilinir. Mevki ve kisve itibariyle görünüşte pek muteber
idiler. Hakikatte ise şahsi menfaatten başka maksadı olmayan, şeriatı
kötü işerine vasıta eyleyen birtakım münafık cüheladan ibaretti.
Mütegallibelere yaranmak için türlü türlii tevil ve tefsirlerle din hüküm-
lerini değiştirmeye alışmışlardı. Osmanlı Türklerine iltihak edince
mesleklerinden ayrılmadılar. Ve Osmanlı saltanatını cidden bozdular.
Rumların da çok sayıda ve İslâm olarak camiaya karışmaları da tesir-
siz kalmadı. Bizans'ın çöküşü devrinde Keşişlik, İnzivacılık, Tcırik-i
dünyalık ilerlemişti. Her derede bir ayazma, her mezarda bir gaipten
haber verici bulunurdu. Mucize izharı, gaipten haber vermek, hastalık-
ları iyileştirmek, günahtan arındırmak, saadete kavuşturmak... Bunlar
birer alışveriş mevzuu olmuştu. O köhne şeyler hep Osmanlılara geçti.
İlk gazalarda şehit düşen kabile erkânının mezarları Rum ayazmaları
gibi derman arayan dertlilere ziyaret mahalli oldu, Meryem Ana kandil-
leriyle donandı. İstanbul'un kuşatılmasında fethin giin ve saatim tâyin
edenler bile bulundu. Bolaytr zaferim kazanan merhum Süleyman
Paşaya Semavî süvariler katıldı Bununla gazilerin şanı gölgelendirildi.
İslam dininin çığırından çıkarıldığım gören gözler eksik değildi. Lakin o
hareketleri padişahlar himaye ettiği ıçm ses çıkardamıyordu. Tez vakitte
Osmanlı medeniyeti asli İshım hükümlerinden hayli uzaklaşmıştır."
Bedreddin, cahilane tefsir ve müdahalelerle ilinin yanlış anlaşıl-
masından ve tatbik edilmesinden çok müteessirdi. Binaenaleyh tak-
litçi âlimler arasına giremezdi. Esasen Şeyh I knıelıiddin'in dersleri
tasavvufa karşı kendisinde kalbi bir özlem uyandırmıştı. Bu mesleği
daha saf ve samimî buluyordu.
Evvelce dervişlerin de ahvalini hiç beğenme/di. Onları dinden
ayrılmış bir taife vaziyetinde görürdü. I lalla biı gün yolda giderken
neyler çalınıp Semâ' edilen bir yere rast gelmiş, orada gördüğü
Hanefileri ney dinlemekten alıkoymuştu. Sofulara aşırı derecede
muhalifti. Hepsini açıktan açığa kâfir 'ilan ederdi. Bu hususta
önüne çıkacak ve kendisini susturabilecek kimse de yoktu.®
Halbuki şimdi Tasavvufa âşık olmuştu. Dervişlere müsamahalı
bir nazarla bakıyordu. Mutasavvıfların eserlerini inceledikçe, bu
irfan yoluna karşı biraz daha hayran kalmaktaydı. Bu irdelemeler
sayesinde fikir ve hisleri yükseldi. I lakikati ve bütün insanları daha
çok sevmeye ve daha geniş düşünmeye başladı. Gitgide gelişerek
mutasavvıfların ahlakını aldı. Artık bütün kâinatı apaçık görüyor,
herkesi derin bir şefkatle seviyordu.
Dinî bir inkılâbın yapılması gerekliğine tamamiyle inanmıştı,
istiyordu ki, İslam akidesi Tasavvuf üzerine istinat ettirilsin. Ve
bütün Müslümanlar ilahî ahlak ile donanmış olsunlar.
Sonradan diğer baz. sebepler zuhur etmeseydi, bu yüksek
zekânın sırf dinî bir reformcu olması çok muhtemeldi.

Tanıklar:
1. M e n a k ı b n â m e .
Öğretmenliği

B edreddin'in Mısır'da bulunduğu sıralarda ahval çok karışık-

tı. Salâhaddin Eyyubi'nin kurduğu devlet sona ermiş, Mısır
saltanatı alt tabakadan yetişmiş oldukları için tarihte Kölemenler
veya Memlükler diye anılan Türk reislerinin elinde kalmıştı.
Bunların arasında birlik yoktu. I l e p ııilak ve anlaşmazlık içindey-
diler. Bu uyumsuzluk erkeyi zaptetmek için fırsat bekleyen Çerke-
zlerin emellerini kuvvetlendiriyordu. <) sırada güzel bir vesile oldu.
Türk Memlüklerinin sonuncusu Melik I [acı Salih Bey küçük yaşta
bulunduğundan kendisine bir atağ tayini lâzım geldi. Devlet erkân
ve ümerası Çerkezlerden Berkuk'ıı seçtiler. Bcrkuk, sultan naibi
olunca, fırkasının kuvvetlenmesine ve Türklerin zararına olarak
zenginleşmesine var kuvvetiyle çalıştı. 789'da dayanabilecek bir
çoğunluk temin etmiş bulunuyordu. Ümeranın ittifakıyla hareket-
lerinde istiklâle mazhar oldu. Artık Melik-ül Salih'in adı bile
anılmıyordu. Türkler bunu hazmetmediler. 791'de kuvvetli bir ihti-

lal tertip ederek maksatlarına kavuştular. Berkuk, Kerek hapis-
hanesine gönderildi. Hacı Salih Bey de tekrar tahtına geçirildi.
Çerkezler, bıı mağlubiyete karşı lakayt kalmadılar. Esasen
Berkıık'un zamanında oldukça kuvvetlenmişlerdi. Sekiz buçuk ay
sonra B e r k u k ' u h a p i s h a n e d e n kaçırdılar. Berkuk dosdoğru
Kahire'ye geldi. Sultan Naibi sıfatını bir tarafa bıraktı. Sultan
Melik-üz Zahir Seyfeddin Berkuk unvanı ile tahtı işgal etti ve
Mısır'da hüküm süren "Çerkeş Menılükleri"nin birincisi oldu.
Dirayetli, ilim ve irfanı seven bir zattı. Kahire'deki Zahiriye
Medresesi ve Bcrkukiye Zaviyesi onun himmeti eseridir.
Bedreddin'in şöhreti her tarafa, hatta Sarayı Hümayun'a da
yayılmıştı. Övgüsünü duyan Berkuk kendisiyle görüşmek istedi ve
bir gün özgü surette sarayına davet etti. Olay, 798 yılına tesadüf
eder. Bedreddin o zaman 38 yaşındaydı. Ondan başka, bu davette
Hüseyin-i Alılati, "Mesııevi"yc şerh yazan İbni Haşim ve daha bazı
büyük şeyhler de bulunuyordu.
Hüseyin-i Ahlati, Bcrkuk'un şeyhiydi. Hükümdarın işitilmedik
d e r e c e d e inancını ve saygısını kazanmıştı. Bu zatın lakabı
Necmeddin Ayn-üd Devle'dir. Bitlis'in Ahlat kasabasında doğmuş,
Timur Salgı'nın doğuracağı kargaşalıkları evvelden keşfederek,
taraftarlarıyla birlikte memleketini bırakıp Mısır'a gelmişti. Nasıl
ki, Celâleddin Rumî'nin babası Bahaeddin Veled de, daha eski bir
z a m a n d a Moğol istilâsını ö n c e d e n anlayarak, H o r a s a n ' d a n
Konya'ya göç eylemişti. Hüseyin Ahlâti'nin veliliğine inananlar
olduğu gibi, kendisini Hakim (bilge) ve Hakîm bilenler de çoktu.
Duasını veya ilacını isteyenler kapısından hiç de eksik olmazdı.
"Usul-ül Alikâm" adlı eseri makbul kitaplardan sayılmaktadır.
O gece sabaha kadar sarayda zikir ve tevhid ettiler. Bedreddin,
K u f ' a n ı Kerim'dcn okunan parçaları tasavvufa uygun şekilde çok
ince ve yüksek manalarda açıklayıp yorumladı. Gerek Hükümdar,
gerek onun şeyhi zekâsına ve kemaline hayran kaldılar. Ertesi gün
Berkuk Hüseyin Ahlatî'ye ve Bedreddin'e iki cariye hediye etti.
Bunlar Habeşistan'dan getirilmiş çok güzel iki kızkardeş idi
Hüseyin Ahlatî'ye Mâriye, Bedreddin'e Cazibe denilen daha
küçüğü düştü. ( , ) '
Bedreddin'in Sarayla bu tarzda başlayan münasebeti yıllarca
uzadı. Berkuk, oğlu Ferec'in öğretmenliğini de ona verdi. (2) "Künh-
ül Ahbar"ı yazan Filibeli Âli, bu olaydan Bedreddin'in Seyyid Şerif
ile zamanın diğer bilginlerinden üstün olduğu neticesini çıkarıyor.
Doğrudur; her türlü imkân ve yetkiye malik bir hükümdarın en
cevherli ve faziletli kimseyi oğluna öğretmen seçeceğine şüphe yok-
tur. Bedreddin'in bu vazifede ne kadar emek sarf ettiğini tahmin
edebiliriz. Ancak tamamıyla başarılı olduğuna kail değiliz. Bir
şehzadeyi okutmak ve o afacan mahluku istenilen kalıba koymak
çok güç bir şeydir.
Berkuk, 10 yıl saltanat sürdükten sonra, 801 senesinde alıirete
göçtü. Mısır taç ve tahtı münhasıran F e r e c e kaldı. Bedreddin'in
öğretmenliği şöyle böyle az bir müddet daha devam edebildi. Şu
hesapça Sultan Ferec kendisinden üç yıl ders almış oluyordu.
Bu işten Hüseyin Ahlatî'niıı arzusu ile çekildiği hakkında tarihî
bazı rivayetler vardır. Fakat Hüseyin'i bu isteğe sevk eden sebep
meçhuldür. Kaynaklarımızın hiçbirisi bu bilmeceyi çözmüyor.
Bir Padişah'ın hocalığı sebepsiz bırakılmaz. Olayda mutlaka
kuvvetli bir sebep bulunmaktadır. Lakin bunun mahiyeti ne ola-
bilir?
"Varidat"m "Mnkaddeı>u>"smdc "Ferec'e bağlılığından İlâhî cezb-
eye mağlûp olduğu" söyleniyor. Şems Tebrizî için Mevlânâ'dan
şüphe eden, İmamı Âzam'ın ders takrir ederken öğrencilerinden
imamı Muhammed'i önüne almayıp arkasında oturttuğunu söz
tutamağı yapan kötü sanı erbabının bu ifadeden dolayı şüpheye
girmeleri mümkündür. Fakat o ciheti biz asla kabul edemeyiz.
Dervişliği

H üseyn-i Ahlatî'nin manevi nülü/.u dalıa birinci görüşmede

Bedreddin'in ruhu üzerinde ıleıin bir tesir bırakmıştır.
Bacanak olmaları da aralarında ayrıca biı bağ oldu. Fakat ne de
olsa hoca zihniyeti Bedreddin'in tabialiııda az çok bir eser, bir pas,
bir küf bırakmış olduğu için, hâlâ dervişlerle bir türlü kaynaşamıy-
or, onlardan adeta çekiniyordu.
Mesut bir tesadüf, Bedreddin'in fikirlerini altüst etti. Ahlatlı
Hüseyin'in aldığı Mâriye'dcıı Miı Hasan, ondan bir yıl sonra da
Bedreddin'in eşi Cazibe'den İsmail doğdu. Mâriye, doğan çocuğu
ve kardeşini görmek için, bir gün ( a/.ibe'nin evine geldi. Geceyi de
orada geçirdi. Bedreddin ile yüksek bahislere girişti. Kocasından
uyanmış olduğu için, açılan bahislerde Bedreddin gülün yanında
diken gibi kaldı. İşte o zaman Ik'dıcddin tasavvufun nazari kısmını
öğrenmekle hakikatin elde cdilemeyeceğini, bunun bir de amelî
tarafı bulunduğunu ve onsuz işin tamam olamayacağını hakkıyla
 anladı.
Ertesi gün İmam Şafiî'nin türbesine gidip bir hayli ağladı ve
Allah'tan bazı dilekler diledi. O r a d a n dışarı çıktı. Fakat ne
yapacağını ve nereye gideceğini bilmiyordu. Şeyhüniyye'deki odası-
na gitmekten vazgeçti. Düşünmeden ve istemeden dosdoğru tekk-
eye gitti ve Hüseyin Ahlatî'den nasip aldı.(1) Bu suretle zahirî
kemalâtı gibi, mânevi kcmalâtını da tamamlamış oldu. Tarikatının
silsilesi şöyle uzanır:
Hüseyin-i Ahlatî, Ebu I Feth Saidî, Ebu Midyen Mağbibî (ö: 589
H.) Ebu Said Endülüsî, Ebu-I Bcrckât Ali cl-Senmanî, Ebu-1 Fadl
İbrahim Bağdadî (o: 525 11.), Ahmed Gazali (ö: 517 H.), Ebu Bekr
Nessâc (ö: 487 II.), Ebu-1 Kasım Gürgâııî (o: 450 II.), Ebu Osman
Mağribî (ö: 373 H ) , Ebu Ali el- Kâtib (ö: 356 H ) , Ebu Ali Rudbarî
(ö: 322 H ) , Cüneyd Bağdadî (ö: 298 H.).
O günden itibaren, üstündeki ağır libasları çıkarıp kıldan bir aba
giydi, elindekini şuna buna dağıttı. Kitaplarının hepsini Nil'e savur-
du. Büsbütün vecd ve semâ'a, düşler âlemine daldı. Bir gün sokak-
ta düşüp kendisinden geçti. Arabayla tekkeye getirdiler.
Z a m a n geçtikçe, Bedreddin'in cezbesi artıyor, bazı bazı kendisi-
ni kaybediyor, benliğinden soyuluyordu. Mısır'da bulunan tanıdık
Türk vatandaşları onun bu halinden endişe duymaya başladılar ve
babasına haber vermek için Müyyed'i Rumeli'ye gönderdiler. Diğer
taraftan Kadı İsrail de oğlunun derviş olduğunu, cezbeye
düştüğünü haber almış, Bedreddin'i alıp nezdine getirmek için,
Şehne Mûsa adlı bir subaşıyı yola çıkarmıştı. İki yolcu Gelibolu'da
hatibin evinde buluştular. Nice yıllardan beri birbirini görmemiş
olduklarından ağlaşıp koklaştılar. Burada iki gün oturduktan sonra,
Müeyyed Edirne'ye hareket etti. Amcasına oğlunun sıhhat haberi-
ni ve ahvalini bildirdi.
Mûsa, Şam'a yanaştığı vakit, Hüseyin Ahlatî'nin zan ve tahmini
tahakkuk etmek üzere idi. Timur, Osmanlı Padişahı'nın bazı
hareketlerinden kırgındı. Yıldırım Bayezıd, T i m u r ' u n himaye
eylediği Azerbaycan hâkimi Tahir'in mülkünü yağma ve çocuklarını
katlettirmiş, düşmanı olan Irak hükümdarı A h m e d Celâyh/e ve
Karakoyunlu Emîri Yusuf'a hüsııükabul göstermişti. Timur Mısır
hükümetine de kızıyordu. Berklik, Timur tarafından kendisine tâbi
olmasını tebliğ etmek için gönderilen Şeyh Save namındaki âlimi
öldürtmüştü. Ferec de saltanat makamına geçince, Timur'un
akrabasından Otlamış'ı esir tuttu, limur, Berkuk'ün zamanında
idam edilen elçisi için tarziye istemek ve ( Mlamış'ı tahliye ettirmek
maksadıyla Ferec'in yanına iki elçi daha gönderdi. Ferec, 15 yaşına
yeni girmişti. Tecrübesizdi. Doğru düşünemedi. Elçileri Halep'te
zindana attırdı. Timur, bu gibi sebeplerden dolayı ( î a r p seferini
açmıştı. 803 senesinde Şam civarında I r r e e ile karşılaştı. Mısır
askeri bozguna uğradı. Şam ahalisinin çogıı kılıçtan geçirildi.
Muharebeye devam edip etmemek hususunda l e ı e ı ile komutan-
ları arasına ihtilaf girdi. Mecburen Mısır'a m at edildi.
Mûsa, Mısır ordusuna katılmış, onlarla bitlikle savaştıktan sonra
kaçmaya çalışırken, ağır bir ok yaıası alaıak csıı düşmüştü. Bunun
Mısırlı olmadığı anlaşılınca, kcyliyel l'inıııı'a aıv.edildi. Hakan,
Yıldırım Bayezıd'tan haber almak islediği için bu tutsağı derhal
huzuruna getirtti. Mûsa, Kaili Isıail adında bir bilginin, bir savaş
erinin kulu olduğunu, bu zalııı oğlunu almak için Mısır'a yol-
landığını, Bedreddin'in çok bııyıık bu alim ve mutasavvıf olduğunu,
Yıldırım Bayezıd'ın onunla görüşmek ve tanışmak istediğini, hattâ
şimdiden ona mahsus mükemmel biı medrese yaptırmış bulun-
duğunu söyledi. Timur, kendisini Mısır'a göndereceğini vadetti. Ve
filhakika Yıldırım Bayezıd'la çarpışmak üzere Osmanlı diyarına
dönerken vadini yerine getirdi
Subaşı, Mısır'da Bedreddin'le buluştu. Ağlayarak boynuna
sarıldı. Birkaç gün sonra, babasının yanına gitmesi için yalvarmaya
başladı. Fakat bir türlü razı edemedi. Bedreddin, o tarafa hiç yanaş-
madı. Sonunda Şehne Mûsa yalnız başına Edirne'ye dönmek
mecburiyetinde kaldı. Gördüklerini babasına anlattı. Kadı İsrail,
oğlunun tasavvuf yolunda ikinci bir Bâyezıd-ı Bistamî olması için
Cenabi Hakk'a dualar eyledi.(2)

Tanıklar:
1. Mevzuat-ı Ulum, c. 1 s. 748; Kiiuh-ül Akbar, c. 3, s. 148.
2. Menakıbnâme.

Timur'la Görüşmesi

B edreddin, riyazete fazla düştüğünden çok zayıfladı ve

sonunda hastalandı. Şeyhi kendisine günlerce elma şarabı
içirtti. Sığır dili yedirdi. Fakat bir fayda görülmedi. Nabzı yine her
yana oynayıp duruyordu. Hüseyin, ilaç ile tedavisini zor gördü. Bir
müddet, seyahate çıkmasını gerekli buldu. Şarka doğru bir gezi
yapmasını ve dönerken de Bitlis'e uğramasını tavsiye etti.
Bedreddin, günün birinde Mısır'dan ayrıldı. Dolaşa dolaşa
Tebriz'e geldi. Filhakika seyahat sıhhatine yaradı. O r a d a Timur'un
ovaya konmuş olduğunu öğrendi.
Timur, Suriye seferini bitirince, Erzincan'a geçmiş, Yıldırım
Bayezıd'dan Kara Y u s u f u n kovalanmasını istemişti. Yıldırım,
"Kelb-i Akur" (Kuduz Köpek) hitabı ile başlayan o meşhur mek-
tubu yolladı. Bu delice hareket üzerine araları büsbütün açıldı. İki
ordu Ankara önünde buluştu. Timur geceleyin hiç uyumadı. H e p
tedbir düşündü. Bayezıd ise şimdiye kadar mağlûp olmadığı için bu
muharebede de galibiyetini muhakkak bilip rahat rahat uyudu.
Halbuki arada büyük bir oransızlık vardı. Bayezıd'ın askeri 150,
Timur'unki 700 bin idi. Ondan başka son zamanda yapılan harca-
malardan dolayı askerî vazifeler ve savunmalar azaltılmış, bu hal
o r d u d a memnuniyetsizlik getirmişti. M u h a r e b e başlayınca
T i m u r ' u n nezdinde bulunan eski A n a d o l u Beyleri Osmanlı
ordusundaki askerlerini kaçmaya teşvik ettiklerinden ordunun
kuvveti daha ziyade azaldı ve mağlûbiyet gözükmeye başladı. İlkin
Veziriâzam Ali Paşa, Subaşı Hasan Ağa büyük Şehzade Süleyman
Çelebi'yi alarak Bursa yolunu tuttular. Sırp Kralı, bunları çeviriyor-
muş gibi görünerek ricat eyledi. İhtiyatta bekleyen Mehmet Çelebi
Amasya'ya, İsa Çelebi Balıkesir'e kaçtı. Şehzade Mustafa ortadan
kayıp oldu. Yalnız Mûsa Çelebi ile Yeniçeriler ve Kapıkulu askeri
padişahın yanında kaldı. E n c a m k â r akşam yaklaştı. Artık
mukavemete de imkân kalmadı. Mevlâııâ Hatifî'nin rivayetince,
Yıldırım bizzat Timur'u öldürmek fikriyle alemlerin bulunduğu
tarafa hücum etti. Germiyanoğlu, Yıldırım'ı tanıyarak Timur'a
haber verdi. Timur, Mahmut Han adlı serdarını üzerine saldırdı. Ve
Yıldırım ile Musa Çelebi'yi esir tutmaya muvaffak oldu. Timur, bu
galibiyetten sonra nereye gitti ise âdeti veçhile orasını yağma ettir-
di. Anadolu beylerini eski hükümetlerine yerleştirdi. Yıldırım
kahrından öldü. Timur da Semerkand'a dönmeye lüzum gördü.
Onun içindir ki, Tebriz'den geçiyordu.
Burada önemli bir meselenin kendi huzurunda hallini bilginlere
emretti. Bu aytışmadan kaynaklarımızın hepsi dem vurduğu halde,
neye ait olduğunu hiçbirisi açıklamıyor. Timur, ötedenberi âlimleri
sınamaktan, hatta yekdiğerine katmaktan çok hoşlanırdı. Halep
şehrinde geçirdiği üç beş gün içinde de bilginleri kısa bir sınavdan
geçirmişti. O vakıayı İbni Şahne şöyle naklediyor:
"Timur, kaleye girişinin ikinci güm'i (ilimleri ve kadıları istedi. Gittik.
âlimlerinin başkanı Abd-iil Cebbar'e hitaben, 'Söyle ki, feth ettiğim
memleketlerin ulemasına sorup da sarih cevap alamadığım bir meseleyi
kendilerinden soracağını. Bunlar da o şehrin uleması gibi olmasınlar.
İçlerinde en âlim ve fâzıl kim ise o cevap versin ve söylediğini bilsin.
Ulema ile görüş alışverişim, bilgi ile ihtisas ve kaynaşmam vardır.'
Büyük Kadı Şerafeddin, beni Halep müftüsü sıfatı ile tavsiye eyledi.
Timur, bazı şeyler söyledi. Abd-iil Cebbar, suali Aı apçaya çevirdi: 'Diin
bizden ve sizden maktul düşenlerden hangileri şehittir? Bizim maktuller
nıi, yoksa sizden ölenler ini?' Herkes sustu. Sultanın ulemaya bazı güç
meseleler irade ederek cezalandırmaya sebep ittihaz ettiğini işitnıiştik.
Kendi kendimize, bizi aldatmak istiyor, dedik. Mecburen cevap verdim:
Bu bir sualdir ki, Resülullâh efendimize de tevcih edilmiştir. Bir k'rabî
Cenabı Peygambere, kimisi hamiyet, kimisi şecaat göstermek, kimisi
şöhret kazanmak için harb eder. Bunların hangisi hak yolundadır? diye
sordu. Resuli Ekrem, îlây-ı Kelimetullah maksadı ile savaşanların şehit
olduğunu beyan buyurdu..'. Timur, Hub, Hub, yani güzel, güzel... dedi
ve daha tatlı konuşulmaya başlandı. Son suali şu oklu: ' Ali ile Mııaviye
hakkında ne dersiniz?" Kadı Şerafeddin'e ne cevap vereceğimi sordum.
Çünkü Timur Şiî idi. Oııa mülayim bir şey söylemek lazım geliyordu.
Şerafeddin'i dinlediğim sırada, Kadı İlmiiddin bir söz söyledi ki, meali,
'Onların cümlesi müçtehitdirlcr ' demekten ibaretti. Tinıur, bundan son
derece hiddetlenerek. Hak Ali 'dedir. Mııaviye zaliın, Yezid fesatçıdır. Siz
Halepliler Şam elliline tâbisiniz. Onlar Yezididirler. Hüseyni katlettiler.'
dedi. Ben Maliki'nin sözünden özür dilemek suretiyle Bir kitapta
gördüğünü söyledi. Mânasını bilmez..' dedim. Hakan genişlendi ve eski
haline döndü."
Tebriz bilginlerine sorulan ilmî meselenin de böyle çetin ve belki
daha elastikli bir şey olması muhtemeldir. Nitekim bir türlü hal
edilemiyor, birinin verdiği hükme diğerleri kail olmuyordu.
O mecliste hazır bulunanlardan birisi de Sirezli Şemseddin
M e h m e t Cezerî idi. Timur, Bursa'yı zabtedince, Şemseddin Fenarî
ile Seyyid Buharı ve Mehmet Cezerîyi orada buldu. Hepsini
Semerkand'a getirmesini teklif etti. Cezerî razı oldu. Diğerleri
makbul özürler göstererek muvafakat etmediler. Timur, Suriye ve
Ankara facialarından sonra, Kütahya'da bulunduğu zaman, Şeyh
Cezeri'yi elçi vazifesiyle Mısır'a göndermişti. Tekrar Otlamış'ın
bırakılmasını, sikke ile hutbede adının söylenmesini istiyordu.®
Şeyh M e h m e t Cezerî, orada Bedreddin'le tanışarak, onun üstün-
lüğünü ve iktidarını teslim etmişti.
Nazmizade'nin rivayetine göre, Timur'un Bursa'dan ayrılışı 804,
ölümü 807'de olmuştur. Aradaki uzun mesafe göz önüne alınırsa,
Tebriz'e 805 içinde varmış olduğuna ve bu söyleşmenin o tarihte
cereyan eylediğine hükmetmek lazım gelir. "Zcıfenıâme" kitabının
sahibi Şcrafeddin-i Yezdî, Hakan'ın Tebriz'de 20 kaldığını söylüyor
ve bu süre içinde ulemaya birçok söyleşiler yaptırdığını doğruluyor.
Şeyh Cezerî, Bedreddin'in bu esnada Tebriz'de bulunduğunu
bilmeksizin ihtilafı teşkil eden meselenin ancak onun tarafından
hallolunabileceğini Timur'a arz ctti.<2) Bu isim Hakan'a yabancı
gelmedi. Şam civarında bir tutsaktan da bu adamın medhini duy-
duğunu hatırladı. Derhal getirtilmesini emretti. Bedreddin ile
beraber Rum diyarından gelen bazı Acemler, onun da Tebriz'e
ulaşmış olduğunu haber verdiler. Bu güzel tesadüfe hayret edenler
çok oldu.
Tarihî rivayetlere rağmen, biz bu olayı ne bir tesadüf eseri telâk-
ki ederiz, ne de Mehmet Cezcrî'nin falcılığına inanırız. Koca
Sirczli, Bedreddin'in gelişini yol arkadaşlarından duymuş ve bun-
dan habersiz görünerek hükümdara ilhamı (illuminatique) bir jest
yapmak istemiştir. Nitekim "Meııcıkibııâ))ie"de de aynı telâkki
görünmektedir..
Bedreddin aranmaya başlandı. I lerkes gibi o da ulu yoldan geçen
askerleri seyrediyor, bunların içinde O s m a n l ı l a r d a n Timur
ordusuna katılan kanı bozukları gördükçe içi burkuluyordu. Bu
sırada onu arayan yasavullardan birisi yanına vardı. Şeyh
Cezcrî'nin kendisini davet ettiğini söyledi. Ve saygı ile Bedreddin'i
beyaz bir ata bindirdi. Mehmet Cezerî çadırların önünde sabırsı-
zlıkla onu beklemekte idi. İki dost biribiriyle kucaklaştılar. Oradan
otağa gidildi. Otağın içi İran ve Turan âlimleri ile dolu idi. Cezerî,
Bedreddin'i Hakan'a takdim etti. Timur, memnuniyet gösterdi ve
yan tarafına oturttu. Bedreddin'in üstündeki elbise çuldan ve
abadan idi. Bu kıyafetle bir bilginden ziyade bir köylüye benzerdi.
Bazı Acem âlimlerinin göz ve dudaklarında istihza gülümsemeleri
beliriyor, içlerinden "Bu derviş de kim?" dedikleri açık bir surette
seziliyordu. Yeniden bahse başlandı. Cezcrî'nin tembihi veçhile,
Bedreddin onların sözlerine karışmadı. Konuşmalar yine uzadıkça
uzadı ve kesin bir cevap veren olmadı. Hakan, Bedreddin'e işaret
etti. Bedreddin'in söylediklerine hiçbir kimse itiraz edemedi.®
O r a d a hazır bulunan bütün âlim ve fâzıllar verdiği hükme, bilgi ve
zekâsına hayran kaldılar.
O günden itibaren Timur'un ona karşı muamelesi çok samimî ve
saygılı bir şekilde devam eyledi. I ler gece çadırına gidiyor, saatlerce
sohbet ediyor, gündüzleri Bedreddin ı otağına çağırtarak yalnızca
konuşuyordu/ 4 '
Taşköprülüzade'nin ifadesine nazaran, Hakan gönlünü yapmak
için kendisine birçok kıymetli şeyler hediye etmiş ise de, Bedreddin
zengin olmak hırsını taşımadığından hiçbirini kabul eylememiştir.
"Menâkibnâme"de üç teklifde bulunduğunu söylüyor:
1. Kızını Bedreddin'in alması.
2. Şeyhülislâm olması.
3. Herhangi bir memleketin emrîliğini kabul etmesi...
Bu göz kamaştırıcı ihsanların da hiçbirisi Bedreddin'i tatmin
edemedi. Çünkü onun en büyük arzusu hak yolunda hizmet ve
ibadette bulunmak ve nihayet Hüseyin Ahlatî'ye söz vermiş olduğu
için vefatında şeyhinin yerini boş bırakmamaktı.
İşin hayırlısını anlamak kastıyla bir gece istihareye yattı.
Rüyasında şeyhi tarafından bir şahin geldi. Gagasıyla onu alıp
Mısır'a götürdü. Uykudan uyandığı zaman, Cazibe'nin kölesi
Feyyumlu Kasım'ı yanında gördü. Bunu Hüseyin Ahlatî bir önsezi
zoruyla göndermişti. Bedreddin hemen sırtına kara kıldan bir aba
geçirdi. Oradaki eşyadan bir çöp bile almadı. Kasım ile o gece yola
çıktılar. Bedreddin, Timur'un kendisini bırakmayacağını iyice
bildiği için gizlice ayrılmayı daha uygun buldu. Geceleyin yürümek, Şeyhliği
gündüzün ya bir mağarada saklanmak veya bir kaya dibine sinmek
suretiyle dört günde Ahlat'a geldiler. Ertesi gün de Bitlis'e
vardılar.' 5 ' Halvetiyc kollarından Zeyıı iyye tarikatını kuran meşhur
velilerden Zeynuddin al-Hâfî (o: II.) medresesine kondular ve
ona misafir oldular. Bedreddin'in geldiğini duyanlar ziyaretine
koşuştular. Kalenin muhafızı Şir Alî, Hüseyin Ahlatî'nin
yetiştirmelerinden olduğu için ilk gelenler arasında idi. Bedreddin
burada ancak üç gün kaldı. Ondan sonra, hayvanlar tedarik edilip
Şir Ali'nin de refakati ile Diyarbakır, Halep ve Şam yolundan
tekrar Nil'e kavuştu.
B edreddin'in tekkeye ulaşması, bulun dervişleri aşırı dere-
cede sevindirdi. Akşamüstü I lüscyin Ahlatî kendisini odası-
na çağırdı ve orada Erbain çıkarmasını (40 gün hücrede çile çek-
mek. Y. N.) teklif etti. Bedreddin, Erbain'e girmeden önce,
çocuğunu görmek istedi. İsmail'i getirmek üzere Kasım Cazibe'ye
Tanıklar: gönderildi. Mâriye, Bedreddin'in eve gelmesi ricasında bulundu.
1. Mufassal, c. 1, s. 594.
Bir gün ve iki gece evinde kaldı. Ondan sonra birbiri ardınca üç
2. Mcvzuat-ı Ulum, c. 1, s. 748
3. Künh-ül Ahbar, c. 3, s. 143.
kere Erbain'e girdi. Yemeden, içmeden halvette geçirilen bu uzun
4. Menakıbnâme. ve yorucu günler Bedreddin"i çok zayıflattı. O kadar ki, sesi işi-
5. Tac-üt Tevarih, c. 2, s. 422. tilmiyor, göz kapakları kapanmayarak açık kalıyordu.
Takatsizlikten ayakta duramadığı için namazların sünnetlerini otur-
duğu yerde kılıyordu. Hüseyin Alılati başka bir Erbain çıkarmasına
mâni oldu. Israrına karşı "İstediğin sendedir. Senden Irak
değildir." dedi. O gece kendisine son sırlar perdesini açtı ve hilâfet
verdi.

Çok geçmeden, Hüseyin Ahlatı cuma namazını kılmak üzere git-
tiği Tulun camiinde hastalandı. El üstünde tekkeye getirdiler.
Yerine B e d r e d d i n ' i n geçmesini vasiyet etti. Son dakikada
Bedreddin'e d ö n ü p "Ey Rum mülkünün Mansûru!.. Canını dost
yoluna vermek gerektir." diyerek güldü. Bu acı tebessümün
arkasından gözleri yaş ile doldu. Biran sonra cankuşu göklere uçtu.
Bedreddin, şeyhinin işaretinden müteessir olarak bir hayli
düşündü. Bir müddet geçince, hak yoluna teslim olmak yolunun
yolcusu olduğunu göz önımc getirip sükûn ve teselli buldu. O sıra-
da, birinci ve üçüncü beytlerini dünyadan gidinceye kadar güzel
sesli dervişlerinden birine sık sık okuttuğu Yunus Emre'nin şu
nefesi gönlünü kapladı:
"0/ diirrü Yeliıııiııı ki görmedi hem ıııııman
Bir katreyim illâ ki ımımana heııim ımıman
Gel mevc-i acaip gör deryayı ııilıaıı gizler
Zi bahr nihayetsiz kat rede olur pıınlıan
Dem ıırnıaz idi Mamur tevhid-i Ene-el Hakdan
Aşk darına dost ziilfii asmıştı beni üryan
Bunda demedi mecnun Leylî adını mevzun
Kâh Leylâ idim anda. kâh mecnun idim hayran
Bu âleın-i Kesrette sen Yıısııf. men Yakııb
01 âleın-i Vahdette ne Yusuf ve ne Kenan
Yunus ulaşmadın can kalıbına düşmedin
Aşk tadı ile mest geldîim. hem mest gideriim bundan
Bu cismim belasıdır adım Yunus olduğu
Zâtını sorar olursan sultana benim sultan."
"Küııh-ülAJıbar"da Bedreddin'in Mısır'a dönüşünde şeyhini vefat
etmiş bulduğu naklediliyorsa da, tarihçilerin ekserisi bizim
yazdığımıza kaildir. Keza Evliya Çelebi "Seyahatnamesi"nde büyük
bir hata yer almıştır. Güya Hüseyin Ahlatî'nin mezarı Van
Gölü'nün kuzeybatı kenarında, eski saraylar mevkiindedir. Halbuki
bu söylenti doğru değildir. Türbesi Mısır'dadır ve halen ziyaret
edilmektedir. Kahire'de Ahlatlılar isminde bir mahalle de vardır.
Bedreddin'in tekkede geçen hayatı hiç de rahat ve sükûn görme-
di. Her taraftan gelen post meraklısı halifeler Bedreddin'i çeke-
meyerek dedikodu yapmaya başladılar. Kendilerinden daha genç
olduğunu ileri sürdüler. Hiç olmazsa yalandan bir "Seyyid" unvanı
takınmamış olmasına itiraz ettiler ve nihayet ondan ziyade bu yerin
ehli olduklarını iddia edecek kadar küstahlık gösterdiler.
Bedreddin, içlerinden birini seçmelerini ve kendisi de dahil olduğu
halde, hepsinin ona biat etmelerini söyledi. Bu teklif karşısında da
birleşemediler. (1)
808'de Mısır Sultanı Ferec'iıı aleyhindeki ccreyan da şiddetlendi.
Bu, Suriye mağlûbiyetinde başlamıştı. Hükümdar, gizlenmeye
mecbur kaldı. Eski talebesinin uğradığı felaket Bedreddin'in sıkın-
tısını büsbütün artırdı.
Bu tekkede, bu uzlet ve inziva yerinde ne işi vardı? Burada ne
yapacaktı? Ne fazla bir şey görecek ve ne de fazla bir şey göstere-
bilecekti. Bu ise mesleğine aykırıydı. Bedreddin için hayatta iki
gaye vardı: Biri öğrenmek, diğeri öğretmek... Sırf Hüseyin
Ahlatî'ye olan hürmetinden, bağlılığından ve bilhassa ona söz ver-
miş olmasından bu zahmetlere katlanmıştı. İlelebet bu tekkeye
bağlı kalamazdı. Esasen son zamanlarda fikirleri, inançları büyük
değişmelere uğramıştı. Tekkenin postnişinliğini isteklilerin hepsine
birden bıraktı. Fiilen şeyhliği ancak altı ay kadar sürebildi. 2

Tanıklar:
1. M e n a k ı b n â m e
2. Şakayık-ı Numaniyye, s. 78.

Uyanış Belirtileri

B ir taraftan Tebriz seyahati, diğer taraftan I iüseyin Ahlâti'nin

hilâfet verirken bazı hakikatleri açıklaması vc onun ölümün-
den sonra tekkeye üşüşen açgözlü Arap halifelerinin marifetleri
Bedreddin'in maneviyatı üzerinde çok derin tesirler yaratmış, A r a p
mezhep ve tarikatlarının Türk ruhunu teshir edebilecek kudreti
haiz olmadıkları kanaatini kendisinde uyandırmıştır.
Filhakika İslam dini en ziyade Arap kavmini gözetmiş, diğerlerine bir
kıymet vermemiştir. Cennet ve cehennem bile Arap'ıtı fikrine ve duy-
gusuna göre temsil edilmiştir. Soğuk iklimde yaşayan bin ateş görünce
hoşlanır. Fakat Arap 'ııı gözünü yıldıran zaten sıcaklıktır. Arap güneşin
kızgın hararetinden usannııştır. Cehennemin zift ve katran dolu kazan-
ları oıııı daha ziyade korkutur. Keza Anıp'ııı en çok hasret çektiği sıı,
ağaç, gölge ve serinliktir. Cennette bunların hepsi vardır. Arabııı latif
cinse meyli fazladır. Huri ve (idman o meylin karşılığıdır. Türk bünyesi
İslam dininde göz önüne alınmamıştır. Onun içindir ki, dar ve nıttsama-
hasız Ehli sünnet akaidi Türk ananesine uymadı.
İslam dininin o kadar farz ve sünnetleri yetişıniyormıış gibi, her
tarikat pîri de kendi galeyan ve tecellisine göre bir âyin kıırdu.
Abdulkadir Geylânî "Devran"ı, amcası Ahnıed Rifâî "Zikr-i Kıyam"ı,
İbrahim Halveti "Darb-ı esnıa'yı Mevlâııâ Celâleddin Rıtnıî "Semâ"ı.
tamim etti. İnsanı yoran ve kıskıvrak bağlayan bu lüzumsuz şekiller ve
merasim Türk'ün serbest ve engin gönlünü saramadı. Türk, Mazhaı 'da,
Kudııın'da veNay'da lıep Arap çeşnisini buldu. Kopuz oııcı daha uygun-
du.
Türk içtimaî hayatında kadının, kadınlarla beraber tertip edilen sazlı
ve şaraplı Şölenin büyük bir ehemmiyeti vardı. Han ve hatun riyaset
makamını müştereken işgal ederlerdi llatıııı, han gibi başkomutan da
olurdu: Nasıl ki, Tiınoçiıı'iıı Anası senelerce eline ve ordusuna hâkim
ölmüştür. Elıli sünnet âlimleri ise kadını umumi hayat dışına atmak
istiyorlar, şölenleri de şer'an yasak görüyorlardı. İslam'ın sıkı ahkâmı
Türkmen hayatiyle bir türlü telif olunamadı. Bu muğlak itikat sistemleri
Türk 'ün basit ve sade akidelerini, ananelerini ve eski dininden bazı
kısımları tamamen izale edememiş tiireci ve milliyetçi Türk türesini,
milliyetini hiçbir zaman unutmamıştır. Her kavmi Acem diyerek hakir
gören Araba, bu ezeli düşmana ve onun, kozmopolit mefkuresine Türk
ısınamadı. Hürriyet zevkini, istiklâl aşkını Alevî ocağında buldu. Millî
azatlık hissini orada duydu.
Türk, hilekâr Arap'tan ve riyakâr Acem'den mâneıı çok çekti. İleri
giden her adımı bunlar çeııkelediler. Araplar Gazııevîlere, Isfahan
Tufeylileri Konya Selçııkîlerine yapıştı. Selçuk'ıııı torunları Keykubad,
Keyhiisrev oldu. Türk töresi, Türk dili yerine Gazne'de "Şelınâme",
Konya'da Mevlâııâ'nın "Mesnevi"si zafer buldu. Gaznevî. Karahanlı,
Selçııkî, Osmanlı padişahları Arabın halifelik aşısı ile hep Sünnîliği
müdafaa etliler. Fakat halkın çokluğu Sünnîliğe pek az temayül göster-
miştir. Daha ilk Selçııkîler zamanından itibaren Türkmen boyları ile
beraber birçok Türkmen babaları, Orta Asya, Harzeni ve Horasan 'elan
Yesevî dervişleri Anadolu'ya gelmeye başlamıştır. Türk töresine, Ali
adına and içen, bel bağlayan bu canlar yer yer zaviyeler açtılar.
Kalenderîler, Hcıydarîler, Bâbâîler, Ahiler, birbiriyle sıkı surette ilişkileri
olan bu cemaatler Alevîlik ile birlikte Türklüğü yaşatıyorlardı. ,
Alevîlik cereyanı, bazılarının zannettiği gibi İran mahsulü değildir.
Şiîlik cereyanının ve İslam sofuluğunun İran'dan gelnienıiş olduğu
şarkiyatçı Goldziher, Nöldeke, Profesör Loıtis Massignoıı ve Fuat
Köprülü gibi kuvvetli âlimler tarafından ispat edilmiş bulunmaktadır.
Senelerden sonra Şiîliği İran 'da tesis eden yine bir Türk, Karakoyıınlıı
hükümdarı Uzun Hasan Bey'in torunu Şah İsmail Safevî ve ona yardım
yapan yine Türknıeıılerdir.
Türk, millî ananesini her yerde arayacak ve mutlaka bulacaktı. Diğer
şeyler hep ciladan ibaretti. Netekinı Türkler arasında ilk yayılan
Yeseviye tarikatında eski Türk ananelerinin izleri ve Tiirk Şanuınilerin
bazı hususiyetleri apaçık görünmekledir.1 Ankara Ahileri, Amasya 'nııı
Bâbâîleri Yesevî tarikatından yetişmiş, Karamanoğullarıntıı babası
Nııreddin Siıfî, Aydıııoğıtlları, leke ve llamidogullcırına tâbi mem-
leketler halkı, Aşık Paşazade'ttiıı Ahiyan, Abdalaıı, Bacıyım meyatıında
"Gaziyaııı Rum" dediği Uçbeyleri bilvasıta lıep o ocaktan ateş almıştır.
Biiyiik Tiirk idealisti Hacı Bektaşi Veli, Alımed Yesevî'nin öz
torunudur. Anası Hâleme Hatun Alımed Yesevî'nin kızıdır. Hacı Bektaşi
Veli"ııiıı son Miizebzeb Selçuk Devrinde Kırşehir'de Suluca
Karahüyiik'te uyandırdığı meşale paslı gönülleri aydınlattı. Oııım
maneviyatı tesiriyle kara posta el vuran, Ali'ye iman eden, hak yoluna
can ve baş koyan erenler büsbütün çoğaldı. Yunus Emre 'ııiıı sâf Türkçe
nefesleri Anadolu ve Rumeli'ııiıı her tarafında istekle karşılandı. Baba
İlyas Horasan'ı'ııiıı hafidi ve Muhlis Paşcı'ıım oğlu Aşık Paşa nın sâf
Türkçe "Garibnâıııe"si her yerde heveste okundu. Gerçi Mesnevi de
Alevidir. Fakat dili ve sesi Farisi olduğu ve içinde Tiiı k ateşi bulunmadığı
için istenilen zevki ve sıcaklığı vermemiştir. "Mesnevi", Acem edebiy-
atının Anadolu 'da yayılmasına ve Mevlevilerin beyaz tennııreli âyinleri
Acem ateşperestlerinin beyaz entarilerle yaptıkları ibadetin memleke-
timize sokulmasına sebep olmuştur.
Esasen Mevlâııâ milliyet diye bir şey tanımıyor. "Tiirk" kelimesini
Moğol ve köylü mânalarında kullanmaktadır. Selçukluları da Rum ve
Yunan diye anıyor. Onıııı nazarında Türk daima yıkıcıdır. "Görmüyor
musun, diyor. Tanrı bir yeri harap etmek dileyince Türkleri yolluyor. "2
Eflâkî, Hünkâr Hacı Bektaşi Veli'nin Mevlâııâ Celâleddin Rumî çağ-
daşlarından olduğunu ve aralarında zıddiyet bulunduğunu yazar.
Doğrudur; Mevleviler Arap ve Acem harsına (kültürüne) fazla bir kıymet
verdiklerinden daha o zamandan beri Türkmen babalarına fena bir
gözle bakmışlar, onları kendilerine rakip görmüşlerdir. Aşık Paşa,
"Gcıribnâme"sini yazarken Arap ve Acem tuzağına düşmemiş, sırf
Türk'ü düşünmüş, onu Arap ve Acem baskısından kurtarmak, onun
güzel dilini ve idrakini yük seltmek istemişi ir. Bir taraftan Bak şu ezrak
pı'ış (Riya ve hile giyinmiş) sofu çarkına" diye Mevlevi âyinine ve neyine
kızıyor, diğer taraftan Türk sazına ve sözüne yeni yeni ufuklar açıyor...
Mukadder olan da bu idi. Türk dili ve Kopuzu nihayet muzaffer olacak-
tı. Nasılki, Osmanlılıkta Türk dili hâkim oldu ve Farisi dili Selçukî
devleti ile birlikte resmiyetten düştü. Gerçi Alevî zümrelerin yardımıyla
meydana gelen Osmanlı İmparatorluğu'mın mezhebi de Sünnî idi.
Fakat devletin istinat ettiği ordu kamilen Bektaşi idi. Hacı Bektaş
tarikatının Yeniçeriye yaptığı nefes, Türklük aşısı bu orduyu büyülemiş,
dönmez ve yenilmez bir mertebeye ulaştırmıştı. Hacı Bektaş'm âyini
Türk ve Tiirkçedir. İşte bütün sihir ve füsun bundadır.
Tiirk Alevîliği kurucularının en belirgin ülküsü Tiirk dilini, Soyunu,
kanını korumaktı. Türk Alevîsi, yabancı ile evlenmedi. İki kadın almadı,
talâk yapmadı. Yardımlaşma ve dayanışmayı hakkıyla icra etti. "Benim
malım, mülküm." demedi, "Her şey ve herkes" dedi. Dilini bozmadı.
Töresinden ayrılmadı. Mukaddes bildiği ocağına hizmet etti. Yaşlılara
dede, baba, bacı, kardeş dedi. Gençlere hürmet ve muhabbet gösterdi.
Sazııu elinden düşürmedi. Sözünü Türk dilinin gözettiğinden ayırmadı.
Turan elinden nasıl göç ettiyse, Oğuz Töresinde şölen âyini nasıl
açılırdıysa, o da Ali er meydanını, muhabbet meydanını öyle açtı. Hacı
Bektaş meydanında bal, ayran, kımız sundu. Kadın tesettür yapmadı.
Dişi, erkek farklarına bakılmadı. Töresini muhafaza eden Alevîler kâh
Celâlî, kâh Zındık, kâh Müllıit oldu. Anadolu baştan başa ferdî ve içti-
maî istiklâlleri için çarpışan Türklerin kemikleri ile, kanları ile doludur.
Anadolu isyanları, Asya huruçları daima din perdesi altında türeyen
Türk istiklâlinin cidalidir. Türk ve Turanlı hep bıı ınillî aşkın kokusu ile
ınest olmuş, fakat yabancılar oııu aldatmaya çalışmıştır. Alevî âyin ve
erkânı Oğuz Töresi'hin, Şaman Türk çadırının ayındır, gayri değildir.
Bir Şaman mabediyle bir Bektaşi tekkesi aynı şeydir3 Bektaşilik, millî
benliktir ve asırlarca millî harsın kaynağı olmuştur. Dinî istibdat içinde
ilk hürriyet havası onda teneffüs edilmiştir
Bedreddin, Anadolu'da bu dinî cereyanları, bu Türk kaynaş-
masını düşündükçe büsbütün sıkılmaya başladı. Ağır A r a p kokusu
onu tiksindiriyordu. Artık memleketine d ö n m e k , anasını ve
babasını ziyaret etmek arzusu kalbini dağlamaktaydı. Tahsilini
burada bitirmiş, istibdat ve esarete ııcfreli, halk ve istiklâle muhab-
beti önce bu ehramlar diyarında his etmişti. Hafızası Mısır
hatıraları ile doluydu. Sarayın sefilıanc hayatı, büyüklerin küçük-
lükleri hep dimağında izler bırakmıştı. Bilahare ortaya koyduğu
içtimaî akidelerin üremesine o hatıraların çok tesiri olmuştur.
Tanıklar:
1. Türk E d e b i y a t ı n d a İlk Mutasavvıflaı, M. I uad Köprülü.
2. M e n a k ı b - a l Ârifîıı, Eflâkî.
3. Tekke Alevîliği, İçtimaî Alevîlik, Baha Said, (Türk Y u r d u ) .
Memlekete Dönüş

B edreddin, bir gün dostlarına veda ederek eşi vc çocuğu ile

birlikte Kahire'den samimî ve caııa yakın ufuklara doğru
açıldı. İki konak ayrıldıktan sonra, tekkedekiler gidişini duydular
ve birbirine girdiler. Bunlardan 17 kişi lekkeyi bırakıp Kudüs'te
Şeyh'e yetiştiler ve maiyetine girdiler.
Evvelce Kudüs'te hukluğumuz Ali Keşinin çoktan ölmüş, yerine
oğlu İdris geçmişti. Bedreddin'i yanında alıkoydu. Kendisine mürit
oldu. Şam'a kadar da eşlik etti ve onu onurlandırdı.
Şam'da bir hafta kaldıktan sonra Ilalep'e geldiler. Halep'te
Türkmenlerden bin kişi karşılamaya çıktı. Hepsi Şeyh'e biat ettiler.
Burada bir tekke yapmak ve Bedreddin "i başka tarafa salmamak
istediler. Fakat bir türlü kandıramadılar.
Orada iken Fcrec'in tahtını kurtardığını işiterek çok sevindi.
Ferec'in yokluğunda 8 yaşındaki kardeşi saltanata geçirilmiş,
hükümet işleri birtakım cahillerin eline düşmüştü. Ferec, üç ay sak-
lanıp fırsat kolladı ve zamanında idare başına geçti. Daha 6 yıl
saltanat sürdü. 815'te kendi komutanlarından Şeyh Nevruz ile Şam
civarında yaptığı muharebede öldü.
Bedreddin Halep'te fazla durmadı. Konya'ya geçti. Burada kendi
şehrine gelmiş gibi rahat eyledi. Konyalılar eskiden okuduğu
medresenin yanında düzenli bir evi onun oturmasına tahsis ettiler.
Medreselilere her gün evinde yemek yedirmekle haz duyardı.
Birçok âlimler Bedreddiıı'c mürit oldular.
Sofuları pek de sevmeyen Karamanoğlu, Şeyh'in Konya'da dur-
masını istemiyordu. Zoraki şekilde sarayına davet edip ziyafet
verdi. Söz arasında bir münasebet getirerek Şeyh'ten keramet
göstermesini istedi. Bedreddin yemiş ağaçlarının nereden bittiğini
sordu. Karamanoğlu, gülerek topraktan yetiştiğini söyledi.
Akarsuların nereden çıktığını sual etti. Bunların da yerden çıktığı
cevabını aldı. O n u n üzerine "Bizden sen keramet iste. Dünya ker-
ametle doludur. Bu yolda toprak'ölursan, bütün yemişler senden
biter. İçin, dışın kerametle dolar. Hikmet pınarları senden çıkar."
dedi. O anda dervişlerine d ö n ü p zikir etmelerini emretti. Şeyh de
onları izlemeye daldı. Karamanoğlu, bu mânevi âlem içinde ben-
liğinden geçmiş, ruhu yükseklere çıkmıştı. Gönlündeki perdeler
birer birer kalkıyor, her defasında başka bir âlem seyrediyordu.
Eski haline döndüğü zaman Şeyh'in ayağına kapandı. Ve ondan
nasip aldı. (1)
Hamîdeddin Aksarayî, Bedreddin'in Konya'da olduğunu haber
alınca Bursa'dan buraya geldi. Bedreddin ile beraber günlerce baş
başa söyleştiler. Somuncu Baba lakabı ile de anılan bu zat
Kayserilidir. 815'te Aksaray kasabasında ölmüştür. Tasavvuf
lisanıyla yazdığı "Hadîs-i Erbain Şerhi" bilgisine şahittir. Ariflerin
biıyüklerindendir. Hacı Bayram Velinin mürşididir. Bedreddin'in
verdiği derslerin Bayramiye tarikatına ve ondan geçen yüz yılda
türeyen Muhammed Nür-iil Arabi'nin Melâmiye'sine tesir etmiş
olması çok muhtemeldir. Bilindiği üzere Melâmîlik, vahdeti vücut
nazariyesini aşırı biçimde benimser. Bu münasebetleri incelemek
ve bir neticeye bağlamak faydalı olur. Ancak konunun derjjıliği
hasebiyle ayrıca incelenmesi daha uygundur. Karamanoğlu,
Bedreddin vasıtası ile Hamîdeddin'i sarayına davet etti. Onlarla
uzun uzun görüştü ve her ikisine bol bol iyilik ve ihsanlarda bulun-
du.
Bedreddin, daha hayli zaman Konya'da oturacaktı. Fakat yıllar-
ca devam eden ana ve baba hasretine tahammülü kalmamıştı. Bü
sebeple oradan kalkıp Tire'ye doğru hareket elli. Tire, o zamanlar-
da Aydınoğlu'nun merkezi idi. Hacı Bektaşi Velinin (Allah, sırrını
kutlasın.) Fatiha Sûresi hakkında yazdığı bir tefsir kitabının yanan
Tire Kütüphanesinde yakın yıllara katlaı mıılıafa/.a edildiği ve
Aydınoğlu'nun Alevî olduğu malûııı bulunduğuna göre, Tire muhi-
tinin Alevîlik ile olan alâkasını anlamak ııııışkııl değildir.
Bedreddin'in oraya gelişi hiç de lesadül eseıi sayılamaz. Geçtiği
yerlerin halkı ile temaslar yapıyor, onları aydınlatıyordu. Tire'de
büyük bir hüsnükabul gördü. Kendisini ziyaret etmeyen kalmadı.
Bu sırada Börklüce Mustafa da a / ı / üstadın ııe/dine geldi. O da
bu havalide bulunmaktaydı. Börk, yuvarlak ve pustsuz kalpak
demektir. Büyük sarık mânasında da kullanılmıştır. En evvel
Orhan Gazi devrinde Yeniçerilere Akbork giydirildi. Bilecik'te
imal olunurdu. Bektaşileriıı elli tacına benzer. Mustafa'nın unvanı
mutlaka başlığından kinayedir. Borklucc, "Börke benzeyen külâhlı
adam" anlamındadır. Türkçede böyle isimler çoktur: Saruca Paşa,
Çamlıca gibi. Miladi 1450 tarihinde Foça'da Cenevizlilerin
başkâtibi bulunan tarihçi Yulıaıı I >ııkas, Mustafa'nın Karaburun'da
doğmuş bir Türk köylüsü olduğunu yazıyor. Rahmetli Murat Bey,
İzmir civarında doğduğunu söylemekle yetiniyor. Biz, bu söylen-
tilere inanmıyoruz. Mustafa'da görülen inkılâpçı ruh ve seciye bas-
bayağı bir adamın köyde büyüyen oğlunda pek de bulunmaz bir
şeydir. Babasının Burhaneddin adını taşıdığını gerçeklikle biliriz ve
bize öyle geliyor ki, bu zat meşhur Kadı Burhaneddin olacak.
Kadı Burhaneddin Ahmed, Kayseri Hâkimi Şemseddiıı Mehmed'in
oğludur. 745'te Kayseri'de doğmuş, Halep ve Mısır'da tahsil gördükten
sonra memleketine dönerek Erzincan Eminnin kızını nikâhla alınıştı.
Bilahare akrabalık düşmanlığa sebep oldu. Kadı Burhaneddin mem-
leketin büyüklerinden bazılarıyla birleşti. Kayınpederini ortadan
kaldırdı ve beyliğini ilan etti. Şecaati birçok olaylarla sabittir. Bununla
beraber kılıçtan ziyade ilmî ve edebi kudreti itibariyle biyografi
yazarlarının övgüsüne mazlıar olmaktadır. Cenabı Peygamberin niedhi-
ni yapan Arabi kasidesi ve Tasrif usulünden "Fksir ı Saadat" namluda-
ki eseri meşhurdur. Bilhassa Sadeddiıı Teftazaııî'nin "Telviliııe yazdığı
haşiye (bir eseri açıklayan ve yorumlayan kitap. Y. N.) çok makbuldür.
"Divan "ı son zamanlarda basılmıştır.
Yıldırım Bayezıd, Kadı Burhaneddin in idaresi altında balunan
Tokat, Sivas ve Kayseri'yi zapt etmek maksadı ile 800 senesinde üstüne
yiirüdii. Kadı Sultanın maiyetinde 25 bin asker bulunuyordu. Fakat
kuvvetine tamamen güvenemedi. Harpııt taraflarındaki yüksek dağlara
sığındı. Kaçtığım gören Akkoyunlu aşireti reisi Kıra Yüliik Osınan Bey
üzerine musallat olmuş ve yapılan savaşta Kaçlı Sultan maktul
düşmüştür. Kabri Sivas tadır.
İşte Börklüce Mustafa, pederi olduğuna kani bulunduğumuz
Kadı Burhancddin'in ölümü üzerine, bir taraftan Yıldırım'ın, diğer
taraftan Kara Yülük Osman Bey'in bir fenalık yapmasından
korkarak Karaburun'a kaçmış ve orada kılık kıyafet değiştirerek
yaşamış, hiç kimseye kendisini bildirmemiştir. Tarihçilerin babasın-
dan bahsetmeyişleri ya şu sebeple bilgi sahibi olmadıklarından veya
tarafgirlik duygusundan dolayı olabilir. Karaburun'da Rumlarla
görüşerek Rumcayı mükcmmelen öğrenmişti. Bedreddin'le buluş-
tuğu zaman, fikren boş değildi. Şeyh'in kıymetini anlamakta zerre
kadar zahmet çekmedi ve bir daha da yanından ayrılmadı.
O esnada Sakız Tekfuru, Şeyh'in şöhretini duyarak kendisini
adaya davet etti. Sakız Adası o devirde Cenevizlilerin elindeydi.
Bedreddin, Anadolu'yu baştan başa dolaşmış, halkın ve muhterem
kişilerin maksat ve emellerini anlamıştı. Buna mukabil,
Hıristiyanların fikirlerine, papazların itikatlarına, kendi
akideleriyle Hıristiyan din ahkâmı arasında ne gibi farklar bulun-
duğuna vakıf değildi. Gerçi Börklüce Mustafa Hıristiyanların da
dertlerini, bütün insanların karanlık bir hayat içinde ıstırap çektik-
lerini, bulunacak devanın genel olması lâzım geldiğini uzun uzadıya
anlatmış, kendisine geniş bir mevzu hazırlamıştı. Fakat her şeyi
yakından ve bizzat görmek, bilmediklerini tam yerinde tamamla-
mak elbet daha iyi idi. Şimdi bu fırsat da eline geçmiş oluyordu.
Davet etmeye gelen yedi papaz Şeyh'in önünde başlarını yere
koyup adayı şereflendirmesini yalvarıp duruyordu. Beylerinin
Sakız'dan dönülünceye kadar oğlunu rehin bırakmak için gönder-
miş olduğunu söylediler. Bedreddin buna razı olmadı. İzmir'den bir
gemiye binip Sakız'a açıldılar. Ada'ya yaklaştıkları vakit, Sakız Beyi
kayık ile Şeyh'i karşıladı ve gemiden alıp sarayına indirdi. Börklüce
Mustafa Şeyh'in tercümanlığını yapıyordu. Papazlar arasında
Arapça bilenler de vardı. Tekfur, Astronomi'ye pek meraklı idi.
Görüşmeleri bundan başladı. Sonra Hazret i İsa'ya ve tevhide
geçtiler. Etrafta ne kadar münevver adam varsa, şeyhi görmek ve
onunla görüşmek için her gün sarayın bahçesinde toplanırdı.
Bedreddin'i görenler ve sohbetini dinleyenler, İsa'nın tekrar
yeryüzüne indiğine inandılar. Uzaklardan yılda bir kez Ada'ya
uğrayan çok itibarlı ve bilgin iki rahip gizlice İslam dinini kabullen-
di. Şeyh bunlara Edirne'de buluşmaya söz verdi. Beş kişi daha
onların yolunu tuttu. Tarihçilerimiz Sakız Beyi'nin de
Müslümanlığı kabul ettiğini rivayet ediyorlarsa da, garp tarih-
lerinde vc " M e n a k ı b n â m e " d e buna dair bir kayıt yoktur.
Bedreddin Sakız'da on gün kaldı ve çok iyilik ve ikram gördü. müsaade istiyordu. Hakikatte bu Sakız'daki yabancı iki büyük
Kendisini uğurlamak için, Tekfur ve Ada'nın ileri gelenleri yolun papazdan biri idi. Şeyh, hususi odasından çıkıp bunları selamlığa
yarısına kadar kayıklarla bindiği gemiyi takip ettiler. Bu seyahatin aldı. Abdüsselâm'ın kızkardcşi dışındakiler o gün İslamiyet'i kabul
hangi tarihte vuku bulduğu ve Sakız Beyi'nin adı sanı tarihçe etti. Müslüman olmayan kadın bir Ermeni'ye varmış ve ondan
meçhuldür. Ancak olayların gidişi bizi 810 yılma doğru getiriyor. H a r m a n a adlı gayet güzel bir kız dünyaya getirmişti. Şeyh'in oğlu
İsmail derhal bu kıza vuruldu. Harmana da onu sevdi. Her ikisi
Şeyh, İzmir'den gemi ile Rumeli'ye geçmeyi düşündü. Fakat
henüz evlenecek çağda olmamakla beraber, Bedreddin gönüllerini
Rum korsanları deniz yollarını tutmuş, Saruhan gemileri onlarla
kıramadı. Bu küçükleri hemen birleştirdi. Onlardan kız ve oğlan
savaşa girişmişti. Onun için Kütahya'ya gitti. O yoldan Domaniç
torunları oldu. "Menakibııâıne"sini yazan Hafız Halil'de bunlardan
dağını aştı. Buradaki köylerin birinde bir alay Torlaklar türlü türlü
biridir.
tümbültülerle Şeyh in karşısına çıktılar. Şeyh'e münasebetli-
münasebetsiz bazı sualler sordular. Verilen karşılıklar üzerine
Tanıklar:
Bedreddin'e mürit oldular. Onlar da kafileye katılarak, Bursa'ya,
t. M e n a k i b n â m c .
oradan da Gelibolu'ya gidildi. Koğar Dağı na geldikleri zaman,
2. Şakayık-ı N u m a n i y y e , s. 78; Sicil li O s m a n î , M e h m e t Süreyya, c. 2, s. 10.
hısım ve akrabasının karşıya çıkmış olduklarını gördüler. O gece 3. M e n k i b n â m e .
Malkara'da kaldılar. Filesi gün yollarına devam ettiler. Fdirne'de
ana ve babasını sağ ve salim buldıı. P) O sene burada kaldı. Ertesi yıl
yapılan davetlere dayanamayarak Bursa'ya ve Aydın eline gitti.
Uğradığı köy, kasaba ve şehirlerde hep canlar yetiştirdi. Edirne'ye
dönünce, Cazibe yi hasta buldu. Soğuk iklim zavallıya yaramamıştı.
Yapılan bunca tedaviye rağmen kurtulamadı. O n u n ölümü
Bedreddin'i çok kahırlattı. Birkaç yıl dışarı çıkmadı. Bütün zaman-
larını halvette geçiriyor, yalnız namazdan namaza hariçte görünüy-
ordu. Ara sıra pişmiş bir şalgam yiyor, günlerce ağzına hiçbir şey
koymuyor, kendisinin yaptığı bir macunla yaşıyordu.® Babası ve
annesi onu evlenmeye pek çok zorladılar. Sırf onların hatırını boz-
mamak için istedikleri kadınla nikâhlandı. Bu, Cazibe'nin bıraktığı
elemi biraz hafifletti.

Günlerin birinde kıyafetlerinden Hıristiyan oldukları anlaşılan

erkekli kadınlı bir kafile Bedreddin'in evine çıkageldi. Bunlardan
birisi, Şeyh'in elinde İslam olduğunu ve Abdüsselâm adını almış
bulunduğunu söyleyerek Bedreddin'i görmek için ev halkından
Kazaskerliği

A nkara felaketinden sonra, büyük şehzade Süleyman Çelebi

Edirne'de Tahta çıktı. İsa Çelebi, Bursa'da hükümet icrası-
na başladı. Mehmet Çelebi, Amasya'da emirliğini ilan etti. Yalnız
Mûsa Çelebi biraderleri gibi pederini bırakarak zevk ve saltanat
kaygısına düşmemiş, babasının cenazesiyle birlikte Bursa'ya dön-
müş ve Timur tarafından al damga ile Bursa hükümetine tâyin
edildiği halde bir işe karışmamıştı. Mehmet Çelebi ile İsa Çelebi
A n a d o l u ' n u n idareleri altında kalan kısmını paylaşamadılar.
Aralarında vuku bulan muharebede İsa Bey mağlûp oldu ve büyük
kardeşi Sultan Süleyman'a sığındı. Süleyman, küçük bir ordu ile
kendisini tekrar Anadolu'ya gönderdi. Yine mağlûbiyete uğrayarak
Eskişehir taraflarında öldürüldü. Bu defa da bizzat Sultan
Süleyman Anadolu'ya geçti. Lâkin müsbet bir iş göremedi. Alıştığı
gibi Bursa'da sarhoşluğa ve sefahata daldı. M e h m e t Çelebi,
Mûsa'ya Rumeli'ye geçmesini teklif etti. Mûsa'nın yüreği dertlerle
doluydu. Sultan Süleyman'dan ümidini kesmiş, Mehmet Çelebi'nin
Karaman ve Dulkadir Beylerine fazla yürüşme göstermesi kendisi-
ni gücendirmişti. Osmanlı şevketinin iadesi hususunda kardeşlerini
kifayetsiz buluyordu. O sebeple yapılan teklifi kabul etti ve
Rumeli'ye geçti. Eflâk Voyvodası Mirçâ ve Sırp Kralı vasıtasıyla
epeyce asker topladı. Edirne'ye yürüdü. Süleyman Anadolu'dan
dönmeye mecbur kaldı. İstanbul'dan geçerken, İ m p a r a t o r ' u n
yardımını temin etti. İmparator, gönderdiği hilekâr adamlarla
Sırpları Mûsa'dan ayırttı. Ağaların çoğu da Süleyman tarafına
geçiverdi. O suretle Mûsa Çelebi bozguna uğradı. Süleyman, bu
galibiyetin neşesiyle büsbütün zevk ve salaya dalarak hamamdan
çıkmaz oldu. Musa Çelebi, fırsattan istifade etmesini bildi. Mihal
oğlu Mehmet Bey'i beylerbeyi yaptı ve yeniden asker toplayarak
Edirne surlarına dayandı. Süleyman, ıııest ve bihuş bir halde İstan-
bul yolunu tuttu. Fakat çok gidemedi. I Kıyımlar Kariycsine varınca,
yakalanıp öldürüldü. Bu olayın tarihi 813'tür. (1)
Sultan Süleyman'ın ölümü üzerine, saltanat mirası münhasıran
Mûsa Çelebiye düşüyordu. Mehmet Çelebi, biraderlerinin en
küçüğü idi. Yıllarca kardeşlerinin veraset haklarını tanımaması
onların hakkını iptal edemez. Mûsa, bu tarihten itibaren hakkıyla
Osmanlı padişahı sayılır. İlk işi Süleyman'ın sadrazamı İbrahim
l'aşa'yı yerinde bırakmak oldu.
Şeyh Bedreddin, üç yıldan beri Edirne'de oturuyor, bütün Türk
milleti nezdinde pek yüksek bir mevki işgal ediyordu. Herhangi
tarafta mühim bir mesele türese derhal Şeyh'e müracaat edilirdi.
Yeni hükümdar, Bedreddin'in büyük kıymet ve nüfuzunu anlamak-
ta gecikmedi ve kendisine Kazaskerlik makamını verdi.®
"Meııakıbııâme"de bu olayı bir masal şeklinde okuyoruz: Mûsa
geceleyin Bedreddin'i rüyasında görmüş. Şeyh, kendisine süt ve bal
ikram etmiş. Sabah namazında da imamlığa geçip ilk rekâtta
Rahman, ikinci rekâtta Fecir sûrelerini okumuş. Sabah olunca,
Mûsa kıyafetini değiştirerek Bedreddin'i görmek için camiye git-
miş. Yolda yanında bulunan Melek Şah'a bu rüyayı söylemiş.
Bunlar camide sünnetleri kılmışlar. Farzda Şeyh imamete geçip
R a h m a n ve Fecir sûrelerini kıraat eylemiş. Namazdan sonra, Mûsa,
Şeyh'in eline ve ayağına düşmüş ve kim olduğunu bildirmiş. Şeyh
onları evine getirip önlerine bal ve süt koymuş. Mûsa bu keram-
etler karşısında şaşırıp kalmış. Bedreddin'e kazaskerliğini kabul
etmesi için çok yalvarmış. Şeyh bunu katiyen kabul etmek iste-
memiş ise de, yapılan yalvarmalara ve sürekli yakarmalara dayana-
mayarak, nihayet bu vazifeyi üzerine almaya mecbur olmuş.
Rumeli Kazaskerliği, devletin şeyhülislamlığı ve başhâkimliği
demektir. İslam'ın başlangıcından II. Sultan Mehmed'e kadar en
yüksek ulema rütbesi Kazaskerlik payesi idi. Kazasker, bütün
kadıların amiri ve mercii, aynı zamanda da I )ivan-ı I lümayunun en
nüfuzlu üyesiydi. Önce Fatih Sultan Mehmet, payitahtıııdaki
müftüye şeyhülislam unvanını verili ve müftülüğü kazaskerliğin
önüne geçirdi.
Bedreddin, vazife başına gelir gelmez, "Cami-iil Fıısûleyıı" adın-
daki eserini yazmaya başladı ve on ay zarfında tamamladı. "Cami-
iil Fıısûleyıı", O zamanın "medeni kaııun"u ayarındadır. Bunu o
kadar kısa bir müddet içinde meydana getirmesi, her işte kanunu
hâkim kılmak arzusuna delâlet eder.
O sıralarda Hoca Ahnıeıl isminde bir tacir Türkistan'dan
Edirne'ye geldi. Şeyh'e Kadızade'den uzun bir mektup getirdi.
Bunda Uluğ Bey'in bilgi ve ahlakı övülüyor, saltanata geçtiği
bildiriliyor, kendisi Uluğ Bey namına Semerkand'a davet olunuyor-
du. Şeyh, yine Hoca Ahmed ile Kaılızade'ye vaziyetini izah eden bir
cevap ve "Cami-iil Fıısûleyıı"in bir nüshasını yolladı. Uluğ Bey bu
kitabı âlimlere vererek, saltanatı müddetince medreselerde okuttu.
Bedreddin, idare hususunda da geniş bir dirayet gösterdi. Halkın
hakiki ihtiyaç ve arzularını pek iyi bildiğinden, umumun isteği
veçhile hareket eyledi. İlim ve irfanının şöhretine idarî anlayış, akıl
ve feraseti de katılınca, ahali üzerinde daha büyük bir nüfuz
kazandı. Börklüce Mustafa, Şeyh'in kethüdası, yani yardımcısıydı.®
Hususi işlerini de hep o görüyordu.
Sultan Mûsa, beyleri tâbiliğe indirmeye çalıştı. Bazılarının san-
cak ve zeametlerini aldı. Sadık bildiği adamlarına tevcih kıldı.
Filhakika beyler birer hükümdar kesilmişti. Sancaklarına müebbed
bir malikâne ve evlâdiye nazariyle bakıyorlardı. Sırası gelince
velinimetlerine ihanet etmekten çekinmezlerdi. Mûsa, Ankara
savaşında ve burada kararan o çirkin hallere şahit olmuştu. İhtiyar
Evrenos Bey Screz'deki malikânesinden Sultan'ın nezdine gelmeye
bile lüzum görmedi. Malısıısan haber gönderdi. Gözlerinin
görmediği bahanesiyle daveti reddetti. Cebren getirtti. Sinnine
hürmeten kendisine bir fenalık yapmadı. Ümeranın birçoğu bu
muamelelerinden ürktü. Hele en bol ihsanlarını kapısına yeni
gelenlere vermesi, her muharebede yanından ayırmadığı Koyun
Mûsa denmekle maruf çobanlıktan yetişme birisine pek fazla tevec-
cüh göstermesi, zadegân ve eşraf takımını büsbütün kızdırıyordu.
Bu siyaseti beylerin boynunu bükmek, rezaletlerine nihayet ver-
mek, mülkü ıslah eylemek maksadını güttüğü için mâkul idi. Fakat
tehlikeli ve zamana aykırı idi. Çünkü Anadolu yakasında fırsat
bekleyen bir rakibi vardı ve şiddetli muamelelcriyle ona birçok
taraftarlar kazandırıyordu.
Şeyh Bedreddin, kendisini ikaza çalışıyor, lakin bir türlü muvaf-
fak olamıyordu. Timur'un ahlak ve tabiatı ona geçmiş, yaıadılışın-
daki şiddet ve celadeti bir kat daha arttırmıştı.
Aynı şiddeti haricî işlerde de gösterdi. Şehzadeliği esnasında
sözünden dönen Sırp Kralı'nı tepeledi. Kardeşi Süleyman,
Rumeli'ye geçirilmesine karşılık Kayser'e Karadeniz ve Adalar
denizi sahillerinde önemli bazı yerler bırakmıştı. Sultan Mûsa, hep-
sini geri alarak, babası zamanındaki hududa dayandı. Bunun üzer-
ine, Kayser Manüel el altından M e h m e t Çelebi ile muhabereye gir-
işti. Padişah, İbrahim Paşa'yı İstanbul'a gönderdi. Vazifesi biriken
vergileri almak, tezvir ve fesattan vazgeçeceğine dair İmparator'-
dan teminat istemekti. İbrahim Paşa kendi hükümdarına ihanet
ederek Kayser'e muhalefet tavsiyesinde bulundu ve M e h m e t
Çelebi tarafına geçti. Mûsa son derece müteessir oldu. Tatar mül-
tecilerinden Kör Melckşah'a Sadrazamlığı tevcih etmekle beraber,
h e m e n İstanbul'u kuşattı. İ m p a r a t o r telâşa düştü. M e h m e t
Çelebi'ye feryatçılar yağdırdı. Tam o sırada Kör Melek Şah da
Mûsa'nın şiddetine dayanamadığı ve mevkiini sağlam görmediği
için İstanbul'a kaçtı. Padişah büyük bir teessür ve n e f r e t l e
Edirne'ye döndü.
Mehmet Çelebi, Kayser'in arzusunu kabul etti. Kardeşine karşı
gitmek zilletini üstüne aldı. Üç gün, üç gece süren eğlencelerden
sonra, beraberce Rumeli'ye geçildi. Miiltefik orduları İııcekiz'de
bozguna uğradı. A n a d o l u ' d a da Ciineyd Bbcy baş kaldırdı.
Mehmet Çelebi o bahaneyle yerine dondu. Daha geniş hazırlıklar-
da bulundu. Kazanılacak savaş ganimetlerini vâdetmek suretiyle
Dulkadir Emîri Süleyman Bcy'dcn yardım aldı. Sırp Kralı ile ittifak
sözleşmesi yaptı. Önce Vize'ye, oradan Sofya'ya ve Sırbistan'a
geçildi. Evvelce körlüğünden deııı vuran Evrenos Bey Tirhala
Beylerini alarak Çclebi'nin ordusuna katıldı. Sultan Mûsa'nın çoğu
ümerası da aynı ihanet yolunu tuttu. I'adişah'ın yanında Beylerbeyi
Mihal Oğlu Mehmet bey, Kazasker Şeyh Bedreddin, Mîrialem
(padişah sancaktarı) Azeb Bey ve Yeniçerilerle has takımından
başka kimse kalmadı ve bunlar sonuna kadar sadakatten ayrıl-
madı. (4) İki ordu Sofya'nın güneyinde Samakov civarında çarpıştı.
Mehmet Çelebi'ye iltihak eden Yeniçeri Ağası Hasan bir tepeciğe
çıktı. Askeri Musa'dan ayırmaya çalışıyordu. Padişah dayanamadı.
Bu küstahın üzerine hücum etti. Hasan Ağa'yı bizzat parçaladı.
Lâkin diğer bir hain dehşetli bir kılıç darbesiyle Sultan'ın kolunu
yere düşürdü. Bu olay askerin bozulmasına sebep oldu. Hükümdar
yaralı ve bitkin olarak yana doğru gitti. Fakat atı bir bataklığa sap-
landı. Onu çıkarmaya çalışırken, takibine gönderilen Saruca Paşa
yetişti ve Mûsa yakalandı. Mehmet Çelebi'nin yanına getirilerek
şehit edildi. Bedreddin'in Kazaskerliği de kara bir sayfayla
kapandı.
Mûsa'nın şehadetini bütün tarihler 816'da gösteriyor. Yalnız
"Haber-i Salıilı" yazarı buna kanaat getirmeyerek 818'de şehit
olduğunu iddia etmiştir. Gerçekten Çelebi Sultan Mehmet tarafın-
dan zaferinden Bursa Kadısı'na gönderilen fermanda "Zulmet-i
Sürgünlüğü
adavet envar-ı nusret-i ilâhî ile zudude (pak edilmiş) olduğu
sebepten tarihi hüve zu' (ziya, aydınlık) 818 düştü." ibaresi vardır. (5)
Keza bu galibiyeti Karaman hükümdarı Mehmet Bey, Recep 818
tarihinde Çelebi M e h m e d ' e yazdığı mektupla tebrik ediyor.
Binaenaleyh 818 tarihi doğrudur. Bu hesaba göre, Mûsa'nın
saltanatı 5 yıl sürmüş, Bedreddin'in resmî vazifesi de o kadar
devam etmiştir. Ç elebî Sultan Mehmet, 12 yıl kardeşleri ile savaştıktan sonra,
saltanatta rakipsiz kaldı. Sultan Musa'nın maiyetinde bul-
duğu Kazasker Bedreddin'i büyük bir âlim olduğu ve ecdadı
Tanıklar:
Rumeli'nin fatihlerinden olduğu için idam etmeye ya kıyamamış
1. Âşık P a ş a z a d e Tarihi, s. 82; Künh-iil A h b a r . c. 3, s. 123.
2. Âşık P a ş a z a d e Tarihi, s. 48; Heşt Behişt. İdris-i Bitlisi, s. 195.
veyahut cesaret edememiş, hazineden kendisine bin akça tahsis
3. Âşık P a ş a z a d e Tarihi, s. 48: Iavarih âl-ı O s m a n . Lütfi Paşa, s. 42. eyleyerek, eşi ve ondan Edirne'de doğan Ahmed adındaki oğlu ve
4. Kiinh-ül Ahbar, c. 3. s. 173. kızı ile birlikte® İznik kasabasına ııcfi etmiştir. İdris-i Bitlisî'nin
5. M e c m u a - ı Miinşeat-ı Selâtin. A h m e d Feridun, c. 1. s. 129. ilmini yayması için oraya gönderildiğini, Hammer'in Ali'ye daya-
narak İznik'e kadı tayin olunduğunu rivayet etmeleri, Hayrullâh
Efendi'nin İzmit'i sürgün yeri göstermesi hayal mahsulüdür. Doğru
olan şu ki, Bedreddin mahfuzaıı İznik'e sürgün edilmiş ve orada
göz hapsinde tutularak kaçmasına meydan verilmemesi de
alâkalılara sıkı sıkıya tembih olunmuştur.®
İznik kasabası, bilindiği gibi. Bursa vilayetine bağlı bir kaza
merkezidir. İskelesi Gemlik'tir. Şimdiki halde 1500 nüfusa malik küçük
ve harap bir yerdir. Milattan 300 yıl önce, İskender'in serdar ve varis-
lerinden Aııtigon'un emriyle kurulmuştur. Eskiden Bitinya'mn en
meşhur ve mamur bir şehri idi. Coğrafyacılardan Hipparchııs ve tari-
hçilerden Dioıı Cassius üıı doğduğu yerdir. Muhtelif tarihlerde üç defa
burada büyük rahip meclisleri toplanmıştır. İkinci bölümde yazıldığı
gibi. Hicrî 469ytlmda Selçukîlerden Süleyman tarafından zaptolıınarak
başkent yapılmış ve 20 yirmi yıl sonra Ehl- i Salih 'in eline düşmüş, 60yıl
Haçlıların işgali altında kalmıştır. Orhan Gazi devrinde Osmanlı idare-
sine geçmiştir. İç'ndeki camiler ve sair İslâm hayratı bu kasabanın
Osmanlı Devleti 'nin iptidalarında büyücek bir şehir olduğuna kanıttır.
Eski şehri kuşatan iki kat bir sur halen eski halini muhafaza etmekte-
dir. Ne garip bir tecellidir ki. Selçuk Devleti 'ııiıı ilk başkenti olan bu
şelıir o hanedanın son asil oglıııııııı sürgüne gönderildiği yer oldu...
Bizim kanaatimizce, hu kasabanın sürgün yeri olarak
seçilmesinde iki ihtimal vardır; biri Hıristiyan âleminin kuruluş yıl-
larında İznik'in Roma'dan sonra en önemli merkezi olması sebe-
biyle Bedreddin'in Hıristiyanlıkla alâkadar gösterilmek istenilmesi;
diğeri ise o yıllarda İznik gölünün sazlıklarından gelen sıtmalı
rüzgârın sakalına ak düşmeden insanı ahirete göndermesi ve bu
suretle Şeyh'in kendiliğinden ölümünün temin edilmesidir.
Börklüce Mustafa, Şeyh'in bazı işlerini bitirmek üzere bir süre
daha Edirne'de kalmıştı. Bu esnada Bedreddin'in Seyyid Beşa da
denilen büyük oğlu İsmail Bey korkunç günlerde sığındığı köyden
çıkarak Edirne'ye gitmek istedi. Yolda eceliyle öldü. Hezar köyü
halkı kendisini gömdükten sonra olayı mektupla Börklüce'ye
bildirdi. Mustafa, derhal adamlar göndererek ölmüşün oğlu Halil'i
ve iki kızını yanına getirtti ve olayı Bedreddin'e yazdı. Şeyh, torun-
larını istediğinden Börklüce bunları alıp İznik'e getirdi. Bedreddin
onları görünce, gözleri yaşla doldu, içini elem kapladı.
Börklüce de İznik'te mekân tuttu. 'Şeyh'ten başka saf bir Türk,
halis bir Müslüman, kâmil bir insan tanımamak derecesinde
Bedreddin'e karşı kalbi bir bağlılık besleyen bir saadet sayardı.
Şeyh Bedreddin, daha kazasker olmaksızın gezdiği yerlerde gös-
terdiği fazıl ve kemal ve meydana koyduğu kıymetli eserlerle halk
nezdinde büyük bir teveccühe mazhar olmuştu. Kazaskerliği tabi-
atıyla daha ziyade mevkiini yükseltti. Öteden beri Allah yolunda bir
davaya meyli bulunduğu için dinî kanaatle yaşar ve bu işlerle
uğraşırdı. O sebepten az zaman zarfında keşif ve keramet kabilin-
den görülmedik ve işitilmedik bazı şeyler göstermek suretiyle de
kutsal bir şöhret kazanmıştı. (3) Unutmamak lâzımdır ki, akideler sırf
nazarı ve hayalî oldukça, kitleler üzerinde yapılması istenilen tesiri
tamamen ifa edemez. Bir sürü yasakları sıralamak kâfi değildir. Bu
hususta müspet ve somut dayanaklara ihtiyaç vardır. Mezarlar, azi-
zler, bilhassa mucize vc kerametler itikatların dayanağı sayılır.
Bedreddin'in yaptığı şeyler yeni bir yolun hazırlıklarıydı. Nitekim o
yol yavaş yavaş açılıp duruyordu.
Şimdi o kadar yüksek gören ve düşünen, nüfuzlu bir adamın boş
durmayacağı ve uğradığı felaketten er geç sıyrılacağı şüphesizdi.
Öyle cesur ve ateşli bir zekâ tabii ki boş duramazdı. Nasıl ki de en
küçük fırsatlardan akıl ve fikrinin kemaliyle faydalanmaktan geri
kalmamıştır.
Şeyh'in, İznik'te maddi sıkıntıları yoktu. İsyanla suçlandığı
zamana kadar maaşı devam elli. Kendisini rahatlatacak bazı
vesileler de olmuyor değildi. Mesela burada bir erkek çocuğu daha
dünyaya geldi ve buna Mustafa adını verdi.
Ancak kalebentlikten çok müteessirdi. Hürriyete alışmış bir
ruhun esaret kaydına uğramasından daha feci ne olabilir? Kabahati
ne idi? Kimlere fenalık etmişti? Kazaskerliği kendi isteğiyle değil,
Sultan Musa'nın ret kaldırmayan emir ve iradesiyle idi. Yoksa
başkaları gibi o da ecdadının saltanatını canlandırmaya mı
çalışmıştı? Hayır, hiçbiri değil. O halde Mehmet Çelebi'nin onu
küçük, viran, sıtmalı bir kasabada, adeta demir bir kafes içinde tut-
maya ne hakkı vardı? Bu, zulümden başka bir şey miydi?
Şeyh'in İznik'te çektiği manevi acıları orada tamamladığı"Teshil"
adındaki şerhin mukaddemesinden anlayabiliriz. Bu mukaddem-
eye küçük, fakat dikkati çok çeken bir dua ile başlanmıştır: "Cenabı
Hak, beni zalimlerin elinden ve onların yardımcıları şerrinden kur-
tarsın. Ayıplarımı gizlesin, elem ve felaketlerimi def ve yok
eylesin." Sonunda da şu yanık cümleler var: "Şerhi bitirdiğim bu
sırada hapis ve gurbet, hüzün ve kasvet, sıkıntı ve belalar içindey-
im. Kalbimde yanan ateş günden güne artmaktadır. Ey gizli lûtuflar Mesleği
sahibi, bizi korktuklarımızdan sakla ve koru." Bu çok mânalı ve zul-
mden yakınan ifadenin içinde devrin büyükleri için herhalde lanet
ve isyan kaynıyor.
Bedreddin, "Teshirin bir nüshasını İmamoğlu ile padişaha
takdim etti ve kendisinden I lac'ca gitmek ve oradan Mısır'a dön-
mek için müsaade istedi. Tekkeden gelenler, evvelce kavga çıkaran,
dedikodu yapan halifeler namına af dilemişler, Şeyh'in avdeti için V eyh Bedreddin, İznik'te yazım ve öğretim hürriyetine sahip
çok yalvarmışlar ve nihayet Bedreddin'den vâd de almışlardı. Fakat w idi. Fazlını ve meziyetlerini işiten ve bilenler kendisinden isti-
Çelebi Sultan izin vermedi.® f a d e etmek maksadıyla her gün yanına gelip giderlerdi. Kısa bir
zaman içinde talebesi fevkalâde çoğaldı. Birçok sofi ve bilginler de
Tanıklar: öğrencileri meyanında bulunmaktaydı. O cihetten Hoca Sadeddin
1. Â ş ı k P a ş a z a d e Tarihi, s. 84; Tarih-i Al-i O s m a n , Adil oğlu Oruç, s. 102. "Şeyhin ahbabı bihesab oldu. Deıgehi cay-ı şeylı-ü şah oldu." diyor.
2. N e ş r i Tarihi, s. 308; Ktinh-ül Ahbar, c. 3, s. 140.
Bedreddin, kâh kitap yazmak ile meşgul olur, kâh gelenlere ders
3. H e ş t Behişt, s. 393.
verir, yol gösterici telkinlerde bulunurdu. İslamın esasından uzak-
4. M e n a k ı b n â m e .
laşıp İslamiyet'in tanınmayacak bir hale getirildiğinden bahseder,
din ve devletin değişiklikleri üzerine dinleyicilerin dikkatlerini çek-
erek fenalıkların ıslahı gerekliliğiyle ilgili bahislerden söz açardı.
Şeyh'i bu inanca kavuşturan sebep ve etkeleıi anlamak için güçlük
yoktur. O, Mısır'da, İran'da, Türkiye'de hep zulüm ve yolsuzluğa şahit
olnıuş, Anadolu'yu bitkin bir halde bulmuştu. Yıldırım Bayezıt'uı kötü
idaresi Osmanlı Devleti nin düzenini bozmuştu. Saltanata geçtiği
dakikada ilk işi kardeşi Yakıtp Bey'i öldürtmek oldu. Bu olay Osmanlı
tarihini lekeleyen örneklerin birincisidir. Kardeş katilliği ilk defa Türkler
arasında görüldü. Türk töresi bu kanlı cinayetlerden âri idi. Sırp
Prensesi Olivera'nın hiisııü cemaline olan iptilası kendisini işret ve sefa-
lıata sevk etti. Sazende ve hanendelerin en ünlüleri hükümdarı
eğlendirmek için gece ve giındiiz çalışıyordu. Oğlan muhabbeti
güdüsüyle tahtın yanı başında memleketin eıı güzel çocuklarından
bölükler teşkil edildi. İsraflar günden giine umumi servette gedikler açıy-
ordu. Bu yaraları sarması lazım gelen şeriat hâkimleri ise en ziyade
halkın feryat ve figanına yol açıyordu. O derecede ki. kadıların zulüm ve
irtikâbı Bayezıd'uı bile hiddetim galeyana getirdi. 80 kadar hâkimi diri
diri yaktırmak istedi. Bir cücenin maskaralığıyla kadılar bu cezadan
kurtulabildi. Halkın zerre kadar öııeıııı kalmamıştı. Alt tabaka, hep üst
tabakanın rahatlığı için çalışırdı. Bütiin fenalıklar üst tabakadan alt
tabakaya bulaştı. Bir gün Bursa'da meczuplardan Akbıyık, evvelce
kadılıkta bulunan vezir Kara Halil Paşa ile camide konuşurken demiş
ki: "Avamın yaptıklarından ulema zümresinin sorumlu olması ihtimali
geçerlidir. Zira. tefecilik, içki, zina ve livata (oğlancılık) önce da niş-
ine/idlerde görüldü, sonra avama geçti. Siz domuz eti yemediniz.
Ulemamız yemedi diye cıvanı da ağzına koymadı. Fakat diğer fenalıklara
rağbetiniz ziyade olduğu içiıı cahiller de size uymuştur. O devirde ümer-
aya ve zenginlere her şey mubahtı. Devlet memurları soylulara, derebey-
lerine, kapı (saray) halkına hasredilmişti. Tımar sahipleri köy çocuk-
larını medreseye gitmekten men ederlerdi. Çünkü onlara kendi
malikâneleri nazarıyla bakarlardı Bu suretle insanlığın en basit hakları
çiğneniyordu. Timur, Anadolu'ya gelince halka Yıldırım'ı arattı. Eski
derebeylerinin yerlerine geçirmesiyle zulmün artmasına sebep oldu.
Bunların çoğu insanlık haysiyet ve ulviyeti itibariyle en düşkün, vicdan
ve akılları fesat çamuruyla sıvanmış takımdandı. Hükümdara, milliyete,
namus ve şeriata karşı isycın etmek onlar için en önemsiz bir işti. İstib-
dadın, zulmün, ahlaksızlığın türlii çeşidini icra ederlerdi. Yeni mas-
raflarını kapatmak için ahalinin elinde kalanı aldılar. Yeni saraylar köy
evlerinin enkazıyla yapıldı. Bayezıd oğullarının arasındaki kapışmalar
ise büsbütün halkı bitirdi. Panorama gibi her dakika biri çıkıyor, bir
dakika sonra o geçiyor, diğeri onun yerine geliyordu. Ahali satılığa
çıkarılan bir köleye dönüşmüştü. Birinden diğerine geçiyor/ fakat
hiçbirisinden şefkat ve merhamet görmüyordu. Bugiin ekilen bir tarlanın
ertesi sabah çiğnenmeyeceğim kimse temin edemezdi. Esasen arazi
sahipleri sürekli değişmekteydi. Servet, mülkiyet hakkı, hatta hayat
hakkı hiçbir biçimde güvende sayılamazdı. Garp Hıristiyan âlemi de
daha bahtiyar değildi. Onların da vaziyeti çok kötüydü. Hepsi zulüm
altında inliyordu. Bunun için <ıt unsal bir kurtuluş çaresi bulmak
lazımdı. Taa ki o çare yalnız lîiıklerı ve Müslümanları değil, biitiin
zulüm gören ve ıstırap çekenleri kurtarabilsin. Ihı ahvalin acıklı gözlemi
Bedreddin 'i içtimaî mesleğe sevk etlen tik etkendir.
Şeyh'in marazı görüp anladıktan sonra tedavi cihetini de uzun
uzadıya düşündüğü muhakkaklıı. I laslaya nasıl hir ilaç verilecekti?
Bu ilacın terkibi ne gibi şeylerden ibaıel olacaktı? Umumi ahlakın
ıslahı hususunda şiddet politikasının faydasız olduğunu anlamıştı.
Sultan Mûsa şiddetin her türlüsünü kullandığı halde hiçbir şeye
başarılı olamamıştı. Feci akıbeti leılip etliği ilacın zarar verici
olduğunu göstermiyor muydu? Şeyh, bunu gözleriyle görmüştü.
Zorlamak insanları iyiliğe değil, fenalığa sürer. Onun için her şeyde
yumuşaklık taraftarıydı. Esasen hislerine hâkim, hayatın her türlü
cilvesini görmüş, hayat safhalarını bilge bakışıyla incelemiş, heye-
can nöbetini geçirmiş, sükûn devrine girmiş, zeki, ve etkili bakışlı,
tam mânasıyla kâmil bir insandı. Manen böyle olduğu gibi, cismen
de her fâniden farklı idi. Geniş omuzları, beyaz ve uzun sakalı,
burma ve heybetli sarığı ile şeylıden çok evliyaya benziyordu.®
Börklüce Mustafa'nın içtimaî incelemelerde Şeyh'e çok yardımı
olduğunu ve Bedreddin'i tasavvuftan içtimaî mesleğe geçirmek için
çok çalıştığını inkâr etmek imkânsızdır. Mustafa, cin gibi kurnaz ve
gayet zeki bir adamdı.® Bedreddin'in bazı fikirlerine muhalifti. O
coşkun ve taşkın, heyecanlı ve pervasız bir şahsiyet idi. Her şeyde
aşırı giderdi. Yapılması lüzumuna inandığı inkılâbı başarmak için
her türlü aracı caiz ve meşru görüyordu. İnkılâbın vukuu halinde
tayin ve tespit olunacak şekli de hiç aramıyordu. Halbuki
Bedreddin asıl bu noktalarda düşünüyordu.
Bedreddin, Anadolu'da yaşayan insanların özelliklem, ve isteklerini,
gelmiş ve geçmiş devletlerin yaşama tarzlarını inceden inceye tetkik
etmiş bulunuyordu. Daha Konya'da tahsildeyken Selçukîlerle çok
meşgul olmuştu. Oğuz töresinin bir maddesine göre, Kayıhanlı'dan
sonra Bayındırlı ve o bulunmazsa Bozoklu geçecekti. Halbuki
Osnıanoğullarınm halis Kayıhanlı olduğunda bazı şüpheler mevcuttu. O
itibarla Dakak oğlu Selçuk 'un çocuktan töre bakımından daha kuvvetli
sayılırdı. Çiiııkü Bozoklu ve Kınık soyundan idiler. Bayıııdırhlann
Selçııkîleıe yıllarca itaat ettikleri halde, Osmanlı'ya daima isycııı ve
mukavemet eylemelerim. Karamaııoğullarımn Türkmen kabileleri
üstünde Osmanlı dan fazla samimi bir nüfuza sahip bulunmalarını o
sebebe bağlamak mümkündür. O halde çok sağlam esaslara dayanan o
koskoca Selçuk Devleti'ni kemiren ve nihayet bitiren ne idi? Acaba
Araplar mı, yoksa Haçlılar mı? Bunların da çok zararları olmuştur.
Fakat asıl sebep, bu devletin kendi soyundan, benliğinden, kültüründen
uzaklaşması idi. Gerçi bunu önlemek maksadıyla bazı tedbirler alın-
mamış değildi. Bahaeddiıı Veld'iıı Belli şehrinden getirtilmesi sırf
Bağdat ve Haneme karşı manevi bir dayanç bulmak içindi. Ve onun
beceremediğini oğlu Mevlâııâ Celaleddin Rumî yapmış, Selçuk hüküme-
tine adeta müstakil bir din vermişti. Lakin Arabi hoş görmeyen bu dinin
pek biiyiik bir kusuru vardı. Türk milletinin ruhundan doğmamıştı.
Felsefesi İran 'ııı eski Zerdüşt dinine dayanıyor, yazıyı, lisanı, saray ve
hükümeti Acemleştiriyor, Arap'ııı yerine Acem'i, kadının yerine ıııalı-
bııbıı (sevgiliyi) ikame ediyordu. Selçuk Devletini çöktiiren böylelikle
millî benliğini bir türlü bulmamış olmasıydı. Ona mukabil Kırşehriıı
dinî uyanıklığı, millî hareketi o zamanlarda bile Bedreddin'in dikkat
nazarlarını büyülemişti.
Bitlis'teyken, Türklerin buralardan geçerek Anadolu'ya yayılmaları,
Alevî zümrelerin Van Gölü kenarından garba doğru göçmeleri mevzuunu
irdelemiş, Ahlat'ın Selçuk tarzındaki sivri tepeli kümbetleri, eski Ahlat
mezarlığını süsleyen işlemeli çeşit çeşit Türk ınezartaşları önünde derin
derin tahayyüle dalmış, nice oymak ve kabilelerin benliklerini koruyan
yüksek dağlar arasında Türklerin aşınmayan geleneklerini aramıştı.
Mısır'dan dönüşünde Halep'ten geçerken Caber Kalesini bile unut-
mamış, Fırat Nehrinin yanı başında bulunan Süleyman Şalim türbesi-
ni ziyaret etmiş, Ertuğrul Bey 'iıı >00 er halkıyla dolaştığı bu yerleri hep
gözden geçirmiş ve Tire'de Aydmoyju ile Alevîlik üzerinde uzun ıızun
görüşmelerde bulunmuştu.
Memleketin her tarafında derinden mustarip bir iniltinin geldiğini
duymuştu. Mevcut dinî ve siyası mezhep ve mesleklerin bu karışıklık
içinde pek zayıf kalmasına karşılık. Bektaşîliğin bunalmış ruhlar
üstünde yapmak istediği milli varlık inkılabı ile siyasi benlik ve hür-
riyetin de az çok muhafaza edilebildiğini görüyordu.
Bedreddin, dâvanın esasını arlık kavramıştı "Şalımı Ali, imanını Ali."
diyen Alevî zümreleri hakikatte dördüncü halife llazreti Ali'yi aramıyor-
lardı. Ali, asırlarca evvel ahirde göçmüştü Onların bulmak istedikleri
Ali Veliyullaliııı Arap'tan gayrı kavunlcıc kıymet veren mefkuresi, kendi
millî benlikleriydi. Bünyelerine avgını re ıstıraplarım giderebilecek bir
varlık yaratmaya çalışıyorlardı Şevli Bedreddin de başka bir şey düşün-
müyordu. O da ancak camianın birliğini korumak, müşterek bir saadet
temin etnıek istiyordu.
Ahi'lerin tarihî hayatı kendisi için takip edilecek yolu bulmaya yardım
elti. Ahilerin mevcudiyeti yakın hır geçmişe cleıık düşüyordu. Şeyh'in
doğumundan üç yıl önce zeval bulmuşlardı. İnsanın gönlünü çekecek
siyasi bir hayata malik idileı Sofivye mesleğinden feyz ve illıaın alarak
içtimaî Alevîlik ve Fiitüvvet vohıııa ve uhuvvet bağıyla bağlanmışlardı.
Hallerini yabancılardan gizleyip daima ibadet ve dindaşlarına yardımla
meşgul olurlardı(3> İnsanlar yekdiğerinin kardeşidir itikadını taşırlardı,
isimleri de zaten onu anlatır. Şimdiki Farmasonlar gibi tarikatları dışın-
da kalan adamları kendilerine yabancı bilirlerdi. Merkezleri olan
Ankara ve havalisi o zaman Anadolu kıtası içinde zenginlik ve bayıııdır-
lığıyla ün salınıştı. O sebeple yağmacılar için gözdikeği idi. Ahiler
aralarındaki bağlaşmaya dayanarak kötülük yapanları def ediyor,
onların fenalıklarından kurtulabiliyor/ardı. Selçuk Devleti'nin batması
ve Anadolu 'da birtakım beylerin ortaya çıkıncısı üzerine onlar da bir nevi
cumhuriyet ilan eylediler(4). Bu müşterek idare altında ahali daha ziyade
refah ve saadet ile yaşadı İbııi Buluta, Seyahatnamesinde Ahilerin
zaviyelerinden, Antalya'dan itibaren Bursa'ya kadar dolaştığı şehirlerde
bunlara tesadüf ettiğinden uzıııı uzadıya bahseder. Tarikatlarına dair
"Fütüvvetnâme" adında bir kitapları vardır 762'de Osmanlı hükümeti
Ahi idaresini söndürdü. Muhakkaktır ki. Ahilerin siyasi hayatı da
Bedreddin'in mefküresi üzerinde biiyiik bir tesir yapmıştır.
Nihayet bu muhtelif zümrelerin belirsiz ve dağınık emel ve
mefkureleri Şeyh in dimağında yeni bir mezhep şeklini aldı. Bu
mezhebin esaslarını bizzat kendisi şöyle anlatıyordu:
"Cenabı Hak. dünyayı yaratmış, insanlara bahşetmiştir. Erzak,
elbise, davar, arazi ve bütiin toprak mahsulleri umumun müşterek
hakkıdır. İnsanlar yaradılıştan ve tabiaten müsavidirler. Birinin servet
toplayıp biriktirmesi ile diğerlerinin ekmeğe bile muhtaç kalması ilâhî
maksada muhaliftir. Her şeyin çift olarak halk edildiğine, madde ve
ruhun varlığa vücut verdiğine, milsbet ve menfi kuvvetlerin münase-
betiyle hayat ve hareketin uyandığına, kcırı ve kocanın birleşmesinden
insanlığın doğmakta olduğuna göre, nikâhlı kadınlar iştirakten müstes-
nadır. Bu birlik haricinde kaldfi-her şey insanların müşterek malıdır.
Ben senin evinde kendi evim gibi oturabilmeliyim. Sen benim eşyamı
kendi eşyan gibi kullanabilmelisin. Emlâkimize karşılıklı tasarruf ede-
bilmeliyiz.
Allah, vazettiği kanunlardan hakkı ile istifade etmek için insana akıl
ve izan vermiştir. Herkes kendi aklının muhiti dairesinde Allah'ın emir-
lerini kabul eder. Birinin muhiti, itikadı diğeıierinkine benzemediği için
cebir ve şiddet göstermek muvafık değildir. Fikir ve vicdan tabiat düzen-
liğinin mahsulüdür. Cebrin tesirinden masundur. Gerek
Müslümanlıkta, gerek Hıristiyanlıkta ulemanın ve papazların hataları
ile nice bid'atler ihdas olunmuştur. Bunlar kaldırılırsa din bir olur.
Hıristiyanların Allah'a ibadet ettiklerini inkâr eden dinsizdir.
Müslüman, Hıristiyan. Musevi, Mecusi hep Allah kuludur, birdir,
kardeştir. Aralarında sevgi ve kardeşlik bulunması şarttır. Onların
görüşme ve muhabbetleri sayesinde hak bâtıla galebe eder. Matlııb ve
gaye gürültüsüz, kendiliğinden hasıl olur.
Zuliim ve tagalliip mahsulü olan bir hükümetin tecavüzlerini hoş
görmek ve emirlerine itaat etmek katiyen caiz değildir Saray, saltanat,
Yeniçeri ve muharebe hep zulüm eseridir. Tekkeler, dervişler, âlimler de
zulüm ve tagalliip mahsulüdür. Onlar da zulüm ve tegaUiibe alet oluyor-
lar. Hükümet, Zaınan-ı Saadette olduğu gibi millet tarafından belirlen-
melidir. Herkes tam bir hürriyet içinde kendi fikir ve mesleğinin sahibi
olabilmeli, komşusunun meslek ve mezhebine hürmet etmelidir(5)/, "
Bu mezhebin en önemli kaideleri kanaat, eşitlik ve mal
birgeliğiydi (collectivisme). İştirakte yalnız nikâhlı kadınlar ayrı
tutulmuştu. Diğer bütün şeylerde ortaklık geçerli olacaktı. Şeyh'in
kanış unsurunu tarikatına eklemesi biraz da tasavvufla fazla ilgili
olmasındandır. Fakat bunu diğer tarikat pirleri gibi fakrü zarurete,
acizlik ve miskinliğe kadar teşmil etmiyordu. Abdülkadir Geylânî
"Ey dünyanın düşkünleri vc muhibbi! Dünyadan sakın. Dünya seni
mahv ve helak eder. Dünya o kötü nikâhlıya benzer ki, nikâhlısının
gayrisine boyn eğer. Onun tevcccülı vc ikbaliyle övünme. Sana tam
ikbal gösterdiği vakitte senden yüz çevirir." der. A h m e d Rifâî de
şöyle diyor: "Fakirlik şerefli örtüdür. Peygamberlerin elbiseleri, sal-
ihlerin ziyneti, kralların tacı, ariflerin ganimeti, müritlerin mak-
 Hıristiyanlara iyi muamele ediyorlardı. "Bektaşîlik Tetkikleri" adlı
sudu, Cenabı Hakk'ın rızası ve velilere bahşeylediği şeref ve
bir eser yazan Profesör F. V. Hasluk: "Bektaşîler yalnız Hıristiyan
izzettir." Halbuki Cenabı peygamber fakirliği tasvip etmez. Bilakis
ibadetgâhlarına el koymamakla kalmamışlar, kendi ibadetgâh-
çalışmayı tavsiye ediyor. İşte kanıtları:
larının kapılarını da tamamiyle Hıristiyanlara açık tutmuşlardır. En
1. Fakirlik dünya ve ahirette yüz karasıdır. ziyade dikkate değer cihet burasıydı. Türk m e m l e k e t i n d e k i
2. Dünya için ölmeyecekmiş gibi, ahiret için de yarın ölecekmiş Hıristiyanlar, Nakşibendiyye gibi Sünnî tarikatlara bağlı olanlara
gibi çalışın... göre, daha hoş görünmektedir. Hıristiyanlar arasında yapılan açık
propagandaya ait yegâne tarihî vesika, 15. asrın ilk yıllarında ortaya
Bedreddin'in kanaattan maksadı ancak ihtiyaç ve ihtirasları
çıkan Bedreddin Simavî isyanına müteallik rivayetlefde mevcuttur.
mümkün mertebede daraltmaktı. Socrates, Zenon ve eski filo-
Bu, şimdiye kadar vâzıhan beyan ve iddia edilmemiş olmasına rağ-
zofların birçoğu aynı fikirde idiler. Yeni tarikata göre, insanın
men, Bektaşî ve Hurufî tarikatları ile pek de alâkasız olamaz. Bu
insanlığı sabır ve kanaat, çalışma ve kanaat içinde büyür. Servet,
isyan kısmen dinî, kısmen de içtimaî bir hareketti. Bunun programı,
fenalıkların kaynağıdır. Her an ihtiyaçlarımızın sahası ortasında bin
dinleri kaynaştırmak, emvali birleştirmek hakkındaki Bektaşî ve
garip arzu doğurur. Mülkiyetin lezzetinde sarhoş eden bir hassa
Hurufî hükümlerini ihtiva ediyordu. Bedreddin'in tarikatında
vardır. Onu biraz tadanın başı döner ve bir daha sahip olma sev-
Hıristiyan müritler şevk ve vccd ile karşılanıyor, Hıristiyan dininin
dasından ayılamaz. Yeryüzünde hiçbir kimse için sahip olunacak
de hak olduğunu inkâr eden bir Müslüman'ın asıl kendisinin dinsiz
yerin sınırı olamaz. Iöpıak uslu, insanların malikânesidir. Sermaye,
olduğu alenen beyan ediliyordu." diyor. Saltık varlık nazariyesinde
onu mesaisiylc faydalı bir şekle sokanlarındır. Fenalığın başlıca
yaratan ile yaratılmışın birliği esas olduğuna göre, İsa ve
kaynağı malların az miktarda bazı şahıslar elinde toplanarak bu
Meryem'in tanrılıkta birleştiğine inanan Hıristiyanlar esasen yeni
adamların o sayede diğerlerini çalıştırması ve onların emek-
mezhebin dinî akidesine muhalif olamazdı. Bütün insanlar aynı
lerinden istifade eylemesidir. Eğer bütün insanların hür ve müsavi
cevherden yaratılmışken, aralarındaki düşmanlık ancak cehalet ve
olarak doğdukları doğru ise, bir kısım insanların asil ve zengin bir
anlaşmazlık eseri olabilirdi. Bu tarikat muhtelif dinlere mensup
aileden yetişmiş olduğu için servet ve asaletin imtiyazlarına
insanlar beynindeki ayrılıkları muhabbetle doldurmak, sevişmeyen-
malikiyetleri ve hiçbir şey yapmaksızın yaşamaları, diğer taraftan
leri seviştirmek, Türkiye halkını benzersiz bir ulus haline koymak
bu talihe mazhar olmaksızın doğmuş olan birçok zavallıların sırf
azminde idi.(6)
yaşamak için sürünmeleri adalete uygun mudur Şeyh Bedreddin
istiyordu ki, beşer arzu eylediği tarzda hür ve serbest yaşasın. Bedreddin, hükümeti de iyi bir nazarla görmüyordu. Er geç
İnsanlar tarafından icat edilen zincirler kırılsın. Cemiyet içinde fenalıklar hükümetle beraber cemiyeti de sürükleyip gidecekti.
kademe, mertebe kalmasın. Bay ve yoksul, kul ve sahip, emir ve O n u n indinde idare cihazı bir zorbalık kuvveti idi. O zamanki
esir, hepsi eşit olsun. Herkes eşit surette çalışarak kısmetini bulsun. hükümet şekilleri kamilen istibdada dayandığı için hepsini şiddetle
baltalıyordu. Şeyh'in gayesi, bütün insanları başka bir hayata,
Hıristiyanlar da yeni tarikatın dışında bırakılmamıştı. Onların
eşitliğe kıymet veren mesut bir devre ulaştırmaktı. Bir anarşist gibi
aleyhinde bulunanlar kötü sayılıyor, b ü t ü n m e z h e p sâlikleri
cemiyet kanunlarını ve içtimaî müesseseleri kökünden yıkmak
taraftarı değildi. Bununla birlikte yeni bir medeniyet, yeni bir hayat
kurabilmek için bazı değişiklikler yapmak gerekiyordu. Bedreddin
o tarihten 400 yıl sonra gelişen Sosyal Demokrasi yi daha o zaman-
da yaymak ve uygulamak emelinde idi.
Şeyh'in mesleğinde hakiki sosyalistlerin amaçladığı insanî kural-
ların cümlesi mevcuttur. Üzüntü duyulur ki, düşündüğü şeyler
henüz en medeni memleketlerde bile kabul ve tatbike mazhar ola-
mamıştır. Zamanımızda görülen Komünizm samimî ve insanî
olmaktan ziyade Emperyalizmi hedef alan siyasi bir tuzaktır. İşti-
rakçiliğin mümeyyiz vasfı insan haklarını ve fikir hürriyetini
mukaddes tanıması, hükümeti vatandaşın emrine ve iradesine bağlı
bilmesi ve başkasının vatanına karşı ihtiras beslenmemesidir.
Sovyet rejimi ise hürriyet ve insan hakkı diye hiçbir şey tanımadığı
gibi, vatandaşı da hükümetin esiri addetmekte ve bütün civar mem-
leketleri yutmak emelindedir. O itibarla Şeyh'in Kolektivizme
dayanan doktrinini şimdiki Sovyctizm ile karıştırmamak lazım
gelir.
Franz Babinger, Bedreddin'in tarikatında İştirakçilik izleri
bulunduğunu kaydettikten sonra, bu nazariyenin kökenini aklınca
tetkik ederek diyor ki: "İslam'ın esas kaidelerinde mal mülk işti-
rakine delâlet edecek hiçbir şey yoktur. Veraset teşkili ve sair mülk
hukukuyla ilgili sıkı birtakım hükümleri ihtiva eden bir dinde şahsi
emlakin cemiyete verilmesi bahse mevzu olamaz. Zekât, vergi
mahiyetini haiz olup Sosyalizm ile ilişkili değildir. Kuram Kerim
aile bağının muhafazasını içine alır. İslamiyet bünyesi bu kabil
teşebbüsleri asla hazmetmediği halde Sünnîliğe muhalif bulunan
Şi'a mezhebi daima hüsnü suretle telâkki eylemiştir. Şiîlik Küçük
Asya'da kuvvetli devirler yaşamıştır. Anadolu Selçukîlerinin Şiîliğe
yakın oldukları muhtemeldir. Konya'da Acem kültürünü gösteren
birçok eserler mevcuttur. Osmanlı Devleti Anadolu ahalisinin dinî
görüşlerini tamamıyla giderememiş, eski ananelerin ekserisi dirim-
ini muhafaza etmiştir."
Netice itibariyle anlatmak istiyor ki, bu tarikat Karamite'nin
teşebbüsü gibi Şiîlikten doğmuş bir harekettir. Mesele bu kefdar
sade ve basit bir şey ise, bu yazarın Bedreddin hakkında kitabiyat
ve bilhassa şişirmelerle dopdolu koca bir kitap vücuda getirmesine
ne lüzum vardı?
Bedreddin, mesleğinin esaslarını dinde aramamış,-Sünnîliği ve
Şiîliği karıştırmamış, hele prensiplerinin dine uygunluğunu iddia
etmemiştir. Tarikatının dine mutabakat derecesini incelemek
fazladır. Kendisinin tasavvufla olan münasebeti Şiîliğe istinat
etmez. Tasavvuf, Şiîlik demek değildir. "Sosyalistlik din bahsini içti-
maî meseleden büsbütün ayrı olmak üzere telâkki eder. Hattâ dinin
hususi bir keyfiyet olduğunu defalarca ilan etmiştir. Sosyalistlerdin
akidesine bakmazlar." (7) İsa ve Ma/reti Muhammed servetin kıs-
men tesviyesini şefkat ve merhamet hislerini işletmekte, zekât ve
sadakada aradılar. Bedreddin'in seçtiği yol ise çok kestirmedir.
Şeyh'in mal mülk iştiraki doktrininde ecdadının geleneklerinden
ilham almış olması akla ve mantığa daha uygundur. "Eski
T ü r k l e r d e beylerin ne kadar servetleri varsa, umumiyetle İl'e aitti.
Türk ilinde kendine mahsus bir nevi Komünizm vardı. Boy beyleri
ile hatunlar ekseriya şölen adı verilen umumi ziyafetler verirlerdi.
İl'e mensup bütün fertler bu genel sofralarda yer, içer, eğlenirdi.
Bunların arasında çıplak olanlara elbise giydirilir, borçluların borcu
ödenir, düşkünlere yardım edilirdi. Türklerde beylikle tamah ve
cimrilik birleşmezdi. Gerek beylerbeyi, gerek boy beyleri servetleri
için birer mütevelliden başka bir şey değillerdi. Bunların bütün
servetleri, menfaatları umuma ait vakıflar hükmündeydi. Fakirler
de zenginlere haset etmezdi. Çünkü zenginlerin servetleri kendiler-
ine dağıtılmak için daima dolup boşanan birer genel hazine idi.
Türk Komünizmi, yalnız beylerle halk arasındaki dayanışmadan
ibaret değildi. Doğrudan doğruya halk arasında da canlı dayanışma
zümreleri mevcuttu. Her kırk haneye dayanan bir cemaat teşkil
ederdi. Bu zümrelerden her birinde yılda en az dört izdivaç olması
kanunî bir mükellefiyet halindeydi. Geline masraf yapacak iktidar-
da olmayan delikanlıların masrafları bu cemaatler tarafından veril-
erek evlendirilirdi. Hangi cemaat bu mükellefiyeti ifa etmezse
sorumlu olurdu. Türklerde birden fazla kişiyle evlenme usulü cari
olmadığı halde nüfusun haddinden fazla çoğalması bu izdivaç
dayanışmasının neticesi idi. Bu kaideye göre hiçbir delikanlı bekâr
kalamazdı ve hiçbir baba küffü olan bir gence kızını vermemezlik
edemezdi. Romalılarda baba ölmedikçe oğulları vatandaş hukuku-
na malik olamazdı ve malını istediğine vermek hakkına sahipti.
Türklerde her çocuk baliğ olunca vatandaş sırasına girer, ana ve
babası hayatta iken ailesinin müşterek servetinden hissesini alarak
ayrı ve müstakil bir hayat yaşayabilirdi."
Bedreddin'in müritlerine şarap içmek, saz çalmak için izin ver-
miş olduğu hakkında İdris-i Bitlisî'ııin naklettiği rivayeti tekzip
etmeyeceğiz. Ancak bunu Batıniye'den aldığını ilave etmesini
doğru bulmuyoruz. Çünkü Batıniye mezhebine ne hacet? Türkler
kımız içer, kopuz çalar, kadınlarıyla birlikte eğlenti yaparlardı.
Türklerde hatundan bahsetmek ayıp sayılmazdı. Hanın eşi hanım,
beyin dişisi begüm idi. Türk, anasını, kızkardeşini, hatununu hakîr
görmezdi. Türk kadınları evlerinde ve dışarıda kaç göç bilmezlerdi.
Namus ve iffetlerinin muhafazası Arap'ın tesettürüne muhtaç
değildi. Türk hakanları yüzlerine nikap (peçe) germez, Türk ser-
darları perde arkasında saklanmazdı. Aralarında gizlilik yok, mert-
lik vardı. Bütün hayatlarını samimî bir hava içinde geçirirlerdi.
Şeyh'in kısmen ecdadından alınan ve kısmen de zekâsından
doğan fikir ve nazariyeleri muhit ve zamanında pek büyük tesirler
yarattı. Halk kuvvetli bir istekle yeni mezhebe sarıldı. Tarikatının
şöhreti Bursa, Konya, Aydın vilâyetlerine, Sakız'a, Girit'e ve diğer
adalara kadar yayıldı. Artık sâliklerini teşkilâtlandırmak, mezhep
esaslarını daha geniş ölçüde yaymak lazım geliyordu. Bedreddin ise
bundan fazla bir şey yapamazdı. Çünkü kalebent idi. İznik'ten
dışarı çıkamıyor, ancak yanına gelenleri aydınlatabiliyordu. Diğer
taraftan olgun bir adamdı. Daha ziyade çalışamazdı. Bedreddin'e
hareketlerinin mesuliyetini üstüne almak ve fikren hazırlanan
inkılâba yol açmak için çevik ve faal bir arkadaş lazımdı.
Bu vazifeyi Börklüce Mustafa ile Torlak Kemal üzerlerine
aldılar. Şeyhlik âdeti üzere Mustafa'ya icazet ve hilafet verildi <9).
Börklüce, evvelce bulunduğu Karaburun kazasına tekrar gittiği
takdirde pek çok kimseleri irşat edebileceğini ümit ediyordu. Sahil
memleketlerinin dış münasebetlere açık bulunması hasebiyle heye-
can ve harekete daha uygun olduğuna kani idi. İki arkadaş, çok
kuvvetli emellerle Aydın tarafına yollandılar.
Tanıklar:
1. Ş e y h B e d r e d d i n , R a g ı p Şevki, Kesimli Ay M e c m u a s ı .
2. M u f a s s a l . A h m e t M i d h a t , e. 1, s. 758.
3. Lûgat-i Tarihiye ve C o ğ r a f i y e , A h m e t Rıfat. c. 1. s. 106.
4. M u f a s s a l , c. 1, s. 449.
5. Tarih-i Ebii-1 Faruk, e. 1, s. 237.
6. Kısas-ı Enbiya, A h m e t C'evdel l'aşa, c. 12, s. 1159; D e v l e t - i O s m a n i y e
Tarihi. H a m m e r , c. 2, s. 134.
7. Sosyalizm, J e o r g e Turneı.
8. Türk D e v l e t i n i n Tekâmülü, Ziya < iökalp, D e r g â h M e c m u a s ı .
9. H e ş t B e h i ş t , s. 393.
Halifeleri

B örklüce Mustafa, Karaburun'da karar kıldı. O, cahil bir

adam değildi. Bazı tarihlerde imimi olarak gösterilmesi,
ezcümle Ahmet Mithat Efendi nin alaylı bir tarzda "Mustafa Ağa"
diye onu anması saray saltanatım tııcııııuııı etmek içindir. Börklüce
Mustafa'nın tasavvuftan "Tasvir el Kıılılb" adında Türkçe bir eseri
yakın zamana kadar Aydın kütüphanesinde mevcuttu. Kitabın
mukaddemesinde övgüyle Şeyh Bedreddin'den bahseylediği gibi,
kendisinin de Burhaneddin'in oğlu olduğunu söylemektedir.
Tasavvufu konu edinen bir eser yazan bir zat ümmi olur mu?
Karaburun'da "Sofi Kisra" ilamıyla da yâdolunmakta idi. Burada
ailesini gizliyor, soranlara Nuşirevan neslinden olduğunu soyuyor-
du.® Bazılarının sandığı gibi doğduğu yer Karaburun olsaydı, bit-
tabi o şekilde hareket edemezdi. Çünkü halk arasında soyunu sop-
unu bilenler olacaktı.

Mustafa, üzerine aldığı vazifenin icaplarını hakkıyla müdrikti. Ne

yaptığını ve ne yapacağını pekâlâ takdir ediyordu. Yeni tarikatın beyan eder. Bu rivayetlerin hakikate m u t a b a k a t derecesi
nazariyelerini herkesin zihnine yerleştirmek için şöyle etkili hita- meçhuldür. Bizim anladığımız şu ki, Mustafa vicdanı huzurunda
betlerle işe başladı: şahsiyetini bir "kurtarıcı", bir veli görürdü. Çünkü hak ve insaniyet
dostuydu ve bu tarzda hareket edenlerin ne birincisi, ne de sonjtın-
Biçare ahaliye yazık oluyor. Onlar da Allah'ın kuludur. Yaşamak,
cusuydu. Dükas ve ona dayanarak H a m m e r Mustafa'yı "Şiddetli
rahat etmek, çoluk ve çocuğuyla, mal ve ırzıyla mesut ve bahtiyar olmak
bir mutaasıp" buluyorlar. Fakat bu taassubun nevi ve mahiyetini
ister. Bütün, yıl rahat yüzü görmüyor. Hayvan, gibi çalışıyor. Kazancım
izah etmiyorlar. Biz Börklüce'de taassup yerine geniş bir vicdan,
bey alıyor. Geri kalan kısmını olsun rahatlıkla yiyemiyor. Tatarlar geliy-
serbest bir düşünme, yüksek bir hürriyet sevgisi görüyoruz. Aksine
or, yağma ediyor. Onlara karşı ordu çıkıyor, diğer bir yağma oluyor.
Dükas ve Hammer'in iddiası dinî taassup eseridir. Mustafa'da kay-
Derken Karamaııoğlu veya Ciiııeyd Bey, hasılı şu, bu geliyor, alıyorlar,
nayan fazla heyecan insaniyetin kemaline karşı duyduğu sevgi ve
yıkıyorlar, yakıyorlar, karıları, çocukları, ihtiyarları kesiyorlar, doğrııyor-
saygıdan ileri geliyordu. Başkalarının üç dört yılda yapamayacağını
lar. Timıırlar, Osmaııoğıdları, Karcımaniler bizim nemize lâzını?
o pek kısa bir zaman içinde icra edebildi. Birkaç ay zarfında 3 bin
Kozlarını kendi kendilerine kırsınlar ve bizi rahat bıraksınlar. Biz kendi
kadar savaşmaya ve darba yarar adam Dede Sultan'a bağladı/ 3 ' Bir
işimizi biliriz, kendimiz görürüz. Allah 'ııı kelâmı dertlerimize kâfi der-
işte safiyet ve ulviyet bulunursa böyle akıllara hayret verecek seri
man olabilir. Bir kaçlı nerede olsa bulunur. Bize zorbaların,, zalimlerin,
neticeler görülür ve can vermek kadar her şey göze aldırılır.
kan içicilerin lüzumu yoktur. Allah insanları hür ve kardeş olmak, bir-
birini kucaklamak, sevmek üzere halk etmiştir. Birbirini kesmek, doğra- Yeni mesleğe girenlerin şiarı "Benim hanem senin hanendir.
mak, inala. ırza ve cana tecavüz etmek, canavar olmak için yarat- Evimden evin gibi istifade edebilirsin." düsturuydu. H e r fert
mamıştır. Yaşasın müsavat ve uhuvvet (eşitlik ve kardeşlik), var olsun diğerinin elbisesini, arabasını ve diğer bütün eşyasını serbestçe kul-
hürriyet."(2) lanmak hakkını haizdi. Arazi ve hayvanlar, yenilecek vc giyilecek
her şey kamu'nun müşterek malıydı. I liç kimsenin belli bir ikamet-
Bu gibi çekici ve yakıcı söylevler elektrik ceryanı gibi derhal
gâhı yoktu. Hepsi açıkta yatarlar, mülkten feragat nazariyesini
tesirini gösterdi. Müslim ve gayrimüslim herkes Mustafa'yı takdis
fiilen tatbik ederlerdi. Bir kumaştan yapılmış yeknesak (tek tip)
etmeye başladı. Bunun nişanesi olarak kendisine " D e d e Sultan"
elbise giyerler, yalın ayak, saç kesik ve baş açık olarak gezerlcrdi. <4)
lakabı verildi. Bu unvan, otorite sahiplerine verildiği gibi, mânevi
G a r p Hıristiyanları alınlarını kapadıklarından Börklüce'nin mürit-
iktidara, hürmet ve muhabbete de delâlet eder. Erenlerin ekserisi
leri başlarını çıplak tutmak suretiyle bir taraftan Avrupalılara,
sultan namını taşırlar. O n l a r uluhiyet (Tanrısallık) âleminin
diğer taraftan da Sünnîlerin beyaz sarığına muhalefet göstermiş
hükümdarlarından sayılır. Ancak Kadı B u r h a n e d d i n ' e "Kadı
oluyorlardı. Saçlarını kestirmeleri dervişlik icaplarından olsa
Sultan" denildiği hatırlanırsa, bunun babadan kalma bir sıfat
gerektir. Ahiler de sakallarını tıraş ettiriyorlardı. Sofî erkânında saç
olmaSı ihtimali de akla gelir. Mevlânâ Neşri, Mustafa'nın velilik
ve sakal tuzağa benzetilmiştir. Keza saç ve sakal ziynet mahiyetinde
iddiasında bulunup halkı İbahat mezhebine davet eylediğini yazar.
olduğundan hakiki Sofiler bu ziynetten vazgeçmek
Âşık Paşazade ile Lütfi Paşa peygamberlik iddiasında bulun-
mecburiyetindedirler.
duğunu; H a m m e r kendisini " E b ve Ruhani sahip" ilân ettiğini
 D e d e Sultan, Bedreddin'den aldığı ilham ile gerek
Müslümanlık'ta, gerek Hıristiyanlık'ta ulema ve ruhbanın hataları
ile bir çok bid'atler vücut bulduğunu, bunlar kaldırıldığı takdirde
iki dinin bir olacağını vc Hıristiyanların Allah'a ibadet ettiklerini
inkâr edenlerin dinsiz olduğunu söyler, kendisine katılan
Hıristiyanları gökten inmiş melâike gibi kabul ederdi. (5) Tarikatına
gayrimüslimlerin girmesine çok istekliydi. Bu da mesleğini u m u m a
teşmil etmek arzusundan ileri geliyordu. O fikirle iki müridini
Sakız A d a s ı n a gönderdi. Bunlar başları açık, yalın ayak, arkaların-
da aba olduğu halde Turlot Manastırında oturan dünyasından
vazgeçmiş Giritli bir rahibi ziyarete gittiler. Müritlerden biri
papaza "Ben de senin gibi inziva hayatı yaşıyorum. Ve ibadet
ettiğin aynı Allah'a ibadet ediyorum. Geceleyin dalgaları aşarak
yanına geliyorum." dedi. Keşiş buna kanaat getirdi ve Börkliice
Mustafa'nın da böyle denizde yürüyerek yanına geldiğini tarihçi
Diikas'a nakletti. Dükas, rahibin düşüncesini pek masumane buldu
ve onunla eğlendi. Halbuki papazın söylediği şaşılacak bir şey
değildir. Her mesleğin kendine mahsus lisan ve tabirleri vardır.
Turlotas zahidinin, ziyaretine gidenlerin deniz üstünde yürüdük-
lerini söylemesi zahirî mânaya matuf olmayıp belki bu tarikatın
ulviyetine, mensuplarının kuvvetli itikadına ve akidelerinin doğru-
luğuna işarettir. Bu rahibten başka yeni mezhep sâliklcri arasında
daha birçok keşişler mevcuttu. 6 Tarikata mensup olan İslam,
Hıristiyan, Musevi hep kardeşçesine hareket ederlerdi. 7 Aralarında
çok samimî bir kardeşlik oluşmuştu. Dede Sultan'ın Hıristiyanlara
fazla önem vermesi birçok tarihçilerin dinî asabiyetini kışkırtmak-
tan geri kalmamıştır. Eski tarihlerden herhangi birini açsak
görürüz ki, yeni mezhebin kurucusu Şeyh Bedreddin olduğu halde
ona karşı bir şey denilmiyor da, Börklüce Mustafa "Ser Hayl-ı
Lliâm" (Melunlar G ü r u h u n u n Başı), "Rcis-i Müllıidan"
(Tanrısızların Reisi), "Şahs-i Leîm" (Alçak Adam) tabirleriyle
alaya alınıyor, aşağılanıyor. Filibeli Âli, Dede Sultan'ın müritlerini
de tam Müslüman addetmiyor. "Tabileri Kelimci şahadetin birinci
fıkrasını söylerlerdi. Lakin Hazrcti Muhanımed Mustafa'yı ihtiva
eden ikinci cümlesini yâd etmezlerdi. Serdarları olan mülhidi
peygamber yerine korlardı." diyor. İslamiyet gayreti bu tarihçileri
mazur gösterebilir. Fakat Katolik bir Hıristiyan'ın tarihçi
Hammer'in Mustafa'yı sapık addeylemcsine ne demelidir?
Börklüce, ikna edemediklerini Şeyh e gönderiyor, önemli mese-
leleri de ona danışıyordu. Karaburun'dan l/.ııik'e gidip gelenlerin
arkası kesilmiyordu. 8 Şeyh Bedreddin, yanına gelenleri ilmî cer-
bezesiyle kemalâtına hayran bırakırdı. Yeni tarikata ve kurucusuna
karşı kalplerinde büyük bir irtibat ve hürmet hissederek Aydın iline
dönerlerdi. Garibi şurası ki, bu tarikatın gizli bir tarafı yoktu. Gizli
cemiyetlerin din ve hükümet aleyhindeki gayesine ancak reisleri
vâkıf olur. İkinci, üçüncü derecedeki elebaşılar sır ve maksatların
yalnız bir kısmına vâkıf olabilerek, hele esaslı tertip ve hareketler
onların da malûmu olamadığından büyüklerin emir ve işaretlerine
tâbi kalırlar. Fertler ise hiçbir şeyden haberdar olmaksızın öne
geçenlerin emellerine körü koriiııe hizmet e d e r l e r . Halbuki
Bedreddin'in tarikatı u m u m a açıktı. Herkes mezhebin bütün
esaslarından haberdardı. Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal gibi
bizzat Bedreddin tarafından eğitilen halifelerden başka, ikinci,
üçüncü mertebede bulunan müritler bile başkalarını kendilerine
iman ettirecek derecede iknaya muktedir ve esrara vâkıftı. Nitekim
yukarıdaki satırlarda Dede Sultan'ın gelişigüzel iki müridini
Sakız'a yollayıp insan kazanmayı başardığını arz etmiştik.
Bedreddin'in ikinci halifesi Torlak Kemal, Manisa vilayeti
dahilinde kalmış, orasını irşat merkezi yapmıştı. Kemal'in şahsiyeti
ve Bedreddin'le olan alâkası hakkında tarihî kaynaklarda pek az
bilgi vardır. Bazı tarihçiler, Musevi dönmesi olduğunu ve bundan
evvel "Torlak H u t " denildiğini yazıyorlar. Bu iddia hakikata uygun
görünmüyor. Alman tarihçilerinden Fredrich Giese'nin yayınladığı
anonim "Tevarih-i âl-i Osman"da ve "Menakıbnâme"de "Torlak
Hüve Kemal", "Neşri Tarihi"nde "Tor Hüve Kemal", "Heşt Behişt"te
"Hüve Kemal Torlak" şekillerine tesadüf olunur. Bu eserler, en eski
Osmanlı tarihleridir. Bunlarda Yahudi kelimesi bulunmuyor. Daha
eski bir zamanın adamı olan Liitfi Paşa, ilkin "Torlak Yahudi
Kemal" adını kullanmış, fakat Yahudilik keyfiyetini nereden
öğrendiğini zikretmemiştir. Yahudi kelimesinin, Kemal'in unvanı
olup dinin zamiri anlamına gelen H ü v e d d i n ' d e n uydurulmuş
olması mümkündür. Nasıl ki, Hüveddin tabiri daha başka tahriflere
de uğramıştır. Bu kelime Solakzade'nin tarihinde "Hud bin", "Tac-
ili Tevariirtc "Hud bin Kemal", "Kamııs-ül ÂIâm"da "Hus", "Tarihi
Ebii-l Faruk"Vd " H u b b i i d d i n " şeklinde görünüyor. Torlak
kelimesinin Musevilik ile alâkası yoktur. Torlak öz Türkçedir.
Genç, yabani, toy ve gürbüz delikanlı mânasmdadır. Tor, torun da
aynıdır. Civanti Entimenavino seyahatnamesinde "Torlak" adında
bazı Türk oymaklarına tesadüf etmiş olduğundan uzun ıızadıya
bahseder. Biz, Kemal'in Yahudi dönmesi olduğuna katiyen ikna
olmayız. Bilakis Torlak kelimesine istinaden pek eski bir Türk
aşiretine m e n s u p ve Türk oğlu Türk olduğu iddiasındayız.
"Memlekete Dönüş" b ö l ü m ü n d e Kütahya civarında birtakım
Torlakların Bedreddin'e illilıak ettiklerini söylemiştik. İşte Kemal
onlardan biridir. Bu zat, Manisa vilayetinde tıpkı Mustafa gibi
hareket etmekteydi. Lâkin her neden ise Börklüce kadar kuvvetli
bir şöhrete nail olamamıştır.
Her ikisinin teşkil eylediği cemiyet esasta saldırıdan çok savunma
fikrine dayanıyordu. Ne yazık ki çoğunlukla savunma saldırmaya dönüy-
or. Meselâ Cizvitler Cemiyeti Hıristiyanlığı Protestanlık'tan korumak
için teşkil edilmişken, savunma maksadıyla yaptığı saldırılar birçok
kanlar akıtmış ve Cizvitlere kcırşı kurulan İluınineler Cemiyeti de savun-
ma kastıyla kurulduğu halde intikam yolunda Cizvitlerden aşağı
kalmamıştır. Bununla beraber Bedreddin 'iıı halifeleri bir ihtilal tertip
etmek fikrinde olsalardı bile mazur görülürlerdi. Çiinkii tahammülü
kabil olmayan bir hal ve vaziyetten kurtulmak için şiddet kullanılması-
na kesin lüzum ve viicııp hissedildiği takdirde ihtilal pek tabii ve meşru
bir şekil alır. Cenabı Hak. Şiiara Sûresinde "Yeryüzünde ıslalı değil,
ifsat yapan müsriflerin emirlerine itaat etmeyiniz." buyurmuştur.
Zamanımızda da sıkıntıların giderilmesi için kanunî bir çare kalmayın-
ca ihtilale müracaat edilmiyor mu? Zulüm ve istibdat allında inleyen
her milletin ihtilal yapmak hususundaki lıakkı Amerika 'ııiıı Bağımsızlık
ve Fransa'nın İnsan Hakları Bildirgelerine bile girmiştir
Halbuki yeni mesleğe karşı önce hükümet harekete geldi. Şeyh
Bedreddin kana bulaşmamış temiz bir inkılâbın taraftarıyken, hal-
ifeleri kıyam ve isyana mecbur edildi. Çelebi Sultan Mehmet,
tarikatın ilerleyişinden ürktü ve Saruhan Valisi Süleyman Bey'i
D e d e Sultan üzerine gönderdi. Süleyman Bey, Bulgar Kralı'nın
oğluydu. Evvelce Aleksandr Sisman denilirdi. 6 bin derviş tarafın-
dan savunulan Stilaryos Dağı geçitlerinde tekmil askeriyle beraber
öldürüldü. 9 Mustafa'yı taassup ile suçlayan Hammcr, Süleyman
Bey için "Ecdadının dinini terk etmiş bir Hıristiyan,
Müslümanlıktan çıkmış bir güruhun darbeleri altında telef oldu."
diyerek asıl taassubun nasıl olduğunu bizzat kanıtlıyor. Bu ilk gali-
biyet tarikat müritlerinin manevi kuvvetini artırdı. Bunlar zaten
mesleklerinin doğruluğuna inanmış ve galibiyetin kendilerinde ola-
cağına şüphe bile etmedikleri halde, şimdi bir de göz göre göre
galip gelmeleri üzerine, bundan böyle her muharebede yene yene
yeryüzünü düzeltmeyi başaracaklarını kesinlikle zihinlerine koydu-
lar. İslam ve Hıristiyan komşu ahaliden henüz yeni tarikatı kabul
etmemiş olanlar peyderpey o tarafa meylederek işin rengi değişti.
Padişahın fermanları dinlenmez oldu. Kendilerini yok etmeye
çalışan kara bir kuvvete artık itaat edilemezdi.
O aralık Aydın ve Saruhan Valiliği ne tayin edilen Ali Bey'e bu
iki eyalet arazisinde toplayabileceği kuvvetlerin tamamıyla
 Börklüce'ye hücum etmesi emrolundu. Talih yıldızı, Sisman'dan
ziyade Ali Bey'e yaver olmadı. Ateş gibi savaşan dervişlerin elinde
askerinin çoğu telef olmuş ve kendisi pek az bir maiyetle Manisa'ya
kaçabilmiştir. 10 Mustafa'nın müritlerinde kahramanca bir gayret,
hürriyet heyecanı, insanlığı esaretten kurtarmak şevk ve neşesi
vardı. Kalplerinde gaza ve şehadet hakkındaki itikat tazelendiğin-
den gülerek ölüme gidiyorlar, yiğitlik ve dirençlerine herkesi
hayran bırakıyorlardı. Coşkuları durdurıılamayacak bir şekli* gir-
mişti. Camilere, kiliselere, sinagoglara dokunmuyorlardı. Lakin
tembel yatağı saydıkları tekkelerle manastırlara aman vermiyor-
lardı." İkinci zafer, dervişleri haddinden çok kuvvetlendirmiştir.
Her tarafa halifeler göndererek galibiyetlerini yaydılar. Ondan
başka, her kim Osmanlı hükümetinin askerî hizmetine girerse
amansız öldürüleceğini ve herkesin yeni mezhebe bir an önce katıl-
ması lâzım geldiğini her yana ilan ettiler. Z a f e r haberi Rumeli'ye ve
hatta Avrupa'ya da yayıldı. Gaile, Türkiye İmparatorluğu için
büyük ve gerçek bir endişe yaratmıştı. Aydın, Saruhan, Antalya gibi
Dede Sultan'ın nüfuzuna tâbi bulunan vilayetlerden asker topla-
mak ve onları dervişlerin aleyhinde kullanmak imkânı kalmamıştı.
Esasen Anadolu'da yaşayan daha birçok T ü r k m e n kitleleri benlik-
lerini Alevîlik ruhuyla karıştırmış oldukları için Sünnîliği temsil
eden Osmanlı hükümetine ısınamamış ve o sebepten bu tarikatın
ortaya çıkışını can ve gönülden karşılamıştı. Bu işi olur olmaz ser-
darların da bastıramayacağı anlaşılıyordu.
Selanik Kalesinin fethi ile meşgul olan Çelebi Sultan Mehmet,
daha şiddetli tedbirler almaya mecbur oldu. Amasya Valisi Şehzade
Murad Bey'i Anadolu ve Rumeli kuvvetlerinin toplamıyla yeni
mezhep müritlerini ezmeye memur eyledi. Yanına da Vcziriâzam
Bayezıd Paşa'yı verdi. Bayezıd Paşa kendisini Ankara
muharebesinden kurtardığı için en çok güvendiği bir adamdı. İdris-
i Bitlisi, Bayezıd Paşa'nın Rumeli'de padişahın nezdinde bulun-
duğundan bu muharebede mevcut olmadığını söylüyorsa da, diğer
tarihçiler aksini söylüyorlar. Murad Çelebi, ordusunu Karaburun'a
doğru sevk etti. Kendisi Sultan'ın büyük oğlu olmakla beraber,
henüz 12 yaşında idi. Vakaa o cihet bu gibi büyük işlerin
halledilmesine ve düzeltilmesine engel görünebilir. Ancak
şehzadeler meyanında daha küçük bir çocuk iken çok önemli işler
görenler az değildir. Babasının sağlığında Orhan Gazi'nin yaptığı
şanlı gazalar malûmdur. Asıl iş görecek şehzadenin kılıcı değil,
nüfuzu olduğundan dervişler üzerine Murad Bey'in yürümesi
hükümce padişahın yarı tesirini yapmıştır. Çelebi'nin ordusu,
İzmir'den Çeşme yakasına kadar erkek ve kadın kime rastgeldiyse,
kılıçtan geçirdi. 12 Nihayet Stilaryos Dağı önünde muharebeye gir-
işildi. Ali, muharebenin Tire kasabası yakınlarında olduğunu, bazı
garp tarihçileri Dede Sultan'ın Rumeli'ye geçtiğini ve muharebenin
orada vuku bulduğunu yazar. Güvenilir tarihçilerin cümlesi savaşın
Karaburun'da cereyan eylediğini beyan ederler. Dede Sultan,
k a h r a m a n c a savunmada bulunur. A n o n i m tarihe göre o n u n
maiyetinde 2-3, Neşri ve Hemdemî'ye nazaran 5, İdris Bitlisî'ye
göre 10 bin piyade ve süvari vardır. Hoca Sadcddiıı ile "Haber-i
Salıih" yazarı Mazhar Fevzi E f e n d i İdıis'in rivayetini tercih
etmişlerdir. Dervişlerin gösterdiği kahramanlığın hiçbir muharebe-
de, hiçbir askerde görülmemiş olduğunu Rum tarihleri de itiraf
ediyor. Saatlerce boğaz boğaza muharebeden sonra Dede Sultan'ın
savunması daha ziyade talihin himayesine layık iken iş tersine
döner. Bu pek kanlı mücadelede dervişlerden 4 bin kişi keskin
kılıçlarla doğranır. 1 3 Neşri, İdris ve Lütfi Paşa M u s t a f a ' n ı n
Karaburun'da derhal idam edildiğini zikrederler. Hakikatte Dede
Sultan savaş esnasında yaralanır, fakat ölmez. Esir edilen mürit-
leriyle birlikte Ayasuluğ'a götürülür. 1 4 Ayasuluğ Aydın ili'nin
merkezinde bulunduğu için o taraflarda mebzulen yaşayan derviş
zümreleri kazanılan zaferi yakînen görecekler ve ürkeceklerdir.
O r a d a Dede Sultan'ı tarikattan vazgeçtirmek için en şiddetli vası-
talar kullanılır. Fakat hep beyhude oluru. En müthiş işkenceler
hiçbir şeye yaramaz. Bu eziyetlerin yapılmasında iki maksat vardır:
Biri Börklüce'den intikam almak, diğeri Mustafa'ya yeni mezhebin
butlanını söyletmek vc o suretle taraftarlarını Sünnîliğe
döndürmektir. Lakin Dede Sultan'ın ne teşviklere kapılarak ve ne
de işkenceden ürkerek hiçbir veçhile tarikatından dönmediğini
halk görünce, onlar da mesleklerinde böyle bir fedakârlığı göze
alırlar. Mustafa'nın nazarları önünde çoğu müridi öldürülür.
Bunlar "Dede Sultan, yetiş imdadımıza!" diyerek kendilerini vuran
hançerlerin üzerine atılıyorlar, itikatlarını, mürşitlerine olan
bağlılıklarını tazeliyorlardı. 15 Franz Babinger, müritlerin bu imdat
istemelerinden tarikatın piri Cenabı Bedreddin'in kastedildiğini
söylüyor ki, mâkul bir fikirdir. Sonunda Dede Sultan kolları ve
bacakları gerilmiş olarak ıı/ıııı bir tahtaya çivilenir. 16 Rivayet eder-
ler ki, çarmıha çakılırken, o işi yapan insafsızlara "Acele etmeyin.
İntikam yavaş yavaş alınır." demiştir. Nefesi tükendikten sonra,
cesedini bir devenin üstünde köy köy gezdirip teşhir ederler.
Ahaliden birçoklarının ahirette onun kendilerine şefaat etmesini
yüksek sesle istirham ederek düşmanın kılıçlarına baş eğdikleri tar-
ihlerde yazılıdır. Doğrusu itikadın o dcrccesi insana hayret verir.
Jeorge Jacob, Mustafa'nın idamından bahsederken "Cezanın
icra tarzı bu isyan hareketinin Hıristiyanlığı kabul mahiyetinde
telakki edildiği fikrini veriyor." Profesör F. V. Hasluk da Bektaşîlik
hakkındaki eserinde "Asilerin Hıristiyanlar lehine olan temayül-
leri, Müslümanlarca elde ettikleri reisleri cezalandırılmak için çar-
mıha germek suretiyle vâzıhan ikrar edilmiş oluyordu." diyorlar.
Filhakika Bayezıd Paşa'nın Dede Sultan'ı haç şeklinde bir çarmıha
germesi olayı Hıristiyanlıkla ilgili göstermek istediğine delildir. Bu
muharebede kullandığı şiddet, önüne gelen gayrimuharip kadın,
erkek, genç ve ihtiyarı kılıçtan geçirtmesi eleştirilmesi gereken
hallerden iken, merhum Namık Kemal Bey kendisini beraat ettirm-
eye çalışarak der ki: "Börklüce hakkındaki muameleyi yapanların
gaddarlığından çok zamanın fikir ve âdetlerine tâbi olduklarına
kani olmak lazım gelir. Bu işkcnce ilk defa yapılmış olsaydı,
şehzade ordusunu idare eden Bayezıd Paşa lanetlenmekten kurtu-
lamaz ve Sultan Mehmed'in sername-i şanı da lekelenmiş olurdu."
Biz de ilave edelim ki, zulmün tekerrürü mahiyetini değiştirmez.
Ve zalimler her vakit lanet ve nefrete müstahaktırlar. Âlemi
yaratan "Ela la'netüllahi alezzalimîn-e" buyurmuştur. Öldürülen-
lerin kâmilen kanı temiz Türk çocuğu olduğu düşünülünce, bu
nefret kat kat fazlalaşır.
Bu olay, 823 Hicri yılının başlarında vuku buldu. Birkaç tarihçi,
olayı 818'de göstermiş ise de, kaliyeıı doğru değildir. Sultan Mûsa
ile Mustafa'nın şehadetleri aynı tarihe nasıl tesadüf edebilir?
İkisinin arasından mutlaka dört beş yıl geçmiş olacaktır. Hacı
Kalfa'nın "Takvim al- Tevarih"\ndc ve "Kanıusii-l Âlâm" ile "Kısas-ı
Eııbiya"da 823 tarihi kabul edilmiştir. Doğrusu da budur.
Dede Sultan'ın şehadeti fırkasının kuvvetini kırmakla beraber,
ona karşı beslenen sevgi ve saygı duygularını kaybettirmemiştir.
Arkasında kalanlar arasında onun hâlâ sağ olduğu rivayeti dolaşıp
duruyordu. Hattâ Giritli p a p a / da o itikattaydı. Mustafa'nın halen
Sisam Adası'nda yaşamakta bulunduğunu tarihçi Dükas'a
söylemiştir. Bu rivayeti Dede Sultan'ın halk nezdinde yüksek bir
mevki ve mertebe kazanmış olduğuna hamletmelidir. Hak Taalâ
"Ya Muhammed, elbet sen ele öleceksin. Müşrikler de ölecek."
buyuruyor. Şeyh Bedreddin, Hazreti İsa'nın dahi beden unsuruyla
diri olamayacağı fikrindedir. "Belki ruhu ile hay, cesediyle
ölmüştür." diyor. Aynı mürşidin müritleri ona aykırı itikatta ola-
maz. O tarzda söylenmesi saygıya dayanmaktadır.
Mustafa'nın ölümünden sonra, ordu Manisa tarafına yürüdü.
Torlak Kemal ile savaşa girişti. İdrîs Bitlisi, Kemal'in 2-3 bin askeri
bulunduğunu söylüyor. Lütfi Paşa, Filibeli Âli ve Solakzade daha az
olduğunu beyan ederler. Her iki iddiayı birleştirmek mümkündür.
Şöyle ki Kemal'in asıl maiyeti 2 bin kişiden ibaret olup Dede
Sultan'ın yenilmesinden sonra kılıçtan kurtularak Manisa'ya geçen-
lerle 3 bine ulaşmıştır. Bu muharebe önceki gibi geniş bir cephede
ve muntazam bir şekilde cereyan etmemiş, ancak şiddet ve dehşeti
diğerinden fazla olmak üzere hayli zaman devam eylemiştir.
Neticede K e m a l mağlûp oldu. Müritlerinin çoğu öldürüldü.
Kendisi de esir düştü ve Manisa şehri içinde bir müridiyle beraber
asıldı." Hâlâ oralarda bir " Ibrlak Pınarı" bulunmaktadır. Bu sure-
tle Bedreddin tarikatı Anadolu'da kökünden kazılmış oluyordu.
Asılması
Tanıklar:
1. Künh-ül Ahbar, c. 3, s. 176.
2. Tarih-i Ebü-1 Faruk, c. 1, s. 240.
3. Mufassal, c. t , s. 758.
4. Dükas Tarihi, s. 62.
5. Keza.
6. Kamus-ül Âlâm, Şemsedılin Sami, c. 2, s. 1376.
7. Kısas-ı Enbiya, c. 12, s. 1159. V eyh Bedreddin, Mustafa'nın savaştığını haber alınca, soruş-
8. Mufassal, c. 1, s. 758; Tarih-i Ebü-1 Faruk, c. 1, s. 239. V J turmaya uğrayacağını düşündü. Dökülen kanlardan crgeç
9-10-11. H a m m e r Tarihi sortnnlu tutulacağından korktu. İznik'te hatununu, kızını, oğulları
12. Dükas Tarihi, s. 62.
Ahmet ile Mustafa'yı, torunları Halil'i ve bunun iki kızkardeşini
13. Künh-ül Ahbar, c. 3, s. 176.
14. H a m m e r Tarihi, c. 2, s. 135. bıraktı 1 ]. Ve bir gece kölesi Mısırlı Cafer ile beraber sürgün
15. Dükas Tarihi, s. 62. yerinden kaçtı. Bu olay, 822 senesi Ccmaziyelcyvelinin 10. gününe
16. Keza, s. 63. rastlamaktadır.
17. Neşri Tarihi, s. 319.
"Resimli Ay" Mecmuasında Ragıp Şevki imzalı bir makalede, bu
firar olayında Bedreddin'e torunlarından Halil'in refakat ettiği ve
sonuna kadar yanında bulunduğu rivayet olunuyor. Bu söylentinin
aslı esası yoktur. Bizzat Hafız Halil "Mencıkıbnâme"de İznik'te
kaldığını beyan etmektedir.
Bedreddin sürgün yerinden ayrılırken, büsbütün Anadolu'dan
dışarı çıkmak, Türkistan'a gitmek kararındaydı. 2 O da babası Kadı
İsrail gibi eski yurdunu görmek istiyordu. Bu meyil pek tabiîdir.
Herkes ecdadının üzerinde yaşadığı yerleri görmek arzusunu
besler. Turan, bütün Türklerin can ve gönülden özlediği mübarek
bir kıtadır. Merv, Buhara, Semerkand, Hive, Taşkent... Bu isim-
lerde bir tılsım vardır ki, hepimizin ruhunu çeker. Bin yıl önce, bu
şehirlerde şenlik, güzellik, bereket ve emsalsiz bir soysallık par-
lardı. Marius Fontac'ın söylediğine göre, vaktiyle bir kedi yere
düşmeksizin damdan dama atlayarak Taşkent'ten Aral Denizi'ne
kadar gidebilirmiş. Turan, o kadar kalabalık ve o kadar bayındır idi.
Dünyanın en büyük bilginleri, en büyük kahramanları bu kıtada
yetişmiştir. Buralarda gezmek, ecdadının teneffüs eylediği saf ve
kutsal havayı almak, ayııı feyzli, bereketli topraklara basmak az
zevk midir? Bunu kim istemez?
Ne çare ki, Kastamonu'da arzusu müşkülata uğradı. İsfendi-
yaroğlu, Şeyh'in gelmekte olduğunu sınır muhafızlarından öğren-
ince, karşılamaya çıktı. Beraber şehre getirdi. O gece Bey'in bir
oğlu dünyaya geldi. Kundağıyla Bedreddin'in kucağına koydular.
Şeyh, bir hurma çiğnedi. Suyunu çocuğun ağzına akıttırdı ve adını
İsmail koydu.
İsfendiyaroğlu, Bedreddin'in Türkistan'a gitmesine katiyen razı
olmadı. İran ve Turan hükümdarı Muinüddin Şahruh'uıı (o: 850 H )
Timur neslinden zalim ve c e b b a r bir h ü k ü m d a r o l d u ğ u n u ,
Osmanoğulları ile savaş ettiği için, Rum diyarında bulunanlar
hakkında iyi duygular beslemediğini, eğer oraya gidecek olursa,
Allah korkusuna ve fetvaya uymayan tekliflerle karşılaşacağını ileri
sürdü. Eğer Mehmet Çelebi şiddetli ve gönlü katı bir kimse
olmasaydı, araya girmekten çekinmeyeceğini, fakat zaten kendisine
kötü gözle bakmakta ve ortadan kaldırmak için vesile aramakta
olduğunu ve hatta Bedreddin'in Kastamonu'da bulunduğunu
duyarsa, işin fenaya varacağını, bizzat Rumeli'ye geçip padişaha
sığınmasının daha uygun olacağını söyledi. Şeyh'in bunu kabul
etmediğini görünce, Kırım'a gitmesini tavsiye etti. 3 Kırım Hanı'nın
Mehmet Çelebi tarafından kardeşi öldürtülmüş olduğu için kendi-
sine çok yakınlık ve samimi bir sevgi ve saygı göstereceğini sözler-
ine ekledi. Çoluk çocuğunu Kastamonu'ya aldıracağına ve bunlara
bakıp gözeteceğine de söz verdi.
Namık Kemal Bey, İsfendiyar oğlunun Şeyh'i doğrudan doğruya
Rumeli'ye sevketmiş olduğu iddiasındadır. "Osmanlı Tarilıi"nm 3.
cildinde görüşünü şöyle söylüyor: "İsfendiyar oğlunun beyan
eylediği reyin sebebi Osmanlı korkusu değil, devleti aliye
mülkünde fitneyi idame ettirmek arzusu olduğu şüphesizdir.
Çünkü İsfendiyar Bey'in Osmanlılardan korkması gerçek olsaydı,
müritleri fırka fırka isyan âlemlerinde dolaşan bir zatı Türkistan'a
değil, Osmanlı mülküne sevketmekten korkması lazım gelirdi."
Bu düşüncede isabet bulmuyoruz. İsfendiyaroğlu, Şeyh'e çok
hürmetkârdır. Şahruh'u her nedense kem gözle görmüştür. Oraya
gitmesine razı olmuyor. Mehmet Çelebi den de çekiniyor. O
sebepten araya giremiyor. Fakat Bedreddin'in güzel konuşması ve
bilgisi sayesinde padişahın gönlünü yumuşatacağını sanıyor. Lakin
buna da tamamıyla kani değildir. ()ıııın için bu fikirden vaz geçerek
selameti Kırım'a gitmesinde buluyor. Bundan siyasi bir menfaat de
umuyor. Kırım Hanı M e h m e t Çclebi'yc kalben güceniktir.
Bedreddin, Han'ı İsfcndiyaroğluna yaklaştırıp Mehmet Çelebiye
karşı ikisi arasında bir ittifak hazırlayabilir.
Şeyh, ister istemez Isfendiyaroğlunıın sözüne baş eğdi. Fakat
fikrinden de vazgeçmedi Kırım'da bir kolayını bulup oradan
Türkistan'a gidecekti. Sinop'tan gemiye bindi. O tarihte
Karadeniz'de savaş eksik olmazdı. Gemi Eflâk sahiline yanaştı.
Bedreddin, sabah namazını kılmak üzre dervişleriyle birlikte
karaya çıktı. Aptes alıp cemaate imam oldu. İkinci rekâtta Şafiî
mezhebince Kuııût duasını okudu ve Hakk'a yalvardı. Namazdan
sonra, geminin yelken açıp denize açılmış olduğunu gördü. Aradan
uzun bir süre geçmemişti ki, denizde bir kıyamet koptu. Bir düş-
man kalyonu bu gemiye yanaşmış ve iskele tarafından ateş vermişti.
Denize düşenleri düşman tutsak alıyor, Şeyh onların acıklı halini
gözleriyle karadan görüyordu. Bunların içinde bulunan geminin
kaptanı Kara Haydar Mûsa senelerden sonra tutsaklıktan kurtulup
İzmir'e geldi. Şeyh'in torunu Halil'i buldu. Olayı olduğu gibi ağla-
yarak anlattı. Bu macera o suretle "Menakıbnâıne"ye geçti.
Şeyh, Kefc'den Dobruca'ya girdi. Eflâk Beyi Mirçâ, Bedreddin'in
Kazaskerliği zamanından beri tanıdığıydı. Kendisini hüsnü suretle
karşıladı. Esasen Osmanlı Devleti'nin gizli düşmanlarındandı. Ne
padişahın güceneceğini, ne de Bedreddin'in İslam ve Hıristiyan'ı
birleştirmek hususundaki fikirlerinden korkan Kclise heyetini
dikkate aldı. Şeyh'i olanca kuvvetiyle himaye ve taraftarlarına
dağıtılmak üzere birçok elbise de hediye etti. 4 Bedreddin, Tuna
Nehri'ndcn Silistre'yc gitti. Silistre'nin Rami Işıklar Karyesinde
İbrahim Paşa'nın ecdadından Abdülkerim Ağa'nın selamlığında bir
süre misafir kaldı. Kazaskerliği esnasında pek çok kimseleri
ellerinden tutup ikbal mevkiine getirmiş olduğundan o yüzden nice
adamlar kendisine minnettardı.. Bunlar kâmilen yanında toplandı.
Z a t e n onlar da Velinimetleri gibi düşkünlüğe uğramıştı.
Binaenaleyh tekrar ŞeylTc sarılmaları gayet tabiîdir.
Bundan sonrası için tarihçilerin çoğu diyor ki, Şeyh Bedreddin
vehme kapılarak bir kere firar etmiş ve hükümdarı fena zanna
düşürmüş olduğundan ya hayatını korumak kaygısıyla veya talebe
ve ahbap çokluğu sebebiyle kendi başına bir hükümet kurmaya yel-
tenerek, Silistre'de toplanan cemiyetle Deliorman'a indi.
Deliorman, Dobruca'nın alt tarafında, Bulgaristan'ın doğu
kuzeyindedir. Neşri ve Âşık Paşazade geniş orman anlamına olarak
buna "Ağaç Denizi" namını veriyorlar.
Bedreddin, efradını çoğaltmak için buradan gizli sofilerle
vilayetlere mektuplar gönderdi. Bu mektuplarında şöyle diyordu:
"Halifelerimden Börkliice Mustafa Aydın ilinde huruç eyledi. Ben de
burada hilafeti üzerime aldım. Bundan sonra padişahlık benimdir.
Sancak isteyen, Sııbaşılık isteyen, hasılı her ne isteği olan yanıma
gelsin. "5
Bu ibareyi "Heşt Belıişt"te daha açık ve daha mânalı buluruz:
"Ey haklanın kaybetmiş olanlar, kıyanı edin (ayaklanın). Mustafa ve
Kemal Torlak Halife ve daileriınizdir (duacı). Halkı doğru yola davet
için göndermişizdir. Göz işaretiyle âlem mülkünde ortaya çıkmayı ve
ayaklanmayı mürit ve mutemetlerimize helâl kıldık. Memleketi irade ve
itikat edenlere taksim eylemek, ilim kuvveti ve sırrı tevhidin hakikatiyle
taklit ehlinin millet ve mezhep kanunlarını değiştirmek ve boşu boşuna
haranı sayılan bazı şeyleri tabiat kanunlarıyla helâllaııdırmak
mıtradımızdır"
İdris Bitlisî'nin ifadesinde dikkati çeken birkaç nokta var;
Bâtınîlerin "Dai" tâbirine burada da tesadüf ediyoruz. Sonra
Bedreddin'in Torlak Kemal ile olan münasebeti doğrulanmış ve
tarikatın belli başlı esasları hakkında da bazı işaretler verilmiştir.
Dervişler "Mademki Şeyhimiz huruç etti (ayaklandı). Biz de bey
oluruz." fikriyle akın akın Deliorman'a doğru gelmeye başladılar. 6
Şu suretle Börklücc Mustafa ile Torlak Kemal'in Küçük Asya'da
yaymayı taahhüt ettikleri mezhebin üçüncü fırkası Balkanlar'da
genişleyip duruyordu.
I. Sultan Mehmet, Börklüce'nin isyanından sonra Bedreddin'in
de ortaya çıktığını işitince son derece kederlendi. Hâlâ Selânik
civarında bulunuyordu. Bazı garp tarihçileri ve ezcümle Franz
Babinger padişahın Düzmece Mustafa'yı yok etmek için Sclâııik'e
inmiş bulunduğunu zikreder. Filhakika Timur vakıasında
tagayyübedcıı Bayezıd'ın oğlu Mustafa Çelebi Selânik'te ortaya
çıkmıştır. Fakat ayaklanması Sultan Mchmcd'in zamanında değil,
II. Murat devrindcdir. Çelebi Sultan Mehmed'iıı ölümü ve II.
Muradın cülûsu 824, Düzmece Mustafa Olayı 825'te vuku bulmuş-
tur. 7 Bu hesapça o olay Bedreddin olayından sonradır. Buna binaen
iki olayı karıştırmamalıdır. Sultan Mehmet, Selânik seferini sırf
orasını zaptetmek için ihtiyar eylemişti. Lakin bir türlü hisara
giremedi. Etrafın ganimetleriyle iktifa etti ve Serez kasabasına çek-
ildi.8 Bedreddin isyanını bastırmadan diğer bir işin açılmasını
muvafık görmedi.
Nihayet Anadolu meselesi sona erdi. Şehzade Murad'ın muzaf-
fer ordusu Posfor'u (İstanbul Boğazı) geçti ve Şeyh Bedreddin
üzerine yürüdü.'Şeyh'in yanında toplanan halkı kolayca dağıtmak
için Börklüce ve Torlak'ın akıbeti her tarafa duyuruldu. Dervişler
önce buna pek inanmamışlarsa da kendilerine gelen hususi haber-
ler dahi aynı mahiyette olduğundan birçokları yerlerine döndüler. 10
Bir rivayete göre, kendileri kurtulmak için Şeyh'i bizzat taraftarları
yakalayıp teslim etmişler. 11 Diğer bir söylentiye göre, Şehzade
Murad Çelebi sadık bendelerinden bazılarını firari suretinde Şeyh
tarafına göndermiş, Şeyh bunlar tarafından ansızın yakalanıp
götürülmüştür. 12 Ancak Serez yakınlarında şiddetli bir muharebe
yapıldığına dair bir rivayet daha bulunmasına binaen Bedreddin'in
hangi şekilde yakalanmasının savaştan sonra olduğunu kabul
etmek lazım gelir.
Bu rivayetlerin hepsi bize hayalî geliyor. Şeyh'in ruhuna ve
mesleğine nüfuz eden bir adamın onun saltanat iddiasıyla ortaya
atıldığına, bilhassa nakledildiği gibi o derece çocukça hareketlerde
bulunduğuna inanmak kabil değil. Söylenen sözler mantık ve
muhakemeye dayanmıyor. Padişah, Selânik'in fethine elbette
kuvvetli bir ordu ile gitmişti. Oranın zabtedilmesinden vaz geçince,
aynı ordu ile Bedreddin'i tenkil edemez miydi? Sirez'de (Screz'de)
neden bekliyor? Şehzade Murad Bcy'lc Bayezıd Paşa'ııın yardım-
larına ne ihtiyaç vardı? Şehzade'niıı ordusu Anadoludakileri kasup
kavurmuşken, Şeyh'i derdest etmek için yeni tarikatı kabul edecek
surette adam gönderilmesi lüzumsuz olmaz mı? Bedreddin'in
nezdinde toplananların miktarından tarihler neden bahsetmiyor ?
(
Bizce, Şeyh Bedreddin saltanat dâvasında bulunmamış ve tenkili
için de savaş olmamıştır. Vakıa, tarih kitaplarının noksan ve
hususiyle biribirine aykırı hükümleri arasında saklanan bazı
ifadelerinden anlaşıldığı üzere şu suretle cereyan etmiştir:
Şeyh malûm sebeplerden dolayı evvelâ Türkistan'a; daha sonra
da Kırım'a gidemeyince, sonucu ne olursa olsun Çelebi Sultan
Mehmet'e iltica etmesinin mukadder olduğunu aklına koydu. Ve
padişahın huzuruna gelmek maksadıyla" Dobruca'ya geçti. Orada
Sultan Mûsa'nın komutanlarından eski arkadaşı Azeb Bey'le buluş-
tu. Her ikisi beraberce Mehmet Çelebi'ye gitmekte mutabık
kaldılar. Fakat her nedense Azeb Bey bilahare fikrinden caydı.
Bedreddin ise verdiği kararda sebat etli. "Meııakıbııâme"de tekrar-
lanan bir atasözü vardır ki, tam yerindedir: "Avın eceli gelince avcıya
gider"
O, özenerek yazdığı "Nıır-ııl Kıılılb" adlı eserini padişaha sunup
af ve takdire mazhar olacağını tahayyül ediyordu." Eskiler bu
konuda "Zehi tasavvur-ı bâtıl, zclıi lıayal-i muhal, (imkânsız)" der-
lerdi. Ne söylenir ki, büyük adamların bazen böyle sâf düşünce ve
hareketleri de oluyor.
Evliya Çelebi, Seyahatnamesinin II cildinde nakleder ki. Hacı
Bektaşi Veli'ııin başlıca halifelerinden Sarı Saltık denmekle mâruf
Mehmet Buharı 726 tarihinden soııı a tâbi/eriyle birlikte buralara gelmiş
ve Köstence ile Varna arasında Karadeniz'e doğru uzanan Kalıakra bur-
nunda mekân tutmuştur. Bu azizin ınâııevi nüfuzu az zamanda tesirini
göstermiş, krala varıncaya kadar ahalinin cümlesini kendisine biat ettir-
miş ve büyük bir tekke de yaptırmıştır. Asıl bedeni halen oradadır.
Bununla beraber namına izafetle Baba Dağinda. Koıfıı Adasinda.
 Ohri Gölü kenarında türbeleri, Babaeski'de bir dergâhı, Dimetoka'mıı
alt tarafında bir köyü vardır. Üzü Valisi Kenan Paşa ve "Mııhammediye"
sahibi Yazıcıoğlıı ayrı ayrı menakıbım yazmışlardır. Gayet önemli bir
şahsiyetti. Ondan başka yine Bektaşi büyüklerinden Akyazılı Sultan,
Varna şehri ile Balçık iskelesi ortasında bulunan Pravadi kasabasında
karar kılarak 824 senesine kadar halkın irşadıyla meşgul olmuş ve
vefatında Seyahatname'nin üçüncü cildinde pek çok medheclilen orada-
ki tekkesinde gömülmüştür. Besim Atalayüı ifadesine göre, Varna,
Deliorman ve Dobıuca taraflarında halen de epeyce miktarda Bektaşî/er
yaşıyor.
Bu ara sözden maksadımız, Bedreddin'in Dobruca'ya gelişinde
Bektaşîliğin esaslı bir surette Balkanlaı'ın kuzey kısmını sarmış,
olgun bir muhit hazırlamış olduğunu arzetmektir. Öyle sanıyoruz
ki, buralardaki Bektaşîler derhal Bedreddin'e yanaşmış, ona muhip
ve mürit olmuştur.
Dobruca'da nereye gitti ise, derin bir saygı ile karşılandı. Her
yerde fazla oturması için yalvarıyorlardı. Hele Silistre'de pek çok
ısrar ettiler. Fakat mümkün değildi. H e r şeyden önce cebbar
hükümdarın azamet ve celaletini okşamak lazımdı. O n u n için yolu-
na devam etti ve Deliorman'ı geçerek Eski Zağra'ya vasıl oldu. 15
Burada Şeyh'in akrabası vardı. 16 O esnada padişah tarafından
emekliye ayrıldığı ve orada ikameti emredildi. 17 İhtimaldir ki,
hısımları sebebiyle Zağra'da oturmasını bizzat istida etmiş ve onun
üzerine buna müsaade olunmuştu. Halk ilmini ve amelini görüp
başına toplandı.
Bedreddin, Börklüce'nin isyanından esasen suçluydu.
18
Düşmanlarıysa buna bir ek derecesindeydi. Hizmetine herkesin
koşuştuğunu görünce, hükümdara fit verdiler: " A h b a p toplayarak
saltanat kurmak fikrindedir." dediler. 19 İshak Kefersudî'nin isyanı
üzerine Baba İlyas Horasanî'nin çiftliğine çekilip Şelçukîlerden
kurtulduğu gibi, Bedreddin de belki bu zor geçidi geçebilecekti.
Lakin bir türlü bırakmadılar. Bedreddin bir gün "Kavmi arasında
şeyh, ümmeti arasında peygamber gibidir." hadîsini izah etmişti.
Bundan kendisinin peygamberlik dâvasında olduğu mânasını
çıkarıp onu da padişaha söylediler.
Çelebi Sultan Mehmet, şeylerdenden Kara Dayı denilen bir zat
ile istişarede bulundu. Kara Dayı, Bedreddin'in padişah emrine
karşı gelmeyeceğini, ondan katiyen muhalefet beklenmediğini
söyledi.20 Fakat diğerlerinin bitmez ve tükenmez tezvirleri Kara
Dayı'nın sözlerini çürüttü.
Padişah, kapıcıbaşı Elvân Ağa'yı Âli'nin rivayetince 200,
Solakzade'nin mübalâğalı nakline göre 1500 süvari ile şeyhin üzer-
ine gönderdi. "Meııakıbnâme"de bunların 200 kişiden ibaret
olduğu, aralarında şeyhi sevenlerden Ütücü, Kara Sinan ve Yusuf
Bey adında üç zatın bulunduğu yazılıdır.
Şeyh, hasetçi ve fesatçılar tarafından hükümdarın kışkırtılmakta
olduğunu nasılsa haber almış, bizzat Sultan'ın haşmetli eteğine yüz
sürmekten başka çare kalmadığını anlayarak Zağra'dan ayrılmış,
Sirez (Serez) taraflarına gelmişti. Ortalığı karanlık bastığı için
yanındakilerle küçük bir köyde gecelemek istedi. Yatsı namazını
kıldı. Göğe baktığı zaman iki yıldızın bir noktada birleştiğini gördü.
Bunu iyiye yormadı. Yanına koyduğu saatteki kum tanelerinin
tamamen akmasıyla beraber bir felaketin olmasının muhtemel
olduğunu etrafındakilere haber verdi. Hakikaten kum tanelerinin
tükendiği dakikada kendisini aramakta olan müfrezenin sesleri
duyuldu. Müritleri karşı koymak istediler. Şeyh onları bırakmadı ve
kendi rızasıyla Elvân Ağa'ya teslim oldu. 21 A h m e t Mithat Efendi,
"Mufassal"mda uşaklıktan yetişmiş bu cahil ve milliyeti belirsiz
Elvân Ağa'nın başarısını büyük göstermek için Şeyh'in ellerini ve
ayaklarını bağladığını yazıyorsa da, biz buna pek de ihtimal vermiy-
oruz. Çünkü bu şekilde hareket etmesine hiçbir sebep yok. Yolda
 giderken Bedreddin kendisinden geçti. Nabzı durdu. Ölmüş
sandılar. Bir saat sonra aksırarak kendine geldi. Bu hal yolda yedi
defa tekrarladı. Sirez"e (Serez) vardıkları vakit, onu tek başına
viran bir evin içine tıktılar.
"Tarilı-i Ebi'ı-l Faruk"ta ve Mehmet Zeki Beyin "İslâm" der-
gisinde çıkan bir makalesinde Kdirnc'ye gidildiği yazılmış ise de
doğru değildir. Edirne'ye götürüldüğü takdirde tekrar Serez'e sevk
edilmesi mânâsız olur. E d i r n e ' d e hayatına son verilebilirdi.
Tarihçilerin çoğunluğu, dosdoğru Serez'e götürüldüğüne kani ve
kail bulunmaktadırlar.
Tarihçi Neşri, olayın arkasını pek basit olarak kaydeder, der ki:
"Mevlânâ Haydar'dan sordular:
- Bu dânişment bir kişidir. I lali nedir?
Haydar cevap verdi:
- Kanı helal ve malı haramdır...
Bunun üzerine Serez pazarında bir dükkân önünde berdar ettil-
er."
Yazarı meçhul "Osmanlı Tarihi" ile Âşık Paşazadenin ifadesi de
bu yoldadır.
Halbuki hâdiseler bu basitliği yalanlıyor. "Menakıbnâme"nin
yazdığına göre, Çelebi Sultan M e h m e t Bedreddin'i huzuruna
getirtmiş, çok fena karşılamış ve aralarında şöyle soğuk bir konuş-
ma geçmiştir:
- Ne için benzin sarı? Yoksa canını Keler mi soktu? Neye bir
yerde oturup karar kılmadın?
- Padişahım, güneş batacağı vakit sararır.
- Ne için ulu-1 emre muhalefette bulundun?
- Sen ne diye hakka aykırı hareket eyledin?
- Benim hakka muhalefetim nedir?
- Hacca gitmek istedim, izin vermedin. Böylece şeriat hükümler-
ine muhalefet olunan bir yerden ayrılmak mecburiyetinde kaldım
ve İsfendiyar oğlunun nezdinc gittim.
Ondan sonra başına gelenleri ayrıntılı olarak anlatmış, fakat
hükümdarın hiddet ve şiddeti bir türlü sükûn bulmamıştır. Şeyh'i
saltanatı için hâlâ büyük bir tehlike gül mektedir ve meşhur âlimler-
den mürekkep olarak bizzat huzurunda toplanacak bir divanda
sorgu ve muhakemesini emreyler. 22
Bu meclisin toplatılması sebebsiz değildi. O sayede Bedreddin'in
tarikatı herkesin önünde çürütülecek, kendisi de küçültülecekdi.
Taa ki halk ortaya konulan hakikatin mahvı için Şeyh'in yok
edildiğine kail olmasın. O hakikat istenildiği gibi değiştirilsin.
Bedreddin'in ölümünün de hayatı derecesinde ahaliye tesir ede-
bileceğini Çelebi Sultan Mehmet biliyor ve onun içindir ki. ileride
doğacak vukuatın şimdiden söndürülmesini düşünüyordu.
Üç gün sonra ulema divanı kuruldu. Meclis erkânının her biri
çeşit çeşit melamet taşlarıyla Şeyh'i taşladı. Kimi "Edallehüllahü
alâ ilmin." zümresinden bulunduğunu söyledi. Kimi ulemanın ak
yüzüne kara çamur sürdüğünden dolayı azarlama ve cezaya müsta-
hak olduğunu beyan etti. Kimi dereden tepeden bazı sözlerle idam
edilmesi gerekliğini ispata çalıştı. 23 Orada toplananların iki gayesi
vardı; biri mecliste hazır bulunan padişahı m e m n u n bırakmak,
diğeri "Varidat" adlı eseri sebebiyle Şeyh'i hırpalamaktı. "Varidat"ın
bir iki yerinde hocalara yapılan hakaret hatırdan çıkmamıştı.
Şeyh'e karşı beslenen hınç en çok oradan geliyordu, İçtimaî
mesleğini anlayıp da ondan dolayı aleyhinde bulunan kimse yoktu.
Mecliste en çok kendisini gösteren Molla Fahreddin Acemî ile
Molla Haydar Hcrevî'ydi. 25 Fahreddin Acemî, Seyyid Ş e r i f i n

öğrencisi idi. II. Murad devrinde bir müddet kadı olmuş, 870'te
Edirne'de vefat etmiştir. Haydar Herevî o zamanın müftüsü ve
ulema reisiydi. Aslen bu da İranlı'dır. Osmanoğullarının bol
keseden ihsanlarını duyarak Anadolu'ya gelen çanak yalayıcıların-
dan biriydi. Sadeddin Teftazanî'nin öğrencilerindendi. Hocasının
"Keşşaf'ına karşı Sayyid Şerif tarafından yazılan itirazlı talika cev-
abî bir haşiye ve meânidcıı İzah'a ve Feraiz-i Sırâciye'ye şerhler
yazmıştır. 830 yılında henüz otuzsekiz yaşında iken ölmüştür.
"Habeı-i Sahih" yazarı meclisin Şeyh'i susturduğunu söylüyor.
Güya konuşmaların sonunda kusurunu itirafa mecbur kalmış.
Halbuki bundan büyük yalan olamaz. İlkin Bedreddin günahsızdı.
Bir suçu ve kabahati yoktu ki itiraf etsin. Sonra heyet arasında
ilmen onunla boy ölçüşecek bir kimse bulunmuyordu. En büyükleri
sayılan Haydar Herevî Âli'nin tabiriyle Şeyh'in tilmizi ve çömezi
derecesinde idi. Haydar'ın hocası Sadeddin Teftazanî, Seyyid Şerif
ayarında bir zattı. "Tabaka!" yazarlarından bilinir ki, Teftazanî bir
gün Timur ile beraber otururken Seyyid Şerif önlerinden koşarak
geçmiş. Timur, "Şu adama bak. Vücudunun zayıflığına rağmen
nasıl koşuyor?" demiş. Teftazanî şu cevabı vermiş: "Hakanım!
Bundaki ilim bizde olsaydı, mutlaka uçardık..." Bedreddin ise
Teftanizaııî'nin o kadar övdüğü Seyyid Ş e r i f t e n herhalde çok yük-
sekti. Şeyh'in ilim semasında bir yıldız gibi parladığı, muhalifleri
tarafından da bilinen bir şeydi. Özellikle içtimaî müşkülleri
çözmekte eşsizdi. Murad Bey, ulemanın kendisini bir türlü sustura-
madığını beyan etmektedir. Idrisi Bitlisî de Bedreddin'in bir sözde
durmadığını söylemek suretiyle bunu ima ediyor.
Nihayet, Haydar Herevî katlinin cevazına dair bir fetva verdi.
Birçok tarihçiler Haydar I lercvî ismini yanlış olarak Seyyid, Said,
Halil şeklinde zaptctırıişlerdir. Başkasını kargımamak için bu
dalkavuğun adını iyice bellemek gerektir. Fetva, İdris-i Bitlisî'nin
naklettiği gibi, şu hadîse dayatılmıştır: "Sizin işiniz bir adamda
toplanmışken cemaatinizi ikiye ayırmak için birisi gelecek olursa
onu öldürünüz."
"Meıtakıbııânıe"dc H a y d a r Herevî'nin tartışmalar s o n u n d a
Şeyh'in fazlını anlayarak kendisine hürmet ve saygı göstermek
zorunda kaldığını, şeriatça öldürülmesine bir sebep görmediğini ve
kanına girilmemesini söylediyse de, sözünü dinletemediği, Bayezıd
Paşa ile şehzade hocası Fahreddin'in ve onlardan başka hüküm-
darın nasıl olursa olsun Şeyh'i yok etmek istediğini bilen bazı
namussuzların baskısıyla fetva verdiği zikrediliyor.
İdris Bitlisî, fetvanın verilmesi üzerine Şeyh'in "Mademki sul-
tanın emir ve itaatinden ayrılarak İslam bağlılığından kendi fiil ve
rızam ile çıkmışım; ilaha siyasete boynumu uzatmaya razıyım."
dediğini beyan eder. Mevlânâ Ruhî, fetvayı bizzat Bedreddin'in de
imzalamış olduğunu yazmıştır. Bu, garip görülecek bir şey değildir.
Fetvaların gizlice ve hiçbir yere kaydedilmeksizin yazıldığı malûm-
dur. "Zeyd zamanın padişahına karşı isyan ettikte hakkında ne
lâzım gelir?" tarzında yazılan bir fetvanın usulen ve teamülen cev-
abı idamdır. Bununla b e r a b e r Şeylı daima h ü r m e t görmeye
alışkındı. Birçok hükümdarların iltifat ve teveccühüne nail olmuş-
tu. Son günlerde ise hep hakarete uğramaktaydı. Elvân Ağa'ya
tesadüf ettiği gccedenbcri umulmayan dereceden fazla eza ve
cefaya uğradığı muhakkaktır. O kadar kı işkencelerden bitkin bir
halde, hayatı sönmek üzereydi. Maddi ve mânevî ıstıraplarının
verdiği yeis ve füturla kendi idamını imzalamış olması da
mümkündür.
Fetvadan sonra, çarşı içinde bir siyaset (idam) sehpası hazırlandı.
Yanı başında bir nalbant dükkânı vardı. O gün gökyüzü solgundu.
Halk, Bedreddin'in asılacağını öğrenmiş, Serez kasabasını matem
kaplamıştı. Yalnız çanak yalayıcılar verilen kararın icrasından
memnunlardı ve kendilerine yapılacak ihsanların tahayyülüyle
meşguldü. Bedreddin zindandan çıkarılarak siyasetgâha getirildi.
Elbisesini tamamiyle çıkarmışlar, m ü b a r e k vücudunu üryan
(çıplak) ve perişan bırakmışlardı. Zulüm ve alçaklığın derecesini
bundan anlamalıdır. O, ölümü tam bir huzur ve teslimiyetle bekliy-
or ve hattâ özlüyordu. Cellatlara: "Bana az bir zaman aman verin,
aptes alıp namaz kılayım." dedi. 25 Muvaffakat ettiler. Müritleri
biraz uzakta duruyorlar, fakat yaşlı gözlerini kendisinden ayırmıy-
orlardı. Dervişlerinden Mecııun'u yanına çağırdı. Yıkanmasını ve
nereye gömüleceğini kısaca vasiyet etti. Sonra müritlerine doğru
baktı ve derhal yüzünde ulvi bir gülümseme belirdi. Üzerinde bin
ihlâs okuduğu deve yününden örülmüş bir ipi cellâda uzattı. 26 Bu ip,
mutlaka tig-i bent olacak, l ig i bent tarikata ve bilhassa Bektaşîliğe
girenlerde bulunur. Vefa ve teslimiyet alameti sayılır. İptida
M u h a m m e d Bakır ı şehit etmek için münafıklar tarafından hazır-
lanmışken halis bir mümin Şalı-ı Velayet in torunu yerine kendi
boynuna koyup bekaya göçmüştür. Bedreddin'i bu tig-i bentle
astılar 27 ve orada bulunanlar parlayan bir alevin söndüğünü hayre-
tle gördüler.
Şeyh'i yakından tanıyan İbn-i Arabşah nakleder ki, Bedreddin
namaz kıldıktan sonra büyük şeyhlerin âdeti üzere ruhu bedenin-
den sıyrılıp cesedi ölü gibi düşüverdi. Merhumun nâşını padişahın
emrini yerine getirmek için astılar. Aynı rivayete Taşköprülüzade
tercümesiyle "Lfıgcıt-i Tarihiye ve Coğrafiye" ûc de tesadüf ediliyor.
Ceset bir gün bir gece dar ağacında kaldıktan sonra asıldığının
ertesi günü kuşluk vaktinde alınıp eski caminin yanında yıkandı.
Vasiyeti üzere müritleri hemen nalbant dükkânını satın aldılar ve
oraya defnettiler. Üstüne de muazzam bir türbe yaptırdılar. Çelebi
Sultan, bu inşaatı yasaklayamadı.
"Menakıbnâme"ye göre, B e d r e d d i n ' i n asıldığı gün Çelebi
Mehmet can sıkıntısından bahçeye inmiş ve şeyhi karşısında gör-
müş. Bahçeye girmesine müsaade ettikleri için bendelerine fena
halde çıkışmış. Onlar Bedreddin'in sabahtan beri asılı bulun-
duğunu söylemişler. O saatten itibaren Saraya tutularak el ve ayağı
bükülmüş ve Şeyh'in haksız yere idamına sebep olanları kapısından
kovmuş. Rivayetin sıhhatini temin edemeyiz. Ancak Çelebi Sultan
M e h m e d ' i n felce uğramış bulunduğu da tarihçe mazbut, ve
muhakkaktır.
Bedreddin'in asılmasını Taşköprülüzade ile Filibeli Ali ve Floca
Sadeddin 818'de, "Sicilli Osmanî" 825'te, " M u f a s s a l " 820'de gös-
teriyor. Garip bir şeydir ki, "Ktsas-ı Enbiya"da Börklüce'nin 820,
Bedreddin'in 818'de idam edildikleri bildiriliyor. (Keza Kâtip
Çelebi'nin "Keşf-el Zunun"unda 2.cildin 625. sayfasıda 818 ve aynı
cildin 357, 429, 508. ve 1. cildin 381. sayfalarında 823 gösterilmiştir.
Daha tuhafı, Serez'de yaptığımız araştırmaya göre, türbesinde 817
yazılmış olmasıdır. Şeyh'in torunu I lafız Halil'in de yazdığı şu beyit
819 yılını ifade ediyor: "Dedi llalıl bin İsmail bin Şeyh - Cedde
tarih İnnehû meczubün lıüve." Bedreddin, "Varidat"ında 818 yılın-
da cemaziyelâhırın o n u n d a Mııhyiddin Arabi'yi rüyasında
gördüğünü yazıyor. Bu hakikata nazaran, "Varidat"ın yazılışı 818
tarihinden sonradır. Onun asılması ise, daha sonra olacaktır.
Edilen rivayetler kamilen tahminidir. Doğrusu 823 Hicrî senesidir
ve Şevvalin yirmi yedinci Cuma güııiı şehit edilmiştir. Kendisi
hakkında söylenen aşağıdaki kıtanın delâleti de 823'tiir:
"Gabe an kesreti kevni likâi a had-i
Mürşidi ehli tarikin seneden an sened ı
Vâkıf iil hicreti kad küle lieclit târılıı
Accililvasle lehii aşka vedfıdil' ebed i"
Mânası: "Müteselsil senetle tarikat ehlinin mürşidi olan zat,
ahadiyet camaline kavuşmak arzusuyla varlık kesretinden gaybubet
kıldı. Onun için hicrî tarihe vâkıf bulunan birisi 'Subhanî aşk ona
ilâhî vuslatı tâcil etti.' diye vefatının tarihini tanzim eylemiştir." 28
823 Hicrî yılı Milâdi 1421 yılına tesadüf eder. Bu hesapça
Bedreddin'in hayatı 63 yıldan ibarettir. 18. Tac-iit Tevarih. c.2, s. 422.
19. Mevzuat-ı U l u m , c . l , s. 748.
Şeyh'in mezarı Rumeli'nin istilasına kadar büyük bir ziyaret-
20. Müntahab-üt Tevarih, Kutbcddin Mekkî, c. 1, s. 196.
gâhtı. Türbe Selçukî künbetleri tarzında ehramlı bir binaydı. 21. Keza.
Yanında bir cami de yapılmıştı. Bedreddin caminin sağ tarafında 22. Haber-i Sahih, c. 2, s. 144.
yatıyordu. Türbe kapısının üstünde şıı uydurma hadîs yazılı idi: "İzâ 23. Tac-üt Tevarih. c . l , s. 296.
tehayyertüm fil'ümûr-i festeinû nün ehlilkûbûr-i." Yani: "Ne vakit 24. Hayrııllâh Efendi Tarihi, c. I. s. 58.
25. U k u d - u n Nasiha, İbn-i Arabşah, s. 55.
bir işte hayrette kalırsanız, ölülerden yardım dileyin..." Bu, bizce şu
26. Müntahab-üt Tevarih. s. 196.
demektir ki, müşkül zamanlarda ölmüşlerin geçmiş hayatlarından, 27. Keza.
tecrübe ve eserlerinden istifade etmelidir. Yunanlıların emsalleri 28. Simavna Kadısıoğlu Bedreddin, Ş c ı a f e d d i n Yaltkaya, s. 70.
gibi bu cami ve türbeyi de yıktırmış olacağına şüphemiz yoktur. O
endişeyle Serezli Ferid Rasim Mey ve arkadaşları göç esnasında
Şeyh'in kemiklerini İstanbul'a getirmişlerdir. Bu kemikler bir san-
duka içinde Topkapı Sarayı müzesinde bulunmaktadır. Topraktan
alındığı zaman bazı yerlerinin çürümüş olduğu görülmüştür. Halen
bu büyük şahsiyetin ancak ismi ve birkaç eseri kalmış demektir.

Tanıklar:
1. Âşık Paşazade Tarihi, s 92.
2. Künh-ül Ahbar, c. 3, s. 144.
3. Şakayık-ı Namaniyye, s. 79.
4. Tac-tit Tevarih, c. 1, s. 296.
5. Neşri Tarihi, s. 319.
6. Âşık Paşazade Tarihi, s. 92.
7. Tac-tit Tevarih. c. 1, s. 315.
8. Heşt Behişt. s. 396.
9. Keza.
10. Haber-i Sahih, c. 2, s. 143.
11. Neşri Tarihi, s. 320.
12. Osmanlı Tarihi, Ahmed Rasim. c. 1, s. 87.
13. Varidat Mukaddemesi.
14. Keza.
15. Heşt Behişt, s. 39.
16. Şakayık- ı Nıımaniyyc, s. 79.
17. Künh-ül Ahbar, c. 3. s. 143.
Eserleri

V eyh'in yazdığı kitaplar kemalini' en büyük şahittir. Merhum

Bursalı Tahir Bey, Serez'de görılügıı "McıuıkıbiKiıııe"ye atfen,
büttın eserlerinin 38 parça olduğunu rivayet ediyor. Bizim elim-
izdeki nüshada da aynı adet vardır. Ve yazık ki, sözün uzamaması
bahanesi ile, bunlar hakkında hiçbir bilgi verilmemiştir.
Taşköprüliizade ile Kutbeddin Mckkı sayı zikretmeksizin gayet çok
telifleri bulunduğunu söylüyorlar.
Değerli bilginlerimizden Şerafeddin Yallkaya, BurStl'da Ulu
Cami Kütüphanesi'nde Şeyh'in şimdiye kadar bilinmeyen fıkıhtan
bir eserini bulmuştur. Bu risale, iki kişinin Ayni hakları (Mülkiyet,
İrtifak, Rehin, Gayrimenkul mükellefiyeti) üzerindeki dâvalarının
7670 şekilde tasavvur edilebileceğini gösterir bir şemayı ihtiva ediy-
ormuş.
"Meııakibııâıııe,,dcn de tarikat ahvaline dair Türkçe bir kitabının
varlığını öğrenmiş bulunuyoruz. Fakat görmüş değiliz.
Bizim şöyle böyle görebildiklerimiz ancak 10 tanedir:
Bunlardan fıkıh füru'undan "Câmi-ül Fetavâ", nahivden "Çırağ-
ul F ü t u h " ve tahminimizce İznik'te son olarak yazdığı tefsirden
"Nur-ul Kulûb" yeter derecede şöhret kazanmamışlardır. Sebebi şu
ki, onları görenler çok az olmuştur. "Menakıbııâme" deki şu satırlar
bunu açıklıyor: "Şeyh'in felakete uğraması üzerine "Nur-ul kulûb"
namındaki tefsirini dervişleri saklamışlardı. Şimdi çocukları
tarafından gizli tutulmakta ve dışarıya verilmemektedir."
İlim çevrelerinde asıl önemli ve makbul sayılan eserleri şun-
lardır:
"Matîa-ı husus ıl kilem fi meânifusus ıl hikenı." Bu bir hâşiyedir.
Ve tasavvufa dairdir. Metni, I U S U N ınukaddcmesinin şerhidir. 12
bölümdür. Mutasavvıf ulemadan Davutl Kayserî'nin eseridir.
"Meserret-iil Kulûb" yine tasavvuftan bahistir. Bedreddin'in
kıymetli teliflerinden biri sayılır.
"Sarftan Maksucl" risalesine "Unkud-ıtl Cevâlıir" unvanıyla yazdığı
şerh de pek muteberdir. Başlangıcı "Elhamdü liliâhil vûhibi külle
mcvcûdin" dir. Şair Senaî, Zeynuddin al-Aynî, Alımed Manisavî
tarafından ayrı ayrı Türkçeye tercüme edilmiştir. Bazı ulema da
"Matlub" adıyla şerh etmişlerdir.
Bedreddin'in fıkıhtan ilk şöhret kazanan eseri "Letâif-iil
İşârat"tır. Bunu kazaskerliğinden evvel yazmıştır. Yazılış tarihini
muahhar gösteren Cenabı, Taşköprülüzadc ve Filibeli Âli hata
ediyorlar. Acaba bu tarihçiler "Letâif-iil İşârat"tan "Câıni-ül
Fıısûleyn"e bazı ilavelerin alınmış olduğunu görmemişler midir?
"Hikmetin iktiza eylediği veçhile insanı tekmil eden Allaha hamd
ederiz." ibaresiyle başlıyor. Dikkat buyurulsun; Bedreddin'in
duaları dahi ne kadar manidardır. "Letâif" fıkhın her kısmından
bahseder. "Mecma-iil Bahreyn" in tertibini andırır. Fazla uzatılmış
hüküm ve kaidelerin ekserisinden insanı usandırır. Her fasılda
Mecmâ, Muhtar, Kenz, Vikaye adlı ilgi gören kitaplarda görünen
bütün meseleler toplanmış ve o kitaplarda bulunmayan birçok
şeyler de ilave edilmiştir.
Özellikle muamelâta mütaallik "Câmi-ül Fusûleyn" hâkim ve
müftülere çok hizmet etmiştir. Bu kitap, Bedreddin'in kazaskerliği
zamanında vücuda getirilmiş, 813'te yazılmaya başlanarak 814'te
sona erdirilmiştir. Bu adın verilmesi, "Fıtsûl" adlı pek meşhur iki
kitabın kaynak olarak esas tutulmasındandır. İptidası "Elhamdü lil-
lâhillczî a'lâ şe'nişşerîati"dir. Büyük iki cilt ve kırk bölüm olarak
toplanmıştır. Dâvaların sıhhatine ve nevilerine, kadıların, vasilerin,
vekillerin azil ve nasbine, dâva tenakuzuna, yemine, şahitlere ve
şahit ihtilâfına, akar tahdidine, bey'ıil vefa, beyyinelerin tercihine,
satış ve icarelere, nikâh ve nafakaya, fuzuli tasarruflara, borçlara,
tereke ve mirasçılara, muhayyerliklere, /.aınân ve tazminata dair
kıymetli şer'î malûmatı havidir. İlci sayfasında Bedreddin'in fıkha
ait siması pek bariz şekilde göze çarpar. O, fıkıhçıların sözlerini
olduğu gibi kabul etmemiştir. Bazılarına karşı esaslı ve kendisine
has itirazları vardır. Bazılarını diğerlerine tercih etmektedir. İçti-
hatları mutlaktır. İmam ve mezhep kaygıısuyla kayıtlanmış değildir.
Birinci bölümde Ebü-1 Fetih Mergmanî'nin "FıısıH" ünden şu
parçayı alıyor: "Zamanımız müftüsü, sorulan meselede İmam-ı
Âzam ve İmameyn sözüyle fetva verebilir. Şahsi reyi ile onlara
muhalefette bulunamaz. İsterse fen iiliınleri alimi olsun. Çünkü
hak bizim ashabımızda olup onların gayrisinde olmadığı zâhirdir.
Müftünün içtihatı imamlarımızın içtihatları derecesine erişemez.
Ve onlara muhalefet etmiş olanlara bakılmaz." Bu zorbaca ve isko-
lastik hükmün altında Bedreddin şu mütalâayı yürütüyor: "Bir din
aliminin reyi kitap, sünnet, icmâ, sahâbi ve tâbi sözüne aykırı
olmayıp yalnız İmamı âzam veya imameyn reyine muhalif olacak
olursa fetvası kabul edilir. Nitekim sahabe zamanında Şerih'in fet-
vaları kabul edilirdi. Mademki kendi reyinin hak ve gayrisi üzerine
racih olduğuna zâhibtir. O n a kendi reyiyle amel vâcip olur.
Başkasını taklit etmesi haramdır." Hocaları kızdıran noktalardan
biri de budur. O sözü sarf etmesi, büyük bir cüret eseri telâkki
edilmiş. Bu, fikrinin bozuk olduğuna ve müçtehitlere iştirak etmek
emelini beslediğine kesin bir delil imiş. "Câmi-iil Fusûleyıfe iptida
hücum eden " D u r c r " sahibi Molla Hüsrev'dir. O n d a n sonra
Zenbilli Ali Efcndi'nin oğlu Füzeyi Cemali, Hacı Fakîh, Mustafa
Ebül Mcyamin, M e h m e t bin Azadlu ve Şafiîzade gibi bazı
nasuhteler tenkide yeltenmiştir. Bunlar yeniliğe düşman ve koyu
muhafazakâr olduktan başka, Bedreddin'in siyasi vaziyetinden de
kuvvet almıştır. Yazdıkları şeyler tarafsız ve garazsız addolunamaz.
Esasen mahiyetleri tezyiften ibarettir. Nispeten daha insaflı
hareket eden usul âlimleri de vardır. O cümleden Zcynuddin ibni
Necim-i Mısrî "Câmi-iil Fusûleyn"c yazdığı tâlik'te bazı itirazlarda
bulunmakla beraber, birçok bahislerde dc Bcdreddin'i övmekten
kendini alamamıştır. Keza noksan ve ziyade ile tasarrufa kalkışan
"Nur-ul Ayıı" müellifi Nişancızadc M e h m e t Efendi, kadılığı
zamanında dâva meselelerini gösteren kitapların en nefisi ve en
faydalısı bunu bulduğunu itiraf ediyor. Taşköprülüzade, "Câmi-ül
Fusûlyen" için "Bediî bir tarzda ve lâtif bir üslûp ile tertip olunmuş-
tur." diyor. Bir bibliyografya olan "Mevzuat-ı Ulum" sahibinin bu
ifadesi ve mezkûr esere karşı ekser âlimlerin asırlarca süren sevgi
ve hayranlığı başka takdirlere lüzum bırakmaz 1300 yılında
Mısır'da basıldı. Diğer eserleri o cemileye nail olmamıştır.
"Letaif-itl İşarat"ın bizzat yazarı tarafından şerhi olan "Teshirde
çok faydalı ve makbul bir eserdir. Bu şerh metninden ziyade rağbet
bulmuştur Şeyh "Teshin 816'da Edirne'de yazmaya başlamış ve
818'de İznik'e gittikten dört beş ay sonra ikmal eylemiştir. İbadat
muamelat ve ukubattan bahistir. Hilaf ilmine usûl ve fürua dair
esaslı kaidelerden meydana gelir. Bedreddin bunda da nakil ve
rivayet ile iktifa etmemiş, çoğu meselelerde içtihadını ve şahsiyeti-
ni göstermiştir Kitabın Mukaddemesinde şöyle diyor: "Bu eserde
zihnimden bine yakın nükte zikredildi. Ekvel (üstün söz) diye işaret
olunan satırlar benimdir. Zeki ve anlayışlı insanların imtiyazına
sebep kendi sözleridir. Sade rivayetleri bilmek ve nakletmek hüner
sayılmaz. Diğer bilgilerde tasarrufa kadir birçok bilginler taklit
yüzünden fıkıhta sağır ve dilsizdirler. Tasarruf etmeleri şöyle dur-
sun; çoğu incelikleri anlayamazlar bile. Bana yalnız mülk sahipliği
ve hariç bahsinde 7070 meselenin meydana gelmesi müyesser oldu.
Bu cihetler ümit ederim ki zeki mütefekkirlere münkeşif olur."
Birgivî Mehmet Efendi, "Teshin mütedavil gayrimuteber kitaplar-
dan addediyor. Bu hüküm kişisel vc çelişkili bir şeydir. Yüzlerce yıl
âlimlerin elinde dolaşan bir eser itibarsız olur mu? Hocam, bu nasıl
sözdür? "Teshin Emir Fazıl isminde bir zat haşiyelendirmiştir.
Bedreddin'in en önemli ve en canlı eseri "Varidat"tır. Bu eser,
tasavvufla ilgilidir. Şeyh'in akidelerini özetle ihtiva etmektedir.
Diğerleri gibi o da Arapçadır. Muhtasar ise de veciz ve emsalsizdir.
Bazı yerlerinde taklitçi ulemaya karşı sert ve amansız bir dil kul-
lanılmıştır. Onun içindir ki, pek fazla itirazlara hedef oldu. Kâtib
Çelebi, "Varidat"m en büyük düşmanlarından sayılır. O nakleder ki,
z â h i r v e bâtın ilimlerini nefsinde toplayan ulemadan Alâeddin Ali
el-Arabî Manisa Dağı'nın üst taraflarında otururdu. Bir gün köy
imamlarından biri kendisini ziyarete geldi. Alâeddin misafire
hitaben "Sende necaset kokusu var." dedi. İmam elbisesini yokladı.
Fena koku verecek hiçbir şey bulamadı. Mindere oturacağı sırada
cebinden "Varidat" risalesi düştü. Alâeddin kitabı inceledi vc onda
ümmetin tamamına aykırı şeyler buldu. Çok pis kokan bu risalenin
hemen orada yakılmasını söyledi. Lâkin imam razı olmadı. O esna-
da karşıdan bir ateş göründü. İmam o tarafa bakınca evinin yan
makta olduğunu anladı. Alâeddin'e muhalefet ettiğinden dolayı
pişman oldu ve yanan hanesine doğru gitti... Biz bu fesatçı fellahı
biliriz. Yahya-ı Şirvani'nin halifesi Alâeddin Halvetî'nin mürid-
lerindendir. Fatih zamanında İstanbul'da her işe burnunu sok-
tuğundan dolayı padişah tarafından Manisa'ya sürgün edilmişti.
Nakledilen hikâye şüphesiz ki uydurmadır. Ancak "Varidat"
hakkında hocaların beslediği gayz ve husumeti apaçık gösteren
güzel bir misaldir. Bu fıkra da bize şunu anlatır ki. Torlak Kemal
Manisa muhitinde pek kuvvetli izler bırakmıştır. Bir köy imamının
dahi "Varidat"ı üstünde taşıması ve A r a p Alâcddin'in İsrarına rağ-
men yakmaya kıyıııayışı ne demektir? Bu gönül ve inan bağlılığı
değil de nedir? "Varidat"ın hacı ve hocalarda uyandırdığı
husumetin başlıca sebebi çok derin meselelerden bahis olmasıdır.
Tasavvuf, bilgi ile anlaşılmaz. Onu hakkıyla kavrayabilmek için ayrı
bir zevk ve istidat lazımdır. Bu eserin inceliklerine intikal ede-
meyenler maksatlarını kötüye yorarak, yazanı hakkında hep küfür
savurmuşlardır. Ahmet Cevdet Paşa, muasırlarından Arif Hikmet
Bey'in bu kitabı nerede bulsa ucuz pahalı demeyip satın aldığını ve
yakmak suretiyle yok ettiğini rivayet ediyor. O sebepten "Varidat"ın
nüshaları pek nadirdir. Bu adamın diğer bir marifeti daha vardır:
1262'de, Şeyhülislam olmadan önce, m e m u r e n Rumeli'yi dolaşmış
ve bütün Bektaşî tekkelerini yıktırmıştır.
bilhassa cesetlerin toplanması meselesini ele alarak aziz üstada şid-
detli hücumlarda bulunmuştur. Meşhur Şeyhülislâm Ebu Suud
Efendi'nin babası Muhiddin İıııadî de "Varidat"ı şerh eylemiştir.
Şerhinde Şeyh'in "Muhakkiklerin Sultanı" olduğunu söylüyo;. Ve
cesetlerin toplanmasıyla ilgili fikirlerini tamamen doğru buluyor.
Bunlardan başka, Melâmiyc tarikatının kurucusu M u h a m m e d Nur-
ul Arabi'nin Arapça, Harirîzade Seyyid Kemaleddin ile daha bir iki
zatın çok muğlak ve anlaşılmaz bir ifade ile yazılmış Türkçe şerhleri
vardır.
Sayın okuyucular "Varidat"m tarafımızdan aslına uygun ve sadık
bir şekilde yapılan kâmil bir tercümesini ikinci kısmımızda bulacak-
lardır.
Şeyh'in eserleri meyanında içtimaî bir kitaba tesadüf olunmadı.
Dinî akidelerini "Varidat" mdü ve tarikat ahvalini Halil'in söylediği
Türkçe eserinde tebarüz ettirdiği gibi, içtimai mezhepini (doctrine)
de ayrıca bir kitapta belirtmiş olması düşünülebilir. Ancak kim bilir
o kitap hangi cahil veya garezkârın elimle hcdeı olup gitmiştir.

"Varidat", sürgünde yazılmıştır. İptida mutasavvıflardan Şeyh

Abdullah İlâhî tarafından şerh olunmuştur. Bu zat Kütahya'nın
Simav ilçesinde doğmuş, Kerman'da Ali Tusî'den, Heıat'ta Molla
Câmî'den, Buhara'da Bahaeddin Nakşibend'den ders almış, 893
yılında Vardar Yenicesi'nde vefat eylemiştir. Kutbcddin Mekkî,
"Mün-telıab-iit Tevarilı"mde "Varidat"] Şeyh'in torunu Halil'in de
şerh etmiş olduğunu söyler. Fakat biz bunu görmedik. Ve esaslı bir
şey olacağına da kail değiliz. O n d a n sonra hu eşsiz eseri
Nurcddinzade Muhiddin Persî şerh etmiştir. Nureddiıızade, hocası
Sofyalı Balî Efendi gibi, Bedreddin'in muarızlarındandır. Şerhinde
 r

Netice

arihçi ve bilginlerin hepsi Şeyh Bedreddin'in ilim ve fazlını

X övgü ve takdirle itiraf ediyor:
Seyyid Şerif Cürcanî, Şeyh'i daima kemal ve fazilet çokluğu ile
övermiş. 1 Yazarlardan biri, tarihin bu rivayetinden Seyyid Şerifin
Şeyh'ten sonra vefat ettiği mânasını çıkarmıştır. Halbuki Seyyid
Ş e r i f i n ölümü 816'dadır. Seyyid Şerifin övgüsü büyük bir önemi
haizdir. Bu zat, sinirli, çeçen, pek az kimseyi beğenir bir şahsiyetti.
Aksaraylı Şeyh Cemaleddin'in Maani'den "İzah"a yazdığı şerh'için
aslından az ve metnin kırmızı, şerhin siyah mürekkeple yazılmış
bulunmasına kinaye olarak "Yer yer sığır etine konmuş sinek izine
benzer." demiş, meşhur Kadızade hakkında da "Riyaziyat ve felse-
fiyata mağlûp ve düşkündür." hükmünü vermiştir. Öyle titiz ve
müşkülpesent bir bilginin Bedreddin'i övmesi Şeyh'in yüksek
kıymetine kanıttır.
 İbni Arabşah Şihabeddin Ahmed, İsfendiyar Emîri ile beraber
Şeyh'in meclisinde bulunduğu sırada, O "Benim Hidaye yazarına
cevabını veremeyeceği 1090 sualim vardır." dediğini söylemekte ve
o münasebetle ilim vc fazlını pek çok değerlcmektedir. İbn-i
Arabşah (791-804), sözü doğru, âlim ve fâzıl bir tarihçidirir. Çin'e
kadar bütün islam memleketlerini dolaşarak birçok büyüklerle
tanışmış ve onlardan faydalanmıştır. Çelebi Sultan Mehmed'in
şehzadelerine uzun süre hocalık yapmıştır. Eserleri dil ve tarih
bakımından pek kıymetlidir. Bedreddin'in kendisine noksanından
bahsettiği "Hidaye" ise fıkıh kitaplarının en önemlilerindendir.
Yazarı Şeyhülislam Burlıaneddin Merginaııî'dir (530-593).
"Hidaye"nin İngilizceye tercüme edilmiş olduğunu söylemek
kıymetini anlatmaya kâfidir. Böyle önemli bir eserin sahibine sual
yöneltmek kudretini ancak Bedreddin gibi büyük bir şahsiyet nef-
sinde görebilir.
İdrisi Bitlisi der ki: "Şeyh Bedreddin, zamanın bir tanesi, akranı-
nın güzidesi, tuttuğu yolda ve hal ehlinin makamlarındaki merte-
besi halk nezdinde söz getirmeyen ve ahval ve sözlerde görülmedik
ve işitilmedik bazı şeyler izhar eden meşhur bir âlimdi."
Filibeli Âli, "Simavna Kadısıoğlu Bedreddin çeşitli eserleriyle
bilinen ve yüksek kerametleriyle dünyanın ve asırların malûmu
bulunan namlı bir filozof ve çok büyük bir âlimdi. Sultan Mûsa'nın
saltanatı zamanında ondan gayri âlimin bulunduğu malûm değildir.
Mevlânâ'nın binde birini tutacak muasırı yoktu." diyor.
Hoca Sadcddin Efendi ile Solakzade, Şeyh'i her şeyini veren,
teberrudan çekinmeyen fâzıllardan vc fenalıklardan sakınan müt-
takî âlimlerden addediyor.
Hammer, Sultan Mûsa zamanının uleması meyanında onu seçkin
buluyor ve en yüksek ilmî rütbeye çıkmış, bugün dahi muteber
sayılan eserleriyle fıkıhta çok derin malûmat sahibi olduğunu
göstermiş bulunduğunu yazıyor.
Merhum Ahmed Mithat Efendi, Şeyh Bedreddin'deki ilim ve
irfan ile fazl-u kemalin kendi asrında yaşayan ulema ve meşayihi
âciz bırakacak bir mertebede olduğunu söylüyor.
Ahmed Refik Bey ise, Bedreddin'in tasavvurundaki iktidar ve
meziyetlcriyle şöhret kazanmış olduğunu zikretmektedir.
Hasılı bu hususta aksini iddia eden bulunmadığı halde, feci âki-
beti bahsinde müverrihler arasında çok geniş bir ayrılık vardır:
Bazıları, şeyhin saltanat dâvasında bulunduğuna ve katle müsta-
hak olduğuna inanmışlardır; meçhul yazar ile Mevlânâ Neşri,
Börklüce'nin ittifakı ile Rumeli'ye geçtiğine kaildir.
Âşık Paşa'nın oğlu da Bedreddin'in aleyhindedir. "Haber-i
Sahih"şu ibare okunuyor: "Teessüf olunur ki, eserleri herkes için
bir irşat kaynağı ve yakîn ehlinin bir burhanı olan öyle faziletli bir
zat şeytanın aldatmasıyla mesleğini şaşırıp cahil bir adam gibi
büyüğüne karşı isyan etmek töhmetiyle mahvolup gitmiştir."
Hammer, Bedreddin ve arkadaşlarının gizli maksatları Avrupa
ve Asya'da hükümet kurmak olduğunu yazar.
Franz Babinger, Şeyh'i ortaya çıkaran sebepleri daha derinden
tetkik ederek diyor ki: "Bedreddin'in her türlü şüpheden üstün
bulunan yüksek şahsiyeti ve ilmî kudreti kendisinin âdi bir suçlu,
yahut yalancı bir peygamber telakki edilmesinden bizi men eder. O,
silsile ve nazariyesi birçok hususta tarikat sahibi Şihabeddin
Sühreverdî'ninkiyle tevafuk etmektedir. Şihabeddin, "Hikmet-el
İşıak" adlı eserinde yeryüzünde daima bir mutasavvıfın mevcut
olduğunu vc o mutasavvıfın Allah tarafından gönderilmiş bir halife
olarak tanınması lazım geldiğini müdafaa etmiştir. Bedreddin'in
dâvası bu fikirle ilgili görünüyor."
Bizce, Franz Babinger'in mütalâası hayalîdir. Şihabeddin
Sührevedî'nin öne sürdüğü imamet nazariyesini kendisi dahi
gerçekleştirmek için uğraşmamıştır. Bedreddin'in öyle bir fikirle
ortaya atıldığı ispat edilemez.
Saltanat dâvası ise büsbütün isnattan ibarettir. Zulmün şiddetle
aleyhinde bulunan, saltanatı zorbalık eseri addeden bir adamın
aynı gayeyi amaç edemeyeceği aşikârdır. Şeyh Bedreddin, eğer
böyle bir fikirde olsaydı, Çelebi Sultan Mchmcd'in Osmanlı birliği-
ni sağlamasını vc bütün gaileleri bertaraf etmesini beklemezdi.
Fetret Devri'ndcn daha müsait bir zaman mı olurdu? O esnada
Anadolu'nun her tarafında öyle adamlar türemişti ki, hiçbiri
Bedreddin'in sahip olduğu vasıfların bir ikisine bile malik değildi.
İlminden, fazlından vazgeçelim; Şeyh bir kere Selçuk siilâlesinden-
di. Sonra Timur'un yakın tanıdığıydı. D a h a sonra babası bizzat
kılıcıyla zaptettiği Simavna'da müstakilen hâkimdi. Binaenaleyh
Timur'a müracaatı halinde istediğine nail olabilirdi. Lâkin maksat
o değildi.
Bazıları da şöyle rivayet ederler: "Şeyh, zâhir ve bâtın ilimlerini
kapsamıştı. Saltanat iddiasında bulunmamıştır. Ancak o suretle I.
Sultan Mehmed'e fitlendiğinden astırıldı." hakikatte bu fikir çok
d o ğ r u d u r . Nitekim "Mcıuıkıbııâıne"de şu satırları okuyoruz:
"Börklüce Mustafa'dan Şcyh'e çok mazarrat dokundu. Bununla
beraber onun başına gelenler hep ahbap çokluğundaııdır. Her
yerde bütün halk yanına üşüşür, kendisine tâbi olurdu. Nereye
gitse, güneşin de birlikte gittiği sanılırdı. Şeyh, züht ile, takvâ ile
âlemi mamur etmek istiyordu. Lâkin zamane şeyh ve âlimleri
Bedreddin'in tarikat ve şeriattaki yüksek mevkiine haset ettik-
lerinden onun hiç gönlüne gelmemiş olan saltanat dâvasında
olduğunu söyleyerek aleyhinde bulunurlardı. Sultan Mehmet,
Şeyh'in kadrini bilmez değildi. Ancak ondan kendi saltanatına bir
tehlike gelmesinden korkuyordu. Aradaki fetva bir suretten ibaret-
tir." Kutbeddin Mckkî'nin, Kara Dayı tarafından Şeyh'in karşı
gelmeyeceği önceden söylendiğini ve Bedreddin'in mukavemetsiz
teslim olduğunu beyan etmesi de o n u n isyan çıkarmak
düşüncesinde bulunmadığını ifade eder. Solakzade, tarihinin 134.
sayfasında "Börklüce'nin taşkınlığından dolayı tenkit edilmek
kaygısı âkibet Şeyh'in başına bu felaketi getirdi. Yoksa bunca şer'î
eser sahibi olan ve eserleri müftü ve muhakkik âlimlerce muteber
birer senet sayılan koca bir âlim ve fâzıldan bu fenalığın olması
beklenemez. Ve bunun isnat olduğu katı zâhir ve ayandır." diyor.
Hoca Sadeddin Efendi de aynı diyemde bulunuyor. Bu kanaati
müneccimbaşıda di görüyoruz. Taşköprülüzade, "Şeyh'in mazlu-
men hayattan ayrıldığını", Hayrullâh Efendi "Birtakım cühelanın
iftirasıyla kazaya uğradığını" söylüyorlar. Bu itiraflar,
Bedreddin"in mâsumiyetini ispata yetmez mi?
Şeyh'in çok yüksek bir âlim olması ve eserlerinin kıymet bilen-
lerce pek makbul tutulması hasebiyle ona dil uzatamayan eski tari-
hçilerin bir kısmı zavallı Börklüce'ye hücum etmektedir. Halbuki
ortada bir kusur ve kabahat varsa, onu içtimaî nizamın bozukluğun-
da arayıp bulmalıydılar. Şeyh Bedreddin ve halifeleri her türlü suç-
tan âri ve beridirler. Onlar acılı beşeriyetin inlemelerini susturmak,
saadeti eşitlik dairesinde bütün insanlara dağıtmak cmelindcydiler.
Ve biz bu yüce ülküleriyle bihakkın kıvanç duyabiliriz.
Düşünülmelidir ki, 1846 yılında Papa IX. Pic sosyalizmi veba
addetti. 1891'de Papa III. Leoıı sosyalistlcreküfretti. Büyük bir
Türk düşünürü, bir İslam âlimi ise onlardan yüz yıllarca önce
sosyalizm fikir ve nazariyelerini ortaya koymuş, bu ideal üzerinde
yürümüş ve uygulamasına çalışmıştır.
Şeyh Bedreddin'in eşsiz büyüklüğünü yadsımak imkânsızdır. İlmî
büyüklüğüne eserleri, bilginlerin ve tarafsız tarihçilerin sözleri
birer tanıtdır. Arzu etseydi, bugün en büyük tarikat pirlerinden biri
sayılırdı. "Varidat"ın bir yerinde Cenabı Hakk'ın insanda belirdiği
konusunda Bâyczıd-ı Bistamî'nin bir karıncayı diriltmesini ben-

zetmek suretiyle ölmüş bir kelebeği nefesle dirilttiğini söylüyor. Âli,
bunu büyüte büyüte nihayet tarihinin 144. sayfasında "Kerametler
göstermek hususunda meşhur olduğundan ve iki defa da ölmüşleri
dirilttiğinden..." dem vuruyor. Bir kelebek misali o k a d a r
mübalâğaya uğrarsa, "Varidat"-A daha bazı tansıklar yazılsaydı,
acaba ne derece abartılırdı? Osmanlı tarihçilerinin hassasiyet ve
muhayyilesi çok geniştir. H e r şey beklenir. Eski bir tarihçi "Şeyh
için öyle garip şeyler naklederler ki demek olmaz." diyor. 2 Diğer
birisi de Bedreddin"iıı kendi arzusuyla kazaskerlikten çekilip
E d i r n e ' d e yeraltında bir m a ğ a r a d a nefsini kırdığını yazıyor.
Bununla birlikte o pek az bir emekle koskoca bir "Salıib-i Z a m a n "
olabilmesi isteğine bağlıydı. A n c a k B e d r e d d i n lıakikata ve
insaniyete âşıktı. Bilhassa tam bir realist ve idealistti. Mesleğini
skolastik bir şekle koymadı. O n u n indinde gizli, kapaklı bir şey
yoktu. H e r şeyi çekinmeden söylüyordu. O sebepledir ki, bazı
mutaassıplar tarafından tez ve mesleği küfür ve irtidat ile tavsif
olunmuştur.
Murad Bey pek haklı olarak şu hükmü veriyor: "İhtimaldir ki,
Börklüce Mustafa vc Torlak Kemal o iddiaları kıifür dairesine
kadar sürmüş olsun. Fakat bu işler vc dilevler tarafsızlıkla tetkik
edilince esasın ulviyetini, İslamiyetin esaslarına uygunluğunu
inkâra mahal kalmaz. Hele Osmanlı inkılâbının ilk rehberliği
rütbesini onlardan çekip almak caiz olamaz. Osmanlı inkılâbını
hazırlayan mücahitler defterinin başına Bedreddin Simavî, Dede
Sultan ve Kemal H u b b ü d d i n isimleri yazılmalıdır." 3 Şeyh
Bedreddin. ilim ve fazlı nispetinde idare u m u r u n a da vâkıftı.
Kanunî Sultan Süleyman'dan önce kanunlar esaslı ve ihtiyaca yete-
cek surette tanzim edilmemiş olduğu için kazaskerlik yani
başhâkimlik çok önemli ve ağır bir vazifeydi. Şeyh'in bu güç vazifeyi
kolaylıkla ve herkesin gönlünü kazanacak şekilde başarması, Sultan
Mûsa gibi pek sert ve ateşli bir hükümdarın samimî teveccühüne ve
ö m r ü n ü n sonuna kadar yanından ayırmayacak derecede takdir ve
muhabbetine mazhar oluşu idare kudretini ispata kâfidir.
H e l e m u h a t a p l a r ı n ı k a n ı t m a k h u s u s u n d a çok kuvvetli idi.
Tebriz'de ilmî bir cemiyeti ikna etmesi, sürgünde iken bile sayısız
taraftarlar kazanması, Rumeli'de padişahın gazabına uğramak
tehlikesine önem vermeyerek birçok kişinin hizmetine koşması
ikna gücünü apaçık izah etmektedir.
Tarikatına girenlerin adedi azımsanamayacak bir raddede idi.
D e d e Sultan ile Torlak Kemal' in topladığı 12 bin cengâver göz
ö n ü n e alınırsa, o miktarda harp ve darba yarar adam çıkaran bir
cemiyetin erkek, kadın vc çocuk bütün nüfusunun iki yüz binden
aşağı düşmeyeceğine şüphe edilemez. Anadolu ve Rumeli'de
doğrudan doğruya Bedreddin'e yanaşanları da en az 100 bin farz
edersek, bu tarikatın topyekün MM) bin yandaşı bulundüğuna
hüküm edilebilir.
Bedreddin tarikatında müritlerini âzami surette bağlayan ve
onlara kuvvet ve tahammül veren pek ulvi ve büyüleyen ilkelerin
mevcudiyetini sezmemek mümkün değildir, taraftarlarının çektik-
leri ızdırap ve işkencelere bakmayarak umutsuz ve pişman olma-
malarından bu anlaşılmaz ıııı?
Şeyh'in asılmasından sonra ila kentlisine inanlar ve mürit olanlar
vardı. 4 II. Sultan Bayezıd devrinde Sofiyyc ünlülerinden Safiyüddin
Erdebili'nin neslinden Şeyh G ü n e y d i n Halep seferinde yanında
Bedreddin'in müritlerinden birçokları mevcuttu. 900 senesinde
Mısır hükümdarı Çakmak'ın askeriyle yaptığı savaşta Cüneyd'in
yetmiş k a d a r adamı helâk oldu. Bunlardan 25'inin aslen
B e d r e d d i n ' i n müritlerinden olduğu tarihçe bellidir. 5 Şeyh
C ü n e y d ' i n t o r u n u Şah İsmail'in İran Türklerine d a y a n a r a k
Safeviye saltanatını tesis ederken dayanak yaptığı fakr-u kanaat,
basit vc umumi hayat, Hırisliyanlara hoşgörü gibi bazı köklerin
Bedreddin'in ilkeleriyle sıkı sıkıya ilgili ve Hatâî mahlası ile bu
fikirleri nazım olarak etrafa yayan Şah İsmail'in öncea o ilkelerden
kuvvet almış olduğu şüphesizdir. Bedreddin tarafından vaiz ve
telkin edilen prensiplerden bazılarının Şah İsmail'de de görülmesi
tesadüf eseri sayılamaz.
Sofyalı Bali E f e n d i , Kanunî Sultan Süleyman'a yazdığı bir
dilekçede "Şeyh Bedreddin soyundan Çelebi Halife n a m ı n d a
birinin D o b r u c a ve Deliorman ahalisini kamilen emir ve itaati altı-
na aldığını ve kadın, erkek birlikte şarap içtiklerini ve şeriatın
duvarlarını yıkıp laubali h a r e k e t l e r d e bulunduklarını ve hal-
ifelerinin buralardan başka bütün dünyaya yayılmış olduklarını"
yana yakıla anlatıyor.
O n u n üzerine Şeyhülislam E b u Suud E f e n d i (896- 983),
" V a r i d a f ' ı hayranlıkla şerh e d e n pederi Şeyh Muhiddin İmadî'nin
hatırını gözetmeksizin şıı fetvayı vermiştir: "Şeyh Bedreddin ehib-
basından bir taife kadınları ve oğlanları ile bir yerde cem olup şurb-
ı hamr edip şeyhleri adına olan cahil-i mezbur Şeyh'in türbesi için
Kabe budur, o k u m a k yazmak nedir, ilim bizim bâtın ilmimizdir,
deyüp mezburlar dahi tasdik eyleyüp bu makule şer'i şerife muhalif
nice davranış ve sözleri olup yanlarında bulunan Sünnîler ahval ve
fiillerinden kemal-i m e r t e b e d e muazzep olsalar zeyde ve mezbu-
relere ne lâzım olur? Beyan buyurula. Elcevap: İlhatları izhar
edilip katlolunurlar."
Celvetiye tarikatının kurucusu Üsküdarlı Aziz M a h m u d Efendi
de Birinci Sultan A h m e d ' e aynı şekilde ihbarda bulunuyor: "Şeylı
Bedreddin avenesi hâlâ D o b r u c a taraflarında Dücalar d e n m e k l e
mâruf köylerde fesat çıkarmaktan geri durmuyorlar. 1007 sen-
esinde A n a d o l u ' d a zuhur eden Celâlî eşkıyası da onlardandı.
Kızılbaş ile birdirler. O r a d a bulunan sipahiler Kızılbaş seferi olun-
ca gitmezler. Tımar hatırı için ere kılıç çekmeyiz, derler. Ve
Kızılbaşın zuhur ve intişarını her an beklerler. Mülhit, râfızî ve
zındıktırlar. Kur'an'ı inkâr ederler. N a m a z kılanı, oruç tutanı
sevmezler. D ö r t halifeye her vesile ile dil uzatırlar. Bunlara
Simavenî derler. Çokluk taifedir. Yer yer zaviyeleri ve şeyhleri
vardır." 6
Dinî riyanın, sahte takvanın canlı bir timsali olan bu vesikalardan
anladıklarımızdan biri de şu ki, Bedreddin'in fikir ve iman üzerinde
vukua getirdiği zelzelenin sarsıntıları yıllarca sürmüş, 1025 tarihine
kadar memleketin her tarafında devam cdegelmiştir.
Şurada kaçamak yoluyla bir iki söz söylemek gerektendi; Bu gibi dinî
tesvil ve tezvirlerin tesiriyle Yavuz Sultan Selim Anadolu'da tam 40 bin
Bektaşî babasının kanma girmiştir. Öldürülen efradın adedini ise yalnız
Allah bilir. Doğranılan zavallılar tamamen liirk idi. Celâli eşkıyalığı alt
tabakanın yukarıya doğru mukabil bir baskı ve fışkırmasıydı. Irkımızın
gördüğü her felâkette Tecvit ulemasının iştirak hissesi olmuştur. Birçok
i'biçarenin mahvını amaçlayan yukarıdaki m izaların yazılmasına sebep,
sofu melanet ve bozgunculuktan başka bir şey midir ':' Bir kısım halk içki
içermiş ve kadınlarını kapalı tutmuyormuş Ihı büyük günahtan dolayı
padişahı tebaasına musallat etmek mı lâzım gelir ''
Osman Gazi Bilecik sahrasında vapılım düğünde Köse Mihal ile diğer
tekfurlardan fazla içmiştir, örlıan (iazi'nin Bursa Yenişehir'de, Murad
Hüdavendigâr'ın Maltepe sahrasında nasıl eğlendikleri Hayrullâh
Efendi tarihinde uzun uzadıya smaylanmıştır. Timur'un da işret eylediği
tarilıen sabittir. Sonradan gelenlerin çoğunlukla dem kullandığı
herkesçe meçhul olmayan bir hakikatin. Unutmamalıdır ki. Müslüman
olmadan önce Türklerde işret mubahtı Ve kadınlar umumi hayat dışı-
na çıkarılmamıştı. Tüıkmenlerde kadınlarla beraber sazlı ve şaraplı
âyini içtimalar yapılırdı. Türkler hilkaten kale duvarları içinde mahpus
kalmaya değil, hayatın geniş ufuklu yaylalarında alışmışlardı, islam
fıkıhçılarmın karışık ve sıkıntılı telkinleri onlara eski ve millî gelenekleri-
ni kâınilen unutturamazdı. İnsan, kabul ettiği bir şeye kendi tabiat ve
seciyesine uygun bir şekil vermeye çalışır. Türlü türlü isim ve kanaatler-
le Anadolu 'da faaliyet gösteren sayısız tarikatların ve bâtını zümrelerin
kuruluşlarına sebep hep budur.
Bedreddin'in ve arkasından gidenlerin de dinsel anlayışlarına
aynı itkelerin tesir etmemiş olması imkânsızdır.
Âşık Paşazade, Bedreddin için "İmanla mı gitti, imansız mı?
Niyeti nenin üzerine olduğu malûm bulunmadığından biz onun
ölüm halini bilmeyiz." diyor. Derviş Ahmed'in bu yersiz söz-
lerinden ceddi Baba İlyas Horasanî'nin ve babası Âşık Paşa'mn
ruhları mutlaka incinmiştir. Hüseyin Ahlati'nin ölürken "Sen Rum
mülkünün Mansıır el I lallâc'ısın. Dost yolunda ölmek gerek."
dediğini ve Şeyh'in daima dervişlerine Yunus Emre'nin "Dem
ıtrmaz idi Mansür tevlıid-i Ene el Hak 'dan / Aşk darına dost zülfü
asmıştı beııi ııryan." nefesini okutup dinlediği hatırlanır ve sonunda
da çıplak ve üryan bir halde asıldığı göz önüne getirilirse, onun
niyeti ve kutsal bir şahsiyet olduğu anlaşılır. Onun niyeti bizce
hayra mâtuftu. Çünkü dinsel ve toplumsal bir inkılâbı amaçlıyordu.
Şeyh'i yakından tanıyan tarihçilerden biri diyor ki: "Yaşadığı
sürece Tanrı'nm boynu bağlı kıılıı olup her yönde Çalabın rızasın-
dan dışarı çıkmadığı ve her türlü günah ve beşerî kabahatlardan
münezzeh bulunduğu cihetle sonunda miracı Hak Sehpası olmuş
ve mahlûk sıfatından sıyrılıp halik ne/dine yükselmiştir."
Fakat bir inkılâbı başarabilmek için ilim ve fazilet kâfi değildir.
Bedreddin'in sakin, ilıtirassız vc olgun tabiatlı olması, diğer ta-
raftan sürgün ve az çok gözaltında bulunması bütün işi halifelerinin
elinde bıraktı. Bunlar fazla acele ettiler. Gizli gizli, tapajsiz çalışa-
cak yerde, dâvalarını pek erken açığa döküverdiler. Ve neticede
zafer hükümette kaldı. Şüphesiz ki. Çelebi Sultan Mehmed'in bu
başarısı fenalığa ve dalâlete karşı bir galebe sayılamaz. Bilâkis
insaniyet ışığına ve dinin hakiki çehresine ağır bir vuruş idi.
Türk'ün yeniliğe ilk teşebbüsü o suretle söndürülmüş oldu.
Bedreddin sülâlesinin ne vakte kadar devam ettiği meçhuldür.
Bilgimiz ancak birinci ve ikinci derecelere inhisar ediyor. Şeyh
İznik'e sevk edildiği sırada, Mısır'da Cazibe'deıı doğan ilk çocuğu
İsmail Beşa ortada görünmemek maksadı ile köyüne gitmek ii/ere
Edirne"den ayrıldı. Yolda Menderes suyuna yakın bir yerde âni
olarak kalp sektesinden öldü ve Nezar köyüne defnedildi. Olaydan
haberdar edilen Bedreddin, ölmüşün oğlu Hafız Halil'i ve onun iki
kızkardeşini ve kendisinin ikinci refikasından Edirne,'de dünyaya
gelen kızı ile oğlu Ahmed Beşa'yı Börklüce vasıtası ile İznik'e
getirtti. O r a d a da Mustafa isminde bir oğlunun doğduğunu biliy-
oruz. Demek ki, Şeyh'in üç erkek ve bir kız çocuğu olmuş, oğlu
İsmail Bey'in de bir erkek ve iki kı/ evladı dünyaya gelmiştir. Diğer
oğulları A h m e d ve Mustafa'nın çocukları bulunup bulunmadığı bil-
inmemektedir.
Halil'in yazdığı "Meııakıbnâme"de su tamamlayıcı malûmatı
buluyoruz: " D e d e m i z , İsfendiyaroğluna kaçtığı zaman, biz
İznik'teydik. Sonradan asıldığını duyduğumuz vakit İznik bize dar
geldi. Ata ve anamızdan ayrıldığımız gibi, şimdi de büyük babamızı
kaybetmiştik. İçimiz içimize sığına/, olmuştu. Memleketimize git-
mek istiyorduk. Nihayet Edirne'ye geldik. Orada Şeyh'i sevenler
bizi hoş tuttular ve okuttular. Yaşım biraz ilerleyince, Molla
Hüsrev'in hizmetinde Cami i Kebir e imam oldum. Lâkin ailemiz-
den birinin çıkardığı bir olay yüzünden bu vazifeden ayrılmak
mecburiyetinde kaldım. Bursa'ya, oradan Göynük kasabasına gittik
ve amcalarımızı bulduk. Bunların ikisi de Akşemseddin'in yanında
Erbain çekmekte idiler. Biz ile ona mürit olduk. Akşemseddin,
Şeyh'ten fıkıh, tefsir ve heyet okumuş olduğunu söyler, her zaman
dedemizin adını 'Üstadını' diye anar, amcalarım için 'Çocuk,
atasının sırrıdır.' der, onların gönlünü okşardı. O sırada II. Sultan
Murad (806-855) Sırp ve Macarlara karşı askerini Kosova'da
topladığı için biz de sefere katıldık. Sabahleyin savaş durumu
alındı. O gün savaş akşama kadar sürdü ve sonunda düşman yenilir
gibi oldu. Sultan Murad bu sevinçle bizi otağına çağırttı.
Amcalarımı kendi oturduğu minderin üstüne oturttu. Namaz vakti
gelince, dışarı çıktı. Ben otağın önünde oturuyordum. Derhal
tanıdı. 'Molla Hafız'ı beri alın. İmam olsun.' dedi. 'Allahû nur...'
âyetini okumamı söyledi. Akşam orada yenilip içildi. Padişahın
sevinci devam ediyordu. Amcalarımla benim için şöyle şakalaştı:
- Bir kul hizmetini bırakıp kaçtıktan sonra ele geçerse cezası
nedir?
- Hiç azat etmeyerek kullukta bırakmaktır.
-Bir yıldır Caıni-i Kcbir'iıı imamı kaçtı. Bu, benim kaçkınımdır.
Onu ben hapsedeceğim.
Yatsı namazında Mustafa, sabah namazında Ahmed amcalarım
imam oldular. Bize bir çok iyilik ve ihsanda bulundu. Sonra göç
oldu. Filibe'ye konduk. Askerin geçmediği yollardan Zagra'ya git-
tik. Şeyh'in orada suyu bol bir pınarı vardı. Dedemizin hizmetinde
bulunmuş olanlardan geldiğimizi duyanlar bizi görmek için
etrafımızı sardılar. Bunların içinde Şapçı İbrahim isminde bir
meczup da vardı ki, tanımadığı kimselerin ata ve anasının adını
söyler, kalbindekini açıklardı. Bunun halini işiten Sultan Murad
Şapçılar köyünü ona vakfedip beratını göndermişti. Fakat İbrahim
vakıftan ekmek yemeye yanaşmadı. Bizi köyüne getirdi. Her türlü
ikramda bulundu. Yaya olarak Edirne'ye kadar da bize eşlik etti.
Şehir içine girmeden, amcalarıma padişahın bulunduğu beldede
oturmamalarını söyleyip köyüne döndü. Amcalarımla Bursa'ya git-
tik. 855 yılında II. Sultan Mıırad'ın yerine oğlu II. Mehmet (833-
886) padişah olunca İstanbul seferi hazırlandı. Bu gazada
Akşemseddin'le birlikte ben de bulundum. Şehrin fethi üzerine
Fatih'ten izin alıp yerime döndüm. Amcam Ahmed Beşa'nın
Akşemseddiri in oğlundan dul kalmış Kübra isminde yaşı pek
küçük bir kızı vardı. Onunla evlendim. Mevlâ bize bir kız ve iki oğul
ihsan eyledi. Birine İsrail, diğerine Mahmud adını verdik. Bir gece
büyük atam rüyama girdi. Ve beni Serez'e çağırdı. Bir süre
türbesinde hizmet eyledim." '
Bu açıklamadan Börklüce olayında şiddet ve vahşetin son
kertesini gösteren II. Mıırad'ın Şeyh'in çocuklarına şefkatli
muamelelerle hatırlarını hoş etmeye çalıştığını anlıyoruz. Bu da,
Bedreddin hakkında beslenen kötü fikirlerin zamanla değiştiğine
ve Şeyh'in haksız yere yok edilmesinden pişmanlık duyulduğuna
delâlet eder. O n d a n başka, Karaburun'da işlenen cinayetlerin asıl
failini de apaçık meydana koymaktadır. Mehmet Çelebi'yi Ankara
muharebesinde Timur'a esir düşmekten kurtardığı için onun
zamanında seraskerlik mevkiine çıkarılan ve Murad'ın da fikir ve
hareketleri üzerinde çok kııvvellı bir rol oynayan Arnavut Bayezıd
Paşa (ö: 824 H.) bu savaşta yoktu. Kasten " D ü z m e " lakabıyla
anılan ve hakikatte Bayezıd'ııı şehzadesi olduğu Mihal, Evrenos ve
Doğanoğullarının kendisini iltizam etmelerinden anlaşılan Mustafa
Çelebi'nin (ö: 825 H.) özel danışmanı ve Ayılınoğııllarının sonun-
cusu Cüneyd Bey (ö: 830 H.) tararından idaııı ettirilmiş bulunuyor-
du. Eğer şimdi de padişahın yanında bulunmuş olaydı,
Bedreddin'in çocuklarına yapılan iltifatların hiçbiri vâki olmazdı.
Şeyh'in ikinci oğlu Alımed Beşa Bıırsa'ııııı Kasapbaşı mezarlığm-
dadır. Mezartaşının bir yüzünde "Tcvlı Ahmed Beşa ibni Şeyh
Bedreddin" ibaresi yazılıdır. Diğer tarafında da 834 Hicrî yrlınm
cemaziyelâhır ayında ölmüş olduğu beyan edilmektedir. Bu kabrin
yanında Antakyalı Abdurrahnıaıı Bishıııü gömülüdür. 844 yılında
çok yaşlı olarak vefat eden Abdııırahman Bistamî'nin sonradan
Ahmed Beşa'nın yanında defnedilmiş bulunduğu anlaşılmaktadır.
O büyük ulemamızdandır. "Diirrc tiit Tac" adlı eserinde daha önce
yazdığı "Scıyha-ı Rum fi Havadis i Runı" adlı kitabını 816'da
Edirne'de Şeyh Bedreddin"in tenezzülen okumuş olduğunu iftihar-
la yazıyor. Şu hale göre, Bedreddin'in dost ye takdirkârlarındaıı
bulunması sebebiyle oğlunun yanı başında defnedilmesini vasiyet
etmiş olması muhtemeldir.
r
İşte Bedreddin'in sülâlesi hakkında bilgimiz bu kadardır.
Bundan daha ötesi bilinmiyor. Zamanımızda Şeyh'in ailesine nis-
pet iddia eden hiçbir kimsenin varlığı da duyulmamıştır.
Cenabı Peygamber, "Belânın en şiddetlisi nebiler, sonra veliler,
sonra âlimler, daha sonra da mertebeler üzerinedir." buyurmuştur.
Şeyh Bedreddin, hayalında belanın, çevir vc cefanın her çeşidini
gördü. Sırf ilim tahsili için bütün gençliğini ana ve babasından,
vatanından uzak, yabancı diyarlarda geçirdi. Kazaskerliğe tayini
üzerine şöyle böyle bir yuva kurmaya çalıştı. Fakat çok zaman
sürmedi. Sultan Mûsa'nın ölümüyle beraber, sürgüne gönderildi.
Daha o tarihte başlamış olan hocaların telkinlerinin tesiriyle affa
nail edilmeyerek, İznik gibi sıtmalı vc sıkıntılı bir yerde yıllarca
mahpus kaldı. Akıbeti ise büsbütün kanlı bir faciadır.
O dünyaya erken gelmiş ve kendisine layık bir muhit bulamamış
talihsiz büyüklerden sayılır. Bütün arzusu cenneti alıirctten
dünyaya nakletmekti. Halbuki Hazreti M u h a m m e d ' i ı ı (aley-
hisselâm) "Sevad-ı Âzam: Büyük Karaltı" dediği ve teselli yolunda
onlardan ve onlarla beraber olduğunu söylediği avam sınıfının kö-
lelik hayatına kim bilir bu kara toprak kaç asır daha şahit olacaktır.

Tanıklar:
1. Mevzuat-ı U l u m , c. 1, s. 748; Tac-tit Tevarih, c. 2, s. 422.
2. Neşri Tarihi, s. 325.
3. Müntehab-üt Tevarih, s. 1%.
4. Kısas-ı Enbiya, c. 12, s. 1059.
5. Âşık Paşazade Tarihi, s. 266.
6. Simavna Kadısı Oğlu Bedreddin. s.7t.

Vâridat
 f

Varidat Tercümesi

Ahiret
Ey hak ve hakikati öğrenmek isleyen kişi, I>• I ki ahiret işleri cahil-
lerin zan ve tahmini gibi değildir. Ahiret işleri ruhlar âlemindendir.
Avamın onları görünen ve bilinen âlemden sanması tamamen yan-
lıştır. Peygamberlerin bunlara ait sözleri doğrudur. Onlar asla yalan
söylemezler. Lakin marifet onları hakkıyla anlamaktadır. Hiç
şüphe etme ki. Semavî kitaplarda yazılı veya haberle yayılı köşkler,
ırmaklar, cennet, huri, azap, cehennem ve emsali şeylerin herkesçe
bilinen anlamlarından başka mânaları da vardır. Ve onları ancak
hakka ermiş olanlar bilirler.

İbadetin Hikmeti
İbadeti kurmaktan murat, ezelî vc büyük varlığa gönüllerin
yönelmesi ve kapılmasıdır. Yoksa dünya «umuruna dalmış bir kalp
ile bin yıl namaz kılmış ve oruç tutmuş olsan, bundan dolayı hiçbir

sevap ve mükâfata nail olamazsın.
Bedenin Sonu
Bu beden için kalım olmadığı gibi, sona erdikten sonra cüzleri
için de eski şekli üzçre bileşim yoktur. Gerçi Kur'anı Kerim'de ölü-
lerin dirileceği hakkında bazı işaretler geçer. Fakat onlardaki mâna
başkadır. Yokluğa karışan örgelerin birleşmesi ve evvelki halini
bulması değildir. Bu, imkânsızdır.
Ey gafil, sen nerede, hakikat nerede? Dünya işleriyle fazla
uğraştığın için hakkı algılayamazsın. Vehimleri kemal sanırsın. O
sebeple haktan çok uzaksın. Fğer hakikati bilip de asıl kemalin ne
olduğunu anlasan derhal hakka doğru eğilirsin.
Sen çocuk gibisin. Çocruğa tahsilden ürkıncmcsi ve öğrenmeye
heves etmesi için, bilimler yemişlere benzetilir. O suretle çocuk
öğretime alıştırılır. İste Nebiler de çocuk Relileri mesabesindedir.
Sizi kemale ulaştırmak için, ahiret işlerini birtakım görünen şeyler-
le tanıtmışlardır.
Sen bu aldatılmış kalp ile "Allah'ı bilirim." veya "Kitap okumak-
la hakkı anladım." zannında mı bulunuyorsun? Emin ol ki, sen bu
derste ve bu iddiada devam ettikçe, o nispette hakkı idrak eylemek-
ten uzaklaşırsın.
Kur'an Terimleri
Tanrı buyruğu, özünün gereğidir. Söyleyişten, harflerden ve A r a p
dilinden münezzehdir. "Allah şu şeyi buyurdu." demek "Mutlak
varlığın özü o şeyi öyle gerektirdi." demektir.
Kur'anı Kerim'de zikredilen "Kalem" her şeyin hakikatidir. Ve
saltık varlıktan ibarettir. Mesela senin bir hakikatin, bir hüviyetin
yok mu? İşte o kimlik senin için bir kalemdir.
Yine Kur'an'da bahsi geçen huriler, köşkler, ırmaklar, ağaçlar ve
emsali şeylerin toplamı cisim âleminde değil, hayal âleminde
gerçeklenir. Cin de böyledir. İsmi bile onu gösterir.CfElcinnü anil-
hissizzâ-hirî" denilir ki, bu "Dış duygudan kayıp oldu." anlamın-
dadır. "Cini gördük." diyenler gözle gördüklerini sanarlarsa da
hakikat öyle değildir. Onlar cini muhayyile kuvvetiyle gör-
müşlerdir. Eğer zahirî hisleriyle görmüş olsalardı, dış duygularda
herkes ortak olduğundan cinin hep birden görünmesi lâzım gelirdi.
Eşyanın Yekdiğerinde Bulunuşu
Bütün âlemler, h l l c r nesnede, hatta her zerrededir. Görülmez
mi ki, tasavvur itibariyle bir çekirdek tanesinde bir ağacın hepsi
gizlenmiş olduğu gibi, çekirdek ile ağacın her parçasında
gömülüdür. Çünkü ağaç çekirdekten, çekirdek de ağacın meyvesin-
den, meyve ise ağacın parçalarından meydana gelmektedir. Âlem-
l e r d e böyledir.Bütün parçalarıyla keııılı aslında, o asıl da âlemlerin
her birinde mevcuttur. Öyleyse bulun alemlerin her zerrede bulun-
duğu şüphesizdir.
Burası malûm olunca, hak ıslı klısını- " k u n t u kenzcıı mah-fîyyen
feahbebtü en ıı'rel'e fehalcktııllıalka liıı'ıele." hadîsinin sırrı ayan
olur: Cenabı Hak, gizli biı hazineydi Bilinmek istedi. Bilinsin diye
bu yaratıkları yarattı. Halbuki onu bilen yine kendisidir. Başkası
değil. Kendisi her şeyden aıi olmakla beraber, her şey ile de sıfat-
lanmıştır.
Her ne ki ararsan, mutlaka insanda vardır. Lakin örtülüdür.
Örtünün kalktığı miktarca hak ehli için keşfe yol açılır.
Kalpte gizli bulunan içyağındaıı ibaret bir fitilin hak mücahedesi
ateşiyle erimesinden bende salı bir nur hasıl oldu. Bu nur nasıl
olmasın ki, kalp bin ısıııak ile çevrilmiştir.
Ey yola yeni giren arkadaş, ümidini kesme. Tehlikeleri atladıktan
sonra, senin de o nur ile sevinmen umulur.
Boşuna Tapınmak
İnsanların bazısı bazısına, bir kısmı gümüş ve altına veya büyük-
lüğe ve azamete, birtakımı da yenilecek ve içilecek şeylere tapıyor-
lar da, Allah'a ibadet etmekte olduklarını sanıyorlar.
İnsanlara Verilen Emanet
Allah "İnnâ aradne-l'emânatc alessemavati vel'erdı velcibâl-i
feebeyne en yehmilnchâ ve eşfakne minhâ ve hamelehel'insan-ü
innehû kâne zalûmen cehûl-cn." buyurdu. Tahkik erbabı, bundaki
maksadın Allah bilgisi olduğunu söylerler. Ben derim ki, bu
emanetin hak sureti olması ihtimali daha kuvvetlidir. Zira insan
hak sureti üzere yaratılmıştır. Hak sureti tüm kılığıdır. Bu ise
başkasında değil, ancak insandadır. Binaenaleyh bu iş için gökler-
den ve dağlardan ehil ve erbap aramağa ve boşu boşuna onları
değerlendirmeye hacet yoktur. Bunların nefisleri emaneti yüklen-
emedi. Ve madde cihctiyle insan buna tahammül edebildi.
Şu halde bu âyetin hakiki mânası "Biz bizzat göklere, yerlere,
dağlara kendi kılığımızı inamlamak istedik. Onlar o sureti kabul
edip yüklenmekten çekindiler. Halbuki insan rahmani sureti kab-
ulden önce maddesi itibariyle çok zalim ve cahil idi. O sureti kabul
edince âlim ve âdil oldu." demektir.
Melek Ve Şeytan
Seni hakka teşvik eden her şey melek ve rahman, haktan gayrı
şeylere yönetleyen her şey de iblis ve şeytandır. Daha açık bir ifade
ile, doğru yola, hak yoluna seni meylettiren ve kalbinde bu meyli
uyandıran insanî kuvvetlerin birer melek, fitne ve fesat yollarına
sevk eyleyen hayvani duygu ve vehimlerin de birer şeytandır.
Hasılı sende melekler ve şeytanlar doludur. Hangisi galip gelirse
o hükmeder.
-Cinler, bunlar arasında bulunan bir takım orta kuvvetlerdir.
f
Yağmur
Yağmur tanelerinden her bilisinin bir sebebi vardır. Bir damla
ancak o sebeple dünyanın biı yerine düşer. Buna "Damlanın
düşmesi sebebi" denir. Damlayı o yere indiren Melek de o sebep ve
kuvvetten ibarettir.
Her damlanın varlığını leşkıl eden cüzlerden her biri için de bir
sebep ve kuvvet bulunur. Bu sebep ve kuvvetler vasıtası ile o tane
teşekkül etmiş ve damla haline girmiştir.
" H e r damla için bir Melek varılır." ve "Her damla için birtakım
Melekler vardır." önermeleri beyninde uymazlık yoktur. Bunlardan
birincisi damlanın düşmesi illelini, ikincisi varlık sebeplerini gös-
terir. Her ikisi de şüphesiz doğrudur.
Bunun böyle olması bir kuvvetin bir suret ile temesstil etmesine
ve o suretin "Melek" ismiyle adlanmasına mâni değildir. Her
kuvvet bir suret ile temsil edehiliı Ve o surete de "Melek" adı ver-
ilir.
Tanrı'nın Karşıtları
Azap, rahmet, elem, lezzet ve onlara benzeyen şeylerin toplamı-
"Hak"tır. Bunların Hak'tan ibaıet olmalarına hiçbir mâni yoktur.
Onlar Allah'ın kabulcnnıesi gereğidir. Nisbî işler kabilindendir.
Bununla beraber ulu »uların cümlesinden münezzehtir.
Nitekim insan ve yılandan lıeı birinin ağzındaki salya kendisine
uygun geldiği halde diğerine zararlı ve zehirlidir. Halbuki hayvan
hakikati hem her ikisinden hali olmaz, hem de o zehir ve zarardan
külliyen hâlidir.
Tanrı da böyledir. Bir taraftan varlık mertebelerinin icaplarından
âridir, Diğer taraftan o varlıklardan ayrı gayrı değildir. Çünkü
tümeller tümüdür,
Hakkın Zuhura Meyli
Tanrı'nın bizzat görünmeye meyli muhakkaktır. Çünkü onun
gerçekleşmesi parçalara tâbi olmasıyladır. "Küntü kenzen mah-
fîyyen..." hadîsinde zikredilen muhabbet de o gereklik ve zatî mey-
ilden ibarettir.
Şimdi bu anlayışa göre, hadîsin mânası "Ben, her türlü suretten
âri saltık bir varlık idim. Fakat görünmeye zatî meylim olduğu için
bu yaratıklarla karışıp gerçekleşerek zuhura geldim." demek olur.
Bizim dediğimizle bazı şeyhlerin bu hadîse verdikleri yanlış mâna
arasında uzun bir mesafe vardır. Hatalı vc tehlikeli yollarda
dolaşanlara uymaktan sakın. Hatip, iıııam ve müderris gibi etmek
olsun. İbadetin cemaat büyüklerinin dileği hak olmazsa, bunlardan
çekinmek gerektir. Meğer ki maksat onları irşat temeli, maksudun
"Hak" olmasıdır. Bir cemaatte bu temel bulunmayınca, yaptıkları
ibadetler de kaybolur. Yalnız, kötü toplantıları kalır. Fenalık
üzerinde toplananlardan sen hemen ıı/aklaş.
Ondan Başka Yok
Bunu bizzat kendisi söyler: Lâ mevcûde illâ hû. Asıl maksud da
odur. Ariflerin "Ya m a k s u t " ve "Ya mevcut" demeleri buna
delildir H a k , bütün eşyaya şamildir. Velev ki bazısı bazısına karşıt
olsun. Eşyanın tamamı "Varlık" kavramı içindedir. Her şey bu tek
varlığın bir görünüşüdür. Birbirine zıt ve muhalif olmaları ancak
suret ve mertebe itibariyledir.
Tekrar edelim ki, Allah bu mertebelerden âridir. Fakat onlardan
hâli de değildir. Şimdi bâtıl dahi vücut cihetinden "Hak"tır.
Haksızlığı, bâtıllığı ise nispîdir.
(
Mertebelerin Cisimlenmesi
Mertebe ve suretlerin hepsi cisimlere katlanmıştır. Hatta cisim-
ler âlemi büsbütün yok olsa, ruhlar âlemi ve soyut kavramlar
denilen ruhani şeyler de kalmaz.
"Mirsad-ill İbad" yazarı, bu konuda öne sürdüğü bir misalde,
cisimleri şeker kamışlarına, ruhları onların usaresine benzetmiş ve
bu teşbih ile cisimsiz ruh olabileceğini söylemek istemiştir. Fakat
bu olanaksız bir şeydir. Çünkü ruh ile cisim arasındaki başkalık
hakiki değil, itibarîdir. Ruh ve cisim birbirinin aynıdır.
İnsan bedeni aslında ruh ve can idi. Yani madde ve suret ile
bezenmemiş bir cevherdi. Suretlerin birikmesi ile koyıılaşa koyu-
laşa ve bir kalıptan diğer kalıba giıv gire nihayet insan bedeni oldu.
Bu birleşme ve sıklaşmadan husule gelen suretler birer birer
ortadan kalkınca, insan yine ltılla ııgıayarak eşten ve ortaktan ârî
" H a k " olur.
İnsanda İki Cihet
İnsan, tesir cihetinden hak, leessııı cihetinden kul, yaratık, köle-
men ve sınıktır. Fiil bir surettir. < )liilı bu mertebe ve surette işleyen
Allah'tır. Bütün fiiller haktıı. Sıııvlleı ise hep onun aletleridir.
Hak, insan suretinde görünmüş ve o suret ve alet vasıtası ile
faaliyetini yürütmekte buluıımuşlııı
Âdemoğlu, bu işte gafildir Benliğine ait irade, ihtiyar, fiil ve
vücut bulunduğunu sanır. Halbuki insanın bu gafleti, bir dülgerin
yaptığı işi yine kendisinin iıııal ettiği bir aletine isnat etmesine ben-
zer. Bu tasavvur, gaflet eseri olduğu için kötüdür.
Ancak, kendisinin haktan ve hakkın da kendisinden başka bir şey
olmadığını bilir de, fiil ve ihtiyarını " H a k " tanıdığı kendi nefsine
mal ederse, bu yoldaki telakkisi doğrudur. O takdirde fiilin bir
suretten çıkmış olduğunu ve o suret sahibinin gerçekte "Hak"tan
başka bir şey olmadığını kavramış ve buna inanmış olduğundan
tasavvuru uygun ve yerindedir.
Onun içindir ki, "Ben yaptım." ve "Ben işledim." sözlerini arifler
söyleyebilirler. Lakin cahillerin sarf etmesi hatadır.
İrade Ve İhtiyar
Bunun mânası, bir isi yapan kuvveti bilmekten ibarettir. Yoksa
"dilerse işlemek ve dilerse bırakmak" demek değildir. Fiillerin
ortya çıkması irade iledir. Dalıılı ve harici bazı sebeplerin bir arada
toplanması ile husule gelen birtakım mertebe ve suretler iradenin
ortaya çıkmasını gerektirir. Onun ardından gereklik yolu ile fiiller
hasıl olur.
İnsan bu fiilleri yapmamaya gücünün yettiğini sanır. Lakin bu
zan çok yanlıştır. Bırakmak da, yapmak gibi bir fiildir. Hakikatte,
bir fiili işleyen kişiye o işin kendisinden çıktığını bilmekten başka
bir şey kalmaz. İrade ve ihtiyar da ancak budur.
Bir hayvanın karşıt işler yapması, "dilerse işlemek ve dilerse Terk
etmek" mânasında bir irade ve ihtiyar bulunduğu zannını verirse
de, hakikat benden işittiğin şekildedir. Horozun çöplükte eşin-
mesinde ve gece yarılarında ötmesinde bir nevi garabet bulan avam
kısmı zanneder ki, horozun "dilerse yapmak ve dilerse bırakmak"
anlamında bir iradesi var da, kendi isteğiyle süprüntülükte eşe-
leniyor ve gece yarılarında ötüyor. Halbuki bu işler hep zor iledir.
İşte keşif ve ilhamın bana verdiği şey... Fakat bu benim fikrim
eksik akıllılara uygun gclmeyecekmiş. Varsın, gelmesin.
Allah'ın İşleri
Âlem, cinsiyle, çeşidiyle ve mutlak şahsıyla kadim olmakla
beraber, sonradan meydana çıkan özelliği de vardır. Fakat bu son-
radan meydana çıkmak zamanı değil, zatîdir.
T a n r f d a n muhtelif suretlerin ortaya çıkışı varlığının icabı olduğu-
na göre, buna ortaya çıkış adı verilmiş ve lâkin gerek ile gerekli
arasına bir an bile girmemiştir
Cenabı Hak'tan birbirine /ıl işleı meydana gelir. Bunların bazısı-
na razı olur, bazısına olmaz. Ancak karşıt şeylerin ortaya çıkması
zatının gereği olduğundan onlarııı herhalde vukuu lâzımdır. Çünkü
aslın gereği aslından ayrılmaz.
Bu karşıt işler iki kısma ayrılı t Hııı keıııal edinmek gibi âlemin
düzenine ait, diğeri yüksek istekten lıaıiçtiı. Hiıijıci bolüme "rıza-
h", ikincisine "ızasız" denir.
Yapılan işlerden bazısıjıııı beğenilip diğeı bazısının beğe-
nilmediği doğrudur. Hak'tan beğenilmeyen şeylerin ve işlerin
çıkışı, bir kişinin sükût ve sükûn zamanlat ıııda işlemeye razı olmay-
acağı birtakım çirkin işleri kızgınlık halinde istemeyerek yapmasına
benzer.
Vakaa eşyanın ve fiillerin ortaya çıkması irade iledir. Fakat bu
iradet zatın gereği anlammadır Yoksa zahir ehlinin sandığı mânaya
değil. Onlardan bazıları, çirkin ve aşırı işlerin Tann'dan çıktığını,
lâkin bu ortaya çıkışın kendilerince muteber sayılan mânadaki
irade ve ihtiyarla vuku bulduğunu iddia etmişlerse de, Allah o çeşit
irade ve ihtiyardan ve zalimlerin dediklerinden tamamen münezze-
htir.
Mürşide İtaat aslında mevcut olmayan bazı şeylerle iştahlandırıp veya korkutarak
erişkinliğe teşvik ettikleri gibi, nebiler de ümmetlerini maddi şeyler
Hak isteklisi hastaya, kemal sağlığa, cehalet hastalığa, mürşit ise
ve hissedilen suretlerle tamalılandırıp veya sakındırarak kemal ve
usta hekime benzer.
hak bilimlerine rağbet ettirirler. t
Bir hasta kendisini hekime teslim eder. Hekim muayeneden
Şu kadar ki, çocuklara söylenen şeyler bazen yalan olabilir. Fakat
sonra ona bazı ilaçlar verir. Hasta bu ilaçların acılığına, yapılan
yalvaçlarda böyle bir şey olamayacağından ümmetlerinin durumu-
tımarın acı ve sızısına katlanır. İyi olmak ümidiyle hekimin her
na, bünyesine uygun olarak müjdelemek, sakındırmak ve şevk-
sözüne uyar. Umduğu esenliği bazen görür, bazen görmez. Öyle
lendirmek yoluyla sarf ettikleri sözlerin başka mânaları da vardır.
iken hekimin yine her emrine uyması lâzım gelir. "Beni iyi etmey-
Ancak onları kavrayabilmek için arif olmak gerektir.
ince söylediklerini dinlemeyeceğim ve dediklerini yapmayacağım."
dese, bu sözü mâkul olmaz. Nitekim avamdan birine "Şıı ışı işlersen sana nurdan iki kuş ver-
ilecektir." denildiği zaman, o kimse "nurdan iki kuş" sözünü halk
Doğru yolu bulmaya çalışan kimse de böyledir. Dünyaya ve nef-
arasında bilinen anlama haınledeı I lalbuki burada kastedilen şey,
sine ait ilgilerini kesip, işleğine kavuşmak için şeyh ve mürşidi
nebiler ve veliler beynimle söylenen mânadır. Bu iki kuş ilmî iki
tarafından kendisine ııe gibi şeyler tavsiye olunursa, o emirlere
meseleden ibarettir.
itaat etmesi ve hemen onlarla uğraşması gerekir. Mürşidine "İste-
diğim şey hasıl olmayınca söylediklerini yapmayacağım." demesi Rüya da bunun nazil idir. < )ıula da gonınen suret zahirî gibi
akılsızlık ve cehalet alâmeti sayılır. değildir. Fakat rüya çoklukla vaki olduğundan herkes bunun zahirî
üzere olmadığına alışmış bulunmakla ve oıııııı için tabiri cihetine
İnsan, şahsına faydalı olan şeyi kazanmaya çalışmalı, ancak
gidilerek delalet eylediği şeyin anlaşılmasına çalışılmaktadır.
feleğin her hususta müsaade etmeyeceğini de bilmelidir. Eğer
emeği mukabilinde emeline erişirse sevinmeye haklı, eğer kader- Peygamberlerin meslekleri Allah'ın velilerinden başkasına kapalı
den önüne bir mâni çıkarsa şüphesiz mazur olur. olduğu cihetle, onlardan başka butun halk bu yollarda kördür.
Nereye bastıklarını bilıne/leı Velileı ise keşif ve ilham ışığıyla o
Dünya ile ilgilenmeyi bırakmak, Hakk'a kavuşmak yollarının en
yolları pek güzel görürler. Ve oıalanla kalp gözünün açıklığıyla
kestirmesidir. Halbuki birçok kişi Hakk'a ulaşmak arzusunda
yürüyüp giderler.
bulundukları halde, dünya ile alâkalı heveslerinden vaz geçmeleri
kendilerine teklif edilince, "İstediğimiz şeye nail olmadan dünya ile Halkın tuttuğu mesleğe dikkatle bakarsan, zan ve şüphelerle
ilgilenmeyi terk edemeyiz." derler. Ve bunun akılsızca bir lakırdı dolu olduğunu görürsün.
olduğunu düşünmezler. Mânevi yollar, başka başka ilimlerdir. "Men lemyezuk lem ya'rif:
Tatmayan bilmez."
Dünyevi Meslekler
Peygamberler, çocuk babalarına benzerler. Onlar çocuklarını
Hazreti İsa
Hazreti İsa, ruhu ile diri, cesediyle ölüdür. Lakin kendisi
"Ruhullâh" olduğu vc ondan dolayı ruhaniliği cismaniliğine galip
bulunduğu ve ölüm ise ancak gövdeye taallûk eylediği içiıı "İsa
ölmedi." dediler. Vc bunu " E l h ü k m ü lılgalib-i" kaidesine
dayandırdılar. Yoksa "İsa ölmedi." sözüyle "İsa cesediyle sağdır."
demek istemediler. Çünkü ceset maddesinin ölmemesi ve diri
kalması imkânsızdır. Sözlerime çok dikkat eyle.
800 senesinde bir Cuma gecesinde mâna âleminde yeşil elbiseye
bürünmüş iki adam gördüm. Bunlar İsa'nın ölü cesedini iki elleriyle
tutup bana gösteriyorlar ve o suretle, ölmüş bulunduğunu anlatmak
istiyorlardı.
Ölmüşlerin Dirilmesi
Avamın sandığı gibi, cesetlerin haşri, yani gövdelerin tekrar
dirilip mahşere çıkması olanaksızdır. Meğer ki bir zaman gelsin de,
dünyada insan cinsinden hiçbir kimse kalmasın. Ondan sonra
anasız, babasız topraktan bir insan doğsun ve yine üreme başlasın.
Yine Melekler
Melekler gökler âlemindendir. Onların gerçekleşmesi yer âlemi
dolayısıyladır. Çünkü gökler âlemi yer âleminin batnıdır.
Yukarlarda söylediğimiz gibi, iyilik sebeplerine melek, kötülük
sebeplerine de şeytan ve iblis adı verilmiştir. Nasıl ki, haktan yüz
çeviren hileci ve günahkâr kimseler için de şeytan ismi kullanılır.
Bazı insanlar melek ve şeytan denilen bu sebeplerden birisini
hayallerine alıp zihinlerinde tasarlayınca, o şeyi kendi istidatlarına
göre maddi bir şekilde görürler. O n u n da diğer şeyler gibi gerçek-
ten dışlarında, duyulan ve anlaşılan bir şey olduğunu sanırlar.
Bilmezler ki, tasavvur ettikleri şey dışarıda değil, kendi zihin-
lerindedir.
Bu aldatıcı zannın sebebi, hayal ve duygu gözlemlerinin birbirine
benzemesidir. Mesela bir kimse herhangi bir şeye çok dikkatle bak-
tıktan sonra gözlerini yumsa, o şeyi hatırında kaldığı şekilde yine
gözleriyle görür gibi olur.
Rüyanın Hakikati
Filozoflar, rüyayı tarif ederken "İnsanın ruhu soyut varlıklar
âlemine ulaşır da, oradan vakıaların suretleri kendisine akseder."
dediler.
Bunun böyle olması ihtimali olduğu gibi, görülen şeyin uyuyan
kimseden hariç olmaması vc belki onun dimağındaki hayal ve
tasavvurdan ibaret bulunması da mümkündür. İnsan, eşyayı uyanık
iken tasarımladığı gibi, düş halinde de tasavvur eylemektedir.
Uyuyan kimsenin uykusunda gördüğü şey, r u h u n onunla
karşılaşması ve mânevi âlem ile bitişmesi üzerine hasıl olmuş bir
mâna ve suret göstermiyor. O itibarla hükemanm bu husustaki söz-
lerinde isabet yoktur. Hattâ umarım ki, hak benim dediğim tarz-
dadır. Uyuyan kimse ancak uyanık iken bildiği,'gördüğü, işittiği ve
imgelediği veya onlara uygun bir şey görebilir. Eğer rüya filo-
zofların söylediği veçhile ruhun soyut varlıklarla karşılaşıp bitişme-
siyle husule gelmiş olsaydı, uyuyan kişinin rüyasında gördüğü şeyler
arasında gerek kendisini, gerek cinsini evvelce hiç görmediği,
işitmediği, hatırına getirmediği bir şey dahi bulunabilirdi. Halbuki
uyuyan adam böyle bir şey asla görmüyor. Gördüğü şeyler hep
uyanık iken sanayladığı ve tasarımladığı şekillerdir.
Kalp ve dimağ, uyanıklık zamanında olduğu gibi, uyku esnasında
da faaliyette bulunur. Tasavvur ve tahayyülden bir an bile geri
kalmaz. İnsanın gönlü ve zihni temiz ve halis olduğu takdirde,
tasavvur ve tahayyüllerinde isabet de vâki olabilir.
Hasdı rüya denilen şey, uyuyan kimsenin birtakım suretlere ben-
zeşmiş kendi zihninin hatıralarından başka bir şey değildir.
Âlemin Yaradılışı
"Tanrı ilk önce bir cevher yarattı. Sonra ondan bu âlemi halk
eyledi." sözü herkesçe bilinmektedir. Ben derim ki, bu cevherden
hakkın muradı, ilkin kendisinde zuhur eden iptidasız varlıktır. O
halde bunun mânası şu şekli alır: Cenabı I lak, önce sade ve yalınç
bir surette zuhur etti. Sonra o suretten diğer suretler ayrılıp dalla-
narak nihayet bütün yaratıklar vücut buldu.
Dua Ve Zikir
Dualar ve zikirler hep kalbin istenilen şeye yönelmesi içindir.
Bunlar hakka karşı birer rabıta hükmündedir. Asıl etkili olan ise
yönelim dediğimiz teveccühtür. Kalbin bu teveccühünden birçok
şeyler ayrıntılanır. Ve gaflet ehline gizli olan keyfiyet o sebeple
ayan olur.
Amelsiz ilim inansız bilime ve yahut ruhsuz bedene benzer.
Yine İrade Ve İhtiyar
Kelâmcılar "Allah kadir ve muhtardır." dediler. Ve bu ilıtiyare de
"Sıhhatül fi'li vet terk-i" mânasını verdiler. Yani: İşlemek ve bırak-
mak, her ikisi de hakikattirtir. Onların bu sözleri Ccnabıı Hakk'ııı
Müslüman olmayanların küfrünü ve zalimlerin zulmünü irade ve
ihtiyar etmiş olduğunu ifade eder. Ebu Ali ve emsali dahi "Allahü
Taalâ'nın kendisi varlıktır. Onun varlığı âlemin varlığına aykırıdır.
Yek diğerine muhalif olduğu halde su ile ateş birbirine tesir ettiği
gibi, hakkın varlığı da aynı şekilde âlemin varlığına müessirdir."
reyinde bulundular.
Bu bozuk itikatlar tamamıyla cehalet eseridir. Allah'ın iradesi,
meşiyeti, ihtiyarı hep âlemin istidadı üzere yürür. Ve ona uyar. Bir
şeyde anıklık olmayınca, onda bir eserin zuhur etmesi ihtimalyyok-
tur. "Yefalüllahü mâ yeşâü." vc "İnnellahe yahkümü mâ yürîd-ü."
âyetleri, "Taş ve ağaç, küfür ve İslam, zulüm ve adalet gibi karşıt
şeyleri bir şeyde irade etmek salâhiyeti Allah'ta var." demek
değildir. Belki bunların mânası "Allah bir şeyin her neye istidadı
varsa onu diler ve işler." demektir, istidadı olmayan şeyi ne diler ve
ne de işler. Çiinkü Allah'ın iradesi, anıklığa uyucudur. Bütün kâi-
nat istidat yoluyla kendisinden hasıl olmuştur.
İşte Cenabı Hakk'ın dünyayla ilgisi, ancak bu suretledir. Bunun
aksine var oluş ve irade olanaksızdır. Evet, Tanrı dilediği şeyi işler.
Fakat yalniz o istidatta olan şeyi diler. Dilediği şeyi işlemesi
zaruridir. Zira dilemesi aslının gerekliğidir. İşlemesi de kendi var-
lığına aynadır.
"Sıhhatül fi'li vet terk-i" ile ifade edilen irade ve ihtiyarın
mânasını hoca nasıl anlar ki, insan bazen bilmediği ve
kestiremediği bir sebepten dolayı tasalanır. Halbuki o sebebi bilse,
kaygısı derhal yok olacak. Onu bilemediğinden içinde bir acı duyar.
Ve bu acı ile günlerce mustarip olur. Bu iç sıkıntısı ve gönül azabı
da bir iştir. İnsan bunu da "Sıhhatül fi'li vet türk-i" mânasına alınan
irade ve ihtiyarla mı yapar?
İki Kelamın Tefsiri
"Lâilâlıe illcllahü" kelâmı "Mâ fil kevnii gayrullah-i", yani
"Kâinatta Allah'tan gayrı bir şey yok." demektir. Her şey zeval
bulur. Ancak hakkın zatî sıfatları baki kalır.
"Köpek bulunan eve melek girmez." anlamına gelen "Elme-lekü
lâ yedhulü beyten fîlıi kelbüıı." hadîsi de, hakikatte "ahibinde
köpek sıfatı bulunan kalpte kutsal vasıflardan bir sıfat bulunamaz."
mânasındadır.
Mevhum Allah'a İbadet
İnsanlar, cahillik devrinde gözle görülen ve el ile tutulan puta
taparlardı. Zamanımızda ise görülmeyen ve tutulmayan, fakat
zihinlerde sanaylanan puta ibadet ediyorlar. Umarım ki, Tanrı
hakkı izhar eyler de, halk gerçek olan Allah'a ibadet eder.
Allah Nedir?
Tanrı, saltık varlığından ibarettir. Bütün fiiller o varlıktan zuhur
ettiği ve bu itibarla her kemali nefsinde topladığı için ona "Allah"
denilmiştir.
Şu kadar ki, fiillerin, sıfatların ve hal ve kemalin ondan zuhuru
ancak görünen şeyler vasıtasıyla olduğundan umumiliği hasebiyle
mazharların kâffesi hakkın kcıııalûtını tamamlamış ve onların
ayrılıkları sebebiyle her birinden yek diğerine uymayan şeyler çık-
makta bulunmuş ve ondan otüıü çokluk görünücüde değil, belki
görünenlerde vukua gelmiştir.
Allah, bütün mazharlarda görünen aslî bir varlık ve bâtıni bir
cevher olduğundan, mazharlardan her biri görünüş itibariyle diğer-
ine muhalif ise de, hakikat bakımından hepsi birdir.
İmdi mazharlardan herhangi birisi "Ben Allahım." demiş olsa,
bu söz yalan değildir. Çünkü her şey ondan çıkmıştır.
Onunla beraber, Allah'ın sayıca çoğalması da lazım gelmez.
Evvelce söylediğimiz gibi, çokluk görünücüde değil, görünen
şeylerdedir. Asıl birdir. Çokluksuretlerdedir. Görünücii ve asıl, tek
varlıktır. Ve bu varlık şartsız ve kayıtsız olarak haktan ibarettir.
Yine "Mazharlardan her biri Allah'ın gayrısıdır." sözü de
doğrudur. Çünkü görünüş haliyle hiç bir mazhardan bütün şeyler
çıkmamıştır.
Gerçeklik itibariyle cümle eşya birdir. "Yaradan" lafzının sadık
olduğu mâna ne ise, "Azık veren" lafzının delâlet ettiği şey de c/dur.
Bununla birlikte asılda çokluk ve değişme yoktur. Çokluk ve
başkalık hep vehim ve hayal kabilindendir. İtibarlar için harici
vücut bulunmaz.
"Kânellahü velem yekûn meahû şey'ün ve hüve e'âne alâ makâne
aleyh-i." kelâmı ile "Küllü şey'in hâlikün illâ vechehü" âyeti ker-
imesi bunun burhanıdır. Birincisinin mânası şudur: "Allah vardır.
Onunla beraber hiçbir şey yoktur. İşte bu Allah halen olduğu
gibidir." Nitekim rüyada rüyayı gören mevcut ve görülen şeyler
aynı ve hayalidir. İkincisi "Hak cemalinden başka her şey fânidir."
anlamınadır.
Oyun Ve Eğlence
Kur'anı Kerim'de "İnncmel hayatüddünyâ leibün ve lehvün."
buyrulmuştur. Burada dünyaya "Leibün ve lehvün", yani oyun ve
eğlence denildi. Oyundan murat, Hakk'a meyil ve teveccühten
alıkoyan şeydir. Dünya, insanı lânı ı'ya rağbet ve muhabbetten geri
bıraktığı için oyun ve eğlence sıfatını alınıştır.
Fakat şunu da derhal söyleyelim ki, dünya iki cihetlidir: H e m
Hak'tır, hem de Hak'tan gayridir. Hu cihetten insanı Hakk'a, diğer
cihetten Hak'tan gayriye yönetir. Onunla uğraşmak bir taraftan
hakla ilgilenmek demek olduğu için mubahtır. Diğer taraftan
hakkın gayrisi, eski tabiri üzere dünya ile uğraşmaya vesile
olduğundan haramdır. Kur'an'ııı onu yermesi mutlaka bu ikinci
noktadandır.
Tarikat ehlinin "Semâ"' dedikleri âyin de bunun gibidir. Halis ve
riyasız olanlar hakkında semâ' Hak ile meşguliyetleri miktarınca
helaldir. Çünkü güzel sesleri işittikleri vakit kalpleri Cenabı Hakk'a
doğru uçar. İçlerinde dünyaya ait alâkalardan bir zerre bile kalmaz,
Gönüllerini kamilen Allah sevgisi kaplar.
Şimdi insaf edelim; Şu suretle Hakk'a kavuşmaya vesile olan bir
şeyi haram görmek ve haram olduğunu söylemek bir Müslüman'a
helâl olabilir mi?
Yola Girenlerin Dereceleri
Tarikat erbabı, odun gibi birkaç çeşittir:
Bunların birtakımı çok kurudur. Az bir ateş ile tutuşur ve bir
daha sönmez. Yana yana kamilen ateş haline girer. Sofiyyc'nin "Sâf
ve halis bir kişi her yandan tamamlanınca Allah olur." sözü bu
mânaya gelir.
İkinci kısmı son derece önemlidir. Yaşlığı bir az zail olmayınca bir
türlü yanmaz.
Üçüncüsü orta sınıftır. Bazı tarafları az bir zahmet ile yanar.
Tutuşunca da sonuna kadar sönmez. Fakat diğer tarafların yanması
çok güç olur. O kısımlardaki rutubeti kurutmak için çalışmak
lâzımdır. Biraz ihmal edilirse hemen söııüverir.
İşte sen de odun gibi âdetlerini yakarsan, âdet üstü şeyleri
görürsün.
Tek Varlık
Hakkın özü her şeyden âridir. Bununla beraber her şey onda ve
o her şeyde gereklidir. Hiçbir suretin ondan ayrılmak ihtimali yok-
tur. imkân, görünüş itibariyledir. Ve hayalden ibarettir. Önceden
veya sonradan olmak hali hep suretin ardından gider. Gerçi Allah
suretten münezzehtir. Fakat yine surettedir. O suretin aslı ve
hakikati ondan başka bir şey değildir. Bunun için mümkünün
vücudu gerçeklik bakımından hak, görünüş cihetinden mahlûktur.
"Sübhâne men merecelbahreyni yeltekiyân-i beynchiımâ ber-
zehun lâ yebğiyân-i" denilmiştir. Yani: "Ben o yüce Allah'ı anarım
ki, iki denizi birbirine karıştırdığı halde, aralarındaki ince uzun
kara parçası onları yekdiğerine bozuşturtmaz." Buradaki
"Bahreyn"dcn maksat, gereklik ve imkân denizleridir. Onların bir-
birine kavuşması, ikisinin bir varlıkta birleşmesidir. Aralarındaki
"berzah" dae ancak o varlıktır, "lâ ycbgiyân" kelimesi, birbirini
bozmayan bu denizlerin yekdiğerine benzemediklerinden
kinayedir.
Gereklik vc imkân itibariyle, ne " H a k " olan bir şey mümkün, ne
de mümkün olan bir şey " H a k " olabilir. Lâkin varlığın özü
bakımından her ikisi birdir. Hakikatte vacip vc mümkün için ayrı
ayrı vücut yoktur. Bazıları " H e r birinin ayrı ayrı vücudu vardır."
demişlerse de, bu itibari ve farazi bir şeydir.
Bu bahsi şöylece izah edelim: Saltık varlık haktır. Hak her şeyde
ve her şey de onda tecclli etmektedir. Bundan dolayı aslında ve
hakikatte görünücü ve görünen, eski tabiriyle zahir ve mahzar bir
şeydir. Aralarındaki başkalık vc uymazlık itibari vc farazidir
Hakkın eşyada zuhuru kendi özü ile değil istidadı hasebiyledir.
Saltık Varlık
Saltık varlık, gcııcl ve mutlak oluşu itibariyle bu eşyaya geçmiş.
Cemal ve Celâli ile hepsini süslemiştir. Halbuki bu ulu varlık yine
saltık olması cihctiylc cümlesinden beridir. Aşağılık, büyüklük,
karanlık ve aydınlık gibi şeyler h e p mazharlarda görünür.
Başkalıklar o mazharlara göre husule gelir. Saltık varlığa nispetle
hepsi birdir. Gerçekte saltık varlıktan "Başka" yoktur. Bin bir
surette görünse dahi yine tek şeydir.
İrade Ve Ruh
Tanrının dilediği özünün gereklililğinden ibarettir. Cahillerin bu
konudaki sanısı da yanlıştır.
Cenabı Hakkın "Feiza sevveytülıu ve nefahtü fihi min ruhi"
buyurması, "Sebeplerin birleşmesi ve anıklığın husulü üzerine,
insan bedeni kendi şeklini alınca, daha açık bir ifade ile, her uzuv
yaraşık yerine yerleşip bunun ruha istidadı tamamlanınca onda
üfürmeden gelen ruh zuhur eder." anlamını vermektedir. Ruhun
" ü f ü r ü m " denmesi, ikisi arasında mevcut bir benzeyişten ötürüdür.
Yoksa bu gerçel bir tabir değildir.
Hayat
Bedende hasıl olan dirilik bir terkip hassası ve maddi cüzlerin
işlemesi neticesidir. İnsan ile hayvan arasındaki ayrılık, bireşim
ayrımından naşidir. Hepsinin aslı ise birdir. Tek olarak bilinen bu
asil, her mertebede ayrı bir zuhuru gerektirmiş ve o çıkış hayvan
mertebesinde "hayvan ruhu", insan mertebesinde "nefs-i natıka"
tesmiye olunmuştur. Yoksa hariçten hiçbir şey gelmemiştir. Ve
bunlardan başka şeyler de değildir. Yalnız mertebeleri ayrıdır. İkisi
beynindeki fark ancak anıklık yüzündendir.
Ölmüşten Ayrılan Cevher
Bir beden öldüğü zaman ondan ayrılan cevher, o surette zuhur
etmiş olan saltık varlıktan ibarettir. Suretin bozulması ile saltık var-
lığa hiç bir halel gelmez. O, sonsuz olarak bakidir. Yalnız suretini
değiştirir. Bu cevherin kendi kendine, suretsiz belişmesi kabil
olmadığından her zaman surete muhtaçtır. Ondan dolayı muhtelif
suretlerde görünmekten bir an bile geri kalmaz.
Bizden ip ucu vermek ve içten dışa çıkarmak, dostlardan da çalış-
mak... Akıl kalbinin âlemi öyle tükenmez ve sonsuzdur ki, her an ve
zamanın istidadına göre, zuhur aynasında bir türlü cilvelenir. Acele
etmemeli; H e r meyvenin vakti vardır. Ancak celıt ve mücahedede
kusursuz olarak hızlı gitmek gerektir. '
Yine Saltık Varlık
Saltık varlık, kendi kendiliğinden gereklidir. İmkânsız olması
gayrikabildir. Çünkü varlık ile yokluk arasında uymazlık bulun-
duğundan birisi diğeriyle sıfatlanamaz. Ne var olan yok, ne yok
olan var olabilir. Nerede kaldı ki, vacip olsun.
Saltık varlığın has imkân ile vücudu mümkün ise varlığı da, yok-
luğu da gerekli değildir. Her iki tarafı da eşit olursa, varlığı mükte-
sep olmak lâzım gelir. O halde nefsine nazaran hakikatte yok olan
bir şey olması ve aslında yok olunca gerçekte de yokluk ile sıfatlan-
ması gereklenir. Halbuki varlığın yokluk ile sıfatlanması
olanaksızdır.
Saltık varlığın has imkân ile mümkün olduğu kabul edildiği
takdirde, varlığı için mutlaka bir mevcuda ihtiyacı vardır. Bu ise
katiyen bâtıldır. Çünkü var eden eğer mevcut bir şey ise, saltık var-
lığın her halde onun iç yüzünden gerçekleşmiş olması icap eder ki,
o takdirde saltık varlık nefsinden önce tahakkuk etmiş olur. Bu ise
bir şeyin kendi nefsinden evvel meydana gelmesi demek olduğun-
dan imkânsızdır. Eğer o var eden mevcut olmayıp da yok olan bir
şey ise, yokluğun diğer bir şey var edemeyeceği aşikârdır. Şu iki
ihtimale göre de, saltık varlığın has imkân ile mümkün bir şey ola-
mayacağı ve kendi kendisinin varlığı gerektirdiği tahakkuk etmek-
tedir.
Saltık varlığın vücudu vacip olunca, onun Allah olduğu ve her
şeyin varlığı ondan husule geldiği ve bundan dolayı bütün eşya ona
mazhar ve kendisinin o eşyada zahir bulunduğu gerçekleşir.

Bazı İtibarlar
Saltık varlık, hakkın ta kendisidir. Hak, her mertebede iki itibar-
dan hâli değildir; biri tesir, diğeri teessür. Etki yönünden Allah,
etkinme cihetinden âlem, yaratık ve hadistir.
Varlıkta üç itibar daha bulunur; öz, saltık, bağlı ve şartlı varlık...
Bağlı ve şartlı olmayan öz varlık haktan ibaret olduğu gibi, bağlı ve
şartlı varlık da haktan ibarettir. Hak, bağdan ve şarttan hâli bir var-
lık olmak itibarıyla ne tümel ve ne de tikeldir. Çokluk kayıtsızlık,
azlık kayıtlı olmak itibariyledir. Kendisinin bütün eşyayı kapladığı
göz önünde tutulunca, ona tümel, ondan yalnız bir mazharın çık-
tığına göre de tikel sıfatı verilir. Bundan ııaşi Tann'riın öz hakikati,
aslî ve zatî cihetinden çokluk ve azlık üzere önceldir. Ve bunlar
onunla birlikte kalıba dökülmüştür. Her ne kadar kayıtlanmak ve
kayıtlanmamak vasıfları ile sıfatlannıaktan hâli değilse de.
Ondan başka, iki itibar daha vardır; taayyün ve la taayyün.
Bunların birisi hakkın belişmesi, diğeri belişmerriesidir. Birinci
itibarla "Vâhif'tir. Bu, Cemal makamıdır. İkinci itibarla ona
" A h a d " denilir. Ve Celâl sıfatı ile vasıflandırılır.
Cemal ve Celâl sıfatları iki el veya iki kuvvet mânasına gelen
"Ycdeyn" kelimesiyle tâbir edildiği gibi, Allah'ın alıcı ve verici,
zahir ve bâtın misillü karşılıklı sıfatlarından ikisine birden
"Yedeyn" adı verilir. Nitekim Cenabı Peygamber'in "Haleka
âdemu biyedihi." kelâmında mütekabil sıfatlara işaret olunmuştur.
"Yedeyn" lâfzı hak ve âlem suretleri için de söylenir.
Öz varlık mertebesinde öncelik, sonluk, iç ve dış yüz yoktur. Bu
mertebedeki varlık her şeyden soyulmuştur. Öncelik ve sonluk gibi
şeylerin tahakkuku varlığın bütün eşyaya girmesi sebebiyledir.
Hattâ öz varlık mertebesinde öncesizlik ve sonrasızlık da bulun-
maz. O n d a ikisi de tek şeyden ibarettir.
İnsan Sureti
Peygamberimiz, "Hiç şüphesiz, Allah âdemi kendi suretinde
yaratmıştır." buyurdu. Tevrat'ta da öyledir. Bunun hakiki mânası,
Tanrı insanı kendi kemalinin sureli üzere yaratmış demektir.
Hadîsteki suret, hissî değil, mânevidir. Tanrılık mertebesinde
Cenabı Hakk'ın gözle görünen bir şekli yoktur. Allah, o mertebede
bütün hissî suretlerden münezzciıliı I lıssi suret, âlemin gerçeklik-
lerindendir. Hak sureti ise o mertebelerde iç yüzden ibarettir. Vc
insanın iç yüzü hakkın sureti iizeıedit
Bu suretler "Yedeyn" ile tâbir edilmiş olup "Kendi elimle yarat-
tığım kimseye seni secde etmekten hangi şey alıkoydu?" anlamına
gelen "Mâ meneake en tescilde liınâ haleklü biyedeyye." âyetinde-
ki "Yed"den maksat da hem hissi, heııı mânevi surettir. Nitekim
kudsî bir hadîste "Ben onun işitmesi ve görmesi olurum." denildi
de, "gözü ve kulağı" denilmedi. Yine yukarılarda bahsi geçen "İnnâ
aradne-l'emanâte..." âyetindeki 'YlVmaııcte" lâfzı da hissî ve
mânevi suretleri birleştiren ilâhî surete işarettir.
İşte insan bu suret üzere halk edilmiş vc onunla yer yüzünde
Allah'ın vekili olmuştur.

Tanrı'nın Kimliği Uyku Vakıaları

Özü cihetiyle cismanilikten soyulmuş olan safi varlık Allah'ın
Uykuda görünen vakıalaı hep bilgi derecelerini ve tevhidin
benliğidir. O n u n üstünde hiçbir mertebe olmaz. Öz varlık her şeyin
hakikatini gösterir. Bundaki hikmet, tarikata gireni doğru yola
üstünde olduğu için eşya ondan çıkmakta, bununla beraber kendisi
erdirmektir. Ta ki bu olguları görerek, daha yükseklere çıkmak ve
bütün eşyanın içinde bulunmaktadır. Kül ondandır. O ise küldür.
 nihayet halin zevki ile husule gelen tevhide kavuşmak için nefsi ile
savaşsın.
Uyku vakıalarının işaret ettiği tevhit ile halden doğan tevhit
arasında uzun bir mesafe vardır. Herkes uyur ve uykusunda bazı
şeyler görür. Fakat hale, hele hal zevkine varanlar azdır.
Onun için hal üzerinde bir miktar duralım:
Yola giren kişi, bazen uyanık iken yakasını başına çekip kendi
haline dalınca, bedeninin yayıldığını, genişlediğini, hattâ bütün
gökler ve melekler âlemini içine aldığını sanır. Dağları, ırmakları,
ağaçları, bostanları ve sair cümle eşyayı nefsinde bulur. Hiçbir şeyi
kendisine aykırı görmez. Belki her şeyi kendisi olarak bilir. Kalp
gözü ile gördüğü her şey için " O benim ve ben O y u m . " der.
Nefsinden gayrı hiç bir şey görıiıez. Hatta güneşle zerreyi bir-
birinden ayırmaz. Zamanı da bir bilir. "Şu âdem zamanı, bu da
M u h a m m e d zamanıdır." diye ayrımlar yapmaz. Z a m a n ı n
değişmeksizin bir andan ibaret olduğuna ve onda öncelik ve sonluk
bulunmadığına inanır. Sonra başka bir hale geçer. O r a d a da kâh
âlemin varlığına, kâh yokluğuna hükmeder. Sonra bütün eşyayı,
hatta kendisini dahi hayret içinde bulur. Bunun ardınca kendisi de
dahil olduğu halde her şeyin salt yokluktan ibaret olduğunu müşa-
hede eder. Daha sonra çokluk âlemine girer. Orada eşyayı zarf ve
mazruf, sebep ve müsebbip şeklinde görür. O âlemde de bir müd-
det dolaşıp dış duygusuna döner.
Anlattığımız şu haller bazı müritlerimizce de görülen şeylerdir.
Bunları şu yolda açıklayabiliriz:
Eşyanın salt yokluktan ibaret olması "Ahadiyet" denilen görün-
mez mertebeye, kalbin bazen eşyanın varlığına, bazen da yokluğu-
na hükmedilmesi "Vâhidiyet" ismini alan görünmek mertebesine,
çokluğu ve kendisinde her şeyi görmesi ve bir şeye bakınca, " O
benim ve ben O yum." demesi tevhide alâmettir. Ve bunların hepsi
de haktan hakka gelen uyandırıcı birtakım tembihlerdir.
Hal zevkinden doğan tevhit ise, en üstün bir derecedir. Sâlik,
bunda eşyayı kendisine bitişik ve belki kendisinin aynı olarak görür.
Ancak halde bu zevki bulmak için istidat lâzımdır. O mertebe di^ ve
kalem ile tarif olunmaz.
Tevhit
Cenâb-ı H a k k ' ı birlemek, üç türlüdür: Birincisi ilmîdir.
Büyüklerin ağzından ve kitaplardan alınmıştır. İkinci kısım, tembih
suretiyledir. Uyku vakıaları ve Allah sırlarının görünmesi yolyla
hasıl olmaktadır. Ve birincisinden iyidir. Üçüncüsü halin verdiği
zevk ile husule gelen tevhittir ki, hepsinden üstündür. İstenilen de
hudur.
Tasavvuf Nedir?
"Tasavvufun sonu iki yüzlülüktür." demişlerdir. Çünkü tam bir
tasavvufçu gözlerin görmediği, kulakların işitmediği birtakım gizli
halleri anladığı halde bunların çoğunu söylemez. Herkesin aklına
ve tabiatına uygun olanları aşikâr edeı Ve uygun olmayanları
kalbinde gizler. Her gördüğü ve anladığı şeyi söyleyecek olursa,
kendisini öldüreceklerini kesinlikle biliı Şu halde iki yüzlü olmaz
da ya ne olur?
Scriyy-es Sakatî "Tam tasavvufçu o kimsedir ki, bilgi ışığı ile
amelinin aydınlığını söndürmez. Kitabın açık mânasını bozan iç bil-
gisini ortaya koymaz. Gördüğü adet ustıi hallerden dolayı ilâhî
gizliliklerin örtülerini yırtmağa cüret etmez." demiştir, Bu sözler,
bizim dediğimizin aynıdır. O da tasavvufun iki yüzlü olduğunu
imalamaktadır.
Ancak buna "Hakiki tasavvufçu sakladığı şeye inandığı gibi,
söylediği veya gösterdiği şeye de itikat eder. Ve bu vaziyette içi dışı-
 na uygun bulunduğundan münafık olmaz," diye karşılık verilebilir.
Bu tasavvufçunun inançta iki zıddı nasıl birleştirdiğine veya bir-
leştirebileceğine şaşılırtsa da, biraz derin düşünüldüğü takdirde,
bunda şaşılacak bir şey bulunmadığı görülür. Zira bu iki itikattan
her biri kendi yerinde ve mertebesinde haktır.
Kesin Bilgi
Hak erenleri, bilimi üçe ayırmışlardır: İlmel yakîn, Aynel yakîn,
Hakk'al yakîn. Bunlar için türlü türlü sözler söylenmiş, yazılar
yazılmıştır. Fakat hepsi de zaiftir. Buraya geçirmeye ne yer, ne
imkân var. Biz ancak kendi düşüncemizi söyleriz.
Bu lâfızlar yalnız tevhit için değildir. Yiğillik, cömertlik gibi
başka şeylerde de tatbik olunabilir. Mesela: Bir kimse bir kişinin
cömert veya yiğit olduğunu duyar vc buna inanırsa, kendisinde o
adamın yiğitliğine, "İlmel yakîn"; o yiğitliği ve cömertliği kendi göz-
leriyle görürse onda "Aynel yakîn"; bu sıfatı şayet kendisi taşırsa
"Hakk'al yakîn" hasıl olur.
Demek ki, İlmel yakîn müşahedesiz, lâkin kesin delil ile bilmek-
ten, Aynel yakîn ise görmek suretiyle hasıl olan bilişten, Hakk'al
yakîn de kendinin onunla sıfatlanmasından ibarettir.
Şimdi bunları Hakk'ı birlemek üzerine tatbik edelim:
Yola giren kişi Hakk'ın varlığından gayrı fail vc müessir
olmadığını işkilsiz kanıtlarla bilirse, bu bilişe ilmel yakîn denir.
Bunu bizzat kendisi görürse, ona da Aynel yakîn adı verilir. Şunu
da hatırlatalım ki, buradaki görümden maksat gözün görmesi
değildir. Bunu daha yüksek ve mânevi bir anlama almak lâzımdır.
Zira Hakk'ın varlığı imsel ve imselemekten âridir. Eğer kendisinin
Hak varlığından olduğunu ve bütün varlığın haktan ibaret bulun-
duğunu anlarsa, bu biliş de Hakk al-yakîndır. Sâlik, bu mertebeye
varınca, hiç bir şeyin ve hattâ kendisinin dahi varlığı olmayıp
mahiyetinin tamamıyla hakka ait olduğu kendisine ayan olur.
Tasavvufçuların "Zikir, Zakir, Mezkûr hep birdir." sözü de
Hakk'ın varlığından başka varlık bulunmadığını ve bu üç şeyin
gerçekte tek şeyden ibaret olduğunu anlatır. Varlığın hakikati nok-
tasından anma, anan, anılan kelimeleri bir olunca, ilmel yakîn mey-
dana gelir. Hakk'al yakîn ise yola girenin bunlarla hep birden sıfat-
lanmasıdır.
Benim kanaatime göre, dilden çıkan zikir sahici anmanın sure-
tidir. Hakiki zikir de kalbin anmak şekliyle örgelenmesidir. O n u n
için kalbe zikir sıfatı verilmiştir. Kalp ise " H a k " olduğundan anma,
anan ve anılan hepsi birdir. Bunun misali şudur: Rüzgâr sertçe
estiği zaman "Su" başka bir şekle girer vc dalga olur. Halbuki dal-
ganın o sudan başka bir şey olmadığı herkesçe malûm. İşte kalp
böyledir. Zikir kendisini kaplayınca, anan o olur. Ve bu şekil
anmakla örgelendiği için hakiki zikir namını alır. Dildeki anmaya
da onun sureti denir. H e r ne kadar sahici anmak şekilsiz ise de,
maksadı anlatmak için kalbi kaplamasından dolayı şekil ile tâbir
edilir.
Bu sözlerimizden iki hatıranın kalpte birden toplanamayacağı ve
birleşemeyeceği de bilinir. Herhangi bir angı kalbe girince, o anda
kalp bundan ibaret olur ve onunla uğraşır. O zaman da diğer bir
hatıranın kalbe girmesi gayri mümkündür. Nasıl ki, rüzgârıri esme-
siyle dalgalanıp özgü bir şekil alan denizin o şekilde bulunduğu
sırada başka bir dalga şekli ile dalgalanmasının ve başka bir şekil
almasının imkânsız olduğu gibi.
Benzetişlerime dikkat eyle. Çünkü bu bahis pek incedir. Ve
sanırım ki, bu mevzuda beni geçen de olmamıştır.
Gönül Görümleri
Ben, bazen kendimi hayret edilecek derecede güzelleşmiş
görürüm. Şu beden sureti benim gözle görünmeme sebep olmaktan
başka bir şey değildir. Bu beden suretinin o güzelliğin dış sureti
olduğuna ve ondan gayri bir şey olmadığına kailim. Gördüğüm
güzellik bu beden sureti ile ortaya çıkmış ve o sebeple görülmesi
mümkün olmuştur.
Bunu bir misal ile anlatalım: Gaz şeklindeki cisimler gayet latif
olduğundan göze görünmez. Fakat koyulaşarak bulut suretine gir-
ince görünüyor. İmdi bulutun görünen dış sureti, görünmeyen iç
suretine zıt değil, Belki onun aynıdır. Aralarındaki fark ise güzellik
ve koyuluk cihctindendir. Hakikatte diğer bir şey bulut olmuş
değildir. Bunun gibi insanın görünen sureti görünmeyen güzel
ruhunun suretidir. Ancak güzellik ve koyuluk cihetiyle birbirinden
ayrılmıştır. Şu kadar var ki, Bu benzetiş konuya aydınlık vermek
içindir. Yoksa gaz ile insan arasında hiç bir benzeşlik yoktur.
Bazen de okumaya veya ibadete daldığım sırada birdenbire
kalbime birisinin sureti doğar. Ve bütün gönlümü kaplayarak âdeta
işime mâni olur. H e r ne kadar onu kalbimden çıkarmaya çalışırsam
da, bir türlü gücüm yetmez. Ertesi gün o suretin sahibi yanıma çık-
agelir. Bana kendisini his ile de gösterir.
Resuli Ekrem "Peygamberlikten yalnız hayırlı alametler kalır."
buyurmuş. Hayırlı alametler Hakk'ın ilhamıdır. "Rüya peygamber-
likten bir parçadır." hadîsi hayırlı alametlere aittir. Esasen peygam-
berlik de rüya ile başlamıştır. Rüyalardan gizli bazı şeyler anlaşıla-
bileceğinden tâbirlerine Hak isteklisinin önem vermesi faydalıdır.
İbadetle meşgul olduğum bir gecede de, parlaklığıyla gözleri
kamaştıran bir nur her tarafımı kapladı. Kendimi kaybettim. O
gece Allah'ın nice nice sırlarına karıştım. Ve çok yüksek, mânevi
lezzetler tattım. O âlemde şunu söyledim:
Yâ nefsi'ı sebbilıî ebeden
Yâ nefsii nıûtî kemeden
Ve lâtelıinnî eltaden
İllâ celileıı sameden
Yani: Ey nefsim, sonsuz olarak Allah'ı zikir eyle. Ey nefsim,
sıkıntı ve kaygıdan öl. Ve büyük Allah'tan başka kimseden bir istek-
te bulunma.
O esnada yanımda bazı fıkıhçılar vardı. Onlar benim bu halim-
den korkuya düştüler. Bunların içinde Mısır'da "Berkukiye"
Medresesi öğretmeni Mevlânâ Seyfiiddin ve oğlu bulunuyordu.
Kendimden geçtiğim zaman ilkin onu, fakat kendi kılığında değil,
"Şeyhuniye" Medresesi müderrisi Mcvlânâzade'nin suretinde
gördüm. İkinci bakışta ise asıl kendi şeklinde buldum. Bir kişinin
bazen başka bir şahıs suretinde görünmesi, o iki kişi arasında ilgi ve
uyarlık bulunduğunu gösterdiği gibi, tevhide dahi delâlet eder.
İnsan Olgun Bir Mazhardır
Kur'an-ı Kerim'dc "Tanrı bütün eşyanın atlını Âdem'e öğretti.
Sonra meleklerden o adları sordu." buyrıılmuştur.
İnsana öğretilen ve onlarla vasıflanması istenilen adlar işitici,
görücü, bilici vesaire gibi Allah'ın kendi adlarıdır. Bu, o demektir
ki, Cenabı Hak ilim, kudret, işilme, görme, istek ve dilek ve emsali
isimlerine tamamıyla ıııazhaı olmak üzere melekleri değil, insanı
yaratmıştır.
insanın asıl şerefi de o ilâhî isimlere mazhar oluşudur. Ondan
başka canlı vc cansız hiçbir mahlûk böyle bir nailiyet görmemiştir.
Bu isimlerdeki büyüklük diğerlerinde yoktur. Ağaç, taş gibi şeylere
konulan adları almaktan 11e çıkar? O çeşit harf ve lafızları bilmek
insan için iftihara sebep olamaz.
Meleklerin Faaliyeti
Yerlere, göklere, öğelere vesaireye hükmeden melekler aynı
şeylerde bulunan vc daima eser meydana getiren tabiat kuvvet-
leridir. Meleklerin ibadetten bir an geri kalmamaları ve her an
Allah'ı anmaları kendilerinden mütemadiyen eser çıkmakta
olmasından ibarettir. Nitekim Kur'an'da "Allah'a hamd ile teşbih
etmeyen yoktur." denilmiştir.
Bunun gibi, insanın damarlarına giren şeytanlar da insanı hay-
vanlığa güden, din ve hak yoluna karşı gözlerini perdeleyen vehim,
hırs, şehvet gibi tabiî kuvvetlerdir. "Şeytan kan damarlarında akaç
durur." hadîsi de buna işarettir.
Ey cahiller, ey resmiyet bilgiçleri, si/ Hak lisanını bilmediğiniz
gibi, nebi ve velilerin dilinden de bir şey anlamazsınız. Aklınızın
azlığı ve kalbinizin paslığı ile, ahiretten gafletiniz ve dünyaya olan
çok sıkı bağlılığınızla onların sözlerinden anladıklarınızın hiç birisi
vâki ve hakikate uygun değildir. Siz bu işlerde sapıtmışsınız.
Lakin şunu da apaçık söylemek lâzım gelir ki, menfaatiniz gafle-
tinizde ve kurtuluşunuz cclıalctinizdedir. Cenabı Hak, halinize acı-
yarak ahiret işlerini o yolda size gösterdi. Nasıl ki, kader meselesin-
deki cahilliğiniz sizi hak yoluna erdirmiştir. Yalnız kalbinizin gözü
o meselede kör kaldı.
Nebi ve velilerin her gerçeği açıkça söylememeleri o şeyi
bilmediklerinden değildir. Onlar hakikatleri ay ve güneşi görüp
bildikleri gibi yakînen bilirler. Fakat sizi ahlâkça düşkün ve akılca
zayıf buldukları için her hakikati ayan etmemişlerdir. Siz de eğer
içyüzünüzü bir az temizlerseniz, o zaman belki onların sözlerinden
bazılarını anlamaya başlarsınız.
Bir Tavsiye
Hak isteklisine yaptığı ibadetleri az kazandığı olgunluğu küçük,
işlediği ayıp ve günahları büyük görmek yakışır. Eğer böyle,yap-
mazsa, kendisinde halis bir istek ve arzu bulunmadığına
hükmedilebilir.
Ondan başkaa hak isteklisine Kur'anı Kerim'i göz önünde
tutarak, dünya ve ahiretten bahseden âyetlerin sayısını
deneştirmek suretiyle, aralarındaki nisbeti bilmesi' ve ona göre
vakit ve zamanlarını dünya ve ahiret bilimlerine taksim eylemesi vc
öylece harcaması yaraşır.
Otuz cüzden ibaret bulunan Kıır'an'ın yalnız bir cüzü dünyayla,
yirmi dokuzu alıiretle ilgilidir. Kitabı Mübin'in bu nisbet üzere
inişi, halkın dünya ve ahiretle âlimlerin de bunlara ait bilimlerle o
nisbeti gözeterek uğraşmalarının gerekli olduğuna alâmettir.
Allah'ın isim Ve Sıfatlan
İsimlerin, sıfat ve fiillerin hepsi anıklıklara uyruktur. Tanrı'nın
ilim, kuvvet, işitme ve görme gibi sıfatları ile yedirme, içirtme,
yaratma misillû fiilleri ve bunlardan iştikak eden isimleri hep eşya-
da ve mazharlarda zuhur eder. Ancak bunların çıkışı kendi kendi-
liklerinden değil, o mazharlardaki istida! sebebiyledir, istidatsız hiç
bir şey olamaz. Alınyazısı dediğimi/, ka/a ve kaderin gizli tarafı da
her halde buna dayanıyor.
Çok şükür Allah'a ki, beni su ince işlere yabancı kılmamış ve bu
esrarın bende açılması mütalaa veya öğretmen yardımı ile de
olmamıştır.
Cennet Ve Âdem
Cennet melekler âleminden ibaret olduğu gibi, Hazreti Âdem'in
oradan çıkışı da kendisinin azar azar sıklaşıp koyulaşarak sonunda
şu sureti almasından ibarettir.
Okumanın Lüzumu
Fıkıhçılar dünya işlerine ait meseleleri, ahiret bilginleri de
ahirete mütaallik hükümleri hep âyet ve hadîsten çıkarmışlardır.
Fıkha ait bir meseleyi hakkıyla öğrenmek için nasıl fıkıh kitapları-
na müracaat etmek lazımsa, ahiret işlerini anlamak isteyen bir kim-
senin de behemehal ahiret âlimlerinin eserlerini okuyup inceleme-
si lâzımdır.
Fıkıhta "Ben de likıhçılaı gibi bir insanım. Onlar nasıl âyet ve
hadîsten hükümler çıkarıııışlarsa ben de aynını yaparım. Herhalde
eserlerini okumaya bir mecburiyetini yok." demlemediği gibi,
ahiretten bahseden eserlerden de istiğna gösterilmesi ve hele "Biz
ne isek ahiret âlimleri de odur." iddiasına kalkışılması büsbütün
yakışık almaz. Bu hususta olgun bazı zevatı istisna etmek caiz ve
hattâ lüzumludur. Fakat diğerleri için bu fikir ömürlerinin boşu
boşuna geçirilmesine sebep olur.
Allah'ı Nasıl Görmeli?
Tanrı'nıı\ özünü ve benliğini göz ile algılamak imkânsızdır. Gerçi
gönlü Allah sevgisiyle dolu olan bir ârîfe Cenabı Hak bazen tanın-
mamış ve bilinmemiş bir suretle görünür. Fakat bu pek seyrektir.
O halde ne yapmalı? Yapılacak şey, kalbi tasfiye etmekten ibaret-
tir. Gönül her şeyden âri, saf vc temiz olunca, içinde parlamaya
başlayan bilgi ışığı sayesinde Allah kendisine hissî şekilde değil,
hakiki sureti ile ayan olur ve bu tecelli üzerine şüpheler ortadan
kalkar.
Bu noktadan velilik mertebesine doğru gidilir. Kalbin dünya
sevgisinden büsbütün hâli olması ve Allah muhabbetinin gerçekten
kalbe girmesi ve onu tamamen kaplaması.. İşte veliliğin esası
budur.
"Ben Allahım" Denüebilir Mi? '
Ağacın "İnnî enellahü", yani "Ben Allah'ım." demesi bir insanın
bu sözü söylemesinde şaşılacak bir şey bulunmadığına delildir.
Mademki bütün âlem hakkın suretinden ibarettir. O halde her kim
ve hangi şey "Ben O'yum." dese, yalan söylemiş olmaz. Zira
buradaki "Ben" kelimesi âlemin bir cüzü olan ve söylemek
mazharını taşıyan şahsa değil, âlem suretinin hakiki sahibi bulunan
" H a k k " a işarettir.
Bunu şöyle bir misal ile de izah edebiliriz:
Zeyd, "Ben Zeyd'im." dediği zaman, bu söz doğrudur. Halbuki
bu cümledeki "Ben" lafzı onu söyleyen ve nihayet bir et parçasın-
dan ibaret olan Zeyd'in dilini mi gösteıiı? Hayır, "Ben" kelimesi
bize Zeyd'in benliğini anlatır, işte bit insanın veya bir şeyin "Ben
Allah'ım." demesi de o kabildendir.
Ancak şurasını hatırlatalım ki, Zeyd'in dilinden çıkan "Ben
Zeyd'im" cümlesi sahih olmakla berabeı biı başkasının "Bu zeyd'in
dilidir" vc yalıııt "Bu dil Zeyd'in kendisidir." demesi doğru
olmaz.Onun gibi, bir ağaç, bir insan veya başka bir şey "Ben
Allah'ım." diyebildiği halde, diğer biı kişinin o şahsa, o ağaca veya
o şeye "Evet, sen Allah 'sın demesi katiyen yersizdir.
Cenabı Peygamberin "Allah var itli ve onunla birlikte hiçbir şey
yoktu." hadîsi, tasavvufta vâhidiyet ve taayyün denilen görünme
mertebesinden üstün ve görünmeyen daha bir mertebenin bulun-
duğuna delâlet eder. Çiinkü görünen mertebede bütün eşya mev-
cuttur.

Dünya Ve Ahiret
Var olmak ve yok olmak, hir suretin bir maddeden gitmesi ile
yerine bir diğerinin gelmesinden ibarettir. Bu da öncesiz ve son-
rasızdır. Ondan dolayı dünya ve ahiret itibari bir şeydir. Görünen
suretler fâni sayılan dünya, görünmeyenler ise baki telâkki edilen
ahirettir. Hakikatte bunların her ikisi için de tüken yoktur. Fakat
itibar galibe olduğundan dünyaya tüken, ahirete de kalım
denilmiştir.
Cennet Ve Huriler
Olgun insanlarda hasıl olan akıl ve kemal lıazları huri ve cennet
lezzetlerine benzetilerek, keıııalât için onların isimleri kullanılmış
ve bununla akıl ve kemal zevklerini tatmayan ve bilmeyen kim-
selerin arzu ve hevesleri uyandırılmak istenmiştir.
Eğer fazl-ü kemalin verdiği zevkler herkese apaçık söylenseydi,
aklı gözünde bulunanlar onlara ehemmiyet vermeyip dünya
lezzetlerini elde etmeğe çalışacak ve büsbütün hakkı ihmal edecek-
lerdi. Onun için olgunluk lıazları köşk, ırmak, ağaç, gölge, cennet
ve huri ile tâbir olundu, 'la ki insanlar onlara meyletsin de, hakikati
anlayıncaya kadar ibadetle uğraşıp o sayede hakkı algılasınlar. Bu
işin o şekilde tertip edilmiş olması sebepsiz ve faydasız değildir.
Çünkü halk en ziyade maddi şeylerden zevk alır. Manevi hazlardan
hiç bir şey anlamaz. Fakat bu zevkler cennet ve huri gibi şeylerle
tâbir olununca, onları kazanmak hevesi bir çok insanları ibadete ve
binnetice olgunluğa sevk etmekten hâli kalmamıştır.
Kitapta "Ulu Tanrı hakkı söyler ve doğru yolu gösterir." buyrul-
muştur. Hiç şüphe yoktur ki, Allah tarafından yapılan cazip ve
güzel va'dlerin ve türlü türlü k o r k u t m a l a r ı n kâffesi haktır.
Maarifet, bunları örten esrarı kaldırıp hakikatin kapısını bula-
bilmektir.
Ölmezden Evvel Öl
Resuli Ekrem "Ölmezden önce öl." demiş. Fakat hiçbir kimse
kendi isteği ve kendi gücüyle ölmez. Bunun gerçekte daha başka
mânaları vardır:
1. Ölmezden önce ölmek, dünyanın zevklerinden ve hayvani hırs
ve şehvetlerden sakınmaktır. Onu yapabilen insan, şüphesiz ki
hakiki varlık ile birleşir. Ve sonsuz hayat ile diri olur. Lâkin insan-
lar dünyanın bin bir türlü çekici ve aldatıcı zevkinden, çeşit çeşit
yakıcı hırslarından ayrılmadıkları için buna gönül vermezler.
2. İstenel ölmenin bir mânası da Allah'ın ahlâkı ile bezenmektir.
O mertebeyi bulmuş bir adanı için hakikatte ölmek yoktur.
Görünüşte ölse dahi, güzel sıfatları her vakit anılacağından gerçek-
te ölmemiş sayılır.
3. Kendi benliğini ortadan kaldırıp Tanrı dan başka hiç bir şey
mevcut görmemek, Allah yolunda yok vç onunla birlikte var olmak
da önceden ölmektir. Kendisinin ayrı bir şahsiyeti olmayıp hak kay-
naklarından bir pınar olduğunu bilen ve ikilikten sıyrılarak hakla
bitişiveren bir kimse daima diridir. Çünkü onun gözünde ancak bir
varlık kalmıştır. Bu varlığın yokluk ile sıfatlanması ise imkânsızdır.
Cennet Kapılan
Cennetin sekiz, cehennemin yedi kapısı bulunduğuna dair bazı
haberler verilmiştir. Ben bunu şöyle anlıyorum: Cennetin tavanı
göklerin üstüdür. Gökleri süsleyen Güneş, Ay, Zühre, Müşteri,
Utarit, Zühal, Merih ve sabiteler cennetin taban kısmıdır. Ve bun-
lar sekiz kapı itibar edilmiştir. Cehennem sabitelerin altındadır.
Cehennemin tavanı sabiteler olunca, alt tarafta bulunan yedi kapı
cehenneme ait olmuş olur.
Bu karışık bahsi düşündüğüm sırada Mushaf-ı Şerifi elime
aldım. Gelişi güzel açtım. Ve "Sözlerimi yalanlayanlara ve onları
tutmayıp nefsini büyük görenlere cennetin kapıları olan gökler açıl-
maz." âyet-i kerimesiylc karşılaştım. Bizim dediğimizin de kısacası
budur: Gökler cennet kapılarıdır.
Namazlar Ve Niyazlar
Kazaya kalan namazların tertibi hakkında birbirine uymayan bir
sürü rivayetler vardır. Bunların bazıları konulan düzenin gerek-
liğine, birtakımı gereksizliğine dalâlet ediyor. Birinciye Ebu
Hanife, ikinciye Şafiî yanattır. Aynı uymazlık selâm vermekte de
görünüyor. Hanefiye mezhebi naınaz kılanın sağına ve soluna,
Maliki mezhebi önüne doğru selâm vermesi lâzım geldiği içtihadın-
dadır, Kezalik teşehhüt duası için de türlü türlü eserler geldi. Bir
kısmı namazda oturup tehiyyati okurken, meselâ bir kadının evlen-
mesini dilemek kabilinden halk diliyle bazı temenniler yapılabile-
ceğini, diğer bir kısmı ise yapılamayacağını beyan eder. Bu mevzu-
da Şafii birinciyi, Hanefi ikinciyi terviç eylemiştir. Sair zâhirî
amellerde de bir çok uymazlıklara tesadüf edilmektedir.
İmdi bu karşıt haber ve eserlerin gelişi, istenilen şeyin namaz ve
niyazların şekli olmadığını apaçık gösteriyor. Eğer hakkın dileği
doğrudan doğruya namazlar ve niyazlar olsaydı, aynı şey için türlü
türlü haber ve eserler gelmezdi. Bütün namazlar ve niyazlar
ahlakın düzeltilmesi ve iç yüzün arılanması için birer vasıtadan
ibarettir. Hakiki ibadetin hiç bir kayıt ve şartı yoktur. H e r hangi
tarzda yapılırsa yapılsın, Tanrı'nın dileğine uygun olur.
Ancak dış âlimleri içi bırakıp lıep kapuğa sarılmışlardır. Asıldan
söz açmazlar. Bir alay lüzumsuz şeylerden dem vururlar. Eğer bun-
ların içleri açılsa, Dünya ve Başkanlık sevdasından gayrı hiç bir şey
görünmez. Allah öylelerini kahreylesin.
Kıyamet
Cenâb-ı Hak, " l â h â " sûresinde "Kıyamet koptuğu zaman dağlar
ne olacak, diye soracaklara sen de ki, Rabbim onları kökünden
koparıp parça parça eder. Ve yerlerini de ottan, ağaçtan 'hâli,
düpedüz yapar. Sen onlarda alçaklık, yükseklik ve eğrilik göre-
mezsin." buyurmuştur.
Bu âyet-i kerime, Hazret i Muhammed'in zuhuru ile tevhidin her
tarafa yayılacağına ve hak zatının, tamamen zâhir olacağına işaret-
tir. Filhakika böyle de olmadı mı? Bütün dünyayı salt tevhide davet
eden ve birlemekte hiç bir eğrilik ve güçlük bırakmayan kimdir?
Ondan evvel gelip geçen Peygamberlerin dinlerinde sıfatların
hükümlerine fazla bir ehemmiyet verilmişti. Resuli Ekremin
gelişinden sonra, dağ gibi sıfatların saltanatı yerine hak zatının
hükümleri kaim oldu.
İşte büyük kıyametin mânası budur. Cenâb-ı Hak, bu kelâmında
sıfatların hükümlerini dağlara ve onların ortadan kalkmasını
dağların kum olarak savrulmasına benzetmiştir.
Yer Ve Gök
Tanrı, "kuvvetimizi inkâr edenler görmüyorlar ıııı ki, yer ye gök
yek diğerine bitişikti Ve biz bunları kudretimizle ayırdık." buyur-
du. Yorumcularda aynı mânayı veriyorlar. Yalnız bazıları "Gökten
maksat güneştir. Bu âyetle, arzı güneşten kopardık, demek iste-
nilmiş." diyorlar.
Bizim fikrimizce, yer ve gök ayrı ayrı birer âlemdir. Ve bu iki
âlem insanın nefsinde toplanmıştır. O halde buradaki yer ve gökten
murat ancak insan olabilir. Bu âyeti kerimede ben "Menide ve
dölyatağında yer ve gök âlemleri bitişikti. Sonra biz o mazhara ruh
verdik. Ve bunları birbirinden ayırdık. O mazharda da yer ve gök
eserlerini belirtik." anlamını buluyorum.
Karışık Usul
"îhyah-u Ulûm-el Diıi\ "Kimyaıı-es Sade" gibi bazı kitaplar tahkik
ve taklit ilimleri arasında bir berzahtır. Bu mütevassıt yolun faydası
çoktur. Halkın ilkte: tahkik vc tahlil için ne kudreti ve ııe de taham-
mülü vardır. Eğer her hakikat onlara başta açıkça söylense, ya
sapıtırlar, yahut ki o hakikatleri ortaya koyanları tekfir ederler.
Halbuki bahsettiğimiz usul herkesin kabul edip etmeyeceği şeyleri
birbirine karıştırmak suretiyle iki tarafı da kollanır. Ve o sayede
halk yavaş yavaş hakkı kabul etmeğe alıştırılır.
Cin
Kur'an-ı Kerim'de geçen "Cin" tâbiri melek, şeytan, iblis lafı-
zlarından geniş ve bunlar ona dahildir. Hepsi de cisimler âle-
minden değil, ruhlar âlcmindeııdir. Ruhlar âlemi ise cisimlerdeki
tümel ve tikel kuvvetlerdir. Evvelce de söylediğimiz gibi, insanı
Allah'a yaklaştıran kuvvetlere melek, haktan uzaklaştırıp dünyaya
bağlıyan güçlere de şeytan adı verilmiştir.
Çin'in melek ve şeytana da şamil olduğunu "Ve cealû beynehü ve
beynclcinneti neseben" âyeti kerimesinden de anlaıyabiliriz. Bu
âyeti kerimenin "Kâfirler Allah ile cin arasında soy tesis etmek iste-
diler. Cinlerin Allah kızları olduğunu kabul eylediler." mânasında
okluğuna ve hıristiyanların cin ve şeytanlara "Allahm kızları"
demeyip bu isim ve sıfatı ancak meleklere verdiklerine göre,
Kur'an'daki "Cin" tâbirinin meleklere de şamil bulunduğuna ve
meleklerin "Cin" cinsinden türediğine asla şüphe kalmamaktadır.
Dönüş Yok
Allah, "Suyu gökten indirdik. Her meyveyi onunla çıkardık,
ölüyü de öylece çıkarırız. Belki bunu siz düşünürsünüz." buyurmuş-
tur.
Bu âyeti kerimenin dclâletile anlıyoruz ki, yeniden yetişen
meyveler bozulanların benzeridir. Lakin kendisi değil. Onun gibi,
yeni yeni türeyen bedenler de çürüyen vc kokan vücûtların eşidir.
Fakat ayni değildir f
Bir Benzetiş
"Mâ halkuküm ve lâba'süküm illâ kenefsin vahidesin." âyeti ker-
imesi "Yaradılışınız ve öldükten sonra lıaşrc gönderilmeniz bir
nefes gibidir." anlamındadır.
Bu âyet, iyisi ve kötüsü, aşağısı ve yukarısı, göze görünüp görün-
memesiyle, kısaca her işi ile bütün âlemin tek bir şahıs hükmünde
olduğuna ve binaenaleyh eşyanın bolluğu azanın bolluğuna ben-
zeyip, uzuvların çok olmasından insanın birliğine bir halel
gelmediği gibi, eşya çokluğunun da Allalıııı tek oluşuna mâni
bulunmadığına alâmettir
Dinlerdeki Aykırılık
Eşyanın hakikatlerini (iğrenmek ancak nefsini terbiye etmek ve
hak yolunda çok fazla uğraşmakla kabildir; Zaman ve mekânın
tesiriyle mücahedenitı şeklinde çok değişiklikler olmuştur. Bunun
için dinlerde uymazlık görulııı Peygamberlerin sözleri ve halleri de
buna delâlet eder. Fakat dal ve budak cilıctiyle Şeriatlarında ihtilâf
bulunduğu halde, kok bakımından aralarında hiç bir fark yoktur.
Uymazlık yalnız ayrıntılardadıı Ve bu onların hak olmalarına zarar
vermez. Çünki asıl birdir. Bunların kâffesi "Hak"tan hak üzere
gönderilmiştir. O itibarla riyazet ve ibadetin yapılış şekilleri
üstünde durmak lüzumsu/.dııı I lepsi aynı yola çıkar.
Cennete Girim
" M e n kale lâilâhe illellalıü dehalelcennet-e." hadîs-i şerifi
"Lâilâlıe illellah diyen cennete girer." demektir. Bunu yedi türlü
tefsir edebiliriz:
1. Buradaki cennet lâfzından m u r a t , köşkler ve hurilerle
zinetlenmiş olan mükâfat yeridir ki, herkesçe bilinen mâna da
odur.
2. Cennet eminlik yeridir. Vaktiyle hıristiyanlar yağmaya uğra-
mak, tutsak olmak ve öldürülmekten korktukları halde, müslü-
ınanlar rahat ve güvenlik içinde yaşadıkları için, Cenabı Peygamber
bunlardan İslamiyeti kabul edeceklerin tehlikeden ayrılıp eminlik
yere gireceğini imaylamış ve lügatçe bahçe anlamına gelen cenneti
emniyet kalesine benzetmiştir.
3. Cennet, örtü ve siper mânasını alır. O halde bu hadîs-i şerif
"Tevhit kelimesini söyleyen, sıkıntı ve yıkımlardan kendisini koru-
muş ve bütün gailelerden kurtulmuş olur." mealini verir.
4. Cennetten maksat, hakkın didarıdır. Bahse mevzu hadîse göre,
ruhani ve cismani âlemlerde Tanrıdan başka bir varlık bulun-
madığını bilen ve ona iman getiren kimse suphanî cemal cennetine
kavuşur.
5. Cennet sönmiyen ilâhî güzellik ile de tâbir edilebilir. O
takdirde hadîsin mânası şu şekli alır: Allah yolunda benliğini yok
eden, vücut karanlıklarından sıyrılıp ebedî güzelliğe vasıl olur.
6. Çirkin ve iğrenç her şeye ateş ve cehennem denildiği gibi, yük-
sek ve şerefli her mertebeye de cennet ismi verilir.
Bu sözümüzü sadık bazı rüyalar teyideder. Bir adam uykusunda
kendisinin ferahtı bir bahçede veya gönül açıcı bir köşkte bulun-
duğunu görse, bu rüya onun şerefleneceğini ve isteğine kavuşa-
cağını gösterir. Gerçekten de az bir zaman sonra o zat yüksek bir
mertebeye nail olur. Ve o vakit rüyada gördüğü bahçe veya köşkün
bu m e r t e b e d e n ibaret olduğunu anlar. Uyku muvakkat bir
ölümdür. Uyku görümleri ahirete ait müşahedelerden farksızdır.
Bu iki şeyin aynı cinsten olduğu kabul edilince, semavi kitaplarda
vasıflandırılan huri, cennet azap, ateş ve emsali şeylerden her
birinin kendisine uygun bir hal ve mertebeye müstenit olduğu teza-
hür eder.
Bu söylediklerime dikkat eyle ki, ahiretin, cennet ve hurilerin,
cehennem ve zebanilerin neden ibaret olduklarını bilip gafil olma-
yasın. Fakat hakikati öğrendikten sonra ibadeti de asla terk etme.
Çünk hakiki bilginin, açınlamak yolunun, olgunluk ve yetkinliğin
temeli nefsini terbiye ve hakka ibadet etmektir. Sakın aklanıp da
"Dünya ve ahiret, huri ve cennet bundan ibaret olunca, ibadet ve
riyazete ne lüzum var?" deme. Zira bu söz azgınlık eseridir. Şeriat
hükümleri gereğince o gibi şeyleri söyleyenin idamı mubahtır.
7. Buradaki cennetin bir mânası da gizli ve kapalı olmaktır. O
halde bu hadîse göre tevhit kelimesini söyleyen bir kimse, gözle
görülen şeylerden ayrılıp görünmeyen ve duyulmayan şeye dahil
olur. Daha açık bir ifade ile, gözle müşahede edilen ve el ile tutu-
lan putlara tapmaktan vaz geçip duygu ile algılanmayan Cenabı
Hakk'a ibadet etmekle uğraşır.
Bu tefsirlerle "Şüphesiz ki Kur'an'ın içi ve dışı ve her bir içinin
bir içi var. Yedi dereceye kadar." anlamını veren hadîs-i şerifteki
yedi derece tamamen tatbik edilmiş olur. Gerçi Resuli Ekrem
Kur'anı Kerim'in yedi derece üzerinden tâbir olunabileceğini
beyan etmiş ve hadîsler hakkında hiç bir şey söylememiş ise de ken-
disi lâfzı az, mânası çok olan sözlerin mazhârı olduğundan her
kelâmında, hele vahiy olması itibariyle Kur'an'ın ayarında bulunan
yukarıdaki hadiste de yedi derecenin uygulanması muvafıktır.
Hattâ bu hâdîs-i şerif Aralını Cevâmiul kelim dediği lâfzan kısa ve
mânaca geniş sözlerden olduğu için ashab-tan bile bazılarını tered-
düde düşürmüştür. Halbuki ("enab-i I lakla ilimde kuvvetli olanlar-
dan başka kimsenin bilemeyeceği nice şeyler vardır. Bütün insanlar
için gelen bir dinde her şey kesin ve apaçık olamaz. Onda biraz da
elastikiyet bulunması zaruridir. Bazı kimseler Şeriatta eğrilik
görüyorlarsa da, bu eğrilik ancak onların kendi duygu ve algıların-
dadır. Her Nebiye gelen vahiy, iç yüzü, dış yüzü ve bütün olasıları
ile beraber haktır.
Deccâl, Dabbe Ve Kıyamet
Hazreti Peygamberin hayatında bazı kimseler K u r a n ve hadîsten
anlamış oldukları deccâl, dabbe ve kıyamet gibi şeylerin o sıralarda
zuhurunu beklediler. Nitekim İni bekleyişleri meşhur ve mufassal
kitaplarda yazılıdır.
Onlardan sonra gelenler de kendi zamanlarında dcccâlın, dabbe-
tül-arz denilen ve kıyamet alâmeti sayılan hayvanın ortaya çıkması-
na ve kıyametin kopmasına intizar ettiler. Bunlardan bazıları o şey-
lerin hicretin üçyüz senesinde, bazıları ise Mehdi zamanında
görüneceğini ve Mehdinin de yediyüz ile sekizyüz arasında dünyaya
geleceğini tâyin eylediler.
Halbuki 8. yüzyılın yarısına doğru yaklaşmış olduğumuz halde,
onların imgeledikleri şeylerin hiçbirisi zuhur etmediği gibi, bundan
sonra daha nice yıllar gcçecck, yine hiçbir şey görünmeyecek ve
umdukları cesetlerin haşri de asla olmayacaktır.
Sev fe terâ izencelel ğııbârıı
Efresiin tahteke em İlimcini
Yani: Toz ve duman açıldığı vakit, bindiğiniz şeyin at mı yoksa
eşek mi olduğunu görürsünüz.
Bizim bildiğimize göre, kıyamet zatın zuhuru ve sıfat saltanatının
sönmesidir. E ğ e r s e n dilersen ölen her hangi birisi için "Kıyameti
koptu." diyebilirsin. Haşirde ölünün benzerini dünyaya getirmek-
ten ibarettir.
Yâ Rab, ateş ile cehaletten tam kelimelerine, kâmil nefeslerine
ve sana sığınırım.
Allah Âlemi Muhittir '
"Vallahü. min verâihim mühît-ün." âyet-i kerimesi, Tanrfnın
bütün kâinatı kaplamış olduğunu anlatmaktadır ki, asıl hakikat de
budur. Cenabı Hakk'ın bu âlemi ve her şeyi kuşatmış olması,
Zeydiıı kendi örgenlerini sarmış bulunmasına benzer.'
Meselâ: Zeydin âzasından biri bir hareket yapsa veya bir fiil
işlese onu yapan kimdir? Zeydin âzası mıdır, yoksa kendisi mi?
Şüphesiz ki, bu doğrudan doğruya Zeydin işidir. O n u n gibi, âlemin
cüz ve fertlerinden biri taralından yapılan fiil vc hareketin işleyicisi
de ancak Allah'dır. C uz ve lert değildir. Azanın, cüzlerin, fertlerin
vazifesi eser ve fiillerin ma/harı olmaktan ibarettir.
Mazharların çoğalması ile de ıııazhaı sahibinin sayıca artması
lâzım gelmez. Nitekim örgcıılcr çoktur. Fakat Zeyd bir tanedir. Cüz
ve fertler de sayısızdır. Lakin Allah birdir ve her şeydir.
Bu bahsi bir az da şöyle izah edelim: Zeyd âzasından ibaret
değildir. Uzuvların her biri onun bir mazharıdır. Zeyd her örgenin
anıklığına göre onda bir eser gösterir. Elde alma, ayakta yürüme,
dilde söyleme, kulakta işitme eserleri zuhura gelir. Gerçekte
yürüyen, söyleyen ve dinleyen hep Zeyd'dir. Zeyd bunların her biri-
ni bütünlüğü ile işliyor: Ayrılık yolu ile değil. Çünkü Zeyd
dediğimiz varlık taksim kabul etmez. Sorarım sizlere: Zeyd dövse,
Zeyd'in eli mi veya ayağı mı, yoksa Zeyd mi dövdü, deriz? Zeyd'in
bazısı olmaz. O, bir bütündür. Bölünmesi ve ayrılması imkânsızdır.
Bölünme keyfiyeti beden ve âza itibariyledir. Halbuki asıl Zeyd
beden içinde gizlenmiştir. Esasen kendisi zahir olmadığı içindir ki,
görünen bedene "Zeyd" adı verildi.
Tekrar edelim ki, her hangi bir örgenin fiil ve hareketi ancak
Zeyd'in benliğine dayanır. Zeyd'in her uzvu dili gibi söz söyleye -
bilip "Ben Zeydim." demiş olsa doğru söylemiş olur. Fakat bundan
dolayı Zeyd'in parçalara ayrılıp çoğalması iktiza etmez. Allah dahi
yaratıklara nisbetle öyledir. Beden Zeyd'in sureti olduğu gibi, âlem
de hakkın suretidir. Mazharlarm çokluğu Allah'ın birliğine hiç
halel getirmez. O halde bu âlemde Tanrı'dan başka yürüyücü, söy-
leyici ve işitici olmadığına şüphe edilemez.
Benim bıı hakikatlere vukufumu çok görme. Allah "Eğer vücut
sahipleri bizim hakkımızda mücahede ederlerse, yer ve gök âlem-
lerinden onlara yollarımızı açar ve iki âlemin hakikatlarını gösteren
ilâhî esinler ve gönül doğaçları bulmakta kendilerini kolaylaştiriz."
buyurmuştur.
Nebiler Ve Veliler
Bir Nebi veya Veliye kendi zamanında pek az. kimse itimat gös-
terir. Öldükten sonra halkın ona rağbet ve muhabbeti artar.
Nihayet terkes Peygamberliğini veya Veliliğini tasdik eder. Bunun
belli başlı sebeplerini aşağıda gösteriyoruz:
1. Bir Nebi veya Velinin sağlığında ona kıskananlar çok bulunur.
Ekseriya bu adamlar memleketin ileri gelenlerindendir. Ötede
beride ona karşı dururlar. Halkın ondan kaçınmasını gerektirecek
çirkin bir takım sözler söylerler. Nas da bunların dedi kodusuna
inanarak o Nebi veya Veliye lâyık olduğu ehemmiyeti vermez.
Lâkin o vefat edince, hasetçileri de onun ardından birer birer aynı
âkıbete uğramaya başlar. Hakkında söylenen sözler gitgide ortadan
kalkar. Onların yerine sırf ınedhiye ve menkıbeler geçer. Bunun
üzerine halk da onu sevmeye, ona inanmaya başlayarak sonunda
hepsi Nebiliğini veya Veliliğini tasdik ederler.
2. Fazla görüşme ve buluşma sevgi ve saygıyı azaltır. Bir Nebi
veya Veli ile ulusunun daima birbirlerini görmesi ve karşılıklı
konuşmaları onun hakkındaki muhabbet ve itikadı zayıflatır. O
cihetten yaşadığı, zamanlarda kendisine tâbi olanlar az bulunur.
Öldükten sonra araya ayrılık girdiği için kavmin ona sevgisi ve iyi
sanısı ziyadeleşir. '
3. Bir Nebi veya Velinin meziyeti, fazileti ve büyüklüğü yavaş
yavaş meydana çıkar. Muhabbet ve itikadın gecikmesi ondan da
olabilir.
4. Yukarıdakilerden daha kuvvetli bir sebep te, halkın Nebilikte
ve Velilikte olmayacak bir alay şeyler tevehhüm etmesidir.
Nitekim Kur'an-ı Kerim'in delalet ettiği üzere, münkirler
Peygamber olan zatın yeyip içmeyeceğini, sokaklarda yürüyüp
gezmeyeceğini, insan değil, melek olacağını, olanaksız bir takım
tansıkları göstermeğe kaadir olabileceğini sanaylaınışlardı. Resuli
E k r e m ise bunların imgeledikleri tarzda olmadığından
" M u h a m m e d de bizim gibi bir insandır. Yiyip içiyor. Sokaklarda
geziyor. İstediğimiz tansıkları ila gösteremiyor. Evvelce gelen
Yalvaçlar böyle değil idiler. Bizim oııdaıı beklediğimiz şeylerin
eşlerini onlar gösterirlerdi. Binaenaleyh Muhammed Peygamber
değildir." diye kendisini yerleşmişlerdi
İmdi, öteden beri insanlar Nebi ve Velilerde olanaksız sıfatlar
aradıkları için, bu sıfatların onlarda bulunduğunu işitmek suretiyle
öğrendikleri eskilere inandıkları halde, içlerinden çıkan ve
aralarında yeni yetişen Nebi veya Velide bunları görmeyince
hemen onu inkârda acele etmişlerdir. Halbuki gelmiş ve geçmiş
Peygamberlerin dahi o Nebi veya Veli gibi olduklarını bilmezler,
hatta o ciheti hatır ve hayallerine bile getirmezler. Olsa ki eski
Yalvaçların zamanında bulunsalardı, şüphesiz onları da inkâr ede-
ceklerdi. Nasıl ki o zamanın insanları da aynı yolda hareket
etmişlerdir.
Bizim vardığımız netice şudur ki, avam tarafından Nebi ve
Velilere bol keseden isnat edilen vasıflar ne eski asırlarda olmuş, ne
de şimdi veya ileride olabilen şevlerdir.
İşte halkın yaşayan kâmilleri inkâr edip te, geçmiş ve göçmüş
olanlara inanması bu dört madde içinde saydığımız sebeplerden
ııaşidir.
İbadetlerin Taksimi
Avam görenek ve alışkanlığın sevkı ile, yola yeni girenler korku
ve ümit sebebiye, ortaya kadar gelenler makam ve kerametlere
kavuşmak, sona eıenleı ise Şeriatın sınırını korumak için ibadet
ederler. İbadetler de zaten bu esaslara göre kurulmuştur.
Fakat ciddi riyazetin ve hakiki ınücahedenin şekli ve sonu yoktur.
Çünkü bunlar nihayeti bulunmayan süblıanî bilim ve siyretleri
edinmek içindir. Bizim sözümüz zahirî ibadetlere aittir. Riyazet ve
mücahedcye matuf değildir.
"İnkıta" ilellah" tâbiri tasavvufçu terimidir. Düşünme vc ibadet-
ten vaz geçer. Bunun için Cenabı Hak o gibilerin kalblerini mü-
hürleyerek şahsını bunlara bildirmemiş, kendilerine hava ve heves-
lerini "ilâh" ittihaz ettirerek, onları o yolda ibadete sevketmiştir.
Bundaki hikmeti ve faydayı yalnız arifler anlar.
Oruçların Birleştirilmesi
îftarsız ve imsaksız orucu uzatmak mekruh bir şey değildir. Gerçi
Peygamber'iıı onu nelıiy eden bir emri vardır. Fakat bu bizim aley-
himizde değil, lehimizdedir. Çünkü genlik ve sevgenlik içindir.
Yoksa bu orucun uzatılması caiz olduğu gibi. bırakılmasında da bir
beis yoktur. Her ikisi de suç ve kabahat olamaz.
Nitekim "Sizden adalet sahibi olan kimseleri şahit getiriniz."
âyeti kerimesindeki "Şahit getiriniz." emri de aynıdır. Gereklikten
ziyade sevgenliğe dayanır. Şahit getirilmese dahi hiçbir şey lazım
gelmez.
İmam Müslim'in zincirleme suretiyle İbni Malik'ten naklettiği
hadîs-i şerif sözlerimizin sıhhatini teyit eder. Bu hadîsin anlatmna
göre, Resuli Ekrem bir ramazanın sonunda iftar etmeksizin ertesi
günün orucuna niyet eylemiş vc ashaptan bazıları da o yolu tutmuş-
tur. Bu hal Cenabı Peygamberin kulağına varınca, onların hareket-
lerini fena görmemiş, yalnız "Eğer ramazan ayı bizim için bir az
daha uzatılmış olsaydı, dinde pek derinlere gidenler dayanamayıp
imsaksız ve îftarsız orucu bıraksalar dahi biz devam ederdik."
buyurmuştur.
Bundan da anlaşılır ki, bir kimsenin bu günkü orucunu yarınki
orucu ile birleştirmesi haram değildir. Hazreti Muhammed'in
evvelce onu nehyetmesi sırf iman ehline fazla ağırlık olmamak için
dir. Kendisinde kuvvet bulan bir kişinin bunu yapması beğenik ve
sevap bir iştir.
Ebu Bekir'in 6, Zubcyr'iıı oğlu Abdullah'ın 7, öncellerden
bazılarının 25, bir kışını müminlerin de 40 gün iftarsız ve imsakiz
oruç tuttukları mervidir. Bu rivayet, oruçları birleştirip uzatmanın
caiz ve sevap olduğuna şüphe bırakmıyor. Hatta " H e r kim geceli,
gündüzlü 40 gün oruç tutsa, gökler ve melekler âleminden kendi-
sine bir nevi kudret, yani ilâhî bazı sırlar zahir ve ayan olur." diyen-
ler de vardır.
Peygamberi Görmek
Bazı kimseler uykularında Resuli Ekrcıııi görürler. Ve müşahede
ettikleri suretin gerçekten Peygamberin sureti olduğunu sanırlar.
1 Ialbuki rüya sahibinin gördüğü şey yine kendisidir. O günlerde her
hangi bir sebepten dolayı Peygambcr'le ilgilendiğinden kendi ruhu
Resul'ün kıyafetine girerek uykuda kendisine görünmüştür.
Uyuyan kişinin rüya âleminde gördüğü sair suretler de hep bu
kabildendir.
Bir adam uyanıklık halinde her kiminle ilgilenir veya hangi şey île
uğraşırsa, uyku halinde iken ruhu alâkalandığı kimsenin veya şeyin
suretine girer ve kendisine görünür. Mâna âleminde bazen de
kendi durumu rüya sahibine ayan olur.
Bu hususta arif ile arif olmayan arasındaki farklardan birisi, bun-
ların "Ba'derrbbi, Kablerrabbi" yani "Rab'dan sonra ve Rab'dan
önce" keyfiyetlerindcki ayrılıklarıydı. Arif her fiili bizzat kendisine,
arif olmayan ise ilkin Allah'a, sonra şahsına isnat eder.
Tek Varlık Nişaneleri
Bir gün odamda yalnız oturmuş, başımı murakabeye salmıştım.
O esnada vücudumda bir sıcaklık duydum. Yanan bir tahtanın
yatırdığını andıran bir sesin içimden çıkmakta olduğunu işittim.
Bunun ardınca karşımda kırmızıya yakın bir renk gördüm.
Vaktaki eski halime döndüm. Ocakta tutuşan bir odun parçasının
mâna âleminde gördüğüm alev gibi parladığını ve işittiğim ses gibi
bir çatırdı çıkardığını müşahede etlini. Bunun üzerine murakabe
halinde nefsimde görünen şeyin ondan ibaret bulunduğunu ve
ocaktaki odundan çıkan çatırtının benim sesimle, yanan şeyin çek-
tiği ıstırabın benim rahatsızlığımla, yükselen kırmızı alevin de
gördüğüm renkle bir olduğunu bildim. Ve hükmettim ki, hakikatte
insan ile sair şeyler arasında hiç bir fark yoktur. Hepsi tek varlık
içindedir.
Ebu Bekir-us Sıddîk "Hiçbir şey görmedim ki, ondan evvel
Allah'ı görmeyeyim." demiştir. Bu söz, kendisinin kalbini, nefsini
ve gördüğü her şeyi haktan ibaret bildiğini izah eder. "Hiçbir şey
görmedim ki, onda Allah'ın sıfatını görmeyeyim." diyen Osman,
Her nereye baksa ilkin o şeyi, sonra Allah'ı gördüğünü itiraf etmiş
oluyor.
Yine bir gün odamda oturuyordum. Hava çok bulutluydu. Güneş
hiç görünmüyordu. Vakti bir türlü tâyin edemedim. Ansızın ikindi
ezanının okunduğunu kalbimle duyar gibi oldum. O anda ezaA ses-
lerini kulağımla da işittim. "Lâ ya'lemülgaybe illâ hû." Gaybi bilen
ancak " O " olduğundan kendimin " 0 " n d a n başka olmadığımı bu
hâdisenin delaletiyle de anladım.
Keza arada sırada nefsimde çok kuvvetli bir hareket, âdeta hızlı
bir yürüyüş hissederim. H e m de bunu yalnız işitme kuvvetimle
değil, bütün güçlerim ve uzuvlarım ile duyarım. Bu da tek varlığın
hakikatine delalet eder.
Bu sırların benim tarafımdan ortaya konması yine Allah'ın işidir.
Cenabı Hak "Allah bir Nebi veya Velinin araya girmesi ile halkın
doğru yolu bulmasını dileyince elbette vâki olur. O n u n men'ine hiç
kimse kadir olamaz." buyurmuştur. Tespit ettiğimiz vakıalar o âyeti
kerimenin işaretlerinden olsa gerektir. Diğer bir âyet de bunu
takviye eder: "Kâfirler iyi görmeseler de Cenabı Hak onun nurunu
tamamlar."
Ruh
Cesedi örgüleyen cüzlerin işlemesi ile bedende görünen ve ceset
aletleri marifetiyle hareket ve fiillerin bedenden çıkmasına sebep
olan keyfiyete ruh adı verilmiştir.
Filozoflar ve kelamcıların dediklerine göre, bu tarife giren ruh
cesetten sonra hadistir.
Halbuki rüya âlemi vasıtası ile beden suretini imsileyen şeye de
ruh denildiği ve ruhun bir maye, bir nur cevherinden ibaret bulun-
duğu düşünülürse, cesetten iki mertebe önce tahaddüs etmiş
olduğunu kabul etmemiz lâzım gelir. Çünkü rüya âlemi bedenden
bir mertebe evveldir. Vc onun suretidir. Ruhlar âlemi ise rüya âle-
minden bir mertebe daha öncedir. O itibarla ruhun cesetten iki
mertebe evvel hudus eylemiş bulunduğuna şüphe kalmaz.
"Ruhlar cesetlerden 2000 yıl önce yaratıldı" hadîs-i şerifi de aynı
mânadadır. Buradaki "2000" kelimesi "2 mertebe" mânasınadır.
Zamanın taksimi insanların isteğine tâbidir. Bu iki mertebeden her
biri Hazreti Peygambere bin yıl suretinde görünmüş, o da aynı şek-
ilde haber vermiştir. lâbiri ise bizim dediğimiz veçhiledir. Bu tâbir-
den gaflet eyleme.
Resuli I kreme zahir olan şeyler hep görünen ve hissedilen
suretlerde zuhur etmiştir. O gibi mânalar ise tefsir edilmeğe muh-
taçtır. Cahiller bunlardaki maksadı bilemediklerinden- zahirleri
üzere anlamışlardır. Lakin Allah'a gönül bağlıyan kâmiller onları
açıklamaktan geri durmazlar.
Bu sözlerimize karşı eğer "Peygamber bunları niçin aydınlat-
mayıp da olduğu gibi bıraktı?" denilirse, şöyle cevap veririz:
Zamanını gereği böyle idi. Resülullâh o devirde bunları yormağa
mezun bulunmadığı için tâbir etmemiştir. Fakat şimdi aıtık onları
tefsir etmekte ve asıl mânalarını bulup çıkarmakta hiçbir mahzur
kalmamıştır.
Nc hakikati anlamaya uğraşmak vc ne de âlimlerden öğrenmek
kabiliyetine malik olmayan bu gafillere ne denir? Birtakım cahiller
karşısında kalıp da onları dalâlet vadisinden ayıramayan ve başka
bir dalâlette kalmamaları için hiç bir tenbihde bulunamayan kemal
sahiplerine acınır. Ey kör ve bedbaht insanlar, size ne oldu ki, zikir
ehline inanmıyorsunuz?
Söylediklerimizden Kur'anın ve hadîslerin zahirî mânalarını
inkâra kalkıştığımız anlaşılmasın. Cenâb-i Peygamber "înne
lilkur'âni zahren vc batnen..." demiştir. Bir âyet ve hadîsin iç
mânası hakkında bir şey söylersek, muradımız dış mânasını
yadısamak değildir. Biz yedi dereceye kadar olan bütün mânaları
ve içi ile dışı kendimizde birleştirmişiz. İndimizde Kur'an ve hadîs
her cihetten haktır. Yalnız esası bilmek gerek.
/
Gayp İşleri
Gayp işleri, bazen ayan olur.gözle görülen ve el ile tutulan
suretlerde ayan olur.
Bir gün uyanıklık ile uyku hali arasında bulunduğum bir sırada
karşımda bir suret göründü. Söylediği bir çok şeylerden yalnız
"Bana rağbet edeni haktan uzaklaştırırım." sözünü iyice işittim.
Gözlerimi açıp bunun rüya olduğunu anlayınca, gördüğüm şekli
dünya ile tâbir eyledim.
Yine aynı halde olduğum başka bir zamanda da ruhumu gördüm.
Etrafıma güneşten daha parlak ışıklar ve yaltırıklar saçıyordu.
Derhal aklım gitti ve kendimden geçtim. Sevincimden ağlamak
istiyordum. Müınkıııı olmadı. Bu esnada birisi bana "Dünya ile
ahiret beynindeki fark gençlik ile ihtiyarlık arasındaki başkalık
gibidir." dedi. Yahut ki bu söz kendiliğinden kalbime doğdu.
Hakikatte genç zaman ile ihtiyar olduğu gibi, dünya denilen şeyde
zaman ile değişerek ahiret olabilir.
Bir gün de odamda bir tarafa yaslanmıştım. Hafif bir uykuya
dalmışım. Bu vaziyette iken bütün varlıkların Allah'tan ibaret
olduğunu gözümle gördüm. Vc dilimin "Enellahü", "Beıı Allahım"
diye seslendiğini kulağımla işittim. Demek ki, bütün âlem haktan
ibaret olunca, benim dilim de Allah'ın lisanı olmuş ve onunla tekel-
lüm etmiştir. O anlarda içimde hisseylcdiğim bayıltıcı zevk ve
lezzeti hâlâ ararım.
Ruhun Beslenmesi
İnsan, ruh ile bedenin birleşmesinden mürekkeptir. Bunlardan
her birinin gıdaya, rahat ve nimete ihtiyacı vardır. Bir kimse
bedeninin beslenmesi için yenilecek ve içilecek şeyler tedarikine
çalıştığı gibi, ruhunun gıdasını da hazırlamak zorundadır. Hatta
akıllı olan, ruhunun ihtiyaçlarını daha çok düşünür. Çünkü her
hangi bir kişi ccsediyle değil, ruhu ile insandır. Ruhunun gıdasını
tedarike çalışmayan adam yoksun kalır. Ve hayatta iken ölmüşlerin
sırasına girer.
Şeyhlere Sevgi
Cenabı Peygamber "Dünyanızın günlerinde Allah'ın üfürümleri
vardır. Bu üfürümleri anlayınız." demiş. Buradaki " Ü f ü r ü m l e r "
kelimesi kâmil mürşitlere işarettir. Diğer bir hadiste de "Bir ulusa
sevgi gösteren o ulustandır." denilmiş.
Şimdi bu hadîslerden sonra, kendi izahatımıza geçelim: Bir şey
diğer bir şeye yaklaşınca, onun hükmüne geçer. Seven, sevilenin
gönül ve candan en yakınıdır. Görülmez ıııi ki, geceyle gündüz
yekdiğerine yanaşınca, birbirinin hükmünü alırlar. Akşamın ala-
cakaranlığı gündüzün geceye ve tanyerinin ağarması gecenin
gündüze bir miktar tâbi olmasıdır. Bu müddetler meyledilen
tarafın hükmündedir. Nitekim bir yana doğru yürüyen şey o yere
varmış ve oraya katılmış sayılır.
Tasavvufçu Ne Yapar?
Sofî, geçmişi düşünüp eseflenmediği gibi, geleceği de asla göz
önüne getirmez. Bütün vakitlerini yönelime, içirti arılamağa ve
haline uygun şeyler düşünmeğe sarfeder.
Tasavvufçu, hiçbir yol tutmaz, Bir türlü ibadette bilmez. O n u n
için hepsi birdir. Her vakit hakka uyar. Haktan başka hiçbir şeye
bakmaz. Bazen gönül hoşluğu için halk ile uğraşırsa da, gerek o
sırada, gerek sair zamanlarda hep hak ile meşgul olur. H e r ne
kadar şu iki çeşit iştigal arasında bir karşıtlık bulunursa da, bu
ancak görünüş cihetindendir.
Kısacası: Sofî, zaman adamıdır.
f
Zındıklarına
Tarikata giren bir kimse, dinsizlik mertebesine varıp o kapıyı
geçmedikten sonra tam Müslüman olmaz. Bu mertebe iki İslam
arasında bir berzahtır. O r a d a kalan bir yolcu zındıklaşır.
Bu duraktan Allaha sığınırız. Ben de o yere ulaştım. Hattâ
epeyce bir zaman da orada kaldım. Nihayet Hakk'ın yardımı ile bu
tehlikeli geçidi atlıyarak selâmete çıktım.
İki Vakıa
Miiridlerimizden bir kaç kişiyi bizim bağa bekçi koymuştum. Bir
gün bunlardan birisi yanıma geldi. Şunları söyledi:
- Geçenlerde bir çocuğun bağa girdiğini ve bir ağaçtan yemiş
koparmak üzre olduğunu gördük. Bir arkadaşımız çocuğu dışarı
çıkarmağa gitti. Ve ona hafifçe bir tokat vurdu. Bilmem neden, bu
şamarı ben yemiş gibi oldum. O kadar ki ayakta duramayıp derhal
yerlere yuvarlandım. Tokadı yiyen tanımadığım bir başkası olduğu
ve onun ile aramızda tahminen yüz metre kadar bir mesafe bulun-
duğu halde, benim çocuktan daha ziyade müteessir oluşuma hâlâ
hayret ederim.
Müridimiz bu olayda bir gariplik bulmuştur. Halbuki sona eren-
lere ve hatta ortadakilere göre, o gibi şeylerde hiçbir gariplik yok-
tur.
Ara sıra bizi ziyaret eden tüccardan genç bir dostumuza görünen
bir olay da aynı cinsdendir. O zat da gördüğünü şöylece anlatmıştır:
- Bir gece odamda uyuyordum. Birisi beni uyandırdı. Yatağımın
üzerine oturdum. Ve bu adama bakakaldım. Yüzünde nurlar
parıldıyordu. Bu nur ne hoş ve gönül alıcı idi. Bildiğimiz ışıkların
hiç birisine benzemiyordu. O zat bir şey söylemeksizin bir müddet
karşımda durdu. Sonra birdebire kayıp oldu. Odanın aydınlığı da
derhal söndü, ikinci ve üçüncü gecelerde de aynı hal tekrarlandı.
Son defada yanında bir kişi daha bulunuyordu. Onun da yüzü
etrafa nur salardı! Ertesi sabah bu olayı sevdiklerimden bazılarına
söyledim. Bir daha da onları görmedim. Birkaç gün sonra çok ağır
bir hastalığa tutuldum ve ölüm derecesine geldim.
İnsanın Üstünlüğü
İnsandaki algıların, biliş ve tasarrufların gerek mücerredat
denilen ruhani şeylerde, gerek onların daha üstlerinde bulunması
imkânsızdır. Saltık varlık için bu kcıııalât ancak insan mertebesinde
hasıl olur. Başka mertebelerde olamaz.
İnsan, saltık varlığın sadık vc parlak bir aynasıdır. "Levlâke lev-
lâke lema halektül' eflâk.", yani "Sen olmayaydın, ben yer vc gökii
halk etmezdim" kudsî hadîsi sırf insan için söylenmiş ve melekler
dahi insana secde eylemeye memur edilmiştir.
Tüm akıl, tüm nefes ve bunların fevkindeki mertebeler insanın
vücudunda zuhur etmedikçe, insan gibi bir şeyi bilmenin ve algıla-
manın onlar için imkânı yoktur. Çünkü varlığın özü her şeyden
âridir. O n u n bir şeyi insan ayarında idrak etmesi ancak bu mertebe-
de mümkün olabilir. Gerçi gördüğümüz bütün şeyleri yapan ve
algılayan saltık varlıktır. Fakat bunlar hep ayine ve mazlıarlar vası-
tası ile oluyor.
Bunu anla, irşat olursun.
Her Şeyde O
Akıl, nefis, ruh, kalb hep saltık varlıktan ibarettir. Bunların ayrı
ayrı birer varlık sayılması her birisinin varlık mertebelerinden bir
mertebe ve mazharlarından bir mazhar olması itibariyledir.
Saltık varlık, her varlığa, her fiil vc harekete, her mertebeden
diğerine geçer. Kâh felek, kâh melek, kâh öğe, bazen maden, bazen
nebat, bazen hayvan ve bazen insan suretinde görünür. Âlemlerin
cn aşağısına iner ve en yükseğine çıkar.
. Saltık varlık, o şeydir ki, ilkin öğeler, sonra madenler şeklinde
zuhur etmiş, ondan sonra nebat, daha sonra da insan suretine
geçmiştir. Bu suretlerin asıl sahibi saltık varlıktır. O da Allah'an
ibarettir. Hatta bu suretler kamilen ortadan kalksa, vücuttan başka
bir şey kalmaz.
Mesela bir koyun yenilince insan olur. Bu inkılâp nefsin bedende
bazı tedbirler ifa etmesiyle oluir.
Bunun gibi, saltık varlık da bir cinsten diğerine, bir mertebeden
öbürüne geçmek suretiyle kül için gereken tedbirleri alır.
Hazreti Alin'in "Kalem benim, levlı benim, arş ve kürsü
bendedir." kelâmı saltık varlığın kalbten kalbe girdiğine manalı bir
işarettir.
Allah'ın Görülmesi
Cenabı Hakk'ın görülen ve hissedilen bir suret ile kendisini Veli
kullarına göstermesi ve bu yolda onların Tanrı'yı görmeleri
mümkündür. Bu da onlara bir türlü şefkat ve keramet ihsanıdır.
Şüphesiz ki, Allah istediğini yapmaya ve istediğine şu veçhile
görünmeye kadirdir.
Kuşeyriyyc risalesinin keramet faslında buna dair bazı tafsilât
vardır.
Kelebek Hikâyesi
Bir gece odamda oturuyordum. Bir kelebek geldi. Kandilin
etrafında dolaşmağa başladı. Bir kaç defa kendisini kandilin
kenarlarına çarptı. Sonunda yere düştü. Ölüp ölmediğini anlamak
için elime aldım. Her yerini inceden inceye gözden geçirdim.
Zavallı hayvanda hayattan hiçbir eser kalmamıştı. O zaman
Bayezıd-ı Bistamî'nin ölmüş bir karıncayı ncfesiyle dirilttiği hatırı-
ma geldi. Ben de temiz ve katıksız bir kalp ile bu hayvancağıza
üfürdıim. Derhal dirildi. Sanki ışığın ateşiyle kavrulan mahlûk o
değilmiş gibi uçarak gitti.
Sakın şu vakıayı hayal mahsulü sanma. Arifte Hakk'ın tecelli
ettiğini kabul eylediğimize göre, bunu da Allah'ın bir fiili olarak
bilmemiz lazım gelir.
Tabirin Sebebi
Peygamberler, uykuda olduğu gibi, uyanıklık halinde de ruhları
ile bu âlemden rüya âlemine geçer vc orada bir alay şeyler de
görürler. Bunun için onların gördükleri şeylerin bazıları tabire
muhtaç olur. Nitekim Resuli Ekrem öyle bir durumda iken müşa-
hede ettiği bir kadın suretini bizzat dünya diye tabir etmişti.
İmdi buna kıyasen bir Nebiye yine dünya içinde görünen köşk,
cennet, huri gibi şeylerin suretlerini kendilerine münasip birer
mâna ile tabir etmek ve onlar hakkında gelen âyetleri uygun
şekillere çevirmek muvafıktır. Cenabı Peygamber, Kur'anı
Kerim'in yedi dereceye kadar tefsirine izin vermiş değil midir?
Allah'ın Sıfatlan
Hak Taalâ'nın işitme, görme, dirim ve kudret gibi birçok sıfatları
vardır. Bunların hepsi mazharlarda görünmekte vc o vasıta ile
hissedilip algılanmaktadır.
Mazharlardan bir an vazgeçelim: Tanrı bizzat kendisi de bu sıfat-
ları haizdir. Fakat o sıfatlar zahirî sıfatlara benzeyişten beri, akıl ve
hayalin anlayışından çok yüksektir.
Hakk'ın sıfatları, gerek ruhani, cismani, hayvani, nebati olsun,
gerek göğe veya yere.mensup bulunsun, hep eşyada gerçekleşir. O
cümleden hayat sıfatı ile her şey dirilmekte, kelâm sıfatıyla da her
şey onu anmaktadır.
Sübânellahilvâsi': 11er şeyi geniş olan Allah'ı anar ve takdis eder-
im.
Fazla İbadet
İnsanın işitmesi, görmesi ve sair iç ve dış kuvvetleri hep Hak'tan
ibarettir. Peygamber'in bunu nafilelerle yakınlık kazananlara has
kılmasının sebebi şu olabilir: Nafile namaz ve oruçları ile uğraşıp
Hak nezdine yanaşanlar kendi kuvvetlerinin hep Hak'tan ibaret
olduğunu kesin bir bilgi ile kavradıkları ve onları yapmayanlar bu
hakikatten gafil bulundukları için kudsî hadîste "Nafilelerle bana
yaklaşanların işitmesi ve görmesi ben olurum." buyrulmus ve diğer-
leri bu hükümden istisna edilmiştir. Nasıl ki, ilmiyle amel etmeyen
âlim, bilgisiz sayılarak cahiller sırasına konulduğu gibi.
Günah İnanca Tâbidir
İtikatların birbirinden farklı oluşu, günahların ağırlık derecesini
değiştirir. Günahların büyüklük ve küçüklüğü itikada bağlıdır. Bir
asi ve günahkâra kendi inancına göre muamele edilir. Kul kısmı
ancak itikadı ile muaheze olunur. Nitekim "Ene inde zanni abdî
bî..." kudsî hadîsi bu mânayı tazammum eder. Cenabı Hak,
Peygamber'in lisanı ile "Ben kulumun zannı indindeyim." buyuruy-
or.

Acı ve sızı, nimet ve rahat, aşağı ve yukarı dereceler de inanca
bağlıdır. H e p o Kökten dallanırlar. Bazı kimselerin kederlenme-
sine ve cehennemlik olmasına sebep olan bir fiil, diğer bazılarının
sini ve cennetlik olmasını gerektirir sevinmesini ve cennetlik
olmasını gerektirir.
Rüya dahi böyledir. Düş, görenin itikadı cihetinden farkeder.
Aynı rüya bir Müslüman için iyi, bir Hıristiyan için fena olabilir.
Bunun tersi de birdir.
Tanrı İle Söyleşme
(S 10 yılında safer ayı gecelerinden birisinde şiddetli bir hastalığa
tutuldum. O kadar ki hayatımdan ümidim kalmadı. Her şeyden vaz
geçerek I lakka yöneldim. Gönlümden "Yâ Rab, bu hastalıkla beni
götürecek misin?" diye sordum. Bunun üzerine hiç bir suret
gömleksizin Tann'nın "Ben seni bu hastalıktan kurtaracağım."
dediğini işittim. Hemen kendime geldim. Vücudumda rahatsızlık
ve ıstıraptan hiç bir eser kalmadı. Ferahla yataktan kalkıp yerime
oturdum. Ve hüveşşâfi: Şifa verici O'dur.
Fikir Ve Keşif
Aklın bir şeyi algılaması iki suretledir: Ya görme ve düşünme,
yahut kalp gözü ve keşif yoluyla.
Aklın fikir ve nazar üzerine dayanan tarafına fazla güvenmek
doğru değildir. Görüş ve düşünüşe vehim ve hayal çok karışır. Bir
insan bütün iştigalini fikir ve nazar cihetine hasrederse, vehim ve
hayalin kendisine sataşmasından kurtulamaz ve eşyanın hakikatini
bir türlü keşfedemez.
Kelâmcılann bir meseleyi akıl nazarı ile hal edip, bunun üzerinde
bir müddet karar kıldıktan sonra, yanlış olduğunu anlayarak,
ondan dönmeleri bu yolun pek de doğru olmadığını göstermekte-
dir.
İkinci yol ise daha sağlamdır. Yanıltması ve şaşırtması yoktur.
Ancak diğerinden çok güçtür. Çünkü bunda içini arılamak, Hakk'a
yönelmek, Peygamberlere tâbi olmak lazımdır, O zaman akıl kalp
ve gönül ile birleşir. Zihinde mânevi bir ışık, keşif anıklığı peyda
olur. Ve her hakikat açık va ayan görünür.
Yine Bir Rüya
Bir gece mâna âleminde bir iki yıldıza güya elimi değdirdim. Ve
bunların gökten ayrı birer şey olmadıklarını görür gibi oldum.
Aynı halde iken hatırıma şu geldi: Tavus kuşunıııi tüyündeki
parıltılar başlı başına birer şey değildir. Kanadın ciizlerindendir.
Yalnız renk itibariyle diğer kısımlardan farklıdır. Bazı elmanın da
bir tarafı kırmızı, sair yerleri beyaz. olur. Bununla beraber elma
birdir. Renklerin ayrılığı bu cüzlerin elmadan ayrı sayılmasına
sebep olamaz.
O âlemi terk etmeden bana öyle geldi ki, yıldızların da göğe nis-
petle böyle olmasına hiçbir mâni yoktur. Onların da başlı başına
birer şey olmaması, ancak beyazlık ve kırmızılık gibi renklerle
semanın diğer cüzlerinden ayrılmış bulunması muhtemeldir.
Dünya Ve Ahiret
Dünya ve ahiret, birbirinin mukabilidir. Her şeyin başlangıcına
"Dünya", sonuna da "Ahiret" denilir. Meselâ zina, rakı ve şarap
gibi şeylerle ilk önce tatlı bir lezzet hasıl olur. Fakat bu sevincin
ardından insana bir rezalet ve pcşimanlık gelir. İşte o lezzete
"Dünya", o pişmanlığa da "Ahiret" denir. Halbuki bunların her
ikisi de bu âlemde vâki olmaktadır. Bütün işleri ve onları takip eden
neticeleri buna kıyas edebilirsin.
İki Rüya Daha
Hicrî 818. yılının 6. ayının l l ' i n e rastlayan bir Perşembe
gecesinde Muhyiddin-i Arabi'yi rüyamda gördüm. Bana "Şeytanı
dünyadan attım. Şimdi yalnız bazı eserleri kalmıştır." dedi. Yine
uyku halinde bunu ashabımdan birkaçına söyledim ve münasip
zamanda hatırıma getirmelerini tenbih ettim.
Bu rüyamın mânası açıktır: Şeytan insandaki vehim ve hayal
kuvvetine, Şcyh-ııl Hkber'iıı onu dünyadan çıkarmış olması birçok
kıymetli kitapları ile tcvhid ilmini herkese yaymış bulunmasına,
şeytandan bazı eserlerin kalması da vehim ve hayalin bazı kimsel-
erde hâlâ hüküm sürmekte olduğuna işarettir.
O sıralarda Muhyiddin ı Arabi'nin "Fiisûs-ul Hikenı" adlı eserini
okumakta bulunuşum, bu rüyanın tembih olarak bana görünme.-
siııe sebep alsa gerektir.
Yine bir gün mâna âleminde tanımadığım birisinin fcrahlı ve çok
güzel bir bahçede Allah'ı anmakla meşgul olduğunu gördüm.
Uyanır uyanmaz, yanımda bir müridin zikrettiğini müşahede ettim.
O anda "Cennet bahçelerinden birine malik olmak isteyen Allah'ı
zikreylesin." hadîs-i şerifi aklıma geldi. Uykuda gördüğüm vakıa,
bence bu hakikati teyit etmiş oldu.
Zikrin Faydalan
Allah'ı çok anmak bütün kemalâtın anahtarıdır. Çünkü
kemalâtın cümlesi Allah'tandır. Kemal edinmek yakınlık ile, yakın-
lık da muhabbet ile, muhabbet ise zikre devam etmekle husul
bulur. "Bir kimse sevdiği şeyi çok anar." hadîsi buna işarettir. Çok
anmak sevgi verir ve muhabbet yakınlık getirir.
Allah'ı sevmenin zikirden başka yolu yoktur. Tanrı gözle görüle-
mez ki, o suretle onu sevelim. Eğer gönlümüz de başka şeylerle
meşgulse, Hakkı algılamaya ve sevmeye hiç de imkân kalmaz.
Bunun içindir ki, yola girenin ilkte Allah'la münasebet peyda
etmesi kolay olmaz. "Allah'ı çok zikirle zikredin." âyetinde göster-
ildiği üzere, bu ancak Cenabı Hakk'ı hatırlamak ve daima imgele-
mekle mümkündür.
Bir insan zikre devam edince, zikir onun kalbine, gönlüne ve cis-
minin her zerresine nüfuz eder. İçinde Hakk'a karşı sevgi kayna-
mağa ve zikirde zevk ve lezzet bulmağa başlar. Zikirdeıj hoşlanmak
sevginin arttığına, o da zikir edenin istidadına göre rahmet
kapılarının açılmasına ve mânevi bahtiyarlığa alâmettir.
Cenabı Peygamber "Cennetin kapısı üzerinde Lâ ilahe illallah
yazılıdır." buyurmuştur. Bundan da anlaşılır ki, zikirsiz Allah
algılanamaz ve cennete de girilemez.
Âlemin Düzeni
Bütün âlem kendisini örgütleyen cüzleriyle birlikte sapasağlam
bir insan gibidir. Ucu bucağı bulunmayan bu boşluk içindeki büyük
ve küçük her hangi bir şeyin diğerlerine çok kuvvetli bir bağlantısı
ve hafifsenemcyecek bir çok tesirleri vardır. Bu âlemin düzenine
sebep olan şey, onun bu rabıtalı hal üzere kurulmuş olmasıdır.
"Yer, gök ve diğer yıldızlar bulundukları derecelerden biraz yük-
selse ve yahut ki bir miktar alçalsalar kâinatın düzeni mutlaka'
bozulur." diyenler çok doğru söylemiştir.
Her Şeyde İki Cihet
Evet, her şeyde iki cihet vardır: Birisi güzellik, diğeri çirkinlik.
Tanrı, eğer bir kuluna bir işi işletmek isterse, ona bu işin güzellik
cihetini ve şayet o fiili yaptırmamak arzusunda bulunursa çirkinlik
tarafını gösterir. Kul da ona göre hareket eder.
 Her şeyin böyle iki cihetli olması hiç de garip bir şey değildir.
Âlemin her zerresinde birbirine zıt şeyler bulunduğu görülmüyor
mu? Cenabı Hak buna kadir olduktan başka, bu ayrıca büyük bir
asla da dayanmaktadır. Allah, cemal vc celâl sıfatları ile her
t
zerrede tecelli eyler. Ve her şey bu iki sıfatın eserlerini taşımak-
tadır.

Açıklama

V
süre
aridatı tercüme ederken, Arapça metnini esas tutmakla
beraber Kütahyalı Abdullah'ın ve meşrutiyet devrinde bir
şeyhlik meşihat makamında bulunan yüksek bir
mutasavvıfımızın tercümelerinden de istifade ettik. Onlardan başda,
kendi zevkimizi, tasavvuftaki bilgi ve anlayışımızı kamilen harcadık.
Vc bu kıymetli eseri her kesin anlayabilmesi içiıı, açıkça ve sâf
Türkçe ile nakletmeye çok özendik. Böylece okuduğunuz tercüme
meydana geldi.
Ancak mevzu pek derin ve şaşırtıcı olduğundan belki yine anlaşıl-
mayacak yerleri kalmış olabilir. Çünkü bu biraz da zevk ve istidat
işidir. Bununla beraber rehbersiz bir sokağı bile bulmak mümkün
değil iken, hak vc hakikat yoluna delilsiz kavuşmak tabiatıyla kolay
olamaz. O sebepten aşağıdaki izahat ile de bu tercümeyi daha çok
aydınlatmaya çalıştık.
* * *
 Jeoloji âlimlerinin hesabına göre, bizim bildiğimiz hayat 6 milyon
yıl önce başlamış ve bunun ardından insan nesli yer yüzünde görün-
müştür. O zamandan bugüne kadar insanların aklını ve ruhunu en
çok meşgul eden şey, Allah'ın varlığı veya yokluğudur. Âde-
moğullarının bir kısmı onun yokluğuna, bir kısmı ise varlığına iman
eylemişlerdir.
Tanrının yokluğuna kail olan "athee'ler" (ateistler) şöyle düşün-
müşlerdir:
Âlem iki sebeple vücut bulmuştur: Biri boşluğu dolduran ve bütün
cisimlere nüfuz eden "esîr"dir ki, buna madde "matiere" de denilir
(Esir: E vrcni dolduran vc bütün cis,nılerc nüfuz eden; fizikçilere
ışık, ısı ve elektrik gibi şeyleri nakletme aracı olduğu varsayılan,
tartısız, elastiki ve akıcı hafif bir cisim. Kelime Rumcadan Arapçaya
geçmiştir. Yayıncının notu.) Diğeri esir parçalarının hareketlerinden
ibaret bulunan kuvvettir. Bu hareketlerin hariçte bir dayanağı yok-
tur. Sebebi ancak kendisidir. Esir cüzleri doğal hareketleri esnasın-
da yerçekimi kanunu gereğiyle toplanıp su buharı halinde bir küre
vücuda gelmiş, merkezi etrafında devir ve harekete başlamış ve
Güneş teşekkül etmiştir. Yerküre ve yıldızlar ondan kopmuştur. Arz
küresi yavaş yavaş soğumuş, kabuk bağlamış ve devam eden hareket
nedeniyle kâinatın maddi parçalarının toplanmasından bazı unsurlar
peyda olmuş, onlardan da madenler, bilkiler, hayvanlar ve nihayet
insanlar meydana gelmiştir.
Bu fikirler üç esasa dayanıyor:
1. Esir kadimdir. Onun aslından olan hareket de kadimdir. Bunlar
arasında ezelen vc ebeden yakınlaşma ve uzaklaşma vardır.
Birbirlerinden ayrılmaları caiz değildir.
2. Yıldızlar, Yerküre vc diğer varlıklar maddeden çeşitlenerek,
sonradan oluşmuş, bunlardan hayvan cinsleri diğerlerinden, insanlar
da diğer hayvanlardan sonra vücut bulmuştur.
3. Kâinat ezelî hareketlerden meydana gelmiştir. Bunda hiçbir
şeyin tesiri, irade ve ihtiyarı yoktur. Ancak sebebin sonucu icap ve
iktiza ettirmesi kabilindendir. Yalnız tabiat kanunlarının dahliyle
âlem vücuda gelmiştir. Şu halde âlem amaç; madde ile hareket
sebeptir.
Allah'ın varlığına inanan "Theiste"ler (teistler) de şu kanaatte-
dirler:
Hiçbir şey gayesinden ayrılamaz. 1 langi şeyin gayesi kadim veya
hadis olursa, o şeyin de kadim veya hadis olması lâzım gelir. Gayesi
kadim olan bir şeyin olaylar sırasında bulunması tasavvur ve
tahayyül olunamaz. Misal olarak hareketin zamanen gecikmesine
izin verilse, amacın o zamana kadar hareketsiz kalması gerekir ki,
Nedensellik (Causalite) kanunu buna müsait değildir. Çünkü amaç
ile hareket arasında ilişki zaruridir. Bundan dolayı kadim bir gayeyle
sonradan meydana gelmiş malûllerin nispet edilmesi aklen bâtıldır.
Eğer kâinatın gayesi kadim olan maddenin ezelî hareketleri olsaydı,
şu malûl değişikliklerin de kadim olması icap ederdi. Halbuki yine
materyalistler bütün cisimlerin sonradan vücut bulduğunu beyan
ederler.
Maddecilik mesleği maddenin iyice tanınmaya başlandığı günden
beri eski itibarını kayıp etmiştir. Çiiııkü madde dayanç olabilecek
kuvveti haiz görünmüyor. Cisimler göze görünmeyen milyarlarca
zerrelerden müteşekkildir. O küçücük zerreler birbirine dokunmak-
sızın yekdiğeri etrafında daimî surette döner dururlar. Vc bunlar
bizzat kuvvet merkezi sayılır. O halde madde ilerdedir? Madde
denilen şey kudret altında ezilmektedir '.
Bu fikri başka şekilde de açıklayabiliriz: Cisimlerin her biri dön-
mekte olan ve esîr girdaplarından teşekkül etmiş olmaları muhtemel
bulunan bir takım küçük cüzlerin kümesinden terekküp eden
Atomların toplanması ile teşekkül eder. Bu zerreler kendi hızların-
dan büyük bir kuvvet kazanır. Dengelerinin bozulması şekline göre
ışık, ısı, elektrik vesaire tevlit ederler. Maddenin oluşumu yalnız
unsurlarının hareketteki sürati sayesinde husule gelir. Bu hareket
gecikecek olsa, madde hiçbir eser bırakmaksızın esirin içinde
mahvolur gider. Bize sabit ve sakin görünen madde ancak eczasının
devir ve hareket sürati sebebiyle mevcuttur. Hızla dönen, dolaşan
bir cevher olması bakımından ona doğrudan doğruya bir kuvvet veya
kuvvetin özgü bir şekli nazarıyla da bakılabilir. I lasılı madde esir gir-
daplarının hareketlerinin neticesi olarak metanetlerinin husulüne
kâfi bir dereccde sürat kazandığı zaman doğar. Hızın gevşcmesiyle
ihtiyarlar. Eczası hareketlerini kaybedince artık mevcut olamaz 2.
Evrende sırf mekanik hakikatlerin hüküm sürdüğünü, olaylarda
yalnız "Hareketlerdin göze çarptığını iddia edenlerin nazariyesi de
boşa çıktı. Mckanikçilere göre, bütün evreni dolduran elâstikî,
mihaniki bir vasat kocaman bir makine olan âlemi içine alıyor,
buradaki mihaniki tesirleri bir taraftan bir tarafa naklediyor, kâinat-
ta her şey, madde dalgaları, kudret dalgaları, nihayeti olmayan bu
jelatini kütlenin, bu mekanik esirin içinde doğup çırpınıyor Modern
fizik, uzun yıllar süren çetin tecrübelerle bu elâstikî vasatı pek çok
araştırdı. Fakat öyle bir esirin varlığı hiçbir tecrübeyle meydana çık-
madı. Alemin mihaniki izahı modern ilmin tecrübe ve müşa-
hcdeleriyle uzlaşamadı. Neticede tabiatın mekanik bir kalıba
girmediği, mekanik bir şemaya uymadığı anlaşıldı.
Bugün ilim ve fen denilen şey, karına karışık, birbirine bağlantısı
olmaksızın toplanmış bilgi parçalarının toplamından ibarettir.
Bunların birçoğu tamamıyla faydasızdır. Bu bilgiler şüphe götürmez
hakikati gösterecekleri yerde, ekseriya kısa bir zamanda değişen ve
bâtıl olduğu anlaşılan birtakım zan vc faraziyeleri meydana çıkar-
maktadır. Kim ne derse desin, ilim olayların derinliğinde gizlenen
son hakikate erişmiş değildir. Platon'un meşhur misalinde belirttiği
gibi, biz hâlâ bir mağarada kapalı, sırtımız aydınlığa, yüzümüz
mağara duvarına dönük bulunuyoruz. Hakikatler aydınlıklar gibi
arkamızdadır ve bizim görebileceğimiz şeyler sadece mağara duvarı-
na vuran gölgelerdir. İlme düşen gayret bu gölgeleri okumak, bir
araya koymak, onları mümkün olan sadelikle izaha çalışmaktır.
Bilginlerden bir çoğu ilmin varabildiği hakikatlerin birtakım tasvir-
lerden veya birtakım itibarlardan ileri gitmediğini tasdikte berab-
erdirler. Birçoklarının iddiasına göre, felsefe bakımından 20.
yüzyılın göze çarpan eseri ne zamanla mekânı sımsıkı birleştiren
Rölativite nazariyesi, ne şimdilik sebebiyet kanunlarını inkâr eder
görünen Kuanta teorisi, ne de yaptığı keşiften eşyaların hiçbir vakit
göründükleri gibi olmadıkları sonucuna varan Atom tahlilleridir. 20.
yüzyılın en önemli eseri bize son hakikate erişmemiş olduğumuzu
öğretmesidir 3.
Fek eski zamanlardan şimdiye kadar gelmiş vc geçmiş birçok
mütefekkirler ilmin durakladığı yerde, tecrübe ve vakıaya değil,
akla, teamüle dayanan metafiziğin, yani ilim ötesinin başladığına ve
maddenin fevkinde daha başka bir şc niyetin (Realite) bulunduğuna
kail olmuştur.
Ancak bunlardan bazıları bu yüksek hakikatin mahiyetini anla-
mak için yine münhasıran ilmi usule dayandığından, görüşleri içten
ziyade zahire ve satha inhisar etmiştir. Çünkü Allah düşünceden
ziyade ruha ve duyguya hitap eden bir mefhumdur. Dimağ bu
mevzuu tamamıyla kavramaktan acizdir. Binaenaleyh yalnız akla
istinat eden iilûhiyet telâkkileri çok noksandır. Aklın bu kifayetsi-
zliği karşısında bâtını hislere ve ruhî tecrübelere dayanan ilimden
üstün bir keşif ilminin varlığını kabul etmek zarureti kesin ve mut-
laktır. Meydana çıkarma, insan şuurunun saltık varlıkla doğrudan
doğruya birleşme imkânını bulmaktadır. Buının usulüyle alelade
ilim vc felsefenin takip ettiği metot arasında ayrılıklar vardır. İlim ve
felsefe, aklî yollarla hakikate ermeye çalıştığı halde, keşif ilmi kalp
temizliğine, maddi meyil ve ihtiraslardan uzaklaşmaya, yüksek bir
aşk ve imana, derin bir vecit ve istiğraka dayanır. Bu iki mesleğin bir-
leştiği nokta, her ikisinin ilkte müşterek ilim kaynağından faidelen-
mesidir. Bir filozof için yüksek bir ilim lazım olduğu gibi, bir
mutasavvıfın da ilim ve irfan ocağında kemal yaşını doldurması şart-
tır. Mutasavvıf , bu mertebeye vardıktan sonra ilim perdesini yırtmak
mecburiyetinde kalır. O, artık derin bir coşku içinde kudreti derece-
sine göre hakikati apaçık seyretmek fırsatını bulmuştur.
Nitekim filozoflardan bazılarının da İşrakî (Pitagorasçı) metot ile
hakikati bulmak lüzumunu hissetmiş oldukları görülüyor. O cümle-
den Socrates ibadet yoluyla ilâhi ilhama (Revclation) mazhar olu-
nacağı kanaatinde idi. I'laton, Allah ile insan arasında vasıtasız bir
münasebetin, yani I lıcoplıanic'ııin tesis edileceğine kail, mücahede
ve mükâşefeye sahipti. Philon'a goıe insanın Cenabı Hak ile irtibat
peyda etmesi mümkündür, (ieıçi Allah miiteal olduğu için insanlar-
la münasebette bulunmak istemezse ile, sal ve teiniz ruhlarla temas
etmesini sever. Bir insanın o saffeti kazanabilmesi âlemden ve kendi
nefsinden alâkasını kesmekle kabildiı Ihınım vasıtası ise vecittir
(Extase). Platon, dua ve ibadetin başarılı neticelerine kanidir. Bu
zata göre, felsefeden maksat insan ıulumun Allah ile vasıtasız bir-
leşmesidir. Bu da coşku ve gözlem ile olur. () sayede kendisinin
birkaç defa Allah'ı gördüğünü söylemiştir. Prophyros da vecit ve
dalma âleminde üç kere Hakk'ın visaline nail olduğunu iddia
eylemiştir. Bacon, cinlere ve perilere inanacak kadar maneviyata
sahiptir. Malebranche, Rüyet-i fillâha (Vision en Dieu) âşıktın.
Allah'tan başka her şeyi terk ve ilhamla Allah'a kavuşulacağına
inanır. Onun itikadınca, Cenabı I lak bütün ruhlarla vasıtasız surette
münasebet halindedir. Allah ile olan irtibatımız sebebiyledir ki,
ruhumuz yaratılmış şeyleri görür. Bütün arzu ve heveslerimiz
Cenabı Hakk'a müteveccihtir. Çünkü yegâne saadet Hak'la bir-
leşmektir. Evrenin yaratılması Allah'ı görmek içindir. Kendimizi
sevmek de Allah'ı sevmektir. Zira o esasen bunu ister. Ve kendisi
bizdedir. Hamilton, mutlak sır huzurunda sâf ve katıksız bir iman
izhar eder.
* * * /
Dünyanın en yüce dâhisi Hazreti Muhammed (53 H.e-10 H.s)
(Salât ve selâm ona olsun.), akıl ve nakle müsteniden tedvin eylediği
dinden başka, ayrıca ıııükâşefc (Mysticisme) ilmini de ümmetine
talim kılmıştır.
İslam tasavvufu, esaslarını âyet ve hadîsten almış ve asıl itibarı ile
yabancı hiç bir kaynağa muhtaç olmamıştır. K u r a n ı Kerim, "Ve lâ
ratbin ve lâyâbisin illâ fi kitabin ııııılıil-in." âyeti kerimesinin delâleti
veçhile, dünya ve ahretin bütün sır va hakikatlerini camidir. Ancak
bunlardan bazılarının hakikî mânaları kapalı ve çok derinlerdedir.
Bunun da öyle olması halkın idrak kabiliyeti sebebiyledir.
Resûlullâh (Aleyhisselâm.), herkesin aklı derecesine göre söz söyle-
mekle mükellefti. O devirde çıplak hakikatlerin kabulüne henüz tam
bir istidat hasıl olmamıştı. Fahr-ı Kâinatın kavmini putlardan kurtar-
maya çalıştığı bir zamanda, meselâ Hak Taalâ'nın bütün eşyada
mütecelli olduğunu vazıh bir lisanla anlatmağa kalkışması elbet
maslahata muvafık olamazdı. Ebu Siifyan'a Müslüman olması teklif
edildiği vakit, bu kara cahil adamın "Eğer (Allah'tan başka Allah
yoktur." desem, bu kadar putları ne yapayım? Lât ve Menat'tan
nasıl geçeyim?" dediği ve Taif'in muhasarasında Benî Sakıf kabilesi
eşrafının "Lât" ismindeki putun üç sene müddetle hali üzere terkini
rica ettikleri malûmdur. Arabın en akıllıları dahi bu seviyede iken
daha ileriye gitmek tehlikeli olurdu. Onun için tasavvufun hususiyet-
leri yalnız aklı erenlere, yakın ve emin olanlara, bu ilim için istidat
gösterenlere açıklanmış ve onların himmetiyle ileride yayılması
temin edilmiştir. Tefsir ve tevil kapısını "İnne lil kur'ân-ı zahren ve
batnen..." hadîs-i şerhiyle iptida Hazreti Peygamber açmıştır.
 Peygamber'in "Kardeşim, Amcamın oğlu, Gözümün n u r u " dediği ve
İmam-ı Cafer-us Sadık (80-148), ccddi Ali bin Ebu Talib'in
kendisinin yetiştirdiği Ali bin Ebu Talip (Mekke 23 Fl.e.-Necef 40
Selnıan-ı Farsî'ye şöyle buyurduğunu nakleder: "Ben, her gece
H.s.) dir. Selman-ı Ffık (ö: 36 H.), Kümeyi ibni Ziyad (ö: 73 H.),
Resııli Ekrem'in ziyaretine giderdim. Ekseriya sırlara dair söyleşir
Hasan-ı Basrî (21-110 H.) bu ilmi ondan aldılar. Bunlardan ^da
ve bazı vakitler de birlikte gezerdik. O, benden başka bir kimseyi
Habib-i Acemi (ö: 120 H ) , Davud Tai (ö: 160 H.), Füzeyi bin Ayaz
esrarının mahremi bitmemiştir. Halvette bulunduğu sırada yanına
(00: 187 H ) , Ma'ruf-el Kcrhî (ö: 202 H . ) , Ebu-1 Feyz Züniın Mısrî
ancak ben girebilirdim. Cebrail ile konuştukları bile benden saklı
(180-240 Fİ.), Scriyy-es Sakatı (o: 1251 H.), Bayezıd-ı Bistamî (ö:
olmazdı. Hanesine gittiğimde yalnız bulunmak için haremlerini
261 FF), İbrahim Edhem (ö: 280 H.), İbrahim Flavvas (ö: 291 H.),
dışarıya çıkarırdı. Evimde halvet ettiğimiz zamanlarda da Fatıma ile
Cüneyd Bağdadî (ö: 298 H ) , Ebu Muhammed Ruveym-(ö: 302 H.),
çocuklarımız evde oturmazdı. Benim suallerime ondan gayrisi güç
Ebu Bekr-i Şiblî (ö: 314 H.) vasıtalarıyla sonradan gelenlere intikal
yetirmezdi. Hep mihribanlık yüzüyle cevaplar verirdi. H a r a m ve
etti. O suretle "Kitab-iil Taamıf'u yazan Kelâbadî (ö: 280 H.),
helal, emir ve nehiy, ibadet ve günah hakkında nüzul eden âyetlerin
"Kuvvet-el Ktılııb"u yazan Ebu Talib Mekkî (ö: 386 H.), "Risale-tiil
hepsini talim etmiştir. Kendisi imlâ eder, ben hattında yazardım.
Kuşeyriyye" sahibi Ebu-1 Kasını Kuşeyrî (ö: 465 H.), "İlıya-ııl Ulum"
Her âyetin zahir ve bâtın tevillerini bana ayrıca ayan eylerdi. Her ne
ve "Kiıııvau-es Sade" yazarı İmanı (îazalî gibi bilgili mutasavvıflar ve
söyledi ise tamamı halırımdadır. Asla unutmadım." \
birçok tarikat kurucuları yetişti.
Bu çok önemli beyanattan sonra, "Ben ve Ali ikimiz bir nur- * * *

danız.", "Ben ilmin şehriyim. Ali 0111111 kapısıdır.", "Yâ Ali, sen bana
Musa ve Harun yerindesin.", " H e r kim ki, Âdem'i ilminde, Nuh'u
takvasında, İbrahim'i hilmiyetinde (yumuşak huylııhık), Musa'yı
heybetinde, İsa'yı ibadetinde görmek isterse, Ali bin Ebu Talib'e
baksın." hadîslerinin iç mânası daha iyi anlaşılıyor.
Hele Ebu Hüreyre'niıı (ö: 59 H.) şu sözleri dikkati çok çekecek
mahiyettedir: "Allah'ın Resulünden iki türlü ilim hıfzettim.
Bunların birisini sizin aranızda neşreyledim. Diğerine gelince, eğer
onu neşretseydim, bu boğaz benden kesilirdi."
Ali Veliyullah'ın (Kcrrcmallahii vechehu.) torunu İmamı
Zeynelâbidin (36-95 H.) de aynı iddiayı şu yolda ifade eylemiştir:
"Nice ilim cevheri vardır ki, eğer onu söylemiş olsam, bana 'Sen puta
tapanlardansın.' denilir ve Müslüman adamlar benim kanımı helal
sayarlar, yaptıkları bu fena işi de iyi görürlerdi." 5.
Hiç şüphe yoktur ki, İslam tasavvufunun ilk mürşidi, Cenabı
Tasavvufun esası Vahdet i Vücut felsefesidir. Bu akideyle ilgili
bazı âyetleri beraberce okuyabiliriz:
"Sizi rahimlerde tasvir eden ()'dıır."
"Nefisleri ölümleri anında Allah öldürür."
"O, kullarından tövbeyi kabul eder ve sadakaları alır."
"Ektiğiniz şeyi siz 111i zer'cdcısiniz, yahut biz ıııi?"
"Bana haber veriniz; İçtiğiniz sııyıı buluttan siz mi indirdiniz,
yoksa indiren biz miyiz?"
"Kıır'an'ı okuduğumuzda kıraatini dinleyip tekrar et."
"Onları siz öldürmediniz. Allah öldiirdii. Ve attığın vakitte sen
atmadın. Allah attı."
"Sana biat edenler, hemen ancak Allah'a biat ederler. Allah'ın eli
onların ellerinin üstündedir."
"Biz insana şah damarlarından daha yakınız."
"İşlerin cümlesi ona rücu eder."
"Maşrık ve Mağrip Allah'ındır. Yüzünüzü ne tarafa çevirseniz
Allah'ın veçhi oradadır."
"Her şey yok olucudur. Ancak onun zatı ölücü değildi."
"Allah her şeyi muhittir."
"Allah göklerin ve arzın nurudur."
"Evvel ve âhir, zahir ve bâtın O dur."
"Ben âdemi ruhumdan ülürdüm."
"Sanır mısınız ki, Hak liıalâ si/i abes yere yarattı ve geri ona
gelmez mi siniz?"
"Âfaktaki nişanlat biaynihi senin nefsinde de vardır. Her kim ki o
nişanları nefsinde buldu. Allahı bildi."
Kur'anı Kcrim'de vahdet vücuda delâlet eden daha bir çok âyetler
bulunduğu halde, aleyhde sayılabilecek topu topu üç âyet vardır:
1. "Allah arş üzerine üstüva elli."
2. "İyi sözler ona yükselir."
3. "Gökte olan Allah'ın sizi yere gcçirmeyeceğinden emin mi
oldunuz?"
Bunlar müteşâbihât çeşidinden oldukları için tevile muhtaçtırlar.
Kast edilen gaye, Allah'ı putlardan berileyip yükseklere çıkarmaktır.
Fakat ilk İslam âlimleri zahiri mânadan başka hiçbir şey kabul
etmediklerinden Allah'ın arş üstünde bulunduğuna kail olmuşlardır.
Bilhassa Müşebbithe fırkası Cenabı Hakka cihet ve mekân isbat
etmekte çok ileriye gitmiştir. Şeyhülislam İbn-i Teymiyye (ö: 728
H ) , Muhyiddin-i Arabi'nin bu en büyük muhalif ve muarızı, her
eserinde Allah'ın arş üzerinde oturup mahlûklarını hıfz ve onlara
nezaret eylediğini ispata çalışmaktadır.
Bu itikadın butlanı zahirdir: Kâinatın vaziyeti katiyen buna teva-
fuk etmemektedir. Her şeyden sarfınazar, arz küresi her yirmydört
saat zarfında kendi mihveri üzerinde bir devir yapmakta olduğun-
dan ulvi addedilen cihet insanlara nispetle sabit kalamaz.
Mu'tezile, Cahmiye, Haruriye fırkaları âyeti kerimedeki (üstüva)
kelimesinin (üzerine çıkıp oturmak) mânasında olmadığına, burada
(kaplamak, istilâ etmek) anlamına geldiğine kanidirler. Ve Allah'ı
mekândan tenzih ederler. Sonradan yetişen âlimler de, Allah'ın
mekândan münezzeh olduğuna inanmışlardır. Ve akait kitaplarına
da o yolda geçmiştir.
Tasavvufçulara göre, Cenabı Hak özgii bir mekânda değildir.
Bununla beraber her şey onun vücudu ile kaim olduğundan her
mekânda mevcuttur. Gerçi ulemadan bazıları da "Allah her yerde
hazırdır." diyorlarsa da onlar Tanrı'nııı her şeyde zatı ve vücudu ile
değil, ilmi ile hazır bulunduğuna inanmışlardır.
* * *
Tasavvuf bakımından hakiki vücut birdir. Bütün kayıtlardan
azadedir. Ve bu haldeyken zatı anlaşılmayan bir sırdır. Çünkü mut-
lak bir şeyi tasavvur etmenin imkânı yoktur. Tasavvur kaydı mucip-
tir. Ne kadar zihnimizi yorsak, Allah yine anlayışımızın dışında kalır.
Ne söylesek onu tamamıyla tarif etmiş olmayız. Mislinin bulun-
mayışı ve sonsuz oluşu künhünün idrakine mânidir. Akil ancak sonu
olan olan şeyi kavrayabilir. Gayri mütenahiyi algılamak için onun
mütenahi olması lâzım gelir. Hak Taalânın bu mertebesi künh ve
hakikatidir. Bu mertebedeyken onun ne şekli, ne sureti, ne isim ve
sıfatı vardır. Kendisiyle beraber başka bir şey de bulunmaz. Resuli
Ekrem, Peygamber olduğu halde, "Yâ Rabbi, sen azîm-üş şanı bütün
noksanlardan tenzih ve takdis ile teşbih ederim ki, biz zatını ve
ülûhiyetinin azametini marifet vc künh ile idrak edemedik." diyerek
bu konuda aciz göstermiştir. Tasavvuf da Lâ yureften "İnconnaiss-
ablc" ileri gitmiyor. Yalnız bir işaret olmak üzere Cenabı Hakka
" H u : O " demekle iktifa ediyor. Bu felsefe Bilinmezcilik
(Agnoticisme=Agnostizm) ile birdir. Ve Ncoplatoicisme'den (Yeni
Platonculuk) garp felsefesine de intikal etmiştir.
Bununla beraber Cenabı Hakk'ın zatî hakikatim tamamıyla idrak
edemesek dahi, anlıyoruz ki, her şeyin sebebi O dur. Bütün varlıklar
mutlak vücudun imkânsızlığını açığa vurmaktadır. Hakikatte zaman
vc mekân, ruh vc ınadde henüz tecelli bulmadan ezelî kudret Amâ
âlemi (Le monde de La nebulasite) denilen kendi âleminde gizliydi.
Resuli Ekrem'e sormuşlar: " M a h l û k a t yaratılma/dan evvel
Rabbimiz neredeydi?" Şu cevabı vermiş: "Üzerinde ve altında hava
olmayan amâ da idi." Ancak hakiki bir mevcudun ıııahz-ı ademi
kabul etmediği gibi, ilelebet bilinmemeye dc tahammül edemeye-
ceği aşikârdır.
Nitekim Cenabı Hakk'ın zatî meyil ve icabı, kendisinin yok olmak-
tan var olmaya, ehadiyetten vâhidiyete, yani bilinmemekten bilinm-
eye geçmesini mucip olmuştur. Saltık varlık, her şeyi üzerinde
toplamış olduğuna göre, mutlak kemâldir. Öyle olunca da aynı
zamada mutlak cemaldir. Bu ise gizli kalamaz. Onun şanı kendisini
izhar etmektir. Cemal, aşkı gerektirir. Onsuz olmaz. Ezelî kudret
hüsün ve aşkı nefsinde bulmuş ve kendi kendisine âşık olmuştur.
Âşık olmak tabiatıyla görmeği, görmek de tanımağı ıııüstclzimdir.
Saltık vücut, kendisini görmek için, zıddı olan mutlak ademi âyine
gibi telâkki etmiş ve ikisinin tekabülünden bu mevcudat tekevvün
eylemiştir. Çüııkü "Her şey zıddı ile inkişaf eder."
Tekvin (Cosmogenie) nazariyesi şöylecc de izalı olunmaktadır:
Mutlak cemal, tokgözlülüğü terk edip aşk üfüriîğüylc çalkalanınca,
zuhur mertebeleri tecelli etti. Sabit aynler, misal ve emir, mülk ve
halk gibi birçok âlemler meydana geldi. Bunlar yoktan hasıl
olmamıştır. Evvelce zatta gizlenmişti. Zatın iktizası ve inkılâbı ile
vücut bulmuştur. Hiçbir şey yoktan var olmaz. Ancak suret değişiy-
or. Meselâ hava suya, kara, buza dönüştüğü gibi esasta hepsi birdir.
İnkılâp ile türlü türlü görünür. H e r şeyin vücudu Hak'la kaimdir.
Her mevcudun hakikati ilm-i ilâhîde onun oluşması nisbetinden
ibarettir ki, buna sabit aynler veya mahiyet denilir. Sabit aynler, her
mevcudun ezeli ilimdeki kaçınılmaz suretidir. O mevcudun geçire-
ceği iç yüz istihalelerini, tabii gelişmeleri idare eden o aynlerdir. Bu
aynlerin varlıkla münasebetleri ancak bâtınî varlıklarıyla bulunuyor.
Sabit aynleri Cenabı Hak mutlak gayb âleminde iken, evrent, insan
ve hiçbir şey yaratılmadan mazharları için tasavvur etmiştir. Her
mevcut sabit ayninin sınırından hariç hiçbir şey yapamaz. Çünkü
sabit aynler her mevcudun kaderini tedbirleyen kazanın âmiridir.
Mutlak vücutla kayıtlı vücut arasında zahiren fark vardır. Bâtinen
hiçbir ayrım mevcut değildir. Vücut mertebelerinde daimî bir çıkış,
bir gelişme görünmektedir. Ezelî kudret için tecelli ve zuhurda son
yoktur. Dalalar zattan gelir, yine zata gider. Buna "Her gün O bir
haldedir." âyeti kerimesinden daha kuvvetli bir delil olamaz.
Yerde ve gökte cilvelenen ancak bir zat ve bir hakikatdır. Her
mazharda görünür. Herkesin zan ve itikadına göre her mertebe ve
makamda yüz gösterir. Nasıl ki, güneşin nuru bir olduğu halde,
muhtelif renkli camlara yansıyınca çeşit çeşit renkler alır. Cüneyd
Bağdadî'nin "Suyun rengi kabın rengidir." sözü tam bu mânadadır.
Muhyiddiıı-i Arabî, "Fusus"unda Allah'ı görmek için eşyaya bakıl-
masını tavsiye eder. Yaratılmışa bakılmaksızın Allah'ın aklen
bilinebileceğini iddia eden İbni Sina ve Gazalî'yi beğenmiyor. Hilkat
(L'etrete=Yaratılış), ad ve sıfatın vücut bulma sahasında tecellisin-
den ibarettir. Bolluk vc çokluğun ortaya çıkmasındandır. Hakikatte
hepsi bir vücuttur. Tecelli vc zuhur için hayır ve şer eşittir. Bunlar
yekdiğerinin tamamlayıcısıdır. Kemalâtin görünmesi noksanların
mevcudiyetine bağlıdır. Şer (Le mal) olmayınca, Hayr (Le bien)ın
kıymeti ölçülemez. Esasen habaset ve hasaset ancak taayünün
hükümleri icabındandır. Bize şer görünen şey, Hak için hayırdır.
İnsanın bazı şeylerde münasebetsizlikler bulması iyi düşünmemesin-
den ileri gelir. Cenâb-ı Hak her hali ve her zevki görmek ister. H e r
şey onıııı cilvesi (Apparance), mazharı ve gölgesidir. Âşık,
maşukunu her hangi elbise içinde görse tanır.
* * *
Hakikatte bütün varlıklar müstakil birer varlık değildir. Hayal ve
serap mesabesindedir. Çünkü her an değişirler. Bizim hislerimiz bu
daimi değişmeleri fark ve temyizden aciz olduğu için, bunlarda
ayniyet görürüz. Onların aslı adem, yani yokluktur. Ve daima o hal
üzre görünürler. Mevcut görünmeleri akıl ve hissimize göredir.
Hatta dağlar ve taşlar bile böyledir. Eşyanın hakikati ancak Hakk'ın
vücudu ile sabit ve kaimdir.
Sofiyyc şairlerinden Abdurrahman Câmî (K27-S98 II.) bu fikri
şöyle ifade ediyor:
"Varlıkta her ne varsa hepsi ya vehim ve hayal ve aynalardaki yan-
sımalar kabilindendir ve yahut gölge gibi şeylerdir."
"Bütün cihanda bir nurdan başka şey yoktur. O nur, zuhurun
envai ile zahir olmuştur. Cenabı Hak nurdur. Ve zuhurunun
görünüşü âlemdir. Tevhid budur. Bundan başkası vehim ve gurur-
dur.a
"Ne vakte kadar cisim, boyut ve cihat lâkırdısını yapacaksın? Ne
zamana kadar madenden, hayvandan, bitkiden bahsedeceksin?
Muhakkak olan yalnız bir zattır. Zatlar değildir. Bu vehmî olan
kesret, şüun ve sıfattır."
Mevlânâ Celâleddin Rumî (604-672) de şöyle diyor:
"Şu varlık âlemi uykuda olan bir kimsenin rüyası gibidir. Uyuyan
zanneder ki, rüyada gördüğü şeyler kendi kendine kaim varlık-
lardır."
Tasavvufun bu felsefesi Vücudiye-i Hayal iyeni 11 (Pantheisme ide-
aliste) esasıdır. Garp âlimlerinden bazılarının da bu nazariyeye
kıymet vermeye başladıkları görülüyor. O cümleden Jan Tusa harici
eşayayı onlara renk veren ve şekillerini değiştiren hislerimizin bir
nevi dağınıklık içinde idrak etmekte olduğumuzu, meselâ sesin ve
ışığın bize göre ses ve ışık olduğunu, Alferd Bine cisimlerin elbise
giydirilmiş ihsaslarımızdan başka şeyler olmadığını, Gustave le Bon
bütün olaylara kendi akıl kuvvetimizin zaruri eşkâli nazarı ile bakıl-
mak lazım geldiğini, hislerimiz tarafından teşkil edilen varlıkların
hakiki âlemin özet ve ister istemez sahih olmayan bir tercümesinden
ibaret bulunduğunu iddia etmektedir.
Ancak eşyanın harici mevcudiyetlerini büsbütün inkâr etmek fazla
hayale kapılmaktır. Evet, kar, buz, bulut, buhar esasta hep sudan
ibarettir. Fakat ayrıca harici birer vücutları da vardır. Bilfarz buz
yüksekten düştüğü vakit başımızı yarıyor. Bizim anladığımıza göre,
mutasavvıfların eşyaya vehim ve hayal demeleri, eşyanın hislerimize
nispetle olan mevcudiyetlerinden sarfınazar etmeleri ve tebeddül ve
tagayyürden münezzeh bulunan Hakkın vücudundan başka bir şey
görmemeleri itibariyledir. Şu halde mükevvenat hislerimizin gözü
ile hakiki, basiret nazarı ile vehim ve hayal görünmektedir.
Vahdet-i Vücut itikadına mukabil, Garp felsefesinde Vücudiye
veya Vahdet-i Mevcut (Pantheisme) ismini alan diğer bir mezhep de
vardır. Bu mezhep, iki şekilde tezahür eder:
A. Yalnız Allah hakikidir: Âlem onunu bir takım tezahürlerinden
başka bir şey değildir. Bu, pantheisme'in mystique şeklidir.
B. Her ne varsa bu âlemdedir: Âlemden gayri Allah denilen bir
şey yoktur. Allah âlemin toplamından ibarettir. Buna gösterdiği
şekle göre ya Tabii Vücudiye (Pantheisme Naturaliste) veya Maddi

Vücudiye (Pantheisınc Materialiste) adı verilir.
Hal böyleyken genel karakteri itibarı ile Panteizim sebeple sonu-
cu, söyleyenle söylenileni aynı telâkki ediyor. Bu mezhebin esası
şudur: Allah vahdet, akıl vc ruhtan mürekkebtir. Akıl vahdetten, ruh
akıldan, mükevvenat külli ruhtan sudur etmiştir 6. Ezelî kudret, kâi-
natın rüşeymi, nüvesi, ruhudur ve evrenden gayri bayındır. Âlemin
kendisinden zuhuru, hararetin ateşten, ziyanın güneşten suduru
gibidir. Şu halde Allah evrenden hariç değildir. Bunun neticesi
olarak Allah'ın kıdcıniyle kâinat kadimdir. Allah ile âlem bir şey
demek olduğundan, eğer âlem ıııahvolsa Cenabı Hakk'ın da yok
olması lâzım gelir. Hakkın iradesi, kanuni zaruretten ibarettir. O
itibarla Allah fail i muhtar da değildir. Yaradılışın kendisinden
zuhurunda kendisi ınuztar olmakla nuıcib-i bizattir. Tezahüratı
zaruridir 7. Btı meslek mensuplarından bazılarınca, Allah'ın sıfatları
ve kendi nefsine şuuru dahi yoktur. İnsan suretine girdiği zaman
şuur hasıl eder. Onlara göre, Panteizm şahsiyetin mukabili, yani şah-
siyetsizliktir. Çünkü Enc'nin (Moi) temeyyüz etmesi bir Lâ ene'nin
(Non-Moi bulunmasına bağlıdır. Halbuki cevher bir olduğundan
onu bir şahıs olarak temyiz cdecck bir şey mevcut değildir.
Bu mezhebin Avrupa âlimlerinden pek çok taraftarları olduğu
gibi. bazı düşmanları da bulunuyor. Bunlardan Paul Janet, "Principes
de ınetaphisigue" adlı eserinde "Panteizm, Allahsızlık (Atheisme) vc
Âlemi inkâr (Acosmisme) meslekleri arasında istikrarsız bir haddir.
Ve bu iki meslekten birisi tarafından yıkılmaya mahkûmdur. Çünkü
Vahdct-i Mevcut ancak bir varlık kabul eder. O halde bu varlık yal-
nız âlemden ibaret ise Allah vc yahut yalnız Allah'a ait ise âlem yok
demektir. Şu imkânsızlık, Panteizm mezhebini çürütmeye kâfidir.
Hakiki Panteizm, iyi anlaşılmış Tanrıcılık (Theismc) mezhebinden
ibarettir." mütalâasındadır. Schopenauer de panteistleri dinsizlikle
ittiham eder. Zira, der, Allah ile tabiatın ikiliğini kaldırırlar ve
Cenabı Hakk'ı tabiata inkılâp ettirirler.
* * *
Şeriat ehlinin bu konudaki itikadı şudur: Allahu Taalâ, evreni yok-
tan var etmiştir. Kendisi kadimdir. Zat ve sıfatından başka her şey
hadistir. Zatı, mahlûkatından bayın, ayrıdır. Fail-i muhtardır. Yedi
aslî sıfatı vardır: Hayat, ilim, işitme, basar, iradet, kelâm, kudret.
Bunlar ne onun aynı, ne de gayri dir. 10 adedini teşkil eden İ lerden
her birinin 10 sayısının aynı vc gayri olmadığı gibi. Bu sıfatlar zahir
olduğu vakit esma olur. Şu halde Allah hay, alîm, işidici, basir,
mürit, mütekclliııı ve kadirdir. Gizli ve aşikâr, olmuş ve olacak her
şeyi bilir. Bilmediği nesne yoktur. Hayr ve şer onun kaza ve
kaderiyle dir. Her olup olacağını ezelde takdir etmiş ve
Levhimahfuza yazmıştır. Dilediğini işler. Dilemediği vücuda gelmez.
Hiçbir şey ona lâzım ve vacip değildir. İstediğini yaratır veya yok
eder. Taşı, ağacı söyletir ve yürütebilir. İsterse suyu gümüş yapar.
* * *
İslâm tasavvufunun Pantheisınc ile olan iştiraki birinci şekline,
bilhassa vücudun birliğine münhasırdır. Sair cihetlerde aralarında
büyük farklar vardır. Mutasavvıflara göre:
Allah âlemden ibaret değildir. Âlem, Hakkın vücudu ile kaim vc
zahir olduğundan, vücut haysiyetiyle onun aynı ise de, eşyanın oluş-
ması ve hususiyetleri itibariyle ondan gayridir. Muhyiddin-i Arabi,
"Fütuhat"ında "Allah Allah'tır. Âlemin mevcut olması veya olma-
ması müsavidir." demiştir. Cenabı Hak, bir an varlığını eşyanın
üzerinden alsa hepsi yok olur. Çünkü onların aslî halleri yokluktur.
Âlem ıııahvolsa da, Allah zatî sıfatlarıyla baki kalır. Yine "Fütuhat"
da zikredildiği üzere, kâinat haddi zatinde sonu olan ise de, fiilen ve
hakikaten mevcut olan evren sonsuzdur. Boşu (Vide) dolduran
Hakk'ın varlığı tükenme ile açıklanamaz. Âlem sonu olan, Hak
Taalâ sonsuz olunca, âlemin Allah olamayacağı açıktır.
Cenabı Hak, meydana çıkıp çıplak kalması haysiyetiyle Allah'tır.
Meydana çıkma ile giyinme halinde halk ve âlemdir. Allah'ın
vücudu denilince kadim, eşyaya nisbet edildiği, yani eşyanın vücudu
denildiği taktirde hadistir. Eşyada kadim olan şey onlarda tecelli
eden Hakk'ın vücududur.
Allahu Taalâ, zatı itibariyle âlemden doygundur. Fakat mucib-i
bizattir. Birlik mertebesinde iken her şey kendisinde gizlidir. Bir
tohumdan çiçeğin gelişmesi gibi, âlem ondan tecelli etmiştir. Tecelli
ve zuhurda kendisi muztardir. Bu ihtiyaç zatî meyil ve icap anlamı-
nadır. Zuhura mecbur olduğunu kendisi de bilir. Lâkin bunu bilme-
si kendisini mucib-i bizzat olmaktan kurtaramaz.
Cenabı Hak, ilim sıfatı ile sıfatlanmışttır. Akıl, mahlûk ve insana
mahsustur. Allah'a nispet edilemez. Akıl, malûm şeylerden meçhul-
leri istihraç eder. Halbuki Hak Taalâ için meçhul bir şey yoktur.
Herhangi bir meçhulde de Hak zahirdir. Zatına dahi alimdir ve şah-
siyetsiz değildir. İnsanın da şahsiyeti vardır. Fakat Allah hakikatin
kendisi ve vücududur. İnsanın şahsiyeti ise, bu hakikatte tezahür
eden bir suretten ibarettir.
İlâhî sıfatların her biri birer hakikat-i külliyedir. Bunlar vacip ile
mümküne, yani Cenabı Hak ile mahlûkata şamildir. Lâkin hakikati
bir olan su bulunduğu araziye teb'aıı tatlı, acı ve tuzlu olduğu gibi,
bu sıfatlar da Cenâb-ı Hakta en mükemmel şekilde, mah-lûkatta ise
onların istidat ve kabiliyetleri tesiriyle noksan ve mü-tefavit derecel-
erdedir. Bilfarz insandaki ilim sıfatı Hakkın ilmine nispetle hiç
mesabesindedir. Bütün bu sıfatlar cemal ve celâl sıfatlarının mazharı
dır. Ve her şeyi bu iki büyük asla irca etmek mümkündür.
* * * Meselâ elde tutmak, avaktcı yürümek, dilde söylemek, kulakda dinlemek
Şeyh Bedreddin, sair mutasavvıflardan daha açık ve samimî
konuşuyor:
"...Vücudu Sırf. Alkili ııı hüviyetidir. Allah bu mertebede celâlden
ibarettir. Hissî bir sureli yoktur. Gözle idraki imkânsız clır. Hissi sııret
âleıniıı lıakikatlerindendir. Ülııhiyet mertebesinde Hakkın sureti ancak
bâtını ve mânevidir. Kalbin tasfiyesi halinde hakiki suretiyle de
görünebilir.
Cenabı Hakkin sıfatları mahzarlarda zıılııır etmesiyle idrak olunmak-
tadır. Mahzarlardan sarfınazar, bıı sıfatlar bizzat Cenabı Hak'ta da mev-
cuttur. Ondaki sıfatlar, görünen ve bilinen sıfatlara teşbihdeıı beri, akim
ve hayalin idrakinden mütealîdir.
Hak Taalânııı zatî meyli vardır. Çiinkii oıııııı tahakkuku ancak ciiz'iy-
ata tâbiiyetle dir. "Kiintü benzeti..." lıadîsindeki muhabbet, zatî iktizadan
ibarettir.
Vücudu Mutlak, bütün eşyaya sâridir. Bir mertebeden diğerine geçer.
İptida anasıra, sonra nebatata, sonra hayvanata, daha sonra insana
intikal etmiş ve hepsini vücudu ile süslemiştir.
Cenabı Hak, taayyün mertebesinde celâl ile birlikte cemal sıfatını da
alır. Eşyanın zıtları cami olması bu iki sıfatın onlarda tecelli etmesiıı-
dendir. Bu ihtilâf, her birinden muhtelif eşyanın zuhuruna sebeptir.
Hakkin miitebayin ve uygunsuz suretlerde zuhuru oııaıı tenezzülâtı muk-
tazasıdır.
Alem, kadim olmakla beraber hıtdııs ile de muttasıftır. Bu hııdus
zamanı değil, zatîdir. Yani vücudunu Hak'tan aldığı için hâdis-i bizzat clır.
Allah, âlemi muhittir. Bu, Zeyd'iıı kendi azasını muhit olmasına benz-
er. Herhangi uzuv bir hareket yapmış olsa, bu fiilin faili o uzuv değil,
Zevd'iıı kendisidir. Zeyd azadan ibaret değildir. Belki âzcı Zeyd'iıı meza-
hiridir. Zeyd her uzuvda o uzvun istidadına göre bir eser izhar eyler.
zuhura geliı:
Zat-ı Hak. her şevden münezzehtir. Bununla beraber lıer şey onda ve o
her şevde vâcibdir. Hiçbir surette vücudun oııclcm ayrılmak ihtimali yok-
tur. İmkân suret hasebiyledir. Ve binaenaleyh hayalî dir. Suretlerde cilve-

lenen ancak O'clnr. Vücut ile inıkcın için ayrı bir vücut yoktur. Vücut.
Cenabı Hcıkk'a münhasırdır. Bolluk mahzarlardadır.
Eşyanın sudum meşivet ile dir. Fakat o meşiyet zatın iktizası manası-
nadır. Hakkın iradesi hep âlemin istidadı üzere cari ve esma. sıfat, efal
istidatlara tâbidir. Bunların eşyada zuhuru kendi kendilerine değil o
mahzardaki kabiliyet sebebiyledir. Bir şeyde istidat olmayınca, onda bir
eser zuhur edemez.
Hcıycıt, ınaddi eczanın işlemesi neticesidir. Sebeplerin içlımafve isti-
dadın husulü ile her uzuv keııdı mahallinde teşekkül edip beden tamam
olunca onda ruh zıılıuı eder
Alemin her suret ve mertebesi eı sanıda mündemiçtir. Cisimler âlemi
mahvolsa ruhlar âleıni de kalmaz, Çıiııkii ı ıılı ve cisim yekdiğerinin aynı
dır. insanın bedeni evvelce ruhtu. Yani gayrı maddi vc her hangi bir suret-
ten hâli idi. Suretlerin teakubu ile nihayet tekasüf ederek beden oldu.
Nitekim Hazret ı Ademin Cennetten çıkışı da Melekti t âleminde tekasüf
etmesi suretiyledir.
Ölilm, cesede taallûk eder. Hazreti İsa'nın halen hayatta bilinmesi
rııhaniyetinden kinayedir. Yoksa cesediyle hav olması imkânsızdır. Suret
zail olunca, insan yine Hakka riicıı edeı Eski lıal ile tekrar dünyaya
gelmek yoktur. Yeni yetişen meyveler nasıl yenilen veya çürüyenlerin avın
olmadığı gibi. dünyaya yeni gelenler de gidenlerin misli ve müşabihi olup
aynı değildir. Allalı ile ittisal pevda edenler hakiki vücut ile mevcut ve
ebedi hayat ile lıav dırlar.
Surelin fesadı ile vücudu mutlak fasit olmaz. O ilelebet baki ve ken-
disinden eşyanın zuhuru mütevellidir. Bu cevherin kendi kendine mey-
dana gelmesi olmadığından her zaman kendisi için bir suretin bulunması
zaruridir.
Doğmak ve ölmek maddede bir suretin zevaliyle yerine diğer bir suretin
hudıısııdur. Bu da ezeli ve ebedi dir. Dünya ve ahiret de öyledir. Birine
fani, diğerine baki denilmesi itibaridir. Her şeyin evveli diinva, akıbeti
alıirettir. Mesela şarap ve zina iptida insanda bir lezzet husule getirir.
Sonra bunu bir nedamet, bir kırıklık takip eder. Bunun iptidası diinya,
sonrası alıirettir. Halbuki bunların her ikisi de şu âlemde vâkıdır."
"Varidat"tan icmalen aldığımız bu sanihalara dayanarak, Şeyh
Bedreddin'in fikrî karakterini şöyle tespit edebiliriz:
1. Maddeye fazla bir kıymet verenlerdendir.
2. Allah'ı zuhur ve tecelliye nıuztar, yani mııcib-i bizzat telâkki
ediyor.
3. İradenin selebi ile yerine Allah'ın ef'alini eşyanın istidadına tâbi
kılıyor.
4. Diğer mutasavvıflar gibi, o da imkân ve mümkinatı zil ve hayal
sayıyor.
5. Cenabı Hakk'ın esma vc sıfatı hasebiyle muhtelif mahzarlar da
tecelli ettiğine kail olduğuna göre sıfatı nefî edenlerden değildir. O
itibarla Allah'ın alîm vc kendisinin mucibi bizzat olduğuna ilminin
yeterli bulunduğuna inanıyor.
6. İki türlü ruh tasavvur ediyor. Biri hayat kunusıındadır. Cisim ile
ilgilidir. Cisimle birlikte mahvolduğunu söylediği ruh budur.
Nitekim bu ruhu filozofların bedenden sonra hadis gördüklerini
zikrediyor. Ondan maada misal vasıtasıyla nurani bir cevherin
beden suretine girmiş olduğunu ve bu ruhun bedenin hudusundan
iki mertebeyle mukaddem bulunduğunu söylüyor. Bacon da insanda
iki ruh farz eder. Biri maddidir. Kan ve sinirden ibarettir. Diğeri bu
maddi ruhun yanı başında Allah tarafından mânevi kıymette
yaratılmıştır. Bu iki mütefekkir indinde ikinci ruhun maddiyatla
alâkası yoktur. Maddi unsurlardan evvel mevcuttu vc beden unsuru
mahvolduktan sonra da yine mevcut olur.
7. İnsanın bir daha aynı şekilde dünyaya gelmcycccğinc kanidir.
Çünkü avdet, terkibin butlanından evvelki taayyünü muktazidîr. Bu
ise asla rüeua muhaliftir. Cenabı Hak, Bakara sûresinde "İnnâ lillâhi
ve innâ ileyhi râciûn-e: Biz şüphesiz Allah içiniz. Ve hiç şüphe yok
ki, yine ona rücu ederiz." demiştir. Neşir denilen bedenin inhilalin-
den sonra, haşrin vukuu, yani aynı vücut eczasının tekrar bir arada
toplanması imkânsızdır. Ancak madde kayıp olmadığına göre bunun
başka bir biçimde zuhuru gayet tabiîdir.
Bu kanaatlere göre, Bedreddin hem Maddeci, hem Maneviyatçı
(Spiritualistc) dir. Fakat mâneviyatçılığı maddeciliğine galiptir.
Maddeyi yaratan değil, yaratılan şeklinde görüyor. Cenabı Hakk'ın
mahlûkatından mütebayiıı olmadığını söylemekle beraber, onu ayrı
ve müteal bir kudret sahibi tanıyor. (îöı üşte bundan büyük fark ola-
maz. Materyalistler böyle külli bir kuvvet ve kudreti katiyen kabul
etmezler. Onlarca her şeyin asıl ve esası maddeden ibarettir. O
itibarla Bedreddini bir Materyalist ve yalıııt tam bir Panteist telâkki
etmenin imkânı yoktur.
* * *
Tasavvufta önem itibariyle Allah'tan sonra insan gelir. Çünkü
insan bütün isimleri zatında toplayan isııı-i âzamin mazharı ve 18 bin
âlemin istinsah edilmiş muhtasar bir suretidir. Haricî evrende
tafsilen mevcut olan şeylerin toplamı insanda bulunuyor. O
sebepten evren büyük bir âlem (Macrocosme), insan ise küçük bir
âlem (Microcosme) telâkki edilmektedir.
Velilerin Şahı, Ariflerin Sultani Ali-yül Murtaza (Radiyallâhu
anhu.) bir şiirinde bu tasavvuru şöyle izah ediyor:
"Senin ilâcın kendilidedir.
Lâkin sen biliniyorsun.
Marazın da sendedir.
Fakcıl sen görmüyorsun.
Kendini kiiçiik bir cisiın zannediyorsun.
Halbuki en büyük âlem senin gönlünde yayılmıştır.
Harfleriyle gizli şeyi izlıar eden Kitabı Miibin sensin.
Hariçteki şeye ihtiyacın yoktur.
Sende mestur olan şey senden haber verir."
Hakikatte insanın mâneviyeti, büyüklüğü diğer hiç bir ^eyde
bulunmaz. İnsan mahsûsatı his, mâkulâtı akıl, mânayı kalp gözü ile
seyir eder. Yaratıklar içinde bu kudrette başka bir mevcut tasavvur
edilemez.
İnsanın taşıdığı kalp ve gönül, ilâhî tecellinin başlıca merkezidir.
Her şeyi ihata edecek kadar geniş ve derindir. İ m a m Gazali,
"Kimyaıı-es Sade"sinde "Allahu Tealâ seni iki nesneden halk
etmiştir. Biri zahirî beden, diğeri bâtını mânadır. Bu gönülden başka
bir şey değildir. Gönül bedenin padişahıdır. Teklif ve hitap ona vâki
olmuştur. Hakikatinin bilinmesi Allah bilgisinin anahtarıdır. İnsan-
da ondan şerif bir cevher yoktur. Aslı I laktan gelmiş ve yine Hakka
racidir." diyor.
İnsana bu yüksek payenin verilmesi İslâm tasavvufuna münhasır
değildir. "Büyiik ve küçük âlem" tasavvurunu ilk defa ortaya koyan
Arapların Hazret-i İdris dedikleri ıııcşlıtıı filozof ve kimyacı Hermes
Toth'tur. Bu telâkki bazı garp filozoflarında ila vardır. Ve gariptir ki,
August Conıte (1798-1875) İspatiye (Positivisme) felsefesinin vâzu
olduğu halde, hayatının son senelerinde insanlara ibadet fikrini
ileriye sürmüş ve bunun için bazı ayinler bile ihdas etmiştir.
Sofîlerce lâhuti nura mensup ve Cenabı Hakk'ın mahzarı
addedilen insanın bunu lisaniyle ile izhar etmesi suç teşkil etmiyor.
Bununla beraber o kadar ileriye gidilmesini bazı büyükler hoş
görmemektedir. Ahıııed Rifâî "Bıırlıan-ııl Müeyyed" adlı kitabında
"Eııe-l Hcık" diyen Hüseyin bin Mansûr el- Hallac'ı muaheze eder.
Hatta evliyalığını bile şüpheli görür. Abdülkadir Geylânî de "Belı-
çet-iil Esrar ında İbni Hallac'ın bu sözü sekre halinde sarf ettiğini
söyler. Mevlânâ'ya göre, demirin ancak kızıp kırmızı bir ateş haline
geldiği vakitte "Ben ateşim" demesi doğru olabilir. Sair zamanlarda
o sözü söylemesi yalan olur. Çünkü soğuk bir cisimden ibarettir.
İnsan da gömülmüş halinde mazurdur. Zira bu mertebede kendini
beğenmesine şuuru olmaz. Cezbeye tutulanlar yerde, gökte Hak'tan
gayri bir şey görmez. Onlar Allah mefhumu içinde erimiştir. Ölme-
den evvel ölenler bunlardır. Hesapsız ve a/apsızdırlar. Oıııın için
Veliliği Nebiliğc üstün sayan la ı var. Velayet nübüvvetin, nübüvvet
velayetin dışıdır. Nebi bazı kayıdlaıla bağlıdır. Meselâ şarap içse
halk derhal ona nüitabaal eıleı. Halbuki Veli için hiçbir çekinme
yoktur. Nitekim raeczııblaı diııi teklifleri hi/./.al iskat etmiş oldukları
halde Resmiyet âlimleri bile oıılaıı hoş biı nazar ile görmüş, fakat
tavırlarını taklide rıza gösterini ıııişliı Hakikatte herkes meczup
olunca cemaat olaınaz. I ııdişe ılıııi değil, içtimaidir.
Allah'ın tafılil eylediği kiıııseleı lıeı şeyi Misal (İdce) âleminde
görürler. Misal âlcıııi, ııılıl.ıı ve cisimler âlemleri arasındadır.
Mclekût âlemine ittisali ıılıctıvlc mutlak misal. Mülk alemiyle itti-
sali hasebiyle dc mukayyet misal denilir. Mutlak mertebesindeki
nuişahedclcı asla mıılalııklıı liıbire muhtaç değildir. Mukayyet
mertebesinde goııık ıışı vlı ı rüyadır. Bunlarda bazen hata ve bazen
de isabet bulumu
İnsanların tul vı haıcketlcıi evvelden mukadderdir. Günahlar
dahi Allah'ın rı/.a ve ıııııvııllakalı ile işlenir. Esasen irade ve ihtiyar
ubudiyete ımılıaliltiı İnsanın kendi vücuduna bile tasarruf ve şuuru
pek mahduttur. Ne kalbinin hareketini, ne kanının cereyanını dur-
durabilir. Çocukluğunda lu ı şeyden bihaberdir. Büyüdüğü zaman
bir kısım ahvale muttali ıılııı Hela uyurken büsbütün âmâdır. Onu
idare eden, ona şeıel ve kıymet veren Hakk'ın iradesidir. Kur'anı
Kerim dc "Allah "ııı ııııı vermediği kimsenin nuru yoktur."
denilmiştir. Tanrı dilediğini hidayete sevk eder ve istediklerinin yol-
unu şaşırtır.
* * *
Şeyh Bedreddin'in bu husustaki telâkkileri şu satırlarda hulâsa
olunabilir:
"İnsanda bulunan idrak, ıttıla ve tasarruf hassalarının gerek nıiicerre-
datta, gerek onların mafevklerinde bulunmak ihtimali yoktur. Bir şeyin
insancasma idraki ancak insan mertebesinde kabildir. İnsan, varlığın
âyinesi ve ilim, kudret, işitıne, basar, irade gibi ilâlıi isimlerin mahzarıdır.
Dünya insan için yaratılmış ve her şey oııa inkıyada memur edilmiştir.
Aleni Hakkın suretinden ibaret olduğuna göre, her kim ve her hangi
şey Ben O'vunı dese doğrudur. İnsanın bunu söylemesi ise her halde dalıcı
mâkudıır.
Ölmezden evvel ölenler ebediyen havdırlar Çiiııkü bunlar hayvani
hislerden sakınırlar. İlâhi ahlâk ile talıallûk ederler. Kendi benliklerini
selbedip saltık varlıktan başka hiç bir şevi vücut tanımazlar. Varlığın yok-
lukla ittisafi bittabi muhaldir.
Velavet, Allah sevgisinin kalbe girmesi ile kalbin dünya muhabbetinden
tamamen hâli kalmasıdır. Velilerin bazı harikalar izhar etmeleri
mümkündür. Çiinki Allah ârifde müteceHi ve lıeı şevi ifaya muktedirdir.
Nebiler uyku halinde olduğu gibi, uyanık ıkcıı de bu âlemden ruhen
misal âlemine intikal ederek orada bu lakını şevler müşahede ederler.
Bunun için onların gördükleri şeylerin bazıları tevil ve tâbire muhtaç olur.
İnsan, tesir cihetinden Hak, teessilı cihetinden kul ve mahlûktur.
Bilcümle ef'al Hakkmdır. Suretler lıep oıııııı aletleridir. İnsan bundan
gaflet ederek kendisine ıııalısııs bu irade ve ihtiyar var zanneder. Halbuki
bu zehabı yanlıştır. Ancak kendisim Hak bilir de, fiili kendisine isnat
eylerse isabet etmiş olur.
Her şevde iki cihet var: Bıı i lıiisiin, diğeri kubıılıdur. Allah, bir kuluna
bir işi işletmek isterse o fiilin ıvı tarafını, bıraktırmak isteyince de fena
cihetini gösterir. Hak Taalâ her zerrede dahi cemal ve celcıl sıfatlarıyla
tecelli eylemiştir.
 Ef alin sıulum meşiyet ile dir. Meşiyet, harici ve dahili sebeplerin içti-
mai ile bilviicııp husule getir."
Şeyh Bedreddin'in yukarıdaki uıııdeleriyle mutasavvıfların daha
evvel zikredilen inanışları arasında Iniyilk farklar yoktur. Her iki
tarafın görüşü İşrakidir (İllunıiııii|uc). Bedreddin, için tasfiyesiyle
kâinatı teşkil eden ruhun bulunacağına kaildir. Bu ruhla bizzat itti-
sal peyda edenlerden ve (İlcine osl.) diyenlerdendir. Varlığını yok
etmiş veyahut bütün vaılık kemlisi olmuştur. O itibarla insanı her
şeye üstün görmesi, "En el I lak" söziiııü gayet tabiî bulması, iradeyi
selb eylemesi, insandan ba/ı hârikaların zuhurunu kabul etmesi
Mesleği (Doctrinc) ieabıdıı Müceıredata gösterdiği alâka ruhun-
dan nabcan eylcıneklediı Bi/e söylediği tansıkların her ne kadar bu
gün fennî sebeplerini bilııu sek de, yine birer (Vakıa) olduğunu inkâr
edemeyiz. Bunların zuhuru Allah dan olduğu gibi, benliğini
mahvederek Hakka karışanlardan da vâki olabilir. Çünkü o halde
ortada Hak lan başka bu mevcudiyet kalmamıştır.
Bedreddin'in bu bahislerde tasavvuftan ayrıldığı noktalar da var:
Şeyh e göre, ıııyada goıiilen şeyler uyuyan kimsenin bir takım
suretlere giııniş kendi hayal ve tasavvurlarıdır. Eğer rüya ruhun
ıniiccrrcdata illisaliyli' husule gelmiş olsaydı, nâimin gördüğü şeyler
meyanııula evvelee hiç görmediği, bilmediği, işitmediği bir şey dahi
bulunabilirdi.
Enbiya ve evliyayı da insan mertebesinden yukarı çıkarmıyor. Bir
Nebi veya Veli ııiıı zamanında pek az kimselerin meyil ve muhabbet
göstermesi sebeplerini sııl İlimci (Scientiste) bir görüşle tetkik ediy-
or.
+* *
Ahiret işleri hakkında lasavvulçıılaı çekinerek söz söylemişlerdir.
İhtimal ki dinin kurduğu hayali tesisatı sarsmak istemediler. Şeriat
ehli indinde:
"Melekler hayır ilham etmek, şeytanlar şer saçmak vazifeleri ile
muvazzaftırlar. Melekler halika karşı zikir ve teşbih, şeytanlar ki bir ve
inat etmektedir. Melekler ne ver ve ne içerler. Onlarda erkeklik ve dişilik
ele bulunmaz. Kimi iki, kimi üç kanatlı dır. Peygamberleri de vardır.
Cebrail bir saatte gökten yere iner. Ve kanadının bir tüyii ile bir dağı
kaldırabilir. Mikâil yaratıkların azıklarını dağıtmağa. Azrail canları
almağa. İsrafil sûr denilen boynuzu iifiirıneye memurdur.
kdenı oğlanları mezara gömülünce, münkir ve ııekiriıı sualleri ile
karşılaşır. Kâfir ve fâsıkalar cevaba muktedir olamaz ve türlü türlü
azaplar görür.
Kıyamet kopmadan önce, Deccâlin hurucu, isa ve Mehdi'ııiıı nüzulü,
Yeciic ve Meciic ve Dabbetiilarzin yer yüzünde görünüşü, güneşin
mağriptaıı doğması gibi bazı nişan ve alâmetler belirecektir.
Bunun üzerine İsrafil sûra iifiiriip diinya üstünde hiç bir canlı kalmay-
acak, dağlar kuş tüvü gibi uçacak, gökler eriyip dökülecektir. Nebiler,
veliler ve salihler cennetten verilmiş hülleler giyip buruklara binecekler,
geri kalanlar aç, susuz, iiıyan, ayak iistiiııde duracaklar ve bu hal elli bin
yıl devam edecektir.
Ondan sonra Mizaıı kurulup her kesin giinah ve sevabı tartılacak ve
kıldan ince, kılıçtan keskin bir köprü cehennemin üzerine kurulacak,
bütün halk kiıııi yıldırım gibi, kimi günahlarının ağırlığı nispetinde inleye
inleye onım üstünden geçecektir.
Cennete girecek olanlar havuzlardan tarafa gidecekler. Bizim
Peygamberimizin havuzu sair nebilerin havuzundan büyüktür. Bir
canibinden diğer canibine kadar bir aylık yoldur. Kenarındaki bardaklar
yıldızlardan çoktur. Ondan bir kere içen bir daha susametz. Suyu baldan
tatlı ve sütten aktır.
Cennetin toprağı misktendir. Binasının bir kerpici altın ve biri
gümüştür. Oraya girenler bir elaha çıkmazlar. Oııeleı ölmek, kocamak yok-
tur. Elbiseleri dahi eskimez. Yiyecek ve içecek lıer ne isterlerse huriler ve
gılmaıılar deıiıcıl önlerine getirirler.
Cehenneme konulanlar da daima orada kalırlar. Deve boynu gibi
yılanlar ve silıiıii katır gibi Akreplerle azap olunurlar. Sıcak sular ve kızıl
alevler içinde yanıp kömiir olduktan sonra tekrar dit ilerek yeniden avın
muameleyi görürler. Azapları hiç bir zaman tükenmez."8
Tasavvuf kitapları hu hususta sükûtu tercih etmiş, hattâ
Muhyiddin-i Arabi gibi serbestçe düşünen ve pervasızca konuşan bir
mutasavvıf dahi o bahislerde çok kaçamaklı hareket eylemiştir.
Ancak nüshası nadir bulunan birkaç yazma risalede şu şekilde bazı
itikat serpintilerine tesadüf olunmaktadır:
"Melekler, insani ve ruhani kuvvetlerdir. Mizan, adalettir. Sırat, Hakka
varacak doğru yoldur. Kevser, Ali'den zuhur eden Muhammed'm irfanın-
dan kinayedir. Cennet, ruhun müşahedeleri, rahmanın tecellivatı, Lediin
ilminin sıfatıdır. Cehennem, nefsaniyet perdesi, gaflet ve cehalet sure-
tidir. "
"Hazreti Peygambere Cebrail gelir gider ve her şeyi haber verirdi. Bu,
kendilerinin aklıdır. Nitekim Resul-i Ekrem 'Benimle Hak arasında bir
vakit ohır ki. onda ne Nebi ve ne Melek sığar.' demiştir. Bu, tanı istiğrak
ve sırf tevhit makamı dır. 0 mertebede Haktan gayri bir şey görünmez.
Bazı kimseler 'Yarın kıyamet kopacak.' derler. Bu söz illıaddir. Onu
söyleyenler Nebi ve Velilerin reınzlerini anlamamışlardır. Tarikat ehli,
kıyametin kopmasını beklemez. Haşir ve neşri bunda görür. Cenabı Hak
'Yâ Muhammed, dünyada kör olan alıiratte de kördür.' buyurmuştur.
Belki de bir nesnenin adı hem dünya ve hem ahirettir."I0.
* * * âmillerin ittihadından da hasıl olmamıştır. Bilâkis maddeyi ve maddi
Bedreddin, her türlü endişeden sıyrılarak, ahiret işlerine ait gizli,
kapaklı lıiç bir şey bırakmamıştır. "Varidat''a şöyle beraberce bir göz
gezdirelim:
"Melek ve şeytan, ruhlar ülemindendir. Ruhlar âlemi cisimlerde bıılu-
ııaıı külli ve ciiz'i kuvvetlerden ibarettir. İnsanı iviliğe sevk eden kendi
kuvvetleri birer nıelek ve fenalık yaptıran her kuvvet de birer şeytandır.
İnsan melek ve şeytan ile doludur. Ve bunlar yalnız insanda bulunmaz.
Daima kendilerinden eser zuhur eden tabiat kuvvetleri de birer melektir.
Meselâ bir yağmur danesi bir sebep ve kuvvetle teşekkül eder. O katre viııe
• bir kuvvetin tesiri ile vere düşer. Katreyi teşekkül ettiren ve ver vüziine
indiren kuvvetler birer nıelek sayılır.
Deccâl, Dabbe ve Mehdinin zıılıııru gibi kıyamet alâmetleri asırlardan
beri beklendiği halde hiç birisi göriinmemiştir. Bundan sonra da nice bin
seneler geçecek ve yiııe bir şey vukua gelmeyecektir.
Vücut eczasının tekrar bir arava gelmesine ve ceketlerin haşı ine imkân
yoktur. Meğer ki bir zaman ver yüzünde hiç bir insan kalmasın. Ve
yeniden anasız, babasız topraktan bir Adem tevellüt edip ondan sonra
yine tenasül başlasın.
Her güzel şey cennet ve fena olan her şev de cehennemdir. Semavi kita-
plarda vasjedilen cennet ve cehennem lıa val âleminde tahakkuk etmiştir."
Şeyh Bedreddin, Hak Taalâ'nın bütün evrenimuhit, her şeye sâri
ve her şeyde mevcut olduğuna sıdk ve hulûs ile inanıyor. Bu, böyle,
olunca, o büyük kudretin ayrıca mabeyncilere, vezirlere, müşavirlere
ihtiyacı olamaz. Binaenaleyh şeyhe göre melek ve şeytanın, nıizan ve
sıratın, cennet ve cehennemin maddi hiç bir mânası yoktur. Ancak
bunlar büsbütün îsrailiyattan intikal etmiş rivayetler de sayılamaz.
Belki bunların başka başka mânaları vardır. Melekler, cinler ve şey-
tanlar hariçte tahakkuk etmiş vücutlar değildir. Bu kuvvetler maddi
âmilleri onlar husule getirmektedir. Cennet ve cehennem de bir
temsilden ibarettir. Esasen nübüvvet rüya ile başlamıştır. Ve bazı
rüyalar uyanık iken de görülür.
* * *
Mutasavvıflara göre, insanı Allah'a bağlayan en sağlam vasıta
ibadettir. Ve bu ibadetin şekli yoktur. Onlar bunu riyazet ve miıca-
hede derler. Üç esasa istinat ediyor: Az yemek, az uyumak, insanlar-
la az münasebette bulunmak. İşte nefis terbiyesinin, yüksek ülkelere
çıkmanın ilk şartları... Fakat bu kadar kâfi değil, Necmüddin Kiıbra,
"Usııl-iı Aşere" adındaki kitabında Allah'a götüren yolların dünyada-
ki mahlûkların nefesleri adedince çok olduğunu söyledikten sonra,
birincisi züht vc takva, ikincisi nefis ve kalp tasfiyesi, üçüncüsü aşk
olmak üzre, bunları üçe ayırmıştır. Birinci yoldan maksada ulaşanlar
pek azdır. İkincisi ile oraya varanlar evvelkilere nispetle fazladır.
Üçüncüsü asıl vuslat yoludur. Hakiki aşk birliğe yetmektir. Bu
huzur, daimî bir zikirdir. Cenabı Hak da böyle istiyor: "Fezkürullahe
kıyâmcn vc kuûd-cn. yani: Allahı ayakta iken ve otururken zikredi-
nız.
* * *
Şeyh Bedreddin'in de bazı fikirlerine bakılacak olursa, kendisini
tam bir Ortodoks, bir medrese hocası addederiz:
"Kııraıı 'ı Kerim oluz ciizden ibarettir. liıı cüzlerden yalnız bir cüz
dünyaya ve diğerleri lıep ahirde müteallikin İnsan, hu nispeti göz önüne
alarak dünya ve ahiret ile iştigal et mel ulu
İftar etmeksizin orucu günlerce uzatmak ınendıtbdıtr.
Nafilelerle iştigal edenler liakk'ayaklaşırlar. Olgun bilgi onlarda husul
bulur.
Keşif yolu tasfiye, teveccüh ve enbiyaya illi ha ile lıasıl olur. Fikir ve
nazar yolu insan için hacaleti muciptir. Her sâlike riyazette Nebilere itti-
ba etnıek ve akla ittibaı terk eylemek evlâdır.
Allah'ı çok zikretmek kemaldim analılarıdır. Kemalât Allah'tandır. Ve
oııcı yaklaşmak ise zikrin devamı ile mümkündür. Ceııâb-ı Hak zikirsiz
idrak olunamaz."
Bu fikirlerden çıkan mâna şudur: Nakil akla üstündür.
Peygamberin dediği her şeye hiç düşünmeden tâbi olmalı, gece ve
gündüz onun emrettiği namazdan, niyazdan ve oruçtan başka hiç bir
şey yapmamalıdır.
Halbuki "Varidat "ın diğer bazı yerlerinde de şu cümlelere tesadüf
edilir:
"İbadeti koymaktan maksat, kalplerin o biiyiik ve ebedi varlığa tevec-
cüh ve iııcizabıdır. Dua ve zikirler rabıta hükmündedir. Ası! müessir
Hakk 'a teveccühtür.
İnsanlar cahiliyet devrinde görülen puta taparlardı. Bu zamanda
görülmeyen puta tapıyorlar. Ümit ederim ki. Allah lıakkı izlıar eder de,
hakiki mabuda ibadet kılarlar.
Avam görenek ve alışıklığm şevki ile, yola yeni girenler korku ve iinıit
sebebi ile, ortaya kadar gelenler makam ve kerametlere kavuşmak, sona
erenler ise Şeriatların hududunu korumak için ibadet ediyorlar.
İnsanlar, Allah 'ı lıakkiyle bilecek olursa, içlerinden pek az kimse ibade-
tle uğraşır. Ekserisi ibadetten vazgeçer
Biitiin namazlar ve niyazlar ahlakın düzeltilmesi ve iç yiizün unlan-
ması içindir. Hakiki ibadetin hiç bir kavil ve şaı tı yoktur. Her hangi tarz-
da yapılırsa yapılsın, Tanrının işleğine uyguıı olur"
Bu fikirler arasındaki mübaycnetiıı sebebini aşağıdaki fıkralardan
anlayabiliriz:
"Alıiretiıı, ceııııet ve hurilerin, cehennem ve zebanilerin neden ibaret
olduklarını öğrendikten sonra, i badeli asla terk etıııe. Çünkü hakiki bil-
ginin temeli, nefsi terbiye ve Hakka ibadetdir. Sakın aklanıp da 'Diiııya ve
ahiret, huri ve cennet bundan ibaret olunca, riyazet ve ibadete ne lüzum
var? ' eleme. Zira bu söz azgınlıktır Şcı ıal hükümleri gereğince, o gibi şev
leı i söyleyenin idcımı mübalıdır.
Hakiki tasavvııfçıı, herkesin anlayamadığı şeyleri bildiği halde, bun
kırın çoğunu halkçı söylemez.. Onları meydana koyacak olursa, öldiirüle
ceğini takdir eder. Gerçi bu iki yüzlülük sayılabilir. Fakat saklanılan ile
söylenilene aynı şekilde inanılırsa, dışla için farkı olmaz. Her inanış
kendi yerinde ve mertebesinde haktır.
Tahkik ve taklit ilimlerini karıştırmanın faydası çoktur. Halkın ilkte
tahkik ve tahlil için kudret ve tahammülü yoktur. Eğer hakikat onlara
başta açıkça söyleniverse ya yollarını sapıtırlar ya da o hakikatları ortaya
koyanlara küfür ederler Halbuki ortalama usûl ile herkesin kabul edip
etmeyeceği şevler birbirine karıştırılarak iki taraf da kollanılır ve o savede
halk Hakk 'ı kabul etmeye alıştırılır."
Hiçbir mutasavvıf bu konutla Bedreddin kadar da açık konula-
mamıştır. Muhyiddiıı ı Arabi, kur'aııı Kerim'in zahir mânalarım
daima mahfuz tutmuş, halka Şeriat hükümlerine harfi harfine riayet
edilmesini tavsiyeden hâli kalmamış, "Fütuhat"m 70. faslında namazı
terk edenlerin kâfir olduğunu bile iddia etmiştir.
• • *
Hakikatte gerek Bedreddin'in, gerek diğer mutasavvıfların
inanışları dinî taassuptan çok uzaktır. Onların nazarında, resmiyete
giren ibadetler mürettep ve vakitlanmıştır. '[eıııiz düşünenlerin, iyi
kalplilerin namaz ve niyazları ise özgür ve devamlıdır. Bunların
güzel huyları, güzel amelleri, güzel fikirleri hep zikiı sayılır. Cenabı
Peygamber (Sallallahu aleyhi veselem.), "Müminin iniltisi teşbih,
sükûtu tehlil, uykusu ibadettir." buyurmuştur. Âbdülkadir Geylânî
"Mirkat-iil Mercıtib" adındaki eserinde "Takvanın alâmeti, lüzumsuz
çalışmayı bırakmak ve külfetli iş tutmamaktır. Müttakî, Cenabı
Hakk'a tekellüfsüz taat ve ibadet eder." der. Gavsiyye risalesinde de
"Yarabbi, hangi namaz sana en yakındır? dedim. O namazdır ki,
onda benim gayrim olmaya ve kılan ondan gaib ola, cevabını aldım."
diyor. Sofiler nezdinde abdestin, guslün, hac ve zekâtın mânaları
hep bediî ve ahlâkidir. Mesela, oruç ağza inhisar etmez, her azaya
kapsal ve süreklidir. Elin, dilin, gözün, kulağın, belin ve ayağın
orucu, bunların yapabilecekleri fenalıklardan sakınmalarıdır.
Onlarca namaz ve niyaz samimiyeti kayıp ettiği taktirde riyakârlığa
kalbolur. Allah dalkavukluğa, sadakaya muhtaç değildir. Ne yaltak-
lanın bir yalvarıştan dolayı iradesini değiştirecek kadar zaif, ne^de
bu yalvarışı yapmadığı için kulu ile uğraşacak kadar kinlidir. Hak ila
mahlûk arasına vasıta, usul, merasim giremez.
İnsan, bir ciiz'ii olduğunu hissettiği ve ef ali için rehberlik gördüğü ulu
varlığa karşı münasebet ve vaziyetini saıııiınî ve riyasız bir şekilde tâyin
etmek mecburiyetindedir. Havaim çirkin ihtiraslardan, hayvani
temayüllerden, bekimi duygulardan kurtarılması ve güzelleştirilmesi için
mutlaka bu lazımdır. Ruhumuzda, şuurumuzun derinliklerinde parlayan
ilâhî ışık bizim için en büyük hazinedir. Oıııııı sönmesi insanı zaif ve sefil
bir hayvan insanın cılız bünyesine sarsılmıyaıı kuvveti veren de budur.
Radyum gibi dua ve ibadet de bir nur ve ışık nıenbaıdır. Ve arzın cazibesi
gibi bir hakikatdır. Biz dua ettiğimiz zaman kendimizi kâinatı döndüren
lâyezal kuvvete raptetmiş oluruz. Ve bu kudretin iir parçasının bizim
ihtiyaçlarımıza tahsisini dileriz. Bit istirhamda bulunurken, beşerî
ııakîsalarımız örtülmüş, ıslah olmuş ve dalıa kuvvetlenmiş bir vaziyette
ayağa kalkarız. İbadet, insanı ezeli ve ebedî kudrete yaklaştıracak bir
gayret, biiyiik varlıkla bir irtibattır
Ancak bunu şekillere boğmadan, zaman ve mekâna bağlamadan,
ruhumuzdan nebean eylediği tarzda, kalbimizin bütün sâfiyetiyle
yapmak gerek. Yoksa mütemadi ve gayri şuurî bir zikir, insanı cezb-
eye sevkeder, bütün hislerini bozar ve nihayet telebatik hâdiseleri
kendisine keramet zannettirir.
* * *
Şeriat, semavi kitaplarda nakledilen şeylerin ve dinî zaruriyetten
her hangi birisinin inkâr edilmesini küfür saymıştır. Ancak akla
mülayim gelmeyen nakliyatın ve hatta birçok Nassi (Dogmatique)
hükümlerin tefsir ve teviline de müsamaha gösterilmiştir. Halbuki
medrese âlimleri kendi dar zihniyetlerine uygun gelmiyen her fiili ve
her temayülü tekfir ettiler. Ananeye, sevk-i tabiîye ve halkın huzu-
runa hiç ehemmiyet vermediler. Her şeyde bir günah, bir suç buldu-
lar. Meselâ mâruf ulemadan Birgili Mehmet Efendi'nin risalesine
şöyle geçici bir nazar dolaştıralım. Rahmetli der ki:
"Kâfirlerin işlerini güzel itikal etmek küfürdür. Bir şehrin halkı misvakı
terk iizre olsalar, kâfir kırar gibi onları kırmak gerektir. Biri 'Allalıtıı
hükmü böyledir.' dese. diğeri Beıı Allah ııı hükmiiııü ne bileyim.' dese
veya bir kimse 'Adeııı Peygamber ıııı dir, değil mı dır bilmem') dese veva
Muhammedİıı Peygamberlerin alıııı olduğunu bilmese vevalıııt ki biri-
sine 'Şunu yap. Çünkü sünnctdıı') denildiği lıakle o da 'İşlemem.'
karşılığında bulunsa küfürdür Bıı kişive 'Namaz kıl.' deseler; o
Kılmam.' diye cevap verse, bu kimse Allalı bana cenneti ihsan else sen-
siz istemem.' demiş olsa veva bir tllıme btığz else veyahut kiiçiik bir giinah
işlemesi üzerine bir diğeri ona tövbe eylemesini teklif edip 'Ne işledim ki
tövbe edeyim.' dese küfürdür Bir adam ' Allah-u Taalâ gökte benim
şalıidiındir'dese., Allah'a mekân ispat etmiş olduğundan kâfir olıır. Keza
'Tanrıdan hâli yer yoktur' demek de küfürdür. 'Rızk Allah'tandır. Lâkin
kuldan hareket gerektir' sözü dalıı şirktir. Zira hareket de Allah'tandır.
Bu gibi küfürler, işlenmiş ibadetlerin sevabını mahveder. Kiifiir işleyen-
lerin hemen nikâhları bozulur Boğazladıkları yenmez. Ve kendilerini
öldürmek şercin caizdir. Paka t o kimisi küfürden döner ve tövbe ederse
yeniden Müslümanlığa giıeı:"
Tasavvufta mutlak küfrün imkânı yoktur. Hattâ her neye olursa
olsun Allah deyip ibadet eden kimse doğru söylemiş, Allah'a ibadet
etmiş olur. Çünkü taptığı şey Hakkın mazharıdır. "Saneme (put)
tapan da Samede tapar." sözü meşhurdur. Klâsik tasavvufun esası
"72 millete bir gözle bakmak"tır. Cenabı Hak "Yâ Muhammed,
isteyeydik bir ümmet ederdik." buyuruyor. Fakat o zaman tecelli yal-
nız bjr ismin sureti olurdu. Halbuki Hak Taalâ her zevki ve her hali
görmek arzusundadır. Tasavvuf, müsamahacı, sulhçü ve
insaniyetçidir. Abdülkadir Geylânî "El Futuh-ur Rabbani" adlı
eserinde "Bütün insanlar için cehennem kapılarını kapamak ve cen-
net kapılarını açmak" istediğini söyleyerek ne kadar geniş kafalı ve
engin hisli olduğunu belirtir. Maşrıktan harpçi hislerle Rum diyarı-
na gelen ve Selçuk hükümdarına küffar ile daima savaşmayı tavsiye
eden Muhyiddin-i Arabi bile "Fıısııs" unun Yunus faslında
"Allahcılık gayretiyle muharebeye gidip adam öldürmekten ise
insanlara şefkatle muamele etmek daha münasiptir." ve diğer bir
bahiste de "Arif hakikaten Arif olursa, yalnız bir itikatla bağlı
kalmaz. Hepsi ile alâka peyda eder." diyor. Mevlânâ Celâleddin
Rumî'nin "Baza, baza..." diye başlayan rubaisinin mânası ne kadar
geniş ve serbest düşündüğünü göstermeye kâfidir:
"Tekrar tekrar gel. Her ne olursan ol yine gel. ister kâfir, ister rint ve
ister putperest ol viııe gel. Zira bizim dergâhımız ümitsizlik dergâhı
değildir. Tövbeni yiiz defada bozmuş olstııı viııe gel."
* * *
Şeyh Bedreddin, muhtelif akideleri bir asla irca ederek hepsini
hak görüyor. Ve büyük ihtilâfların esasını şu neticeye bağlıyor:
"Zaman ve mekânın tebeddülü hasebiyle dinlerde aykırılık göıiilüı:
Birbirlerine fiirıı cihetiyle mulıalıfmleı Fakat usul cihetiyle aralarında
hiç bir fark yoktuı: Hepsi Hak 'tan lıuk üzere gönderilmiştir.
İtikatların ayrılığı günahların tesit derecesini değiştirir. Bir günahkâra
ancak kendi itikadına göre mıtameh • olunur Ene inde zanni abdi bi: Ben
kulumun sanısı içindeyim.' kııdsı hatlısı buna delildir. Nitekim cıynı
rüyayı Müslümanlar başka. llıı istivanla/ başka lürlii tefsir ve kabul eder-
ler."
** *
Tasavvufta servet ve şahsî mülkiyet pek makbul sayılmaz. Çünkü
alâyiş ve ihtişam ruh aydınlığını soııdıııebilir. Bununla beraber fakir-
lik de hiçlik demek değildir. Hele onu fazilet ile karıştırmak doğru
olamaz. Mutasavvıfların aradığı hakiki fakirlik şöyledir: Her şeye
malik ola ve bir şeye malik olmaya...
Şarkın eşsiz tarikatlar dünyası, Han ve Hakan soyundan İbrahim
Edhem ile Şakik Belhî (ö: 174 h.) arasında geçen lakonik bir muha-
vere bütün tasavvuf ruhunu hulâsa eder. Şakik soruyor: "Yaşama
hakkında düsturunuz nedir?" Şah İbrahim Edhem cevap veriyor:
"Bulunca şükrederiz, bulmayınca sabrederiz." Şakik kızıyor ve
"Bizim Horasan'ın köpekleri de böyle ederler." diyor. İbrahim
Edhem şaşarak "Ya siz ne yaparsınız?" diye soruyor. Şakik derhal şu
mukabelede bulunuyor: "Bulunca dağıtırız. Bulmayınca şükreder-
iz."
Hakikaten tasavvuf ehli hayatın kanaatkar yolcularıdır. Şeriatta
mülkiyetler senin vc benim diye ayrılmıştır, 'tasavvufta mülkiyet yok-
tur. Feragat ve mahviyet var. Orada her şey sade, her kes kardeşdir.
Hayatta, ef'al ve âmalda, varlık ve yoklukta hep Ortaklaşacılık
(Collectivisme) caridir. Buradan biraz daha ilerlersek hakikat mer-
tebesine geliriz ki, onda ne sen kalırsın, ne de ben kalırım. Mutlak
varlık âleminde yalnız Allah tecelli eder.
* * *
"Varidat"ın muhtelif yerlerinde bu bahis ile ilgili şu cümleleri
okuyoruz:
"insan, ruh ite bedenden ibarettir. Bunlardan her ikisinin gıdaya ihtiy-
acı vardıı: Ve bu maddi ve mânevi gıdaların tedariki için çalışmak gerek-
tir.
Dünya iki ciheti camidir; İnsanı hem Hakka, hem ınâsivaya vöneltir.
Hak ile iştigal edilmesi mubah ve ibadet, mâsiva ile uğraşılması haram
veya kerahettir. Kur'aıı-ı' ıı onu zem etmesi de ancak ikinci itibariyledir.
Cenabı Hakk'a ibadet ettikleri zannıyla insanların bazısı bazısına, bir
kısmı gümüş ve altına veya büyüklük ve azamete, birtakımı da yenilecek
ve içilecek şeylere tapıyorlar."
Bu üç fıkradan birincisi bedenî ve ruhi çalışmayı istihdaf ediyor.
İkincisi güzelim dünyayı cifc olmaktan kurtarıyor. Üçüncüsü gok
mühimdir; Bedreddin, bu fıkra ile insanların kanaatkar
olmayışlarını, gümüş ve altına tapınmalarını, bazılarının daha
büyüklere ve daha kuvvetlilere boyun eğmelerini, yenilecek ve içile-
cek nesnelere ve onlar için başkalarına yüzsuyu dökmelerini açık bir
surette tenkit ediyor. Bu ibarenin altında insanları müsavi görmek
emeli saklıdır. Çok derin vc kıymetli bir mütefekkirimiz, profesör
Hilmi Ziya Ülken de bizim gibi aynı sezişi "Türk Filozofları" namın-
daki eserinde izhar etmiştir; "Varidat'ta Bedreddin'e isnat edilen
İştirakçilik fikirlerini hatırlatacak yegâne satırlar bunlardır." diyor.
Bedreddin, malların zecrî taksiminden ziyade, kanatkârlığın
taammümü ile müsavatın teessüs edeceği fikrinde görünüyor. Ona
göre, zenginlerin mütemadiyen servet biriktirmelerine mâni olmak,
fakirlerin yeni yeni isteklerde bulunmalarını önlemek için insanın
hırs ve iştihasını darlatacak bir kanaat terbiyesi tamim etmek
lâzımdır. Bu sayede müsavat teessüs edecek, umumi sefalet ve onu
doğuran büyük müsavatsızlıklar ortadan kalkacaktır.
•»*
Bedreddin ile Muhyiddin-i Arabi arasında fikrî bazı benzerlikler
bulanlar vardır. Nitekim Malatyalı olduğu halde Mısır'da uzun müd-
det kaldığı için Mısrî ilamıyla şöhret bulan Tarikat sahibi Niyazi
çetrefilli lisanıyla divanında "Mıılıyiddin ve Bedreddin ettiler ihyayı din-
Derva, Niyazi, Fıısııs, enlıarıdır Varidat." demiştir.
Filhakika vahdet i vücuda mutekit olan bu iki zat Müteal
(Transcendant) bir kudrete de inanmıştır. Muhyiddin'in
"Fusus"unda şu mülâhazayı okuruz: "Tabiatın kendisinden zuhur
eden hâdisat ve eşyanın azaldığını görmediğimiz gibi, onların zuhur
etmemesinden de çoğaldığını görmedik..." Aynı fikri varidatta da
buluruz.
Bedreddin'in hareket noktası Mükâşefcdir (Revelation). Şeyh-ul
Ekber de aynı yolu takip eder. Her ikisine filozof denilemez.
Eserlerinde hiçbir filozofun ismi ve nazariyesi geçmez. İlâhî bilgide
fikir ve nazara itimatları yoktur. Onlar için sağlam yol ancak riyazet,
mücahede ve mükâşefcdir. Fikirleri geniş ve etraflı bir Metafiziğe
dayanır; Ahlak ve Estetiğe istinat etmez. Ahlâk, ilim, hattâ mukad-
des kitaplar bunlar için yalnız birer vasıtadır.
Her iki Mutasavvıf (Mystique) aynı (Theosophie) ye bağlı bulun-
makla beraber, profesör Hilmi Ziya Ülken'in "Tiirk Filozofları
Antolojisi"nde dediği gibi, "Bedreddin Muhyiddin'dcıı daha insicam-
lı ve vazıhdır." Bilhassa daha Mâkul (Rationncl) ve Gerçekçi
(Realiste) dir. Muhyiddin gibi atak değildir. İlmî vekarını daha çok
muhafaza edebilmektedir. Meselâ:
1. Şeyh-i Ekber'e göre, dünyanın üstünde dumandan yaratılmış
kati ve şeffaf birer cisimden ibaret yedi kat gök vardır. Arz, âlemin
merkezidir. Felek-i Atlas bu katların üzerindedir. Sonra Felek-i
Buruç, sonra Cennetler ve Tuba ağacı, daha sonra Felek-i
Mükevkep gelir ("Fiitııhat-ı Mekkiye": bab 327, 371). Yedi kat yerin
altında da su, hava ve zulmet bulunmaktadır. Ay, diğer seyyareler-
den fazla bir süratle menzilleri kat'eder (Bab 198). Gece ve gündüz
güneşin hareketiyle vuku bulur (bab 327).
Bu boşv dâvaya Bedreddin de temas etmiştir. "Cennet Kapıları"
başlıklı yazısında o biçimden birkaç söz geçiyor. Lakin anlaşılıyor ki,
onları yazmaktan maksadı Kitap ve hadîste görülen bazı haberleri
izahtan ibarettir. Ve bu bahis üzerinde pek az durmuştur. Hiç de
karışmasaydı, daha iyi olurdu. Bizce varidatın tek çüriik tarafı
budur.
Fakat ne diyelim ki, eski hükemanın hepsi Milâdın iki yüz yılında
İskenderiye'de yetişen Ptolemee'nin kâinat nazariyesine inanıyordu.
O zamanlarda evren üç kat şeklinde tasarlanırdı. En aşağısı
dünyanın altı, ortası sabit ve düpedüz bir daire şeklinde tasavvur
edilen diinya, yukarısı da kubbeye benzeyen ve arzın etrafırjda
dönen gök katı idi. Aşağı kat cehennemlilere, gök tarafı Allah'a ve
iyi ruhlara mahsustu. Bedreddinin ölümünden 53 yıl sonra doğan
Nicolas Copcrnic (1471-1543), güneşin sabit olduğunu, arzın ve
diğer seyyarelerin onun etrafında döndüğünü, alt ile üstün nispî
bulunduğunu ortaya koymuş, fakat kimseyi inandıramamış, 1560
yılında Galilei Galileo "Dünya dönüyor." dediği için mahkeme
huzurunda tövbeye zorlanmıştır.
2. Muhyiddin-i Arabî, her şeye karışmıştır. "Fiituhat-ı Mekkiye"nin
7, 64, 71, 79, 308, 370 inci baplarında Fiziğe, Heyete dair muhtelif
fikirlerine tesadüf ederiz. Simya vc Kimya ilimlerini de bildiğini ve
bunları Cenabı Hak'tan konuşma suretiyle öğrendiğini iddia eder.
H a r f l e r d e n bazı esrar çıkarır. "Şecere-i Nıtınaniyye" adındaki
eserinde Tefeül (Prasage), Cifr, İstikbal Keşfi gibi iııanılmıyacak
şeylerle de uzun uzadıya uğraşmaktadır. Ve bu faydasız çapalamalar
Şeyh-i Ekber'in kıymetli düşüncelerini gölgelendirmekten geri
kalmıyor.
Bedreddin'dc bunları bulamayız. Varidat da garip görülebilecek
satırlar, ancak bir Tefeül ile üç beş rüyayı ihtiva ediyor. Kur'anı
Kerim'den açtığı fal gelişi güzel, hissi bir harekettir. Rüyalar ise, kıs-
men kendi hayatını anlatmak, kısmen de sirrî tecrübeler hakkında
misal vermek için nakledilmiştir. Ve latifenin o kadarını hoş görmek
mümkündür.
3. Şeyh-ul Ekber, Velilik bahsinde de çok ileri gitmiştir. Onun
indinde Nübüvvet (Prophetie) Allah'ın sıfatlarından değildir.
Velayet (Saintete) ilâhî sıfatlardandır. Nitekim Hak Taalâ'nın isim-
lerinden biri de (Veli) dir. Hazret-i Muhanımed hem Nebi, hem
Velidir. Nübüvvet inkıta bulmuş, lâkin velayet asla munkatı
 muhtemel değildir. Binaenaleyh bu benzeyişlerin kâffesi ancak birer
tevarüt olabilir.
Bu iki mutasavvıfın müşabehetini her ikisinin bilvasıta Abdülkadir
Geylânî'den, müşterek bir kaynak dan feyz almış olmalarında ara-
mak en doğru bir harekettir.
* * *
Muhyiddin-i Arabi, Abdülkadir Geylânî'nin en yakın hal-
ifelerinden Cemaleddin el- Kassâr ile Ebu Midyen Mağribî'nin him-
met ve sohbetlerine nail olmuştur. Bedreddin'in de tarikat silsilesi
Hüseyin-i Ahlatî ve Ebül Fetih Saidî vasıtalarıyla Ebu Midyen
Mağribî'ye dayanmaktadır. Şu suretle Muhyiddin ve Bedreddin Ebu
Midyen Mağribî'de birleşiyor. Ebu Midyen Mağribî'nin Ebu Said
Endülüsî ve Ebu Yuaz Mağribî adında daha iki şeyhi varsa da, asıl
hocası Muhyiddin Abdülkadir Geylânî'dir.
Abdülkadir Geylânî beş vasıta ile Ciiııeyd Bağdadîye ve onunla da
İmamı Ali'ye ittisal peyda eder. Bu zat "Kademi haza alcı rekabeti kiilli
veliyullah." diyen ve ayağının bütün Velilerin boynu üstünde olduğunu
umum muasıra/arma ve o meyanda Alımed Rifâî'ye dahi kabul ettiren
çok biiyiik bir şahsiyettir. "Behçet-ul Esrar, Gavsiyye, Gunyet-ııl
Talibin, Füyuzat, Yevakit-ul Hikem, Celâ-ul Hatır, Mirkat, Beşair-ül
Hayrat, Futuh-iil Gayb, Mcvahib-ul Rabbaniyye, Vasiyetname,
Divan" gibi mühim bir çok eserleri vardır. Vahdet-i Vücut nazariyesi en
ziyade onun himmetiyle vtis'at buldu- Bütün tarikatlarda onun tesiri
sezilmektedir. Şevli Alımed Rifcıî, Abdülkadiriıı amcasıdır. Rifâî tarikatı
ile eski Tiirk dini Şamanizm arasında bir çok münasebetler bulunmak-
tadır. Ayinleri biribirine çok benzer. İkisi de yorucu ve gürültülüdür,
istiğraklar, ihtilâçlar, taşkınlıklarla doludur, tik defa ba müşabeheti deşen
Fuat Köprülü oldu. Ve Zehebî tarihinden aldığı malûmat ile bu noktayı
aydınlatmaya çalıştı. Daha sonra Hilmi Ziya Ülken. Abdülkadir
Geylânî'nin Türk olması ihtimalinden bahsetti. Ve Gevlân kasabasından
birçok Türk âlimlerinin çıkmış olduğunu, bu meycında İbni Türk
Cevlî'nin de bulunduğunu gözönüne koyclu. Filhakika Dilınan dcılıi
denilen Gevlân Horasan 'ııı ötesinde halis bir Türk şehridir. Bağdadin
yanında ela bir Ceyl kasabası varsa ela. Şemseddin Sami Bey de "Kaımıs-
ül Âlâm"nida Abdülkadir'in doğum yerini bizim dediğimiz gibi gösteriy-
or. Fuad Köprülü ile Hilmi Ziva Ülkenin fikirlerini birleştirirsek.
Abdülkadir Geylânî ailesinin Tiirk olduğuna hüküm etmemek mümkün
değil. Şu önemli ve enteresan konu üzerinde etiit yapmayı, bu işe ilk
başlayan kıymetli âlimlerimize bırakıyoruz.
Bizim aradığımız Muhyiddin ile Bedreddin'in az çok biribirine
benzemelerinin sebebi dir. Bu da, yukarıda söylediğimiz veçhile, her
iki üstadın çok kuvvetli vc çok derin bulduğumuz Abdülkadir
Geylânî'nin mektebinden yetişmiş olmalarıdır.
Bununla beraber, Bedreddin; Abdülkadir Geylânî'nin,
Muhyiddin-i Arabi'nin, Hacı Bektaşi Veli'nin kendi düşünce vc
akideleri üzerinde tesir yaptığını kabul etmiyor. Esasen hiçbir şah-
siyete bağlanmış görünmemektedir. Ne Kadiri'dir. Ne
Ekberiye'dendir. Ne de Bektaşî'dir. O, bir Üveysî dir. Ve kendi başı-
na geniş, hudutsuz, engin bir âlemdir. "Varidat"ta "Çok şükür
Allah'a; Beni şu ince işlere yabancı kılmamış ve bu esrarın bende
açılması mütalâa veya bir öğretmen yardımıyla de olmamıştır.",
Keza "Kesin Bilgi" bahsinde de "Benzetişlerime dikkat eyle. Bu
bahis pek incedir. Vc sanırım ki, bu mevzuda beni geçen de bulun-
mamıştır." demektedir. Bedreddin, ortaçağdan miras kalan ve bizde
son zamanlara kadar devam ede gelen "Üstadın sözüne göre hük-
metmek: Jurer sur la parole du maitrc" kaidesine hiç yanaşmamış,
başkasının beyniyle düşünmeye de asla tenezzül etmemiştir.
**t
Şimdiye kadar yaptığımız gibi, "Varidat"ı sırf tasavvuf bakımından
tetkik edersek, onda hiçbir hata ve kusur bulamayız. Bilakis onun
mükemmel, fevkalâde bir eser telâkki ederiz. Fakat bu görüşümüz
hatalı olur. Çünkü konumuzun diğer bir cephesi daha vardır:
Bedreddin yalnız mutasavvıf değildir, onun asıl mümeyyiz vasfı
büyük bir inkılapçı olmasıdır. İşte bu iki sıfatı birlikte göz önüne
getirince, "Varidat"ta bazı önemli noksanlar görünür. Bedreddin, bu
eserinde:
A. Fikrî ve amelî itiyatlara fazla bağlanmış, itiyat haricine çık-
masını pek az istemiş, aklının kıvraklığını, elastikiyetini zorla daralt-
maya, fikirlerini herkesin alıştığı şekiller içinde saklamağa
çalışmıştır. Zühd ve takva (Ascese) ya ayırdığı bolca sahifelcr bunun
en bariz delilidir. Gerçi zavahir deşilince, varidatda tasavvufa dayan-
mak suretiyle dinî bir inkılâp yapmak arzusu pek âlâ seziliyor.
Kitapta bu yolda yapılmış küçük küçük hamleler çoktur. Fakat
eserin sahibi geleneklerden bir türlü ayrılmadığı için bunları dahi
lüzumsuz şeylerle örtmüştür.
B. Bahse mevzu eylediği meseleler iyice tasnif olunmamış, onları
var eden sebepler, aralarındaki münasebetler hakkıyla tâyin ve tahlil
edilmemiş, muhtelif fikirler beyninde bir muvazene tesisi
düşünülmemiş, bunlardan sağlam bir esas ve netice çıkarılmamış,
hasılı düşünmekte vc tertipte Usule (Methode) riayet edilmediğin-
den o kıymetli sanilıalar dağınık ve sistemsiz bir bilgi mahiyetinde
kalmıştır.
C. Bedreddin, bu eserde siyasi mesleğiyle muvazi ve müterafik bir
surette hareket etmemiş, amelî hayata hiç ehemmiyet verme mistir.
Alemin düzelmesi ve her türlü fenalığın ortadan kalkması ibadetle,
zühd ve takva ile kabil olsaydı, dünyada bundan kolay bir şey ola-
mazdı. Ondan beklenen şey, dinî akidelerine siyasi fikirlerine
muvazi bir veçhe vermek, siyasi vc dinî düşünceleri arasında sıkı bir
Birlik (Ünite) kurmaktı. Bunu yapabilmek için de, din müess-
esesinde lüzumlu görülen tadilleri evvelden tâyin eylemesi ve dinî
isteklerini birer Umde (Princip) halinde ve usul dairesinde formüle
etmesi lazımdı. İnsanların yaşayışını ve Allah ile münasebetlerini
daha basit ve ahenk dar bir şekilde izah etmesi ve nihayet dinde ve
siyasette tahayyül eylediği çifte hürriyet ile bundan daha mesut ve
elemsiz bir âlem yaratması Bedreddin gibi çok büyük bir inkılâpçı
için mümkündü. Maalesef ki bunu başaramamıştır.
* * *
Ancak insaf ile düşünmek gerektir ki, zamanımızda her şeyi söyle-
mek nispeten kolaydır. Fakat bundan 500 yıl önce, -garpta dahi
dünyanın düz ve hareketsiz olduğuna her kesin inandığı, istibdat ve
taassubun eri çok kaynaştığı bir devirde her hakikati apaçık ortaya
dökmek, insanları akıllarının ermediği istikametlere sevk etmek pek
tehlikeli idi. Bedreddin, ihtimal ki ileride başka bir eserle fikirlerini
ikmal edecekti. Lakin "Varidat "ta beraberce okuduğumuz ve yukarı-
daki satırlarda biraz da küçümsediğimiz hakikatler, siyasi mesleğine
katlanarak, daha ileri gitmesine zaman ve imkân bırakmamış ve
serbest düşünce ve inançları henüz altmış üç yaşında iken bu büyük
Türk mutasavvıfının hayatına mal olmuştur. O n u n mübarek şah-
siyeti ve yüksek ülküleri önünde huşu ve saygıyla eğilirim.
Tanıklar:
1. L'inconnu, C. Flammanon.
2. Maddenin Tekâmülü, Gustave Le Bon, s. 73.
3. M o d e r n İlimde Kâinat, Dr. Vasfı Yener, s. 33-71.
4. Hüsniye, Ebül Fetih Mekkî. s. 83.
5. Vahdet-i Vücud ve Muhyiddin-i Arabî. İsmail Fennî, s. 53.
6. Platon.
7. B. Spinoza.
8. Birgivî Mehmet Efendi Risalesi, yazılış tarihi: 970 H.
9. Defter-i Âşık ve Seyr-i Sadık. Kaygusuz Abdal.
10. Muhyiddin-i Mağribî Risalesi.