सुरभारती वेश पाट १ श द

*पाठ २ रा श द*

आपण सं कृत भाषा शकत आहोत. सं कृत भाषेला सव भाषांची जननी हटले

जाते. कारण सव ादे शक भाषांमधे ६० % ते ७० % श द हे सं कृतमधून आलेले

आहे त. माता, पता, जननी, ब ध,ु जल, म , आ द श द मराठ हंद तसेच कानडी

वगैरे भाषांमधे सु धा आहे त. यामुळे सं कृतभाषा खरतर अप र चत वाट याचे कारण

नाह .

काल आपण वणाचा अ य़ास केला. सं कृत भाषेत १३ वर व ३३ यंजने

आहे त. ती कोणती, ते आपण पा हले. आज आपण श द शकणार आहोत.

एकापे ा अ धक अ रे एक येऊन जे साथ असतात, व श ट अथ सांगतात

यांना श द हणतात.

सं कृतमधे वरा द, वरांत, यंजना द, व यंजनांत असे चार कारचे श द

असतात.

*१) वरा द -* हणजे वराने सु होणारा श द - उदा. आशुतोष.

हा श द आ + श ् + उ + त ् + ओ + ष ् + अ अशा वणाचा बनला आहे. आ या

वराने सु झाला आहे . हणून वरा द. वर या या आ द हणजे सुरवातीला आहे

असा तो वरा द.

*२ वरांत -* वराने अंत पावणारा. उदा. - दे व -

दे व = + ए + व ् + अ अशा वणाचा बनला आहे. शेवट अ आहे . हणून वरांत

सुरभारती वेश पाट १ श द

आहे .

*३ यंजना द -* यंजनाने सु होणारा - उदा. वशाखा. वशाखा हा श द व ् + इ

+ श ् + आ + ख ् + आ असा बनला आहे. सरु वातीला व ् हे यंजन ् आहे व शेवट

आ हा वर आहे. हणून यंजना द हणजे यंजन या या सुरवातीला आहे असा

आहे .

*४) यजना त -* यंजनाने अंत पावणारा श द - उदा. म त ् + वारा. या श दात

म ् + अ + र् + उ + त ् असे वण आहे त शेवट त ् हे यंजन आहे . हणून हा श द

यंजना त आहे.

यंजनांत श द असणे हे सु धा सं कृत भाषेचे वै श य आहे . सु , जगत ्,

स मध ्, वाच ्, श शन ् मनोहा रन ्, असे असं य यंजना त श द आहे त.

श दांचे चार कार हटले असले तर दोन कार वचारात यावे लागतात. १) वरांत

व २) यंजनांत.

वराने अंत पावणारे ते वरांत दे व, महे श, वा र, नद , माला, भानु वगैरे श द

वरांत झाले तर म त ्, स रत ्, श शन ्, जगत ्, वगैरे श द यंजनांत झाले. या

श दांना वभि त यय लागन

ू मग ते वा यात उपयोगात आणावे लागतात. आ ण

वभि त यय लागतांना सं ध नयमां माणे श दांची पे वेगवेगळी होतात.

* लंग वचार*

सं कृतमधे सु धा मराठ माणे, इं जी माणे तीन लंगे आहे त. पुं लंग, ीलंग,
सुरभारती वेश पाट १ श द

नपुंसक लंग.

हंद भाषेत दोनच लंगे आहे त. नपुंसक लंग हंद त नाह .

जे श द पु षजातीचा बोध करतात ते पिु लंगी श द असतात. उदा. छा ,

बालक, श क वगैरे.

जे श द ीजातीचा बोध क न दे तात ते ी लंगी श द असतात. उदा. छा ा,

बाला, रजनी वगैरे.

पु लंग व ी लंग यां यापे ा भ न सव श द नपुंसक लंगाचा बोध क न

दे तात. उदा. पु तक, वन, फल, प वगैरे.

*श दां या जाती -*

सं कृतमधे श दां या नाम, सवनाम, वशेषण, या वशेषण

े (यातच अ ययांचा

समावेश होतो) व यापद अशा पाच जाती केले या आहे त.

सं कृत भाषेचे आणखी एक वै श य हणजे नाम व सवनामा माणे

वशेषणाला सु धा लंग असते.

*वचन वचार -*

बाक सव भाषात दोनच वचने आहेत. एक वचन व बहु वचन. पण सं कृतमधे एक

वचन, ववचन व बहुवचन अशी तीन वचने आहेत. हे सु धा सं कृतभाषेचे वै श य

आहे . डोळे , हात, पाय, कान इ याद श द ववचनातच वापरले जातात.

*१) अकारांत पु लंगी -* दे व, छा , राम, बाल श क, अ यापक वगैरे.

सुरभारती वेश पाट १ श द

*२)अकारांत नपुंसक लंगी श द -* वन, कानन, मुख, ने

मराठ त जे नेहल सैजल वगैरे श द अकारांत ी लंगी श द आहे त तसे

अकारांत ी लंगी श द सं कृतमधे नाह त.

*३) आकारांत ी लंगी -* (अपवादा मक श द सोड यास आकारांत श द फ त

ी लंगी असतात) माला, कला, छाया, व नता

*४) ह व इकारांत प.ंु श द -* क व, मु न, य त, अ ल, वि न, म ण वगैरे. (हे श द

मराठ त द घईकारांत ल हतात)

*५) ह व इकारांत ी लंगी श द. -* म त, ग त, भू म, भि त, कृ त, च, कृ त

वगैरे. (हे ह श द मराठ त द घ ईकारांत ल हतात)

*६) ह व इकारांत नपंु श द -* वा र, सरु भ (सव

ु ा सक), शु च (प व ), भू र (पु कळ)

वगैरे.

*७) द घ ईकारांत ी. -* नद , दासी, वापी, मह वगैरे.

(काह अपवाद सोड यास) द घ ईकारांत श दांमधे पुं व नपुं. श द नाह त.

*८) ह व उकारांत प.ंु -* भान,ु गु , पश,ु इ द,ु राहु, केत,ु व ण,ु ऋतु वगैरे.

*९) ह व उकारांत नपं.ु -* मधु (मध), अ बु (पाणी), व त,ु वसु (धन), जानु

(गुडघा), सानु ( शखर), लघु वगैरे.

*१०) ह व उकारांत ी. -* धेन,ु च चु, र जु वगैरे.

*११) द घ ऊकारांत ी -* वध,ू चम,ू च पू वगैरे.

सुरभारती वेश पाट १ श द

द घ ऊकारांत मधे पुं व नपुं श द नाह त.

*१२) ऋकारांत पुं -* धात,ृ पत,ृ न त,ृ ोत,ृ स वत ृ (सूय), वगैरे.

*१३) ऋकारांत ी. -* मात,ृ यात ृ (जाऊ), द ु हत ृ (मल

ु गी), वस ृ (बह ण).

*१४) ऋकारांत नपुं -* धात,ृ दात,ृ कत,ृ र त,ृ नेत ृ वगैरे श द पुं लंगी व नपुं दो ह

लंगात आहेत.

*१५) ओकारा त श द -* गो - गाय, बैल हा एकच ओकारांत श द आहे व तो सु धा

पुंि लंगी व ी. सारखाच चालतो.

*१६) औकारा त श द -* नौ = नाव ( ी.), लौ (पं)ु चं हे सु धा दो ह श द

सारखेच चालतील.

आपण आपल मराठ मातभ

ृ ाषा शकत असतांना मो या माणसांचे ऐकून भाषा

शकत गेलो. यामळ

ु े लहानपणी बोलत असता आप याला या श दाला कोणता

वभ ती यय लावला आहे हे न कळताह आपण वा यरचना करत होतो. दे वाला,

दे वाने, दे वावर, दे वाचा असे वभ ती ययांनी यु त श द सहज बोलत होतो.

सं कृतमधे असे वभि त यय लावून तयार होणारे श द थम पाठ करावे लागतात.

जसे पाढे पाठ केले क पढ

ु ल ग णते करायला सोपे जाते तसेच हे आहे . पाठ कर याचे

कारण असे क वभि त यय लाव यानंतर संधी या नयमा माणे या श दांची

पे वेगळी होतात.
सुरभारती वेश पाट १ श द

वा याय़ - पाठ २ रा

खल ल नांची उ रे या.

१) वरांत व यंजनांत श द कशाला हणतात ? उदाहरणासह प ट करा.

२) सं कृत भाषेत श दां या कती जाती आहे त ?

३) या पाठात सं कृत भाषेची कोणती वै श ये आल आहेत ?

४) खाल ल श दांचा वण व छे द करा.

उदा. दे व = + ए + व् + अ

सवकायष,ु सष
ु मा, वैदेह , स वत,ृ उ च, क न ठ, व व सेन, धम े , पा डव, कौरव.

५) ऋकारा त श दांची उदाहरणे सांगा.

६) द घ ऊकारा त श दांची उदाहरणे सांगा.