‫ﮐﻴﻤﻴﺎ‬

‫ﻧﻬﻢ ！ﻮﻟﮕﻰ‬
 ‫د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬وزارت‬
‫د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ‪ ،‬د ＊ﻮوﻧﮑﻮ د‬
‫روزﻧ‪ ３‬او د ﺳﺎﻳﻨﺲ د ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻌﻴﻨﻴﺖ‬
‫د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ او درﺳﻲ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ د ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻟﻮى رﻳﺎﺳﺖ‬
‫ﮐــﻴـﻤـﻴـــــﺎ‬
‫‪C h e m i s t r y‬‬
‫ﻧﻬﻢ‬
‫！ــﻮﻟﮕـــﻰ‬
‫ﺩ ﭼﺎپ ﻛﺎﻝ‪ 1390 :‬ﻫـ ‪ .‬ﺵ‬
‫ﺍﻟﻒ‬
 ‫ﻟﻴﮑﻮاﻻن‪:‬‬
‫ﭘﻮﻫﻨﻤﻞ دﻳﭙﻠﻮم اﻧﺠﻴﻨﻴﺮ ﺷﻮﮐﺖ ﻋﻠﻰ»ﺷﻔﺎ« د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ د ﭘﺮوژې او درﺳﻲ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ د ！ﻴﻢ ﻏ‪７‬ی‪.‬‬
‫ﺑﺴﻢ اﷲ وﻟﻰ »اﺣﻤﺪزى« د ﭘﺮ اﺧﺘﻴﺎ د ﭘﺮوژې او درﺳﻲ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ د ！ﻴﻢ ﻏ‪７‬ى‪.‬‬
‫د ﻣﻮﻟﻒ ﻣﺮﺳﺘﻴﺎل ﻣﺤﻤﺪ اﺟﻤﻞ »ﻓﻴﺾ« د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮ اﺧﺘﻴﺎ او درﺳﻲ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ د ﺗﺎﻟﻴﻒ د رﻳﺎﺳﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻏ‪７‬ى‪.‬‬
‫د ﻣﻮﻟﻒ ﻣﺮﺳﺘﻴﺎل ﻋﺘﻴﻖ اﺣﻤﺪ »ﺷﻴﻨﻮارى« د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ او درﺳﻲ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ د ﺗﺎﻟﻴﻒ د رﻳﺎﺳﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻏ‪７‬ى‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﯽ اډﻳ＂ﻮران‪:‬‬
‫دوﮐﺘﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ »ﺳﻠﻴﻤﻲ« د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬وزارت د ﻋﻠﻤﻲ ﺷﻮرا ﻏ‪７‬ى‬
‫ﭘﻮﻫﻨﺪوى دﻳﭙﻠﻮم اﻧﺠﻴﻨﻴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ »ﻋﺰﻳﺰ« د ﮐﺎﺑﻞ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮن اﺳﺘﺎد‬
‫ﭘﻮﻫﻨﻴﺎر ﻣﺤﻤﺪ اﻧﻮر»ﺷﺮﻳﻔﻲ« د ﭘﺮوان د ﻋﺎﻟﻲ ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﻮ د اﻧﺴﺘﻴﺘﻮت اﺳﺘﺎد‬
‫د ژﺑﻰ اډﻳﺘﻮر‪:‬‬
‫ﭘﻮﻫﻨﻮال ﻣﺤﻤﺪ اﺟﺎن ﺣﻘﭙﺎل د ﮐﺎﺑﻞ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮن اﺳﺘﺎد‬
‫دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ او ﻓﺮﻫﻨ‪／‬ﻲ ﮐﻤﻴ＂ﻪ‪:‬‬
‫‪ -‬ﻣﻮﻟﻮي ﻋﺒﺪاﻟﺼﺒﻮر ﻋﺮﺑﻲ‬
‫‪ -‬دﮐﺘﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﻳﻮﺳﻒ ﻧﻴﺎزى‬
‫‪ -‬ﺣﺒﻴﺐ اﷲ راﺣﻞ د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬وزارت ﺳﻼﮐﺎر د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ ﭘﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﮐ‪.３‬‬
‫د ＇ﺎرﻧ‪ ３‬ﮐﻤ‪＂５‬ﻪ‪:‬‬
‫_ دﮐﺘﻮر اﺳﺪاﷲ ﻣﺤﻘﻖ د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ‪ ،‬د ＊ﻮوﻧﮑﻮ د روزﻧ‪ ３‬او د ﺳﺎﻳﻨﺲ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻌﻴﻦ‪.‬‬
‫_ دﮐﺘﻮر ﺷ‪５‬ﺮﻋﻠﻲ ﻇﺮﻳﻔﻲ د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ د ﭘﺮوژې ﻣﺴﺆول‪.‬‬
‫_ د ﺳﺮﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺳﺘﻴﺎل ﻋﺒﺪاﻟﻈﺎﻫﺮ ﮔﻠﺴﺘﺎﻧﻲ د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ او درﺳﻲ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ د ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻟﻮى‬
‫رﺋﻴﺲ‪.‬‬
‫ﻃﺮح او ډﻳﺰاﻳﻦ‪:‬‬
‫ﺣﻤﻴﺪ »ﮐﺮﻳﻤﻲ«‬
‫ﺏ‬
‫ﺝ‬
 ‫ﻣﻠﻲ ﺳﺮود‬
‫دا ﻋﺰت د ﻫـــﺮ اﻓـــﻐﺎن دى‬
‫ﻫﺮ ﺑﭽﯽ ﻳ‪ ３‬ﻗﻬﺮﻣـــــﺎن دى‬
‫د ﺑـــــــﻠﻮ＇ــــﻮ د ازﺑﮑـــــﻮ‬
‫د ﺗــــــﺮﮐﻤﻨــــﻮ د ﺗﺎﺟﮑــــﻮ‬
‫ﭘـــﺎﻣﻴــﺮﻳﺎن‪ ،‬ﻧﻮرﺳﺘﺎﻧﻴــــﺎن‬
‫ﻫـــﻢ اﻳﻤـــﺎق‪ ،‬ﻫﻢ ﭘﺸـﻪ ‪４‬ﺎن‬
‫ﻟـــﮑــﻪ ﻟﻤــﺮ ﭘﺮ ﺷﻨﻪ آﺳﻤـﺎن‬
‫ﻟـــﮑـــﻪ زړه وي ﺟــﺎوﻳﺪان‬
‫واﻳﻮ اﷲ اﮐﺒﺮ واﻳﻮ اﷲ اﮐﺒﺮ‬
‫دا وﻃﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘـــﺎن دى‬
‫ﮐﻮر د ﺳﻮﻟ‪ ３‬ﮐﻮر د ﺗﻮرې‬
‫دا وﻃﻦ د ！ﻮﻟﻮ ﮐـﻮر دى‬
‫د ﭘ‪＋‬ﺘــــﻮن او ﻫﺰاره وو‬
‫ورﺳﺮه ﻋﺮب‪－ ،‬ﻮﺟــﺮ دي‬
‫ﺑﺮاﻫﻮي دي‪ ،‬ﻗﺰﻟﺒﺎش دي‬
‫دا ﻫﻴـــﻮاد ﺑﻪ ﺗﻞ ‪＄‬ﻠﻴ‪８‬ي‬
‫ﭘﻪ ﺳﻴﻨــﻪ ﮐ‪ ３‬د آﺳﻴـــﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮم د ﺣﻖ ﻣﻮ دى رﻫﺒـــﺮ‬
‫ﺩ‬
 ‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬
‫د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬د وزﻳﺮ ﭘ‪５‬ﻐﺎم‬
‫ﮔﺮاﻧﻮ ＊ﻮوﻧﮑﻮ او زده ﮐﻮوﻧﮑﻮ‪،‬‬
‫＊ﻮوﻧﻪ او روزﻧﻪ د ﻫﺮ ﻫ‪５‬ﻮاد د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ او ﭘﺮﻣﺨﺘﮓ ﺑﻨﺴ＀ ﺟﻮړوي‪ .‬ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ＊ﻮوﻧ‪ ３‬او روزﻧ‪３‬‬
‫ﻣﻬﻢ ﺗﻮﮐﻰ دى ﭼ‪ ３‬د ﻣﻌﺎ‪請‬ﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﭘﺮﻣﺨﺘﮓ او ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬د اړﺗﻴﺎوو ﻟﻪ ﻣﺨ‪ ３‬راﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ ﮐ‪８５‬ي‪＇ .‬ﺮﮔﻨﺪه ده ﭼ‪３‬‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﭘﺮﻣﺨﺘﮓ او ！ﻮﻟﻨﻴﺰې اړﺗﻴﺎوې ﺗﻞ د ﺑﺪﻟﻮن ﭘﻪ ﺣﺎل ﮐ‪ ３‬وي‪ .‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻻزﻣﻪ ده ﭼ‪ ３‬ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب‬
‫ﻫﻢ ﻋﻠﻤﻲ او رﻏﻨﺪه اﻧﮑﺸﺎف وﻣﻮﻣﻲ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ＊ﺎﻳﻲ ﭼ‪ ３‬ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻮ او د اﺷﺨﺎ‪請‬ﻮ د‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻮ او ﻫﻴﻠﻮ ﺗﺎﺑﻊ ﺷﻲ‪.‬‬
‫دا ﮐﺘﺎب ﭼ‪ ３‬ﻧﻦ ﺳﺘﺎﺳﻮ ﭘﻪ ﻻس ﮐ‪ ３‬دى‪ ،‬ﭘﺮ ﻫﻤﺪې ارز＊ﺘﻮﻧﻮ ﭼﻤﺘﻮ او ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﻮى دى‪ .‬ﻋﻠﻤﻲ ﮔ＂ﻮرې‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﮕﺎﻧ‪ ３‬ﭘﮑ‪ ３‬زﻳﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮې دي‪ .‬د زدهﮐ‪７‬ې ﭘﻪ ﺑﻬﻴﺮ ﮐ‪ ３‬د زدهﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺗﻞ د ﺗﺪرﻳﺴﻲ ﭘﻼن ﺑﺮﺧﻪ‬
‫ﮔﺮ‪５＄‬ﺪﻟ‪ ３‬ده‪.‬‬
‫ﻫﻴﻠﻪ ﻣﻦ ﻳﻢ دا ﮐﺘﺎب ﻟﻪ ﻻر＊ﻮوﻧﻮ او ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﭘﻼن ﺳﺮه ﺳﻢ د ﻓﻌﺎﻟ‪ ３‬زدهﮐ‪７‬ې د ﻣﻴﺘﻮدوﻧﻮ د ﮐﺎروﻟﻮ ﻟﻪ ﻻرې‬
‫ﺗﺪرﻳﺲ ﺷﻲ او د زدهﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻣﻴﻨﺪې او ﭘﻠﺮوﻧﻪ ﻫﻢ د ﺧﭙﻠﻮ ﻟﻮ‪１‬ﻮ او زاﻣﻨﻮ ﭘﻪ ﺑﺎﮐﻴﻔﻴﺘﻪ ＊ﻮوﻧﻪ او روزﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﺮﻟﻪ‬
‫ﭘﺴ‪ ３‬ﮔ‪６‬ه ﻣﺮﺳﺘﻪ وﮐ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬د ﻧﻈﺎم ﻫﻴﻠ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﺷﻲ او زدهﮐﻮوﻧﮑﻮ او ﻫ‪５‬ﻮاد ﺗﻪ ＊‪ ３‬ﺑﺮﻳﺎوې ور ﭘﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻪ ﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫ﭘﺮ دې ！ﮑﻲ ﭘﻮره ﺑﺎور ﻟﺮم ﭼ‪ ３‬زﻣﻮږ ﮔﺮان ＊ﻮوﻧﮑﻲ د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب ﭘﻪ رﻏﻨﺪه ﭘﻠﻲ ﮐﻮﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﺧﭙﻞ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﭘﻪ رﻳ‪＋‬ﺘﻮﻧﻲ ﺗﻮﮔﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‪.‬‬
‫د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬وزارت ﺗﻞ زﻳﺎر ﮐﺎږي ﭼ‪ ３‬د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د اﺳﻼم د ﺳﭙ‪（５‬ﻠﻲ دﻳﻦ ﻟﻪ ﺑﻨﺴ＂ﻮﻧﻮ‪ ،‬دوﻃﻦ‬
‫دوﺳﺘ‪ ９‬د ﭘﺎک ﺣﺲ ﭘﻪ ﺳﺎﺗﻠﻮ او ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻌﻴﺎروﻧﻮ ﺳﺮه ﺳﻢ د ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬د ＇ﺮﮔﻨﺪو اړﺗﻴﺎوو ﻟﻪ ﻣﺨ‪ ３‬ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ وﻣﻮﻣﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻪ دې ډﮔﺮ ﮐ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻋﻠﻤﻲ ﺷﺨﺼﻴﺘﻮﻧﻮ‪ ،‬د ＊ﻮوﻧ‪ ３‬او روزﻧ‪ ３‬ﻟﻪ ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ او د زدهﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻟﻪ ﻣﻴﻨﺪو‬
‫او ﭘﻠﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻫﻴﻠﻪ ﻟﺮم ﭼ‪ ３‬د ﺧﭙﻠﻮ ﻧﻈﺮﻳﻮ او رﻏﻨﺪه وړاﻧﺪﻳﺰوﻧﻮ ﻟﻪ ﻻرې زﻣﻮږ ﻟﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎﻧﻮ ﺳﺮه د درﺳﻲ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ ﻻ ＊ﻪ ﺗﺎﻟﻴﻒ ﮐ‪ ３‬ﻣﺮﺳﺘﻪ وﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻫﻐﻮ ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬د دې ﮐﺘﺎب ﭘﻪ ﭼﻤﺘﻮ ﮐﻮﻟﻮ او ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐ‪７‬ې‪ ،‬ﻟﻪ ﻣﻠﻲ او ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻮ‬
‫درﻧﻮ ﻣﺆﺳﺴﻮ او ﻧﻮرو دوﺳﺘﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻧﻮي ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب ﭘﻪ ﭼﻤﺘﻮ ﮐﻮﻟﻮ او ﺗﺪوﻳﻦ او د درﺳﻲ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭼﺎپ او و‪４‬ﺶ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐ‪７‬ې ده‪ ،‬ﻣﻨﻨﻪ او درﻧﺎوى ﮐﻮم‪.‬‬
‫وﻣﻦ اﷲ اﻟﺘﻮﻓﻴﻖ‬
‫ﻓﺎروق وردگ‬
‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن د اﺳﻼﻣﻲ ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬وزﻳﺮ‬
‫ﻫـ‬
 ‫ﻟ‪ ７‬ﻟﻴﮏ‬
‫ﻣﺦ‬ ‫ﺳﺮﻟﻴﮏ‬ ‫ﮔ‪２‬ﻪ‬
‫‪1‬‬ ‫ﺳﺮﻳﺰه‬ ‫‪١‬‬
‫‪2‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى ＇ﭙﺮﮐﻰ‪ :‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬ ‫‪٢‬‬
‫‪9‬‬ ‫ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﻤﻴﺎوي اړﻳﮑ‪３‬‬ ‫‪٣‬‬
‫‪11‬‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ او ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬ ‫‪٤‬‬
‫‪12‬‬ ‫دوﻫﻢ ＇ﭙﺮﮐﯽ‪ :‬ﻫﺎﻳﺪور ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‬ ‫‪٥‬‬
‫‪19‬‬ ‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻳﺎ د ﻣﻴﺘﺎن د ﻓﺎﻣﻴﻞ ﻫﺎﻳﺪور ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‬ ‫‪٦‬‬
‫‪22‬‬ ‫ﻣﻴﺘﺎن‬ ‫‪٧‬‬
‫‪23‬‬ ‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ‬ ‫‪٨‬‬
‫‪30‬‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‬ ‫‪٩‬‬
‫‪33‬‬ ‫اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪور ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‬ ‫‪١٠‬‬
‫‪35‬‬ ‫د دوﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬ ‫‪١١‬‬
‫درﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‪ :‬وﻇﻴﻔﻮي ﮔﺮوﭘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬او ‪請‬ﻨﻔﻮﻧﻪ ﻳ‪36 ３‬‬ ‫‪١٢‬‬
‫‪42‬‬ ‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫‪١٣‬‬
‫‪43‬‬ ‫اﻳﺘﺮ‬ ‫‪١٤‬‬
‫‪46‬‬ ‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ‬ ‫‪١٥‬‬
‫‪46‬‬ ‫ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫‪١٦‬‬
‫‪51‬‬ ‫ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ‬ ‫‪١٧‬‬
‫‪55‬‬ ‫اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ‬ ‫‪١٨‬‬
‫‪57‬‬ ‫‪請‬ﺎﺑﻮن‬ ‫‪١٩‬‬
‫‪60‬‬ ‫ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪروﻧﻮﻧﻪ‬ ‫‪٢٠‬‬
‫‪61‬‬ ‫＇ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ‬ ‫‪٢١‬‬
‫‪63‬‬ ‫د درﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ او ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬ ‫‪٢٢‬‬
‫‪64‬‬ ‫＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻰ‪ :‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫‪٢٣‬‬
‫‪73‬‬ ‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‬ ‫‪٢٤‬‬
‫‪74‬‬ ‫د ＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ او ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬ ‫‪٢٥‬‬
‫ﻭ‬
 ‫ﺳﺮﻳﺰه‬
‫د ﻣﺎدې د ﻣﻬﻤﻮ ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دوه ﺑﺮﺧﻮ)ﻋﻀﻮي او ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي( وﻳﺸﻞ‬
‫ﺷﻮي دي د ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ اړه ﭘﻪ اﺗﻢ ！ﻮﻟﮕﻲ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻨ‪ ６‬ډول ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻮي دي‬
‫ﭘﻪ دې ！ﻮﻟﮕﻲ ﮐ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ او د ﻋﻀﻮي او ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻮﭘﻴﺮ؛‬
‫ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﭘ‪５‬ﮋﻧﺪل او ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ ﭘ‪５‬ﮋﻧﺪل ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﻮي‬
‫دي‪.‬‬
‫د دې ﮐﺘﺎب ﭘﻪ دوﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪورﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻮي دي‪ ،‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ‬
‫د ！ﻮﻟﻮ ﻣﺸﺨﺼﺎﺗﻮ ﺳﺮه ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐﻮي او ﻫﻤﺪارﻧﮕﻪ د ﻣﻴﺘﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﺎز او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ اړه‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻮي دي‪ .‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ او اروﻣﺎﺗﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ دې ﻓﺼﻞ ﮐ‪ ３‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮي دي‬
‫او د ﻫﻐﻮى ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﻮي دي د دې ﮐﺘﺎب ﭘﻪ در‪４‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪３‬‬
‫وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ او د ﻫﻐﻮى ‪請‬ﻨﻒ ﺑﻨﺪي ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﻮى ده د اﻟﮑﻮﻟﻮ‪ ،‬اﻳﺘﺮو‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ‪ ،‬ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ‪،‬‬
‫ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ‪ ،‬ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ‪ ،‬اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ‪ ،‬وازدې او ﻏﻮړﻳﻮ‪請 ،‬ﺎﺑﻮن او ﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫ورﮐﻮل ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﻮي دي او د ﻫﻐﻮى د ډوﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ اړه‬
‫ﻫﺮاړﺧﻴﺰ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ورﮐﻮل ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫د ﻫﺮ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﻣﺘﻦ ﮐ‪ ３‬ذﮐﺮ ﺷﻮي ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬د زده ﮐﻮوﻧﮑﻮ زده ﮐ‪７‬ې ﭘﻪ ﻏﺮض ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ وړاﻧﺪ‪３ﾦ‬‬
‫ﺷﻮي دي ﺗﺮ ＇ﻮ زده ﮐﻮوﻧﮑﻲ د ﻫﻐﻮ ﭘﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮﻟﻮ ﮐ‪ ３‬د ＊‪ ３‬زده ﮐ‪７‬ې ＇ﺨﻪ ﮔ＂ﻪ واﺧﻠﻲ؛‬
‫ﻫﻤﺪارﻧﮕﻪ د ﻫﺮ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﭘﺎی ﮐ‪ ３‬د ﻣﻄﺎﻟﺒﻮ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‪ ،‬او ﻧﺎ ﺣﻞ ﺷﻮي ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬د‬
‫زده ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﺳﺮه د درﺳﻲ ﻣﻮﺿﻮﻋﮕﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﻮﻫ‪５‬ﺪﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮﻣﮏ ﮐﻮي‪ .‬ﭘﻪ دې ﮐﺘﺎب ﮐ‪ ３‬د ډ‪４‬ﺮو ﺳﺎده‬
‫او د ！ﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره د ﭘﻮﻫ‪５‬ﺪو وړ ！ﮑﻮ ＇ﺨﻪ د ﻣﻄﻠﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻟﻴﮑﻠﻮ ﮐ‪ ３‬اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮى ده ﭼ‪ ３‬د زده ﮐﻮوﻧﮑﻮ‬
‫ﭘﻪ زده ﮐ‪７‬ه ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د ﭘﻮﻫ‪ ３‬ﺳﻄﺤﻪ ﻟﻮړوي او د ﻫﻐﻮ د وړﺗﻴﺎ ﺳﺒﺐ ﮔﺮ‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫ﺯ‬
 ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫ډﻳﺮ ﻫﻐﻪ وﺳــﺎﻳﻞ ﭼ‪ ３‬ﺗﺎﺳ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﭼﺎﭘ‪５‬ﺮﻳﺎل ﻣﺤﻴﻂ ﮐ‪－ ３‬ﻮرئ‪ ،‬ﻟﻪ ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷــﻮي دي؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬ﭘﻼﺳــﺘﻴﮑﻲ ﻓﺮﺷﻮﻧﻪ‪،‬ﻏﺎﻟ‪ ،９‬ﺑﻮ！ﻮﻧﻪ‪ ،‬د‬ ‫)‪(1-1‬ﻳﻚﺗﻌﺪﺍﺩﻣﺮﻛﺒﺎﺕ‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩﻣﺮﻛﺒﺎﺕ‬ ‫ﺷﻜﻞ )‪(1-1‬ﻳﻚ‬
‫ﻋﻀﻮﻱ‬
‫ﺳــﻮن ‪－‬ﺎز‪ ،‬د ډﺑﺮو ﺳــﮑﺎره د ﺧﻮړﻟﻮ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ ﻟﻮ＊ــﻲ‪ ،‬ﺗﺮدي ﭼ‪ ３‬ډوډۍ‬
‫ﺟﺎﻣ‪ ３‬ﻣﻮ ！ﻮل ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد دي‪.‬‬
‫ﻋﻀــﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧــﻪ ﭘﻪ ور‪＄‬ﻴﻨــﻲ ژوﻧﺪ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ زﻳﺎت ارز＊ــﺖ ﻟــﺮي‪ .‬ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ‬
‫دﻏــﻮ ﻣﻮادو ＇ﺨﻪ ژوﻧﺪ ﻣﺸــﮑﻞ دى‪ ،‬ﻧﻮ‪＄‬ﮑﻪ د دﻏــﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺧﻮا‪請‬ﻮ او‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻮاﻟﻲ ﭘﻴﮋﻧﺪل ﻫﻢ ﺿﺮوري دي‪.‬‬
‫ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﺑﻪ ﺗﺎﺳــ‪ ３‬ﭘﻮه ﺷــﺊ ﭼ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ژوﻧﺪ ﮐ‪＇ ３‬ﻪ‬
‫اﻫﻤﻴــﺖ ﻟﺮي؟ د ﻋﻀﻮي او ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧــﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪＇ ＃‬ﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫دى؟ ﭘــﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐــ‪＇ ３‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﻋﻨﺎ‪請‬ﺮ ﭘﻴﮋﻧﺪل ﮐ‪５‬ــ‪８‬ي؟ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮﻣ‪ ３‬ﮐﻴﻤﻴﺎوي اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي؟‬
‫‪2‬‬
 ‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﻮاد دي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ‬
‫او ﻧــﻮرو ﻋﻨﺼﺮوﻧــﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي‪ .‬د ﻋﻀــﻮي ا‪請‬ﻄﻼح ﻫﻐﻪ وﺧﺖ‬
‫ﻣﻨ‪％‬ﺘــﻪ راﻏﻠﻪ ﭼــ‪ ３‬د ﮐﻴﻤﻴﺎ ﻋﻠﻢ ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬اووﻧﻪ ﺗﺮ ﺳــﺮه ﮐﻮل او‬
‫داﺳــ‪ ３‬ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻮﺟﻮده وه ﭼــ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻳــﻮازې د ژوﻧﺪﻳﻮ‬
‫اﺟﺴــﺎﻣﻮ ﭘــﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﮐ‪ ３‬ﺟــﻮړ او ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﭘــﻪ ‪١٨٠٧‬م ﮐﺎل ﮐ‪３‬‬
‫ﺳﻮﻳ‪６‬ﻧﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزﻳﻠﻴﻮس )‪ (Berzelius‬ﺧﭙﻠﻪ ﻋﻘﻴﺪه ＇ﺮ‪－‬ﻨﺪه ﮐ‪７‬ه‬
‫ﭼــ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ژوﻧﺪﻳــﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﮐ‪ ３‬د ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ې ﺣﻴﺎﺗﻲ‬
‫ﻗﻮې )‪ (Vital Force‬ﭘﻪ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﺟﻮړ‪４‬ﺪاى ﺷﻲ‪.‬‬
‫‪..‬‬
‫ﭘــﻪ ‪ ١٨٢٨‬ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬ﺟﺮﻣﻨﻲ ﻋﺎﻟــﻢ وﻫﻠﺮ )‪ ( W o hler‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي‬
‫‪＄‬ﻞ ﻳﻮرﻳﺎ ﭼ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ دى ﻟﻪ ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺎدې ＇ﺨﻪ ﭼﻲ‬
‫داﻣﻮﻧﻴﻢ ﺳﻴﺎﻧﻴﺖ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐ‪:７‬‬
‫‪Δ‬‬
‫⎯ ‪NH 4 OCN‬‬
‫→⎯‬ ‫‪( NH 2 ) 2 CO‬‬
‫ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮار ﮐ‪ ３‬د وﻫﻠﺮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ‬
‫را ﺗﻠﻮ ﺳــﺮه ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ ﭘﻪ ﭼ＂ﮑ‪ ９‬وده وﮐ‪７‬ه او ﭘﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮ ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﻮل‪.‬‬
‫زﻳﺎت ﺷــﻤﻴﺮ ﻋﻀــﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧــﻪ ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔــﻮ ＇ﺎﻧ‪／‬ﻮ؛ ﻟﮑــﻪ‪ :‬ﻃﺐ‪،‬‬
‫ﮐﺮﻫ‪請 ،３２‬ﻨﻌﺖ او ﻧﻮرو ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرول ﮐ‪８５‬ي؛ ﻧﻮ‪＄‬ﮑﻪ ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ د‬
‫)‪ (١-١‬ﺷﮑﻞ د اړﺗﻴﺎ وړ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﭘﻪ ور‪＄‬ﻴﻨﻲ ژوﻧﺪ ﮐ‪ ３‬د ﭘﺎم وړ ارز＊ﺖ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫زده ﮐﻮوﻧﮑﻲ دې ﭘﻪ ＇ﻮ ډﻟﻮ ووﻳﺸــﻞ ﺷــﻲ او ﻫﺮه ډﻟﻪ دې ﻟﺲ‪ ،‬ﻟﺲ ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ﮐ‪－ ３‬ﻮري‪ ،‬ﻟﺴــﺖ ﮐ‪７‬ي‬
‫او ﺑﻴﺎدې د ﻫﻐﻮى د اﺳﺘﻌﻤﺎل ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ﭘﻪ ‪－‬ﻮﺗﻪ ﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫ﻓﮑﺮ وﮐ‪７‬ﺉ!‬
‫د ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬د ﺑﺮزﻳﻠﻴﻮس او وﻫﻠﺮ ﻧﻈﺮﻳ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﭘﺮﻣﺨﺘ‪ ，‬ﭘﻪ ﻻره ﮐ‪＇ ３‬ﻪ ډول رول ﻟﻮﺑﻮﻟﻲ دى؟‬
‫‪3‬‬
 ‫)‪ (١-١‬ﺟﺪول د ﻋﻀﻮي او ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻮﭘﻴﺮ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي‬ ‫ﻋﻀﻮي‬
‫‪ -1‬ډﻳــﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﻀــﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐــ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ او‬ ‫‪ -١‬ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ درﺟﻪ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻦ او ﭘﻪ دوﻳﻤﻪ‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻪ ﻧــﻪ ﻟﺮى‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭼﻲ‬ ‫درﺟﻪ ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ .‬ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ﭘﻪ ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻋﻀﻮي‬
‫ﻳﺎد ﺷﻮي ﻋﻨﺼﺮوﻧﻪ ﻫﻢ ﻟﺮي‪ ،‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺧﻮاص ﻧﻪ ＊ﮑﺎره‬ ‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬اﮐﺴــﻴﺠﻦ او ﭘﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮرو ﮐ‪ ３‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ‪ ،‬ﺳﻠﻔﺮ‪،‬‬
‫ﮐــﻮي؛ ﻟﮑــﻪ‪ :‬اوﺑﻪ )‪ ، (H 2 O‬ﮐﺎرﺑــﻦ ډاى اﮐﺴــﺎﻳ‪،(CO٢) ６‬‬ ‫ﻓﺎﺳــﻔﻮرس‪ ،‬اوﺳــﭙﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺲ‪ ،‬ﻣ‪／‬ﻨﻴﺰﻳﻢ او ‪＄‬ﻴﻨﻲ ﻧﻮر ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴ＂ﻮﻧﻪ ) ‪(Ca(HCO3 ) 2 , NaHCO3 , Na 2 CO3 , CaCO3‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ووﻳﻞ ﺷــﻲ ﻫﻐﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‪،‬‬
‫او ﻧﻮر‪.‬‬ ‫اﮐﺴــﻴﺠﻦ‪ ،‬او ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟــﻦ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻪ ﻟــﺮي ډﻳﺮ زﻳــﺎت ﭘﻴﺪا ﮐ‪８５‬ي‬
‫او ﻫﻐــﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ‪ ،‬ﺳــﻠﻔﺮو‪ ،‬ﻓﺎﺳﻔﻮرﺳــﻮ او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻓﻠﺰي‬
‫ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي‪ ،‬ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ ﻟ‪ ８‬ﭘﻴﺪا ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﻀــﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧــﻪ د ﮐﺎرﺑــﻦ‪ -‬ﮐﺎرﺑــﻦ د اﺷــﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻮ د ‪ -2‬د ﻏﻴــﺮ ﻋﻀــﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺷــﻤﻴﺮ ﻟ‪ ８‬دى‪ ،‬د اﺗﻮ ﺳــﻮو زرو ﭘﻪ‬
‫درﻟﻮدﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﭘﻪ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﭘﻴﺪا ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺷﺎواﺧﻮاﮐ‪ ３‬دي‪.‬‬
‫د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د اﺷــﺘﺮاﮐﻲ راﺑﻄ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳــﺮه‬
‫ﻧ‪＋‬ﺘﻲ دي‪ .‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ‪ ٢٠‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐ‪ ３‬ﺷﻤ‪５‬ﺮل‬
‫ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫‪ -3‬ﭘــﻪ ﻋﻤﻮﻣــﻲ ډول ﻋﻀــﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧــﻪ د ﺳــﻮ‪＄‬ﻴﺪو وړ دي ‪ -3‬ﭘــﻪ ﻋﻤﻮﻣــﻲ ډول ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﺳــﻮ‪５＄‬ﺪو وړﺗﻴﺎ ﻧﻪ‬
‫او د زﻳﺎﺗــ‪ ３‬ﺗﻮدوﺧــ‪ ３‬ﭘــﻪ اﺛــﺮ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐ‪５‬ــ‪８‬ي‪ .‬د اﻳﺸــﻴﺪو او وﻳﻠ‪ ３‬ﻟــﺮي‪ .‬ډﻳﺮ ﻟ‪ ８‬ﺷــﻴﻤﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺳــﻮ‪＄‬ﻲ اﻣﺎ زﻳﺎﺗﺮه ﻳ‪３‬‬
‫ﻧﻪ ﺳــﻮ‪＄‬ﻲ‪ .‬د ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ دوﻳﻠﻲ ﮐﻴﺪو او اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﻲ‬ ‫ﮐﻴﺪو！ﮑﻲ ﻳ‪ ＀５！ ３‬دي‪.‬‬
‫ﻟﻮړ دي‪.‬‬
‫‪ -4‬د ﻋﻀــﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ورو دي‪ ،‬ﮐﺘﻠﺴــﺖ ﺗﻪ ﺿﺮورت ‪ -4‬ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺗﻮ‪－‬ﻪ د ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ‪７－‬ﻧﺪي دي‬
‫او زﻳﺎﺗﺮه ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬او ﮐﺘﻠﺴﺖ ＇ﺨﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳ‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ -5‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﻮ‪－‬ﻪ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ زﻳﺎﺗﻪ ده‪ -5 .‬د ﻏﻴﺮﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ﮐﻤﻪ ده‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ اﻳﻮﻧﻴﮑﻲ ﻗﻄﺒﻲ اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول اﺷﺘﺮاﮐﻲ راﺑﻄﻲ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ -7‬ډﻳﺮﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺑﺮ‪＋４‬ﻨﺎ ﺗﻴﺮووﻧﮑﻲ دې‪.‬‬ ‫‪ -7‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺑﺮ‪＋４‬ﻨﺎ ﻧﻪ ﺗﻴﺮوي‪.‬‬
‫‪4‬‬
 ‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫د ﻋﻀﻮي او ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺑﺮﻳ‪＋‬ﻨﺎ ﺗﻴﺮوﻧﻲ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‬
‫د ﻏﻴــﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ )ﺧﻮړو ﻣﺎﻟ‪ (３／‬او د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ)ﺑﻮرې( د ﺑﺮﻳ‪＋‬ــﻨﺎ ﺗ‪５‬ﺮوﻟــﻮ ﺧﻮاص د ﻫﻐﻮى ﭘﻪ اوﺑﻠﻨﻮ ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪３‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫اړوﻧﺪ ﻣﻮاد او ﻟﻮ＊ـــﻲ‪ :‬ﻣﻘﻄﺮى اوﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻮره‪ ،‬د ﺧﻮړو ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ‪ ،‬ﺑﻴﮑﺮ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﻟﮑﺘﺮودوﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺴــﻲ ﺳﻴﻢ‪－ ،‬ﺮوپ او ‪ ٩‬وﻟ＂ﻪ‬
‫ﺑﺘﺮۍ‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻼره‪ :‬ﭘﻪ ﻳﻮ ﺑﻴﮑﺮ ﮐ‪ ３‬ﻟ‪８‬ه د ﺧﻮړو ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐ‪７‬ئ او ﻟﻪ )‪ (٢-١‬ﺷــﮑﻞ ﺳــﺮه ﺳــﻢ د ﺑﺮ‪＋４‬ــﻨﺎ ﺟﺮﻳﺎن ور ＇ﺨﻪ‬
‫ﺗ‪５‬ــﺮ ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬و‪－‬ﻮرئ ﭼ‪－ ３‬ﺮوپ رو＊ــﺎﻧﻪ ﮐ‪８５‬ي ﮐﻪ ﻧﻪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻳ‪ ３‬ﭘﻴﺪا ﮐــ‪７‬ئ‪ .‬ﭘﻪ ﺑﻞ ﺑﻴﮑﺮ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮه ﮐﺎﭼﻮﻏﻪ ﺑﻮره واﭼﻮئ او ﭘﻪ اوﺑﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬ﺑﻴﺎ د ﺑﺮ‪＋４‬ــﻨﺎ ﺟﺮﻳﺎن ور ＇ﺨﻪ ﺗ‪５‬ﺮ ﮐ‪７‬ئ‪ .‬اوس و واﻳﺎﺳــﺖ ﭼ‪ ３‬د ﻣﺎﻟ‪ ３／‬او ﺑﻮرې ﭘﻪ ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﺑﺮﻳ‪＋‬ــﻨﺎ‬
‫ﭘﻪ ﺗ‪５‬ﺮوﻟﻮ ＇ﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي؟‬
‫)‪ (٢-١‬ﺷﮑﻞ د ﺑﺮ‪＋４‬ﻨﺎ ﺗ‪５‬ﺮوﻟﻮ دﺳﺘ‪／‬ﺎه‬
‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺗﺸﮑﻴﻠﻮﻧﮑﻮ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻪ‬
‫ﻣﺨﮑ‪ ３‬ﻣﻮوﻟﻮﺳــﺘﻞ ﭼ‪！ ３‬ﻮل ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻪ‬
‫او ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ﻳﻮ ﺷــﻤﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او ﻧﻮر ﻋﻨﺼﺮوﻧﻪ‬
‫ﻫﻢ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﻣﻮږ ﭘﻪ دې ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮازې د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮو‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻪ د ﻻﻧﺪې ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ‬
‫رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻴ‪８‬ې‪.‬‬
‫‪5‬‬
 ‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪:３‬‬
‫د اړﺗﻴﺎ وړ ﻟـــﻮازم او ﻣﻮاد‪ :‬ازﻣﺎﻳ‪＋‬ــﺘﻲ ﻧﻞ‪ ،‬د‬
‫ﺑﻨﺴــﻦ ＇ﺮاغ‪ ،‬اﺳــﺘﻨﺪ ﻟﻪ ‪－‬ﻴﺮا ﺳــﺮه‪ ،‬ﻣﻘﻄﺮې اوﺑﻪ او‬
‫ﺑﻮره‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧـــﻼره‪ :‬ﻳﻮ ازﻣﺎﻳ‪＋‬ــﺘﻲ ﻧﻞ واﺧﻠــﺊ او ﭘﻪ اوﺑﻮ ﻳ‪３‬‬
‫ﭘﺮﻳﻤﻨ‪％‬ﺊ ﭼ‪＊ ３‬ﻪ ﭘﺎک ﺷﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺎ ﻟ‪８‬ه ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ئ‬
‫ﭼــ‪ ３‬د ازﻣﻴ‪＋‬ــﺘﻲ ﻧــﻞ د ﻣﻨ‪ ＃‬اوﺑﻪ ﺑ‪７‬اس او ＊ــﻪ وچ‬
‫ﺷــﻲ‪ .‬ﺑﻴﺎ ﻟ‪ ８‬ﻣﻘﺪار ﺑﻮره ﭘﻪ ازﻣﻴ‪＋‬ﺘﻲ ﻧﻞ ﮐ‪ ３‬واﭼﻮئ‬
‫ﻟﻪ )‪ (٣-١‬ﺷــﮑﻞ ﺳﺮه ﺳﻢ ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ئ؛ ﻧﻮ و ﺑﻪ‬
‫وﻳﻨﺊ ﭼ‪ ３‬د ازﻣﻴ‪＋‬ــﺘﻲ ﻧﻞ ﭘــﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬ﺧﻮاﮐﻲ ﮐ‪ ３‬د‬
‫اوﺑﻮ ﮐﻮﭼﻨﻲ ＇ﺎ＇ﮑﻲ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را‪ ３＄‬او ﻫﻢ ﺗﻮر رﻧ‪／‬ﻪ‬
‫ﻣﺎده د ﺁزﻣﺎﻳ‪＋‬ﺘﻲ ﻧﻞ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐﻲ ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﻻﻧﺪي ﺳﻮاﻟﻮﻧﻮ ﺗﻪ ‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻪ ورﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -1‬د اوﺑﻮ ＇ﺎ＇ﮑ‪ ３‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻮم ﻋﻨﺼﺮ ﺷﺘﻮاﻟﻲ‬
‫)‪ (٣-١‬ﺷﮑﻞ د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﭘﻴﮋﻧﺪﻧ‪ ３‬دﺳﺘ‪／‬ﺎه‬
‫ﭘﻪ ﺑﻮرې ﮐ‪＇ ３‬ﺮ‪－‬ﻨﺪوي؟‬
‫‪ -2‬ﺗﻮرﺑﺨﻮﻧﻪ ﻣﺎده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ازﻣﺎﻳ‪＋‬ــﺘﻲ ﻧﻞ ﮐﻲ وﻳﻨﺊ د‬
‫ﮐﻮم ﻋﻨﺼﺮ ﺷﺘﻮن ﭘﻪ ﺑﻮرې ﮐ‪ ３‬را＊ﻲ؟‬
‫ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﻤﻴﺎوي اړﻳﮑ‪３‬‬
‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﮐﻴﻤﻴﺎوي اړﻳﮑﻮ د ＇ﺮﻧ‪／‬ﻮاﻟﻲ ﻟﭙﺎره‪ ،‬ﻻزﻣﻪ ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﺧﻮا‪請‬ﻮ او اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫ﻻﺳﺘﻪ راوړو‪.‬‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻦ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻨﺼﺮ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‬
‫ﺷﺘﻮن ﻟﺮي؛ ﻧﻮ ﭘﻪ دې دﻟﻴﻞ ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ د ﮐﺎرﺑﻦ دﮐﻴﻤﻴﺎ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﻤﺒﻮل د ‪ C‬ﺗﻮرى دى‪ .‬د ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د دوراﻧﻲ ﺟﺪول ﭘﻪ ＇ﻠﻮرم‬
‫‪n‬‬
‫‪－‬ﺮوپ او دوﻫﻤﻪ دوره ﮐ‪＄ ３‬ﺎى ﻟﺮي‪ .‬د ﮐﺘﻠ‪ ３‬ﻧﻤﺒﺮ ﻳ‪ ١٢ ３‬او اﺗﻮﻣﻲ ﻧﻤﺒﺮ ﻳ‪３‬‬
‫‪ ٦‬دى‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ داﺗﻮم اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﻗﺸﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ٦ ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻪ ﻟﺮي‪٦ ،‬‬
‫ﭘﺮوﺗﻮﻧﻪ او ‪ ٦‬ﻧﻴﻮﺗﺮوﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﺴﺘﻪ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪.‬‬ ‫)‪ (٤-١‬ﺷﮑﻞ د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻲ ﻣﻮدل‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻲ ﻣﻮدل ﭘﻪ )‪ (٤-١‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬و‪－‬ﻮرئ او د ﻗﺸﺮوﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻳ‪３‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪6‬‬
 ‫‪H‬‬ ‫＇ﻨ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ )‪ (4-1‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي د ﮐﺎرﺑﻦ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ دارﻧ‪／‬ﻪ‬
‫⋅⋅‬
‫‪H:C:H‬‬ ‫دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اول ﻗﺸﺮ ﮐ‪ ٢ ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻪ او ﭘﻪ وروﺳﺘﻲ ﻗﺸﺮ )وﻻﻧﺴﻲ ﻗﺸﺮ( ﮐ‪٤ ３‬‬
‫⋅⋅‬ ‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم د ﺧﭙﻞ وﻻﻧﺴﻲ ﻗﺸﺮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د ﺑﻞ ﮐﺎرﺑﻦ او‬
‫‪H‬‬
‫د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫ﻳﺎ ﻧﻮرو ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﺷﺮﻳﮑﻮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﺧﭙﻞ وروﺳﺘﻰ‬
‫ﻗﺸﺮ ﭘﻪ ‪ ٨‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ډﮐﻮي او اﮐﺘﻴﺖ ﻳ‪ ３‬ﭘﻮره ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫‪H‬‬
‫ﭘﻪ دې ﺑﻨﺴ＀ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﻤﻴﺎوي اړﻳﮑ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ دي‪ .‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ‬
‫‪H−C−H‬‬
‫اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د دوو ﻏﻴﺮ ﻓﻠﺰو ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑ‪３‬‬
‫‪H‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫د دو ﻳﺎ زﻳﺎﺗﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮ د ﺷﺮﻳﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﺸﮑﻴﻠ‪８５‬ي‪.‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم ＇ﻠﻮر اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړوي ﭼ‪ ３‬د ﻣﻴﺘﺎن ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ‬
‫)‪ (٥-١‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬ﻫﺮ اﻟﮑﺘﺮون د )‪ (٠‬او ﺟﻮړه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د ﺧﻂ)‪ (-‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫＊ﻮدل ﮐ‪８５‬ي‪＇ .‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻳﻮ وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮون ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻗﺸﺮﮐ‪３‬‬
‫ﭼ‪ ３‬وروﺳﺘﻰ ﻗﺸﺮ ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ دى‪ ،‬ﻟﺮي او د وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮون ﭘﻪ ﺷﺮﻳﮑﻮﻟﻮ ﺳﺮه‬
‫ﻣﺸﺒﻮع ﮐ‪８５‬ي؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﺧﭙﻞ وﻻﻧﺴﻲ ﻗﺸﺮ ﭘﻪ دوو اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ډ ﮐﻮي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ زﻳﺎت ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ زﻧ‪％‬ﻴﺮي او ﺣﻠﻘﻮي ﺷﮑﻞ ﺟﻮړوﻻى ﺷﻲ؛‬
‫)‪ (٥-١‬ﺷﻜﻞ د ﻣﻴﺘﺎن ﻣﻮدل‬
‫ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﻨﺘﺎن‬ ‫ﭘﻨﺘﺎن‬
‫‪H H H H H‬‬
‫‪H−C−C−C−C−C−H‬‬
‫‪H H H H H‬‬
‫‪7‬‬
 ‫د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮرو ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺮﺗﻠﻪ‪＄ ،‬ﺎﻧ‪７／‬ى ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮي؛ ‪＄‬ﮑﻪ ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻦ ﮐﻮﻻى‬
‫ﺷﻲ ﺗﺮ＇ﻠﻮرو ﭘﻮرې اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻮ ﺟﻮړې ﮐ‪７‬ي‪ .‬د دې ＇ﻠﻮرو اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑ‪３‬‬
‫د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﺟﻮړ‪４‬ﺪل ﭘﻪ دې ﻣﻌﻨﺎ دي ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻦ ﮐﻮﻻى ﺷﻲ د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﻳﺎ د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړې ﮐ‪７‬ي‪ ،‬ﺧﻮ دﻏﻪ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻫﻐﻪ وﺧﺖ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪！ ３‬ﻮﻟ‪ ３‬ﺟﻮړې ﺷﻮې اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﻳﻮ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬
‫اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬وي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻣﻬﻢ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ دا دى ﭼ‪ ３‬ددې ﻋﻨﺼﺮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﺑﻞ ﺳﺮه اړﻳﮑ‪ ３‬ﺗ‪７‬ى‪ ،‬زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻪ او ﮐ‪７‬ۍ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ‪ -‬ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن او د ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧﻲ‪ ،‬دوه ‪－‬ﻮﻧﻲ او درې‬
‫‪－‬ﻮﻧﻲ اړﻳﮑﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ او ﻫﻢ د زﻧ‪％‬ﻴﺮ او ﺣﻠﻘﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧ‪７‬ۍ ﮐ‪ ３‬ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ زﻳﺎت دي‪.‬‬
‫ﻳﻮ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ‪:‬ددوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬دﻳﻮه ﺟﻮړه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫ﺷﺮﻳﮑﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را‪＄‬ﻲ او دﻳﻮې ﮐﺮ＊‪(-)３‬ﭘﻮاﺳﻄﻪ ＊ﻮدل ﮐ‪８５‬ي‪ .‬ﻟﮑﻪ‪:‬داﻳﺘﺎن‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪３‬د ﮐﺎرﺑﻦ–ﮐﺎرﺑﻦاﺗﻮﻣﻮﻧﻪ اود ﮐﺎرﺑﻦ‪-‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬
‫اړﻳﮑﻪ ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪ (5-1) .‬ﺷﮑﻞ‬ ‫)‪ (6-1‬دﻣﻴﺘﺎن ﻣﻮدل‬
‫دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ‪ :‬ﻫﻐﻪ اړﻳﮑﻪ ده ﭼ‪ ３‬د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د دوو‬
‫ﺟﻮړو اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺮﻳﮑﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬دا اړﻳﮑﻪ د دوو ﮐﺮ＊ﻮ )=( ﭘﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ ＊ﻮدل ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ددوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﭘﻪ‬
‫ﻻﻧﺪې )‪ (٧-١‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ‪ :‬ﻫﻐﻪ اړﻳﮑﻪ ده ﭼ‪ ３‬د دو اﺗﻮﻣﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د درې‬
‫ﺟﻮړې اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺮﻳﮑﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ او د درې ﮐﺮ＊ﻮ )≡( ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬ ‫د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫＊ﻮدل ﮐ‪８５‬ي‪ .‬دا اړﻳﮑﻪ د اﺳﺘﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ )‪ (٨-١‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل‬
‫ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫ﻟﻴﻮﻳﺲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪C2H 2‬‬
‫)‪ (8-1‬ﺷﻜﻞ د اﺳﺘﻠﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻣﻮدل‬
‫)‪ (1-7‬ﺷﻜﻞ د اﻳﺘﻠﻴﻦ ﻣﻮدل‬
‫‪8‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮﻟﻮ ﺳﺮه د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺟﻮړ＊ﺘﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺗﮑﻤﻴﻞ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪C‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C − C − C− C‬‬
‫|‬
‫|‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪C‬‬
‫‪C−C−C = C‬‬
‫‪C−C−C−C≡C‬‬ ‫‪C−C−C−C−C‬‬
‫‪−C −‬‬ ‫‪C−C−C‬‬
‫‪C‬‬
‫‪C−C = C−C‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪C−C ≡ C−C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪9‬‬
 ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ د ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ او د ﻫﻐﻮ د ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎ ده‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮرو ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ اړﻳﮑﻲ‬
‫اﺷﺘﺮاﮐﻲ دي‪.‬‬
‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د ﺑﺮ‪＋４‬ﻨﺎ ﻫﺎدې ﻧﻪ دي او د ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي )اﻳﻮﻧﻴﮑﻲ( ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬
‫ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻪ د ﺑﺮ‪＋４‬ﻨﺎ ﻫﺎدي او ﭘﻪ ﺁﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ﺟﻼ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻲ درې ډوﻟﻪ دي‪ .‬ﭼ‪ ３‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﻳﻮ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ‪ ،‬دوه‬
‫‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ ده‪.‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻋﻀﻮي ﻣﺎده ﻳﻮرﻳﺎ ﭘﻪ ‪ ١٨٢٨‬ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬د وﻫﻠﺮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺎدى )اﻣﻮﻧﻴﻢ ﺳﻴﺎﻧﻴﺖ(‬
‫＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮار ﮐ‪ ３‬ﺟﻮړه ﺷﻮه‪.‬‬
‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ورو )ﺑﻄﻲ( دي او ﮐﺘﻠﺴﺖ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺳﻮ‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬د ﺳﻮ‪＄‬ﻴﺪو ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬اوﺑﻪ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻦ ډاى اﮐﺴﺎﻳﺪ او ﺗﻮدوﺧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫د ﻻﻧﺪې ﺟﻤﻠﻮ ﺗﺶ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ﭘﻪ اړوﻧﺪو ﮐﻠﻤﻮ ډک ﮐ‪７‬ﺉ‪.‬‬
‫‪ -1‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﺮﺗﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﮐﺴﺎﻳﺪوﻧﻮ او ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴ＂ﻮﻧﻮ ‪ ...................‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪ -2‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ﺗﻪ ‪ .....................‬دى‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻪ ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬د ‪ ........................‬ﻋﻨﺼﺮ وﻧﻪ وﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ -4‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟﭙﺎره د ‪ ....................‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻳﻮرﻳﺎ ﻟﻪ ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺎدې ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻪ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﮐﺮ＊ﻮ ﮐ‪ ３‬ﺳﻤ‪ ３‬ﺟﻤﻠ‪ ３‬ﭘﻪ )س( او ﻧﺎﺳﻤﻰ ﺟﻤﻠ‪ ３‬ﭘﻪ )ﻧﺎ( د ﻫﺮې ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎى ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟ‪５‬ﻨﺪﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ﮐ‪７‬ﺉ‪.‬‬
‫(‬ ‫‪ -5‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﻮ‪－‬ﻪ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺟﻮړوﻧﮑﻲ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻧ‪＋‬ﺘﻲ دي‪).‬‬
‫(‬ ‫‪ -6‬ﻋﻀﻮى ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺳﻮ‪＄‬ﻲ‪) .‬‬
‫(‬ ‫‪ -7‬ﮐ‪７‬ه ﻳﻴﺰ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد دي ﺧﻮ د ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﭘﻪ وﺟﻮد ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻧﻪ ﻟﺮى ‪).‬‬
‫(‬ ‫‪ -8‬د ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ د ‪ ٢٠‬ﻣﻴﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐ‪ ３‬دي‪) .‬‬
‫‪ -9‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﻮاد دي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ او ﻧﻮرو ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وي‪( ) .‬‬
‫‪ -10‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ﻧﺴﺒﺖ د ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠ‪ ３‬ﺗﻪ ﮐﻤﻪ ده‪( ).‬‬
‫‪10‬‬
 ‫ﻻﻧﺪې ﻫﺮه ﭘﻮ＊ﺘﻨﻪ ＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬ﻮاب ﻳ‪ ３‬ﺳﻢ دى‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ﮐ‪７‬ﺉ‪.‬‬
‫‪ -11‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮي ﺑﻮرې ﺗﻪ ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ دى‪ ،‬ﻟﻮړه ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ئ‪ ،‬ﭘﻪ ﻳﻮه ﺗﻮره ﻣﺎده ﺑﺪﻟ‪８５‬ي ﭼ‪３‬‬
‫دﻏﻪ ﺗﻮره ﻣﺎده ﻋﺒﺎرت ده ﻟﻪ‪:‬‬
‫ب‪ :‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ‬ ‫اﻟﻒ‪ :‬ﺳﻠﻔﺮ‬
‫د‪ :‬ﮐﺎرﺑﻦ‬ ‫ج‪ :‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‬
‫‪ -12‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ اﮐﺴﺎﻳﺪو ) ‪ (CO, CO2‬او ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴ＂ﻮﻧﻮ ) =‪＇ (CO 3‬ﺨﻪ ﭘﺮﺗﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻻﻧﺪې‬
‫ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻳﻮه ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫ب‪ :‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬ ‫اﻟﻒ‪ :‬ﺷﺒﻪ ﻓﻠﺰات‬
‫د‪ :‬ﻏﻴﺮﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬ ‫ج‪ :‬ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺎﻟ‪３／‬‬
‫‪ -13‬د ژوﻧﺪاﻧﻪ د ﻗﻮاوو ﭘﻪ درﺷﻞ ﮐ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ راﻏﻠ‪ ３‬دي‪ ،‬دا ﻧﻈﺮﻳﻪ د ﮐﻮم ﻋﺎﻟﻢ ده؟‬
‫ب‪ :‬ﺑﺮزﻳﻠﻴﻮس‬ ‫اﻟﻒ‪ :‬ﻧﻴﻮﺗﻦ‬
‫د‪ :‬ﻓﺎرادى‬ ‫ج‪ :‬وﻫﻠﺮ‬
‫‪ -14‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪.‬‬
‫ب‪NaCl :‬‬ ‫اﻟﻒ‪C2H4 :‬‬
‫د‪H O :‬‬
‫‪2‬‬
‫ج‪CaCO3 :‬‬
‫ﻻﻧﺪې ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪ ３‬ﺷﺮح او رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ﺉ‪:‬‬
‫‪ -15‬ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐ‪ ３‬اړﻳﮑﻲ د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ورﮐﻮﻟﻮ ﺳﺮه رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -16‬ﺑﺮزﻳﻠﻴﻮس د ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻗﻮې ﭘﻪ ﺑﺎره ﮐ‪＇ ３‬ﻪ ﻧﻈﺮ درﻟﻮد؟‬
‫‪ -17‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻲ ﻣﻮدل د ﻳﻮه ﺷﮑﻞ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -18‬ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻪ ﻳﻮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪＇ ３‬ﺮﻧﮕﻪ ﭘﻴﮋﻧﺪل ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ؟ رو＊ﺎﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -19‬ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﭘﻪ ور‪＄‬ﻴﻨﻲ ژوﻧﺪ ﮐ‪＇ ３‬ﻪ ارز＊ﺖ ﻟﺮي؟‬
‫‪ -20‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ او اﺳﺘﻠﻴﻦ ﺟﻮړ＊ﺘﻮﻧﻪ ﺳﺮه ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬د ﻫﻐﻮ ورﺗﻪ واﻟﻰ او ﺗﻮﭘﻴﺮ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -21‬ﻳﻮ ﻣﺸﺒﻮع زﻧ‪％‬ﻴﺮ د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻟﻪ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ئ ﭼ‪ ٦ ３‬اﺗﻮﻣﻪ ﮐﺎرﺑﻦ وﻟﺮي‪ ،‬ﭘﻪ‬
‫دې ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪＇ ３‬ﻮ اﺗﻮﻣﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي؟ ﭘﻪ ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ اړﻳﮑ‪ ３‬ﻳﻮه‬
‫‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬دي‪.‬‬
‫‪11‬‬
 ‫دوﻫﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻮﻧﻮﻧﻪ‬
‫ﭘــﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﻣــﻮ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺗﺮ ﻻﺳــﻪ‬
‫ﮐــ‪７‬ل‪ ،‬ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐــ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﭼــ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫دي‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮﻣــﺎت ﺗﺮﻻﺳــﻪ ﮐﻮو‪ ،‬ﭘﺘﺮوﻟﻴــﻢ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز او داﺳــ‪ ３‬ﻧﻮر ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﻮاد دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻣﺨﻠﻮﻃﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷــﻮي دي ﻧﻮ‪＄‬ﮑﻪ‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧــﻮ ﺗــﻪ د ﭘﺘﺮوﻟﻴﻢ )اوﻣﻪ ﻧﻔﺖ( د ‪請‬ﻨﻌﺖ ﻧﺴــﺒﺖ ورﮐﻮل ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ــﻪ ‪＄‬ﻴﻨــ‪ ３‬ﻟﻪ دﻏﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧــﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮاروﻧﻮ ﮐــ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‬
‫ډول ﻫــﻢ ﺟﻮړﻳــ‪８‬ي‪ ،‬ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻮﻧﻮﻧﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧــﻪ دي ﭼﻲ د ﮐﺎرﺑﻦ او‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ＇ﺨﻪ د اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ راﻏﻠ‪ ３‬دې‪.‬‬
‫ﭘــﻪ دې ＇ﭙﺮﮐــﻲ ﮐ‪ ３‬ﺑﻪ ﺗﺎﺳــ‪ ３‬زده ﮐ‪７‬ئ ﭼــ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﮐــﻮم ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫دي؟ او ＇ــﻪ ډول ﺳــﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﺮي؟ﻧﻮم ا‪＋４‬ــﻮدﻧﻪ ﻳ‪＇ ３‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ ده؟‬
‫اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻪ ＇ﻪ ﺷــﻲ دي؟ ＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﺑﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﭘﻪ ور‪＄‬ﻴﻨﻲ‬
‫ژوﻧﺪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻮه ﺷﻮ؟‬
‫‪12‬‬
 ‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ د ﺟﻮړ＊ﺖ ﭘﻪ ﺑﻨﺴ＀ ﭘﻪ دوه ډﻟﻮ اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ او اروﻣﺎﺗﻴﮏ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي‬
‫دې‪ .‬اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‪ ،‬ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ‪ ،‬اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ‬
‫وﻳﺸﻞ ﺷﻮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې دﻳﺎ‪－‬ﺮام ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي‪:‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪﺭﻭ ﻛﺎﺭﺑﻨﻮﻧﻪ‬
‫اروﻣﺎﺗﻴﮏ‬ ‫اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ‬
‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ‬ ‫اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ‬ ‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ‬ ‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻳﺎ د ﻣﻴﺘﺎن د ﻓﺎﻣﻴﻞ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دې ﭼ‪ ３‬د ور‪＄‬ﻴﻨﻲ ژوﻧﺪ‬
‫ﭘﻪ ډﻳﺮو ﺑﺮﺧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐ‪８‬ي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‪:‬ﺗﻴﻞ‪－ ،‬ﺎﺳﻮﻟﻴﻦ‬
‫)‪ (Gasoline‬ﭘﺘﺮول‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز‪ ،‬ﺷﻤﻊ او داﺳ‪ ３‬ﻧﻮر ﻟﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﺟﻮړ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪＃‬‬
‫ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻪ ده؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H H H‬‬
‫‪H−C−C−C−C−H‬‬
‫‪H H H H‬‬
‫ﺑﻴﻮﺗﺎﻥ‬
‫)‪ (2-1‬ﺷﻜﻞ ﺷﻤﻊ‬
‫‪13‬‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ د ﭘﺎراﻓﻴﻦ )‪ (Paraffin‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻟ‪ ８‬ﻣﻴﻞ ﻟﺮوﻧﮑﻲ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻟﺮي‪ .‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ C H‬دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪n 2n+2‬‬
‫ﮐ‪ n ３‬ﺗﻮرى د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ ＊ﻴﻲ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ‪ n=١‬وي‪ ،‬د ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﻟﮑﺎن ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ دې ډول ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪n = 1 , C1H2(1)+2, CH2+2,CH4‬‬
‫د ﻳﺎد ﺷﻮي ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ CH4‬دى‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫دا ﻻﻧﺪې ﺟﺪول ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ او ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﮐﺘﺎﺑﭽﻮ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وﻟﻴﮑﻲ او ﺑﻴﺎﻳ‪ ３‬ﺗﮑﻤﻴﻞ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‬ ‫د ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫ﺷﻤ‪５‬ﺮه د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮل داﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺷﻤ‪５‬ﺮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪H‬‬
‫‪H−C−H‬‬
‫‪1‬‬
‫‪H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H−C−C−H‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪H H‬‬
‫‪H H H‬‬
‫‪H−C−C−C−H‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪H H H‬‬
‫‪H H H H‬‬
‫‪H −C −C −C −C − H‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪H H H H‬‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H H H‬‬
‫‪5‬‬
‫‪H−C−C−C−C−C−H‬‬
‫‪H H H H H‬‬
‫‪14‬‬
 ‫＇ﻠﻮر ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ )اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ( ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ﻳﺎدﻳ‪８‬ى‪ .‬ﭼ‪３‬‬
‫‪( propane) C3H8 ،( Ethane ) C2 H 6 ، (Methane) ، CH 4‬‬
‫او ‪ C4 H10‬ﻧﻮم ) ‪ ( B u tane‬دي‪ ،‬د ﻧﻮرو اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم ا‪＋４‬ﻮدﻧﻪ داﺳﻲ ده ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﻫﻐﻮي د ﮐﺎرﺑﻦ ﺷﻤ‪５‬ﺮ ﭘﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﻧﻮم ﻟﻴﮑﻞ ﮐ‪８５‬ي او ‪ ane‬ورﺳﺘﺎړى ﭘﺮ ﻫﻐﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐ‪８５‬ي؛‬
‫ﻟﮑﻪ‪ C5 H12 :‬ﭼ‪ ٥ ３‬اﺗﻮﻣﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﺮي‪ ٥ ،‬ﭘﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﮐ‪ penta ３‬دي‪ .‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ‪ane‬‬
‫ﭘﺮې زﻳﺎت ﺷ‪ pentane ３‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬د ‪ C5 H12‬ﻧﻮم دئ‪:‬‬
‫)‪ (٢-١‬ﺟﺪول د ﻟﺲ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم او ‪＄‬ﻴﻨﻲ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص ﻳ‪３‬‬
‫&‪ YM‬ﻟﻲ *‪ #‬ﻧﻮم‬
‫‪<eL‬ﮐﻴﺪو ﻣﺎ‪ r‬ﻟﻴﮑﻮ‬ ‫د ‪<eL‬‬
‫اﻳﺸﻴﺪو دوﻳﻠﻲ‬ ‫‪U*$[b*@ YM&r‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪UIOI*M‬‬ ‫‪！/V‬ﮑﻲ‬
‫*‪D‬‬ ‫！ﮑﻰ‬
‫‪D*=s‬‬
‫‪D*[M‬‬ ‫‪CH 4‬‬ ‫‪-183‬‬ ‫‪-162‬‬ ‫‪CH 4‬‬
‫‪D*[;C‬‬ ‫‪C2 H 6‬‬ ‫‪-172‬‬ ‫‪-80‬‬ ‫‪CH 3 − CH 3‬‬
‫‪D*t/!t‬‬ ‫‪C3 H 8‬‬ ‫‪-190‬‬ ‫‪-42‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪D*B‬‬ ‫‪C4 H10‬‬ ‫‪-135‬‬ ‫‪-0.5‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪D*[Qt‬‬ ‫‪C5 H12‬‬ ‫‪-130‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪DCuO+‬‬ ‫‪C6 H14‬‬ ‫‪-94‬‬ ‫‪69‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪D*[v+‬‬ ‫‪C7 H16‬‬ ‫‪-90‬‬ ‫‪98‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪D*[.C‬‬ ‫‪C8 H18‬‬ ‫‪-57‬‬ ‫‪126‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫*‪D‬‬ ‫‪C9 H 20‬‬ ‫‪-54‬‬ ‫‪151‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪D*O;X‬‬ ‫‪C10 H 22‬‬ ‫‪-30‬‬ ‫‪174‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪CH‬‬
‫ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻤﻮﻟﻮګ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻮﺟﻮده ده‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اﻧﺪازه د ﻳﻮ ﻣﺘﻠﻴﻦ ﮔﺮوپ )‪ (−CH 2 −‬ﻳﻮ ﻟﻪ‬
‫ﺑﻞ ﺳﺮه ﺗﻮﭘﻴﺮ وﻟﺮي‪ ،‬د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ې او ﻳﻮ د ﺑﻞ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ دي؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪CH 3 − CH 3‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 3‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫ﻻﻧﺪې ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ و ‪－‬ﻮرئ او ﭘﻪ ﻫﻐﻮى ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮګ ﻣﻌﻠﻮم ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − CH 3 ,‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 3 ,‬‬ ‫‪CH 3 − CH − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪CH 2‬‬
‫‪CH 3 − CH = CH 2 ,‬‬ ‫‪CH 3 − C ≡ CH‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH 2 − CH 2‬‬
‫‪15‬‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ )‪ (٢-١‬ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﺷــﻮي دي‪ ،‬ﻫﻐﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ دي ﭼ‪３‬‬
‫ﻧﻴﻎ زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﺟﻮړ＊ــﺖ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ دې اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻳﻮ اﺗﻮم د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ‬
‫ﺑﻞ اﺗﻮم ﺳــﺮه ﻳﻮه اﺷــﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﻧﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻮ‬
‫ﮐــ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑــﻦ ﻳﻮ اﺗﻮم ﻟــﻪ دوو‪ ،‬درﻳﻮ ﻳﺎ ＇ﻠﻮرو د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳــﺮه‬
‫اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻲ ﺟﻮړوي‪ .‬دې ډول ﺟﻮړ＊ﺖ ﺗﻪ ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻲ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ واﻳﻲ؛‬
‫د ﺑﻴﻠ‪／‬ﻲ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‪:‬ﭘﻨﺘﺎن ﮐﻮﻻى ﺷــﻮ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺴــﺘﻘﻴﻢ زﻧ‪％‬ﻴﺮ )ﻧﺎرﻣﻞ ﭘﻨﺘﺎن( او‬
‫＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ اﻳﺰو او ﻧﻴﻮﭘﻨﺘﺎن ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول وﻟﻴﮑﻮ‪:‬‬
‫‪H H H H H‬‬
‫‪H−C−C−C−C−C−H‬‬ ‫ﻧﺎﺭﻣﻞ ﭘﻨﺘﺎﻥ‬
‫‪H H H H H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫‪H−C − C −C −C−H‬‬ ‫ﺍﻳﺰﻭ ﭘﻨﺘﺎﻥ‬
‫‪HH−C−H H H‬‬
‫‪H‬‬
‫‪H‬‬
‫‪H H−C−H H‬‬
‫‪H−C − C − C−H‬‬ ‫ﻧﻴﻮ ﭘﻨﺘﺎﻥ‬
‫‪H H−C−H H‬‬
‫‪H‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻞ ‪－‬ﺮوپ‬
‫ﮐــﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻟﻪ ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اﻟﮑﺎن ＇ﺨﻪ ﻟﺮې ﺷــﻲ‪ ،‬ﭘﻪ دې‬
‫‪請‬ــﻮرت ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ‪－‬ﺮوپ ﺗﺮﻻﺳــﻪ ﮐ‪８５‬ي ‪ .‬د اﻟﮑﺎﻳــﻞ د ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ C n H 2 n +1‬دى‪ .‬د اﻟﮑﺎﻳﻠﻮﻧﻮ د ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭘﻪ دې‬
‫ډول ده ﭼ‪ ３‬د اړوﻧﺪ اﻟﮑﺎن د ﻧﻮم )‪ (ane‬وروﺳﺘﺎړى ﻟﻪ )‪ (yl‬وروﺳﺘﺎړي ﺳﺮه‬
‫ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د اړوﻧﺪ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻧﻮم ﭘﻪ ﻻس را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪16‬‬
 ‫ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪Cn H 2 n + 2‬‬ ‫‪Cn H 2 n +1‬‬
‫‪Alkane‬‬ ‫‪alkyl‬‬
‫‪H‬‬
‫‪H − C − H ⎯⎯→ H − C − H‬‬
‫‪−H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪Methane‬‬ ‫‪Methyl‬‬
‫)‪ (٤-٢‬ﺷﮑﻞ د ﻣﻴﺘﺎن او ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﻣﻮډﻟﻮﻧﻪ‬ ‫‪D*[M‬‬ ‫‪F;*[M‬‬
‫)‪ (٢-٢‬ﺟﺪول اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ او د ﻫﻐﻮي اړوﻧﺪ اﻟﮑﺎﻳﻞ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻳ‪:３‬‬
‫‪*+ D*OIC ,&*. A*+‬‬
‫اﺗﻮﻣﻮ‬ ‫‪XC:ZB‬د ‪#BC‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ د‬ ‫اﻟﮑﺎن@*‪U*$[b‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ‬ ‫‪YM&r‬‬
‫د‬ ‫‪F;*OIC‬‬ ‫@*‪U*$[b‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ‬ ‫‪YM&r‬‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻞ‬ ‫د‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ‬ ‫اﻟﮑﺎﻳﻞ‬
‫ﺷﻤ‪５‬ﺮ‬ ‫‪ D*OIC‬ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫‪ F;*OIC‬ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪D*[M‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪CH 4‬‬ ‫‪F;*[M − CH 3‬‬
‫‪D*[;C‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪CH 3 − CH 3‬‬ ‫‪F;*[;C − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪D*t/!t‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 3‬‬ ‫‪F;*t/!t − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ دوو ﻃﺮﻳﻘﻮ ﻧﻮﻣﻮل ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬ﻳﻮه ﻳ‪ ３‬ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ او ﺑﻠﻪ ﻳ‪ ３‬د ‪ IUPAC‬ﻃﺮﻳﻘﻪ ده‪.‬‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﻣﻮ وﻟﻮﺳــﺘﻞ ＇ﻠﻮر ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣﺸــﺒﻮع اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ )ﻣﻴﺘــﺎن‪ ،‬اﻳﺘﺎن‪ ،‬ﭘﺮوﭘﺎن او‬
‫ﺑﻴﻮﺗﺎن( ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳــﺮه ﻳﺎد ﺷــﻮي دي او د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﭘﻮرﺗﻪ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻃﺮﻳﻘﻪ داﺳ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮل ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ ﻟﻪ ﻻﺗﻴﻨﻲ‬
‫ا‪請‬ﻄﻼح ﺳــﺮه د ‪ ane‬وروﺳــﺘﺎړي زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬ﺷــﭙ‪８‬و ﺗﻪ ﭘﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﮐ‪Hexa ３‬‬
‫واﻳﻲ او د ﺷﭙ‪８‬ﮐﺎرﺑﻨﻪ اﻟﮑﺎن ﻧﻮم ‪ Hexane‬ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫د ‪IUPAC‬ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ــــﻮدﻧﻪ‪ :‬ﭘﻪ دې ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ﮐ‪ ３‬داﻟﮑﺎﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭘﻪ‬
‫ﺳﺎده ﺷﮑﻞ ﻻﻧﺪې ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫‪ -١‬د اﻟﮑﺎﻧﻮ ﻫﻐﻪ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭼ‪＊ ３‬ﺎخ وﻧﻪ ﻟﺮي ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ زﻧ‪％‬ﻴﺮ وي‪ ،‬ﻧﺎرﻣﻞ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ‬
‫دي او د ﻧﻮم ﭘﻪ ﺳﺮ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ‪ n‬ﺗﻮرى را‪＄‬ﻲ؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪H H H H H H‬‬ ‫‪H H H H‬‬
‫‪H−C−C−C−C−C−C−H‬‬ ‫‪H−C−C−C−C−H‬‬
‫‪H H H H H H‬‬ ‫‪H H H H‬‬
‫*&‪DCuO+ FM‬‬
‫‪n-Hexane‬‬ ‫*&‪D*B FM‬‬
‫‪n-Butane‬‬
‫‪17‬‬
 ‫‪ -٢‬د ﮐﺎرﺑــﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ！ﺎﮐﻞ‪ ،‬ﭼ‪ ３‬ا‪請‬ﻠﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﺷــﻤ‪５‬ﺮل ﮐ‪８５‬ي؛‬
‫ﻟﮑــﻪ‪ :‬ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﭼ‪ ３‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣــﻮل ﻳ‪ C6 H14 ３‬دى‪ ،‬اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻳ‪٥ ３‬‬
‫اﺗﻮﻣﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ دى‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮل ﮐ‪８５‬ي‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 2 -CH 3‬‬
‫‪CH -CH 2 -CH 2 -CH 2 -CH 2 -CH 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪- CH‬‬ ‫‪- CH 2‬‬
‫‪n- Hexane‬‬
‫‪2 − Methyl hexan‬‬
‫د ﻧﺎرﻣﻞ ﻫﮕﺰان ﻣﺸﺮح ﻓﻮرﻣﻮل‪.‬‬ ‫＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻲ اﻳﺰو ﻫﮕﺰان ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪ -3‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ﺧﻮا ﻧﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه‬
‫ﮐ‪８５‬ي‪ :‬ﭼ‪＊ ３‬ﺎخ ورﺗﻪ ﻧﻴﺰ دي وې‪.‬‬
‫‪ -4‬د اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻪ ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻠﻮ ＇ﺨﻪ وروﺳﺘﻪ‪ ،‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮ ﮐ‪ ،３‬د ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫ﻟﻤﺒــﺮ ﻟﻴﮑﻞ ﮐ‪８５‬ي او د ﻫﻐﻪ ﺗﺮ＇ﻨ‪ ，‬د ﮐﻮﭼﻨﻲ او ﻏ＂‪ ３‬ﻣﻌﺎوﺿ‪ ３‬ﻧﻮم او ﭘﻪ ﺁﺧﺮ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د‬
‫اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺷﻤ‪５‬ﺮ ﺗﻪ د ‪ ane‬وروﺳﺘﺎړى ﻋﻼوه ﮐ‪８５‬ي؛ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪C H3 − C H 2 − C H 2 − C H 2 − C H3‬‬
‫‪٢- Methyl Pentane‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﮐ‪ ３‬د ﻣﻌﺎوﺿﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ ﻟﻪ ﻳﻮ ＇ﺨﻪ زﻳﺎت‬
‫وي‪ ،‬د داﺳ‪ ３‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭘﻪ دوﻟﺴﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﺳﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫ﭘﺨﭙﻠﻮ ﮐﺘﺎﺑﭽﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ اړﻳﮑ‪ ３‬دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻟﻴﮑﻠﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺑﺸﭙ‪７‬ې ﮐ‪７‬ئ‬
‫اوﻧﻮم ﻳ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ‪:‬‬
‫‪C − C − C − C -3‬‬ ‫‪C − C − C − C − C -2‬‬ ‫‪C − C − C -1‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي‬
‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﻳﻮ ﻻﻣﻞ د اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﺷﺘﻪ واﻟﻲ ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬
‫ﮐــ‪ ３‬دى‪ .‬ﻫﻐــﻪ ﻋﻀــﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼــ‪ ３‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟــﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳﻲ ﻳﻮ ﺷــﺎن او‬
‫ﺳــﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺰﻳﮑﻲ او ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺧﻮاص ﻳ‪ ３‬ﺳﺮه ﺗﻮﭘﻴﺮ وﻟﺮي‪ ،‬ﻳﻮ‬
‫د ﺑﻞ اﻳﺰوﻣﻴﺮ ﺑﻠﻞ ﮐ‪８５‬ي؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬د ‪ C٤H١٠‬دوه ډوﻟﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ‬
‫ﻳ‪ ３‬ﻧﺎرﻣﻞ ﺑﻴﻮﺗﺎن او ﺑﻞ ﻳ‪ ３‬اﻳﺰوﺑﻴﻮﺗﺎن دي‪ ،‬ﻳﻮ د ﺑﻞ اﻳﺰوﻣﻴﺮ دي ﭼ‪ ３‬ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪18‬‬
 ‫‪V U‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H H H‬‬
‫‪H−C − C −C −H‬‬ ‫‪H −C− C−C−C−H‬‬
‫‪H H − C − HH‬‬ ‫‪H H H H‬‬
‫‪H‬‬
‫)‪(Isobutane‬‬
‫ﺍﻳﺰﻭﺑﻴﻮﺗﺎﻥ ‪Iso-butane‬‬ ‫‪Butane‬‬
‫‪2-methyl propane‬‬ ‫ﻧﺎﺭﻣﻞ ﺑﻴﻮﺗﺎﻥ )‪(n-Butane‬‬
‫ﺏ‪ -‬ﺍﻳﺰﻭﺑﻴﻮﺗﺎﻥ‬ ‫ﺍﻟﻒ‪ -‬ﻧﺎﺭﻣﻞ ﺑﻴﻮﺗﺎﻥ‬
‫)‪ (٢-٥‬ﺷﮑﻞ د ﺑﻴﻮﺗﺎن اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻣﻮدﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ‪＄‬ﻴﺮ ﺳﺮه و‪－‬ﻮرئ‪ ،‬ﺁﻳﺎ ﻳﻮ د ﺑﻞ اﻳﺰوﻣﻴﺮ دي او ﮐﻪ ﻧﻪ؟ ﮐﻪ اﻳﺰوﻣﻴﺮ وي ﻧﻮﻋﻠﺖ ﻳ‪ ３‬ﺑﻴﺎن ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪H‬‬
‫‪H H−C−H H‬‬
‫‪H − C 3 − C 2 − C1 − H‬‬
‫‪HH − C − H H‬‬
‫‪H‬‬
‫‪19‬‬
 ‫د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‬
‫‪ -١‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬و ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﭘﻪ درﺷﻞ ﮐ‪ ３‬ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻳﻊ او ﻳﺎ ﮔﺎز ﺣﺎﻟﺖ‬
‫‪＄‬ﺎﻧﺘﻪ ﻏﻮره ﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫‪ -٢‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧــﻮ ＇ﻠــﻮر ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﻏﺎز ﺣﺎﻟــﺖ او ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﭘﻨ‪％‬ﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﺮ اووﻟﺴﻮ ﭘﻮرې وى‪ ،‬د ﻣﺎﻳﻊ ﺣﺎﻟﺖ او‬
‫ﻟﻪ اووﻟﺴﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻮرﺗﻪ د ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ -٣‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧــﻮ دا‪４‬ﺸــﻴﺪو ！ﮑﻰ د ﮐﺎرﺑــﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﺳــﺮه اړ‪４‬ﮑﻪ‬
‫ﻟﺮي‪ ،‬د ﻫﻐﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷــﻤ‪５‬ﺮ او ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻳ‪ ３‬زﻳﺎت وي‬
‫دا‪４‬ﺸــﻴﺪو ！ﮑﻰ ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ زﻳﺎت دى‪ ،‬د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐﺜﺎﻓﺖ ﺗﻞ د اوﺑﻮ ﻟﻪ ﮐﺜﺎﻓﺖ‬
‫＇ﺨﻪ ﻟ‪ ８‬وي‪.‬‬
‫‪！ -٤‬ﻮل اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻫﻮا ﮐ‪ ３‬د اوﺑﻮ ﭘﻪ رﻧ‪ ，‬ﻟﻤﺒﻰ ﺳﻮ‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪ -٥‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧــﻪ ﭘــﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺤﻞ ﺧﻮ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺤﻠﻠــﻮ؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬ﺑﻨﺰﻳﻦ او‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﺘﺮاﮐﻠﻮراﻳﺪ ﮐ‪ ３‬ﻣﻨﺤﻞ دي ‪ .‬ﻵﻧﺪې د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ډ‪４‬ﺮ ﺳــﺎده‬
‫ﻣﺮﮐﺐ ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﻣﻴﺘﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮو‪.‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎن ‪Methane‬‬
‫ﭘﻪ ﺗ‪５‬ﺮو درﺳﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻣﻴﺘﺎن ﻟﻪ ﻧﻮم او ﻓﻮرﻣﻮل ﺳﺮه ﻣﻮ ﺁﺷﻨﺎﻳﻲ ﭘﻴﺪا‬
‫ﮐ‪７‬ه ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﻣﺮﮐﺐ دى‪.‬ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳﻲ ‪CH 4‬‬
‫‪H‬‬
‫او ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ H − C − H ３‬دى‪.‬‬
‫)‪ (٢-٦‬ﺷﮑﻞ د ﻣﻴﺘﺎن ﻣﻮدل‬
‫‪H‬‬
‫زﻳﺎﺗﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫‪.X‬‬
‫‪H‬‬ ‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻣﻴﺘﺎن د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﮐﻠﻮرﻳﻦ‬
‫‪H − C − Cl‬‬ ‫ﻟﻪ ﻳﻮ اﺗﻮم ﺳﺮه ﻋﻮض ﺷﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‬
‫‪H‬‬ ‫ﭼ‪ ３‬د ﻣﻴﺘﺎن د ﻫﻠﻮﺟﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫ﮐﻠــﻮرو ﻓﺎم‪ -‬د ﻣﻴﺘــﺎن ﻳﻮ ﻟﻪ ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺸــﺘﻘﺎﺗﻮ‬
‫＇ﺨﻪ دى ﭼــ‪ ３‬درې اﺗﻮﻣﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟــﻦ ﻳ‪ ３‬د ﮐﻠﻮرﻳﻦ‬
‫د درې اﺗﻮﻣﻮ ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻮي دى‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ‬
‫)‪ (٢-٧‬ﺷﮑﻞ د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﻣﻮدل‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ CHCl ３‬دى‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪20‬‬
 ‫د ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﺮﮐﺐ ﻟﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ＇ﺨﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻣﻴﺘﺎن د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ درې اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ‬
‫د ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﻟﻪ درې اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻮي دي او درﻳﻮ ﺗﻪ ﭘﻪ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﮐ‪ (Tri) ３‬واﻳﻲ‬
‫ﻧﻮ ﭘﻪ دې ﺑﻨﺴ＀ د ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم ﺗﺮاى ﮐﻠﻮرو ﻣﻴﺘﺎن او ﻳﺎ ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﻧﻮم ﻳ‪ ３‬ﮐﻠﻮروﻓﺎرم‬
‫دي‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺐ ﻳﻮ ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬دروﻧﺪ او ﺧﻮږ ﺧﻮﻧﺪ ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﺎﻳﻊ ده‪.‬‬
‫اﺣﺘﻴﺎط دې وﺷــﻲ ﭼ‪ ３‬ﮐﻠﻮرو ﻓﺎرم و ﻧﻪ ＇‪＋‬ــﻞ ﺷــﻲ‪ .‬ﮐﻠﻮروﻓﺎرم ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﺳﺨﺘ‪ ９‬او ﭘﻪ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﺁﺳــﺎﻧ‪ ９‬ﺣﻞ ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬ﻟﻪ دې ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨﻪ د ﻳﻮ ＊ــﻪ ﻣﺤﻠﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴــﺘﻞ‬
‫ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫ﮐﻠﻮروﻓﺎرم ﻳﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ ﻣﻮاد ﻟﮑﻪ اﻳﻮدﻳﻦ‪ ،‬ﻏﻮړي او رﺑ‪ ７‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎن ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐﻮﻻى ﺷﻲ‪ .‬دا‬
‫ﭼ‪ ３‬ﮐﻠﻮروﻓﺎرم د ر‪１‬ﺎ ﭘﻪ ﺷــﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬ﻧﻮ ﭘﻪ دې ﺑﻨﺴــ＀ ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﺗﻴﺎرو ﺗﻮر‬
‫)‪ (٢-٨‬ﺷﮑﻞ د ﮐﻠﻮرو ﻓﺎرم ﻣﻮدل‬
‫رﻧ‪／‬ﻪ ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺳﺎﺗﻞ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫‪F H‬‬ ‫ﻟــﻪ دې ﻣﺮﮐــﺐ ＇ﺨــﻪ ﭘﺨــﻮا د ﺑ‪ ３‬ﻫﻮ＊ــﻪ ﮐﻮوﻧﮑــ‪ ３‬ﻣﺎدې ﭘــﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎر اﺧﻴﺴــﺘﻞ‬
‫‪F − C C − Cl‬‬ ‫ﮐ‪５‬ــﺪه ﭼــ‪ ３‬د ﺟﺮاﺣــﻲ د ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻮ ﭘــﻪ وﺧﺖ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﺧﻄــﺮ درﻟﻮد‪ .‬ﻧــﻮ ‪＄‬ﮑﻪ اوس‬
‫د ﻫﻠﻮﺗــﺎن ‪ C HBrF Cl‬ﻟﻪ ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨﻪ د ﮐﻠﻮروﻓﺎرم او اﻳﺘﺮ ﭘﻪ ‪＄‬ﺎى اﺳــﺘﻔﺎده‬
‫‪F Br‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﺩ ﻫﻠﻮﺗﺎﻥ ﻣﺮﻛﺐ ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬ ‫ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﺗﻴﺮو ﻟﻮﺳﺘﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻳﺎدوﻧﻪ وﺷﻮه او ﭘﻮه ﺷﻮئ‬
‫ﭼ‪ ３‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز‪ ،‬ﻳﻮه ﻋﻀﻮي ﻣﺎده او د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮه ＊ﻪ ﻣﻨﺒﻊ ده‪ ،‬زﻣﻮﻧ‪８‬‬
‫د ﻫ‪５‬ﻮاد ﭘﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺳﻴﻤﻮ )ﺷﺒﺮﻏﺎن( ﮐ‪ ３‬د ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز ＊‪ ３‬ز‪４‬ﺮﻣ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮې‬
‫ﭼ‪ ３‬د ﺑﺮﻣﻪ ﮐﺎرۍ او ＇ﺎه ﮐﻴﻨﺪوﻟﻮ ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ راا‪４‬ﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي‪ .‬ﭘﻪ اﮐﺜﺮو ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز ﻟﻪ اوﻣﻮ ﺗﻴﻠﻮ ﺳــﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎي ﭘﻴﺪا ﮐ‪８５‬ي‪ .‬ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز ﮐ‪٩٠ ３‬‬
‫ﻓﻴﺼﺪه ﻣﻴﺘﺎن ﺷــﺘﻮن ﻟﺮي او ﭘﺎﺗﻰ ﺑﺮﺧﻪ ﻳ‪ ３‬اﻳﺘــﺎن‪ ،‬ﭘﺮوﭘﺎن‪ ،‬ﺑﻴﻮﺗﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ‬
‫او ﻧﻮر ﺗﺸــﮑﻴﻠﻮي‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻋﻠﻤﺎوو ﭘﻪ ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز ﺗﺮ ‪＄‬ﻤﮑ‪ ３‬ﻻﻧﺪې‬
‫د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ﻟﻪ ورﺳــﺘ‪５‬ﺪو او ﺧﺮاﺑ‪５‬ﺪو ＇ﺨﻪ د ﻫﻮا ﭘﻪ ﻧﺸﺘﻮاﻟﻲ ﮐ‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ‬
‫را‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻟﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز ＇ﺨﻪ د ﺳﻮن د ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻫﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﺳﻮ‪５＄‬ﺪو ﭘﻪ وﺧﺖ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ‪ H٢O،CO٢‬او ﺗﻮدوﺧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫⎯ ‪CH 4 + 2O 2‬‬ ‫ﺗﻮدوﺧﻪ‬
‫‪⎯→ CO 2 + 2H 2O + Q‬‬
‫)‪ (2-9‬ﺷﮑﻞ د ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز ﺳﻮ‪＄‬ﻴﺪل‬
‫‪21‬‬
‫ﻟﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز ＇ﺨﻪ داﺳ‪＂－ ３‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﺎز د ﭘﺎﻳﭗ ﻟﻴﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻟﻪ زﻳﺮﻣﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﺮ ﻟﻮړ ﻓﺸﺎر ﻻﻧﺪې ＊ﺎروﻧﻮ ﺗﻪ ﻧﻘﻠﻮي او ﭘﻪ ﻓﺎﺑﺮﻳﮑﻮ‬
‫او ﮐﻮروﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﺳﻮن د ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺗﺮي ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ د‬
‫ﻧﻮرو ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﺗﺮې اﺳﺘﻔﺎده ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫زﻳﺎﺗﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫اوﻣﻪ ﻧﻔﺖ ﻳﺎ ﭘﺘﺮوﻟﻴﻢ‬
‫داﺳ‪ ３‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﻢ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬اوﻣﻪ ﻧﻔﺖ ﻳﺎ ﭘﺘﺮوﻟﻴﻢ ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮﻧﻪ ﮐﺎﻟﻮﻧﻪ ﭘﺨﻮا د ‪＄‬ﻤﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﺑ‪５‬ﻼﺑﻴﻠﻮ ﻃﺒﻘﺎﺗﻮ او ﺳﻤﻨﺪروﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻟﻮړ ﻓﺸﺎر او‬
‫ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ اﺛﺮ د ﻫﻮا ﭘﻪ ﻧﺸﺘﻮاﻟﻲ ﮐ‪ ３‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﻟﻪ ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻳﻮ ﺟﺴﺪوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮي دي او ﻳﻮه ﺗﻮره ﻧﺼﻮاري رﻧ‪／‬ﻪ‬
‫ﻣﺎﻳﻊ ده‪ ،‬د ﭘﺘﺮوﻟﻴﻢ ا‪請‬ﻄﻼح ﻟﻪ دوو ﻻﺗﻴﻨﻲ ﮐﻠﻤﻮ ‪) Petra‬د ﺗ‪８５‬ې ‪＄‬ﻤﮑﻪ( او ‪) Olium‬ﺗﻴﻞ( ＇ﺨﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﻮې ده‪ .‬ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﻫﻐﻪ‬
‫ﺗﻴﻞ ﭼ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤﮑ‪ ３‬د ﻻﻧﺪﻳﻨﻮ ﺗ‪８５‬و ﻟﻪ ﻃﺒﻘﻮ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫ﻧﻔــﺖ ﻳــﺎ ﭘﺘﺮوﻟﻴﻢ ﻣﺎﻳﻊ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي او ﺑﻨﺰﻳﻨــﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ ﺑﻮى ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻣﺎﻳﻌﺎﺗﻮ؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ‪ ،‬ﺳــﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ او ﻋﻄﺮي‬
‫)اروﻣﺎﻳﺘﮏ( ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻣﺨﻠﻮط دى‪ ،‬ﭼ‪ ３‬د دې ﻣﺨﻠﻮﻃﻮ ﻣﻮادو ﻧﺴﺒﺖ ﭘﻪ رااﻳﺴﺘﻞ ﺷﻮﻳﻮ ﻧﻔﺘﻮ ﮐ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤﮑ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻧﻘﻄﻮ‬
‫＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي او د ﺑ‪５‬ﻼﺑﻴﻠﻮ د اﻳﺸﻴﺪو ﺗﮑﻰ ﭘﻪ درﻟﻮدﻟﻮ ﺳﺮه ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤﮑﻲ د ﺷ‪／‬ﻮ ﻃﺒﻘﻮ ﭘﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﻣﻮﺟﻮد دئ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺖ ﻳﺎ ﭘﺘﺮوﻟﻴﻢ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ز‪４‬ﺮﻣﻮ ＇ﺨﻪ را اﻳﺴــﺘﻞ ﺷــﻮي وي‪ ،‬د اﺳــﺘﻔﺎدې وړ ﻧﻪ دي‪＄ ،‬ﮑﻪ ﭼ‪ ３‬د ﺳــﻠﻔﺮو‪ ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﻪ‬
‫ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ او ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ﺗ‪８５‬ي‪ ،‬ﺧﺎورې اوﻧﻮر ﻣﻮاد ور ﺳﺮه ﻣﺨﻠﻮط وي‪.‬‬
‫ﺩ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺳﺘﻦ‬ ‫ﻏﺎﺯﻭﻧﻪ‬
‫?‬ ‫ﻛﻮﺭﻩ‬
‫ﺍﻭﻡ ﻧﻔﺖ‬

‫ﺳﭙﻴﻦ ﻧﻔﺖ‬
‫ﺩ ﺍﻟﻮﺗﻜﻲ‬
‫ﺳﻮﻥ ﻣﻮﺍﺩ‬
‫د ﭼﺎپ ﻏﻮړي‬

‫ﺑﻨﺰﻳﻦ‬
‫ﺩﻳﺰﻝ‬
‫‪請‬ﻨﻌﺘﻰ ﻏﻮړى‬
‫ﻗﻴﺮ‬
‫)‪ (٢-١١‬د ﻧﻔﺘﻮ د ﺗﺼﻔﻴ‪ ３‬دﺳﺘ‪／‬ﺎه‬ ‫)‪ (٢-١٠‬ﺷﮑﻞ د ﻧﻔﺘﻮ اﻳﺴﺘﻠﻮ د ﺑﺮﻣﻪ ﮐﺎرۍ دﺳﺘ‪／‬ﺎه‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬ﻧﻔﺖ ﻟﻪ ＇ﺎه ＇ﺨﻪ را اﻳﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻟﻮﻳﻮ ！ﺎﻧﮑﻮ ﮐ‪ ３‬اﭼﻮي ﺗﺮ＇ﻮ دراﻧﺪه او ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻣﻮادﻳ‪ ３‬د ！ﺎﻧﮏ ﭘﻪ ﻻﻧﺪﻧ‪ ３‬ﺑﺮﺧ‪３‬‬
‫ﮐ‪ ３‬ﮐ‪＋‬ــﻴﻨ‪ ３‬او ﺳــﭙﮏ ﻣﻮادﻳ‪ ３‬ﭘﺎﺳــﻨ‪ ９‬ﺳﻄﺤ‪ ３‬ﺗﻪ راﺟ‪ ，‬ﺷﻲ‪ ،‬وروﺳــﺘﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺤﻞ ﻣﻮادﻳ‪ ３‬ور ＇ﺨﻪ ﺟﻼ ﮐ‪８５‬ي او اوﻣﻪ ﻧﻔﺖ د‬
‫ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺗﺮ ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ﻣﻮاد ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻪ ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪－ ３‬ﻮرئ‪.‬‬
‫‪22‬‬
 ‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ ＊ﻴ‪＋‬ــﻪ ﻳﻲ ﺳــﻠﻨﺪرﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﺧﺎورو ﺗﻴــﻞ‪ ،‬دﻳﺰل او ﻣﺎﻳﻊ ﻏﻮړي ﺟﻼ ﺟﻼ واﭼﻮوئ‪ ،‬ﭘﺎم وﮐ‪７‬ئ ﭼــ‪＇ ３‬ﻮ ﻃﺒﻘ‪ ３‬وﻳﻨﺊ او ﻋﻠﺖ ﻳ‪３‬‬
‫＇ﻪ ﺷﻰ دى؟‬
‫ﻳﻮه ！ﻮ！ﻪ ﮐﺎﻏﺬ ﻳﺎ ﺗﺎري ﭘﻠﺘﻪ د ﺧﺎورو ﭘﻪ ﺗﻴﻠﻮ ﻏﻮړه ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬ﻳﻮه ﺑﻠﻪ ！ﻮ！ﻪ ﮐﺎﻏﺬ ﭘﻪ ډﻳﺰﻟﻮ ﻏﻮړ ﮐ‪７‬ئ او ﻳﻮه ﺑﻠﻪ ！ﻮ！ﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﻏﻮړﻳﻮ ﻏﻮړه‬
‫ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬وروﺳﺘﻪ د ﮐﺎﻏﺬ ！ﻮ！‪ ３‬وﺳﻮ‪＄‬ﻮئ او د ﻟﻴﺪو ﭘﺎﻳﻠﻪ ﻣﻮوﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫اﺣﺘﻴﺎط‪ :‬ﭘﺎم وﮐ‪７‬ئ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎﻏﺬ د ﺳﻮ‪＄‬ﻮﻟﻮ ﭘﻪ وﺧﺖ د ﺗﻴﻠﻮ او ﻏﻮړﻳﻮ ﻟﻮ＊ﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗ‪７‬ﻟﻲ وي او د ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻟﻪ ‪＄‬ﺎى ＇ﺨﻪ دې ﻟﺮى‬
‫وﺳﺎﺗﻞ ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﺩ ﺧﺎﻭﺭﻭ ﺗﻴﻞ‬ ‫ﺩ ﺩﻳﺰﻟﻮ ﺗﻴﻞ‬ ‫ﻣﺎﻳﻊ ﻏﻮړي‬
‫‪C H2‬‬ ‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ‬
‫د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﺣﻠﻘ‪ ３‬ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ و‪請‬ﻞ وي‪ ،‬د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬
‫ﻳﺎد‪８４‬ي‪ .‬ﺳــﺎده ﻣﺮﮐﺐ د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ‪ ،‬ﺳــﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺮوﭘﺎن دى ﭼ‪ ３‬درې اﺗﻮﻣﻪ‬
‫@*;‪D*t/!t =O‬‬ ‫ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﺮي‪ ،‬د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ ﺳﻠﺴــﻠ‪ ３‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ C n H 2 n ３‬دئ‪ .‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ‬
‫‪Cyclo propane‬‬ ‫ﭘﺮوﭘﺎن او‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪－‬ﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول ﻻﻧﺪې ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻧﻮم ا‪５＋４‬ﺪوﻧﻮ ﻃﺮﻳﻘﻪ داﺳ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬د اړوﻧﺪه اﻟﮑﺎن ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫‪CH 2‬‬
‫ﮐ‪ ３‬د ‪ Cyclo‬ﻣﺨﺘﺎړى ﻟﻴﮑﻞ ﮐ‪８５‬ې‪.‬‬
‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬
‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬
‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬
‫‪CH 2‬‬
‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬
‫@*;‪DCud+ =O‬‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬
‫‪CH 2‬‬
‫‪Cyclo hexane‬‬
‫@*;‪D*[Qt =O‬‬ ‫@*;‪D*B =O‬‬
‫‪Cyclo pentane‬‬ ‫‪Cyclo butane‬‬
‫‪23‬‬
 ‫ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺸــﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧــﻪ ﻫﻐــﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﺟﻮړ＊ــﺖ ﮐ‪３‬‬
‫دﮐﺎرﺑﻦ ‪ -‬ﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ﻳﺎ درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷــﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ‬
‫ﻟﺮي؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪−C ≡C−‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪C=C‬‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﺸــﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ دوه ﺑﺮﺧﻮ وﻳﺸﻞ ﺷــﻮي دي ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﻴﻨﻮ او‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻨﻮ ﻳﺎ د اﻳﺘﻠﻴﻦ او اﺳﺘﻠﻴﻦ د ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﺸــﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي او‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐﻲ ﻧﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ راوړي‪ ،‬ﺣﺎل دا ﭼ‪ ３‬ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‬
‫ﻳﻮازې ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‪.‬‬
‫د ﻏﻴــﺮ ﻣﺸــﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧــﻮ د ﻧــﻮم اﻳ‪＋‬ــﻮدﻧ‪ ３‬ﻟﭙــﺎره د ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﺸــﺒﻮع‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑــﻦ د ﻧــﻮم د ‪ ane‬دوروﺳــﺘﺎړي ﭘــﻪ ﻋــﻮض ‪ ene‬د اﻟﮑﻴﻨﻮ ﻟﭙﺎره‬
‫او د ‪ yne‬وروﺳــﺘﺎړى د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧــﻮ ﭘــﻪ ﻧﻮﻣﻮﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﮐ‪５‬ــ‪８‬ي؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬ﻻﻧﺪې‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‪.‬‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H−C−C−H‬‬ ‫‪C=C‬‬ ‫‪H−C≡C−H‬‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪ethane‬‬ ‫‪Ethene‬‬ ‫‪ethyne‬‬
‫ﺍﻳﺘﺎﻥ‬ ‫ﺍﻳﺘﻴﻦ‬ ‫ﺍﻳﺘﺎﻳﻦ‬
‫) ﺍﻳﺘﻠﻴﻦ(‬ ‫)ﺍﺳﺘﻠﻴﻦ(‬
‫‪24‬‬
 ‫)‪(٢-٣‬ﺟﺪول د ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﺳﻠﺴﻠﻮ ‪＄‬ﺎﻧﮕ‪７‬ﺗﻴﺎ وې ﭘﻪ ﺣﻘﻴﻘﻲ ډول‪:‬‬
‫ﺍﻟﻜﺎﻳﻦ‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻦ‬ ‫ﺍﻟﻜﻴﻦ‬
‫اﻟﮑﻴﻦ‬ ‫ﺍﻟﻜﺎﻥ‬
‫اﻟﮑﺎن‬ ‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‬ ‫‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬‬
‫ې ﻣﺸﺨﺼﺎت‬
‫د دوو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د دوو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د دووﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫د اﺷﺘﺮاﮐﻲ راﺑﻄﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ‬
‫اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻪ ده‪ .‬ﺷﺘﻪ ده‪.‬‬ ‫اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‬
‫د ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ د ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮﻟﻮ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳﺮﺗﻪ زﻳﺎﺗﺮه ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ زﻳﺎﺗﺮه ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻼت‬
‫ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‬ ‫ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‬ ‫رﺳﻮي‬ ‫ډوﻟﻮﻧﻪ‬
‫‪CnH 2 n − 2‬‬ ‫‪CnH2n‬‬ ‫‪CnH2n+2‬‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﻟﻪ ﻳﻮ ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨﻪ ﺗﺮ ﺑﻞ ﻟﻪ ﻳﻮ ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨﻪ ﺗﺮ ﺑﻞ ﻟﻪ ﻳﻮ ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨﻪ ﺗﺮ ﺑﻞ‬ ‫ﻫﻮﻣﻮﻟﻮګ‬ ‫ﺗﺮﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬ ‫د‬
‫ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻮرې د ‪ - CH -‬ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻮرې د‪ - CH -‬ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻮرې د ‪ - CH -‬ﭘﻪ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﮐ‪ ３‬ﺗﻮﭘﻴﺮ‬
‫اﻧﺪازه ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‬ ‫اﻧﺪازه ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‬ ‫اﻧﺪازه ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﻳﺎ د اﻳﺘﻠﻴﻦ د ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ د دوو ﮐﺎرﺑﻦ ‪ -‬ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د ﻳﻮې دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷــﺘﺮاﮐﻲ‬
‫اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ درﻟﻮدﻟﻮ ﺳﺮه ﻓﻌﺎل ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي‪ .‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ‬
‫د اوﻟﻔﻴﻦ )‪ (Olefin‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﻳﺎد‪８４‬ي ﭼ‪ ３‬د اوﻟﻔﻴﻦ ﻣﻌﻨﻰ ﺗﻴﻠﻮ ﺟﻮړوﻧﮑﻰ‬
‫دى‪.‬‬
‫د اﻟﮑﻴﻨﻮ د ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ C n H 2 n‬دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ n ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ او ‪ ٢n‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ ＊ﻴﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬وﻟﺮئ ﭼ‪ ３‬د دې ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺳﺎده ﻣﺮﮐﺐ اﻳﺘﻠﻴﻦ دى‬
‫ﭼــ‪ ３‬دوه اﺗﻮﻣﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﺮي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴــﺮي ‪ n=٢‬وي ﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‬
‫ﺷﻤ‪５‬ﺮ ﺑﻪ ＇ﻠﻮرو ﺗﻪ ورﺳﻴ‪８‬ې‪.‬‬
‫‪Cn H 2 n‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫)‪C2 H 2( 2‬‬ ‫‪C=C‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪C2 H 4‬‬
‫‪Propene‬‬
‫‪25‬‬
 ‫ﮐﻪ ‪ n=٣‬وي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﻳ‪ ３‬د ‪ Propene‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫‪Cn H 2 n‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫) ‪C3 H 2 ( 3‬‬
‫‪C =C−C−H‬‬
‫‪C3 H 6‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫)‪ (٢-٤‬ﺟﺪول د اﻟﮑﻴﻨﻮ د ﺳﻠﺴﻠ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫‪#BC‬د *‪ #‬ﻧﻮم‬ ‫‪XC:ZB‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ‬ ‫‪YM&r‬‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ د‬ ‫@*‪U*$[b‬‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫‪YM&r‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪,&*. UIOI*M‬‬
‫‪Ethene‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪C2H 4‬‬ ‫‪CH 2 = CH 2‬‬
‫‪Pr opene‬‬ ‫‪C3 H 6‬‬ ‫‪CH 2 = CH − CH 3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Butene‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪C4 H8‬‬ ‫‪CH 2 = CH − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Pentene‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪C5 H10‬‬ ‫‪CH 2 = CH − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Hexene‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪C6 H12‬‬ ‫‪CH 2 = CH − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Heptene‬‬ ‫‪C7 H14‬‬ ‫‪CH 2 = CH − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪7‬‬
‫‪Octene‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪C8 H16‬‬ ‫‪CH 2 = CH − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ ﻻﻧﺪې زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﺟﻮړ＊ﺘﻮﻧﻪ دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﺑﺸﭙ‪ ７‬ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻳ‪ ３‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﮐﺘﺎﺑﭽﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ او وواﻳﺎﺳﺖ ﭼ‪ ３‬دﻏﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻫﻮﻣﻮﻟﻮګ دي ﮐﻪ ﻧﻪ؟‬
‫‪C =C−C‬‬ ‫‪C−C = C−C−C‬‬
‫‪C =C−C−C‬‬ ‫‪C−C = C−C‬‬
‫‪26‬‬
 ‫‪ -١‬د ﻟﻮى زﻧ‪％‬ﻴﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﭼ‪ ３‬د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮوﻧﮑﻰ وي‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﭘــﻪ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﺷــﻤﻴﺮ ﻧﻤﺒﺮ ﻟﻪ ﻫﻐــ‪ ３‬ﺧﻮا ＇ﺨﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐ‪８５‬ي‬
‫ﭼ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬راﺑﻄﻪ ورﺗﻪ ﻧﻴﺰ دې وي؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪H H H H H‬‬ ‫‪H H H H H‬‬
‫‪H − C5 − C 4 − C3 − C 2 = C1‬‬ ‫‪H − C1 − C 2 = C3 − C 4 − C5 − H‬‬
‫‪H H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫‪ -٣‬د ﻧﻮم اﺧﻴﺴــﺘﻨ‪ ３‬ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﻣــ‪７‬ى د ﻫﻐﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻧﻤﺒﺮ ﭼ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬
‫اړﻳﮑﻪ ﭘﮑ‪ ３‬ﺷــﺘﻪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐ‪８５‬ي او وروﺳــﺘﻪ د اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ ورﺗﻪ‬
‫ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﻟﻴﮑﻞ ﮐ‪８５‬ي د ‪ ene‬وروﺳﺘﺎړى ورﺳﺮه زﻳﺎﺗ‪８５‬ي‪ ،‬ﭘﻪ دي ‪請‬ﻮرت‬
‫د ！ﺎﮐﻞ ﺷﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم ﻻﺳﺘﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪H H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H H H H H‬‬
‫‪H − C 5 − C 4 − C 3 − C 2 = C1 − H‬‬ ‫‪H − C1 − C 2 = C3 − C 4 − C5 − H‬‬
‫‪H H H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫‪1-pentene‬‬ ‫‪2-pentene‬‬
‫د زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻧﻪ ډک ﺷﻮى ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻣﻐﻠﻖ ﺷﮑﻞ‬
‫ﻟﺮي ﭘﻪ دوﻟﺴﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﺳﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫د اﻟﮑﻴﻨﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‬
‫‪ -١‬د دې ﺳﻠﺴــﻠ‪ ３‬ﻟﻮﻣــ‪７‬ي درې ﻣﺮﮐﺒﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷــﻤﻴﺮ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ‬
‫)‪ (٤-٢‬ﭘﻮرې دى‪ ،‬د ﻏﺎز ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ اوﻟﻪ )‪ (17-٥‬ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻮرې د ﻣﺎﻳﻊ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫اوﻟﻪ ﻫﻐﻪ د وروﺳﺘﻴﻮ ＇ﺨﻪ ﻟﻮړ د ﺟﺎﻣﺪ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﻴﺪا ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫‪ -٢‬د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺟﻮش ！ﮑ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د زﻳﺎﺗ‪５‬ﺪو )ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ وزن‬
‫زﻳﺎﺗﻴﺪل( ﭘﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﭘﻪ ﭘﺮ ﻟﻪ ﭘﺴ‪ ３‬ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻟﻮړ‪８４‬ي‪.‬‬
‫‪27‬‬
 ‫زﻳﺎﺗﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫د اﻳﺘﻠﻴﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎل‪ :‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﺗﻴﺘﺎﻧﻴﻢ او اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺳﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎي ﮐ‪８５‬ي او د ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻠﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي‬
‫ﭼ‪ ３‬دﻏﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ)‪ (Polymarization‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي ‪ .‬ﭘﻪ ﻻﺗﻴﻨﻰ ژﺑﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ د＇ﻮ ﻳﺎ ډﻳﺮو ﻣﻌﻨﺎ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﻟﻪ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻠﻴﻨﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﭘﻼﺳــﺘﻴﮏ ﺟﻮړوﻟﻮ او ﭘﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ډول د ﺧﺎﻣﻮ ﻣﻴﻮو ﭘﻪ ﭘﺨﻮﻟﻮ او د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎر‬
‫اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫ﺗﻮﺩﻭﺧﻪ‬
‫‪nCH 2 = CH 2 ⎯Ti‬‬
‫‪⎯/ Al⎯⎯→((−CH 2 − CH 2 −)n‬‬
‫اﻳﺘﻠﻴﻦ‬ ‫ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻠﻴﻦ‬
‫)‪ (٢-١٤‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د روﻣﻲ ﺑﺎدﻧﺠﺎﻧﻮ ﭘﺨﻮل‬ ‫)‪ (٢-١٣‬ﺷﮑﻞ‪ :‬ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻰ ﻟﻮ＊ﻲ‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ)‪(Alkynes‬‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧــﻪ ډک ﺷــﻮي ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧــﻪ دي ﭼــ‪ ３‬ﻟــﻪ اړوﻧــﺪه ډک ﺷــﻮي‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨــﻮ ＇ﺨﻪ ＇ﻠﻮر اﺗﻮﻣــﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻟ‪ ８‬ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ دې ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﮐــ‪ ３‬د دوو ﮐﺎرﺑــﻦ ‪ -‬ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷــﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ‬
‫ﺷــﺘﻮن ﻟﺮې‪ .‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ CnH٢n-٢ ３‬دى ﭼ‪ n ３‬ﮐﻴﺪاى ﺷــﻲ‪ ٢‬ﻳﺎ‬
‫ﻟﻪ دوو ＇ﺨﻪ زﻳﺎت ﻗﻴﻤﺖ واﺧﻠﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻣﺮﮐﺐ د دې ﺳﻠﺴــﻠ‪ethyne ３‬‬
‫ﻳﺎ اﺳﺘﻠﻴﻦ دى‪.‬‬
‫‪n=2 ,‬‬ ‫‪C 2 H 2 ( 2 )−2‬‬ ‫‪C2H 2‬‬
‫‪H−C≡C−H‬‬ ‫‪*; /‬‬
‫ﺍﺳﺘﻠﻴﻦ‬
‫)ﺍﻳﺘﺎﻳﻦ(‬ ‫او ﻳﺎ‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧــﻪ داﺳــ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮل ﮐ‪８５‬ي ﭼــ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د اړوﻧﺪه اﻟﮑﺎﻧﻮﻧــﻮ د ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ د‬
‫‪ ane‬وروﺳــﺘﺎړى ﭘﻪ ‪ yne‬وروﺳﺘﺎړي ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎى ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻳﻦ‬
‫ﻧﻮم ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪28‬‬
 ‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫‪ -١‬ﻻﻧﺪې زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﺟﻮړ＊ــﺘﻮﻧﻪ دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮﻟﻮ ﺳــﺮه ﺑﺸــﭙ‪ ７‬ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬وروﺳــﺘﻪ ﺑﻴﺎ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﭽﻮ ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫‪C ≡ C−C , C ≡ C−C−C , C−C ≡ C−C‬‬
‫‪ -٢‬د ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻮادو ﻟﮑﻪ‪ :‬ﺧ＂‪ ،３‬ﻟﻤﺪو اوړو‪ ،‬او‪－‬ﻮ ‪７－‬و د ﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ اﺳﺘﻔﺎدې د ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﻮدﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫د اﻳﻮﭘﮏ )‪ (IUPAC‬ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘ‪ ３‬ﺳﺮه د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫‪ -١‬د ﻟﻮى زﻧ‪％‬ﻴﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﭼ‪ ３‬د درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ وي‪.‬‬
‫‪ -٢‬د ﮐﺎرﺑــﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧــﻮ ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ ﻟﻪ ﻫﻐ‪ ３‬ﺧﻮا ＇ﺨــﻪ ﭘﻴﻞ ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬درې‬
‫‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ورﺗﻪ ﻧﮋدې وي؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪H H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫‪H − C 5 − C 4 − C 3 − C 2 ≡ C1 − H‬‬ ‫ﺏ‪-‬‬ ‫ﺍﻟﻒ‪H − C1 − C 2 ≡ C 3 − C 4 − C 5 − H -‬‬
‫‪H H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫‪ -٣‬د ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ــﻮدﻧ‪ ３‬ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى د ﻫﻐﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻧﻤﺒﺮ ﭼ‪ ３‬درې ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬
‫اړﻳﮑــﻪ ﭘﮑ‪ ３‬ﻣﻮﺟــﻮده ده‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬وروﺳــﺘﻪ اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭼ‪ ３‬درې ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬
‫اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻻﺗﻴﻨﻲ ﺷــﻤ‪５‬ﺮ ﺗﻪ ﻳ‪ ３‬د ‪ yne‬وروﺳــﺘﺎړى ورزﻳﺎﺗ‪８５‬ي‬
‫ﻧﻮ ﭘﻪ دې ﺑﻨﺴــ＀ د اﻟﻒ د ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم ‪ ٢-Pentyne‬او د ب د ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم‬
‫‪ ١- Pentyne‬دى‪ .‬د ﻣﻨﺸﻌﺒﻮ زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﻪ‬
‫‪！ ١٢‬ﻮﻟ‪／‬ﻲ ﮐ‪ ３‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫اﺳﺘﻠﻴﻦ )‪(C2H2‬‬
‫اﺳﺘﻠﻴﻦ د اﻟﮑﺎﻳﻦ د ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﻣﺮﮐﺐ دى‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺐ ﻳﻮ ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬زﻫﺮي‬
‫ﻏﺎز دى‪ .‬د اﮐﺴــﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د اﺳــﺘﻠﻴﻦ د ﺳﻮ‪＄‬ﻴﺪو ＇ﺨﻪ اوﺑﻪ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫ډاى اﮐﺴﺎﻳﺪ او ﺗﻮدوﺧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫⎯ ‪2CH ≡ CH + 5O 2‬‬ ‫ﺗﻮدوﺧﻪ‬
‫‪⎯→ 4CO 2 + 2H 2 O + Q‬‬
‫‪29‬‬
‫د اﺳــﺘﻠﻴﻦ ＇ﺨــﻪ ﭘــﻪ اﮐﺴــﻲ اﺳــﺘﻠﻴﻦ ＇ﺮاﻏﻮﻧــﻮ ﮐ‪ ３‬ﭼــ‪ ３‬زﻳﺎﺗــﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ‬
‫)‪ (٣٣٠٠oC‬ﺗﻮﻟﻴــﺪوي‪ ،‬د ﻓﻠﺰاﺗﻮ د ﭘــﺮې ﮐﻮﻟﻮ او ﻟﻴﻢ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﻪ ﭘﺎره ﺗﺮې ‪＂－‬ﻪ‬
‫اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫د درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷــﺘﻮن ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ اﺳــﺘﻠﻴﻦ ﻳﻮ ﻏﻴﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻏﺎز دى‪ ،‬د ﻓﺸﺎر ﭘﻪ‬
‫اﺛــﺮ ﭼﻮي‪ ،‬ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻓﻮﻻدي اﺳــﻴﺘﻮن ﻟﺮوﻧﮑﻮ ！ﺎﻧﮑﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮ‬
‫‪＄‬ﺎى ＇ﺨﻪ ﺑﻞ ‪＄‬ﺎى ﺗﻪ وړل ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬ ‫)‪ (٢ _ ١٥‬ﺷﮑﻞ د ﻓﻠﺰاﺗﻮ وﻟ‪６‬ﻳﻨﮓ ﮐﻮل‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫د اﺳﺘﻠﻴﻦ اﺳﺘﺤﺼﺎل‪:‬‬
‫د ﺿﺮورت وړ ﻟﻮازم او ﻣﻮاد‪ :‬ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺗﻴ‪８‬ه‪ ،‬اورﻟ‪／‬ﻴﺪ‪ ،‬اﻳﺮﻟﻴﻦ ﻣﺎﻳﺮ )ﻓﻼﺳﮏ(‪،‬‬
‫＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ ﻧﻞ‪ ،‬ﺳﻮري ﻟﺮوﻧﮑﻰ دﮐﺎرک د‬
‫ﻟﺮ‪－‬ﻲ ﺳﺮ ﭘﻮښ‪ ،‬ﻗﻴﻒ او اوﺑﻪ‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻼره‪ :‬د ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ ﺗﻴ‪８‬ې وړې‬
‫ﮐــ‪７‬ئ‪ .‬ﻫﻐﻪ ﭘﻪ اﻳﺮﻟﻴﻦ ﻣﺎﻳــﺮ ﮐ‪ ３‬د ﻻﻧﺪې‬
‫ﺷــﮑﻞ ﭘﻪ ＇ﻴــﺮ واﭼــﻮئ او اﻳﺮﻟﻴﻦ ﻣﺎﻳﺮ‬
‫ﺧﻮﻟــﻪ د ﮐﺎرک د ﻟﺮ‪－‬ــﻲ ﺳــﺮ ﭘــﻮښ ﭘﻪ‬
‫واﺳــﻄﻪ ﭼ‪＊ ３‬ﻴ‪＋‬ــﻪ ﻳﻲ ﻧﻞ ور ＇ﺨﻪ ﺗﻴﺮ‬
‫ﺷــﻮى وي‪ ،‬ﮐﻠــﮏ وﺗــ‪７‬ئ او د ﻗﻴﻒ ﭘﻪ‬
‫واﺳــﻄﻪ ﻟ‪８‬ې اوﺑﻪ ﭘﻪ ﮐ‪ ３‬واﭼﻮئ وروﺳﺘﻪ‬
‫ﺑﻴــﺎ اورﻟﮕﻴــﺪ وﻟ‪／‬ــﻮئ او د ﻧﻞ ﭘﺎﺳــﻨ‪９‬‬
‫ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﺗﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻴﺰدې ﮐ‪７‬ئ د اﺳﺘﻠﻴﻦ د ﻏﺎز‬
‫ﻟﻤﺒﻪ ﺑﻪ و‪－‬ﻮرئ‪.‬‬
‫اﺣﺘﻴــﺎط دې وﺷــﻲ ﭼ‪ ３‬اﻳﺮﻟﻴــﻦ ﻣﺎﻳﺮ ﺗﻪ‬
‫！ﮑﺎن ورﻧﮑ‪７‬ئ ‪＄‬ﮑﻪ ﭼ‪ ３‬اﺳﺘﻠﻴﻦ ﻳﻮ ﻏﻴﺮ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻏﺎز دى‪ ،‬ﭼﻮي او ﺑﺪ ﺑﻮى ﻟﺮي‪.‬‬
‫)‪ (2-16‬ﺷﮑﻞ د اﺳﺘﻠﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ راوړل‬
‫اوﺳﻮ‪＄‬ﻴﺪل ﻳ‪３‬‬
‫‪30‬‬
 ‫اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫د اروﻣﺎﺗﻴــﮏ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم ﻟﻪ ﻻﺗﻴﻨﻲ ﮐﻠﻤ‪ ３‬اروﻣﺎ )＊ــﻪ ﺑﻮى ﻳﺎ ﻋﻄﺮي ﺑﻮى(‬
‫＇ﺨﻪ اﺧﻴﺴــﺘﻞ ﺷــﻮى دى‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ډول‪ ،‬ډول ﺑﻮﻳﻮﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ‬
‫اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺐ دى‪ .‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑ‪７‬اﺳــﻮﻧﻪ زﻫﺮي دي‪ ،‬د ‪＄‬ﻴﮕﺮ او ﭘ‪＋‬ــﺘﻮر‪－‬ﻮ د‬
‫ﺳــﺮﻃﺎﻧﻲ ﻧﺎروﻏﻴﻮ ﺳﺒﺐ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﮐ‪３‬‬
‫ﺷــﺘﻪ دي‪ ،‬د ﺳﺮﻃﺎﻧﻲ ﻧﺎروﻏﻴﻮ ﺳﺒﺐ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻳﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ډ‪４‬ﺮ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﻟﺮي؛ ‪＄‬ﮑﻪ ﭼ‪ ３‬د دوا ﺟﻮړوﻟﻮ‪ ،‬رﻧ‪ ，‬ﺟﻮړوﻟﻮ او ﻧﺴﺎﺟﻲ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﺗﺮې ﮐﺎر اﺧﻴﺴــﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬اﺳﭙﺮﻳﻦ ﭼ‪ ３‬د دردوﻧﻮ د ﺍﺭام ﺗﻴﺎ ﻟﭙﺎره‪ ،‬او‬
‫ﺗﺘﺮاﺳــﮑﻠﻴﻦ ﭼ‪ ３‬د اﻧﺘﻲ ﺑﻴﻮﺗﻴﮏ ﭘﻪ ډول اﺳﺘﻌﻤﺎﻟ‪８５‬ي‪ ،‬اروﻣﺎ‪ .‬د اروﻣﺎﺗﻴﮏ د‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﻬﻤ‪ ３‬ﺳﺮﭼﻴﻨ‪ ３‬د ډﺑﺮو ﺳﮑﺎره او ﭘﺘﺮوﻟﻴﻢ دي‪ .‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﻫﻐﻮ ﻣﻮادو ＇ﺨﻪ‬
‫ﭼ‪ ３‬د ډﺑﺮو ﺳﮑﺎرو ﻟﻪ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺗﻘﻄﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ د ډﺑﺮو د ﺳﮑﺎرو ﻗﻴﺮ‬
‫دى‪ .‬د ډﺑﺮو د ﺳﮑﺎرو ﻗﻴﺮ ﺗﻮر رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده ﭼ‪ ３‬د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﻟــﻪ ﻣﺨﻠﻮط ＇ﺨﻪ ﺟﻮړه ﺷــﻮې ده‪ ،‬ﮐــﻪ ﭼ‪５‬ﺮې د ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺗﻘﻄﻴــﺮ ﺗﺮ ﻋﻤﻠﻴ‪３‬‬
‫)‪ (٢-١٧‬ﺷﮑﻞ ډ‪４‬ﺮ درﻣﻠﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ‪.‬‬
‫‪31‬‬
 ‫ﻻﻧــﺪې وﻧﻴــﻮل ﺷــﻲ‪ ،‬ﻟﻪ‬
‫ﻫﻐــﻪ ＇ﺨــﻪ اروﻣﺎﺗﻴــﮏ‬
‫ﻫﺎ ﻳﺪ ر و ﮐﺎ ر ﺑﻨﻮ ﻧﻪ ؛ ﻟﮑــﻪ ‪:‬‬
‫ﺗﻮﻟﻮﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺰﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ او‬
‫اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫)‪ (٢-١٨‬ﺷﮑﻞ اﺳﭙﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻳﻮه ﺑﻲ رﻧ‪／‬ﻪ زﻫﺮي ﻣﺎﻳﻊ ده ﭼ‪ ３‬ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻮى ﻟﺮي‪ ،‬ﭘﻪ ‪ ٨٠o C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ او ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺤﻠﻠﻮ؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬اﻳﺘﺮ‪،‬‬
‫اﻟﮑﻮل‪ ،‬اﺳــﻴﺘﻮن او اﺳــﺘﻴﮏ اﺳــﻴﺪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ＊ــﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺣﻞ ﮐ‪８５‬ي‪ .‬ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﭙﺎره ﻳﻮ ＊ــﻪ ﻣﺤﻠﻞ دى او د‬
‫ﺷﺤﻤﻴﺎﺗﻮ‪ ،‬رﺑ‪ ،７‬ﺁﻳﻮدﻳﻦ او ﺳﻠﻔﺮو د ﺣﻠﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ﮐﺎروړل ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻫﻮا د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﭘﻪ ژ‪ ７４‬ﻟﻮ‪－‬ﻰ ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬ﻟﻤﺒﻪ ﺳﻮ‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫)ﺗﻮدوﺧﻪ( ‪⎯→12CO 2 + 6H 2 O + Q‬‬
‫⎯ ‪12C 6 H 6 + 15O 2‬‬
‫د ﺑﻨﺰﻳﻨﻮ ‪＄‬ﻴﻨﻮ د ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ اوﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪.‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪CHO‬‬ ‫‪COOH‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪HC‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪HC‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪HC‬‬ ‫‪CH‬‬
‫‪HC‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪HC‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪HC‬‬ ‫‪CH‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﻓﻴﻨﻮﻝ‬ ‫ﺑﻨﺰﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬ ‫ﺑﻨﺰﻭﻳﺌﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬
‫‪32‬‬
 ‫ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ‬
‫ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺐ دى ﭼ‪ ３‬ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ د دوو ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﻳﻮ ‪＄‬ﺎي ﮐ‪５‬ﺪو‬
‫＇ﺨﻪ داﺳــ‪ ３‬ﺟﻮړ ﺷﻮى دى ﭼ‪ ３‬د دواړو ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه ﮔ‪６‬ه ﺿﻠﻊ ﻣﻮﺟﻮده‬
‫ده‪ .‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل او ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪.‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪HC‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪CH‬‬
‫‪C10H8‬‬
‫‪HC‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪CH‬‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬
‫‪f‬‬
‫ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ د ډﺑﺮو ﺳــﮑﺎرو ﻟﻪ ﭘﺮ ﻟﻪ ﭘﺴــ‪ ３‬ﺗﻘﻄﻴﺮ ＇ﺨﻪ د ﺳــﭙﻴﻦ رﻧ‪ ，‬ﮐﺮﺳﺘﻠﻮﻧﻮ‬
‫ﭘــﻪ ﺑ‪２‬ــﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﺧﺎص ﺑﻮى ﻟﺮي‪ ،‬د وﻳﻠ‪ ３‬ﮐ‪５‬ﺪو ！ﮑﻰ ﻳ‪،٨٠o ３‬‬
‫داﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﻲ ﻳ‪ ٢١٨o ３‬او ﭘﻪ ﺁﺳﺎﻧﻲ ﺳﺮه ﭘﻪ ﻏﺎز ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺐ د ﮐﻮﻳﻲ‬
‫ﻻروا ﻟــﻪ ﻣﻨ‪％‬ــﻪ وړي او ﭘﻪ ﺗﺸــﻨﺎﺑﻮﻧﻮ ﮐــ‪ ３‬د ﺑﺪﺑﻮى د ﻟﺮې ﮐﻮﻟــﻮ ﻟﻪ ﭘﺎره ﻫﻢ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎﻟ‪８５‬ي‪.‬‬
‫)‪ (٢-١٩‬ﺷﮑﻞ ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ اروﻣﺎﺗﻴﮏ‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ ﺣﻴﺚ‬
‫‪33‬‬
 ‫د دوﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫ﻫﺎﻳﺪورﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ＇ﺨﻪ د اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗ‪７‬ﻟﻮ ﺳﺮه ﺟﻮړ ﺷﻮي‬
‫دي‪.‬‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪديﭼ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻪ ده‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﻟﮑﺎن ﻟﻪ ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ＇ﺨﻪ ﮐﻢ ﺷﻲ ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬داﻟﮑﺎﻳﻞ ‪－‬ﺮوپ ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ﺷﺎن او ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل او ﺧﻮاص ﻳ‪ ３‬ﺳﺮه ﺗﻮﭘﻴﺮ وﻟﺮي‪ ،‬ﻳﻮ د‬
‫ﺑﻞ اﻳﺰوﻣﻴﺮ ﺑﻠﻞ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧــﻪ ﻳــﻮه دو ه ‪－‬ﻮﻧــ‪ ３‬اړﻳﮑــﻪ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﻳﻮه درې ‪－‬ﻮﻧــ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﻟﺮي او د ﻏﻴﺮﻣﺸــﺒﻮع‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ او ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪرﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬زﻳﺎﺗﺮه ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه‬
‫ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻋﻀﻮي ﺗﺮﮐﻴﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ډﺑﺮو ﻟﻪ ﺳﮑﺎرو اوﻧﻔﺘﻮ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ژﻳ‪ ７‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻟﻮ‪－‬ﻲ ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬ﻟﻤﺒﻪ ﺳﻮ‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ‪請‬ﻨﺎﻳﻌﻮ؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬درﻣﻞ ﺟﻮړوﻟﻮ‪ ،‬رﻧ‪ ，‬ﺟﻮړوﻟﻮ او ﭘﻪ ﻧﻮرو ﮐ‪ ３‬ﮐﺎر وړل ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫د دوﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫دا ﻻﻧﺪې ﭘﻮ＊ــﺘﻨ‪＇ ３‬ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬ﺳــﻢ او درې ﻧﻮر ﻳ‪ ３‬ﻧﺎ ﺳــﻤ‪ ３‬دي‪ ،‬ﺗﺎﺳــ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﺳﻢ ‪＄‬ﻮاب ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﮐﺘﺎﺑﭽﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﮑﻲ‪.‬‬
‫‪ -1‬زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﻳﺎ اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﮐﻮﻣﻮ ﺳﻠﺴﻠﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي؟‪.‬‬
‫ب‪ :‬اﻟﮑﻴﻦ او اﻟﮑﺎﻳﻦ‬ ‫اﻟﻒ‪ :‬اﻟﮑﺎن او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎن‬
‫د‪ :‬اﻟﮑﺎن‪ ،‬اﻟﮑﻴﻦ‪ ،‬اﻟﮑﺎﻳﻦ او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎن‬ ‫ج‪ :‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎن او اروﻣﺎﺗﻴﮏ‬
‫‪ -2‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﻣﻴﺘﺎن ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﻳﻮه اﺗﻮم ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷــﻰ‪ ،‬ﮐﻮم ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺐ‬
‫ﻻس ﺗﻪ راﺷﻲ؟‬
‫اﻟﻒ ‪ CH 3 − Cl -‬ب‪ CH 2 − Cl2-‬ج‪ CH Cl3 -‬د‪C Cl4 -‬‬
‫‪ -3‬د اﻟﮑﺎﻳﻦ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‪:‬‬
‫ﺏ( ‪CnH2n+1‬‬ ‫ﺍﻟﻒ( ‪CnH2n‬‬
‫ﺩ( ‪CnH2n+2‬‬ ‫ﺝ( ‪Cn H2n-2‬‬
‫‪ -4‬د اﻟﮑﻴﻦ د ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻳﻮازې د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه ﻻﻧﺪې اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪.‬‬
‫ب‪ :‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬راﺑﻄﻪ‬ ‫اﻟﻒ‪ :‬ﻳﻮ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬راﺑﻄﻪ‬
‫‪34‬‬
 ‫د‪＇ :‬ﻠﻮر ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬راﺑﻄﻪ‬ ‫ج‪ :‬درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬راﺑﻄﻪ‬
‫‪ -5‬د اﻟﮑﺎﻳﻦ د ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﻣﺮﮐﺐ ﮐﻮم دى؟‬
‫ب‪ :‬ﭘﺮوﭘﺎن‬ ‫اﻟﻒ‪ :‬ﻣﻴﺘﺎن‬
‫د‪ :‬اﻳﺘﻠﻴﻦ‬ ‫ج‪ :‬اﺳﺘﻠﻴﻦ‬
‫د ﭘﺎ‪ ３１‬د ﻣﺦ ＊ـــﻲ ﺧﻮا ﺗﻪ ﭘﻮ＊ـــﺘﻨ‪ ３‬او ﮐﻴ‪ ３２‬ﺧﻮا ﺗﻪ ‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﺷـــﻮي دي‪ ،‬ﺗﺎﺳﻲ د ﺳﻢ ‪＄‬ﻮاب ﻧﻤﺒﺮ د ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬
‫ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪ ３‬د ﻟ‪５‬ﻨﺪﻳﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﮐﺘﺎﺑﭽﻮ ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﮑﻲ‪.‬‬
‫‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻪ‬ ‫ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ _١‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﻮى ﻟﺮي‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ＇ﻪ ډول ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي؟‬
‫‪ _٢‬ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ دى‪.‬‬
‫‪ _٣‬ﺑﻮى ﻳ‪ ３‬ﺗﻨﺪ دى‪.‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪ _٤‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎن‬ ‫(‬ ‫‪ -7‬د ‪ C5 H 10‬ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم ﻋﺒﺎرت دئ ﻟﻪ‪):‬‬
‫‪ -8‬ﭘﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دو ﻣﺠﺎورو‬
‫‪C n H 2 n + 2 _٥‬‬
‫(‬ ‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨﺢ ＇ﻪ اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي؟ )‬
‫‪ _٦‬درې ﮔﻮﻧ‪３‬‬ ‫(‬ ‫‪＇ C٨H١٦ -9‬ﻪ ډول ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ دى؟ )‬
‫‪ _٧‬ﻳﻮ ‪＄‬ﺎى ﮐﻮوﻧﮑﻰ‬
‫‪ -٨‬ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ وﻻﻧﺲ د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ډک ﺷﻮي ﻧﻪ وې‪.‬‬
‫‪pentene -٩‬‬
‫دا ﻻﻧﺪې ﺟﻤﻠ‪ ３‬ﭘﻪ ＊‪ ３‬ﭘﺎﻣﻠﺮﻧ‪ ３‬ﺳﺮه وﻟﻮﻟﺊ ﺳﻢ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ )س( او ﻧﺎﺳﻢ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ )ﻧﺎ( ﻧ‪＋‬ﻪ ﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫‪ -10‬د اﺳﺘﻠﻴﻦ د ﻣﺮﮐﺐ ﮐﻴﻤﻴﺎوى ﻓﻮرﻣﻮل ‪ C2H2‬دئ‪( ) .‬‬
‫‪ C7H12 -11‬ﻳﻮ د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دى‪( ) .‬‬
‫‪ -12‬ﭘﺮوﭘﺎن ﻳﻮ ﺟﺎﻣﺪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ دي‪( ).‬‬
‫‪ C6H6 -13‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻓﻮرﻣﻮل دئ‪( ) .‬‬
‫‪ -14‬د اﺗﻠﻴﻦ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﻴﻮي ﭘﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ډول ﭘﺨﻮى ‪( ).‬‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻰ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪:３‬‬
‫‪ -15‬ﻟﻪ ډﺑﺮو ﺳﮑﺎرو ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ډول ﻏﺎز ﻻﺳﺘﻪ را‪＄‬ﺊ؟‬
‫‪ -16‬د ډﺑﺮو ﺳﮑﺮو ﻗﻴﺮ د ﮐﻮﻣﻮ ډوﻟﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دئ؟‬
‫‪ -17‬د ډﺑﺮو ﺳﮑﺎرو ﻟﻪ ﺗﺪرﻳﺠﻰ ﺗﻘﻄﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻻﺳﺘﻪ را‪＄‬ﺊ؟‬
‫‪ -18‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪﻳﻨﻮ ﻓﻮﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮم ﻳﻮ د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻓﻮرﻣﻮل دئ؟‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪H‬‬
‫‪C H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪H C‬‬ ‫‪C H‬‬
‫‪H C‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪C−H‬‬ ‫‪H C‬‬ ‫‪C H‬‬
‫‪H C C‬‬
‫‪C H‬‬ ‫‪H C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪35‬‬
 ‫در‪４‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬او ‪請‬ﻨﻔﻮﻧﻪ ﻳ‪３‬‬
‫ﺧﻮږ ﭼﺎى ﺑﻪ ﻣﻮ ＇‪＋‬ــﻠﻰ وې او ﺧــﻮږې ﻣﻴﻮې؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬اﻧ‪／‬ﻮر او ﻫﻨﺪوا‪ ３１‬ﻣﻮ‬
‫ﻫﻢ ﺧﻮړﻟﻲ دي‪.‬‬
‫د دې ﻣﻴــﻮو ﺧﻮږواﻟﻰ ﭘﻪ ﮐﻮم ډول ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي؟ ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ﺗﺮوې‬
‫ﻣﻴــﻮې؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬ﻟﻴﻤﻮ او ﻧﺎرﻧﺞ ﻣﻮ ﻫﻢ ﺧﻮړﻟﻲ دي‪ ،‬د دې ﻣﻴﻮو ﺗﺮﻳﻮ واﻟﻰ ﻫﻢ ﻳﻮ‬
‫ډول ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﻪ اړه ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﭘــﻪ دې ＇ﭙﺮﮐــﻲ ﮐ‪ ３‬ﻏﻮاړو د ﻋﻀــﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ﺷــﺮﺣﻪ ﮐ‪７‬و ﭼ‪ ３‬ﻫﺮ‬
‫ﻳﻮ ﻳــ‪ ３‬ﺧﭙﻞ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﻓﺰﻳﮑﻲ او ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺧــﻮاص ﻟﺮي او دﻏﻪ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ د‬
‫ﻫﻐــﻮى د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ ﻳــﻮه ﺑﺮﺧﻪ ﮐ‪ ３‬د وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوپ د ﺷــﺘﻮن ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﭘﻴﺪا‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻳﺘﺮوﻧﻪ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ او ﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﻟﻪ‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﻫﺮ ﻳﻮ ﻳ‪＄ ３‬ﺎﻧ‪７／‬ې وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوپ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ‬
‫‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ زﻳﺎت دى‪ .‬ﻏﻮړي‬
‫)ﺷﺤﻤﻴﺎت( او ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﻟﻪ دﻏﻮ ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ دي‪.‬‬
‫د دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﻟﻮﺳــﺘﻠﻮ ﺑﻪ د ﻻﻧﺪې ﭘﻮ＊ــﺘﻨﻮ ‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧــﻪ زده ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬وﻇﻴﻔﻮي‬
‫‪－‬ﺮوﭘﻮﻧــﻪ ＇ﻮ ډوﻟﻪ دي؟ وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ＇ﻪ‬
‫اﻏﻴﺰه ﻟﺮي او د ﻣﺎﻳﻊ ﻏﻮړﻳﻮ او وازدې ﺗﻮﭘﻴﺮ ＇ﻪ دى؟‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ＇ﻮ ډوﻟﻪ دي؟ او د ژوﻧﺪ ﻣﻬﻢ ﻗﻨﺪوﻧﻪ ﮐﻮم دي؟‬
‫‪36‬‬
 ‫وﻇ‪ﾧ‬ﻔﻮي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﻐﻪ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﺸﺨﺼﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﺟﻮړ ﺷﻮى دى او ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﺗﻪ ﻳ‪＄ ３‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﻓﺰﻳﮑﻲ او ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺧﻮاص‬
‫ورﺑﺨ‪＋‬ﻠﻲ او ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬زﻳﺎﺗﺮه د ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪،‬‬
‫د وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪ .‬ددې ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪＄ ３‬ﻨ‪ ３‬ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻋﻨﺎ‪請‬ﺮ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﻻﻧﺪي د ﺁﮐﺴــﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وﻇﻴﻔﻮي ﮔﺮوﭘﻮﻧﻪ او د ﻫﻐﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪３‬‬
‫ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻮ‪.‬‬
‫)‪ (٣-١‬ﺟﺪول وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪３‬‬
‫د ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم‬ ‫وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ او ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪３‬‬
‫اﻟﻜﻮل‬ ‫‪- OH‬‬ ‫‪R- OH‬‬ ‫‪CH3-CH2-OH‬‬ ‫ﺍﻳﺘﺎﻳﻞ ﺍﻟﻜﻮﻝ‬
‫اﻳﺘﺮ‬ ‫‪-O-‬‬ ‫‪R- O- R‬‬ ‫‪CH3-CH2-O-CH2-CH3‬‬ ‫ﺩﺍﻱ ﺍﻳﺘﺎﻳﻞ ﺍﻳﺘﺮ‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬ ‫‪-CHO‬‬ ‫‪RCHO‬‬ ‫‪CH3-CHO‬‬ ‫ﺍﺳﻴﺖ ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬
‫‪-‬‬
‫ﻛﻴﺘﻮن‬ ‫‪-CO‬‬ ‫‪R-CO-R‬‬ ‫‪CH3-CO-CH3‬‬ ‫ﺩﺍﻱ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﻛﻴﺘﻮﻥ‬
‫ﺗﻴﺰاب‬ ‫‪- COOH‬‬ ‫‪R-COOH‬‬ ‫‪CH3-COOH‬‬ ‫ﺍﺳﺘﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬
‫اﻳﺴﺘﺮ‬ ‫‪O‬‬ ‫‪R-COO-‬‬ ‫‪CH3-COO-CH3‬‬ ‫ﺩﺍﻱ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﺍﻳﺴﺘﺮ‬
‫‪−C−O−‬‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻫﻐﻪ ﺁﮐﺴﻴﺠﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮ ﻳﻮ ﻳﺎ ＇ﻮ‬
‫اﺗﻮﻣﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻮﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴــﻴﻞ )‪ (-OH‬ﻟﻪ ﻳﻮه ﻳﺎ ＇ﻮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷــﻮي دي‪ ،‬ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐــ‪ -OH ３‬ﮔﺮوپ د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ وﻇﻴﻔﻮي‬
‫ﮔﺮوپ دئ‪ .‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ R-O-H ３‬دئ‪.‬‬
‫او ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل د دې ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺎده ﻣﺮﮐﺐ دى‪.‬‬
‫‪37‬‬
 ‫ﻻﻧﺪى ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﻪ ‪５＄‬ﺮﺷﻲ‬
‫ﺍﻟﻜﺎﻥ‬ ‫ﺍﻟﻜﻮﻝ‬
‫‪R-H‬‬ ‫‪R –OH‬‬
‫‪CH3 –H‬‬ ‫‪CH3 –OH‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻥ‬ ‫ﻣﻴﺘﺎﻧﻮﻝ‬
‫‪+OH‬‬
‫‪CH3 –H‬‬ ‫‪-H‬‬ ‫‪CH3-OH‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻥ‬ ‫ﻣﻴﺘﺎﻧﻮﻝ‬
‫‪Methane‬‬ ‫‪Methanol‬‬
‫)‪ (٣-١‬ﺷﮑﻞ د ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل ﻣﻮدل‬
‫‪+OH‬‬
‫‪CH3 – CH2 – H‬‬ ‫‪-H‬‬
‫‪CH3 – CH2 – OH‬‬
‫ﺍﻳﺘﺎﻥ‬ ‫ﺍﻳﺘﺎﻧﻮﻝ‬
‫‪Ethane‬‬ ‫‪Ethanol‬‬
‫)‪ (٣-٢‬ﺷﮑﻞ د اﻳﺘﺎﻧﻮل ﻣﻮدل‬
‫‪38‬‬
 ‫د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ دوو ﻃﺮﻳﻘﻮ ﺳﺮه ﻧﻮﻣﻮل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮه ﻳ‪ ３‬د اﻳﻮﭘﮏ )‪(IUPAC‬‬
‫او ﺑﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻃﺮﻳﻘﻪ ده‪.‬‬
‫د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ــﻮدوﻧﻪ د ﺁﻳﻮﭘﮏ ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘ‪ ３‬ﺳﺮه داﺳ‪ ３‬ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪３‬‬
‫وروﺳﺘﻲ ﺗﻮرى )‪ (e‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ )‪ (ol‬ورﺳﺘﺎړي ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻃﺮﻳﻘ‪ ３‬ﺳﺮه داﺳ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى د اﻟﮑﺎﻳﻞ‬
‫ﻧﻮم اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬وروﺳﺘﻪ ﺑﻴﺎ د اﻟﮑﻮل ﮐﻠﻤﻪ ورزﻳﺎﺗﻴ‪８‬ې؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪CH 3 − OH Methyl Alchohol‬‬
‫د ﻳﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د ‪ IUPAC‬ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﺳﺮه ﭘﻪ ‪ ٣-٢‬ﺟﺪول‬
‫ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﺷﻮي ده‪.‬‬
‫)‪ (٣-٢‬ﺟﺪول د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ او د ﻫﻐﻮ د ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ را＊ﻴﻲ‪:‬‬
‫دﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧــﻮ‬ ‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ ﻧﻮم‬ ‫د اﻟﮑﻮل ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫‪ IUPAC‬ﻧﻮﻡ‬ ‫ﭘﻪ ﭘ‪＋‬ﺘﻮ ﻧﻮم‬ ‫د اﻟﮑﻮﻟﻮ د اﻳﺸﻴﺪﻟﻮ‬
‫‪o‬‬
‫！ﮑﻰ ﭘﻪ ‪C‬‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪CH4‬‬ ‫‪Methane‬‬ ‫‪CH3- OH‬‬ ‫‪Methanol‬‬ ‫ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل‬ ‫‪65‬‬
‫‪C2H6‬‬ ‫‪Ethane‬‬ ‫‪CH3 –CH2 - OH‬‬ ‫‪Ethanol‬‬ ‫اﻳﺘﺎﻧﻮل‬ ‫‪78‬‬
‫‪C3 H8‬‬ ‫‪Propane‬‬ ‫‪CH3 –CH2 – CH2 - OH‬‬ ‫‪Propanol‬‬ ‫ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮل‬ ‫‪97‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل )ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل(‪ :‬دا اﻟﮑﻮل ﻳﻮه ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ زﻫﺮي ﻣﺎده ده‪ .‬ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻳ‪－ 0,97 ３‬ﺮام ﻓﻲ ﺳﺎﻧﺘﻲ‬
‫ﻣﺘﺮ ﻣﮑﻌﺐ دى‪ ،‬ﭘﻪ ‪ 65o C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﭘﺨﻮا ﺑﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل د ارﭼﻲ د وﭼﻮ ﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ د ﭘﺮﻟﻪ‬
‫ﭘﺴ‪ ３‬ﺗﻘﻄﻴﺮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل‪ ،‬ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫﻐﻪ د ﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ د اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد ﮐ‪７‬ي دي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪ ١٩٢٣‬ﮐﺎل ﭘﻪ ﺁﻟﻤﺎن ﮐ‪ ３‬ﻳﻮه ﺑﻠﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ د ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل د اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻟﭙﺎره ﻃﺮح ﺷﻮه‪ ،‬ﭘﻪ دې ﻃﺮﻳﻘﻪ ﮐ‪３‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل د ﻫﺎﻳﺪورﺟﻦ او ﮐﺎرﺑﻦ ﻣﻮﻧﻮ اﮐﺴــﺎﻳﺪ ＇ﺨﻪ دﻳﻮ ﮐﺘﻠﺴــﺖ )د ﺟﺴﺖ ﻳﺎ ﮐﺮوم اﮐﺴﺎﻳﺪ( ﭘﻪ درﺷﻞ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻲ‪:‬‬
‫‪o‬‬
‫⎯⎯ ‪2H 2 + CO‬‬ ‫‪⎯ ⎯ ⎯⎯→ CH 3 − OH‬‬
‫) ‪nO ,Cr2 O 3 ( 400 C‬‬
‫ﻟــﻪ ﻣﻴﺘﺎﻳــﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ＇ﺨــﻪ د ﻣﺤﻠﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ورﻧﺴــﻮ‪ ،‬رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬د ﺑﻮ！ﺎﻧﻮ ﭘﻪ ‪＄‬ــﻼ ورﮐﻮوﻧﮑﻲ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‬
‫او ﻻﮐــﻮ ﮐ‪＂－ ３‬ﻪ اﺧﻴﺴــﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻟ‪ ８‬ﻣﻘﺪار ＇‪＋‬ــﻞ دړوﻧﺪواﻟــﻲ ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ او ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺪارﻳﻲ ‪－ ٢٥‬ﺮاﻣﻮ ﺗﻪ ورﺳــﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻧﺴــﺎن د ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪ .‬د دې ﻟﭙﺎره ﭼ‪ ３‬د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ د‬
‫＇‪＋‬ــﻠﻮ ﻣﺨﻨﻴﻮى وﺷﻲ‪ ،‬ﻟ‪ ８‬ﻣﻘﺪار ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ورﺳــﺮه ﻣﺨﻠﻮﻃﻮى‪ ،‬ﻟﻪ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻧﻘﻠﻴﻪ‬
‫وﺳﺎﻳﻄﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻣﺤﻠﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ د ﻳﺦ ﺿﺪ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫‪39‬‬
 ‫＇ﻮ ﻗﻤﻴﺘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﻐــﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧــﻪ ﭼــ‪ ３‬ﺗــﺮ اوﺳــﻪ ﭘــﻮرې وﭘﻴﮋﻧــﺪل ﺷــﻮل‪ ،‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴــﻴﻞ‬
‫)‪ (−OH‬ﻳــﻮ ‪－‬ــﺮوپ ﻟﺮوﻧﮑــﻲ دي‪ ،‬دې ډول اﻟﮑﻮﻟــﻮ ﺗــﻪ ﻳــﻮ ﻗﻴﻤﺘــﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫)ﻣﻮﻧــﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳــﮏ( واﻳــﻲ ﮐــﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧــﻪ ﻟﻪ ﻳــﻮه ＇ﺨﻪ زﻳــﺎت د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴــﻴﻞ‬
‫‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ )‪ (−OH‬وﻟﺮى ﻫﻐﻮ ﺗﻪ ＇ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ )ﭘﻮﻟﻰ ﻫﺎﻳﺪرﻳﮏ( واﻳﻲ؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪CH2-CH2‬‬ ‫‪CH2 -CH- CH2‬‬
‫‪-‬‬

‫‪-‬‬
‫‪-‬‬
‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪OH OH‬‬ ‫‪OH OH OH‬‬

‫‪1،2-Ethane iol‬‬
‫ﺍﻳﺘﻠﻴﻦ ﮔﻼﻳﻜﻮﻝ‬ ‫‪1،2،3-propane triol‬‬
‫ﮔﻠﻴﺴﺮﻳﻦ‬
‫اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ دوه ﻗﻤﻴﺘﻪ اﻟﮑﻮل دى‪ ،‬داﻧﺘﻲ ﻓﺮﻳﺰ )د اﻧﺠﻤﺎد ﺿﺪ(‬
‫ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﻧﻘﻠﻴﻪ وﺳﺎﻳﻄﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا ﻣﺎده ﻳﻮه ﺑ‪ ３‬ﺑﻮﻳﻪ ﻣﺎده ده‪،‬‬
‫ﭘﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﻴﺪا ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻣﺤﻠﻮل ﻳ‪ ３‬د اوﺑﻮ د اﻧﺠﻤﺎد‬
‫！ﮑﻰ ！ﻴ＀ راوﻟﻲ‪.‬‬
‫)‪ (٣-٣‬ﺷﮑﻞ اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل ﻣﺤﻠﻮل د اﻧﺘﻲ ﻓﺮﻳﺰ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‬
‫‪－‬ﻠﻴﺴــﺮﻳﻦ ﭼــ‪ ３‬ﻳﻮ درې ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮل دى‪！ ،‬ﻴﻨ‪／‬ﻪ او ﺑــ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده‪ ،‬ﺧﻮږ‬
‫ﺧﻮﻧﺪﻟــﺮي‪ .‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻟﻪ ‪－‬ﻠﻴﺴــﺮﻳﻦ ＇ﺨﻪ د اﻧﺘﻲ ﻓﺮﻳﺰ ﻣﺎدې‪ ،‬د‬
‫ﭘﻮﺳﺘﮑﻰ ﻣﻠﻬﻢ او د ﭼﺎپ د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪＂－ ３‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪40‬‬
 ‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ او اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل دﺧﻮا‪請‬ﻮ ﭘﺮﺗﻠﻪ‬
‫د اړﺗﻴﺎوړ ﻟﻮازم او ﻣﻮاد‪ :‬درﺟﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻰ ﺳﻠﻨﺪر‪ ،‬اوﺑﻪ‪－ ،‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ‪ ،‬اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل او ﺑﻴﮑﺮ‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻼره‬
‫ﻟ‪ ８‬اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل ﭘﻪ ﻳﻮ ﺑﻴﮑﺮ ﮐ‪ ３‬واﭼﻮئ‪ ،‬ﮐﻮﻣﻪ ﺑﻮى او رﻧ‪ ，‬ﺑﻪ وﻟﺮي؟‬
‫ﻟ‪ ８‬اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل ﭘﻪ درﺟﻪ دار ﺳــﻠﻨﺪر ﮐ‪ ３‬واﭼﻮى ﭼ‪ ３‬ﻧﻴﻤﺎﻳﻲ ﻟﻪ اوﺑﻮ ＇ﺨﻪ ډک وي او ＊ــ‪ ﾢ‬ﻳ‪ ３‬و＊ــﻮروئ‪ ،‬ﺁﻳﺎ د اوﺑﻮ او‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠ‪ ３‬ﻃﺒﻘ‪ ３‬ﭘﻪ ﺳﻠﻨﺪر ﮐ‪ ３‬ﺟﻮړ‪８４‬ي ﻳﺎ ﻧﻪ؟‬
‫ﭘﻮرﺗﻨﻰ ﺗﺠﺮﺑﻪ د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐ‪７‬ى او ﭘﺎﻳﻠﻲ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﮐﺘﺎﺑﭽﻮ ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﮑﻲ‪.‬‬
‫د اﻟﮑﻮﻟﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮﻋﻴﺖ او د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ د اړﻳﮑﻮ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه‪ ،‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮ )‪ ،(Primary alcohol‬دوﻳﻢ اﻟﮑﻮﻟﻮ )‪Secondary‬‬
‫"‪ (alcohol‬او در‪４‬ﻤــ‪ ３‬اﻟﮑﻮﻟــﻮ )‪ (Tertiary alcohol‬وﻳﺸــﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪-‬‬

‫‪1‬‬
‫ﻫﻐــﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﭼــ‪ (-OH) ３‬ور ﭘﻮرې و‪請‬ــﻞ وي د ﮐﺎرﺑﻴﻨﻮل ) ‪(− C− OH‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﭘــﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻨــﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻴﻨــﻮل ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﻳﻮ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﺳــﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ﭼ‪３‬‬
‫‪H‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دى‪:‬‬
‫‪R – C – OH‬‬
‫‪H‬‬
‫ﮐــﻪ د اﻟﮑﻮﻟﻮ د ﮐﺎرﺑﻴﻨــﻮل ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ دوو ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ اﻟﮑﺎﻳﻠﻮ ﺳــﺮه اړﻳﮑﻪ وﻟﺮي‪ ،‬دا‬
‫اﻟﮑــﻮل د دوﻳﻤﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول‬
‫‪H‬‬ ‫دي‪:‬‬
‫‪R – C – OH‬‬
‫‪R1‬‬
‫ﮐــﻪ د اﻟﮑﻮﻟﻮ د ﮐﺎرﺑﻴﻨــﻮل ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ درﻳﻮ اﻟﮑﺎﻳﻠﻮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺳــﺮه و‪請‬ﻞ وي‪ ،‬دا‬
‫اﻟﮑــﻮل د ر‪４‬ﻤﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣــﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول‬
‫‪R2‬‬
‫‪R – C – OH‬‬
‫‪R1‬‬
‫دي‪:‬‬
‫‪41‬‬
 ‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫ﻻﻧﺪې ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﻻﻧﺪي ﭘﻮ＊ﺘﻨﻮ ﺗﻪ ‪＄‬ﻮاب ورﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -١‬د ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻗﻴﻤﺖ و！ﺎﮐﺊ‪.‬‬
‫‪ -٢‬د ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻧﻮﻋﻴﺖ ＇ﺮ‪－‬ﻨﺪ ﮐ‪７‬ئ‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3 − CH − CH 3‬‬
‫‪CH 3 − C − CH 3‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪CH 2 − CH 2‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪CH 3 − OH‬‬
‫اﻳﺘﺎﻧﻮل)اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل(‬
‫اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻳﻮه رو＊ﺎﻧﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده ﭼ‪ ３‬ﺗﻴﺰ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﺑﻮي ﻟﺮي‪ .‬د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﻰ ﻳ‪３‬‬
‫د ﺳــﺎﻧﺘ‪－ ３‬ﺮﻳﺪ ‪ ٧٨‬درﺟ‪ ３‬دى او ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﺣﺒﻮﺑﺎﺗﻮ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻳﺴــﺘ‪ ３‬او ﻗﻨﺪي ﻣﻮادو؛‬
‫ﻟﮑﻪ‪ :‬اﻧ‪／‬ﻮرو ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي؛ ﻧﻮ‪＄‬ﮑﻪ ورﺗﻪ د ﺣﺒﻮﺑﺎﺗﻮ اﻟﮑﻮل ﻫﻢ واﻳﻲ‪.‬‬
‫اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل د ﻗﻨﺪي ﻣﻮادو د ﺷــﻴﺮې ＇ﺨﻪ د زاﻳﻤﺰ )‪ (Zymase‬ﮐﺘﻠﺴــﺘﻲ‬
‫اﻧﺰاﻳﻢ دﻋﻤﻞ ﭘﻪ اﻏﻴﺰو ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫⎯⎯⎯ ‪C6 H12 O6‬‬
‫‪ymase‬‬
‫⎯‬
‫‪→ 2C2 H 5OH + 2CO 2‬‬
‫‪Glucose‬‬ ‫‪Ethanol‬‬
‫ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ــﻪ اﻳﺘﺎﻳــﻞ اﻟﮑﻮل د اﻳﺘﻠﻴﻦ او اوﺑﻮ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ د ﮐﺘﻠﺴــﺘﻮ ﻟﮑﻪ‪ :‬د‬
‫‪－‬ﻮ‪７－‬و ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯⎯ ‪CH 2 = CH 2 + H 2 O‬‬ ‫‪⎯→ CH 3 − CH 2 − OH‬‬
‫‪H 2SO 4‬‬
‫ﻟــﻪ اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ＇ﺨــﻪ د ﺗﻴﻨﭽﺮ اﻳﻮدﻳﻨﻮ‪ ،‬ورﻧﺴــﻮ‪ ،‬ﭘﻼﺳــﺘﻴﮑﻮﻧﻮ‪ ،‬رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪،‬‬
‫درﻣﻠــﻮ‪ ،‬اﻧﻴﻠﻴــﻦ ﺟﻮړوﻟﻮ او ﻫﻢ ﭘــﻪ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﮐ‪ ３‬د ﺿﺪ ﻋﻔﻮﻧــﻲ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‬
‫ور＇ﺨﻪ ﮐﺎر اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻳﻮ ＊ﻪ ﻣﺤﻠﻞ دى‪ ،‬ﭘﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻫﻴﻮادو‬
‫ﮐ‪ ３‬د ﺳﻮن او د اﻧﺠﻤﺎد ﺿﺪ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ئ‪ .‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ډﻳﺮو‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻲ ﻣﺸﺮوﺑﺎﺗﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او ＇‪＋‬ﻞ ﻳ‪ ３‬ﻋﺼﺒﻲ‪ ،‬ﻋﻀﻼﺗﻲ او ﻫﻀﻤﻲ‬
‫‪42‬‬
 ‫ﺳﻴﺴﺘﻤﻮﻧﻪ ﺧﺮاﺑﻮي او اﻧﺴﺎن د ﻧ‪５‬ﺸ‪ ３‬ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬وي‪ ،‬ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د اﺳﻼم ﭘﻪ‬
‫ﺳــﭙﻴ（ﻠﻲ دﻳﻦ ﮐ‪ ３‬د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ )ﺷﺮاﺑﻮ( ＇‪＋‬ﻞ ﻗﻄﻌﻲ ﺣﺮام ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻮل ﺷﻮي‬
‫دي )‪ ٩٠‬اﻳﻪ د ﻣﺎﺋﺪه ﺳﻮره(‬
‫زﻳﺎﺗﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫ﻓﻴﻨـــﻮل‪ :‬ﺧﺎﻟﺺ ﻓﻴﻨــﻮل ﻳﻮه ﺟﺎﻣﺪه ﺑﻠﻮرى ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎده ده‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻓﻴﻨﻮل دﻳﻮ ＇ﻪ وﺧﺖ ﻟﭙﺎره‬
‫د ﻫﻮا اﮐﺴــﻴﺠﻦ او ر‪１‬ﺎ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐ‪ ３‬ﮐ‪＋５‬ــﻮدل ﺷﻲ‪ ،‬ﺑﻨﻔﺶ رﻧ‪＄ ，‬ﺎﻧﺘﻪ ﻏﻮره ﮐﻮي‪ .‬ﻓﻴﻨﻮل زﻫﺮي او‬
‫ﺿﺪ ﻋﻔﻮﻧﻲ ﺑﻮى ﻟﺮي او ﭘﻪ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﮐ‪ ３‬ﺗﺮې ﮐﺎر اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ې‪.‬‬
‫)‪ (٣-٤‬ﺷﮑﻞ د ﻓﻴﻨﻮل ﻣﻮدل‬
‫اﻳﺘﺮ‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﻮﻟﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻟﻪ ﻳﻮه ‪－‬ﺮوپ‬
‫ﺳﺮه ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻲ‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﭼ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬اﻳﺘﺮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫→⎯⎯ ) ‪− OH + (−‬‬
‫‪−H‬‬
‫‪−O−‬‬
‫ﺍﻟﻜﻮﻝ‬ ‫ﺍﻳﺘﺮ‬
‫‪43‬‬
 ‫د )‪ (٣-٥‬ﺷﮑﻞ د داى اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻣﻮدل‬
‫اﻳﺘﺮ ﻳﻮه ﺑﻰ رﻧ‪／‬ﻪ او دﺳﻮزﻳﺪو وړ ﻣﺎﻳﻊ ده ﭼ‪ ３‬ﺧﺎص ﺑﻮى ﻟﺮي‪ .‬ﭘﺨﻮا ﭘﻪ ﺟﺮاﺣ‪９‬‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ اﻳﺘﺮو ＇ﺨﻪ د ﺑ‪ ３‬ﻫﻮ＊ﻪ ﮐﻮوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎر اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴﺪه‪.‬‬
‫د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﻧﻮم ا‪＋４‬ــﻮدﻧﻪ داﺳ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻮﭼﻨ‪ ９‬ﺑﻘﻴ‪ ３‬ﻧﻮم او‬
‫ﺑﻴﺎ د ﻏ＂‪ ３‬ﺑﻘﻴ‪ ３‬ﻧﻮم اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي او د اﻳﺘﺮ ﮐﻠﻤﻪ ﭘﺮې زﻳﺎﺗ‪８５‬ي‪.‬‬
‫ﮐــﻪ ﭼ‪５‬ــﺮې ﭘﻪ اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬دواړو ﺧﺎوې ﺑﻘﻴ‪ ３‬ﻳﻮ ﺷــﺎن وي د ﺑﻘﻴ‪ ３‬ﻧﻮم ﺗﻪ ډاى‬
‫ﮐﻠﻤــﻪ ورزﻳﺎﺗﻴــ‪８‬ي او د اﻳﺘﺮ ﮐﻠﻤــﻪ ﭘﻪ ﺁﺧﺮ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﮐ‪５‬ــ‪８‬ي‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻳﺘﺮوﻧﻮ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ او ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻻﻧﺪې ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي دې‪:‬‬
‫‪CH3 - O -CH3‬‬ ‫‪CH3 – CH2 –O – CH2 - CH3‬‬
‫ﺩﺍﻱ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﺍﻳﺘﺮ‬ ‫ﺩﺍﻱ ﺍﻳﺘﺎﻳﻞ ﺍﻳﺘﺮ‬
‫)‪(Dimethyl ether‬‬ ‫)‪(Diethyl ether‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − O − CH 3‬‬ ‫‪M Methyl ethyl ether‬‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻮﻧﻮﻧﻮ اﮐﺴــﻴﺠﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﻪ ﺑﻞ ﻋﺒﺎرت ﮐﻪ‬
‫‪O‬‬
‫د ﻳــﻮه ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗــﻮم د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻟﻪ وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوپ ‪− C − H‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﺳــﺮه ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷــﻲ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻻس ﺗــﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ R-CHO ３‬دى‪.‬‬
‫د ﺳﺎري ﭘﻪ ډول‪ :‬ﮐﻪ د ﻣﻴﺘﺎن ﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ‪－‬ﺮوپ ﺳﺮه ﺗﻌﻮﻳﺾ‬
‫ﺷﻲ ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ﭘﻪ اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯‪CH 4 ⎯+‬‬
‫) ‪( − CHO‬‬
‫⎯‬ ‫⎯‬ ‫→‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3 − CHO‬‬
‫‪ − H‬ﻣﻴﺘﺎﻥ‬ ‫ﺍﺳﻴﺖ ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬
‫د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻧﻮم ا‪＋４‬ﻮدﻧﻪ داﺳ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬د اړوﻧﺪه ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮم وروﺳﺘﻲ‬
‫ﺗﻮره )‪ (e‬ﭘﻪ ‪ al‬ورﺳــﺘﺎړي ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪ .‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ او ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي دې‪:‬‬
‫‪44‬‬
 ‫)‪ (٣-٣‬ﺟﺪول د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص ﻳﻲ‪:‬‬
‫د وﻳﻠ‪ ３‬دا‪４‬ﺸﻴﺪو‬ ‫اﻧﺤﻼﻟﻴﺖ‬
‫د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻧﻮم‬ ‫ﭘ‪＋‬ﺘﻮ ﻧﻮم‬ ‫ﮐﻴﺪو！ﮑﻰ ！ﮑﻰ‬ ‫ﺷﻤ‪５‬ﺮه ‪/ 100ml‬‬
‫)‪(oC‬‬ ‫)‪(oC‬‬
‫‪H − CHO‬‬ ‫‪Methanal‬‬ ‫‪ -21‬ﻣﻴﺘﺎﻧﻞ‬ ‫‪-92‬‬ ‫زﻳﺎد ﻣﻨﺤﻞ‬ ‫‪1‬‬
‫‪CH 3 − CHO‬‬ ‫‪Ethanal‬‬ ‫‪ 20‬ﺍﻳﺘﺎﻧﻞ‬ ‫‪-123‬‬ ‫زﻳﺎد ﻣﻨﺤﻞ‬ ‫‪2‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − CHO‬‬ ‫‪Propanal‬‬ ‫‪ 49‬ﭘﺮﻭﭘﺎﻧﻞ‬ ‫‪-81‬‬ ‫زﻳﺎد ﻣﻨﺤﻞ‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH 3 − (CH) 2 − CHO‬‬ ‫‪Butanal‬‬ ‫‪ 75‬ﺑﻴﻮﺗﺎﻧﻞ‬ ‫‪-97‬‬ ‫ﻣﻨﺤﻞ دى‬ ‫‪4‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CHO‬‬ ‫‪Pentanal‬‬ ‫‪ 104‬ﭘﻨﺘﺎﻧﻞ‬ ‫‪-92‬‬ ‫ﻟ‪ ８‬ﻣﻨﺤﻞ‬ ‫‪5‬‬
‫‪C6 H 5 − CHO‬‬ ‫‪Benz-‬‬
‫‪ 178‬ﺑﻨﺰﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬ ‫‪-26‬‬ ‫ﻟ‪ ８‬ﻣﻨﺤﻞ‬ ‫‪6‬‬
‫‪-aldehyde‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‪ :‬د ﻻﻧﺪې اﻟﺪﻳﻬﺎدوﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑ‪３‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − CHO ، CH 3 − CH 2 − CH 2CHO‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻧﻞ )ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ(‬
‫ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻳﺎ ﻣﻴﺘﺎﻧﻞ‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﻏﺎز دى ﭼ‪ ３‬ﺗﻴﺰ ﺑﻮى ﻟﺮي او ﭘﻪ ﺳــﻠﻮ ﮐ‪ ٤٠ ３‬ﻏﻠﻈﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺤﻠﻮل‬
‫ﻳ‪ ３‬د ﻓﺎرﻣﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ دﻏﻲ ﻣﺎدې ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮاروﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻣ‪７‬و د ﺟﺴﺪوﻧﻮ د ﺳﺎﺗﻨ‪３‬‬
‫ﻟﭙﺎره او ﻫﻢ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬دﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮ او رﻧ‪／‬ﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎر اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ې‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ داﺳ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ راوړي ﭼ‪ ３‬د ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل ﻏﺎز او ﻫﻮا ﺑ‪７‬اﺳﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﺳﺮه ﺷﻮي )ﻗﻮغ ﺷﻮى(‬
‫ﻣﺲ ＇ﺨﻪ ﺗﻴﺮوي‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻣﻴﺘﺎﻧﻞ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬دﻟﺘﻪ ﻣﺲ د ﮐﺘﻠﺴﺖ رول ﻟﻮﺑﻮي‪:‬‬
‫‪H 2O‬‬
‫→⎯⎯ ‪2CH 3 − OH + O 2‬‬
‫‪Cu‬‬
‫‪H − C − H + 2H 2 O‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫د اﻳﺘﺎﻧﻞ اﺳﺘﺤﺼﺎل‬
‫د اړﺗﻴﺎ وړ ﻟﻮازم او ﻣﻮاد‪ :‬ﺑﻴﮑﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻟﻰ‪ ،‬د ﺗﻮدوﺧﻲ ﺳﺮ ﭼﻴﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺴﯽ ﻣﺰى‪ ،‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻼره‪ :‬د ‪ ٢٠‬ﻣﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮو ﭘﻪ اﻧﺪازه اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ﻳﻮ ﺑﻴﮑﺮ ﮐ‪ ３‬واﭼﻮئ‪ .‬د ﻫﻐﻪ ﺑﻮى ﺗﻪ ﭘﺎم وﮐ‪７‬ئ‪ .‬ﻣﺴﻲ ﻣﺰي د ﻓﻨﺮ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ‬
‫ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬ﺑﻴﮑﺮ ﺗﻮد ﮐ‪７‬ئ او ﻓﻠﺰي ﻣﺴــﻲ ﺳــﻴﻢ ﻫﻢ د اور ﭘﻪ ﻟﻤﺒﻪ ﺗﻮد ﮐ‪７‬ئ‪ .‬او ژرﻳ‪ ３‬د ﺑﻴﮑﺮ ﺧﻮﻟ‪ ３‬ﺗﻪ وﻧﻴﺴــﺊ ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﻮﻟﻮ‬
‫ﺑ‪７‬اس ورﺳﺮه ﺗﻤﺎس و ﻣﻮﻣﻲ‪ .‬ﭘﻪ دﻏﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬د ﻓﻠﺰ ﭘﺮ ﻣﺦ ＇ﻪ ﺑﺪﻟﻮن ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي؟‬
‫ﻓﻨــﺮي ﺳــﻴﻢ ﭘــﻪ ﭘﺎﻣﻠﺮﻧ‪ ３‬ﺳــﺮه ﻟﻪ ﺑﻴﮑــﺮ ＇ﺨﻪ راوﺑﺎﺳــﺊ او ﺑﻮي ﻳ‪ ３‬ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬ﺗﺎﺳــﻲ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﻋــﺎدى ﺑﻮى ﺣﺲ ﮐــ‪７‬ئ‪ .‬دا ﺑﻮي د‬
‫اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ دي‪ .‬د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ده‪:‬‬
‫‪45‬‬
 ‫‪O‬‬
‫=‬

‫→⎯⎯ ‪2CH 3 − CH 2 − OH + O2‬‬

‫‪Cu‬‬
‫‪2 CH 3 − C − H + 2 H 2O‬‬
‫)‪ (٣-٧‬ﺷﮑﻞ د ﺗﺠﺮﺑ‪ ３‬دﺳﺘ‪／‬ﺎه‬ ‫)‪ (٣-٦‬ﺷﮑﻞ د اﺳﻴﺖ ا ﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻣﻮدل‬
‫زﻳﺎﺗﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫ﺑﻨﺰاﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‪ :‬ﺑﻨﺰاﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻳﻮه ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻏﻮړ ﺑﺨﻨﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده او ﺗﺮ ！ﻮﻟﻮ ﺳــﺎده اروﻣﺎﺗﻴﮑﻲ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ دى‬
‫ﭼ‪ ３‬ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ C6 H5 − CHO ３‬دى‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺐ د ﺗﺮﺧﻮ ﺑﺎداﻣﻮ ﭘﻪ ﻏﻮړﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي؛ ﻧﻮ‪＄‬ﮑﻪ‬
‫د ﺗﺮﺧــﻮ ﺑﺎداﻣــﻮ د ﻏﻮړﻳﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺷــﻬﺮت ﻟــﺮي‪ .‬ﻟﻪ دﻏ‪ ３‬ﻣﺎدې ＇ﺨﻪ د رﻧــ‪ ，‬او ﻋﻄﺮو ﺟﻮړوﻟﻮ ﭘﻪ‬
‫‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎر اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ې‪.‬‬
‫)‪ (٣-٩‬ﺷﮑﻞ ﺗﺮﺧﻪ ﺑﺎدام‬ ‫)‪ (٣-٨‬ﺷﮑﻞ د ﺑﻨﺰ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻣﻮدل‬
‫‪46‬‬
 ‫ﻛﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ اﮐﺴﻴﺠﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ د اﻟﮑﺎﻳﻞ‬
‫ﻟﻪ دوو ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗ‪７‬ﻟ‪ ３‬دي او ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دى‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪−C−‬‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫‪−C− ′‬‬
‫ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ R ３‬او'‪ R‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﺷﺎن ﻳﺎ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﻴﻤﺖ وﻟﺮي‪ .‬ﻫﻐﻪ‬
‫ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟ‪ ３‬وزن ﻳ‪ ３‬ﮐﻮﭼﻨﻲ وي‪ ،‬د ﻣﺎﻳﻊ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ او ﻫﻐﻪ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮ وﻟﺴﻮ ＇ﺨﻪ زﻳﺎت ﮐﺎرﺑﻦ وﻟﺮي‪ ،‬د ﺟﺎﻣﺪ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ دي‪ .‬ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ‬
‫د رﻧ‪／‬ﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻮادو ﭘﻪ اﺳﺘﺤﺼﺎل ﮐ‪ ３‬د ﻣﺤﻠﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ئ‪.‬‬
‫د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮ ﻧﻮم ا‪＋４‬ــﻮدﻧﻪ د ﺁﻳﻮﭘﮏ ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ داﺳ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬د اړوﻧﺪه ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮم‬
‫وروﺳﺘ‪ e ９‬ﺗﻮرى ﭘﻪ ‪ one‬ورﺳﺘﺎړى ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻃﺮﻳﻘ‪ ３‬د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮ ﻧﻮم ا‪＋４‬ﻮدوﻧﻪ داﺳ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ي د ﮐﻮﭼﻨﻲ ﺑﻘﻴ‪ ３‬ﻧﻮم او‬
‫ور ﭘﺴ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻏ＂‪ ３‬ﺑﻘﻴ‪ ３‬ﻧﻮم او ﭘﻪ ﭘﺎي ﮐ‪ ３‬د ﮐﻴﺘﻮن ﮐﻠﻤﻪ ذﮐﺮ ﮐ‪８５‬ي‪ .‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﺑﻘﻴ‪３‬‬
‫ﻳ‪ ３‬ﻣﺘﻨﺎﻇﺮې وي دﮐﻴﺘﻮﻧﻮ ﭘﺎﺗﻲ ﺷــﻮﻧﻮد ﻧﻮم ﭘﺮﺳــﺮﮐ‪ ３‬داي ورزﻳﺎت ﮐ‪８５‬ي او د ﮐﻴﺘﻮن‬
‫ﮐﻠﻤﻪ ور ﺳﺮه ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ى‪.‬‬
‫)‪ (٣-٤‬ﺟﺪول ‪＄‬ﻨﻲ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ او د ﻫﻐﻮي ﺧﻮاص‪:‬‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم‬ ‫‪ IUPAC‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﻮم‬ ‫د وﻳﻠﻲ ﮐ‪５‬ﺪو‬ ‫د ا‪４‬ﺸﻴﺪو‬ ‫ﺣﻞ ﮐ‪５‬ﺪل‬
‫！ﮑﻰ )‪(oC‬‬ ‫！ﮑﻰ )‪(oC‬‬
‫‪CH 3CO CH3‬‬ ‫ﺩﺍﻱ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﻛﻴﺘﻮﻥ‬ ‫‪Propanone‬‬ ‫‪-95‬‬ ‫‪65‬‬ ‫ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫‪CH 3COCH 2 CH 3‬‬ ‫ﺍﻳﺘﺎﻳﻞ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ‬
‫‪butanone‬‬ ‫‪-86‬‬ ‫‪80‬‬ ‫ډﻳﺮ ﻣﻨﺤﻞ‬
‫ﻛﻴﺘﻮﻥ‬
‫‪C6 H 5 COCH 3‬‬ ‫ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﻓﻴﻨﺎﻳﻞ‬
‫‪Phenylethanone‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪202‬‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺤﻞ‬
‫ﻛﻴﺘﻮﻥ‬
‫ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ‬
‫ﻋﻀــﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎر ﺑﻮﮐﺴــﻴﻞ ﮔﺮوپ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﺷــﺘﻮن ﻟﺮي‪ ،‬ﻫﻐــﻪ ﻣﺮﮐﺒﺎت ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴــﻴﻞ ‪－‬ــﺮوپ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وي د‬
‫)‪ (Carboxylic ;acid‬ﭘــﻪ ﻧﺎﻣــﻪ ﻳﺎدﻳــ‪８‬ي ﭼ‪３‬‬
‫‬
‫اﺳــﻴﺪوﻧﻮ‬
‫‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴــﻠﻴﮏ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ − C −OOH ３‬دي‪.‬‬
‫‪47‬‬
‫د ﻋﻀــﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ R ３‬ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﻴﻤﺘﻮﻧﻪ؛ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ )‪ ،(- CH3‬اﻳﺘﺎﻳﻞ )‪( - C2H5‬او داﺳــ‪ ３‬ﻧﻮر اﺧﻴﺴﺘﻼي ﺷﻲ‪ ،‬د ﺳﺎري‬
‫ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‪ :‬ﭘﻪ ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﮐ‪ ３‬د ‪ R‬ﻗﻴﻤﺖ ﻳﻮ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ دى )‪(HCOOH‬‬
‫او ﭘﻪ اﺳــﺘﻴﮏ اﺳــﻴﺪ )‪ (CH3 -COOH‬ﮐ‪ ３‬د ‪ R‬ﻗﻴﻤــﺖ ‪ ،CH3-‬او ﭘﻪ‬
‫ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮﺋﻴــﮏ اﺳــﻴﺪ )‪ (C2H5 -COOH‬ﮐــ‪ ３‬د ‪ R‬ﻗﻴﻤــﺖ ) ‪(−C2 H 5‬‬
‫دى‪ .‬ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ د ‪ R‬ﻗﻴﻤﺖ ﮐﻴﺪاى ﺷــﻲ ﭼ‪ ３‬اروﻣﺎﺗﻴﮏ وي‪ :‬ﺑﻨﺰوﻳﮏ اﺳــﻴﺪ‬
‫)‪ (C6H5 -COOH‬ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاب دى‪ ،‬ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺧﻮاص ﻳ‪ ３‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﻌﺪﻧﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﺗﻪ ﺿﻌﻴﻒ دي‪.‬‬
‫ﻋﻀــﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﭘﻪ ډﻳﺮو ﭘﺨﻮاﻧﻴﻮ زﻣﺎﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻴﮋﻧﺪل ﺷــﻮي دې او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ــﻮدﻧﻪ‬
‫ﻳ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د اړوﻧﺪه ﺳــﺮﭼﻴﻨﻮ ﻟﻪ ﻣﺨ‪ ３‬ﻋﻤﻠﻲ ﺷــﻮې ده؛ ﻟﮑﻪ ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫)‪ (H -COOH‬ﭼ‪ ３‬د ﻻﺗﻴﻨ‪ ３‬ا‪請‬ﻄﻼح ‪＇ formica‬ﺨﻪ اﺧﻴﺴــﺘﻞ ﺷﻮې‬
‫دي ﭼ‪ ３‬د ﻣﻴ‪８‬ي ﻣﻌﻨﻲ ﻟﺮي )د ﻣﻴ‪８‬ي ﺗﻴﺰاب( او د ﺳﺮﮐ‪(CH3-COOH) ３‬‬
‫ﻧﻮم ﻟﻪ ﻻﺗﻴﻨﻲ‪＇ Acetum‬ﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮى دي ﭼ‪ ３‬د ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﻣﻌﻨﺎ ﻟﺮي‪.‬‬
‫د اﻳﻮﭘﮏ ﭘﻪ ﺳﻴﺴــﺘﻢ د ﻣﺸــﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮم ﭘﻪ ﭘــﺎي ﮐ‪ ３‬د ‪ e‬ﺗﻮري ﭘﻪ‬
‫‪＄‬ﺎى د ‪ oic‬وروﺳﺘﺎړي راوړل ﮐﻴ‪８‬ي او د اﺳﻴﺪ ﮐﻠﻤﻪ ورﺳﺮه زﻳﺎﺗ‪８５‬ي؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪H − COOH‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH 3 − C − OH‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − COOH‬‬
‫‪Methanoic acide، ethanoic acide ، Propanoic acid‬‬
‫اﺳﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ)ﺗﻴﺰاب ﺳﺮﮐﻪ( ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ )د ﻣ‪８５‬ي ﺗﻴﺰاب(‬ ‫ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮﺋﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫ﭘﻪ رواﺷﻮ ﮐ‪ ３‬ا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ‪ ،‬ﭘﻪ ﺗﺮووﺷﻴﺪو ﮐ‪ ３‬ﻟﮑﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ او ﭘﻪ ﻟﻴﻤﻮ او ﻧﺎرﻧﺞ ﮐ‪３‬‬
‫ﺳﺘﺮﻳﮏ اﺳﻴﺪ ﺷﺘﻪ دي‪ ،‬دا ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫﻐﻮ د ﺳﺮﭼﻴﻨﻮ ＇ﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮي دى‪.‬‬
‫)‪ (٣-١٠‬ﺷﮑﻞ اﻟﻒ‪-‬ﻟﮑﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫ب‪-‬ﺳﺘﺮﻳﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫ﺍﻟﻒ‬ ‫ﺏ‬
‫‪48‬‬
 ‫ﻣﻴﺘﺎﻧﻮﺋﻴﮏ اﺳـــﻴﺪ )ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳـــﻴﺪ(‪ :‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ ﺗﻴﺰاﺑﻮ د ﻣﺸﺒﻮع‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧــﻮ د ﺳﻠﺴــﻠ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﻣﺮﮐﺐ ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳــﻴﺪ دى ﭼ‪ ３‬ﻳﻮه ﺑ‪３‬‬
‫رﻧ‪／‬ــﻪ ﻣﺎﻳﻊ او ﺗﺨﺮﻳﺶ ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﺑﻮى ﻟﺮي‪ .‬دا ﺗﻴﺰاب د ﺳــﺮو ﻣﻴ‪８‬ﻳﺎﻧﻮ د وﺟﻮد‬
‫دﻣــﺦ ﮐﻨ‪ ９‬ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬و ﻏﺪو ＇ﺨﻪ ﺗﺮﺷــﺢ ﮐ‪８５‬ي او ﻫﻢ د ﻏﻮﻣﺒﺴــﻮ او‬
‫ﻣﭽﻴﻮ ﭘﻪ ﻧﻴ‪＋‬ــﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬او ﭘﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﺷــﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐ‪ ３‬ﻟﮑﻪ‪ :‬ﭘﻪ ﭘﺎﻟﮑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷــﺘﻮن‬
‫ﻟﺮې‪.‬‬
‫)‪ (٣-١١‬ﺷﮑﻞ ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﻴ‪８‬ﻳﺎن‬
‫ﻓﺎرﻣﻴــﮏ اﺳــﻴﺪ ﭘــﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎ وي ‪請‬ﻨﺎﻳﻌــﻮ )ﻧﺴــﺎﺟﻲ او ＇ﺮﻣﻨــﻮ ﺟﻮړوﻟﻮ( ﮐ‪３‬‬
‫د ﻣﮑﺮوﺑﻮﻧــﻮ د ﻟــﺮې ﮐﻮﻟــﻮ ﻣﺎدې ﭘــﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴــ‪８‬ي‪ .‬ﭘــﻪ ﮐﻮروﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د‬
‫ﻟﻮ＊ــﻮ ﻣﻨــ‪ ，‬د ﻟﺮې ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙــﺎره اﺳــﺘﻌﻤﺎﻟﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳــﻴﺪ د ﻻس ﺗﻪ‬
‫راوړﻟــﻮ ﻣﻬﻤــﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ د ﺳــﻮدﻳﻢ ﻓﺎرﻣﻴﺖ او د ‪－‬ﻮ‪－‬ــ‪７‬و ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﺗﺮﻣﻨــ‪ ＃‬ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫‪CO + aOH‬‬ ‫‪→ HCOO a‬‬
‫دى‪:‬‬
‫⎯ ‪HCOO a + H 2 O 4‬‬
‫‪⎯→ HCOOH + aH O 4‬‬
‫ﺳﻮﺩﻳﻢ ﻓﺎﺭﻣﻴﺖ‬ ‫ﺳﻮﺩﻳﻢ ﺑﺎﻱ ﺳﻠﻔﻴﺖ ﻓﺎﺭﻣﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬
‫ﺍﺳـﺘﻴﻚ ﺍﺳـﻴﺪ‪ :‬ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده‪ ،‬ﺗﺨﺮﻳﺶ ﮐﻮوﻧﮑﻰ ﺑﻮى ﻟﺮي‪ ،‬د ﺳﺎﻧﺘﻲ‬
‫‪－‬ﺮاد ﭘﻪ ‪ ١١٨‬درﺟﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ا‪４‬ﺸــ‪５‬ﺪو را‪＄‬ﻲ او د ﺳــﺎﻧﺘﻲ ‪－‬ﺮاد ﭘﻪ ‪ ١٦.٥‬درﺟﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬دﻳﺦ ﭘﻪ ډول ﮐﺮﺳــﺘﻠﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي‪ .‬ﮐﻴﻤﻴــﺎوي ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪CH3COOH ３‬‬
‫دى‪ .‬د ﺳــﺮﮐ‪ ３‬ﺗﻴﺰاب ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺳــﺮه ﺳــﻢ داﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻟﻪ ﺿﻌﻴﻒ‬
‫اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫⎯ ‪CH 3 − CH 2 − OH + O 2‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − COOH + H 2 O‬‬
‫‪49‬‬
‫د ﺳــﺮﮐ‪ ３‬ﺗﻴﺰاﺑــﻮ ＇ﺨﻪ ﭘــﻪ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ور‪＋４‬ــﻤﻮ‪،‬‬
‫اﺳــﺘﻴﺖ ﺳــﻠﻮﻟﻮز او ﭘﻼﺳــﺘﻴﮏ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎر اﺧﺴﺘﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي او ﻫﻢ د ﻳﻮ ﻋﻀﻮي ﻣﺤﻠﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫)‪ (٣-١٢‬ﺷﮑﻞ د اﺳﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺳﺎﺗﻨﻪ ﭘﻪ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ ﻟﻮ＊ﻮ ﮐ‪３‬‬
‫زﻳﺎﺗﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫اﮔﺰاﻟﻴﻚ اﺳـــﻴﺪ‪ :‬ا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ اﺳــﻴﺪ ﻳﻮه ﺳــﭙﻴﻦ رﻧ‪ ３／‬ﺟﺎﻣﺪه ﻣﺎده ده ﭼ‪ ３‬ﻣﺎﻟ‪ ３／‬ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﺷﻨﻮ‬
‫ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ؛ ﻟﮑﻪ روﻣ‪ ３‬ﺑﺎﻧﺠﺎﻧﻮ‪ ،‬ﻣﻠﻴﻮ‪ ،‬ﭘﺎﻟﮑﻮ او ﻧﻮرو ﻣﻮادو ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ .‬ا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ ﺗﻴﺰاب د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ‬
‫ﻟﻪ دوو ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫‪COOH‬‬
‫‪COOH‬‬
‫د ا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ د‬
‫ﺟﻮړ＊ﺖ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫)‪ (٣-١٣‬ﺷﮑﻞ ا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﺳﺎﺑﻮ ﮐ‪３‬‬
‫ﺑﻨﺰوﺋﻴﮏ اﺳﻴﺪ‪ :‬د ﺑﻨﺰﻳﻨﻮ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ ﺑﻨﺰوﺋﻴﮏ‬
‫اﺳﻴﺪ دى‪.‬‬
‫‪− COOH‬‬
‫ﺑﻨﺰوﺋﻴــﮏ اﺳــﻴﺪ د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻋﻀــﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨــﻪ دي‪ .‬د وﻳﻠ‪３‬‬
‫ﮐ‪５‬ﺪو ！ﮑﻲ ﻳ‪ ３‬د ﺳــﺎﻧﺘﻲ ‪－‬ﺮاد ‪ ١١٢‬درﺟ‪ ３‬دى‪ .‬دﻏﻪ ﺗﻴﺰاب د ﺧﻮراﮐﻲ ﺗﻮﮐﻮ‬
‫ﭘﻪ ذﺧﻴﺮو ﮐ‪ ３‬د ﺧﻮړو د ﺧﺮاﺑﻴﺪو د ﻣﺦ ﻧﻴﻮى ﭘﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳــﺘﻌﻤﺎﻟﻴ‪８‬ي‪＄ ،‬ﮑﻪ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﭼــ‪ ３‬د ﭘﻮﭘﻨﮑﻮ او ﺧﻤﻴﺮ ﻣﺎﻳــ‪ ３‬د ودې او ﺗﮑﺜﺮ ﻣﺦ ﻧﻴــﻮي ﮐﻮي‪ ،‬ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ‬ ‫د ﺑﻨﺰوﺋﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫ﺑﻨﺰوﺋﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﺳﻮدﻳﻢ ﺑﻨﺰوﺋﻴﺖ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﻫﻢ ﮐﺎرول ﮐ‪８５‬ي‪:‬‬
‫ﺑﻨﺰﻭﺋﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫ﺳﻮﺩﻳﻢ ﺑﻨﺰﻭﺋﻴﺖ‬
‫⎯ ‪C 6 H 5 − COOH + NaOH‬‬
‫‪⎯→ C 6 H 5 − COONa + H 2 O‬‬
‫ﺳــﻮدﻳﻢ ﺑﻨﺰوﺋﻴﺐ ﻳﻮه ﺳــﭙﻴﻦ ﺑﺨﻮﻧﻪ ﻣﺎده ده ﭼ‪ ３‬د ﺧﻮړﻟﻮ ﻣﻮادو د ﺳﺎﺗﻠﻮ ﻟﭙﺎره‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴ‪８‬ې‪.‬‬
‫‪50‬‬
 ‫‪− COONa‬‬
‫د ﺳﻮدﻳﻢ ﺑﻨﺰوﺋﻴﺐ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫)‪ (3-14‬ﺷﮑﻞ ﺳﻮدﻳﻢ ﺑﻨﺰوﺋﻴﺖ ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ‬
‫زﻳﺎﺗﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫د ﺳﻠﻴﺴﻠﻴﮏ ﺗﻴﺰاب ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د دوا ﺟﻮړوﻟﻮ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬د اﺳﭙﺮﻳﻦ ﭘﻪ‬
‫ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫دا ﺗﻴﺰاب د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮه ﺳﭙﻴﻨﻪ ﺑﻠﻮري ﻣﺎده ده‪ .‬اﺳﭙﺮﻳﻦ ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻟﻪ اړوﻧﺪو ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ دي‪ ،‬زﻳﺎت ﺧﻮړل ﻳ‪ ３‬د ﻣﻌﺪې د ﻧﺎروﻏﻴﻮ ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ د اﺳﭙﺮﻳﻦ ﻟﻪ زﻳﺎﺗﻮ ﺧﻮړﻟﻮ ＇ﺨﻪ ډده وﺷﻲ‪.‬‬
‫د اﺳﭙﺮﻳﻦ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫)‪ (3-15‬ﺷﮑﻞ د اﺳﭙﺮﻳﻦ ﺗﺎﺑﻠﻴﺖ‬
‫ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ‬
‫ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ او د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ‬
‫اوږد زﻧ‪％‬ﻴــﺮ ﻟﺮوﻧﮑــ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ‪－‬ﺮوپ ﻟﺮي‪ ،‬د دوى ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑــﻮل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮ‬
‫ﺗﻌﺪاد ‪ 4‬او ﻳﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي‪ ،‬ﺷــﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﻟﻪ ‪－‬ﻠﻴﺴــﺮﻳﻦ ﺳــﺮه‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي او د ﮔﻠﻴﺴﺮول اﻳﺴﺘﺮ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪ ،‬ﺗﺮ ！ﻮﻟﻮ ﺳﺎده ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاب ﺑﻴﻮﺗﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫) ‪ ( C3H 7COOH‬دئ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ＇ﻠﻮر اﺗﻮﻣﻪ ﻟﺮي‪ .‬ﻻﻧﺪې د در‪４‬ﻮ ﻣﻬﻤﻮ ﺷــﺤﻤﻲ‬
‫ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻧﻮم او ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﻴﮑﻠﻲ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫ﭘﺎﻟﻤﺘﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ ‪C15H 31 − COOH‬‬ ‫ﺍﺳﻴﺪ ‪C17 H 35 − COOH‬‬ ‫ﺳﺘﺎﺭﻳﻚ‬
‫‪C17 H33 − COOH‬‬ ‫ﺍﻭﻟﺌﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬
‫‪51‬‬
‫ﺳــﺘﻴﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ ﻣﺸﺒﻮع ﺷــﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاب دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 700 C‬وﻳﻠﻲ ﮐﻴ‪８‬ي او‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ CH 3 − (CH 2 )16 − COOH ３‬دئ‪.‬‬
‫اوﻟﺌﻴﮏ اﺳــﻴﺪ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاب دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺴﺘﺮو او اﻟﮑﻮﻟﻮ ﮐ‪３‬‬
‫ﺣﻠﻴ‪８‬ي د وﻳﻠﻰ ﮐ‪５‬ﺪو ！ﮑﻲ ﻳ‪ 130 C ３‬او ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬دا دئ‪:‬‬
‫‪CH 3 − (CH 2 ) 7 − CH = CH − (CH 2 ) 7 − COOH‬‬
‫اﻟﻒ‬
‫ب‬
‫)ب( ﺳﺘﻴﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ‬ ‫)‪ (٣-١٦‬ﺷﻜﻞ )اﻟﻒ( د اوﻟﺌﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ＊ﻮدل‬
‫اﻳﺴﺘﺮ وﻧﻪ‬
‫اﻳﺴــﺘﺮوﻧﻪ د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺁﮐﺴﻴﺠﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي ﭼ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮ د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴــﻞ د ﮔﺮوپ )‪ (-OH‬د ﺑﺪﻟ‪５‬ﺪو د اﻟﮑﺎ اوﮐﺴﻲ ﮔﺮوپ )‪ (-OR‬ﭘﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ ﻻﺳﺘﻪ را‪＄‬ﻰ‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮ د ﻣﺎﻟ‪／‬ﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ R − C −OO − R′ ３‬دى‪.‬‬
‫د اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ وﻇﻴﻔﻮي ﮔﺮوپ ) ‪ (− CO− O −‬دئ ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ دوو ﮔﺮوﭘﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑ‪３‬‬
‫ﻟﺮي‪ .‬ﭘﺮﺗﻪ د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﻓﺎرﻣﻴﺖ ) ‪ (H − C − O − CH‬ﭼ‪ ３‬د وﻇﻴﻔﻮي ﮔﺮوپ ﮐﺎرﺑﻦ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ‬
‫‪O‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮې‪.‬‬
‫)‪ (٣-١٧‬ﺷﮑﻞ اﻳﺘﺎﻳﻞ ﻓﺎرﻣﻴﺖ ﻣﻮدل‬
‫ﻫﻐﻪ اﻳﺴــﺘﺮوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﮐﻮﭼﻨﻲ دي‪ ،‬ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ او ＊ــﻪ‬
‫ﺑﻮى ﻟﺮي‪ .‬ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ‪－‬ﻞ او ﻣﻴﻮې دي ﭼ‪ ３‬ﺑﻮى ﻳ‪ ３‬د اﻳﺴﺘﺮ ﺷﺘﻮن ﭘﻪ‬
‫‪－‬ﻞ دارو ﻣﻴﻮ ﮐ‪ ３‬ور＊ﻴﻲ‪.‬‬
‫‪52‬‬
‫اﻳﺴــﺘﺮوﻧﻪ د ﻋﻀــﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ او اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣــﻞ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬دا ﺗﻌﺎﻣﻞ د اﻳﺴﺘﺮﻳﻔﻴﮑﻴﺸــﻦ‬
‫)‪ (Esteryfication‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪−O‬‬ ‫‪−O‬‬
‫=‬

‫=‬

‫⎯ ‪CH 3 − C − OH + CH 3 − CH 2 OH‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − C − O − C 2 H 5 + H 2 O‬‬
‫)‪(٣-١٨‬ﺷﮑﻞ اﻳﺴﺘﺮ ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﻴﻮې‬
‫د اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫د اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ اﻟﮑﺎﻳﻞ ‪－‬ﺮوﭘﻮ ﻧﻮم ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺳﺮه‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﺮ ‪＄‬ﺎي ﻧ‪＋‬ﺘﻰ دى‪ ،‬اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او وروﺳﺘﻪ ﺑﻴﺎ د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ‬
‫د ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﻧﻮم ﭼ‪ ic acid ３‬وروﺳﺘﺎړى ﻳﻲ ‪ -‬ﭘﻪ ‪ -oate‬ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻟﻴﮑﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪CH 3 − COOC 2 H 5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH 3 COOCH 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪H − COOCH 3‬‬
‫ﺍﻳﺘﺎﻳﻞ ﺍﺳﺘﻴﺖ‬ ‫ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﺍﺳﺘﻴﺖ‬ ‫ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﻓﺎﺭﻣﻴﺖ‬
‫‪Propanoate‬‬ ‫‪methyl ethanoate‬‬ ‫‪methyl methanoate‬‬
‫وازدې او ﻏﻮړي‬
‫وازدي او ﻏﻮړي د ‪－‬ﻠﻴﺴــﺮول او ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮ اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬
‫او ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻣﻮادو ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪53‬‬
 ‫زﻳﺎﺗﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﻲ وازدې ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول )ﻟﮑﻪ‪ :‬ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ او ﺑﻴﻮﺗﺎرﻳﻦ )ﮐﻮچ(( ﺟﺎﻣﺪ او ﻧﻴﻤﻪ ﺟﺎﻣﺪ دي‪ ،‬ﺧﻮ د‬
‫ﻧﺒﺎﺗﻮ ﻏﻮړﻳﻮ ﻳﻮه ﺑﺮﺧﻪ؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬د زﻳﺘﻮﻧﻮ‪ ،‬ﭘﻨﺒﻪ داﻧﻮ‪ ،‬د ﮐﻮﻧ‪％‬ﻠﻮ‪ ،‬زﻏﺮو‪ ،‬ﺷ‪７‬ﺷــﻤﻮ او ﻧﻮر ﺗﻴﻞ ﻣﺎﻳﻊ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاب ﭼ‪ ３‬د اﻳﺴﺘﺮو د ﺟﻮړ‪４‬ﺪو ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع وي ﻏﻮړي ﺑ‪ ３‬ﻣﺎﻳﻊ وي؛ ﻳﻌﻨ‪３‬‬
‫ﻣﺎﻳﻊ ﻏﻮړي ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع دي‪.‬‬
‫د ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻏﻮړﻳﻮ )‪ (fat‬د ﮐﻮ！‪ ３‬د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ درﺟﻪ ﮐ‪ ３‬ﺟﺎﻣﺪ او ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻏﻮړي )‪ (Oil‬ﻣﺎﻳﻊ وي‪.‬‬
‫ﺳــﺘﻴﺎرﻳﻦ‪ ،‬ﭘﺎﻟﻤﺘﻴﻦ‪ ،‬اوﻟﺌﻴﻦ ﻏﻮړي او وازدې د ‪－‬ﻠﻴﺴــﺮاﻳﻞ اﻳﺴــﺘﺮوﻧﻪ دي‪ ،‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﮔﻠﺴﺮﻳﻦ د درو‬
‫‪O‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴــﻴﻠﻮ ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د اﺳــﺎﻳﻞ ﮔﺮوپ ) ‪ (R −C −‬ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ‬
‫ﺷﻲ‪ ،‬ﮔﻠﺴﺮاﻳﻞ اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪CH 2 − OH‬‬ ‫‪CH 2 − O − CO − C17 H 35‬‬
‫‪O‬‬
‫⎯ ‪CH − OH + 3C17 H 35 − C − OH‬‬
‫‪⎯→ CH − O − CO − C17 H 35 + 3H 2 O‬‬
‫‪CH 2 − OH‬‬ ‫‪CH − O − CO − C H‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪35‬‬
‫ﮔﻠﻴﺴﺮﻳﻦ‬ ‫‪+‬‬ ‫ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاب‬ ‫ﺷﺤﻢ‬ ‫‪+‬‬ ‫اوﺑﻪ‬
‫ﺷــﺤﻤﻴﺎﺗﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ــﻮدﻧﻪ داﺳ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى د ‪－‬ﻠﻴﺴــﺮاﻳﻞ ﮐﻠﻤﻪ او ورﭘﺴ‪ ３‬د ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮ اﻟﮑﺎﻳﻞ‬
‫د ‪－‬ﺮوﭘﻮ ﻧﻮم اﺧﻴﺴــﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪＇ .‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻮﻫ‪８５‬ي د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮي ﻧﻮم داﺳ‪ ３‬ﻟﻮﺳﺘﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د ﻧﻮم ﭘﺎي )‪ (- oicacid‬ﭘﻪ )‪ (-oate‬ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ‬
‫وازده د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮاﻳﻞ ﺗﺮاى ﺳﺘﻴﺎرﻳﺖ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫د ﭘﺎﻟﻤﺘﻴﻦ ﺷــﺤﻢ د ‪－‬ﻠﻴﺴــﺮﻳﻦ او ﭘﺎﻟﻤﺘﻴﮏ اﺳــﻴﺪ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ﻻس ﺗﻪ‬
‫را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬د ﮔﻠﻴﺴﺮاﻳﻞ ﺗﺮاي ﭘﺎﻟﻤﺘﻴﺖ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ې‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪CH 2 − OH‬‬ ‫‪OH − C − C15 H 31‬‬
‫‪HO‬‬ ‫‪CH 2 − O − C − C15 H 31‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪CH − OH‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪→ CH − O − C − C15 H 31 + 3H 2O‬‬
‫⎯⎯ ‪HO − C − C15 H 31‬‬
‫‪OH‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪CH 2 − OH‬‬ ‫‪OH − C − C15 H 31‬‬
‫‪HO‬‬ ‫‪CH 2 − O − C − C15 H 31‬‬
‫‪54‬‬
 ‫اوﻟﻴﻴـــﻦ ﻏﻮړي‪ :‬دا ﻏﻮړي ﻣﺎﻳﻊ دي‪ .‬د ﻏﻴﺮ ﻣﺸــﺒﻮع ﺷــﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﻳﻌﻨ‪３‬‬
‫اوﻟﻴﻴﮏ اﺳــﻴﺪ ) ‪ (C17 H 33COOH‬ﭼ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ راﺑﻄﻪ ﻟﺮي او‬
‫د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻣﺎﻳﻊ ﻏﻮړي ﭘﻪ ﭘﺨﻠﻲ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎروﻟﻮ‬
‫ﻟﭙﺎره ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ ﻏﻮړﻳﻮ ＇ﺨﻪ ﺷﻤﻴﺮل ﮐﻴ‪８‬ي او د روﻏﺘﻴﺎ ﻟﭙﺎره ډﻳﺮ ‪＂－‬ﻮر دي‪.‬‬
‫ﻣﺎﻳﻊ ﻏﻮړي د ﻟ‪８５‬دوﻧ‪ ３‬او ＊ﻲ ﺳﺎﺗﻨ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﺎﻣﺪ ﮐﻮي‪ .‬ﻣﺎﻳﻊ ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻏﻮړي‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸــﻦ د ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳــﻂ د ﻧﮑﻠﻮ)‪ (Ni‬د ﮐﺘﻠﺴــﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪３‬‬
‫ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪو او ﻧﻴﻤﻪ ﺟﺎﻣﺪو اﻳﺴــﺘﺮوﻧﻮ ﺑﺪﻟﻮي؛ د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ﺗﻮﮔﻪ ‪Margarine:‬‬
‫ﻏــﻮړي ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﺷــﻮي دي او ﻫﻢ‬
‫د رﻧ‪ ，‬او ＊ــﻪ ﺑﻮى ﭘﻪ ﺧﺎﻃــﺮ اﺿﺎﻓﻲ ﻣﻮاد ﭘﻪ ﮐ‪３‬‬
‫ورزﻳﺎﺗﻮي‪ .‬د ﻣﺎرﺟﺮﻳﻦ زﻳﺎت ﻣﺼﺮف د اﻧﺴــﺎن ﭘﻪ‬
‫ﺑﺪن ﮐ‪ ３‬د ورﻳﺪوﻧﻮ د ﺑﻨﺪﻳﺪو ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻟﻪ دي‬
‫ﮐﺒﻠﻪ د داﺳــ‪ ３‬ﻏﻮړﻳﻮ اﺳﺘﻌﻤﺎل د روﻏﺘﻴﺎ ﻟﭙﺎره ﻣﻀﺮ‬
‫دي او د زړه د ﻧﺎروﻏﻴﻮ ﻻﻣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﮐﻮچ د اوﻟﻴﻦ او ﭘﺎﻟﻤﺘﻴﻦ ＇ﺨﻪ ﺳﺮﺑﻴﺮه‪ ،‬د ﺑﻴﻮﺗﺎرﻳﻦ‬
‫وازده ﻫﻢ ﻟﺮي‪ .‬د ＊ــ‪％‬ﻮ ﭘﻮﺳﺘﮑﻰ د اوﻟﻴﻦ د ﺷﺘﻮن‬
‫د ﻣﺎﻟﻮﭼﻮ‬
‫د ﻟﻤﺮ ﮔﻠﻲ ﻏﻮړي‬ ‫داﻧ‪ ３‬ﻏﻮړي‬ ‫ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﻧﺮم دى‪.‬‬
‫)‪ (٣-١٩‬ﺷﮑﻞ دوه ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻏﻮړي‬
‫)‪ (٣-٢٠‬ﺷﮑﻞ ا وﻟﻴﻴﻦ‬
‫ﭘﺎﻟﻤﻴﺘﻦ ﻏﻮاړى ﭘﻪ ﺟﻮاروﮐﻰ‬
‫‪55‬‬
 ‫‪請‬ﺎﺑﻮن‬
‫‪請‬ﺎﺑﻮن د ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺳﻮدﻳﻢ ﻳﺎ ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ ده‪請 ،‬ﺎﺑﻮن ﻳﻮ ﻣﻬﻤﻪ ﻣﺎده ده‬
‫ﭼ‪ ３‬د ‪＄‬ﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻟﻴﻮ او د ﮐﻮر ﺳﺎﻣﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ ﻟﭙﺎره اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻴ‪８‬ي‪ .‬ﮐﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬
‫وازده ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻏﻮړﻳﻮ ﺗﻪ ﻟﻪ ﺳــﻮدﻳﻢ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ ﻳﺎ ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ ﺳﺮه‬
‫ﻳــﻮ ‪＄‬ﺎي ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬و‪ .‬دﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪－ ،３‬ﻠﻴﺴــﺮﻳﻦ او ‪請‬ﺎﺑﻮن‬
‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪CH 2 − O − C − C17 H 35‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪CH 2 − OH‬‬
‫⎯ ‪CH − O − C − C H + 3NaOH‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪35‬‬‫‪⎯→ CH − OH + 3C17 H 35 COONa‬‬
‫‪o‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪CH 2 − OH‬‬ ‫)ﺳﻮﺩﻳﻢ ﺳﺘﻴﺎﺭﻳﺖ(ﺻﺎﺑﻮﻥ‬
‫‪CH 2 − O − C − C17 H 35‬‬ ‫ﮔﻠﻴﺴﺮﻳﻦ‬
‫ﺷﺤﻢ ﮔﻠﺴﺮﺍﻳﻞ ﺳﺘﻴﺎﺭﻳﺖ‬
‫)‪ (٣-٢١‬ﺷﮑﻞ د ‪請‬ﺎﺑﻮن ﻳﻮ ډول‬
‫د ‪請‬ﺎﺑــﻮن د ﺑــﻮى ﻟــﻪ ﻣﻨ‪％‬ــﻪ وړﻟــﻮ ﻟﭙــﺎره‪ ،‬ﻋﻄــﺮي ﻣــﻮاد او رﻧــ‪ ，‬ﭘﮑــ‪３‬‬
‫ورزﻳﺎﺗﻮي‪.‬‬
‫د ‪＄‬ﺎن ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ اوﮐﺎﻟﻴﻮ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ ‪請‬ﺎﺑﻮﻧﻮﻧﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻮﭘﻴﺮ‬
‫د ﻻس او‪＄‬ﺎن ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ ‪請‬ﺎﺑﻮن ﻟﻪ ＊‪ ３‬وازدې ＇ﺨﻪ ﺟﻮړوي‪ ،‬ﻗﻴﻤﺘﻲ ﻋﻄﺮ ﻫﻢ‬
‫ﭘﮑ‪６－ ３‬وي‪ ،‬ﭘﻪ دې ‪請‬ﺎﺑﻮن ﮐ‪ ３‬د ‪ NaOH‬و ‪ KOH‬ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻴﻦ وي د‬
‫ﮐﺎﻟﻴﻮ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ ‪請‬ﺎﺑﻮن ﮐ‪ ３‬ارزان ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻋﻄﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﻮى او د ‪ NaOH‬ﻣﻘﺪار‬
‫‪56‬‬
 ‫ورزﻳﺎﺗــﻮي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎﻟﻴــﻮ ﺧﻴﺮي او‬
‫ﻧﺎﭘﺎﮐﻲ ﭘﻪ ﺁﺳﺎﻧﻪ ﻟﻴﺮې ﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫)‪ (٣-٢٢‬ﺷﮑﻞ ‪請‬ﺎﺑﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫‪請‬ﺎﺑﻮن ﺟﻮړول‬
‫د اړﺗﻴﺎ وړ ﻟﻮازم او ﻣﻮاد‪ :‬ﺑﻴﮑﺮ‪ ،‬د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ‪ ،‬ﮐﺎﭼﻮﻏﻪ‪ ،‬وازده‪ ،‬ﺳﻮدﻳﻢ ﮐﻠﻮراﻳﺪ‪ ،‬ﺳﻮدﻳﻢ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ او ﻋﻄﺮ‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻼره ‪ 50mL‬ﻣﺎﻳﻊ وازده ﭘﻪ ﻳﻮ ﺑﻴﮑﺮ ﮐ‪ ３‬واﭼﻮئ‪ 15mL ،‬د ﺳــﻮدﻳﻢ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴــﺎﻳﺪ ！ﻴﻨ‪) ，‬ﻏﻠﻴﻆ( ﻣﺤﻠﻮل )‪ ٤٠‬ﻓﻴﺼﺪه(‬
‫ﭘــﺮې ور زﻳــﺎت ﮐــ‪７‬ي‪ ،‬ﻣﺨﻠﻮط ﺗﻪ ﭘﻪ ﮐﺮاره ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ى او ﭘﻪ ﻋﻴﻦ وﺧﺖ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﭘــﻪ ﮐﺎﭼﻮﻏﻪ وﻟ‪７‬ئ‪ ،‬ﺗﺮ ＇ﻮ ﻳﻮه ！ﻴﻨ‪／‬ﻪ ﺧﻤﻴﺮه‬
‫ﺟﻮړه ﺷــﻲ‪＇ .‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬د ‪請‬ﺎﺑﻮن ﺟﻮړوﻟﻮ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐ‪－ ３‬ﻠﻴﺴــﺮﻳﻦ ﻫﻢ ﻻﺳﺘﻪ را‪＄‬ﻲ او ‪請‬ﺎﺑﻮن د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻧﺮم وي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﺑﻞ ﻟﻮ＊ــﻲ ﮐ‪ 150mL ３‬اوﺑﻪ د اﻳﺸــﻴﺪو ﺗﺮﺣﺪه ﺗﻮدي ﮐ‪７‬ئ او د ﺟﻮړې ﺧﻤﻴﺮې ﺑﺮﺧﻪ ﭘﻪ ﮐ‪ ３‬واﭼﻮئ ‪ 50mL‬د ﺧﻮړو د‬
‫ﻣﺎﻟ‪ ３／‬ﻣﺸﺒﻮع ﻣﺤﻠﻮل ور زﻳﺎت ﮐ‪７‬ئ د ＇ﻮ ＇ﺎ＇ﮑﻮ ﻋﻄﺮو ﻟﻪ زﻳﺎﺗﻮ ﻟﻮ وروﺳﺘﻪ ﺑﻴﺎ ﻟﻮ＊ﻲ ﭘﻪ ﻳﺨﻮ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻴ‪８‬دئ ﭼ‪ ３‬ﺳﻮړ ﺷﻲ‪،‬‬
‫‪請‬ﺎﺑﻮن ﭘﻪ ﻗﺎﻟﺐ ﮐ‪ ３‬واﭼﻮئ‪ ،‬د دې ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬د ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﭘﺎى ﮐ‪ ３‬ﺟﻮړ ﺷﻮى ‪請‬ﺎﺑﻮن اﻣﺘﺤﺎن ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫)‪ (٣-٢٣‬ﺷﮑﻞ د ‪請‬ﺎﺑﻮن ﺟﻮړوﻟﻮ ﭘ‪７‬اوﻧﻪ‬
‫‪57‬‬
 ‫ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ‬
‫د ﮐﺎرﺑــﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧــﻮ ا‪請‬ﻄــﻼح ﻫﻐــﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗــﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟــﻪ ﮐﺎرﺑﻦ‪،‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟــﻦ او اﮐﺴــﻴﺠﻦ ﺧﺨــﻪ ﺗﺸــﮑﻴﻞ ﺷــﻮي دي‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣــﻲ ﻓﻮرﻣــﻮل ﻳــ‪３‬‬
‫‪ Cn(H2O)m‬دې؛ ﻟﮑــﻪ ‪－ :‬ﻠﻮﮐــﻮز ‪ C6 H12O 6‬او ﺑــﻮره ‪ ،C12 H22O11‬د‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻳ‪ ３‬داﺳــ‪ ３‬ﻫﻢ ﻟﻴﮑﻠﻰ ﺷــﻮ‪－ :‬ﻠﻮﮐﻮز ‪ ، C6 (H2O)6‬ﺑﻮره‬
‫‪. C12 (H 2O)11‬‬
‫دا ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ د دې ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻴﺪﻟﻲ وو‪ ،‬ﻓﮑﺮو ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ اوﺑﻪ‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي‪ ،‬دا ‪請‬ﺤﻴﺢ ﻧﻮم ﻧﻪ دي؛ ﺧﻮ دا ﻧﻮم ورﺗﻪ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﺷﻮى دى‪.‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ د اﺳــﺘﻌﻤﺎل ډﻳﺮ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ﻟــﺮي ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﺧﻮړو ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ د اﻧﺮژي‬
‫د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻟﭙﺎره اﺳــﺘﻌﻤﺎل ﮐﻴ‪８‬ي ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ د ﮐﺎﻟﻴﻮ او د ﮐﻮروﻧﻮ د ﻟﻮازﻣﻮ؛ ﻟﮑﻪ ﻣﻴﺰ‪،‬‬
‫＇ﻮﮐ‪ ،９‬دروازې او ﮐﺎﻏﺬ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ور ＇ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐ‪ ３‬د ﺿﻴﺎﺋﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ )ﻓﻮﺗﻮﺳــﻨﺘﻴﺰ( د ﻋﻤﻠ‪ ３‬ﻣﺤﺼﻮﻻت‬
‫دي ﭼ‪ ３‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺷــﻨ‪ ３‬ﭘﺎ‪ CO ３１‬ﻟﻪ ﻫﻮا ＇ﺨﻪ او اوﺑﻪ د رﻳ‪＋‬ــﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ اﺧﻠﻲ او‬
‫‪2‬‬
‫ﭘﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﺑﺎﻧﺪې ﻳ‪ ３‬ﺑﺪﻟﻮي‪:‬‬
‫ﺿﻴﺎﻳﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ‬
‫‪6CO 2 + 6H 2 O ⎯⎯ ⎯→ C 6 H12 O 6 + 6O 2‬‬
‫ﻗﻨﺪ ﭘﻪ وﺟﻮد ﮐ‪ ３‬د اﻧﺮژۍ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﺳﻮزي‪.‬‬
‫ﺣﺮارت)اﻧﺮژي( ‪C6 H12 O6 + 6O 2 → 6CO 2 + 6H 2 O +‬‬
‫‪E‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‬
‫‪ -١‬ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ‪:‬ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺳــﺎده‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧــﻮ ﺗﺒﺪﻳﻞ او ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﻧﻪ ﺷــﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﻐــﻪ ﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻧﺮﻳﻮ‬
‫ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ ﺷــﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﭘﻪ ﺳــﺎده ﻣﻮادو ﻧﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪－‬ﻠﻮﮐﻮز‪ ،‬ﻓﺮﮐﺘﻮز او ‪－‬ﻠﮑﺘﻮز‪ ،‬ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ دي‪.‬‬
‫‪ -٢‬دوه ﻗﻴﻤﺘـــﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ‪ :‬ﻫﻐﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ ﺷــﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﺳــﺎده ﻳﺎ‬
‫ﻳــﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧــﻮ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ ﭘــﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪ .‬دا ﭼ‪ ３‬د‬
‫دوه ﻗﻴﻤﺘــﻪ ﻗﻨﺪوﻧــﻮ ﻫﺮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘــﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ دوه ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧــﻪ ﻟﺮي‪ ،‬ﭘﻪ دې‬
‫اﺳــﺎس دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ ﺗﻪ داى ﺳــﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﻫﻢ واﻳﻲ‪ .‬د دې ‪－‬ﺮوپ ﻣﻬﻢ ﻗﻨﺪوﻧﻪ‬
‫ﺳﮑﺮوز)ﺑﻮره( ﻟﮑﺘﻮز)د ﺷﻴﺪو ﻗﻨﺪ( او ﻣﺎﻟﺘﻮز )د اورﺑﺸﻮ ﻗﻨﺪ( دي‪.‬‬
‫‪＇ -٣‬ـــﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ‪ :‬ﻫﻐﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ＇ﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮ‬
‫ﺳــﺮه ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﮐﻴﺪاى ﺷــﻲ‪ ،‬د ＇ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ او‬ ‫)‪ (٣-٢٤‬ﺷﮑﻞ ډوډۍ‬
‫ﺳﻠﻮﻟﻮز‪.‬‬
‫ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ‬ ‫دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ‬ ‫＇ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ‬
‫‪C6 H12 O6‬‬ ‫‪C12 H 22 O11‬‬ ‫‪(C6‬‬ ‫‪H10 O5 ) n‬‬
‫ﻓﺮﻛﺘﻮﺯ ﮔﻠﻮﻛﻮﺯ‬ ‫ﮔﻠﻜﺘﻮﺯ‬ ‫ﺳﻜﺮﻭﺯ‬ ‫ﻟﻜﺘﻮﺯ‬ ‫ﻣﺎﻟﺘﻮﺯ‬ ‫ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ‬ ‫ﺳﻠﻮﻟﻮﺯ‬
‫‪58‬‬
 ‫‪－‬ﻠﻮﮐﻮز‬
‫‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﭼ‪ ３‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ C6H12O6 ３‬او ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻣﻬﻢ ﻗﻨﺪ دي‪ ،‬د اﻧ‪／‬ﻮرو ﭘﻪ اوﺑﻮ اوﺷﺎﺗﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮړه ﮐﭽﻪ ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﭘﻪ ﻫﻤﺪې دﻟﻴﻞ د اﻧ‪／‬ﻮرو ﻗﻨﺪ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪ .‬ﺑﻮره او ﻧﻮر ﻗﻨﺪوﻧﻪ‬
‫د اﻧﺴــﺎن ﭘــﻪ ﺑﺪن ﮐ‪ ３‬ﻣﺨﮑــ‪ ３‬ﻟﻪ دې ﭼ‪ ３‬اﻧﺮژۍ ﺗﻮﻟﻴــﺪ ﮐ‪７‬ي‪،‬ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ او ﭘﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐــﻮز او ﻓﺮﮐﺘﻮز‬
‫ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯⎯ ‪C12 H 22 O11 + H 2 O‬‬
‫‪→ C6 H12 O6 + C6 H12 O 6‬‬
‫ﺁب ‪ +‬ﺑﻮره‬ ‫ﻓﺮﮐﺘﻮز ‪ +‬ﮔﻠﻮﮐﻮز‬
‫ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﭘﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻓﻮﺗﻮﺳــﻨﺘﻴﺰ د ﻋﻤﻠﻴ‪３‬‬
‫ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫)‪(٣-٢٥‬ﺷﮑﻞاﻧ‪／‬ﻮردﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮ‬ ‫د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺰ ﻋﻤﻠﻴﻪ‬
‫ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ‬ ‫⎯⎯⎯⎯⎯ ‪6CO 2 + 6H 2 O‬‬
‫‪ → C6 H12 O 6 + 6O 2‬ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ‬
‫د ﻓﻮﺗﻮﺳﻨﺘﻴﺰ ﻋﻤﻠﻴﻪ‬
‫اوﺑﻪ ‪ +‬ﮐﺎرﺑﻦ داى اﮐﺴﺎﻳﺪ‬
‫⎯⎯⎯⎯⎯ ‪O‬‬ ‫ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ‬
‫‪→C‬‬ ‫اﻛﺴﻴﺠﻦ ‪ +‬ﮔﻠﻮﮐﻮز‬
‫‪－‬ﻠﻮﮐــﻮز ﺳــﭙﻴﻦ ﺑﺨﻨﻪ ﺑﻠﻮري ﻣﺎده ده او ﺧﻮږ ﺧﻮﻧﺪ ﻟــﺮي ﺧﻮ ﺧﻮږواﻟﻲ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﺑﻮرې ＇ﺨﻪ ﻟ‪ ８‬دى‪ .‬دا‬
‫ﻗﻨﺪ دوﻳﻨ‪ ３‬د ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ！ﻮل ﺑﺪن ﺗﻪ رﺳــﻮل ﮐﻴ‪８‬ي‪－ .‬ﻠﻮﮐﻮز د ﻣﻐﺰ د ﺣﺠﺮو د اﻧﺮژۍ د ﭘﻮره‬
‫ﮐﻮﻟﻮ ا‪請‬ﻠﻲ ﻣﻨﺒﻊ ‪２－‬ﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﻟــﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐــﻮز ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﺷــﺮﻳﻨﻲ ﺟﻮړوﻟــﻮ )ﻗﻨــﺎدى(‪ ،‬د ﮐﻮﭼﻴﻨﻴﺎﻧﻮ ﺧــﻮړو‪ ،‬ﻃﺒﺎﺑﺖ او د ﻣﺸــﺮوﺑﺎﺗﻮ ﭘﻪ‬
‫ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪＂－ ３‬ﻪ اﺧﻴﺴــﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﺗﺮ ＇ﻮ ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﺑﺪل ﻧﺸــﻲ‪ ،‬د ﺑﺪن دﻧﻨﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺟﺬﺑﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﻓﺮﻛﺘﻮز‪ :‬د ﻓﺮﮐﺘــﻮز ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل د ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﭘﻪ ﺷــﺎن‬
‫‪ C6H12O6‬دي‪ ،‬ﻓﺮﮐﺘﻮز‪ ،‬ﺷــﺎﺗﻮ‪ ،‬ﭘﺨﻮ ﻣﻴﻮو او د ‪－‬ﻼ ﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫ﺷــﻴﺮه ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﺳﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎي ﭘﻴﺪا ﮐﻴ‪８‬ي اوﻟﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﻧﻪ‬
‫زﻳﺎت ﺧﻮږ دى‪ .‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬د ﺣﻞ ﮐﻴﺪو وړ دي‪.‬‬
‫)‪ (٣-٢٦‬ﺷﮑﻞ د ‪＄‬ﻤﮑﻲ ﺗﻮت‬
‫د ﻓﺮﮐﺘﻮز ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ‬
‫‪59‬‬
 ‫ﺳـــﮑﺮوز)ﺑﻮره(‪ :‬ﺳــﮑﺮوز د ﭼﻐﻨﺪر ﻳﺎ ‪－‬ﻨﻲ ﭘﻪ ﻗﻨﺪ ﻣﺸــﻬﻮر دى‪ ،‬دا ﻳﻮ دوه‬
‫ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪ د ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز او ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻓﺮﮐﺘﻮز ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮى دي‪.‬‬
‫ﺳــﮑﺮوز ﻳﻮه ﺳــﭙﻴﻨﻪ ﺑﻠﻮري او ﺧﻮږه ﻣﺎده ده ﭼ‪ ３‬د ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﻳﺎ اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن‬
‫ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ دوو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ )‪－‬ﻠﻮﮐﻮز او ﻓﺮﮐﺘﻮز( ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫‪C H O + H O ⎯HCl‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪22 11‬‬ ‫‪⎯ → C6 H12O6 + C6 H12O6‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺎﻟ‪u ３／‬‬
‫ﺗﻴﺰاب‬ ‫د  ‬
‫ﻓﺮﮐﺘﻮز ‪ +‬ﮔﻠﻮﮐﻮز →⎯⎯ ⎯ ⎯⎯اوﺑﻪ‪ +‬ﺳﮑﺮوز‬
‫ﺑﻮره ﻟﻪ ‪－‬ﻨﻴﻮ او ﭼﻐﻨﺪرو ＇ﺨﻪ داﺳ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﭼ‪ ３‬د ‪－‬ﻨﻴﻮ او ﭼﻐﻨﺪرو اوﺑﻪ‬
‫د ﻓﺸــﺎر ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﺑﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺎ ﭘﻪ ﮐ‪ ３＋‬اوﺑﻪ ﻧﻪ رﺳﻴﺪﻟﻲ ﭼﻮﻧﻪ اﭼﻮي ﭼ‪ ３‬ﻓﺎﺿﻠﻪ‬
‫ﻣﻮاد )ﭘﺮوﺗﻴﻨﻲ ﻣﻮاد( ﻳ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﮐﻴﻨﻲ اوﭘﺎﺗ‪ ３‬ﻣﺤﻠﻮل ﻳ‪ ３‬ﻓﻠﺘﺮ ﮐﻮي‪ ،‬ﻓﻠﺘﺮ ﺷــﻮي‬
‫ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ ﻫﻮا ﻧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻮ دﻳ‪／‬ﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬اﭼﻮي او د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﻳ‪ ３‬اوﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﺨﻴﺮ وي‪ .‬ﻫﻐﻪ اوﻣﻪ ﻗﻨﺪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ډول ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﺳﭙﻴﻦ رﻧ‪ ，‬ﻧﻪ ﻟﺮي ؛‬
‫ﻧﻮ د دې ﻟﭙﺎره ﭼ‪ ３‬ﺳﭙﻴﻦ ﻗﻨﺪ ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻲ ﺷﻲ‪ ،‬د رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﻮادو د ﺟﺬب ﻟﭙﺎره‬
‫ﻫﻐﻪ ﺑﻴﺎ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐﻮي او د ﻓﻌﺎﻟﻮ ﺳــﮑﺎرو ﻟﻪ ﻓﻠﺘﺮ ＇ﺨﻪ ﻳ‪ ３‬ﺗﻴﺮوي‪ ،‬ﻓﻠﺘﺮ‬
‫ﺷﻮي ﻣﺎﻳﻊ د دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ﻫﻮا ﻧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻮ دﻳ‪／‬ﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬اﭼﻮل ﮐﻴ‪８‬ي او اوﺑﻪ‬
‫ﻳ‪ ３‬ﺗﺒﺨﻴﺮﻳ‪８‬ي‪ .‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د اﺳﺘﻌﻤﺎل وړ ﺳﭙﻴﻦ ﺳﮑﺮوز ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﺑﻮره ﭘﻪ ﮐﻮروﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ډول‪ ،‬ډول ﺧﻮړو ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻟﻪ ﺳﮑﺮوز ＇ﺨﻪ د‬
‫اﮐﺰاﻟﻴﮏ ﺗﻴﺰاب ﺟﻮړوي‪ .‬ﮐﻪ ﺳﮑﺮوز د ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﻳﺎ د ﻣﻴﻮو اوﺑﻮ ﺳﺮه د‬
‫ﻳﻮه وﺧﺖ ﻟﭙﺎره ا‪４‬ﺸــﻮل ﺷﻲ‪ ،‬د ﺳﮑﺮوزو ﻳﻮه ﺑﺮﺧﻪ؛ ﻟﮑﻪ ＇ﻨ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﻣﺨﮑ‪３‬‬
‫ووﻳﻞ ﺷﻮل‪ ،‬ﭘﻪ ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪ ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ډﻳﺮ ﺧﻮږ دى او ﻧﻪ ﻣﺘﺒﻠﻮر ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ‬
‫‪＄‬ﮑﻪ د ﻣﺮﺑﺎ‪ ،‬ﭼﺎﮐﻠﻴﺖ اوﺷﺮﻳﻨﻲ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﺗﺮې ﮐﺎر اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ى‪.‬‬
‫ﻟﮑﺘﻮز‪ :‬ﻟﮑﺘﻮز ﻳﻮ دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪ دى ﭼ‪ ３‬دﺷﻴﺪو د ﻗﻨﺪ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪ .‬د ا ﻗﻨﺪ‬
‫د ！ﻮﻟﻮ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺷﻴﺪو ﮐ‪ ３‬ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬د اﻧﺴﺎن ﺷﻴﺪې ﭘﻪ ﺳﻠﻮ ﮐ‪ ، 6% ３‬د ﻏﻮا‬
‫ﺷﻴﺪى ﭘﻪ ﺳﻠﻮ ﮐ‪ 4%３‬ﻟﮑﺘﻮز ﻟﺮي‪ .‬د ﻟﮑﺘﻮز ﺧﻮږ واﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖﺑﻮرېﺗﻪﻟ‪８‬دى‪.‬ﻟﮑﺘﻮز‬
‫د اﻧﺰاﻳﻢ او اوﺑﻮ ﭘﻪ اﻏﻴﺰه ﭘﻪ ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز او ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ‪－‬ﻠﮑﺘﻮز ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫)‪ (٣-٢٨‬ﺷﮑﻞ د ﺑﻮري اﺳﺘﻌﻤﺎل ﭘﻪ ﭼﺎﮐﻠﻴﺖ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪３‬‬
‫)‪ (٣-٢٧‬د ﺑــﻮرې ﺟــﻮړول ﻟــﻪ‬
‫ﭼﻐﻨﺪرو ＇ﺨﻪ‬
‫‪60‬‬
 ‫＇ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ‬
‫دا ﻗﻨﺪوﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ د ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ د ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ＇ﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮ‬
‫ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯ ‪(C6 H10O5 )n + nH 2O‬‬
‫‪⎯→ nC6 H12O6‬‬
‫⎯ ﺁب ‪＇ +‬ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ‬
‫→⎯‬ ‫ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ‬
‫د ＇ــﻮ ﻗﻴﻤﺘــﻪ ﻗﻨﺪوﻧــﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻧﺸﺎﻳﺴــﺘﻪ او ﺳــﻠﻮﻟﻮز ﻣﻬــﻢ ﻗﻨﺪوﻧﻪ دي‪.‬‬
‫ﻧﺸﺎﻳﺴـــﺘﻪ‪ :‬ﻧﺸﺎﻳﺴــﺘﻪ ﭘﻪ ﻳﺨﻮ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ ‪－‬ﺮﻣﻮ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺣﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬ﻧﺸﺎﻳﺴــﺘ‪ ３‬ﺗﻪ ﻟﻪ اوﺑﻮ او ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺳــﺮه ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ل ﺷــﻲ د‬
‫ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﺎده ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د ﻧﺸﺎﻳﺴﺘ‪ ３‬ﻣﻬﻤ‪ ３‬ﺳﺮﭼﻴﻨ‪ ３‬ﺟﻮار‪ ،‬ﻏﻨﻢ‪ ،‬ورﻳﺠ‪ ،３‬ﻟﻮﺑﻴﺎ‪ ،‬ﻧﺨﻮد او ﮐﭽﺎﻟﻮ دي‪.‬‬
‫اوﻣ‪ ３‬ﻣﻴﻮې ﻫﻢ ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫د ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻲ ﭘ‪５‬ﮋﻧﺪﻧﻪ‬
‫د اړﺗﻴﺎ وړ ﻟـــﻮازم او ﻣـــﻮاد‪ :‬د اﻳﻮدﻳﻨﻮ ﻧﺮى‬
‫ﻣﺤﻠﻮل‪ ،‬ﮐﭽﺎﻟﻮ‪ ،‬ﭼﺎﻗﻮ‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧـــﻼر‪ :‬د ﭼﺎﻗﻮ ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ د ﮐﭽﺎﻟﻮ ﭘﻮﺳــﺘﮑﻲ‬
‫ﻟﺮي ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬وروﺳﺘﻪ ﺑﻴﺎ ﭘﺮ ﻧﻮﻣﻮړي ﮐﭽﺎﻟﻮ ﻳﻮ ﻳﺎ دوه‬
‫＇ﺎ＇ﮑﻲ د اﻳﻮدﻳﻨﻮ ﻣﺤﻠﻮل واﭼﻮئ د ﻣﺤﻠﻮل اﻏﻴﺰه‬
‫و‪－‬ﻮرئ ﭼ‪ ３‬ﮐﭽﺎﻟﻮ ＇ﻪ ډول رﻧ‪＄ ，‬ﺎﻧﺘﻪ ﻏﻮره ﮐﻮي‪.‬‬
‫د ﺗﺠﺮﺑ‪ ３‬ﭘﺎﻳﻠﻪ وواﻳﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (٣-٢٩‬ﺷﮑﻞ د آﻳﻮدﻳﻦ اﻏﻴﺰه ﭘﻪ ﮐﭽﺎﻟﻮ ﺑﺎﻧﺪې‬
‫ﺳـــﻠﻮﻟﻮز‪ :‬د ﺳــﻠﻮﻟﻮز ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻧﺸﺎﻳﺴــﺘ‪ ３‬د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻏ＀ دي او ﭘﻪ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﻧﺴــﺒﺖ ﻧﺸﺎﻳﺴــﺘ‪ ３‬ﺗﻪ زﻳﺎت ﭘﻴــﺪا ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﺣﺠــﺮو دﻳﻮاﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ‬
‫ﺳﻠﻮﻟﻮز ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي‪ ،‬ﻟﺮ‪－‬ﻲ او ﻣﺎﻟﻮچ )ﭘﻨﺒﻪ( د ﺳﻠﻮﻟﻮز دوه ﻣﻬﻤ‪ ３‬ﺳﺮﭼﻴﻨ‪３‬‬
‫دي‪ .‬د ﻓﻠﺘﺮ ﮐﺎﻏﺬ ﺧﺎﻟﺺ ﺳــﻠﻮﻟﻮز دى‪ .‬ﺳــﻠﻮﻟﻮز د ﭘﻮډرو او ﻫﻢ د رﻳ‪＋‬ــﻮ ﭘﻪ ﺷــﮑﻞ‬
‫وﺟﻮد ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ اوﺑﻮ او ﻋﻀﻮي ﺣﻞ ﮐ‪５‬ﺪوﻧﮑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪61‬‬
 ‫د در‪４‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫ﻟﻪ اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ روﻏﺘﻴﺎ ﮐ‪ ３‬د ﺿﺪ ﻋﻔﻮﻧﻲ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮم ﻟﻪ دوو ﻋﻀﻮي ﺑﻘﻴﻮ)‪ (R‬ﺳﺮه اړﻳﮑ‪ ３‬وﻟﺮي‪ ،‬ﻣﺮﮐﺐ ﻳ‪ ３‬د اﻳﺘﺮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ او ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ اﮐﺴــﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻋﻀــﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﮐ‪ ３‬وﻇﻴﻔﻮي ﮔﺮوپ‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫) ‪ (−C − H‬او د ﮐﻴﺘﻮن )‪ (−C −‬دي‪.‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ډول وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻟﺮي‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻓﺰﻳﮑﻲ او ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺧﻮاص ﻟﺮي‪.‬‬
‫د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ او اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ اوﺑﻪ او اﻳﺴﺘﺮ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫وازدي د ﻣﺸﺒﻮع ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ او ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻨﻮ اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ دي‪.‬‬
‫ﺳﺘﻴﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ ﻣﺸﺒﻮع ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاب دى‪.‬‬
‫ﻣﺎﻳﻊ ﻏﻮړي د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ د ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪو ﻏﻮړﻳﻮ ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪請‬ﺎﺑﻮن د ﺷﺤﻤ‪ ３‬ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د ﺳﻮدﻳﻢ ﻳﺎ ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ ده‪.‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ‪ ،‬دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ او ＇ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫‪－‬ﻠﻮﮐﻮز د ﻣﻐﺰ د ﺣﺠﺮو د اﻧﺮژي ا‪請‬ﻠﻲ ﭘﻮره ﮐﻮوﻧﮑﻰ دى‪.‬‬
‫ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ او ﺳﻠﻮﻟﻮز د ＇ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻣﻬﻢ ﻗﻨﺪوﻧﻪ دي‪.‬‬
‫د در‪４‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫ﻫﺮه ﭘﻮ＊ﺘﻨﻪ ＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬ﺳﻢ دى‪ .‬ﺗﺎﺳ‪ ３‬ﺳﻢ ‪＄‬ﻮاب ﭘﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮم ﻳﻮ د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻓﻮرﻣﻮل دي؟‬
‫ﺩ( ‪− COOH‬‬ ‫ﺝ( ‪− CH 3‬‬ ‫ﺏ( ‪− OH‬‬ ‫ﺍﻟﻒ( ‪− CHO‬‬
‫‪ -2‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮم ﻳﻮ د اﻳﺘﺎﻧﻮل ﻓﻮرﻣﻮل دى؟‬
‫ﺩ( ‪C2 H 5 − OH‬‬ ‫ﺝ( ‪− OH‬‬ ‫ﺍﻟﻒ( ‪ CH 3 − COOH‬ﺏ( ‪CH 3 − OH‬‬
‫‪ -3‬د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﮐﻮﻣﻮ دوو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﺎر اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي؟‬
‫ﺩ( ‪ CO‬ﺍﻭ ‪H‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺍﻭ‬ ‫‪CO‬‬ ‫ﺝ(‬ ‫‪CO‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺍﻭ‬ ‫‪H‬‬ ‫‪2O‬‬
‫ﺏ(‬ ‫ﺍﻟﻒ( ‪ CO‬ﺍﻭ ‪H 2 O‬‬
‫‪ -4‬اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل اﻟﮑﻮل ‪ . . .‬دى‪.‬‬
‫ﺩ( ＇ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ دي‬ ‫ﺝ( درې ﻗﻴﻤﺘﻪ دى‬ ‫ﺏ( دوه ﻗﻤﻴﺘﻪ دى‬ ‫ﺍﻟﻒ( ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ دى‬
‫‪ -5‬د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻋﺒﺎرت ‪ ................‬دى‪:‬‬
‫ﺩ( ‪− O −‬‬ ‫ﺝ( ‪− HO‬‬ ‫ﺏ( ‪− OH‬‬ ‫ﺍﻟﻒ( ‪− COOH‬‬
‫‪ -6‬ﺑﻨﺰاﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﻻﻧﺪﻳﻨﻮ ﮐﻮﻣﻮ ﻣﻮادو د ﻏﻮړﻳﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﻬﺮت ﻟﺮي‪:‬‬
‫ﺩ( ﺷ‪ ７‬ﺷﻤﻮ‬ ‫ﺝ( ﺗﺮ ﺧﻮ ﺑﺎدﻣﻮ‬ ‫ﺏ(ﮐﻮﻧ‪％‬ﻠﻮ‬ ‫ﺍﻟﻒ( ﭘﻨﺒﻪ داﻧ‪３‬‬
‫‪62‬‬
 ‫‪ -7‬د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوپ ﻋﺒﺎرت دى ﻟﻪ‪:‬‬
‫ﺩ( ‪CO‬‬ ‫ﺝ( ‪−COOH‬‬ ‫ﺏ( ‪−CO H‬‬ ‫ﺍﻟﻒ( ‪−CHO‬‬
‫ﻻﻧﺪې ﺟﻤﻠ‪ ３‬ﭘﻪ ‪＄‬ﻴﺮ ﺳـــﺮه و‪－‬ﻮرﺉ؛ ﺳﻤﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻳ‪ ３‬د )س( ﭘﻪ ﺗﻮرې او ﻧﺎﺳﻤﻪ ﻳ‪ ３‬د )ﻧﺎ( ﭘﻪ ﺗﻮري‬
‫ﻧ‪＋‬ﻪ ﮐ‪７‬ﺉ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪ -8‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل د ﻟﺮ‪－‬ﻲ د اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪ -9‬د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ＇‪＋‬ﻞ د ړﻧﺪ‪４‬ﺪو او ﻣﺮګ ﺳﺒﺐ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪－ -10‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﻳﻮدوه ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮل دي‪.‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪ -11‬د اﻳﺴﺘﺮو ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ COOR‬دى‪.‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪ -12‬د ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ‪ ٪٤٠‬ﻣﺤﻠﻮل د ﻓﺎرﻣﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‬
‫ﻻﻧﺪې د ﭘﺎ‪ ３１‬ﭘﺮﻣﺦ ＊ﻲ ﻟﻮري ﺗﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪ ３‬اوﮐﻴ‪ ０‬ﻟﻮري ﺗﻪ ډ‪４‬ﺮ ‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻪ ﻟﮑﻴﻞ ﺷﻮي دي‪ ،‬ﺗﺎﺳﻲ‬
‫د ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪＄ ３‬ﻮاب ﭘﻴﺪا ﮐ‪７‬ﺉ او ﺷﻤ‪５‬ﺮه ﻳ‪ ３‬د ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪ ３‬د ﭘﺎى د ﻟ‪５‬ﻨﺪﻳﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﮑﻲ‪.‬‬
‫‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻪ‬ ‫ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪CH -CHO -1‬‬
‫‪3‬‬
‫(‬ ‫‪ -13‬د اﻳﺘﺮو وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوپ دى‪) .‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ وﻇﻴﻔﻮي‬ ‫(‬ ‫‪ -14‬ﮐﻮم اﻟﮑﻮل د دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي )‬
‫‪－‬ﺮوپ ‪ C = O‬وﻟﺮي‪.‬‬ ‫(‬ ‫‪ -15‬ﮐﻴﺘﻮن ＇ﻪ ﺷﻲ دى؟ )‬
‫‪-O- -3‬‬
‫(‬ ‫‪ -16‬د اﺳﻴﺘﻮن ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﮐﻮم ﻣﻮاد ﺣﻞ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ؟ )‬
‫‪ -4‬ﻣﻴﺘﺎﻧﻞ‬
‫(‬ ‫‪ -17‬د اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻓﻮرﻣﻮل ＇ﻪ ﺷﻲ دي؟ )‬
‫‪ -5‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ او ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاب‬
‫(‬ ‫‪ -18‬د ‪ H-CHO‬ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻧﻮم ＇ﻪ ﺷﻲ دى؟ )‬
‫‪ -6‬ﭼ‪ ３‬دوه ‪－‬ﺮوﭘﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ وﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ -19‬د ‪ CH 3 − CH 2 − OH‬ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻧﻮم ＇ﻪ ﺷﻲ دى؟ ) (‬
‫‪ -7‬ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد ورﻧﺲ او رﻧ‪，‬‬
‫‪ -8‬اﻳﺘﺎﻧﻮل‬
‫ﻻﻧﺪې ﺟﻤﻠ‪ ３‬ﭘﻪ ＇ﻴﺮ ﺳﺮه وﻟﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺗﺶ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﻮ ﮐﻠﻤﻮ ډک ﮐ‪７‬ﺉ‪:‬‬
‫‪ -20‬اﻳﺘﺮ ﻫﻐﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ دي ﭼ‪ ３‬د ‪ .........................................‬وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوپ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ - C2H5 -21‬د ‪ .........................................‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪ -22‬د اﻳﺘﺮو ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻣﺮﮐﺐ ‪ .........................................‬دى‪.‬‬
‫‪ -23‬د ‪ CH3-CO- CH3‬ﻣﺮﻛﺐ ‪ IUPAC‬ﻧﻮم‪....‬دى‪.‬‬
‫‪ - CHO -24‬د ‪ .........................................‬وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوپ دى‪.‬‬
‫ﻻﻧﺪې ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪ ３‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﮐ‪７‬ي‪:‬‬
‫‪ -25‬وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﺑ‪５‬ﻠ‪ ３／‬ﺳﺮه رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -26‬د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪې ﻫﻐﻮ د ډوﻟﻮﻧﻮ او د ‪ OH‬د ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ د ﺷﻤﻴﺮ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﻟﻪ ﺑ‪５‬ﻠ‪ ３／‬ﺳﺮه رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -27‬اﻳﺴﺘﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ او ﺑ‪５‬ﻠ‪／‬ﻪ ﻳ‪ ３‬وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -28‬ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﺳﺮه وﺳﭙ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -29‬د اوﻟﻴﻴﻦ ﻏﻮړي رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ -30‬ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ‪ ،‬دوه ﻗﻤﻴﺘﻪ او ＇ﻮ ﻗﻤﻴﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻪ ﻟﻪ ﺑ‪５‬ﻠ‪／‬ﻮ ﺳﺮه ﺷﺮﺣﻪ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪63‬‬
 ‫＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫ﻟﮑﻪ ＇ﻨ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻣﺨﻪ ﻣﻮ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص او ډوﻟﻮﻧﻪ وﻟﻮﺳﺘﻞ‪،‬‬
‫دﻫﻐﻮ ﭘﻪ ﺑﺎره ﮐ‪ ３‬ﻣﻮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺗﺮﻻﺳــﻪ ﮐ‪７‬ل‪ ،‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮا‪請‬ﻮ‬
‫ﺳﺮﺑ‪５‬ﺮه ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺧﻮاص ﻫﻢ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﮐــﻪ ﭼﻴــﺮې ﻳﻮه ﻣ‪２‬ﻪ ﻳﺎ ﻳﻮه ﮐﻴﻠــﻪ ﭘﻪ ﺁزاده ﻫﻮا ﮐ‪ ３‬ﭘﺮي ﮐ‪７‬و‪ ،‬وروﺳــﺘﻪ ﻟﻪ ﻟ‪ ８‬وﺧﺖ‬
‫＇ﺨــﻪ ﻳــﻲ رﻧ‪ ，‬ﺑﺪﻟــﻮن ﻣﻮﻣﻲ ﭼــ‪ ３‬دﻏﻪ ﺑﺪﻟــﻮن د ﻣﻮﺟﻮدو ﻋﻀــﻮي ﻣﻮادو د‬
‫ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬زﻳﺎت ﺷﻤ‪５‬ﺮ داﺳ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻫﻢ‬
‫ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬د ډﻳﺮو ‪＂－‬ﻮرو ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎرول ﮐ‪８５‬ي؛ ﻟﮑﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‪،‬‬
‫دارودرﻣﻞ‪ ،‬ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ او ﻧﻮر ﭼ‪ ３‬دا ！ﻮل د ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ‬
‫راﻏﻠﻲ دي‪.‬‬
‫د ﻋﻀــﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧــﻮ د ﮐﻴﻤﻴــﺎوي ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﭘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻲ ﺳــﺮه ﺑــﻪ دا زده ﮐ‪７‬ئ ﭼ‪３‬‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﮐﻮم ډول ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮﻟﻰ ﺷﻲ او دﮐﻮﻣﻮ ﺷﺮاﻳﻄﻮ‬
‫ﻻﻧﺪې ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳــﺮﺗﻪ رﺳــﻮي؟ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧــﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ زﻣﻮﻧ‪ ８‬ﭘﻪ‬
‫ور‪＄‬ﻴﻨــﻲ ژوﻧﺪ او ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪＄ ３‬ﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻟﺮي؟ ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﺑﻪ دﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ زده ﮐ‪７‬ئ او ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﭘﻮ＊ﺘﻨﻮ ﺗﻪ ﺑﻪ ‪＄‬ﻮاب ورﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪64‬‬
 ‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﺷــﻤ‪５‬ﺮ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳــﺮﺗﻪ رﺳــﻮي ﭼﻪ ﻋﺒﺎرت دى‬
‫ﻟــﻪ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ‪،‬ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ او ﻧﻮر‪ ،‬ﻫﺮﻳﻮﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﮐﻮو‪:‬‬
‫ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ )‪(Substitution Reactions‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﺗﻪ واﻳﻲ ﭼ‪ ３‬دﻳﻮ ﻣﺮﮐﺐ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻳﻮ ﻳﺎ ＇ﻮ اﺗﻮﻣﻪ د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﻋﻮض ﺷــﻲ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ووﻳﻞ ﺷــﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺸــﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪３‬‬
‫ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول دي‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫ر‪１‬ﺎ‬
‫⎯⎯ ‪H − C − H + Cl − Cl‬‬
‫‪→ H − C − Cl + HCl‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬ﻣﻴﺘﺎن د ر‪１‬ﺎ ﭘﻪ ﺷــﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﻏﺎز ﺳــﺮه ﭼ‪３‬‬
‫ﻳــﻮ ﻫﻠﻮﺟﻦ دئ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨ‪ ９‬ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻣﻴﺘﺎن ﻳﻮ اﺗﻮم‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﮐﻠﻮرﻳﻦ د ﻳﻮه اﺗﻮم ﺳــﺮه ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷــﻮي دئ‪ ،‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ او‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﻳ‪ ３‬ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ي دي‪ .‬د ﭘﻮرﺗﻨ‪ ３‬ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ دوام ﻻﻧﺪې‬
‫ﻟﻴﺪﻟﻲ ﺷﻮ‪:‬‬
‫ر‪１‬ﺎ‬
‫⎯⎯ ‪CH 3Cl + Cl − Cl‬‬
‫‪→ CH 2 Cl2 + HCl‬‬
‫ﻛﻠﻮﺭﻳﻦ ‪ +‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﻛﻠﻮﺭﺍﻳﺪ‬
‫⎯⎯ ‪Cl‬‬‫ﻛﻠﻮﺭﺍﻳﺪ→‬
‫ﻣﻴﺘﻠﻴﻦ ‪C‬‬
‫ر‪１‬ﺎ‬
‫⎯⎯ ‪CH 2 Cl2 + Cl − Cl‬‬
‫‪→C‬‬‫‪CHCl 3 + HCl‬‬
‫ﻛﻠﻮﺭﻭﻓﺎﺭﻡ‬
‫ر‪１‬ﺎ‬
‫⎯⎯ ‪CHCl + Cl − Cl‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪→ CCl4 + HCl‬‬
‫ﻛﺎﺭﺑﻦ ﺗﺘﺮﺍﻛﻠﻮﺭﺍﻳﺪ‬
‫‪65‬‬
 ‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫د اﻳﺘﺎن )‪ (C H6‬ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺑﺮوﻣﻴﻨﻮ ﺳــﺮه د ﻳﻮې ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻌﺎدﻟﻲ ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ و＊ﻴﺊ‪ ،‬ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﻳ‪ ３‬و ﻧﻮﻣﻮئ‪.‬‬
‫د ﺑﻨﺰﻳـــﻦ ﺗﻌﻮﻳﻀـــﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‪ :‬ﺑﻨﺰﻳــﻦ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺐ دى ﭼ‪ ３‬د ﻣﺸــﺒﻮع‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ＇‪５‬ﺮ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳــﺮﺗﻪ رﺳــﻮي‪ ،‬د ﺳﺎري ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ دا‬
‫ﻣﺮﮐﺐ د ‪－‬ﻮ‪７－‬و د ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ ﺷــﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ＊ــﻮرې ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﺳــﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي او‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮوﺑﻨﺰﻳﻦ ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪NO‬‬
‫‪2‬‬
‫‪H 2 O4‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪2‬‬
‫⎯⎯⎯⎯‬ ‫→‬ ‫‪+ H 2O‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪－‬ﻮ‪７－‬وﺗﻴﺰاب‬ ‫‪H‬‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ‬ ‫ﺷﻮﺭﻩ ﺗﻴﺰﺍﺏ ‪+‬‬ ‫ﻧﺎﻳﺘﺮﻭ ﺑﻨﺰﻳﻦ‬ ‫‪+‬‬ ‫ﺍﻭﺑﻪ‬
‫ﭘــﻪ ﭘﻮرﺗﻨــﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮو ﮔﺮوپ‬
‫) ‪ ( − NO2‬ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻮى دى‪ ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺑﻨﺰﻳﻦ او اوﺑﻪ ﻳ‪ ３‬ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐ‪７‬ي دي‪.‬‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮوﺑﻨﺰﻳﻦ ﭼ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻨﻮ ﻟﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻨﻲ ﻣﺸــﺘﻘﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ دي‪ ،‬د رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﻮادو ﭘﻪ‬
‫‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎﻟ‪８５‬ي‪.‬‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻟﻪ ﻫﻠﻮﺟﻨﻮ ﺳــﺮه ﻫﻢ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺳــﺮﺗﻪ رﺳﻮي اود ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻫﻠﻮﺟﻨﻲ‬
‫‪U‬‬ ‫‪,‬‬ ‫ﺟﻮړوي؛ ﻟﮑﻪ‪# :‬‬
‫‪U‬‬ ‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬
‫→⎯⎯ ‪+ Cl − Cl‬‬
‫‪Fe‬‬
‫‪+ HCl‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ‬ ‫ﻛﻠﻮﺭﻭ ﺑﻨﺰﻳﻦ‬
‫‪(Addation Reaction‬‬
‫ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ )‪(Addition Reactions‬‬
‫ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﻣﻮادو دوه ﻳﺎ ＇ﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮى او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻧﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړ وي؛ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫⎯⎯ ‪CH 2 = CH 2 + Br − Br‬‬‫→‬
‫‪ne1CH 2 Br − CH 2 Br‬‬
‫‪1, 2 − ibromoethane C‬‬
‫‪66‬‬
 ‫د ﻳﺎدوﻧ‪ ３‬وړ ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻏﻴﺮﻣﺸــﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ )اﻟﮑﻴﻨﻮ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮ( ﮐ‪ ３‬د‬
‫ﺟﻤﻌــﻰ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ د ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﺮﮐﺰ د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬راﺑﻄﻮ ﺷــﺘﻪ واﻟﻰ‬
‫ﭘﻪ ﻫﻐﻮ ﮐ‪ ３‬دى؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ د ﮐﺘﻠﺴــﺖ ﭘﻪ ﺷــﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳــﺮه‬
‫ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗﺮﺳﺮه او ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫‪i‬‬
‫⎯⎯⎯ ‪CH 2 = CH 2 + H 2‬‬ ‫‪→ CH 3 − CH 3‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫﻠﻮﺟﻨﻮ ﺳــﺮه ﻫﻢ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗﺮ ﺳــﺮه ﮐﻮي؛‬
‫د ﺳــﺎري ﭘــﻪ ﺗﻮ‪－‬ــﻪ‪ :‬د ﭘﺮوﭘﻴﻨﻮ ﺟﻤﻌــﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ ﺁﻳﻮدﻳﻨﻮ ﺳــﺮه ﻧــﻮى ﻣﺮﮐﺐ‬
‫‪ 1,2-di iodo propane‬د ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟﻲ ﺳﺮه ﺳﻢ ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫⎯⎯ ‪CH 3 − CH = CH 2 + I 2‬‬
‫‪→ CH 3 − CHI − CH 2 I‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫ﮐــﻪ ﭼ‪５‬ﺮې اﻳﺘﻠﻴﻦ )‪ (C2H4‬ﻟﻪ ﮐﻠﻮرﻳﻦ )‪ (Cl2‬ﺳــﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ وﮐ‪７‬ي‪ ،‬ﮐﻮم ﻣﺮﮐﺐ ﻻﺳــﺘﻪ را‪＄‬ــﻲ؟ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﮐﺘﺎﺑﭽﻮ ﮐ‪３‬‬
‫وﻟﻴﮑﺊ او ﻧﻮم ﻳ‪ ３‬داﻳﻮﭘﮏ ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘ‪ ３‬ﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬دئ‪.‬‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫﻠﻮﺟﻨﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﺳــﺮه ﻫﻢ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳــﺮﺗﻪ رﺳــﻮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻧﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺟﻮړ‪８４‬ي؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ ‪ HCl‬ﺳﺮه ﻧﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺐ د اﻳﺘﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ‪ ،‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟﻲ ﺳﺮه ﺳﻢ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫⎯⎯ ‪CH 2 = CH 2 + HCl‬‬
‫‪→ CH 3 − CH 2 Cl‬‬
‫ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳــﺮه د ‪－‬ﻮ‪７－‬و ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ ﺷــﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‪ :‬اﻳﺘﻠﻴﻦ ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه د ‪－‬ﻮ‪７－‬و ﺗﻴﺰاﺑﻮ د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ‬
‫ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي‪ ،‬د اﻳﺘﺎﻧﻮل ﻣﺮﮐﺐ ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫‪H 2 O4‬‬
‫⎯⎯⎯⎯ ‪CH 2 = CH 2 + H 2 O‬‬ ‫‪→ CH 3 − CH 2 OH‬‬
‫ﭘﻮرﺗﻨــ‪ ９‬ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸــﻦ )‪ (Hydration‬د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘــﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮﻻى ﺷﻲ‪.‬‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧــﻪ ﻟﻪ ﻫﻠﻮﺟﻨــﻮ )ﮐﻠﻮرﻳﻨﻮ‪ ،‬ﺑﺮوﻣﻴﻨﻮ‪ ،‬او ﺁﻳﻮدﻳﻨﻮ( ﺳــﺮه ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪67‬‬
‫ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﭘﺮوﭘﺎﻳﻦ ﻟﻪ ﺑﺮوﻣﻴﻨﻮ ﺳــﺮه ﺗﻌﺎﻣــﻞ وﮐ‪７‬ي‪1,2-dibromo propene،‬‬
‫ﺣﺎ‪請‬ﻠ‪８５‬ي‪.‬‬
‫⎯ ‪CH 3 − C ≡ CH + Br − Br‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − CBr = CHBr‬‬
‫‪1,2-dibromo propene‬‬
‫ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ــﻪ د اﺳــﺘﻠﻴﻨﻮ او د ﮐﻠﻮرﻳﻨﻮ ﺟﻤﻌــﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﮐﺎرﺑــﻦ ﺗﻴﺘﺮا ﮐﻠﻮراﻳﺪ‬
‫)‪(CCl4‬ﻣﺤﻠﻞ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ دوو ﭘ‪７‬اووﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺳﺮﺗﻪ رﺳ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬وروﺳﺘﻲ‬
‫ﻣﺮﮐــﺐ ﺗﺘﺮاﮐﻠﻮرواﻳﺘﺎن ﺟﻮړوي‪ ،‬د ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول‬
‫ده‪:‬‬
‫)‪١‬‬ ‫‪CCl4‬‬
‫→⎯⎯⎯ ‪CH ≡ CH + Cl − Cl‬‬ ‫‪CHCl = CHCl‬‬
‫‪1.2-dichloroethene‬‬
‫) ‪(CCl‬‬
‫‪4‬‬
‫‪2) CHCl = CH Cl + Cl − Cl ⎯⎯⎯⎯→ CHCl2 − CHCl2‬‬
‫‪1,2-dichloroethelene‬‬ ‫‪1,1,2,2-tetrachloroethane‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې اﺳﺘﻠﻴﻦ ﻟﻪ ﺑﺮوﻣﻴﻨﻮ ﺳﺮه د ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﺘﺮاﮐﻠﻮراﻳﺪ ﻣﺤﻠﻞ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ وﮐ‪７‬ي ﮐﻮم ﻣﺮﮐﺐ ﺣﺎ‪請‬ﻠ‪８５‬ي؟ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫ﻳﻲ ﭘﻪ ﮐﺘﺎﺑﭽﻮﮐ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ )‪(Hydrogenation‬‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬ﻏﻴﺮﻣﺸــﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ )اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ( د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ د ‪ Pd, Pt ,Ni‬ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻣﺸﺒﻮع ﺷﻲ او اﻟﮑﺎن ﺣﺎ‪請‬ﻞ‬
‫ﺷﻲ‪ ،‬دا ډول ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪P‬‬
‫⎯⎯⎯ ‪CH − CH = CH + H‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪→ CH − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Propane‬‬
‫‪i‬‬
‫⎯⎯⎯ ‪CH ≡ CH + 2H 2‬‬ ‫‪→ CH 3 − CH 3‬‬
‫‪68‬‬
 ‫دي ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ )‪(Dehydration‬‬
‫ﻟــﻪ ﻳﻮه ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨــﻪ دﻳﻮې اوﺑﻪ ﺟﺬﺑﻮوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﺎدي ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ د اوﺑﻮ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ اﻳﺴﺘﻠﻮ ﺗﻪ د دي ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ واﻳﻲ‪:‬‬
‫‪H 2 O4‬‬
‫⎯⎯⎯⎯ ‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪→ CH 2 = CH 2 + H 2 O‬‬
‫ﮐــﻪ ﭼ‪５‬ﺮې دﻳــﻮې اوﺑﻪ ﺟﺬﺑﻮوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﺎدې ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ د اﻳﺘﺎﻳــﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻟﻪ دوو‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اوﺑﻪ واﻳﺴــﺘﻞ ﺷــﻲ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬داى اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ‬
‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪H 2 O4‬‬
‫⎯⎯⎯⎯ ‪2CH 3 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪→ CH 3 − CH 2 − O − CH 2 − CH 3 + H 2 O‬‬
‫ﺍﻳﺘﺎﻧﻮﻝ‬ ‫ﺩﺍﻯ ﺍﻳﺘﺎﻳﻞ ﺍﻳﺘﺮ‬
‫ﭘﻪ ﺗ‪５‬ﺮو ﮐﻠﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ داي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ ＇ﺨﻪ د ﺑ‪ ３‬ﻫﻮ＊ــﻰ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮﮔﻪ ﮐﺎر اﺧﻴﺴــﺘﻞ‬
‫ﮐ‪５‬ﺪه‪.‬‬
‫)‪ (٤-١‬ﺷــﮑﻞ رﻧ‪％‬ﻮر د ﺑ‪ ３‬ﻫﻮ＊ــﻰ ﭘﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬د اﻳﺘﺮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫د دې ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸــﻦ ﺗﻌﺎﻣــﻞ ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﻟﻪ ﻣﻴﺘﺎﻧــﻮل د دوو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐــﻮم اﻳﺘﺮﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ؟ د ﺗﻌﺎﻣــﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﭽﻮﮐ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ او ﻫﻢ د ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﻣﺤﺼﻮل ﻧﻮم وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ )‪(Hydrolysis‬‬
‫ﮐــﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﻳﻮه ﻋﻀــﻮي او ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻏﻀﻮى ﻣﺎده د اوﺑﻮ ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﭘــﻪ ﺁﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ！ﻮ！ﻪ‬
‫او د اوﺑــﻮ ﻟﻪ ﺁﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ﺳــﺮه ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻋﻤﻞ ﺗﺮ ﺳــﺮه ﮐ‪７‬ي‪ ،‬دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗــﻪ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ‬
‫واﻳﻲ؛ﻟﮑﻪ‪ :‬د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﺳﺘﻴﺖ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه ﭼ‪ ３‬د ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﺗﻴﺰاب او ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل‬
‫ور＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪69‬‬
 ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫⎯⎯ ‪CH 3 − C− O − CH 3 + H 2 O‬‬‫‪→ CH 3 − C − OH + CH 3− OH‬‬
‫⎯ اوﺑﻪ ‪ +‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﺳﻴﺘﺖ‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل ‪ +‬اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ →⎯‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴــﺰ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪＂－ ３‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴــﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬وازده ﭼ‪３‬‬
‫ﻳﻮ اﻳﺴــﺘﺮ دى د ‪ NaOH‬د ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴــﺰ ﮐ‪８５‬ي او ‪請‬ﺎﺑﻮن‬
‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪O‬‬
‫‪CH 3 − O − C − C17 H 35‬‬ ‫‪CH 2 − OH‬‬
‫‪O‬‬
‫⎯⎯ ‪CH − O − C − C17 H 35 + 3 aOH‬‬
‫‪→ CH − OH + 3C17 H 35COO a‬‬
‫‪O‬‬ ‫ﺳﻮﺩﻳﻢ ﺳﺘﻴﺎﺭﻳﺖ‬
‫‪CH − O − C − C H‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪CH 2 − OH‬‬ ‫)ﺻﺎﺑﻮﻥ(‬
‫ﺗﺤﻤﺾ )‪(Oxidation‬‬
‫ﻳــﻮې ﻣﺎدي ﺗﻪ اﮐﺴــﻴﺠﻦ ور ﮐﻮل او ﻟــﻪ ﻫﻐ‪＇ ３‬ﺨﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺧ‪５‬ﺴــﺘﻠﻮ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻲ ﺗﻪ ﺗﺤﻤﺾ واﻳﻲ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ــﻪ ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻳﻮه ﻋﻨﺼﺮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻳﻮه ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺘﺮون‬
‫ﻟﻪ ﻻﺳﻪ ورﮐ‪７‬ي‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ ﭼﺎرج ﻳ‪ ３‬ﻟﻮړﻳ‪８‬ي ﻧﻮ د ﻣﺜﺒﺖ ﭼﺎرچ ﻟﻮړﻳﺪﻟﻮ ﻋﻤﻠﻴ‪３‬‬
‫ﺗﻪ ﺗﺤﻤﺾ ﻳﺎ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ واﻳﻲ؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬ﻻﻧﺪې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ CuO ３‬ﭘﻪ ﮐ‪３‬‬
‫د اﮐﺴﻴﺪاﻧﺖ وﻇﻴﻔﻪ ﭘﻪ ﻏﺎړه ﻟﺮي‪ ،‬د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ئ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪CuO‬‬
‫⎯⎯⎯ ‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪→ CH 3− C − H + H 2 O + Cu‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬ﻣﺲ ارﺟﺎع ﺷﻮي دي او ﻋﻨﺼﺮي ﻣﺲ ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ راﻏﻠﻲ‬
‫دي‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د اﻟﮑﻮل ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺪى او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪３‬‬
‫اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻻﺳﺘﻪ راﻏﻠﻲ دي‪.‬‬
‫ﺳﻮن )‪(Combustion‬‬
‫ﻫﻐــﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭼ‪ ３‬د ﭼ＂ﮏ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸــﻦ ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﺗﺮ ﺳــﺮه‬
‫ﺷــﻲ‪ ،‬ﺗﻮدوﺧﻪ او ر‪１‬ﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐ‪７‬ي‪ ،‬د ﺳــﻮن )اﺣﺘﺮاق( ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺮه ﻳﺎد‪８４‬ي‪ .‬ډﻳﺮ‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﺳﻮ‪＄‬ﻴﺪو ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻦ داى اﮐﺴﺎﻳﺪ‪ ،‬اوﺑﻮ او ﺗﻮدوﺧ‪３‬‬
‫ﺑﺪﻟ‪８５‬ي‪ .‬ﻟﮑﻪ‪ :‬ﻣﻴﺘﺎن ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺷﻴﻦ ﺑﺨﻮﻧﻪ ﻟﻤﺒ‪ ３‬ﺳﻮ‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫ﺗﻮﺩﻭﺧﻪ ‪→ CO 2 + 2H 2 O +‬‬
‫⎯⎯ ‪CH 4 + 2O 2‬‬
‫ﺗﻮﺩﻭﺧﻪ ‪→ 2CO 2 + 3H 2 O +‬‬
‫⎯⎯ ‪CH 3 − CH 2 − OH + 3O 2‬‬
‫‪70‬‬
 ‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫د ﺳﻮن آزﻣﻴ‪＋‬ﺖ‬
‫د اړﺗﻴﺎ وړ ﻟﻮازم او ﻣﻮاد‪ :‬ﺗﻮﻟﻮﻳﻦ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻧﻮل‪ ،‬ﻫﮕﺰان‪ ،‬د ﭘﻨﺒ‪ ３‬ﭘﻠﺘﻪ او اورﻟﮕ‪５‬ﺪ‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧـــﻼر‪ :‬ﻳــﻮه ﭘﻠﺘﻪ ﭘﻪ ﺗﺎﻟﻮﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻠﻪ ﭘﻠﺘﻪ ﭘﻪ اﻳﺘﺎﻧﻮل او ﺑﻠﻪ ﭘﻠﺘﻪ ﭘﻪ ﻫﮕــﺰان ﺑﺎﻧﺪې ﻏﻮړه ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬ﺑﻴﺎ ﻫﺮې ﻳﻮې ﺗﻪ ﻳ‪ ３‬اور وﻟﮕﻮئ‪ ،‬د ﻟﻤﺒﻮ‬
‫رﻧ‪ ，‬ډول ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﮐﺘﺎﺑﭽﻮ ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫ارﺟﺎع )‪(Reduction‬‬
‫ارﺟــﺎع د ﺗﺤﻤــﺾ ﺳــﺮﭼﭙﻪ ﻋﻤﻠﻴــﻪ ده‪ ،‬ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﭘﺮ ﻳــﻮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐــﺐ ﺑﺎﻧﺪې د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧﺼﺒﻮل ﻳﺎ ﻟﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨﻪ د اﮐﺴــﻴﺠﻦ اﺧ‪５‬ﺴــﺘﻠﻮ‬
‫ﻋﻤﻠﻴــ‪ ３‬ﺗﻪ ارﺟﺎع واﻳﻲ؛ ﻳﺎ ﭘﻪ ﺑﻞ ﻋﺒــﺎرت‪ ،‬د ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻣﻨﻔﻲ ﭼﺎرج‬
‫ﻟﻮړﻳﺪﻟﻮ ﺗﻪ ﭘﻪ ﻳﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎوى ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬ارﺟﺎع وﻳﻞ ﮐﻴ‪８‬ى‪.‬‬
‫د ﺑﻴﻠ‪／‬ــ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‪ :‬ﭘﺮوﭘﻴﻦ ﭼ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪ ،‬د ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‬
‫ﭘــﻪ ﻧﺼــﺐ ﮐﻴﺪو ﺳــﺮه دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﭘﻪ ﻳــﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺑﺪﻟ‪８５‬ي او ﻣﺸــﺒﻮع‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫→⎯⎯ ‪CH 3 − CH = CH 2 + H 2‬‬
‫‪N‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − CH 3‬‬
‫دا ډول ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ‬
‫ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙ‪７‬ې ﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫⎯⎯ ‪a) CH 3 − CH = CH− CH 3 + H 2‬‬
‫‪i‬‬
‫→‬
‫‪O‬‬
‫⎯⎯ ‪b) CH 3 − C − CH 3 + H 2‬‬
‫‪i‬‬
‫→‬
‫⎯⎯ ‪c) CH 3 − C ≡ C − H + H 2‬‬
‫‪i‬‬
‫→‬
‫‪71‬‬
 ‫د اﻧﺸﻘﺎق ﻋﻤﻠﻴﻪ )‪(Cracking‬‬
‫د ﻏ＂ــﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧــﻮ ！ﻮ！ﻪ ﮐــﻮل او د وړو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻻس ﺗــﻪ راوړل د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬او‬
‫ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺗﻮدوﺧﻲ واﺳﻄﻪ د اﻧﺸﻘﺎق ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‪ .‬ﭘﻪ ‪١٩١٣‬م ﮐﺎل ﮐ‪３‬‬
‫ﮐﻴﻤﻴﺎ ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ د اﻧﺸــﻘﺎق ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ د ﻟﻮړې ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬او ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن د‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻏ＀ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻣﺎت ﮐ‪７‬ل‪ ،‬او د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ )د ﭘﺘﺮوﻟﻮ‬
‫د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧــﻮ( ﻳ‪ ３‬ﺑﺪل ﮐ‪７‬ل د اﻧﺸــﻘﺎق ﻟﻪ ﻋﻤﻠﻴ‪＇ ３‬ﺨــﻪ د ﺗﻴﻠﻮ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎر‬
‫اﺧﻴﺴــﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ئ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‪ C16H34 :‬ﻣﺮﮐﺐ ﭼ‪ ３‬ﻏ＀ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻟﺮي‪ ،‬د‬
‫اﻧﺸﻘﺎق د ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ‪ C8H16‬او ‪ C8H18‬ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ！ﻮ！ﻪ ﮐﻴ‪８‬ئ‪:‬‬
‫‪o‬‬
‫‪700 C→ C H + C H‬‬
‫⎯⎯⎯⎯ ‪C16 H 34‬‬ ‫‪8 16‬‬ ‫‪8 18‬‬
‫⎯ ﻫﮕﺰﺍﺩﻳﻜﺎﻥ‬
‫ﺍﻭﻛﺘﺎﻥ ‪ +‬ﺍﻭﻛﺘﻴﻦ →⎯‬
‫زﻳﺎﺗﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮﻻي ﺷــﻮ‪ ،‬ﮐﻮﭼﻨﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮ ﺷــﻤ‪５‬ﺮﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＇ ١‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪ ١٤‬ﻳﺎ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ وي ﻟﻪ ﻏ＂ﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ د اﻧﺸــﻘﺎق د ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړ‪ .‬ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷــﻤ‪５‬ﺮﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＇ ٥‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪ ١٢‬ﭘﻮرې وي ﭘﻪ ﭘﺘﺮوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬د اﺳــﺘﻔﺎدي ﻟﭙﺎره ﮐﺎرول‬
‫ﮐ‪８５‬ي‪ .‬د ﺗﺼﻔﻴ‪ ３‬ﭘﻪ دﺳﺘ‪／‬ﺎه ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＇ ١‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪٤‬‬
‫ﭘﻮرې وي د اﻧﺸﻘﺎق ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐ‪ ３‬ﺗﺸﮑﻴﻠ‪８５‬ي‪ ،‬ﭼ‪ ３‬ﺑ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＄‬ﻨ‪＇ ６‬ﺨﻪ ﺳﻮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﭘﻪ دې ډول د اﻧﺸﻘﺎق‬
‫د ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﺗﻮدوﺧﻪ ﭘﻮره ﮐﻮي‪.‬‬
‫د اﻧﺸــﻘﺎق ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐ‪ Al2O3 ３‬او ‪ SiO٢‬د ﮐﺘﻠﺴــﺖ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ اﺳــﺘﻌﻤﺎﻟ‪８５‬ي‪ ،‬ﺗﺎﺳ‪ ３‬ﭘﻮﻫ‪８５‬ئ ﭼ‪３‬‬
‫ﮐﺘﻠﺴــﺖ د ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺳﺮﻋﺖ )دﻟﺘﻪ د اﻧﺸــﻘﺎق ﻋﻤﻠﻴﻪ( زﻳﺎﺗﻮي ﺧﻮ ﭘﺨﭙﻠﻪ ﻧﻪ ﻣﺼﺮف ﮐ‪８５‬ي‪ .‬د‬
‫ﮐﺘﻠﺴــﺘﻲ اﻧﺸــﻘﺎق ﻋﻤﻠﻴﻪ د اﻧﺮژي د ﻣﺼﺮف ﻟﻪ ﻣﺨ‪ ３‬د ﮐﺎروﻟﻮ ＊ﻪ ‪＄‬ﺎى ﻟﺮي؛ ‪＄‬ﮑﻪ ﭼ‪ ３‬د اﻧﺸﻘﺎق‬
‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ د ‪ 700 C‬د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﺮ ‪＄‬ﺎى ﭘﻪ ‪ 500 C‬ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬ﺳﺮﺗﻪ رﺳ‪８５‬ي‪.‬‬
‫ﭘﻮﻟﻴﻤﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ )‪(Polymerization‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻳﻮ ！ﺎﮐﻠﻲ ﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬او ﮐﺘﻠ‪５‬ﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ د‬
‫＇ﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻳﻮ ‪＄‬ﺎى ﮐﻴﺪوﺗﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ﻧﻮي ﻣﻐﻠﻖ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‬
‫داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو ＇ﺨﻪ ﺧﻮاص ﻳ‪ ３‬ﺗﻮﭘﻴﺮ وﻟﺮي‪ ،‬د ﭘﻮﻟﻴﻤﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ﻋﻤﻠﻲ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ‪ ،‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ دﭘﻮﻟﻴﻤﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻠﻴﻦ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﮐﻴ‪８‬ې‪:‬‬
‫⎯ ‪nCH 2 = CH 2‬‬
‫‪⎯→ ( CH 2 − CH 2 ) n‬‬
‫‪Ethene‬‬ ‫‪Polyethelene‬‬
‫‪72‬‬
 ‫ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ ﻟﻮ＊ﻲ د اﻳﺘﻠﻴﻦ د ﭘﻮﻟﻴﻤﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړې ﺷﻮې دي‪.‬‬
‫)‪ (٤-٢‬ﺷﮑﻞ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﻪ‬
‫زﻳﺎﺗﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫ﭘﻮﻟﻲ وﻳﻨﺎﻳﻞ ﻛﻠﻮراﻳﺪ )‪ :(PVC‬ﻳﻮ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻤﻴﺮ دي ﭼ‪ ３‬د وﻳﻨﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ )ﮐﻠﻮرواﻳﺘﻴﻦ(‬
‫د ＇ﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﭘﻮﻟﻴﻤﺮازﻳﺸــﻦ ＇ﺨﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠ‪８５‬ي‪ .‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﺳــﺮ ﮐ‪ ３‬وﻳﻨﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ د اﻳﺘﻠﻴﻦ او‬
‫ﮐﻠﻮرﻳــﻦ ﻟــﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪ ،‬ﺑﻴــﺎ ﻟﻪ وﻳﻨﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﻟﻪ ﭘﻮﻟﻴﻤﺮازﻳﺸــﻦ ﮐ‪５‬ﺪو ＇ﺨﻪ ﭘﻮﻟﻲ‬
‫وﻳﻨﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ )‪ (PVC‬ﺣﺎ‪請‬ﻠ‪８５‬ي‪:‬‬
‫⎯‪CH 2 = CH 2 ⎯+‬‬
‫⎯‬
‫‪Cl 2‬‬
‫⎯‪→ CH 2 − CH 2 ⎯−‬‬‫‪⎯→ CH 2 = CHCl‬‬
‫‪HC‬‬
‫‪Cl‬‬ ‫‪Cl‬‬
‫‪⎯→ ( CH 2 − CHCl ) n‬‬
‫⎯ ‪nCH = CH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Cl‬‬
‫دا ﭘﻮﻟﻤﻴــﺮ ﭘــﻪ ور‪＄‬ﻴﻨﻲ ژوﻧﺪ ﮐــ‪ ３‬د ﻣﺨﺘﻠﻔﻮ ﻣﻘﺼﺪوﻧﻮ ﻟﭙﺎره ﻟﮑﻪ د ﮐﻮ！ﻮ ﻓﺮش‪ ،‬د اور＊ــﺖ ﺟﺎﻣ‪،３‬‬
‫ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ ﭘﺎﻳﭙﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ＇ﺮﻣﻨ‪ ３‬ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ئ‪.‬‬
‫)‪ (٤-٣‬ﺷﮑﻞ د ‪＄ PVC‬ﻨﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪات‬
‫‪73‬‬
 ‫د ＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫ﻫﻐــﻪ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧــﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻳﻮ ﻣﺮﮐﺐ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻳﻮ ﻳﺎ ＇ﻮ اﺗﻮﻣﻪ د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳــﻄﻪ ﻋﻮض ﺷــﻲ‪ ،‬د‬
‫ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د دوو ﻳﺎ ＇ﻮ ﻣﻮادو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﺎ د ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﺳــﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎي ﺷــﻲ‪ ،‬د ﺟﻤﻌﻲ‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‪.‬‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ )اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ( ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻼت ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي‪.‬‬
‫د ﻣﻮادو ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺳﺮه ﻳﺎ ﭘﻪ ﻳﻮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﺘﺮون ﻟﻪ ﻻﺳﻪ ورﮐﻮﻟﻮ ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﺗﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ واﻳﻲ‪.‬‬
‫ﭘﺮ ﻳﻮه ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﺑﺎﻧﺪې د اوﺑﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮ ﻧ‪＋‬ﻠﻮل د ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫ﻫﻐــﻪ ﺗﻌﺎﻣــﻞ ﭼ‪ ３‬د ﻳﻮ ﻣﺮﮐﺐ ＇ﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺗﺮ ﺧﺎ‪請‬ﻮ ﺷــﺮاﻳﻄﻮ ﻻﻧﺪې ﺗﻌﺎﻣﻞ وﮐ‪７‬ي او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ‬
‫ﻧﻮى ﻣﺮﮐﺐ ﺟﻮړﮐ‪７‬ي‪ ،‬د ﭘﻮﻟﻴﻤﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﭼ‪ ３‬د ﺗﻮدوﺧﻲ‪ ،‬ﻓﺸﺎر او ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻏ＀ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮ ﺑﺪﻟ‪８５‬ي‪ ،‬د اﻧﺸﻘﺎق ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫‪74‬‬
 ‫د ＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫ﻻﻧﺪې ﻫﺮه ﭘﻮ＊ـــﺘﻨﻪ ＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬ﺳـــﻢ دى ﺗﺎﺳـــ‪ ３‬ﺳﻢ ‪＄‬ﻮاب ﭘﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ‬
‫ﮐ‪７‬ﺉ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﻳﻮه ﻋﻀﻮي ﻣﺎده وﺳﻮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻻﻧﺪې ﮐﻮم ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺗﺮې ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬؟‬
‫ﺩ(ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬ ‫ﺝ( اوﺑﻪ او ﮐﺎرﺑ‪ ０‬ډاي اﮐﺴﺎﻳﺪ‬ ‫ﺍﻟﻒ( اوﺑﻪ ﺏ( ‪:‬ﮐﺎرﺑﻦ داي اﮐﺴﺎﻳﺪ‬
‫‪ -2‬د دې ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ د ‪ ...‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﮑﻮس دي‪.‬‬
‫ﺩ(ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ‬ ‫ﺝ( ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ‬ ‫ﺏ( ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬ ‫ﺍﻟﻒ(ﺳﻮ‪＄‬ﻴﺪﻟﻲ‬
‫‪ -3‬دﻣﻴﺘــﺎن او د ﮐﻠﻮرﻳــﻦ ＇ﻠــﻮر ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﮐﻢ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐــﺐ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ؟ )د ر‪１‬ﺎ ﭘﻪ‬
‫ﺷﺘﻮن ﮐ‪(３‬‬
‫ﺩ( ‪CH3Cl‬‬ ‫ﺝ( ‪CH2Cl2‬‬ ‫ﺏ(‪CCl4‬‬ ‫ﺍﻟﻒ(‪CHCl3‬‬
‫ﻻﻧـــﺪې ﺟﻤﻠ‪ ３‬ﭘﻪ ‪＄‬ﻴﺮ ﺳـــﺮه وﻟﻮﻟﺊ ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﮐﺘﺎﺑﭽﻮ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﺳـــﻤ‪ ３‬ﺟﻤﻠ‪ ３‬د )س( ﭘﻪ‬
‫ﺗﻮري او ﻧﺎﺳﻤ‪ ３‬د )ﻧﺎ( ﭘﻪ ﺗﻮري ﭘﻪ ﻟﻴﻨﺪﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫‪ -4‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮي ) (‬
‫‪ -5‬د ﺑﻨﺰﻳﻨﻮ ﺳﻮ‪＄‬ﻴﺪو ＇ﺨﻪ ﮐﺎرﺑﻦ داي اﮐﺴﺎﻳﺪ‪ ،‬اوﺑﻪ اواﻧﺮژى ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪( ) .‬‬
‫‪請 -6‬ﺎﺑﻮن د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﮐﻠﺴﻴﻤﻲ ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ ده‪( ) .‬‬
‫(‬ ‫‪ -7‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎﺑﻨﻮﻧﻮ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى اﮐﺴﻴﺠﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺗﺸﮑﻴﻠ‪８５‬ي‪) .‬‬
‫‪ -8‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې اﺳﺘﻠﻴﻦ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ ﺷﻲ‪ ،‬اﻳﺘﻠﻴﻦ ﺣﺎ‪請‬ﻠ‪８５‬ي‪( ) .‬‬
‫ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙ‪７‬ه ﮐ‪７‬ﺉ‪.‬‬
‫⎯ ‪CH = CH + H O‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫→⎯‬ ‫‪-9‬‬
‫⎯⎯ ‪CH 3COOH + − OH‬‬ ‫→‬ ‫‪-10‬‬
‫⎯ ‪C 6 H 5COOH + aOH‬‬ ‫→⎯‬ ‫‪-11‬‬
‫⎯ ‪CH 4 + Cl2‬‬ ‫→⎯‬ ‫‪-12‬‬
‫⎯⎯⎯⎯ ‪CH ≡ CH + H 2‬‬ ‫→‬ ‫‪-13‬‬
‫⎯ ‪C2H 2 + O2‬‬ ‫→⎯‬‫‪i‬‬
‫‪-14‬‬
‫⎯⎯ ‪CH − CH − CH = CH + H‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Pt‬‬
‫→‬ ‫‪-15‬‬
‫‪H 2 O4‬‬
‫⎯⎯⎯⎯ ‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH = CH 2 + H 2 O‬‬ ‫→‬ ‫‪-16‬‬
‫‪75‬‬