‫دوﻟﺴﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ﯽ‬

‫ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ‬
‫دوﻟﺴﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ﯽ‬

‫درﺳﻲ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻪ د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬ﭘﻪ وزارت ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻴﺮودل او ﭘﻠﻮرل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫ﮐﻠﮑﻪ ﻣﻨﻌﻪ دي‪ .‬ﻟﻪ ﺳﺮ ﻏ‪７‬ووﻧﮑﻮ ﺳﺮه ﺑﻪ ﻳ‪ ３‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﭼﻠﻦ وﺷﻲ‪.‬‬
 ‫وزارت‬‫د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬ا‬
‫د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ‪ ،‬د ＊ﻮوﻧﮑﻮ‬
‫د روزﻧ‪ ３‬او د ﺳﺎﻳﻨﺲ د ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻌﻴﻨﻴﺖ‬
‫د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ او درﺳﻲ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ د ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻟﻮی رﻳﺎﺳﺖ‬
‫ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ‬
‫دوﻟﺴﻢ ！ﻮﻟﮕﯽ‬
‫د ﭼﺎپ ﮐﺎل‪ ١٣٩٠ :‬ﻫـ ‪ .‬ش‬
‫ﺍﻟﻒ‬
 ‫ﻟﻴﮑﻮاﻻن‪:‬‬
‫ﭘﻮﻫﻨﺪوی دﻳﭙﻠﻮم اﻧﺠﻴﻨﻴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ »ﻋﺰﻳﺰ« د ﮐﺎﺑﻞ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮن اﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻋﺘﻴﻖ اﺣﻤﺪ ﺷﻴﻨﻮاري د ﮐﻴﻤﻴﺎ د ＇ﺎﻧ‪ ３／‬ﻋﻠﻤﻲ ﻏ‪７‬ی‬
‫ﭘﻮ ﻫﻨﻴﺎر ﻣﺤﻤﺪ اﻧﻮر ﺷﺮﻳﻔﻲ د ﭘﺮوان د ﻟﻮړو زده ﮐ‪７‬و د ﻣﺆﺳﺴ‪ ３‬اﺳﺘﺎد‬
‫ﻋﻠﻤﻲ اﻳ‪６‬ﻳ＀‪:‬‬
‫ﭘﻮﻫﻨﺪﻭﻯ ﺩﻳﭙﻠﻮﻡ ﺍﻧﺠﻴﻨﻴﺮ ﻋﺒﺪﺍﻟﻤﺤﻤﺪ »ﻋﺰﻳﺰ«ﺩ ﻛﺎﺑﻞ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮﻥ ﺍﺳﺘﺎﺩ‪.‬‬
‫د ژﺑﻲ اﻳ‪６‬ﻳ＀‪:‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ اﻗﺎﻣﺤﻤﺪ ﮐ‪７‬ﻧﺪي ﺧﻮږﻳﺎﻧﻰ د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ او درﺳﻰ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ د ﺗﺎﻟﻴﻒ د ﻟﻮى رﻳﺎﺳﺖ ﻋﻠﻤﻲ‬
‫اوﻣﺴﻠﮑﻰ ﻏ‪７‬ى‪.‬‬
‫دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ او ﮐﻠﺘﻮري ﮐﻤﻴ＂ﻪ‪:‬‬
‫ډاﮐ＂ﺮ ﻋﻄﺎء اﷲ واﺣﺪﻳﺎر د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬وزارت ﺳﺘﺮ ﺳﻼﮐﺎر او د ﻧﺸﺮاﺗﻮ رﺋﻴﺲ‪.‬‬
‫ﺣﺒﻴﺐ اﷲ راﺣﻞ د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب ﭘﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﮐ‪ ３‬د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬وزارت ﺳﻼﮐﺎر‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻗﺎری ﻣﺎﻳﻞ أﻗﺎ» ﻣﺘﻘﻲ« د اﺳﻼﻣﻲ زده ﮐ‪７‬و ＇ﺎﻧ‪ ３／‬ﻋﻠﻤﻲ ﻏ‪７‬ی‬
‫د ＇ﺎرﻧ‪ ３‬ﮐﻤﻴ＂ﻪ‪:‬‬
‫دﮐﺘﻮر اﺳﺪاﷲ ﻣﺤﻘﻖ د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ‪ ،‬د ＊ﻮوﻧﮑﻮ د روزﻧ‪ ３‬او د ﺳﺎﻳﻨﺲ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻌﻴﻦ‬
‫دﮐﺘﻮر ﺷﻴﺮ ﻋﻠﻲ ﻇﺮﻳﻔﻲ د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮوژې ﻣﺴﻮول‬
‫د ﺳﺮ ﻣﻮﻟﻒ ﻣﺮﺳﺘﻴﺎل ﻋﺒﺪاﻟﻈﺎﻫﺮ ‪－‬ﻠﺴﺘﺎﻧﻲ د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ او درﺳﻲ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ د ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻟﻮی رﺋﻴﺲ‬
‫ﮐﻤﭙﻮز‪:‬‬
‫رﺑﻴﻊ اﷲ‬
‫ﻃﺮح او ډﻳﺰاﻳﻦ‪:‬‬
‫ﺣﻤﻴﺪ ﮐﺮﻳﻤﯽ )ﺳﻨﺠﺪره ﻳﻲ(‪請 ،‬ﻔﺖ اﷲ ﻣﻮﻣﻨﺪ او ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﻧﻈﺮي‬
‫ﺏ‬
‫ﺝ‬
 ‫ﻣﻠﻲ ﺳﺮود‬
‫دا ﻋﺰت د ﻫـــﺮ اﻓﻐـــﺎن دى‬
‫ﻫﺮ ﺑﭽﯽ ﻳ‪ ３‬ﻗﻬﺮﻣـــــــﺎن دى‬
‫د ﺑـﻠﻮ＇ــــﻮ‪ ،‬د ازﺑــــﮑـــــﻮ‬
‫د ﺗﺮﮐﻤﻨــــﻮ‪ ،‬د ﺗـﺎﺟـــﮑــــﻮ‬
‫ﭘﺎﻣﻴــﺮﻳﺎن‪ ،‬ﻧــﻮرﺳﺘﺎﻧﻴــــﺎن‬
‫ﻫـــﻢ اﻳﻤـــﺎق‪ ،‬ﻫﻢ ﭘﺸـﻪ ﻳﺎن‬
‫ﻟﮑــﻪ ﻟــﻤــﺮ ﭘﺮ ﺷﻨﻪ ﺁﺳﻤـﺎن‬
‫ﻟﮑـــﻪ زړه وي ﺟــﺎوﻳـــﺪان‬
‫واﻳﻮ اﷲ اﮐﺒﺮ واﻳﻮ اﷲ اﮐـــﺒﺮ‬
‫دا وﻃﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘـــﺎن دى‬
‫ﮐﻮر د ﺳﻮﻟ‪ ،３‬ﮐﻮر د ﺗﻮرې‬
‫دا وﻃﻦ د ！ﻮﻟﻮ ﮐـﻮر دى‬
‫د ﭘ‪＋‬ﺘــــﻮن او ﻫﺰاره وو‬
‫ورﺳﺮه ﻋﺮب‪－ ،‬ﻮﺟــﺮ دي‬
‫ﺑﺮاﻫﻮي دي‪ ،‬ﻗﺰﻟﺒﺎش دي‬
‫دا ﻫﻴـــﻮاد ﺑﻪ ﺗﻞ ‪＄‬ﻠـ‪８５‬ي‬
‫ﭘﻪ ﺳﻴﻨــﻪ ﮐ‪ ３‬د ﺁﺳﻴـــﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻮم د ﺣﻖ ﻣﻮ دى رﻫﺒـــﺮ‬
‫ﺩ‬
 ‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬
‫د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬د وزﻳﺮ ﭘ‪５‬ﻐﺎم‬
‫ﮔﺮاﻧﻮ ＊ﻮوﻧﮑﻮ او زده ﮐﻮوﻧﮑﻮ‪،‬‬
‫＊ﻮوﻧﻪ او روزﻧﻪ د ﻫﺮ ﻫ‪５‬ﻮاد د ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ او ﭘﺮﻣﺨﺘﮓ ﺑﻨﺴ＀ ﺟﻮړوي‪ .‬ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ＊ﻮوﻧ‪ ３‬او روزﻧ‪ ３‬ﻣﻬﻢ‬
‫ﺗﻮﮐﻰ دى ﭼ‪ ３‬د ﻣﻌﺎ‪請‬ﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﭘﺮﻣﺨﺘﮓ او ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬د اړﺗﻴﺎوو ﻟﻪ ﻣﺨ‪ ３‬راﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪＇ .‬ﺮﮔﻨﺪه ده ﭼ‪３‬‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﭘﺮﻣﺨﺘﮓ او ！ﻮﻟﻨﻴﺰې اړﺗﻴﺎوې ﺗﻞ د ﺑﺪﻟﻮن ﭘﻪ ﺣﺎل ﮐ‪ ３‬وي‪ .‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻻزﻣﻪ ده ﭼ‪ ３‬ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ‬
‫ﻧﺼﺎب ﻫﻢ ﻋﻠﻤﻲ او رﻏﻨﺪه اﻧﮑﺸﺎف وﻣﻮﻣﻲ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ＊ﺎﻳﻲ ﭼ‪ ３‬ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻮ او د‬
‫اﺷﺨﺎ‪請‬ﻮ د ﻧﻈﺮﻳﻮ او ﻫﻴﻠﻮ ﺗﺎﺑﻊ ﺷﻲ‪.‬‬
‫دا ﮐﺘﺎب ﭼ‪ ３‬ﻧﻦ ﺳﺘﺎﺳﻮ ﭘﻪ ﻻس ﮐ‪ ３‬دى‪ ،‬ﭘﺮ ﻫﻤﺪې ارز＊ﺘﻮﻧﻮ ﭼﻤﺘﻮ او ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﻮى دى‪ .‬ﻋﻠﻤﻲ ﮔ＂ﻮرې‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﮕﺎﻧ‪ ３‬ﭘﮑ‪ ３‬زﻳﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮې دي‪ .‬د زدهﮐ‪７‬ې ﭘﻪ ﺑﻬﻴﺮ ﮐ‪ ３‬د زدهﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺗﻞ د ﺗﺪرﻳﺴﻲ ﭘﻼن‬
‫ﺑﺮﺧﻪ ﮔﺮ‪＄‬ﻴﺪﻟ‪ ３‬ده‪.‬‬
‫ﻫﻴﻠﻪ ﻣﻦ ﻳﻢ دا ﮐﺘﺎب ﻟﻪ ﻻر＊ﻮوﻧﻮ او ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﭘﻼن ﺳﺮه ﺳﻢ د ﻓﻌﺎﻟ‪ ３‬زدهﮐ‪７‬ې د ﻣﻴﺘﻮدوﻧﻮ د ﮐﺎروﻟﻮ ﻟﻪ‬
‫ﻻرې ﺗﺪرﻳﺲ ﺷﻲ او د زدهﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻣﻴﻨﺪې او ﭘﻠﺮوﻧﻪ ﻫﻢ د ﺧﭙﻠﻮ ﻟﻮ‪１‬ﻮ او زاﻣﻨﻮ ﭘﻪ ﺑﺎﮐﻴﻔﻴﺘﻪ ＊ﻮوﻧﻪ او روزﻧﻪ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﭘﺮﻟﻪ ﭘﺴ‪ ３‬ﮔ‪６‬ه ﻣﺮﺳﺘﻪ وﮐ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬د ﻧﻈﺎم ﻫﻴﻠ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﺷﻲ او زدهﮐﻮوﻧﮑﻮ او ﻫ‪５‬ﻮاد ﺗﻪ ＊‪３‬‬
‫ﺑﺮﻳﺎوې ور ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫ﭘﺮ دې ！ﮑﻲ ﭘﻮره ﺑﺎور ﻟﺮم ﭼ‪ ３‬زﻣﻮږ ﮔﺮان ＊ﻮوﻧﮑﻲ د ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب ﭘﻪ رﻏﻨﺪه ﭘﻠﻲ ﮐﻮﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﺧﭙﻞ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﭘﻪ رﻳ‪＋‬ﺘﻮﻧﻲ ﺗﻮﮔﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‪.‬‬
‫د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬وزارت ﺗﻞ زﻳﺎر ﮐﺎږي ﭼ‪ ３‬د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب د اﺳﻼم د ﺳﭙ‪（５‬ﻠﻲ دﻳﻦ ﻟﻪ ﺑﻨﺴ＂ﻮﻧﻮ‪ ،‬د وﻃﻦ‬
‫دوﺳﺘ‪ ９‬د ﭘﺎک ﺣﺲ ﭘﻪ ﺳﺎﺗﻠﻮ او ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻌﻴﺎروﻧﻮ ﺳﺮه ﺳﻢ د ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬د ＇ﺮﮔﻨﺪو اړﺗﻴﺎوو ﻟﻪ ﻣﺨ‪ ３‬ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ‬
‫وﻣﻮﻣﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻪ دې ډﮔﺮ ﮐ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻋﻠﻤﻲ ﺷﺨﺼﻴﺘﻮﻧﻮ‪ ،‬د ＊ﻮوﻧ‪ ３‬او روزﻧ‪ ３‬ﻟﻪ ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ او د زدهﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻟﻪ ﻣﻴﻨﺪو‬
‫او ﭘﻠﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻫﻴﻠﻪ ﻟﺮم ﭼ‪ ３‬د ﺧﭙﻠﻮ ﻧﻈﺮﻳﻮ او رﻏﻨﺪه وړاﻧﺪﻳﺰوﻧﻮ ﻟﻪ ﻻرې زﻣﻮږ ﻟﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎﻧﻮ ﺳﺮه د درﺳﻲ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻻ ＊ﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﮐ‪ ３‬ﻣﺮﺳﺘﻪ وﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻫﻐﻮ ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬د دې ﮐﺘﺎب ﭘﻪ ﭼﻤﺘﻮ ﮐﻮﻟﻮ او ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐ‪７‬ې‪ ،‬ﻟﻪ ﻣﻠﻲ او ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻮ‬
‫درﻧﻮ ﻣﺆﺳﺴﻮ‪ ،‬او ﻧﻮرو ﻣﻠﮕﺮو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻧﻮي ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻧﺼﺎب ﭘﻪ ﭼﻤﺘﻮ ﮐﻮﻟﻮ‪ ،‬ﺗﺪوﻳﻦ او د‬
‫درﺳﻲ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭼﺎپ او و‪４‬ﺶ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐ‪７‬ې ده‪ ،‬ﻣﻨﻨﻪ او درﻧﺎوى ﮐﻮم‪.‬‬
‫وﻣﻦ اﷲ اﻟﺘﻮﻓﻴﻖ‬
‫ﻓﺎروق وردگ‬
‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن د اﺳﻼﻣﻲ ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ د ﭘﻮﻫﻨ‪ ３‬وزﻳﺮ‬
‫ﻫـ‬
‫ﻣﺦ‬ ‫ﻟ‪７‬ﻟﻴﮏ‬ ‫ﺳﺮﻟﻴﻚ‬
‫ﺳﺮﻳﺰه ‪1 ...........................................................................................................‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇ﭙﺮﮐﯽ‬
‫ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اړﻳﮑﻮ ﺟﻮړﻳﺪل ‪2 ...............................................................‬‬
‫‪:١-١‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ او د ﻫﻐﻪ اﻧﺮژﻳﮑﻲ ﺳﻮﻳ‪3 ...................................................... ３‬‬
‫‪:٢-١‬د ﮐﺎرﺑﻦ و ﻻﻧﺲ او د اړﻳﮑﻮ ﺟﻮړﻳﺪل ‪4 ......................................................................‬‬
‫ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ‪7 ....................................................................................................‬‬
‫د‪ -‬ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪14 ........................................................................................‬‬
‫د‪ -‬ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﺘﻨ‪15 ......................................................................................３‬‬
‫دوﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﯽ‬
‫د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺟﻮړ＊ﺖ او ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ‪18 ..............................................................................‬‬
‫‪ : ١-٢‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪19 .......................................................................................‬‬
‫‪ : ٢-٢‬ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ‪22 ....................................................................................‬‬
‫‪ : ٣-٢‬د ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰو ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻟﻴﮑﻠﻮ ﻻرې ‪23 .................................................................‬‬
‫‪ : ٤-٢‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي )‪31 .................................................................................(Isomers‬‬
‫د دوﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐ‪ ３‬ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪33 ............................................................................................‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ او د دوﻫﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪34 .............................................................................. ３‬‬
‫در‪４‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﯽ‬
‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ډل ﺑﻨﺪي ‪36 .....................................................................................‬‬
‫‪ : ١-٣‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ‪37 ......................................................................................‬‬
‫‪ : ٢-٣‬د ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ډﻟﻮ وﻳﺸﻞ ‪38 .........................................................................‬‬
‫‪ : ٣-٣‬ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ډﻟ‪39 ................................................................... ３‬‬
‫‪: ٤-٣‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪－‬ﻲ ﺳﻠﺴﻠﻪ ‪39 ...........................................................................‬‬
‫‪ : ٥-٣‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ او وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪ ３‬ډﻟ‪ ) ３‬د ﻫﺎﻳﺪورﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻣﺸﺘﻘﺎت ( ‪40 .......................................‬‬
‫‪ : ٦-٣‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ډﻟﻮ ﺳﺮه ‪42 ..................................................................‬‬
‫د‪ -‬درﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪48 ..........................................................................................‬‬
‫د درﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪49 ......................................................................................... ３‬‬
‫＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﯽ‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮﻧﻮﻧﻪ ‪51 .........................................................................................‬‬
‫‪ : ١-٤‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ )‪52 .................................................................................. (Alkanes‬‬
‫‪ : ٢-٤‬ﮐ‪７‬ه ﻳﻴﺰه ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ) ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ( ‪64 ...................................................................‬‬
‫د ＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪69 ..........................................................................................‬‬
‫د ＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪70 ....................................................................................... ３‬‬
‫ﻭ‬
‫ﻣﺦ‬ ‫ﻟ‪７‬ﻟﻴﮏ‬ ‫ﺳﺮﻟﻴﻚ‬
‫ﭘﻨ‪％‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ‪72 ........................................................................................... :‬‬
‫‪ : ١-٥‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ‪73 .................................................................................................‬‬
‫‪ : ٢-٥‬اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ‪82 .................................................................................. ((Alkynes‬‬
‫‪ : ٣-٥‬اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ‪88 .................................................................................................‬‬
‫د ﭘﻨ‪％‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪92 ...........................................................................................‬‬
‫د ﭘﻨ‪％‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪93 ......................................................................................... ３‬‬
‫ﺷﭙ‪８‬م ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫اروﻣﺎﺗﻴﮑﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ )‪96 ............................................................................... (Arenes‬‬
‫‪: ١-٦‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺟﻮړ＊ﺖ ‪97 ........................................................................................‬‬
‫‪ : ٢-٦‬د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ‪100 .....................................................................‬‬
‫‪ : ٣-٦‬د اروﻣﺎﺗﻴﮑﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ‪100 .................................................................‬‬
‫د ﺷﭙ‪８‬م ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪107 ..........................................................................................‬‬
‫د ﺷﭙ‪８‬م ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪ ３‬او ﺗﻤﺮﻳﻦ ‪108 .............................................................................‬‬
‫اووم ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ‪110 ..............................................................................................‬‬
‫‪ : ١-٧‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ‪111 ......................................................................................‬‬
‫د اووم ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪118 ..........................................................................................‬‬
‫د اووم ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪119 ........................................................................................ ３‬‬
‫اﺗﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ او اﻳﺘﺮوﻧﻪ ‪121 ............................................................................................‬‬
‫‪ ١-٨‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ )‪122 ................................................................................(Alcohols‬‬
‫‪ ٢-٨‬اﻳﺘﺮوﻧﻪ ) ‪137 ....................................................................................( Ethers‬‬
‫د اﺗﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪141 ...........................................................................................‬‬
‫د اﺗﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪142 ..........................................................................................３‬‬
‫ﻧﻬﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ او ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ‪146 .......................................................................................‬‬
‫‪ : ٩‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ او ﮐﻴﺘﻮن ) د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ( ‪147 .......................................................‬‬
‫‪ :١-٩‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ ‪147 .............................................................................................‬‬
‫‪ : ٢-٩‬ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ‪159 ............................................................................... ((Ketones‬‬
‫د ﻧﻬﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‪164 ...........................................................................................‬‬
‫د ﻧﻬﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪165 ........................................................................................ ３‬‬
‫ﺯ‬
‫ﻣﺦ‬ ‫ﻟ‪７‬ﻟﻴﮏ‬ ‫ﺳﺮﻟﻴﻚ‬
‫ﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ) ﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ( ‪167 ......................................................................‬‬
‫‪ : ١-١٠‬ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ‪168 ......................................................................................‬‬
‫‪＄ : ٢-١٠‬ﻨ‪ ３‬ﻣﻬﻢ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ‪176 ...................................................................‬‬
‫د ﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪182 ..........................................................................................‬‬
‫دﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪183 ........................................................................................ ３‬‬
‫ﻳﻮﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ )‪185 .......................................................................................... (Amines‬‬
‫‪ : ١-١١‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ او ！ﻮﻟ‪186 ........................................................................ ３／‬‬
‫‪ : ٢-١١‬اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ )‪197 .............................................................................. (Amides‬‬
‫د ﻳﻮوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪199 .......................................................................................‬‬
‫د ﻳﻮوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮﺷﺘﻨ‪199 .................................................................................... ３‬‬
‫دووﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ‪201 ...........................................................................................‬‬
‫‪ : ١-١٢‬د ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ډ ﻟﺒﻨﺪي ‪202 ......................................................................‬‬
‫‪ -١‬ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ‪205 ..........................................................................................‬‬
‫‪ : ٢‬ډای ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ‪212 ..........................................................................................‬‬
‫‪ :٢-١٢‬ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ ‪220 .............................................................................................‬‬
‫‪ : ٣-١٢‬اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ )‪220 .............................................................. (Amino acides‬‬
‫‪ : ٤-١٢‬ډای اﮐﺴﻲ راﻳﺒﻮز ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﻳﻴﮏ )‪ (D.N.A‬او راﻳﺒﻮز ﮐﻠﻮﻳﻴﮏ اﺳﻴﺪ )‪228 ................... (R.N.A‬‬
‫دوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪231 ..........................................................................................‬‬
‫د دووﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪231 .................................................................................... ３‬‬
‫د ﻳﺎرﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ‪233 ........................................................................................‬‬
‫‪ ١-١٣‬ﺟﻤﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ‪234 ...................................................................................‬‬
‫‪ : ٢-١٣‬ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮي ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ )‪240 .................................. (Condensation Polymers‬‬
‫‪ : ٣-١٣‬ﺳﺎﻳﻨﺲ ﺗﮑﻨﺎﻟﻮژي او ！ﻮﻟﻨﻪ ‪242 ..........................................................................‬‬
‫‪ : ٤-١٣‬د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻫﺴﺘﻮ ‪－‬ﻨ‪ ３‬د ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ﮐﮑ‪７‬ﺗﻴﺎ ‪243 .................................‬‬
‫دﻳﺎرﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ‪247 ........................................................................................‬‬
‫د دﻳﺎرﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪247 .................................................................................... ３‬‬
‫اﺧ‪％‬ﻠﻴﮑﻮﻧﻪ‪248 ...................................................................................................................................‬‬
‫ﺡ‬
 ‫ﺳﺮﻳﺰﻩ‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ ‪＄‬ﺎﻧﺘﻪ ﺧﭙﻞ ﺧﻮاص ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ راوړي دي‪.‬‬
‫دﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ دي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮې ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ې ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﺗﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎ ﮐ‪ ３‬اﺧﺘﺼﺎص ورﮐ‪７‬ی ﺷﻮی‬
‫دی‪ ،‬او ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت ده ‪ .‬ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ د ﮐﻴﻤﻴﺎ ﻳﻮه ﺑﺮﺧﻪ ده ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻮﻧﻮﻧﻮ او‬
‫دﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ ﺑﺤﺚ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ او دﻫﻐﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﭘﻪ ﻧﻨﻨﻲ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬اﺳﺎﺳﻲ رول ﻟﺮي‪ .‬درﻣﻠﻮﻧﻪ‪،‬رﻧ‪／‬ﻮﻧﻪ او اوﺳﻨﻲ ﻧﻮر ﻋﺼﺮي‬
‫ﺳﺎﻣﺎن آﻻت ﻟﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫د دوﻟﺴﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ﮐﻴﻤﻴﺎ دﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ ﻳﻮه ﺑﺮﺧﻪ ده او ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺗﺮ ﻣﻄﺎ ﻟﻌ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻲ ﭼﯽ ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻦ او‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ＇ﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮي وي ﻳﻌﻨﻰ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ او د ﻫﻐﻮ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي‪.‬‬
‫د دوﻟﺴﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ﮐﻴﻤﻴﺎ ‪＇ 13‬ﭙﺮﮐﻲ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇ﭙﺮﮐﻰ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اړﻳﮑﻮ‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻞ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻮي ‪.‬‬
‫دوﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ او ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وړاﻧﺪې ﮐﻮي‪.‬‬
‫درﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪی ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ دی ‪.‬‬
‫＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻰ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮاﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﭘﻨ‪％‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ اﻟﮑﻴﻦ او اﻟﮑﺎﻳﻦ ‪ ،‬ﺷﭙ‪８‬م ＇ﭙﺮﮐﻰ اورﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‪ ،‬اووم ＇ﭙﺮﮐﻰ اﻟﮑﺎل ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ‪ ،‬اﺗﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ او اﻳﺘﺮوﻧﻪ ‪ ،‬ﻧﻬﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ او ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪی ﮐﻮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ډول ﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ ﻋﻀﻮی ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ‪ ،‬ﻳﻮوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ‪ ،‬دوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ او‬
‫دﻳﺎرﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐﻮي‪.‬‬
‫د ﻫﺮ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻣﻄﻠﺒﻮﻧﻪ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺧﻮا وې ﻟﺮي او د ﻫﺮ ＇ﭙﺮﮐﻰ د ﺗﺪرﻳﺲ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻮﺧ‪ ３‬دادې ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دی ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﮐ‪ ３‬د زده ﮐﻮوﻧﮑﻮ د زده ﮐ‪７‬ې ﮐﭽﻪ ﻟﻮړه ﺷﻲ او د ﺧﭙﻞ ژوﻧﺪاﻧﻪ ﭘﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﺑﺮﺧﻮﮐ‪ ３‬د زده ﮐ‪７‬ې ﻟﻪ ﻣﻄﻠﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫‪＂－‬ﻪ واﺧﻠﻲ او ﻫﻢ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺘﻲ ﻣﺴﺎﻳﻠﻮ ﮐ‪ ３‬ﻻﺳﺮﺳﯽ وﻟﺮي‪.‬‬
‫د ﻫﺮ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﭘﻴﻞ ﮐ‪ ３‬دزده ﮐ‪７‬ې ﻣﻮﺧ‪ ３‬د ﭘﻮ＊ﺘﻨﻮ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻃﺮﺣﻪ ﺷﻮې دي او د ﻫﺮ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﭘﺎی ﮐ‪ ３‬د ＇ﭙﺮﮐﻲ‬
‫ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮی دى ﭼ‪ ３‬زده ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﻟﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻮ او د زده ﮐ‪７‬ې ﻟﻪ ﻣﻴﺘﻮد ＇ﺨﻪ ＊ﻪ ‪＂－‬ﻪ واﺧﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﻤﺪي ډول دﻫﺮ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻪ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ وروﺳﺘﻪ ﺗﻤﺮﻳﻦ او ﻧﻪ ﺣﻞ ﺷﻮې ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪ ３‬ﻃﺮح ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬زده ﮐﻮوﻧﮑﻲ‬
‫ﻳﯽ ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﺣﻞ ﮐ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬د اړوﻧﺪ ＇ﭙﺮﮐﻲ د ﻣﻄﺎ ﻟﺒﻮ ﭘﻪ زده ﮐ‪７‬ه ﮐ‪ ３‬ورﺳﺮه ﻣﺮﺳﺘﻪ وﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫ﻫﺮ ＇ﭙﺮﮐﻰ ﭘﻪ ﺳﺎده او ﻋﺎم ﻓﻬﻤﻪ ﮐﻠﻤﻮﺳﺮه ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮی دی‪.‬‬
‫د ＇ﭙﺮﮐﻮ دﻣﺘﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﻋﻤﻠﻲ او ﻧﻈﺮﻳ‪ ３‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ ﻫﻢ راﻏﻠﻲ دي ﭼ‪ ３‬زده ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ د ＊ﻮوﻧﮑﻲ‬
‫ﭘﻪ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﭘﻪ ډﻟﻪ ﻳﺰ او ﻳﻮﮐﺴﻴﺰ ډول ﺳﺮﺗﻪ ورﺳﻮي او دﻏﻪ ﻓﻌﺎﻟﺘﻮﻧﻪ ﻟﻪ زده ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﺳﺮه ﻻ زﻳﺎﺗﻪ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪1‬‬
 ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اړﻳﮑﻮ ﺟﻮړﻳﺪل‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ دوﻣﺮه زﻳﺎت دی ﭼ‪ ３‬د ﮐﻴﻤﻴﺎ د ﻋﻠﻢ ﻳﻮه ﻣﻬﻤﻪ ﺑﺮﺧﻪ د دې ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﺗﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ې‬
‫ﺷﻮې ده او ﻫﻐﻪ ﻋﻠﻢ ﭼ‪ ３‬ﮐﻮﻻی ﺷﻮ د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ او د ﻫﻐﻮی ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺗﺮ‬
‫＇ﻴ‪７‬ﻧﯽ ﻻﻧﺪې وﻧﻴﺴﻮ ‪،‬د ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ د ﭘﻴﮋﻧﺪﻧ‪ ３‬او اﻫﻤﻴﺖ ‪ ،‬دې رﻗﻤﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﭘﺎم و ﮐ‪７‬ئ ‪ :‬ﻳﻮ ﮐﺎل ﭘﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺧﺮ＇ﻮﻧﻮ ﻋﺎﻳﺪ ﭘﻪ ‪ 1995‬ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬ﻳﻮﺳﻠﻮ ﭘﻨ‪％‬ﻪ اﺗﻴﺎ ﻣﻴﻠﻴﺎرده )‪ (185000000000‬ﻓﺮاﻧﮑﻮ ﺗﻪ‬
‫رﺳﻴﺪﻟﻰ دی ؛ ﭘﻪ داﺳﯽ ﺣﺎل ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د دوره ﻳﻲ ﺟﺪول د ！ﻮﻟﻮ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ) ﻣﻌﺪﻧﻲ( ﮐﻠﻨ‪９‬‬
‫ﺧﺮ＇ﻮﻧﻪ ﻳﻮازې دوه ﭘﻨ‪％‬ﻮس ‪ 52‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ه ﻓﺮاﻧﮑﻪ ده ‪ .‬ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻪ‬
‫او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻟﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي اﻫﻤﻴﺖ ＇ﺨﻪ ﺑﺮﺧﻤﻨﻪ ده ‪ .‬دﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ دﭘﻴﮋﻧﺪﻧ‪ ３‬ﻟﭙﺎره داړﻳﮑﻮ ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻪ‬
‫ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ رول ﻟﺮي ؛ ﻧﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻮه ﺷﻮ ﭼ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ＇ﻪ ده ؟ د اړﻳﮑﻮ د ﺟﻮړﻳﺪ و ﻻﻣﻞ ＇ﻪ دی ؟ د اړﻳﮑﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ﮐﻮم‬
‫دي ؟ د دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﭘﻪ ﻋﻀﻮى ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪٢‬‬
 ‫‪ : 1-1‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ او د ﻫﻐﻪ اﻧﺮژﻳﮑﻲ ﺳﻮﻳ‪３‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ د ‪ 1S 2 2S 2 2P 2‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻰ دی ‪،‬د ﻫﻐﻪ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ډﻳﺮ او داﻫﻤﻴﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ‬
‫دی ﭼ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ ﻳﻮه ﻣﻬﻤﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﻳ‪ ３‬ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ې ده‪ .‬ﭘﻪ ‪ 1880‬ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬د ‪ 1200‬ﭘﻪ ﺷﻤﻴﺮ ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ او ﭘﻪ ‪ 1998‬ﮐﺎل ﻟﻪ ‪ 2 0‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ زﻳﺎت ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻮي دي ‪ .‬ﭘﻪ دي‬
‫ﻧﻮﻣﻮړو ﺷﻤﻴﺮ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ‪ C 4+‬د اﻳﻮن ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﺷﺘﻮن ﻧﻪ ﻟﺮي ؛ ﺧﻮ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول‬
‫ﮐﻮﻻی ﺷﻮ وو اﻳﻮ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ！ﻮﻟﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم د ﺗﺤﺮﻳﮏ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ دی او اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﻳ‪ 1S 2 2S1 2P 3 ３‬ﺩﻯ‪.‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮم د وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ د اﻧﺮژۍ د ﺳﻮﻳ‪ ３‬د ﻳﺎ‪－‬ﺮام ﭘﻪ )‪(1-1‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪＊ ３‬ﻮدل ﺷﻮي دی ‪:‬‬
‫‪ 1 - 1‬ﺷﮑﻞ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮم د اﻧﺮژﻳﮑ‪ ３‬ﺳﻮﻳﻮ دﻳﺎ‪－‬ﺮام‬
‫ﭘﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮﻻى ﺷﺊ ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم د ‪ C 4−‬ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ و‪－‬ﻮرئ ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ً :‬‬
‫‪+3‬‬
‫‪ Be2C ، A l4C3− 4‬ﺍﻭ ﻧﻮﺭ ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﮐﻮ وﻻﻧﺴﻲ اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ډﻳﺮ زﻳﺎت اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻪ او ﻳﺎ ﻟﻮﻳ‪ ３‬او ﮐﻮﭼﻨ‪９‬‬
‫ﮐ‪７‬ۍ ﻳ‪ ３‬ﺟﻮړې ﮐ‪７‬ې دي ‪،‬ﭘﻪ دې زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻮ او ﻳﺎ ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪ ، ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ﻳﺎ درې‬
‫‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ﺧﻮ دﻫﻐﻪ ‪ 1.5‬اړﻳﮑﻪ ﻫﻢ ﻟﻴﺪل ﺷﻮې ده ﭼ‪ ３‬دا اړﻳﮑﻪ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ﭘﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﮐ‪ ３‬د‬
‫‪E‬‬ ‫رﻳﺰوﻧﺎﻧﺲ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﺪل ﺷﻲ ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ – ﮐﺎرﺑﻦ د اړﻳﮑ‪ ３‬اﻧﺮژي ‪= 360 Kjoul mol‬‬
‫)‪(C−C‬‬
‫ﺩﻩ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﻳﺰوﺗﻮﺑﻮﻧﻮ ‪ 126C‬ﺍﻭ ‪ 136C‬ﻟﺮوﻧﮑﻰ دی ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی د ﺧﭙﺮﻳﺪو ﺳﻠﻨﻪ ﭘﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮه ‪ 98.89%‬ﺍﻭ ‪ 0.11%‬ﺩﻩ؛ ﺧﻮﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ 146C ３‬ﻫﻢ ﺷﺘﻪ دی ﭼ‪ ３‬د اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﭘﻪ ﻟﻮړو ﻃﺒﻘﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ﻻﻧﺪې ﻫﺴﺘﻪ ﻳﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪14 N + 1 n→1 H +14 C :‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬
‫د ‪ 146C‬د ﻧﻴﻢ ﻋﻤﺮ اوږدواﻟﻰ ‪ 5568‬ﮐﺎﻟﻪ دی او د ‪ B‬ذرو د وﺗﻠﻮ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺗﺒﺪﻟﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪14 C→14 N‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−0 e‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬
‫د ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ 146C ３‬ﺍﻭ ‪ 126C‬د ﺗﻌﺎدل ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او د ﻫﻐﻮ د ﺗﻌﺎدل ﻧﺴﺒﺖ‬
‫او ﺛﺎﺑﺖ دى‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ژوﻧﺪ ي ﻣﻮﺟﻮدات ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻮی ﮐ‪ ３‬ﺣﻴﻮاﻧﺎت او ﻧﺒﺎﺗﺎت ﺷﺎﻣﻞ دي ‪،‬ﻟﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ‬
‫‪14 C‬‬
‫‪6 = 10−12‬‬
‫‪12 C‬‬
‫‪6‬‬
‫‪٣‬‬
‫ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﭘﺮې ﮐ‪７‬ي ‪ ،‬ﭘﻮرﺗﻨﻰ ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ‪６－‬وډ ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ ﺩ ﻫﻐﻪ د دې ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ ＇ﺨﻪ د ﻟﺮ‪－‬ﻮ د ﺷﻴﺎﻧﻮ ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ‬
‫ﻳﺎ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﻧﻮ د ﺟﺴﺪوﻧﻮ د ﻧﻴﻢ ﻋﻤﺮ د اوږدواﻟﻲ د ！ﺎﮐﻠﻮ ﻟﭙﺎره ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧﻦ ＇ﺨﻪ ‪ 15‬ﺗﺮ‪ 30‬زره ﮐﺎﻟﻪ ﻣﺨﮑ‪ ３‬ﭘﻮرې ﻳ‪ ３‬ژوﻧﺪ‬
‫ﮐﺎوه ‪ ،‬د ‪ 10 %‬ﺳﻮچ ﺳﺮه ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ‪＂－‬ﻪ واﺧﺴﺘﻞ ﺷﻲ ‪.‬‬
‫‪: 2-1‬د ﮐﺎرﺑﻦ وﻻﻧﺲ او د اړﻳﮑﻮ ﺟﻮړﻳﺪل ‪:‬‬
‫ﭘﻪ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ دﻳﻮ‪＄‬ﺎی ﮐﻴﺪو ﻗﻮه او د اړﻳﮑﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ اﺗﻮم ﻳ‪ ３‬ﺟﻮړوﻟﯽ ﺷﻲ‪ ،‬د وﻻﻧﺲ‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ؛ ﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻦ وﻻﻧﺲ ﺑﻪ ＇ﻮ وي ؟ ﺗﺎﺳﯽ ﮐﻮﻻي ﺷﯽء ﭘﻪ ﺳﺎده ﺑ‪２‬ﻪ ﭘﻮرﺗﻨ‪ ９‬ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪ ３‬ﺗﻪ د ﻟﻴﻮﻳﺲ )‪(Lewis‬‬
‫د ﺳﻤﺒﻮﻟﻮﻧﻮ او ﺟﻮړ＊ﺘﻮﻧﻮ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ‪＄‬ﻮاب ورﮐ‪７‬ئ ؛ ﭘﻪ دې ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ！ﮑﻮ ＊ﻮدل ﺷﻮي دي ؛‬
‫ﺧﻮ دا ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻦ ＇ﻠﻮر وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻪ ﻟﺮي ؛ﻧﻮ د ﻫﻐﻪ د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﺳﻤﺒﻮل ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫)‪ (2-1‬ﺷﮑﻞ د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﺟﻮړ＊ﺖ او د ﮐﺎرﺑﻦ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﺩ ﺍﻛﺘﻴﺖ)‪ (octate‬ﺣﺎﻟﺖ د ﭘﻮره ﮐﻮﻟﻮ او وﻻﻧﺴﻲ ﻗﺸﺮ د اﺗﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم ﺑﺎﻳﺪ ﺧﭙﻞ ＇ﻠﻮر‬
‫وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ او د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺷﺮﻳﮏ ﮐ‪７‬ي ‪ ،‬ﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻦ وﻻﻧﺲ ＇ﻠﻮر دی ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻫﺮ اﺗﻮم ＇ﻠﻮر اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻳﺎ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ ‪ ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ‪ ،‬ﻫﻠﻮﺟﻦ او ﻧﻮرو ﺳﺮه ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫د ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د دوره ﻳﻲ ﺟﺪول ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻨﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ‪ ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او ﻫﻠﻮﺟﻦ وﻻﻧﺲ ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪..‬‬
‫ﻻﻧﺪﻧﯽ ﺟﺪول د ﮐﺎرﺑﻦ ‪＄‬ﺎی د ﻧﻮرو ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪＊ ３‬ﻴ‪: ３‬‬
‫)‪ (1 - 1‬ﺟﺪول د ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ دوره ﻳﻲ ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ‪＄‬ﺎی‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ ﮐﻮﻻی ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﻳﻮې ‪－‬ﻮﻧ‪ ، ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻮ ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬وي ‪ ،‬ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺗﻮ‪－‬ﻪ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ وﻻﻧﺴﻲ ﻗﺸﺮﮐ‪＇ ３‬ﻠﻮر وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﻟﺮي ؛ ﻧﻮ ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ د ﺧﭙﻞ اوﮐﺘﻴﺖ د ﭘﻮره‬
‫ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره ＇ﻠﻮرو ﻧﻮرو اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي ‪ ،‬د اﻳﺘﺎن ) ‪ (C2 H 6‬ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻫﺮ اﺗﻮم د ﮐﺎرﺑﻦ د ﺑﻞ ﻳﻮ اﺗﻮم‬
‫ﺳﺮه او د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د درې اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻳﻮ اﺗﻮم او د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﻳﻮاﺗﻮم ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ‬
‫ﺗ‪７‬ل ﺷﻮې ده ﭼ‪ ３‬ﻳﻮه ‪ ،‬ﻳﻮه ﺟﻮړه ﻣﺸﺘﺮک اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د ﻫﻐﻮی ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬ﻧﺠﻮم ﭘﻮﻫﺎن ﭘﻪ دې ﺑﺎور دي ﭼ‪ ３‬د‬
‫زﺣﻞ ﺳﻄﺤﻪ ﻣﺎﻳﻊ اﻳﺘﺎن ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ې ده ‪:‬‬
‫‪H‬‬
‫)‪ ( 3-1‬ﺷﮑﻞ د زﺣﻞ ﭘﻪ ﺳﻄﺤﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻣﺎﻳﻊ اﻳﺘﺎن ﺷﺘﻮن‬
‫ﺳﺮﺑﻴﺮه ﭘﺮدې ﮐﺎرﺑﻦ او ﻧﻮر ﻋﻨﺼﺮوﻧﻪ اود ﻫﻐﻮی ﻟﻪ ډﻟ‪ ３‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ او ﺳﻠﻔﺮ ﮐﻮﻻی ﺷﻲ د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه د‬
‫اﮐﺘﻴﺖ د ﻗﺎﻋﺪې ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﻟﻪ ﻳﻮې ﺟﻮړې اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ زﻳﺎت ‪ ،‬دوه ﺟﻮړې اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ) ＇ﻠﻮر اﻟﮑﺘﺮوﻧﻪ (‬
‫ﺳﺮه ﺷﺮﻳﮏ او دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړوي ؛ د اﻳﺘﻠﻴﻦ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬دوه اﺗﻮﻣﻪ ﮐﺎرﺑﻦ او ＇ﻠﻮر اﺗﻮﻣﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﻪ ﻟﺮ ي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ – ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ده ‪ ،‬ﻫﺎرﻣﻮن ډوﻟﻪ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ډﻳﺮو ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ې‬
‫ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ روﻣﻴﺎﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ دی ﭼ‪ ３‬د ﭘﺨﻴﺪﻟﻮ ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ازاد وي او د ﻧﻮرو روﻣﻴﺎﻧﻮ د ﭘﺨﻴﺪﻟﻮ ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ ؛ ﻧﻮ ﭘﺮدې‬
‫ﺑﻨﺴ＀ ﭘﻪ ﮐﺮه ﻧﻪ ﮐ‪ ３‬د روﻣﻴﺎﻧﻮ د ﭘﺨﻴﺪﻟﻮ ﻟﭙﺎره د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ＇ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫) ‪ ( 4 - 1‬ﺷﮑﻞ روﻣﻲ ﺑﺎدﻧﺠﺎن د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﺳﺮ ﭼﻴﻨﻪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ دوه اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﮐﻮﻻی ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ي او درې ﺟﻮړې اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه‬
‫ﺷﺮﻳﮏ ﮐ‪７‬ي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪،‬‬
‫د دې ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ دوه اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ او د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ دوه اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫د ﮐﺎن ﭘﻴﮋﻧﺪﻧ‪ ３‬ﭘﻪ ＇ﺮاﻏﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎر ﺑﺎﻳ‪ ６‬ﻟﻪ ﺗﻴ‪８‬ې ＇ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﻧﺪې‬
‫اوﺑﻪ ورزﻳﺎﺗﻮي د ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ د ډﺑﺮو د ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪٥‬‬
 ‫‪( 5 -1‬ﺷﮑﻞ د ﮐﺎﻧﻮد ﭘﻴﮋﻧﺪوﻧﮑﻮ اوﮐﺴﯽ اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ＇ﺮاﻏﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ د ‪－‬ﺎز ﮐﺎرول‪.‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻣﻬﻤﻮ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوو ＇ﺨﻪ ﻳﻮ د زﻧ‪％‬ﻴﺮاو ﺗ‪７‬ﻟﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ) ﮐ‪７‬ۍ ( ﺟﻮړول دی ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻮی ﮐ‪３‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ‪ -‬ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ‪ .‬ﻻﻧﺪې ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬زﻧ‪％‬ﻴﺮي او ﮐ‪７‬ﻳﻴﺰ ﮐﺎرﺑﻨﻲ‬
‫اﺳﮑﻠﻴ＀ ＊ﻴﻲ ‪:‬‬
‫د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ؛ﻟﮑﻪ‪ :‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او اﮐﺴﻴﺠﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﺮ ﺧﻼف ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ داړﻳﮑﻮ ﭘﺮﻟﻪ ﭘﺴﻲ واﻟ‪ ３‬د‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ – ﮐﺎرﺑﻦ د اړﻳﮑﻮ دﻗﻮت دﻟ‪８‬واﻟﻲ ﻻﻣﻞ ﻧﺸﻲ ﮐﻴﺪاى ‪.‬‬
‫ﭘﻪ زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻮ او ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﮐﻮﻻی ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ اود ﻧﻮرو ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه دوه‬
‫‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړې ﮐ‪７‬ي ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳﮑﻮ د ﺟﻮړﻳﺪو ﺑﻴﻼﺑﻴﻠ‪ ３‬ﻃﺮﻳﻘ‪ ３‬د ﻫﻐﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ او ډﻟﻮد زﻳﺎت واﻟﻲ اوﺷﺘﻮن ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻴﺪﻟﯽ دی‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﻝ ‪:‬د ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ )‪ (CH 2O‬د ﻣﺮﮐﺐ د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﺟﻮړ＊ﺖ وﻟﻴﮑﺊ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ ‪ :‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﺳﺮﮐ‪ ３‬د وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ ﺷﻤﻴﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐ‪７‬ئ ‪.‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﺮ اﺗﻮم ﻳﻮ وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮون ﻟﺮي ‪ ،‬ﻧﻮ د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ دوه اﺗﻮﻣﻮ ﮐ‪، ３‬دوه وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﺷﺘﻪ دی ؛ ﭘﻪ ﻫﻤﺪې‬
‫ﺗﻮ‪－‬ﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ ﻫﺮ اﺗﻮم ＇ﻠﻮر وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ او ﻳﻮ اﺗﻮم اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺷﭙ‪ ８‬وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪！ ３‬ﻮل‬
‫دوﻟﺲ ) ‪ (12‬وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﺷﺘﻪ دی ‪ ،‬د ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻣﺮﮐﺐ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﺟﻮړووﻧﮑﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ‬
‫‪٦‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ‪ ،‬د دې ﻣﺮﮐﺐ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺗﺸﮑﻴﻠﻮوﻧﮑﻲ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮه ﻧﮋدې ﮐﻴ‪ ８‬دي‪ ،‬دﻟﺘﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﭼ‪ ３‬ﻣﺮﮐﺰي‬
‫اﺗﻮم دی‪ ،‬ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪＄ ３‬ﺎی ﻟﺮى‪ ،‬ﭘﻪ دی ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د دﻏﻮ اﺗﻮﻣﻮ ﻧﻮ ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه د ﻧﮋدې ﮐﻴﺪو ﻻﻣﻞ‬
‫‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ او د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﻄﺒﻴﻖ ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬د ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮو اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ‪ 1 2‬ﻋﺪﺩﻩ ﺍﻭ ﺩ ﻭﻻﻧﺴﻲ ﺍﻟﻜﺘﺮﻭﻧﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻫﻢ ﺩﻭﻟﺲ ‪1 2‬‬
‫ﻋﺪﺩﻩ ﺩﻯ‪ .‬ﮐﺎرﺑﻦ دوه ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬او ﻳﻮه دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي او ﭘﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﮐ‪＇ ３‬ﻠﻮر ﮐﻮوﻻﻧ＀ اړﻳﮑ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﺟﻮړې‬
‫ﮐ‪７‬ي دي ‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اړﻳﮑ‪ ３‬د ﻳﻮ ﺧﻂ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ و＊ﻴﻮ؛ ﻧﻮﻻﻧﺪې ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ د ＇ﻠﻮرو ﺷﺮﻳﮑﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ＊ﻮدوﻧﮑ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ او اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﺗ‪７‬ل ﺷﻮې‬
‫ده ؛ ﻧﻮ ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ او ﮐﺘﻴﺖ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺮﺳﺮه ﺷﻮې ده ‪.‬‬
‫ﻣﺸﻖ او ﺗﻤﺮﻳﻦ وﮐ‪７‬ئ‬
‫د ﻻﻧﺪې ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﺟﻮړ＊ﺖ رﺳﻢ ﮐ‪７‬یء ‪:‬‬
‫) ‪( NH 3‬‬ ‫اﻟﻒ – ﮐﺎرﺑﻦ ډاي اﮐﺴﺎﻳﺪ ) ‪ ، (CO2‬ب – ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﺘﺮا ﮐﻠﻮراﻳﺪ ) ‪ (CCl 4‬ج ‪-‬اﻣﻮﻧﻴﺎ‬
‫‪:٣-١‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪاﻳﺰﺷﻦ ) ‪( Hybridization‬‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﮐﺮ＊ﻮﮐ‪ ３‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮل ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪ ، ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړوﻻی ﺷﻲ؛‬
‫ﻧﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻮه ﺷﯽء ﭼ‪＇ ３‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ دا اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ؟ د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﮐﻮم ډوﻟﻮﻧﻪ د ﻫﻐﻮی ﭘﻪ ﺟﻮړﻳﺪوﮐ‪ ３‬وﻧ‪６‬ه اﺧﻠﻲ؟ د دې‬
‫ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﭘﻮ＊ﺘﻨﻮد‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮو ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ژﺑﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ )‪ ( Hybrid‬ﮐﻠﻤﻪ دوﻳﻨ‪ ３‬د اﺧﺘﻼط ﭘﻪ ﻣﻌﻨﺎ ده ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ﻧﺴﻞ ﭼ‪ ３‬د دوو ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﻧﺴﻠﻮﻧﻮ‬
‫＇ﺨﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻮي دی ‪،‬د اﻣﺘﺰاج ﻳﺎ ‪６－‬وډ ﮐﻴﺪو ﻣﻔﻬﻮم رﺳﻮي ‪ ،‬ﭘﻪ دې ‪＄‬ﺎی ﮐ‪ ３‬د دوو ﻳﺎ ＇ﻮ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ‬
‫د اﺧﺘﻼط ＇ﺨﻪ ﻣﻨﻈﻮر دا دی ﭼ‪ ３‬دوه ﻳﺎ ＇ﻮ ﻧﻮي ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ راوړي ‪.‬‬
‫د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﮐﻮﻻى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ d , p , s‬ﺍﻭ ‪ f‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن‬
‫وﻟﺮي؛ ﻧﻮ ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪！ ３‬ﻮل ﻧﻮﻣﻮړي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﺷﺎن ارز＊ﺖ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬او د ﻫﻐﻮی اړﻳﮑ‪ ３‬ﻫﻢ دﻳﻮ ﺷﺎن ارز＊ﺖ‬
‫＇ﺨﻪ ﺑﺮﺧﻤﻨ‪ ３‬ﻧﻪ دي ؛ ﻻﮐﻦ ＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ ﭘﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﻮﻟﻲ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی ﻣﺮﮐﺰي اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ وﻻﻧﺴﻲ‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ )‪ ( ..... d ، p ، s‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او داړﻳﮑﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﻳﻮ ډول ارز＊ﺖ ﻟﺮي‪ ،‬دا ﻣﻄﻠﺐ د ﻋﻠﻤﺎو ﻫﺮ ﻳﻮ‪Cleyster‬‬
‫ﺍﻭ ‪ Pamling‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ رو＊ﺎﻧﻪ ﺷﻮى دی‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړو ﻋﻠﻤﺎو وړاﻧﺪوﻳﻨﻪ ﮐ‪７‬ې ده ‪ :‬ﻫﻐﻪ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د اﻧﺮژۍ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ډﻳﺮ‬
‫‪٧‬‬
‫اﺧﺘﻼف وﻧﻪ ﻟﺮي او ﭘﻪ ﻋﻴﻦ ا‪請‬ﻠﯽ ﻗﺸﺮ ﮐ‪ ３‬د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ وروﺳﺘﻨﻴﻮ ﻗﺸﺮوﻧﻮ ﮐ‪＄ ３‬ﺎی ﻟﺮي ‪ ،‬ﻫﻐﻮی د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﺷﻤﻴﺮو ﺳﺮه ﺳﻢ‬
‫ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎی ‪ Hybridization‬ﮐﻴ‪８‬ي او دﺧﭙﻠﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﺷﻤﻴﺮو ﭘﻪ اﻧﺪازه ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪوي‬
‫ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻳﻮﺷﺎن اﻧﺮژﻳﮑﻲ ﺳﻄﺤﻪ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او دﻋﻴﻦ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬دا اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ د اړﻳﮑ‪ ３‬د‬
‫ﺟﻮړﻳﺪو ﭘﻪ ﻟﻮر ﮐﺶ او د ﻫﻐﻮی ﻧﻨﻮﺗﻞ اﻋﻈﻤﻲ وي ‪،‬د اړﻳﮑﻮ د ﺟﻮړﻳﺪو زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪﻳ‪８‬ي ‪.‬د اﺗﻮﻣﻲ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ‬
‫ﮐﻴﺪو ﭘﻪ ﭘﻴﻞ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮه اﻧﺪازه اﻧﺮژي ﭘﻪ ﻣﺼﺮف رﺳﻴﺪﻟ‪ ３‬ده ‪ ،‬ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ داﺳ‪ ３‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﺑﯽ ﺛﺒﺎﺗﻪ ﭘﻪ ﻧﻈﺮ را‪＄‬ﻲ ؛ ﺧﻮ د اړﻳﮑ‪３‬‬
‫د ﺟﻮړﻳﺪو ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐ‪ ３‬دا اﻧﺮژي ﻟﻪ ﻻﺳﻪ ورﮐﻮي او اړوﻧﺪه ﺛﺒﺎت ﺣﺎ‪請‬ﻠﻮي ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم ﻳﻮازې دوه ﻃﺎﻗﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ وﻻﻧﺴﻲ ﻗﺸﺮ ﮐ‪ ３‬ﻟﺮي ؛ ﺧﻮ ＇ﻠﻮر اړﻳﮑ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‬
‫ﺳﺮه ﺗ‪７‬ﻟﯽ ﺷﻲ ؛ ﭘﻪ دې ﻣﻌﻨﺎ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم ﺧﭙﻞ ＇ﻠﻮر ﻧﻴﻢ ډک ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ د اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړﻳﺪوﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‬
‫د اﺗﻮم ﺳﺮه ﭘﻪ ﮐﺎر وي ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ＇ﻠﻮرو اړﻳﮑﻮ د ﺟﻮړﻳﺪو د رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره د اړﻳﮑﻮ د ﺟﻮړﻳﺪو ﺗﻴﻮري ＊ﮑﺎره ﮐﻮي ﭼ‪３‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ ＇ﻠﻮر وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ) ‪ ( 2s,2p‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ ،‬ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮه ﻣﺨﻠﻮط ﺷﻮي اود＇ﻠﻮرو‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د ﺟﻮړﻳﺪو ﻻﻣﻞ ﺷﻮي ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ﻋﻴﻦ ﺷﮑﻞ او اﻧﺮژي ﻟﺮوﻧﮑﻲ دی‪.‬‬
‫‪ sp 3‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ‪ :‬دﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬دا ډول ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﻟﺮي او داﺳ‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ‬
‫را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬د ‪ s‬ﻳﻮ اورﺑﻴﺘﺎل او د ‪p‬ﺩﺭې اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ د اﻧﺮژي د ﺟﺬب ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻣﺨﻠﻮﻃﻴ‪８‬ي او د ‪＇ sp 3‬ﻠﻮر‬
‫ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي ﭼ‪＇ ３‬ﻠﻮر وﺟﻬﻲ راﺳﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﻣﺨﺎﻣﺦ دي او د ﻫﻐﻮی ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ‪ 109.5o‬درﺟ‪ ３‬ده ‪،‬‬
‫دا ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ CCl4 ، CH‬او ﭘﻪ ﻧﻮرو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﺪل ﺷﻲ ‪،‬ﭘﻪ ‪ sp 3‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﮐ‪３‬‬
‫‪4‬‬
‫د ‪ S‬ﺑﺮﺧﻪ ‪ 1‬ﺍﻭ ﺩ‪ p‬ﺑﺮﺧﻪ ‪ 3‬ﺩﻩ ﻟﻜﻪ ‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫＇ﻠﻮرﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪاورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ‬
‫＇ﻠ‬
‫ﻣﺼﺮف‬
‫ف ＊ﻮدﻧﻪ‬‫دﻟﻮﻳﻮ ！ﻮ！ﻮ دﻳﻮ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻣﺼﺮ‬
‫)‪ ( 6 - 1‬ﺷﻜﻞ ‪ Sp 3‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ‬
‫د ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ډوﻟﻮﻧﻮد ډﻳﺮو ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﻟﭙﺎره ‪ ،‬د ‪ CH 4‬ﺟﻮړ＊ﺖ ﭘﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺳﺮه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮو ‪ .‬ﭘﻪ ﻣﻴﺘﺎن‬
‫ﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړﻳﺪل د ‪ C − H‬د ＇ﻠﻮرو ﻳﻮﺷﺎن اړﻳﮑﻮ دﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ راﺗﻠﻠﻮ او د ﺗﺘﺮا ﻫﻴﺪرال )‪ (tetrahedral‬دﺟﻮړﻳﺪﻟﻮ‬
‫ﻻﻣﻞ د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ اﺗﻮم ﮐ‪ ３‬د وﻻﻧﺴﻲ ﻗﺸﺮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ ،‬ﺗﺘﺮا ﻫﺎﻳﺪرال او وﻻﻧﺴﻲ زاوﻳ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻞ ﮐ‪＊ ３‬ﻮدل ﺷﻮي دي ‪:‬‬
‫‪٨‬‬
 ‫زاوﻳﻪ‬ ‫داړﻳﮑﻰ اوږد واﻟﻲ‬
‫)‪ ( 7 - 1‬ﺷﻜﻞ ﺩ ﻛﺎﺭﺑﻦ ﺩ ﺍﺗﻮﻡ ‪ S P 3‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺍﻭ ﺩ ﻣﻴﺘﺎﻥ ﺩ ﻣﺎﻟﻴﻜﻮﻝ ﺟﻮړﻳﺪل‪.‬‬
‫ﺗﺎﺳﻮ ﻣﺨﮑ‪ ３‬د ﻫﻴﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎل ﺷﮑﻞ ﻟﻴﺪﻟﯽ دى او د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮم د ﻫﺴﺘ‪ ３‬دﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ﭘﻪ ﻓﻀﺎ ﮐ‪ ３‬ﻣﻮ ﺩ ‪ S P 3‬د＇ﻠﻮرو‬
‫اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د ‪＄‬ﺎی ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐ‪７‬ي دی او و ﻣﻮﻟﻴﺪل ﭼ‪＇ ３‬ﻠﻮر ﻫﻴﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ د ﺗﺘﺮا ﻫﺎﻳﺪرال ＇ﻠﻮر ﮐﻨﺠﻮﻧﻪ‬
‫ﭼ‪ ３‬د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د ﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ‪ 109.4o‬ده ‪＄ ،‬ﺎي ﻟﺮي ‪.‬د ‪ sp 3‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د اﻋﻈﻤﻲ ﺟﻼ ﮐﻴﺪﻟﻮ ﻻﻣﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي او دا اړﻳﮑ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ اﻋﻈﻤﻲ ﻓﺎ‪請‬ﻠﻪ ﻟﺮي ‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د＇ﻠﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻣﻮﻧﻮ د ‪ 1s‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د‬
‫＇ﻠﻮرو ‪ sp 3‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﻧﻴﻎ ﭘﺮﻧﻴﻎ ﻧﻨﻮ‪＄‬ﻲ ‪ ،‬د ﺗﺘﺮا ﻫﺎﻳﺪرال ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ‪＇ C − H‬ﻠﻮرو ﻣﻌﺎدﻟﻮ اړﻳﮑﻮ )ﺷﻜﻞ‪- 1‬‬
‫‪ (7‬ﺳﺮه ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ‪ CH 4‬دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺟﻮړ＊ﺖ ﺳﺮه ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮي دي ‪ ،‬ﺳﻤﻮن ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪ 7 - 1‬ﺷﻜﻞ ﺩ ‪ sp 3‬د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د ﻧﻴﻎ ﭘﺮﻧﻴﻎ ﻧﻨﻮﺗﻞ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ‪ 1s‬د ＇ﻠﻮرو اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه او د ‪CH 4‬‬
‫ﺗﺘﺮﺍ ﻫﺎﻳﺪرال ﺷﮑﻞ ＊ﻴﻲ او د ‪ sp 3‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﮐﺎروﻧﻪ د ﻧﻮرو ﻋﻀﻮي او ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻟﭙﺎره؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬ﭘﻪ‬
‫‪ NH 3‬ﻭ ‪ H 2O‬او ﻧﻮرو ﮐ‪ ３‬رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻮی‪.‬‬
‫ﺩ ﺍﻳﺘﺎﻥ ‪ C2 H 6‬ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ sp 3 ３‬د ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﻴﺰﻳﺸﻦ د رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﻻﻧﺪې ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮو ‪:‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ‪:‬‬
‫ﭘﻪ اﻳﺘﺎن ﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړﻳﺪل‬
‫ﻣﻮاد او د اړﺗﻴﺎ وړ ﺳﺎﻣﺎن ‪ :‬ﻳﻮﺳﻴ＀ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻣﻮدﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺎﺳﯽ ﭘﻪ دې ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﮐ‪ ３‬د اﻳﺘﺎن د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ) ‪ ( C 2 H 6‬د ﻟﻴﻮﻳﺲ‬
‫ﺟﻮړ＊ﺖ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬و‪－‬ﻮرئ او ﻻﻧﺪې ﭘﻮ＊ﺘﻨﻮ ﺗﻪ ‪＄‬ﻮاب‬
‫)‪ ( 8 - 1‬ﺷﮑﻞ د اﻳﺘﺎن د ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮو اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﺪاﺧﻞ‪.‬‬ ‫وړﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫‪ - 1‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻫﺮ اﺗﻮم ﺷﺎوﺧﻮا ﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ ﺷﻤﻴﺮ ＇ﻮ دی؟‬
‫‪ - 2‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻫﺮ اﺗﻮم ﻫﻴﺒﺮﻳﺪاﻳﺰﻳﺸﻦ ＇ﻪ ډول دی ؟‬
‫‪٩‬‬
 ‫‪ - 3‬د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ درې اړﺧﻴﺰ ﺗﺮﺗﻴﺖ د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻫﺮ اﺗﻮم ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ＇ﻪ ډول دی؟‬
‫‪ - 4‬د اﻳﺘﺎن ﻳﻮ درې ﻟﻮري ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﻮدل ﺟﻮړﮐ‪７‬ئ ؟‬
‫‪ - 5‬دوه اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﺗﻤﺎس ﭘﻪ اﺛﺮ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺘﺎن ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ – ﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ راﻏﻠ‪３‬‬
‫ده ‪＇ ،‬ﻪ ﻧﻮﻣﻴ‪８‬ي ؟‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ ﻫﺮ اﺗﻮم ＇ﻠﻮر اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﻳ‪ ３‬ﺗ‪７‬ﻟﯽ دی او د ﺗﻴﺘﺮا ﻫﺎﻳﺪرال ﺷﮑﻞ ﻳ‪ ３‬ﺟﻮړ‬
‫ﮐ‪７‬ی دی‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻫﺮ اﺗﻮم د ＇ﻠﻮرو اړﻳﮑﻮ د ﺟﻮړﻳﺪو ﻟﭙﺎره‪ ،‬د ‪＇ sp 3‬ﻠﻮر ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﮐﺎر وﻟﻲ دي او د‬
‫ﻫﻐﻮی د ﻧﻴﻐﻮ ﻧﻨﻮﺗﻠﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه د ﺳ‪／‬ﻤﺎ )‪ (S ) (Sigma‬اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ د ﻫﺮ اﺗﻮم ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا د ﺗﺘﺮا ﻫﺎﻳﺪرال ﭘﻪ ﺷﮑﻞ د اړﻳﮑﻮ د ﺟﻮړﻳﺪو ﻻﻣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﭘﻪ دې ﻫﮑﻠﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨﻪ ﭘﻴﺪا‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬اﻳﺎ د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم د ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﺑﻞ ډول ﻫﻢ د اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړﻳﺪو ﮐ‪ ３‬ﮐﺎروﻟﯽ ﺷﻲ ؟ دا ﭘﻮ＊ﺘﻨﻪ ﻻﻧﺪې‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻮي ‪:‬‬
‫ﺩ ‪ S P 2‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﻳﺰﻳﺸﻦ ‪ :‬ﭘﻪدې ډول ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﮐ‪ ３‬د ‪ s‬ﻳﻮاورﺑﻴﺘﺎل او د ‪ p‬دوه اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮه ﺍﻣﺘﺰﺍﺝ او‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ‪ sp 2‬درې ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي‪ ،‬دا اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻳﻮه ﺳﻄﺤﻪ ﮐ‪ ３‬وي ﭼ‪ ３‬د ‪s‬ﺑﺮﺧﻪ ﭘﻪ ‪ sp 2‬ﻫﺮ‬
‫‪2‬‬
‫اورﺑﻴﺘﺎل ﮐ‪ 1 ３‬ﺍﻭﺩ‪ p‬ﺑﺮﺧﻪ ده ‪ ،‬د دې اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬وﻻﻧﺴﻲ زواﻳﻪ ‪ 120o‬درﺟ‪ ３‬ده‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪ (9 – 1‬ﺷﻜﻞ ﺩ ‪ sp 2‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ‬
‫‪BF3‬‬ ‫د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ) ３‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ ﻓﺎﻣﻴﻞ ﮐ‪ ( ３‬ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ‪ S P 2‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﻟﺮي‪ .‬د‬
‫ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﺑﻮرون ‪ S P 2‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﻟﺮې ‪:‬‬
‫)‪ (10 - 1‬ﺷﮑﻞ ﭘﻪ ‪ BF3‬اﺗﻮم ﮐ‪ S P 2 ３‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻢ ډک ﺷﻮي اوﻳﺎ ﺑﺸﭙ‪ ７‬ډک ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻪ اﺧﻠﻲ او ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اورﺑﻴﺘﺎل ﺟﻮړوي ؛ د‬
‫ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﻳﻮازې د ‪ s‬او‪ p‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻪ اﺧﻠﻲ ؛ ﺑﻠﮑﻰ د ‪ d‬او‪ f‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻪ ﻟﺮى‪.‬د ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ‪ sp 2‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﭼ‪ ３‬د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬د ﺟﻮړﻳﺪو ﻻﻣﻞ ﮐﻴ‪８‬ى ‪،‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪＃‬‬
‫ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪١٠‬‬
‫ﺳﺎده ﻋﻀﻮي ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ده ‪ ،‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ ﻣﺮﮐﺐ دی ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻪ‬
‫ﻟﻴﻮﻳﺲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺑ‪２‬ﻪ دی ‪:‬‬
‫)‪ (11 - 1‬د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﺟﻮړ＊ﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑ‪＊ ３‬ﻴﻲ ﭼ‪ ３‬د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻣﺴﻄﺤﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮ ي او ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ ３‬داړﻳﮑﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ د ‪ 120o‬درﺟﻮ ﭘﻪ‬
‫ﺷﺎوﺧﻮاﮐ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬ده ‪.‬‬
‫د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪＇ ３‬ﻪ ډول ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﺷﺘﻪ دی ؟‬
‫داﻳﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻳﻮاﺗﻮم د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﺑﻞ اﺗﻮم ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړه ﮐ‪４７‬ﺪه ‪،‬‬
‫دﮐﺎرﺑﻦ د درې ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د اړﻳﮑﻮ د ﺟﻮړﻳﺪو ﻟﭙﺎره ‪ ،‬ددی ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻫﺮ اﺗﻮم د درې ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه‬
‫ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ) د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻳﻮ اﺗﻮم او د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮ ﺳﺮه ( ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬ﺿﺮورت دی ؛ ﻧﻮ ﻟﻪ‬
‫دې ﮐﺒﻠﻪ د ‪ sp 2‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ د ﺟﻮړﻳﺪو ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ ‪.‬‬
‫د ‪ sp 2‬ﺩ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺷﮑﻞ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮم ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐ‪＇ ３‬ﻪ ډول دی ؟ درې واړه ﻧﻮﻣﻮړي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻳﻮه‬
‫ﺳﻄﺤﻪ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او د ﻫﻐﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬زاو ﻳ‪ 120o ３‬درﺟ‪ ３‬دي ‪ ،‬ﻧﻮ د ‪ p‬اورﺑﻴﺘﺎل ﻧﻪ ﻫﻴﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎل‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻮدي ﺑ‪２‬ﻪ د دوی ﭘﻪ ﺳﻄﺤﻪ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ )‪ ( 12-1‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪＊ ３‬ﻮدل ﺷﻮي دي ‪:‬‬
‫)‪ (12 - 1‬ﺷﮑﻞ د ‪ sp 2‬درې ﻫﻴﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎل د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻣﺮﮐﺐ د اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړﻳﺪل‪.‬‬
‫د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ دﺟﻮړ ﻳﺪو ﻟﭙﺎره د ﮐﺎرﺑﻦ دوه ‪ sp 2‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻪ ﻫﺮﻳﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د دوه اﺗﻮﻣﻮ ﺳﺮه‬
‫اړﻳﮑ‪！ ３‬ﻴﻨ‪／‬ﻮي او د ‪ C − H‬دوه اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړوي‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ ﻫﺮ اﺗﻮم ﮐ‪ ３‬د ‪ sp 2‬ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮي ﻳﻮ ﻫﻴﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎل ﻳﻮ د‬
‫ﺑﻞ ﺳﺮه ﻧﻴﻎ ورﺗﮓ ﮐﻮي او د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬د ‪ S‬ﺍړﻳﮑ‪ ３‬د ﺟﻮړﻳﺪو ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ او ＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪３‬‬
‫ﺗﺎﺳ‪ ３‬ﻣﺨﮑ‪ ３‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ د اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړﻳﺪو ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﺪل‪ ،‬دوﻳﻤﻪ اړﻳﮑﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی‬
‫د‪ p‬ﻧﻪ ﻫﻴﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮو اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د＇ﻨ‪ ，‬ﭘﺮ＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮﺗﻨ‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ )‪(13 - 1‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪＊ ３‬ﻮدل‬
‫ﺷﻮي دي ‪.‬‬
‫)‪ :(13- 1‬ﺷﮑﻞ د اﻳﺘﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮ ﻧﻮ＇ﺨﻪ د ‪ ３＂－‬اﺧﻴﺴﺘﻨ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ ﺟﻮړﻳﺪل‪.‬‬
‫‪١١‬‬
‫ﺩ‪ p‬د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻧﻨﻮﺗﻨ‪＇ ３‬ﺨﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬د ﭘﺎی ) ‪ ( P‬د اړﻳﮑ‪３‬‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي د ﮐﺎرﺑﻦ د دووه اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ دوه ﻏﻴﺮ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮو ‪ p z‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻪ او ＊ﮑﺘﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻪ ﺑﺎﻧﺪې ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮه ﺷﺮﻳﮏ او د ‪ P‬ﺍړﻳﮑﻪ ﺟﻮړوي ﺗﻞ ﭘﻪ ﻳﻮه دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮه د ‪ σ‬ﺍو ﻳﻮه د ‪P‬‬
‫ﺍړﻳﮑﻪ ﺷﺎﻣﻠﻪ ده د ‪ P‬ﺍړﻳﮑﻪ د ‪ p z‬ﻏﻴﺮ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻧﻨﻮﺗﻨ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮې ده ‪(13 - 1) ،‬‬
‫ﺷﮑﻞ و ‪－‬ﻮري‪.‬‬
‫ﻓﮑﺮ وﮐ‪７‬ي‬
‫ﺳﺘﺎﺳﯽ ﻟﻪ ﻧﻈﺮ د ‪ σ‬اړﻳﮑﻪ ﻗﻮي او ﻣﺴﺘﺤﮑﻤﻪ ده اوﻳﺎ داﭼ‪ ３‬د ‪ P‬اړﻳﮑﻪ ﻗﻮي ده ؟ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻳ‪ ３‬ﮐ‪７‬یء ‪.‬‬
‫‪ sp‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ‪ :‬ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻴﻨﻴﻮ ﻟﻮﺳﺘﻨﻮﮐ‪ ３‬ﻣﻮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐ‪ ７‬ﭼ‪＇ ３‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﮐﻮﻻی ﺷﻮ ﭼ‪ ３‬د ‪ sp‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺰﻳﺸﻦ ﭘﻪ واﺳﻄ‪３‬‬
‫ﺳﺮه د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪－ ３‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬و ‪ ،‬اوس ﺑﻪ ﻳ‪ ３‬زده ﮐﻮو ﭼ‪＇ ３‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ د ‪ sp‬د‬
‫ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻠﻮ ﮐﻮﻻي ﺷﻮ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬درې ‪－‬ﻮﻧﯽ اړﻳﮑﻪ ＇ﺮ‪－‬ﻨﺪه‬
‫ﮐ‪７‬و ؛ ﭘﻪ دې ډول ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ د ‪ s‬اورﺑﻴﺘﺎل او ﻳﻮ د ‪ p‬اورﺑﻴﺘﺎل ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮه ‪６－‬وډ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ‪sp‬‬
‫ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ) ‪ ( sp − hybrid‬ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ وﻻﻧﺴﻲ زواﻳﻪ ﻳ‪ 180 o ３‬درﺟ‪ ３‬ده ‪ ،‬د ﻫﻐﻮی‬
‫ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ‪ Hg , Cd , Zn , Be‬ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ‪ sp‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﭘﻪ ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺪوﻧﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬وړاﻧﺪی‬
‫ﺷﻲ ‪.‬د ﺗﺠﺮﺑ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪＊ ３‬ﻴﻲ ﭼ‪ ３‬د ‪ Hg ، Cd , Zn, Be‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﭘﻪ ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺪوﻧﻮ ﮐ‪ sp ３‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ دی او‬
‫د ﻫﻐﻮی ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺧﻄﻲ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي ‪،‬ﭘﻪ ‪ SP‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﮐ‪ ３‬د ‪ s‬او ‪ p‬ﺑﺮﺧﻪ ﻫﺮﻳﻮ ‪ 1‬ده ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪ ( 14 - 1‬ﺷﻜﻞ ﺩ ‪ sp‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺩ ‪ sp‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮرﻳﺪل د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ) ‪ ( C2 H 2‬ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ډﻳﺮ ﺳﺎده ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺐ دی‪ ،‬د ﻫﻐﻪ د ﻟﻴﻮﻳﺲ د ﺟﻮړ＊ﺖ ﺳﺮه ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮو ‪:‬‬
‫)‪ (15 - 1‬ﺷﮑﻞ د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﻣﺮﮐﺐ د ﻫﻐﻪ د ﻟﻴﻮﻳﺲ د ﺟﻮړ＊ﺖ ﺳﺮه‪.‬‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬ﻣﻮوﻟﻴﺪل ‪،‬اﺳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻳﻮ ﺧﻄﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل دی ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ د اړﻳﮑﻮ زاوﻳﻪ د ‪ 180 o‬درﺟﻪ ده ‪.‬‬
‫ﮐﻮم ډول ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻣﺮﮐﺐ د ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ؟ د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻫﺮ‬
‫اﺗﻮم دوو ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړې ﮐ‪７‬ي ‪.‬‬
‫‪١٢‬‬
 ‫)‪ (16 - 1‬ﺷﮑﻞ ﭘﻪ اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮ ‪ sp‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ‬
‫‪sp‬‬ ‫ﭘﻪ ‪16 -1‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ اﺗﻮم ﮐ‪ ３‬د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ او د ‪ sp‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪاﻳﺰﻳﺸﻦ ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬دﻟﺘﻪ د‬
‫دوه اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﺧﻄﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي او ‪ 180 o‬درﺟﻪ زاوﻳﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ې ده ؛ ﭘﻪ داﺳ‪ ３‬ﺣﺎل ﮐ‪３‬‬
‫ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ دوه ‪ P‬ﻧﻪ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪاﻳﺰﻳﺸﻦ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻣﻮازې او د ﻫﻐﻪ ﺧﻂ د ﭘﺎﺳﻪ ﻋﻤﻮد وﻻړ‬
‫دی ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ‪ sp‬دوه اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮ ﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﺳﺮه ﻧ‪＋‬ﻠﻮﻟﻲ دي ‪ ،‬د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ د ﺟﻮړﻳﺪو ﻟﭙﺎره د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻫﺮ اﺗﻮم ﻳﻮ اورﺑﻴﺘﺎل‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﻫﺮاﺗﻮم د ‪ sp‬اورﺑﻴﺘﺎل د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﻫﺮاﺗﻮم د ‪ 1S‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮ ﺳﺮه ﻧﻴﻐﻪ ﻧﻨﻮﺗﻨﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ‪ C − H‬اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړوي ‪،‬د ‪ sp‬دوه ﭘﺎﺗ‪ ３‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻐﻪ ﻧﻨﻮﺗﻨﻪ‬
‫ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬د ‪ S‬اړﻳﮑﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﺟﻮړﻳ‪８‬ي او د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫﺮﻳﻮ دوه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ‬
‫ﭼ‪ ３‬د‪ p‬ﭘﻪ ﻏﻴﺮ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮو اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪＄ ３‬ﺎی ﻟﺮي‪ ،‬دا اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ＇ﻨ‪ ，‬ﭘﺮ＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮﺗﻨﻪ ﮐﻮي‬
‫؛ﻧﻮ د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬د ‪ P‬دوه اړﻳﮑ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻞ‬
‫ﮐ‪＊ ３‬ﻮدل ﺷﻮې دي‪:‬‬
‫)‪ (17-1‬ﺷﮑﻞ ﭘﻪ اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﮐ‪ ３‬د ‪ SP‬د ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮو اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻨﻪ‪.‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ او د ﻫﻐﻮی د رﺳﻤﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ‪ ،‬د اوﺑﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د اﮐﺴﻴﺠﻦ‬
‫ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ‪ ،‬د ‪ 1‬ﺍﻭ ‪ 4‬ﻧﻤﺒﺮ ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪاﻳﺰﻳﺸﻦ د ‪C H − C H = C = C H‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬و！ﺎﮐﺊ ‪.‬‬
‫‪١٣‬‬
 ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫‪
t‬ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ د ﮐﺎرﺑﻦ ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ دﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ او د ﻫﻐﻮ د ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ ﺑﺤﺚ ﮐﻮئ ‪.‬‬
‫‪
t‬ﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮم اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ‪ 1S 2 2S 2 2P 2‬دی ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم د ﻫ（ﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪1S 2 2 S 1 2 P 3 ３‬‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫‪
t‬د اﺗﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ)‪ (octate‬ﺣﺎﻟﺖ د ﭘﻮره ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم دﺧﭙﻞ وﻻﻧﺴﻲ ﻗﺸﺮ ＇ﻠﻮراﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د ﻧﻮرو‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﻤﻮل ‪６－‬وي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ وﻻﻧﺲ ＇ﻠﻮر دی‬
‫‪t‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﮐﻮﻻی ﺷﻲ ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ، ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړي ﮐ‪７‬ي ‪.‬‬
‫‪ Hybridization
t‬د دوو ﻳﺎ ＇ﻮ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ اﺗﻮﻣﻮ د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د ﮔ‪６‬وډ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دی ﭼ‪ ３‬دوه اوﻳﺎ ＇ﻮ ﻧﻮي‬
‫ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ راوړي ‪.‬‬
‫‪ sp 3 t‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ‪:‬دﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬دا ډول ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﻟﺮي او داﺳ‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ‬
‫را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬د ‪ s‬ﻳﻮ اورﺑﻴﺘﺎل او د ‪ p‬د درې اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د اﻧﺮژي د ﺟﺬب ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮه ﻣﺨﻠﻮﻃﻴ‪８‬ي او د‬
‫‪＇ sp 3‬ﻠﻮر ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫‪ sp 2 t‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ‪:‬ﭘﻪ دې ډول ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﮐ‪ ３‬د ‪ s‬ﻳﻮ اورﺑﻴﺘﺎل او د ‪ p‬دوه اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮه اﻣﺘﺰاج او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ‬
‫ﮐ‪ ３‬د ‪ sp 2‬درې ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫‪ sp t‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ‪ :‬ﭘﻪ دي ډول ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ د ‪ s‬اورﺑﻴﺘﺎل او ﻳﻮ د ‪ p‬اورﺑﻴﺘﺎل ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮه ‪６－‬وډ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪３‬‬
‫د ‪ sp‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ) ‪ ( sp − hybrid‬ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي‬
‫‪
t‬د ﺳ‪／‬ﻤﺎ اړﻳﮑﻪ ‪ :‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮي د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪％‬ﻲ ﭘﻮ＊） د ﻫﻐﻪ ﺧﻂ ﭘﻪ اوږدو )اﻣﺘﺪاد( ﭼ‪ ３‬د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫﺴﺘ‪３‬‬
‫ﺳﺮه ﻧ‪＋‬ﻠﻮي ‪ ،‬ﺗﺮﺳﺮه ﺷﻲ ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮﺗﻞ ﻟﻮړ وي ‪،‬اړﻳﮑﻪ ﮐﻠﮑﻪ ده ﭼ‪ ３‬د) ‪ ( S‬ﺳ‪／‬ﻤﺎ اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﻮم‬
‫ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪،‬‬
‫‪
t‬ﺩ ‪ π‬اړﻳﮑﻪ ‪ :‬ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ﻳﺎ درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬وې‪ ،‬دا ډول‬
‫اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮې ﺟﻮړې ＇ﺨﻪ د زﻳﺎﺗﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪:‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪３‬‬
‫د اﮐﺴﻴﺠﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮ‬
‫‪١٤‬‬
‫ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ده ‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اﺗﻮﻣﻲ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮﺗﻞ ＇ﻨ‪ ，‬ﭘﺮ＇ﻨ‪ ，‬و ي ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬د ‪ P‬د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬ﭘﻮ＊） ＇ﻨ‪ ，‬ﭘﺮ＇ﻨ‪ ，‬و ي او د ‪ X‬د ﻣﺤﻮر د ﭘﺎﺳﻪ ‪＄‬ﺎي وﻧﻴﺴﻲ ‪ ،‬دا ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ راﻏﻠ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ د‬
‫‪ P‬د اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد ﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪
t‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ د ﻳﻮې ﺳ‪／‬ﻤﺎ ) ‪ (S‬ﺍړﻳﮑ‪ ３‬او د ﻳﻮې ﭘﺎی ‪ P‬اړﻳﮑ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﺟﻮړه ﺷﻮې ده او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ د‬
‫ﻳﻮ ﺳ‪／‬ﻤﺎ ) ‪ (S‬اړﻳﮑﻪ او دوه د) ‪ ( P‬ﭘﺎى اړﻳﮑﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړه ﺷﻮې ده ‪.‬‬
‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫＇ﻠﻮر‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ - 1‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم دﻫ（‪ ３‬ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او د ‪ -------‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ ‪ 1S 2 2S 2 2P 2 -‬ﺏ ‪ 1S 2S1 2P 3 -‬ﺝ ‪ 1S 2 2S1 2P 3 -‬ﺩ ‪1S 2S1 2P 2 -‬‬
‫‪ - 2‬ﺩ ‪ 14 C‬د ﻧﻴﻢ ﻋﻤﺮ اوږدواﻟﯽ ‪ --------‬ﮐﺎﻟﻪ دی او د ‪ ------‬د وﺗﻠﻮ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ B + ، 5568, -‬ﺏ‪ B ، 5568, -‬ﺝ‪ G ، 5580 -‬ﺩ‪A ،5580 -‬‬
‫‪ - 3‬ﭘﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻫﺮاﺗﻮ م‪ -------‬ﮔ‪６‬ې اړﻳﮑ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه او ﻳﺎداﭼ‪ ３‬د‬
‫ﻧﻮرو ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه ؛ﻟﮑﻪ ‪ :‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ ‪ ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او ﻫﻠﻮﺟﻦ ﺳﺮه ﺟﻮړوي ‪.‬‬
‫د‪ -‬ﻳﻮه اړﻳﮑﻪ‬ ‫ج – ＇ﻠﻮر اړﻳﮑ‪. ３‬‬ ‫ب – درې اړﻳﮑﻲ ‪،‬‬ ‫اﻟﻒ – دوه اړﻳﮑ‪، ３‬‬
‫‪ - 4‬ﮐﺎرﺑﻦ ﮐﻮﻻی ﺷﻲ ‪ --------‬اړﻳﮑ‪ ３‬و ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ج – درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ، ３‬د – درې واړه ‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻪ ﺳﻢ دي‬ ‫ﺍﻟﻒ – ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪ ، ３‬ب ‪ -‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪، ３‬‬
‫‪ - 5‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻫﺮ اﺗﻮم او د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﻫﺮ اﺗﻮم ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﻳﻮه اړﻳﮑﻪ ﻣﻮﺟﻮد ده ﭼ‪ ---- ３‬ﻣﺸﺘﺮک اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ‬
‫د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ -‬ﻳﻮه ‪ ،‬ﻳﻮه ﺟﻮړه ‪ ،‬ب – دوه ‪ ،‬دوه ﺟﻮړې ‪ ،‬ج – درې ‪،‬درې ﺟﻮړې ‪،‬د – ＇ﻠﻮر‪＇ ،‬ﻠﻮر ﺟﻮړې‬
‫‪ Hybrid - 6‬د دوو ﻳﺎ ＇ﻮ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ‪ -----‬د اﺧﺘﻼط ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دی ﭼ‪ ３‬دوه او ﻳﺎ ＇ﻮ ﻧﻮي ‪--------‬‬
‫اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ راړوي ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ – اﺗﻮﻣﻲ اورﺑﻴﺘﺎل ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪي ‪ ،‬ب‪ -‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اورﺑﻴﺘﺎل ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪي ‪ ،‬ج ‪ -‬اﻟﻒ اوب دواړه ﺳﻢ دي ‪ ،‬د ‪ -‬ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬
‫‪ – 7‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د‪ s‬ﻳﻮ اورﺑﻴﺘﺎل د ‪ p‬د درې اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه د اﻧﺮژي د ﺟﺬب ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺷﻲ ‪،‬ﮐﻮم ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪي‬
‫اورﺑﻴﺘﺎل ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫‪١٥‬‬
 ‫ﺍﻟﻒ ‪، sp -‬ﺏ‪، sp -‬ﺝ ‪، sp -‬ﺩ‪sp 3 -‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ - 8‬د ‪ S‬ﺑﺮﺧﻪ د ‪ SP‬ﭘﻪ ﻫﺮ اورﺑﻴﺘﺎل ﮐ‪ ３‬د ‪ -----‬او دې درې اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬وﻻﻧﺴﻲ زاوﻳﻪ ‪------‬‬
‫‪2‬‬
‫درﺟ‪ ３‬ده ‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ -‬ﻭ ‪ 120o‬ﺏ‪ -‬ﻭ ‪ 120o‬ﺝ‪ -‬ﻭ ‪ 180 o‬ﺩ‪ -‬ﻭ ‪180‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ - 9‬ﻛﻪ ﭼﻴﺮې د ‪ s‬ﻳﻮ اورﺑﻴﺘﺎل د ‪ p‬د ﻳﻮ اورﺑﻴﺘﺎل ﺳﺮه ‪ ６－‬ﺷﻲ‪ ،‬ﮐﻮم ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ؟‬
‫ﺍﻟﻒ ‪، sp -‬ﺏ ‪، sp 2 -‬ﺝ ‪، sp3 -‬ﺩ‪، spd -‬‬
‫‪ - 10‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮﺗﻞ ﻧﻴﻎ او ﻟﻮړ وي‪ ،‬اړﻳﮑﻪ ﮐﻠﮑﻪ او ﻣﺴﺘﺤﮑﻤﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ‪ ------‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‬
‫‪.‬‬
‫ﺏ‪ S -‬ﺝ ‪ -‬ﺍﻟﻒ ﻭﺏ ﺩ ‪ -‬ﻫﻴﭽﻜﺪﺍﻡ‬ ‫ﺍﻟﻒ‪ -‬ﺳﮕﻤﺎ‬
‫‪ - 11‬ﺑﻪ ﺩ ‪ CH 3 − CH = CH = CH − C ≡ CH‬ﺩ ‪＇ π‬ﻮ اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‬
‫‪.‬اﻟﻒ – درى ب‪＇ -‬ﻠﻮر ج – ﭘﻨ‪％‬ﻪ د – دو ه‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ - 1‬وﻟ‪ ３‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ‪ CH 3‬ﺍﻭ ‪ C2 H 5‬د ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺷﺘﻮن ﻧﻪ ﻟﺮي ؟‬
‫‪ -2‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ＇ﻮ اﺗﻮﻣﻪ د ﻻﻧﺪې ﮐﺎرﺑﻨﻲ اﺳﮑﻠﻴﺖ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ؟‬
‫‪C −C = C −C ≡ C‬‬
‫‪ – 3‬د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ) ‪ (CH 3CHO‬ﺧﻄﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬او د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﺟﻮړ＊ﺖ رﺳﻢ ﮐ‪７‬یء ‪.‬‬
‫‪ – 4‬د ﭘﺮوﭘﻴﻦ ) ‪ (CH 3CH = CH 2‬دﺧﻄﻲ اړﻳﮑﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪاﻳﺰﻳﺸﻦ او د ﻫﻐﻪ د اړﻳﮑﻮ زاوﻳ‪ ３‬رﺳﻢ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ - 5‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪاﻳﺰﻳﺸﻦ د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬و！ﺎﮐﺊ ‪.‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪ - 6‬ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪاﻳﺰﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻨﻪ د ‪ CCl 4‬ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ ﺟﻮړﻳﺪل رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬یء‪.‬‬
‫‪ - 7‬د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﻣﺮﮐﺰي اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪاﻳﺰﻳﺸﻦ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ئ ‪:‬‬
‫‪ BF3 , BH 2 , H 2O‬ﻭ ‪CO2‬‬
‫‪١٦‬‬
 ‫‪ - 8‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺑﻪ داړﻳﮑﻮ زواﻳﻪ ﭘﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ＇ﻮ وي؟‬
‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪Cl‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪Cl‬‬
‫‪ –9‬د اﺳﭙﺮﻳﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻣﻮډل ﭼ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮی دی‪ ،‬ﭘﻪ ﻏﻮر ﺳﺮه و‪－‬ﻮرئ ‪،‬د ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل د‬
‫ﺧﻄﻲ اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ ﺑﻨﺴ＀ رﺳﻢ او د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪاﻳﺰﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ ３‬و！ﺎﮐﺊ ‪.‬‬
‫) د اﺳﭙﺮﻳﻦ ﭘﻪ ﻣﻮډل ﮐ‪ ３‬ﻧﺼﻮاري ﻏﻮﻧ‪６‬اري د ﮐﺎرﺑﻦ م‬
‫اﺗﻮم ‪ ،‬ﺳﺮه ﻏﻮﻧ‪６‬اري د اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮم او ﺳﻮر ﺳﭙﻴﻦ ﺗﻪ ورﺗﻪ‬
‫ﻏﻮﻧ‪６‬اري د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ ‪.‬‬
‫ﺩ ﺍﺳﭙﺮﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﻜﻮﻝ‬
‫‪ - 10‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﮐ‪＇ ３‬ﻮ د ﺳ‪／‬ﻤﺎ اړﻳﮑ‪ ３‬او ＇ﻮ د ﭘﺎی ‪ π‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮ ي ؟ د ﻫﻐﻮی د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫وﻟﻴﮑﺊ اوﻫﻢ د ﮐﺎرﺑﻦ د ！ﻮﻟﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪاﻳﺰﻳﺸﻦ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ئ‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ butadiene 3- ,1 -‬ﺏ ‪ – 1-pentyne‬ﺝ ‪propadiene - 1,2 -‬‬
‫‪١٧‬‬
 ‫دوﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﯽ‬
‫د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺟﻮړ＊ﺖ اوﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫دﮐ‪５‬ﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻫﻐﻮ ﻟﻪ ډﻟﻮ ＇ﺨﻪ دﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺎ ﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﺎﻧﮕﺮو اړوﻧﺪ و‬
‫ﺟﻮړ＊ﺘﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او دﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﻟﻪ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮﺷﮑﻠﻮﻧﻮ اوﻳﺎ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﻗﻮو ﭘﻪ ﺗﺸﮑ‪５‬ﻞ ﺷﻮي‬
‫دې ‪.‬‬
‫دﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ دﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ﭼ‪ ３‬داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳﮑﻮ ﻟﻪ ﻻرې ﭘﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ‬
‫ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻮه ﺷﻮ ﭼ‪ ３‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ＇ﻪ ﺷﻰ دى او دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ ＇ﻪ ډول دي ؟ دﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﮐﻮﻣﻮ ﺳﻤﺒﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ＊ﻮدل ﮐ‪８５‬ي ؟ﻓﻮرﻣﻮل ＇ﻪ ﺷﻲ دې اودﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﻮﻣﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ‬
‫＊ﻴﻲ؟ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ＇ﻮډوﻟﻪ دي ؟او ＇ﻪ رﻧ‪／‬ﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐ‪８５‬ي؟ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ＇ﻪ ﺷﯽ دي اود اﻳﺰوﻣﻴﺮﻳﻮ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫＇ﺮﻧﮕﻪ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻮﻻي ﺷﻮ؟ د دي ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﻟﻮﺳﺘﻠﻮ ﮐ‪５‬ﺪای ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﭘﻮ＊ﺘﻨﻮﺗﻪ ‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻪ وړاﻧﺪې‬
‫ﺷﻲ‪.‬‬
‫‪١٨‬‬
 ‫‪ : 1- 2‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﺗﻞ ﻳﻮﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺮﮐﺐ دﻫﻐﻪ دﺗﺸﮑ‪５‬ﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د ﺳﻤﺒﻮﻟﻮﻧﻮ د ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻟﻪ ﻻرې د ﻫﻐﻮ دﻧﺴﺒﺘﻲ ﺿﺮﻳﺒﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﭼ‪３‬‬
‫دﺳﺘﻴﮑ‪５‬ﻮﻣﺘﺮي )‪(Stoichiometry‬ﺿﺮﻳﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎد‪８４‬ي ‪＊ ،‬ﻮدل ﮐ‪８５‬ي؛ دﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول‪ NaCl :‬د ﺧﻮړو‬
‫دﻣﺎﻟﮕ‪＊ ３‬ﻮدوﻧﮑﯽ او ‪ H 2O‬د اوﺑﻮ ＊ﻮدوﻧﮑﻲ دي ﭼ‪ ３‬دﺗﺸﮑ‪５‬ﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د ﺳﻤﺒﻮﻟﻮﻧﻮ دﺗﺮﺗﻴﺐ ﻻره د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬
‫د ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺿﺮﻳﺒﻮﻧﻮ ﺳﺮه دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد‪８４‬ي ‪ .‬ﻳﻮﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اوﺑﻪ د دوو اﺗﻮﻣﻮ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻮﻧﻮ اوﻳﻮ اﺗﻮم اﮐﺴﻴﺠﻦ‬
‫＇ﺨﻪ ﺟﻮړې ﺷﻮې دي‪ ،‬ﭘﻪ دې ﺑﻨﺴ＀ د اوﺑﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ H 2O‬دي‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪５‬ﺪاى ﺷﯽ دﮐ‪５‬ﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﺠﺰﻳﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ و！ﺎﮐﻞ ﺷﻲ ‪ .‬دﮐ‪５‬ﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﺑﻞ ډول دﺗﺠﺮﺑﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪ ،‬ﭘﻪ دي ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬دﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺷﻤﻴﺮ ﭘﻪ ﻳﻮﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪＊ ３‬ﻮدل ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬د ﺗﺠﺮﺑﻲ ﮐﻠﻤﻪ ﭘﻪ‬
‫دې ‪＄‬ﺎې ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻣﻌﻨﺎ ده ﭼ‪ ３‬وړاﻧﺪې ﺷﻮى ﻓﻮرﻣﻮل ﻳﻮازې دﻟﻴﺪﻧ‪ ３‬او اﻧﺪازه ﮐﻮﻟﻮ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﻳﻌﻨ‪ ３‬دﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ او ﻣﻘﺪاري‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ！ﺎﮐﻞ ﺷﻮي دې‪ ،‬دﮔﻠﻮﮐﻮزﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د‪ 6‬اﺗﻮﻣﻮﮐﺎرﺑﻦ ‪ 12 ،‬اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او ‪ 6‬اﺗﻮﻣﻮاﮐﺴﻴﺠﻦ ＇ﺨﻪ‬
‫ﺟﻮړﺷﻮی دي او ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ CH 2 O ３‬دي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮازې دﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ‪ ،‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ اواﮐﺴﻴﺠﻦ‬
‫داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧﺴﺒﺖ دﮔﻠﻮﮐﻮز ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪＊ ３‬ﻴﻲ ‪＇ ،‬ﺮﻧﮕﻪ ﭼ‪ ３‬دا ﻧﺴﺒﺘﻮﻧﻪ ﺗﻞ دﻳﻮې ﻣﺎدې ډﻳﺮﺳﺎده ﺷﮑﻞ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي؛‬
‫ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ دا ﻓﻮرﻣﻮل د ﺳﺎده ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ د ﻳ‪８‬ي ‪ .‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬دﮔﻠﻮﮐﻮزﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ＇ﻮﺳﺎده‬
‫ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ＊ﻮدل ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ رﻣﻮل‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﻣﺸﺮح ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣ‬ ‫د‪－‬ﻠﻮﮐﻮزﻣﻮډل‬
‫)‪ : ( 1 - 2‬ﺷﻜﻞ ﺩﮔﻠﻮﻛﻮﺯﻓﻮﺭﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬دﺗﺠﺮﺑﻲ اوﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮﺑﻴﻠ‪ ３／‬وړاﻧﺪې ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫)‪ :( 1 - 2‬ﺟﺪول دﺗﺠﺮﺑﻲ اوﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﺑﻴﻠ‪／‬ﻲ‬
‫د ＊ﻮدﻟﻮ ﻃﺮز‬ ‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠ‪ﾢ‬‬ ‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫ﺳﺎده ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫ﻣﺮﮐﺐ‬
‫‪30.03‬‬ ‫‪CH O‬‬ ‫‪CH O‬‬ ‫ﻓﺎﺭﻡ ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪60.06‬‬ ‫‪C H O‬‬ ‫‪CH O‬‬ ‫ﺍﺳﻴﺘﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬
‫‪2 4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪180‬‬ ‫‪C H O‬‬ ‫‪CH O‬‬ ‫ﮔﻠﻮﻛﻮﺯ‬
‫‪6 12 6‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪١٩‬‬
‫د دې ﻟﭙﺎره ﭼ‪ ３‬د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﺳﺎده اوﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻣﻮ ﭘﻪ ﺳﻤﻪ ﺗﻮﮔﻪ ﻟﻴﮑﻠﻲ اوﻣﻮﻧﺪﻟﻲ وي ؛ ＊ﺎﻳﻲ ﭼ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی دﻣﺮﮐﺐ‬
‫ﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ اوﻣﻘﺪاري ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺎﻧﺪې ﭘﻮ ه ﺷﻮ‪ ،‬دﻣﺮﮐﺐ دﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ اوﻣﻘﺪاري ﺗﺤﻠﻴﻞ ﭘﻪ ﭘﻮﻫﻴﺪﻟﻮﺳﺮه ﮐ‪５‬ﺪای ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻪ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻓﻮرﻣﻮل دﻻﻧﺪې ﻣﻮادوﺳﺮه ﺳﻢ ﻟﻴﮑﻠﻰ اوﺗﺮﻻﺳﻪ ﺷﻲ‪.‬‬
‫‪-1‬ﻫﺮﻋﻨﺼﺮﻣﻘﺪاري ﮐﻤﻴﺘﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬داﻧﺎﻟﻴﺰ)دﺗﺠﺰﻳ‪ (３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ دي ؛ﭘﻪ ﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﺑﺪﻟﻮ و ‪.‬‬
‫‪ -2‬دﻣﺮﮐﺐ دﺗﺸﮑ‪５‬ﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮ دﻫﺮﻋﻨﺼﺮدﻣﻮدﻟﻮﻧﻮاﻧﺪازه ﭼ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻣﺎدې ﺳﺮه ﺳﻢ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠ‪ ３‬ده ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﻮره ﭘﺎم ﺳﺮه‬
‫‪－‬ﻮرو او دﻫﻐﻮی ﮐﻮﭼﻨﯽ ﮐﻤﻴﺖ ﭘﻪ ‪－‬ﻮﺗﻪ ﮐﻮو‪ ،‬وروﺳﺘﻪ ﻟﻪ دې دﻏﻮ＊ﺘﻮﻧﮑﻮ ﻣﺮﮐﺐ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل دﺗﺸﮑ‪５‬ﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ‬
‫！ﻮل ﻣﻮﻟﻲ ﮐﻤﻴﺖ ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ﮐﻮﭼﻨﻲ ﻣﻮﻟﻲ ﮐﻤﻴﺖ ﺑﺎﻧﺪې ﺗﻘﺴﻴﻤﻮو ؛ ﻧﻮ رﻗﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ ﻗﻴﺎﺳﻲ واﺣﺪو ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ‬
‫راﺷﻲ ‪.‬‬
‫‪- 3‬ﻫﻐﻪ ﮐﻤﻴﺘﻮﻧﻪ ﭼ‪ ９‬د ) ‪ (2‬ﻣﺎدې ﺳﺮه ﺳﻢ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻣﻠﺮﻧ‪ ９‬ﺳﺮه د ﻣﻄﺎﻟﻌ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻮ ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﺗﺎم‬
‫ﻋﺪدوﻧﻪ وې دﻣﺮﮐﺐ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل دﺗﺸﮑ‪５‬ﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮﻋﻨﺼﺮوﻧﻮداﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺿﺮﻳﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺳﺎده ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬دي اوﮐﻪ ﺗﺎم رﻗﻤﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﻪ وې ‪ ،‬ﻫﻐﻮى د روﻧﺪا ف ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ او ﻳﺎ دﺗﺎم د ډﻳﺮﮐﻮﭼﻨﻲ ﻋﺪد ﭘﻪ ﺿﺮﺑﻮﻟﻮﺳﺮه ﭘﻪ ﺗﺎﻣﻮﻋﺪد وﻧﻮ ﺗﺒﺪﻳﻠﻮو‪ ،‬دا ﺗﺎم ﻋﺪدوﻧﻪ‬
‫دﻋﻨﺼﺮوﻧﻮاﺗﻮﻣﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﭘﻪ ﺳﺎده ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪＊ ３‬ﻴﻲ ‪،‬دﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﻧﺴﺒﺘﻲ رﻗﻤﻮﻧﻪ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل دﺳﻢ ﻟﻴﮑﻠﻮد ﻻرو ﭘﻪ ﭘﺎم‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮﺳﺮه دﮐ‪５‬ﻤﻴﺎﻳﻲ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ دﺳﻤﺒﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎي ﮐﻮو ﭼ‪ ３‬ﺳﺎده ﻓﻮرﻣﻮل ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪- 4‬دﻣﺮﮐﺐ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل د‪請‬ﺤﻴﺢ دﻟﻴﮑﻠﻮﭘﻪ ﻏﺮض دﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ اوﻣﻘﺪاري ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﺮﺑﻴﺮه ﺑﺎﻳﺪ دﻣﺮﮐﺐ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل‬
‫ﮐﺘﻠﻪ ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮﻣﻪ وي ‪،‬ﭘﻪ دې ﺑﻨﺴ＀ دﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ اوﻣﻘﺪاري ﺗﺤﻠﻴﻞ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﺳﺎده ﻓﻮرﻣﻮل دﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﻣﻮاد وﺳﺮه‬
‫ﺳﻢ ﻻس ﺗﻪ راوړو اودﻣﻄﻠﻮب ﻣﺮﮐﺐ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ دﺳﺎده ﻓﻮرﻣﻮل ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻲ ﺑﺎﻧﺪې ﺗﻘﺴﻴﻢ اوﺗﺎم ﻋﺪد ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬داﻋﺪد دﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﭘﻪ ﺳﺎده ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬ﺿﺮﺑﻮواوﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬دﻣﺮﮐﺐ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻓﻮرﻣﻮل ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‬
‫‪.‬‬
‫ﻓﻮرﻣﻮﻟﻲ ﻛﺘﻠﻪ‬
‫=‪X‬‬
‫دﺗﺠﺮﺑﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﮐﺘﻠﻪ‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻣﺜﺎل ‪ 7.2g :‬ﻳﻮﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﺗﻪ دﻣﺲ داﮐﺴﺎﻳﺪ ﺳﺮه ﭘﻪ ازﻣﺎﻳ‪＋‬ﺘﻲ ﻧﻞ ﮐ‪ ３‬ﺗﻮ دوﺧﻪ‬
‫ورﮐ‪７‬ﺷﻮﻳﺪه ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ 10.52 ３‬ﮐﺎرﺑﻦ ډاي اﮐﺴﺎﻳﺪ او‪ 4.32‬داوﺑﻮ ﺑ‪７‬اس ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﺷﻮی دي ‪،‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې‬
‫د ‪ 1.8‬ﭘﻪ اﻧﺪازه ﭘﻪ ‪ 50g‬اوﺑﻮﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﺷﻲ ‪،‬ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻰ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0.372°‬ﮐ‪ ３‬ﮐﻨﮕﻞ ﮐ‪８５‬ي ‪،‬دﻧﻮﻣﻮړي‬
‫ﻣﺮﮐﺐ ﺳﺎده او ﺗﺮﮐ‪５‬ﺒﻲ ﻓﻮرﻣﻮل وﻟﻴﮑ‪９‬ء ‪.‬‬
‫‪10.52g CO 2‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪7.2g‬‬ ‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪10.52g ⋅ 100‬‬
‫=‪X‬‬ ‫‪= 146.11%‬‬
‫‪7.3g‬‬
‫‪146.11gCO 2 ⋅ 12gC‬‬
‫‪44gCO 2‬‬ ‫‪− 12gC‬‬ ‫=‪X‬‬ ‫‪= 40%C‬‬
‫‪44CO 2‬‬
‫‪146.11gCO 2 − X‬‬
‫‪٢٠‬‬
4.32g H 2O − 7.2g
x − 100
4.32g ⋅ 100
X= = 59.2%
7.3g
59,2gH 2O⋅2gH
18gH 2O − 2gH X= = 7%H
18H 2O
59.2gH 2O − X
6.6g H 2O − 7.2g
x − 100
6.6g ⋅ 100
X= = 59.2%
7.3g
59,2gH 2O ⋅ 16gO
18gH 2O − 16gO X= = 52 .6%O
18H 2O
59 .2gH 2O − X
C = 40g/12g ⋅ mol −1 = 3.33mol
H =7g/1g⋅mol −1 =7mol
O =52.6g/16g⋅mol −1 = 3.3mol
C = 3.33mol/3. 33mol = 1
H = 7mol/3.33m ol = 2
O = 3.3mol/3.3 3mol =1
C =1
H =2 CH 2O ‫ﺳﺎﺩﻩ ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬
O =1
:‫ ﺩﻱ ؛ ﻧﻮ‬Δt = K ⋅ C = K ⋅ m⋅1000g⋅molal ３‫ي ﭼ‬７－ ‫ ﻣﻮ زده‬３‫ ﮐ‬３／‫ﭘﻪ ﻳﻮﻟﺴﻢ ！ﻮﻟ‬
m M⋅m′
m⋅1000g⋅molal
⋅M = K ⋅
Δt⋅m′
CKg 1.8g⋅1000g⋅molal
M = 1.85 o ⋅ = 180
mol 0.37o ⋅50g
M = 180
M(CH O)n = 180
2
(12 +1⋅2 +16)n =180
180
(30)n =180 ⇒n = = 6⇒ n = 6
30
(CH O)n = (CH O)6 ⇒ C H O
2 2 6 12 6
٢١
 ‫ﻣﺸﻖ اوﺗﻤﺮﻳﻦ وﮐ‪７‬ی‬
‫د‪４‬ﻮﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ اوﻣﻘﺪاري ﺗﺤﻠﻴﻞ ＊ﻴﻲ ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ 6g ３‬ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫او‪1.2g‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺷﺎﻣﻞ دې‪ ،‬دﻫﻐﻪ ﺳﺎده ﻓﻮرﻣﻮل وﻟﻴﮑﯽء ‪ .‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې دﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ‪72‬‬
‫وي ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻴﺪا ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫داﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‪ ،‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﮐ‪５‬ﻤﻴﺎﻳﻲ ژﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮐﻮي ﻓﻮرﻣﻮل ﻧﻪ ﻳﻮازې ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ډﻟﻪ ＊ﻴﻲ‬
‫؛ ﺑﻠﮑ‪ ３‬داﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺷﻤﻴﺮاوډوﻟﻮﻧﻪ ﻫﻢ ＊ﻴﻲ ‪ ،‬ﻣﻴﺘﺎن داﻟﮑﺎن ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ ډﻳﺮﺳﺎده ﻣﺮﮐﺐ دې اوداﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮردوه‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ داﻳﺘﺎن ) ‪ (C2 H 6‬او ﭘﺮوﭘﺎن )‪ ( C3H8‬دي ‪ Cn H 2n + 2‬آﻳﺎ ﮐﻮﻻي ﺷﯽء دﻫﻐﻪ اﻟﮑﺎن ﻓﻮرﻣﻮل ﭼ‪３‬‬
‫د＇ﻠﻮروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮﻟﺮوﻧﮑﻰ وي وﻟﻴﮑﯽء ؟ د دې ﻟﭙﺎره د ﻟﻮﻣ‪７‬ي اﻟﮑﺎﻧﻮ دﻓﻮرﻣﻮل ＇ﺨﻪ ﮐﻮﻣﮏ واﺧﻠﯽ دﮐﺎرﺑﻦ‬
‫اوﻫﺎﻳﺪورﺟﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ دﺷﻤﻴﺮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ دﻫﻐﻮي ﭘﻪ ﻫﺮﻳﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻴﺪاﮐ‪７‬ئ‪ ،‬ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ n ３‬دﮐﺎرﺑﻦ‬
‫داﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺷﻤﻴﺮﭘﻪ ﻫﺮاﻟﮑﺎن ﮐ‪＊ ３‬ﻴﻲ‪.‬‬
‫( د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ！ﺎﮐﻞ ‪n 2n + 2‬‬ ‫ﺟﺪﻭﻝ )‪3 - 2‬‬
‫‪C H‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪C H‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2 6‬‬ ‫‪3 8‬‬ ‫? ‪4‬‬
‫ﺷﻤﻴﺮ‬ ‫ﺷﻤﻴﺮ ‪C=2‬‬ ‫ﺷﻤﻴﺮ ‪C=3‬‬ ‫ﺷﻤﻴﺮ ‪C=4‬‬
‫‪ H=2(1)+2=4‬ﺷﻤﻴﺮ‬ ‫‪ H=2(2)+2=6‬ﺷﻤﻴﺮ‬ ‫‪ H=2(3)+2=8‬ﺷﻤﻴﺮ‬ ‫‪ H=2(4)+2=10‬ﺷﻤﻴﺮ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﻫﻐﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻴﺪاﮐ‪７‬ئ ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺷﻤﻴﺮ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮی ده ‪:‬‬
‫ﺩ ﻫﺮ ﺍﻟﻜﺎﻥ ﺩ )‪ (n‬ﺩﻛﺎﺭﺑﻦ ﺷﻤﻴﺮ‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬
‫ﻣﺎﻟﻴﻜﻮﻟﻲ ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬
‫‪ :2-2‬ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫دﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻣﻮﻧ‪ ８‬ﺗﻪ را＊ﻴﻲ ﭼ‪ ３‬ﮐﻮم ﻋﻨﺼﺮوﻧﻪ د‪４‬ﻮﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬ﺷﺎﻣﻞ دي اود‬
‫ﻫﺮﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬د ﻧﻮﻣﻮړو ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺷﻤﻴﺮ ﭘﻪ ﮐﻮم ﺗﻌﺪاد ده ؛ ﺧﻮ د دې ﻟﭙﺎره ﭼ‪ ３‬ﭘﻮه ﺷﻮ ﭼ‪３‬‬
‫دﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ دﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪＇ ３‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﺳﺮه و‪請‬ﻞ ﺷﻮي دي ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دﻫﻐﻮی ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮرﻣﻮل‬
‫وﻟﻴﮑﻠﯽ ﺷﻮ ‪ .‬ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ زﻳﺎت ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﻮﻧ‪８‬ﺗﻪ وړاﻧﺪې ﮐﻮي داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ﭘﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪＊ ３‬ﻴﯽ ‪.‬‬
‫د ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ د ډوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺳﺮ ه ﺑﻴﺮه ‪ ،‬دﻫﺮﻋﻨﺼﺮداﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ‪ ،‬داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ و‪請‬ﻞ ﻟﻪ ﻳﻮﺑﻞ ﺳﺮه ＊ﻴﻲ ‪ .‬ددووﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬
‫‪٢٢‬‬
‫)اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل اوډای ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ( ﺗﺠﺮﺑﻲ ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ او ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ) ‪ ( 2 - 2‬ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ‬
‫ﺷﻮي دي‪ ،‬ﻳﻮﺑﻞ ﺳﺮه ﭘﺮﺗﻠﻪ ﮐ‪７‬یء‪ ،‬د دواړوﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬داﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺷﻤﻴﺮاوډول ﻳﻮﺷﺎن دې ؛ ﺧﻮ‬
‫داﺗﻮﻣﻮﻧﻮداړﻳﮑﻮ ＇ﺮﻧ‪／‬ﻮاﻟﻰ اودﻫﻐﻮې ﺟﻮړ＊ﺖ ﻳﻮدﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮﻟﺮي ‪ ،‬ﻫﻤﺪا ﮐﻮﭼﻨﻲ ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﺗﻮﭘﻴﺮوﻧﻪ دﻫﻐﻮی‬
‫دﮐ‪５‬ﻤﻴﺎ ﻳﻲ ﺧﻮا‪請‬ﻮ دﺗﻮﭘﻴﺮوﻧﻪ ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪＄‬ﻴﺪ ﻟﻲ دي ‪ ،‬ډاي ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮﮔﺎز ﭘﻪ ﻳﺨﭽﺎﻟﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﮐﺎرول ﮐ‪８５‬ي او ﺑﻴﻬﻮ＊ﻪ‬
‫ﮐﻮوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﺎده ده ؛ ﺧﻮاﻳﺘﺎﻧﻮل ﻣﺎﻳﻊ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬دﻋﻀﻮي ﻣﻮادو دﻣﺤﻠﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ دﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪３‬‬
‫ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي ا وﻳﻮﻧﺸﻪ ﮐﻮوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﺎده ده ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺗﻪ ﺑﻴﺨﻮدي ورﮐﻮي ‪ .‬د دې ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮرﻣﻮل دﻟﻴﻮﻳﺲ‬
‫دﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﭘﻪ ﺷﺎن دي ‪ ،‬ﻳﻮﻟﻨ‪ ６‬ﺧﻂ دﻳﻮي ﺳﺎده اړﻳﮑ‪＊ ３‬ﻮدوﻧﮑﻲ ﭼ‪ ３‬دﻳﻮ‪ -‬ﻳﻮاﻟﮑﺘﺮون ﺗﺼﻮر ددي ﺧﻂ ﭘﻪ ﻧﻮﮐﻮ‬
‫ﮐ‪５‬ﺪای ﺷﻲ ‪ .‬ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻳﻮﺷﺎن ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ وﻟﺮي ‪ ،‬ﺧﻮ دﻫﻐﻮی ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ‬
‫＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ﻳﻮد ﺑﻞ اﻳﺰوﻣﻴﺮدي‪.‬‬
‫)‪ :(2-2‬ﺟﺪول ‪ :‬داﻳﺘﺎﻧﻮل او ډاي ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮدﺧﻮا‪請‬ﻮ ﭘﺮﺗﻠﻪ‬
‫ﺩﺍﻳﺸﻴﺪﻭﺩﺭﺟﻪ ﻛﺜﺎﻓﺖ‬ ‫ﻣﺎﻟﻴﻜﻮﻟﻲ ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬ ‫ﺳﺎﺩﻩ ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬ ‫ﻣﺮﻛﺐ‬
‫‪78o C‬‬ ‫اﻳﺘﺎﻧﻮل‬
‫‪C H O‬‬ ‫‪C H O‬‬
‫‪0.816g/cm 3‬‬
‫‪H H‬‬ ‫‪2 6‬‬ ‫‪2 6‬‬
‫| |‬
‫‪H − C− C− O − H‬‬
‫| |‬
‫‪H H‬‬
‫‪− 24.5o C‬‬ ‫ډای ﻣﻴ＂ﺎﻳﻞ‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C H O‬‬ ‫‪C H O‬‬
‫‪0.661g/cm 3‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪2 6‬‬ ‫‪2 6‬‬
‫‪H − C− O − C− H‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫اﻳﺘﺮ‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪ : 3 – 2‬دﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰو ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮدﻟﻴﮑﻠﻮﻻرې‬
‫＇ﺮﻧﮕﻪ ﮐ‪５‬ﺪای ﺷﻲ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ وړاﻧﺪ وﻳﻨﻪ وﮐ‪７‬ۍﺷﻲ اوﻫﻐﻪ وﻟﻴﮑﻞ ﺷﯽ ؟‬
‫ﺗﺮاوﺳﻪ ﻣﻮ ډﻳﺮزﻳﺎت ﻣﻄﻠﺒﻮﻧﻪ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮدﺟﻮړ＊ﺖ ﭘﻪ اړه زده ﮐ‪７‬ي دي ؛ ﺧﻮ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ درې اړﺧﻴﺰ ﻟﻮري ﻳﺎ‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻣﻮ ﻧﻪ دي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐ‪７‬ي ‪ ،‬دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ دﻫﻐﻮې دﮐ‪５‬ﻤﻴﺎ ﻳﻲ ﺧﻮا‪請‬ﻮﭘﻪ ！ﺎﮐﻠﻮﮐ‪ ３‬ډﻳﺮﻣﻬﻢ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ دې ‪ . ،‬ﺳﺎده ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﺳﺎده ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻠﻮﻧﻮﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬دوه اﺗﻮﻣﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ؛ ﻟﮑﻪ ‪ :‬دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‬
‫دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل دﻳﻮﺳﺎده ﺷﮑﻞ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ＊ﻮدل ﺷﻮي دي ؛ﺧﻮ ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د دوواﺗﻮﻣﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ‬
‫زﻳﺎت اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﺮ ي ‪ ،‬دﻫﻨﺪﺳﻲ ﭘﻴﭽﻠﻮﺷﮑﻠﻮﻧﻮﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او ﭘﻪ دي ﻫﮑﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ زﻳﺎت ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻲ ‪:‬‬
‫)‪ ( 2-2‬ﺷﮑﻞ ‪ :‬دﻫﺎد‪４‬ﺪروﺟﻦ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ ﺷﺎن دوه اﺗﻮﻣﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫‪٢٣‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول د‪４‬ﻮﻣﺮﮐﺐ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل او دﻫﻐﻪ دﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻞ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬رو＊ﺎﻧﻪ اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻧﻪ ﻟﺮي ؛‬
‫دﺑﻴﻠﮕﻲ ﭘﻪ ډول ‪ :‬دﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻫﺮﻳﻮﮐﺎرﺑﻦ ډاي اﮐﺴﺎﻳﺪ ) ‪ (CO 2‬ﺍوﺳﻠﻔﺮډاي اﮐﺴﺎﻳﺪ ) ‪ (SO 2‬دوه ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﭘﺎم‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﺴﻮ ‪ ،‬ﭘﻪ دواړو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د رې اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﺷﺘﻪ دي ﭼ‪ ３‬دوه ﻳ‪ ３‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ دي‪ ،‬ﺧﻮد دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ﻟﺮي ‪.‬د ) ‪ (CO‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺧﻄﻰ ﺍﻭ ) ‪ (SO 2‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﻮږ دي‪ ،‬وﻟ‪ ３‬؟‬
‫‪2‬‬
‫د دې ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪＄ ３‬ﻮاب ﮐ‪５‬ﺪای ﺷﯽ دوﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪،３‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ې ﺗﻮ‪－‬ﻪ دﻫﻐﻮی داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫ازادوﺟﻮړواﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬وﻟ＂ﻮل ﺷﻲ‪:‬‬
‫ﺷﮑﻞ )‪ : ( 3 - 2‬ﮐﺎرﺑﻦ دای اﮐﺴﺎﻳﺪ او ﺳﻠﻔﺮ دای اﮐﺴﺎﻳﺪ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﻳﻮه ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭼ‪ ３‬دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ دﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ دﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﭙﺎره ﻳ‪ ３‬وړاﻧﺪوﻳﻨﻪ ﺷﻮي ده‪ ،‬دوﻻﻧﺴﻲ ﻗﺸﺮدﺟﻮړه‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ د داﻓﻌﻪ ﻗﻮې )‪ (Vaoleance shell Electron pairs Repulsion‬ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻳ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ )‪ (VSEPR‬ﺳﺮه ＊ﻮدل ﮐ‪８５‬ي ‪ .‬د دې ﻧﻈﺮﻳ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ‪ ،‬داﻟﮑﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﮑ‪ ３‬دﻟﺮي ﮐﻮﻟﻮ ﻗﻮا و ﺷﺘﻮاﻟ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫ﻳﻮﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬داړﻳﮑﻮ اوﻳﺎ د ﻧﻪ اړﻳﮑﻮ دﺟﻮړو اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د دې ﻻﻣﻞ ﮐﺮ‪＄‬ﻲ ﺗﺮ＇ﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د اﻣﮑﺎن ﺗﺮﺣﺪه‬
‫ﭘﻮرې ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﻓﺎ‪請‬ﻠﻪ ﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬وي اوﻟﻮرى و ﻟﺮي ؛ ﺧﻮ دا ﻟﻮري ﻧﻴﻮل داﺳ‪ ３‬دي ﭼ‪ ３‬ډﻳﺮﮐﻠﮏ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺗﻪ ور ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻮي ‪ .‬اوداﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﺟﻮړ＊ﺖ ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ ﺗﺮ ＇ﻮ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮد اړﻳﮑﻮ اوﻳﺎ دﻧﻪ اړﻳﮑﻮ‬
‫ﺟﻮړه داﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ډﻳﺮه ﻟ‪８‬ه دﻟﺮي ﮐﻮﻟﻮ ﻗﻮه ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪ ،‬د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي او ﻣﺮﮐﺰي اﺗﻮم دﺷﺎوﺧﻮا‬
‫ﺳﺎﺣ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت ده ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ دﺷﻤﻴﺮﻧﻪ ﭘﺎﻣﻠﺮﻧﻮ ﺳﺮه ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ‪＄‬ﺎي ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪ .‬د دې ﺗﻌﺮﻳﻒ ﭘﻪ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀‬
‫ﻳﻮﮔﻮﻧ‪ ، ３‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬او درې ﮔﻮﻧﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﻫﻢ ﻳﻮه ﺳﺎﺣﻪ ﺷﻤﻴﺮل ﮐ‪８５‬ي ‪.‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ دﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ د＊ﻮد ﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﮐ‪５‬ﺪای ﺷﻲ د ﺑﺎد ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﭘﻮﮐﺎ‪１‬ﻴﻮ ＇ﺨﻪ ﮔ＂ﻪ واﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻲ ‪＇ .‬ﻮ ﭘﻮﮐﺎ‪３１‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﻴﻦ اﻧﺪازه ﺗﻴﺎرې او ﻻﻧﺪې ﺗﺠﺮﺑ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐ‪７‬ئ ‪:‬‬
‫‪ - 1‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮﮐ‪ ３‬دوې وړې ﭘﻮﮐﺎ‪ ３１‬دﺑﺎد ＇ﺨﻪ ډﮐ‪ ３‬ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬وروﺳﺘﻪ دﺗﺎر＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﮔ＂ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ ﺳﺮه د ﭘﻮﮐﺎ‪１‬ﻮ‬
‫ﺳﺮوﻧﻪ ﻳﻮدﺑﻞ ﺳﺮه داﺳ‪ ３‬وﺗ‪７‬ئ ﭼ‪ ３‬ﺳﺮه ﻧﮋدې وي ؛ ﺧﻮ ازاد ي دې وې ‪ .‬ﭘﻮﮐﺎ‪１‬ﻲ د ور＊ﻤﻴﻨﻲ ！ﻮ！ﻲ ﻣﺦ ﺳﺮه وﻣﻮ＊ﻲ‬
‫ﺗﺮ＇ﻮدﺑﺮ＊ﻨﺎ ﭼﺎرج ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐ‪７‬ي ‪ ،‬ورﺳﺘﻪ ﺑﻴﺎ ﻫﻐﻮې ﭘﺮ ﻣﻴﺰﺧﻮﺷﯽ ﮐ‪７‬ئ ﺗﺮ＇ﻮ ﺛﺎﺑﺖ ﺣﺎﻟﺖ ‪＄‬ﺎﻧﺘﻪ ﻋﻮره ﮐ‪７‬ي ‪،‬ﭘﻮﮐﺎ‪３１‬‬
‫دﻻﻧﺪې ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ‪＄‬ﺎﻧﺘﻪ ﻋﻮره ﮐﻮي ؟‬
‫)‪(4 -2‬ﺷﮑﻞ دﺗﺠﺮﺑ‪ ３‬ﻟﭙﺎره‬
‫‪٢٤‬‬
 ‫‪ -2‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ازﻣﺎﻳ‪＋‬ﺖ ﮐ‪ ３‬درې ﭘﻮﮐﺎ‪ ９１‬و ﮐﺎر ول ﺷﻲ ‪ ،‬ﻫﻐﻮې ﺗﻪ ﺑﻪ دﻻﻧﺪې ﮐﻮم ﺟﻮړ＊ﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ وي ؟‬
‫)‪( 5-2‬ﺷﻜﻞ‬
‫‪３‬‬
‫＇ﻠﻮرﭘﻮﮐﺎ‪ ３１‬و ﮐﺎر ول ﺷﻲ‪ ،‬ﻫﻐﻮی ﺗﻪ ﺑﻪ ﻻﻧﺪې ﮐﻮم ﺟﻮړ＊ﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ وي ؟‬ ‫‪-3‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ازﻣﺎﻳ‪＋‬ﺖ ﮐ‪３‬‬
‫)‪ (6-2‬ﺷﻜﻞ‬
‫‪＇-4‬ﺮﻧﮕﻪ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻞ د ﻫﻐﻮی ﻟﻴﻮﻳﺲ دﺟﻮړ＊ﺖ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ！ﺎﮐﻞ ﮐ‪８５‬ي؟ د دې ﻣﻮﺧ‪ ３‬ﻟﭙﺎره‬
‫دﻻﻧﺪې ﻻرو＇ﺨﻪ ﮐﺎر اﺧﻠﻮ‪:‬‬
‫‪ – 1‬دﻟﻴﻮﻳﺲ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺟﻮړ＊ﺖ رﺳﻢ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫‪ – 2‬دﻣﺮﮐﺰي اﺗﻮم ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐ‪ ３‬داﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣﻮﺷﻤﻴﺮ ！ﺎﮐﻞ ﮐ‪８５‬ي ‪.‬‬
‫‪– 3‬اړوﻧﺪه ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ داﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣﻮدﺷﻤﻴﺮ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ و！ﺎﮐﺊ ‪.‬‬
‫ﻫﻐﻪ زواﻳﻪ ﭼ‪ ３‬درې ﻧ‪＋‬ﻠﻮﻟﻲ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ دﺑﻞ ﺳﺮه ﺟﻮړوي ‪،‬د اړﻳﮑﻮ د زواﻳﻲ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ د‪８４‬ي ﭼ‪ ３‬اﮐﺜﺮﺣﺪ ﻳ‪３‬‬
‫‪ 180 o‬درﺟ‪ ３‬دي‬
‫دوه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪ : ３‬ﺧﻄﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﺩ ‪ CO 2‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭼ‪ ３‬دﻟﻴﻮﻳﺲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮ ي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﺴﻮ‪:‬‬
‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬
‫‪:O = C = O :‬‬
‫دﻣﺮﮐﺰي اﺗﻮم ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐ‪ ３‬دوه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪) ３‬ﮐ‪ ０５‬او＊ﻲ (ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ﻳﻮازې دﻣﻤﮑﻨﻪ ﻟﻮري ﻧﻴﻮل ﭼ‪ ３‬ﮐﻮﻻى ﺷﻲ دﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮم ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا دوه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪ ３‬د اﻣﮑﺎن ﺗﺮﺣﺪه ﭘﻮرې‬
‫ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﻟﺮي وﺳﺎﺗﻲ ‪ ،‬ﻟﻪ ﺧﻄﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‪ .‬ﻻﻧﺪي ﺷﮑﻞ وﮔﻮرئ‪:‬‬
‫)‪ ( 7 - 2‬ﺷﮑﻞ دﺧﻄﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺟﻮړ＊ﺖ‪.‬‬
‫ﺩ )‪ (VSEPR‬دﻧﻈﺮﻳ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭼ‪ ３‬دﻣﺮﮐﺰي اﺗﻮم ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐ‪ ３‬د دوه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮ ﺳﺎﺣﻮﻟﺮوﻧﮑﻰ‬
‫‪o‬‬
‫دي ‪＇ ،‬ﺮﻧﮑﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ډاي اﮐﺴﺎﻳﺪ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي ‪ ،‬ﺧﻄﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي او وﻻﻧﺴﻲ زاوﻳﻪ ﻳ‪ 18 0 ３‬ده ‪.‬‬
‫‪٢٥‬‬
 ‫د درې اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪ )３‬درې ﺿﻠﻌﻲ ﻳﺎﻣﺴﻄﺢ( ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﭘﻪ دې اړه دﺳﻠﻔﺮﺗﺮاې اﮐﺴﺎﻳﺪ ) ‪ (SO 3‬ﺟﻮړ＊ﺖ ﮔﻮرو‪:‬‬
‫‪..‬‬
‫‪:O:‬‬
‫‪..‬‬ ‫‪| ..‬‬
‫‪:O = S −O:‬‬
‫‪..‬‬
‫ﭘﻪ ‪ SO 3‬ﮐ‪ ３‬د درې اړﺧﻴﺰ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪ ３‬د ﻣﺮﮐﺰي اﺗﻮم ﺳﻠﻔﺮ )‪ (S‬ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ .‬ددې ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل‬
‫ﻻﻧﺪې ډول ﻴ ﻞ‬
‫ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮی دې ‪:‬‬ ‫دې ‪ ،‬ﭘﭘﻪ ې‬‫ﻣﺴﻄﺢ ې‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﭼ‪ ３‬درې ﺿﻠﻌﻲ ﻳﺎ ﺢ‬
‫‪120o‬‬
‫)‪ (8-2‬ﺷﻜﻞ ﺩ ‪ SO3‬دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻣﺴﻄﺢ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﺩ ‪ SO 3‬ﭘﻪ ﺷﺎن ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﮐ‪، ３‬ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬ﻣﺮﮐﺰي اﺗﻮم دﻧﻮرودرې اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭼﺎﭘﻴﺮ ﺷﻮی وي اوﭘﻪ ﻫﻐﻮی‬
‫ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړې داړﻳﮑﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﺟﻮړه ﻳﻲ ډوﻟﻮ ＇ﺨﻪ وي ؛ﻧﻮ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺟﻮړ＊ﺖ ﻣﺴﻄﺢ دې اودﻫﻐﻪ‬
‫وﻻﻧﺴﻲ زواﻳﻪ ‪ 120‬درﺟﻲ ده ‪.‬‬
‫＇ﻠﻮراﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪＇) ３‬ﻠﻮرﻣﺨﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ (‬
‫داﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ＇ﺮﻧ‪／‬ﻮاﻟﯽ ﭼ‪＇ ３‬ﻠﻮراﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪ ３‬ﻟﺮي ‪ ،‬دﻫﻐﻮې ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟ‪＇ ８‬ﻪ ﭘﻴﭽﻠ‪ ３‬دى ﭼ‪３‬‬
‫دﻫﻐﻮی ﺑﻴﻠﮕﻪ ﮐ‪５‬ﺪای ﺷﯽ ﻣﻴﺘﺎن ‪ CH 4‬ووﻳﻞ ﺷﯽ ؛ ‪＄‬ﮑﻪ د‪４‬ﻮﻣﺴﻄﺢ ﺷﮑﻞ ﭘﻪ ﻋﻮض ﭼ‪ ３‬دﮐﺎﻏﺬ ﭘﻪ ﻳﺎ ‪１‬ﻪ ﮐ‪３‬‬
‫＊ﻮدل ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬ﻳﻮدرې اړﺧﻴﺰ ﺷﮑﻞ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ＇ﻠﻮر وﺟﻬﻲ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ‪ .‬د ﻣﻴﺘﺎن د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د＊ﻮدﻟﻮ ＇ﻮ‬
‫ﺑﻴﻼﺑﻴﻠ‪ ３‬ﻻرې ﭘﻪ )‪ (8 – 2‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪＊ ３‬ﻮدل ﺷﻮي دي ‪ .‬ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ﮐ‪５‬ﺪاي ﺷﻲ د درې ﺳﺘﻨﻮ ﭘﻪ ډول ﭘﻪ ﺑﺎم ﮐ‪ ３‬وﻧﻴﻮل‬
‫ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮی ＇ﻠﻮرﻣﻪ ﺳﺘﻨﻪ ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻪ ﻟﻮري ﭘﺮﻫﻐﻪ ﺑﺎﻧﺪې ！ﻴﻨﮕﻪ ده‪ ،‬ﭘﻪ دې ډول ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړې‬
‫ﻳﻮه ﻟﻪ ﺑﻠ‪ ３‬ﺳﺮه ﭘﻪ ‪ 109.5o‬ﮐﮐ‪ ３‬دي‪.‬‬
‫د ﻣﺦ ﺷﺎﺗﻪ اړﻳﮑﻪ‬ ‫د ﮐﺎﻏﺬ ﭘﺮﻣﺦ اړﻳﮑﻪ‬
‫د ﻣﺦ ﭘﺮ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ‬
‫)‪ ( 9 - 2‬ﺷﮑﻞ دﻣﻴﺘﺎن ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫‪ – 4‬ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬د ﺟﻮړه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ د ﻧﻪ اړﻳﮑﻮ ﺷﺘﻮن ﭘﻪ ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ زاوﻳ‪ ３‬داﺳﻲ ﺑﺮاﺑﺮې ﮐ‪７‬ئ ﭼ‪３‬‬
‫دﻧﻪ اړﻳﮑﻮ ﺟﻮړو اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪ ３‬ﻟﭙﺎره اړوﻧﺪ ه ﻟﻮﻳﻪ ﻓﻀﺎ ﭘﺮاﻧﺴﺘﻠﻪ ﺷﻲ ‪ .‬دﺳﻠﻔﺮاﺗﻮم د ‪ SO‬ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﮔﻮرو‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪..‬‬
‫‪S‬‬
‫‪: :‬‬
‫‪:O :‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪٢٦‬‬
‫د دې اﺗﻮم ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﮐ‪ ３‬درې اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪ ３‬ﺷﺘﻪ دي ؛ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د ﻫﻐﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ دﻣﺴﻄﺢ درې ﺿﻠﻌﻲ‬
‫ﮔﺮوپ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي‪ ،‬ﭘﻪ دي ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪ ３‬ﻳﻮه ﻟﻪ ﺑﻠ‪ ３‬ﺳﺮه ‪ 120o‬درﺟ‪ ３‬زواﻳﻪ ﻟﺮي ؛ ﺧﻮ دﻳﻮې‬
‫ﻧﻪ اړﻳﮑ‪ ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړې ﭘﻪ ﭘﺮﺗﻠﻪ ډﻳﺮه ﻓﻀﺎ ﻧﻴﺴﻲ ؛ ‪＄‬ﮑﻪ دﻧﻪ اړﻳﮑﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړې دﻳﻮې ﻫﺴﺘ‪ ３‬د اﻏﻴﺰې‬
‫ﻻﻧﺪې دي ‪ ،‬ﭘﻪ داﺳ‪ ３‬ﺣﺎل ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬داړﻳﮑﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړې د دوو ﻫﺴﺘﻮ د اﻏﻴﺰوﻻﻧﺪې دي ‪.‬‬
‫دﻟﺮې ﮐﻮﻟﻮ ﻗﻮه دﻧﻪ اړﻳﮑﻮ – اړﻳﮑﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړو ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻟ‪＇ ８‬ﻪ زﻳﺎﺗﻪ د اړﻳﮑﻮ – اړﻳﮑﻮ د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړو‬
‫ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬دﻟﺮې ﮐﻮﻟﻮ ﻟﻪ ﻗﻮې ＇ﺨﻪ ده ‪،‬د ﻟﺮي ﮐﻮﻟﻮ دﻗﻮاو د زﻳﺎت واﻟﻲ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ‪،‬د اړﻳﮑﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړې ﻳﻮه ﻟﻪ‬
‫ﺑﻠ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻟ‪＇ ８‬ﻪ ﻟﺮې دې ؛ ﻧﻮد ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د ‪ SO 2‬دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل داړﻳﮑﻮ زواﻳﻪ ﭼ‪ ３‬ﺑﺎﻳﺪ ‪ 120o‬وي‪ 119,5o ،‬ﺗﻪ‬
‫！ﻴ＂ﻪ ﺷﻮې ده ‪ ،‬د ‪ SO‬ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ ووﻳﻞ ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﻫﻢ ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ده؛‬
‫‪2‬‬
‫‪＄‬ﮑﻪ دﻫﻐﻮې اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪ ３‬د‪４‬ﻮي ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬دﺳﺎﺣ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ډﻳﺮې ﻓﻀﺎ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎ ﻟﺮي ‪.‬ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ د‬
‫اﻳﺘﻠﻴﻦ اواﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬د دووﮐﺎرﺑﻨﻮﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﭘﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮه دوه‬
‫ﮔﻮﻧ‪ ３‬اودرې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪:‬‬
‫)‪ ( 10 - 2‬ﺷﮑﻞ داﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻓﻮرﻣﻮل اوﺧﻄﻲ ﺟﻮر＊ﺖ‬
‫اړﻳﮑﻪ د ﻣﺦ ﭘﺮ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐ‪ ３‬ﮐ‪９‬‬
‫)‪ : ( 11– 2‬ﺷﮑﻞ داﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻓﻮرﻣﻮل اوﺧﻄﻲ ﺟﻮر＊ﺖ‬
‫د‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮل ﻻﻧﺪې ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮی دي ‪:‬‬
‫‪٢٧‬‬
 ‫‪ 3-2‬ﺟﺪول د‪＄‬ﻴﻨﻮاﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم او د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫د ا ﻟﮑﺎ ﻧﻮ ﻧﻮ‬ ‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫دﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﺮﻭﭘﺎﻥ‬ ‫‪C H‬‬
‫‪3 8‬‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H − C| − C| − C| − H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﺑﻴﻮﺗﺎﻥ‬ ‫‪C H‬‬
‫‪4 10‬‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H H‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪H − C− C− C| − C| − H‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫ﭘﻨﺘﺎﻥ‬ ‫‪C H‬‬
‫‪5 12‬‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H − C| − C| − C| − C| − C| − H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﻫﮕﺰﺍﻥ‬ ‫‪C H‬‬
‫‪6 14‬‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H − C| − C| − C| − C| − C| − C| − H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﻫﭙﺘﺎﻥ‬ ‫‪C H‬‬
‫‪7 16‬‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H − C− C− C − C− C− C− C| − H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﺍﻭﻛﺘﺎﻥ‬ ‫‪C H‬‬
‫‪8 18‬‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪ H − C− C− C − C− C− C− C− C| − H‬ﺏ‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﻧﻮﻧﺎﻥ‬ ‫‪C H‬‬
‫‪9 20‬‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H − C− C− C − C− C− C− C− C− C| − H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﺩﻳﻜﺎﻥ‬ ‫‪C H‬‬
‫‪10 22‬‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H − C− C− C − C− C− C− C− C− C − C| − H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﮐﻪ د ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﺟﺪول داﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮﺟﻮړ＊ﺖ ﺗﻪ ﭘﺎﻣﻠﺮﻧﻪ وﺷﯽ‪ ،‬ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬د دوی ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د ﻳﻮﻣﺘﻴﻠﻴﻦ )‪( −CH −‬‬
‫‪2‬‬
‫ﮔﺮﻭپ ﭘﻪ اﻧﺪزه ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د‪４‬ﻮ )‪ (−CH −‬ﭘﻪاﻧﺪازه ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ وﻟﺮي ‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ دﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ )‪(Homolog‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد‪８４‬ي ‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫‪H − C−‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪− C− H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪H H −C−H H‬‬
‫|‬ ‫‪-‬‬ ‫ﺏ‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪، H − C| − C| − C| − C| − H -‬‬
‫|‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫‪H‬‬
‫‪٢٨‬‬
‫＇ﺮﻧﮕﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي داﻟﻒ اوب اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ دواړه دﻋﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ) ‪ (C4H10‬ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬دي ؛ ﺧﻮ‬
‫دﻫﻐﻮی دﮐﺎرﺑﻦ دزﻧ‪％‬ﻴﺮﺟﻮړ＊ﺖ ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮﻟﺮي ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬اﻟﻒ ﻓﻮرﻣﻮل ﻧﻮرﻣﺎل زﻧ‪％‬ﻴﺮ او د ب‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬زﻧ‪％‬ﻴﺮ دي ‪ ،‬دﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺟﻮړ＊ﺘﻴ‪５‬ﺰ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ دﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬دﺷﺎﻣﻠﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ داړﻳﮑﻮ＇ﺮﻧ‪／‬ﻮاﻟﻰ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﻣﻮﻧ‪ ８‬ﺗﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐﻮي ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:‬داوﺑﻮ او اﻣﻮﻧﻴﺎ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑ‪ ３２‬وړاﻧﺪ‪４‬ﺰ وﮐ‪７‬ئ او وﻳ‪ ３‬ﻟﻴﮑﺊ ‪.‬‬
‫داوﺑﻮ ) ‪ ( H O‬او اﻣﻮﻧﻴﺎ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻫﻨﺪﺳﻲ ) ‪ (NH‬ﺑ‪ ３２‬وړاﻧﺪ‪４‬ﺰ وﮐ‪７‬ئ او وﻳ‪ ３‬ﻟﻴﮑﺊ ‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪H:N:H‬‬ ‫‪H : O:‬‬
‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪ – 1‬دﻫﻐﻮي دﻟﻴﻮﻳﺲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﻴﮑﻮ ‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪ - 2‬داﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣﻮﺷﻤﻴﺮد دواړو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ دﻣﺮﮐﺰي اﺗﻮم ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮاﮐ‪ ３‬ﺷﻤﻴﺮو‪:‬‬
‫اﻟﻒ – ﭘﻪ ‪ NH‬ﮐ‪ ３‬دﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﺗﻮم درې اړﻳﮑ‪ ３‬دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺳﺮه ﺗ‪７‬ﻟ‪ ３‬دې اوﻳﻮه ﺟﻮړه ازاد اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ‬
‫‪3‬‬
‫ﻟﺮي ؛ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ ﻧﻮ ＇ﻠﻮراﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣ‪ ３‬ﻟﺮي‪.‬‬
‫ب ‪ -‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ‪ H 2O‬ﮐ‪ ３‬داﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮم دوه اړﻳﮑ‪ ３‬دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳﺮه ﺗ‪７‬ﻟ‪ ９‬دي اودوه ﺟﻮړې ازاد اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻟﺮي ؛ ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ د＇ﻠﻮرواﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣﻮﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬دي ‪.‬‬
‫‪ – 3‬اړوﻧﺪه ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ د ‪ VSEPR‬د ﻧﻈﺮﻳ‪ ３‬ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ！ﺎﮐﻮ ‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ -‬ﭘﻪ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻣﺨﺎ ＇ﻠﻮرﻣﺨﻴﺰه ﺟﻮړ＊ﺖ وﻟﺮي اوداړﻳﮑﻮ زواﻳﻪ ﻳ‪ 109,5o ３‬درﺟ‪ ３‬ده ‪.‬‬
‫‪ – 4‬داﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮد ﺟﻮړې ‪＄‬ﺮﻧ‪／‬ﻮاﻟﻰ ！ﺎﮐﻮ ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬داﻣﻮﻧﻴﺎﭘﻪ اړه ＇ﻠﻮروﺟﻬﻲ د درې ﺳﺘﻨﻮﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﺴﻮ ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻪ ＇ﻠﻮرﻣﻪ ﺳﺘﻨﻪ ﻟﻪ ﭘﺎس ﻟﻮري‬
‫ﭘﺮي ！ﻴﻨﮕﻪ وﻻړه ده ‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ازاده ﺟﻮړه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ＇ﻠﻮرﻣ‪ ３‬ﺳﺘﻨ‪ ３‬ﺑﺎﻧﺪې وﻣﻨﻮ ‪،‬ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠ‪ ３‬ﻫﻨﺪﺳﻲ‬
‫ﺷﮑﻞ ﺑﻪ د‪４‬ﻮﻫﺮم درې ﺿﻠﻌﻲ ﻗﺎﻋﺪې وﻟﺮي‪ 12-2) .‬ﺷﻜﻞ(‬
‫ﺏ – د اوﺑﻮﭘﻪ اړه ‪ ،‬د اوﺑﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺷﮑﻞ ﮐﻮږ دې‪ ،‬دوه ﺟﻮړې ازاد اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د＇ﻠﻮروﺟﻬ‪ ３‬دوه ﺳﺘﻨ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬دي ‪.‬‬
‫ﺝ – د ﻧﻪ اړﻳﮑﻮ‪ -‬ﻧﻪ اړﻳﮑﻮ ‪ ،‬ﻧﻪ اړﻳﮑﻮ –اړﻳﮑﻮ اوداړﻳﮑﻮ د ﺟﻮړه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ دﺷﺘﻮن ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﭼ‪ ３‬ﻟﺮې ﮐﻮوﻧﮑ‪３‬‬
‫ﻗﻮه ﭘﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮه دﻫﻐﻮې ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﮐﻤﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د اوﺑﻮ اواﻣﻮﻧﻴﺎ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬داړﻳﮑﻮ زواﻳﻪ د ‪ 109.5°‬دﻧﻮرﻣﺎل‬
‫زواﻳ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻟ‪８‬ه ﮐﻮﭼﻨ‪ ９‬ده‪) ،‬د اﻣﻮﻧﻴﺎ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل‬
‫ﮐ‪ ３‬داړﻳﮑﻮ زواﻳﻪ ‪ 107°‬او اوﺑﻮﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪３‬‬
‫‪104 / 5°‬‬ ‫‪107 °‬‬ ‫‪ 104.5°‬ﺩﻩ ( ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ وﮔﻮري‪:‬‬
‫)‪ ( 12- 2‬ﺷﮑﻞ د اوﺑﻮ او‬
‫اﻣﻮﻧﻴﺎ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫‪٢٩‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫دﻻﻧﺪې ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ وړاﻧﺪ وﻳﻨﻪ وﮐ‪７‬ئ او وﻳ‪ ３‬ﻟﻴﮑﺊ‪:‬‬
‫‪SiCl‬‬ ‫‪، PCl 3 ، H 2S‬‬
‫‪2‬‬
‫دﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ دﺳﺎده ﮐﻮﻟﻮﻻره‬
‫ﮐﻪ ﭘﻪ )‪ (3-2‬ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬داﻟﮑﺎﻧﻮﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮﺗﻪ ﭘﺎم وﮐ‪７‬و ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻮ ﭼ‪ ３‬د دوي ﻟﻴﮑﻞ اورﺳﻤﻮل‬
‫ﺳﺘﻮﻧﺰﻣﻦ ‪ ،‬ﻏﻴﺮاﻗﺘﺼﺎدي او ﻣﺸﮑﻞ دي ؛ ﻟﻪ دي ﮐﺒﻠﻪ د ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮد ＊ﻮدﻧ‪ ３‬او ﻟﻴﮑﻨ‪ ３‬ﻟﭙﺎره ﻧﻮرې ﻻرې‬
‫！ﺎﮐﻞ ﺷﻮې دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول دي ‪:‬‬
‫‪ -‬دﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰو ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ دﻟﻴﮑﻠﻮ ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ﻟﻨ‪ ６‬ډول ‪ ،‬دﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ اوﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﻫﻢ ﻧﻪ ＊ﻮدل ﮐ‪８５‬ي او‬
‫‪＄‬ﻴﻨﻲ وﺧﺖ دﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ اړﻳﮑ‪ ３‬ﻫﻢ ﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬دﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫⎯ ‪H − C− C− C − C− C− C− H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪⎯→ CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪Hexane‬‬
‫‪H 3CCH 2CH 2CH 2 CH 2 CH 3‬‬
‫دﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻋﻼﻣﻮ＊ﻮدل !‬
‫‪ -‬ﭘﻪ دې روش ﮐ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ اوﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ！ﻮل اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ دﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ و ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻟﺮي ﮐ‪８５‬ي اوﻳﻮازې ﻫﻐﻪ‬
‫اړﻳﮑ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬دزواﻳﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﺧﻄﻮﻧﻮﭘﻪ واﺳﻄﻪ وړاﻧﺪې ﮐ‪８５‬ي ‪＊،‬ﻮدل ﮐ‪８５‬ي ‪ ،‬دا ډول ﺟﻮړ＊ﺖ دﺳﮑﻠﻴﺘﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫اوﻳﺎ دﺧﻄﻲ – زواﻳﻮ ﻳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دوي ‪ .‬ﭘﻪ دې ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮازې دﮐﺎرﺑﻦ اړﻳﮑ‪＊ (C-C) ３‬ﻮدل‬
‫ﮐ‪８５‬ي ؛ داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ دﺧﻄﻮﻧﻮ دﭘﺮﻳﮑ‪７‬و ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﺮ او ﭘﻪ ﭘﺎى ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻡ ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮل ﮐ‪８５‬ي او‬
‫د‪ C-H‬ﻟﻴﮑﻠﻮ ＇ﺨﻪ ﻻس ﻧﻴﻮﻧﻪ ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪H H H H H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫| |‬ ‫|‬
‫⎯ ‪H − C− C− C − C− C− H‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫⎯‬
‫|‬ ‫|‬ ‫| |‬ ‫|‬
‫‪H H H H H‬‬
‫‪Pentane‬‬ ‫‪H 3C‬‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬
‫‪CH3‬‬ ‫د ﺗﻘﺮر ‪＄‬ﺎى‬
‫‪C H2‬‬
‫د ﺗﻘﺮر ‪＄‬ﺎى‬
‫‪٣٠‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪ -1‬دﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻴﻤ‪７／‬ى ﺟﻮړ＊ﺖ ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺸﺮح اواﺳﮑﻠﻴ＂ﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑ‪:３‬‬
‫‪C H‬‬ ‫‪,C H‬‬ ‫‪, C H‬‬ ‫‪, C H‬‬
‫‪6 14‬‬ ‫‪6 12‬‬ ‫‪7 16‬‬ ‫‪4 14‬‬
‫‪ -2‬دﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺑﺸﭙ‪７‬ه ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮل وﻟﻴﮑﺊ ‪:‬‬
‫‪CH 3 (CH 2 )4 CH 3‬‬
‫‪H 3CCH 2C(CH‬‬ ‫‪2) 2‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪C(CH‬‬ ‫‪2) 3‬‬ ‫‪(CH2) 3 CH 3‬‬
‫داﺳﭙﺮﻳﻦ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻮم اﺳﺘﺎﻳﻞ ﺳﺎﻟﻴﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ دي ؛ ＇ﺮﻧﮕﻪ ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻪ د ﺟﻮړ‪＋４‬ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮل ﺑﺸﭙ‪＊ ７‬ﻮدل ﺳﺘﻮﻧﺰﻣﻦ‬
‫دي ؛ ﻧﻮ ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ ﮐ‪５‬ﻤﻴﺎ ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ دﻫﻐﻪ داﺳﮑﻠﻴ＂ﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ＇ﺨﻪ ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻠ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪OH‬‬
‫‪/‬‬
‫‪O‬‬
‫||‬
‫‪.‬‬
‫‪O = C‬‬ ‫‪O − C−‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪/‬‬ ‫||‬
‫‪O = C‬‬
‫‪O − C − CH 3‬‬
‫) ‪ ( 13 -2‬ﺷﮑﻞ اﺳﭙﺮﻳﻦ او دﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ډﻳﺮﭘﻮه ﺷﺊ‬
‫دﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮد ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ دوﻻﻧﺴﻲ اړﻳﮑﻮﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻧﻮرﻣﺎﻟﻪ زواﻳﻪ ‪ 109 .5°‬ده اوﭘﻪ ！ﻮﻟﻮﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻤﺪې اﻧﺪازه ﺑﺎﻳﺪ‬
‫وې ‪ ،‬ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ دزﮔﺰاگ ) ﮐﻮږوږ( ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي‬
‫‪ : 4-2‬ﺍﻳﺰﻭﻣﻴﺮﻱ )‪(Isomers‬‬
‫ﭘﻪ ﮐ‪５‬ﻤﻴﺎ ﭘﻪ ﺗﻴﺮه ﺑﻴﺎ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﮐ‪５‬ﻤﻴﺎ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﺮي ؛ ﺧﻮ‬
‫‪４‬ﻮﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮﮐﻴﺒﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮي ؛دﺑﻴﻠﮕﻲ ﭘﻪ ډول ‪ :‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل اوډاي ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮﻋﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮي ؛‬
‫ﻧﻮ دﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻲ ﺳﺮه ﺗﻮﭘﻴﺮﻟﺮي‪.‬‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫| |‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H − C− C− O − H‬‬ ‫‪H − C− O − C− H‬‬
‫| |‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪Ethanol‬‬ ‫‪imethylete r‬‬
‫＇ﺮﻧﮕﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي ‪،‬ﭘﻪ اﻳﺘﺎﻧﻮل ﮐ‪ ３‬داﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮم د‪４‬ﻮاﺗﻮم ﮐﺎرﺑﻦ اوﻳﻮاﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ؛ ﭘﻪ‬
‫داﺳﻲ ﺣﺎل ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ډاي ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬داﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮم دﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ؛ ﻧﻮ‬
‫‪٣١‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د‪４‬ﻮﺷﺎن ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬ﺧﻮ دﻫﻐﻮي ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ‬
‫ﻟﺮي ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬دﻫﻐﻮي ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮداړﻳﮑﻮ ﺗﻮﭘﻴﺮ ＇ﺮ‪－‬ﻨﺪ ﻳ‪８‬ي ‪ ،‬ﻳﻮ دﺑﻞ د اﻳﺰوﻣﻴﺮ )‪(Isomers‬‬
‫ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‬
‫داﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻮدﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ د ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﻻر＊ﻮﻧﻪ ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮﮐ‪ ３‬دﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮدﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮدﮐﺎرﺑﻨﻲ‬
‫ﭼﻮﮐﺎټ ﺑ‪ ３２‬وﻟﻴﮑﻞ ﺷ‪ ３‬او وروﺳﺘﻪ دې ﭘﺮﻟﻪ ﭘﺴ‪ ３‬ا‪請‬ﻠﻲ ز ﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻨ‪ ６‬ﮐ‪７‬ي اوﻟﻪ ا‪請‬ﻠﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ＇ﺨﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻴﺮي‬
‫ﺷﻮي اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ دې د ﻣﻨﺸﻌﺐ زﻧ‪％‬ﻴﺮ )د＇ﻨ‪ ，‬زﻧ‪％‬ﻴﺮ (ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﭘﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻣﻤﮑﻨﻪ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬وﻟﻴﮑﻞ ﺷﻲ ؛ د ﺑﻴﻠﮕﻲ ﭘﻪ‬
‫ډول ‪ :‬دﻫﭙﺘﺎن ) ‪ (C 7 H16‬داﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻮﮐﺎرﺑﻨﻲ ﭼﻮﮐﺎټ ﺗﺮ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻮ‪:‬‬
‫‪1− C − C − C − C − C − C − C‬‬ ‫‪2−‬‬ ‫‪C − C− C − C − C − C‬‬
‫|‬
‫‪C‬‬
‫‪3 − C − C − C− C − C − C‬‬ ‫‪4−‬‬ ‫‪C − C− C− C − C‬‬
‫|‬ ‫| |‬
‫‪C‬‬ ‫‪C C‬‬
‫‪5 − C − C− C − C− C‬‬ ‫‪6−‬‬ ‫‪C −C − C−C −C‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C- C‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪7 − C − C− C − C − C‬‬ ‫‪8−‬‬ ‫‪C − C − C− C − C‬‬ ‫‪9−‬‬ ‫‪C − C− C− C‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫| |‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C C‬‬
‫دﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﺑﺸﭙ‪７‬ه ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ دﮐﺎرﺑﻨﻲ ﭼﻮﮐﺎ！ﻮﻧﻮ دﺑ‪２‬ﻮ ﻟﻪ ﭘﻮره ﮐﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ﭼ‪ ３‬دﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻮﻧﻮداړوﻧﺪو‬
‫ﺷﻤﻴﺮوﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮﻟﻮ ﺗﺮﺳﺮه ﮐ‪８５‬ي ‪ ،‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي زﻳﺎﺗ‪ ３‬دې ﭼ‪３‬‬
‫دﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮدﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﭘﻪ ﻫﺮﻣﺒﺤﺚ اودﻫﻐﻮې ﭘﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮﮐ‪ ３‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐ‪８５‬ي ‪.‬‬
‫اﻟﮑ‪５‬ﻨﻮﻧﻪ دﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ اﻳﺰوﻣﻴﺮي او د دوه ﮔﻮﻧﻮ اړﻳﮑﻮ د‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﻳﺰوﻣﻴﺮﻳﻮ ﺳﺮﺑﻴﺮه ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﻫﻢ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ ‪ :‬ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰې اﻳﺰوﻣﻴﺮي اود دوه ﮔﻮﻧﻮ اړﻳﮑﻮ ‪＄‬ﺎی‬
‫ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬وﻳﻨﺴﺊ ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪C H2 = C H − C H2 C H3‬‬ ‫‪1 − Butene.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪C H3 − C H = C H − C H3‬‬ ‫‪2 − Butene‬‬
‫د دواړوﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺟﻤﻌﻲ ﻓﺎرﻣﻮل ‪ C4 H 8‬دی ؛ ﺧﻮ د دواړو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‪ ،‬دا اﻳﺰوﻣﻴﺮي دﺟﻮړ＊ﺖ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﭘﻪ ﻧﻮم د دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬د‪＄‬ﺎى ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﻳﺎ دوي ‪.‬‬
‫ب – ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ‪: ( Stereo isomeris ) :‬‬
‫‪ Stereo‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮐﻠﻤﻪ ده ﭼ‪ ３‬دﺟﺎﻣﺪواوﮐﻠﮑﻮﺟﺴﻤﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻌﻨﺎ ده؛ ﻧﻮ ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي)‪( Stereo isomeris‬‬
‫ﻳﻮازې ﻫﻐﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﮐﻠﮏ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ وﻟﺮي اودﻫﻐﻮی ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻞ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺑﺪﻟﻮن ﻧﻪ ﻣﻮﻣﻲ ‪.‬‬
‫‪٣٢‬‬
 ‫د زﻳﺎﺗ‪ ３‬ﭘﻮﻫ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﺎﻃﺮ‪:‬‬
‫اﻟﮑ‪５‬ﻨﻮﻧﻪ دﺳﺎ ﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮﺳﺮه اﻳﺰوﻣﻴﺮدي او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ دﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑ‪５‬ﻨﻮﻧﻮﺳﺮه اﻳﺰوﻣﻴﺮي دى؛ دﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫ﻣﺮﮐﺐ ﭼ‪ ３‬ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳﻲ ‪ C 3 H 6‬دي‪ ،‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﺮوﭘﻴﻦ اوﺳﻲ اوﻳﺎ داﭼ‪ ３‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮﭘﺮوﭘﺎن وي ‪:‬‬
‫‪H 2C‬‬ ‫‪C 2‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪− CH = CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1 − propene‬‬
‫‪CH 2‬‬
‫‪Cyclo propane‬‬
‫د دوﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫* ﺗﻞ ﻳﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺮﮐﺐ دﻫﻐﻪ دﺗﺸﮑ‪５‬ﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د ﺳﻤﺒﻮﻟﻮﻧﻮ د ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻟﻪ ﻻرې د ﻫﻐﻮی دﻧﺴﺒﺘﻲ ﺿﺮﻳﺒﻮﻧﻮ‬
‫ﺳﺮه ﭼ‪ ３‬دﺳﺘﻴﮑ‪５‬ﻮﻣﺘﺮي )‪(Stoichiometry‬ﺿﺮﻳﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎد‪８４‬ي ‪＊ ،‬ﻮدل ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬د ﺗﺸﮑ‪５‬ﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮ‬
‫ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د ﺳﻤﺒﻮﻟﻮﻧﻮ دﺗﺮﺗﻴﺐ ﻻره د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺿﺮﻳﺒﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﻳ‪ ３‬دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد‪８４‬ي ‪.‬‬
‫* ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪５‬ﺪاي ﺷﯽ دﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﺠﺰﻳﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ و！ﺎﮐﻞ ﺷﯽ ‪ .‬دﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﺑﻞ ډول ﻟﻪ ﺗﺠﺮﺑﻲ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‪ ،‬ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬دﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺷﻤﻴﺮ ﭘﻪ ﻳﻮﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪＊ ３‬ﻮدل ﮐ‪８５‬ي‪،‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ ﮐﻠﻤﻪ ﭘﻪ دې ‪＄‬ﺎې ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ دي ﻣﻌﻨﺎ ده ﭼ‪ ３‬وړاﻧﺪې ﺷﻮى ﻓﻮرﻣﻮل ﻳﻮازې دﻟﻴﺪﻧﻲ او اﻧﺪازه ﮐﻮﻟﻮ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﻳﻌﻨﻲ‬
‫دﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ او ﻣﻘﺪاري ﺗﺤﻠﻴﻞ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ！ﺎﮐﻞ ﺷﻮى دى‬
‫* ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ژﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮐﻮي ﻓﻮرﻣﻮل ﻧﻪ ﻳﻮازې ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ‬
‫؛ ﺑﻠﮑ‪ ３‬داﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺷﻤﻴﺮاوډوﻟﻮﻧﻪ ﻫﻢ ＊ﻴﻲ‪،‬‬
‫* ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻣﻮﻧ‪８‬ﺗﻪ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ زﻳﺎت ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐﻮي داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪３‬‬
‫＊ﻴﻲ ‪.‬‬
‫* ﻳﻮ ه ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭼ‪ ３‬دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ دﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ دﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﭙﺎره ﻳ‪ ３‬وړاﻧﺪوﻳﻨﻪ ﺷﻮې ده‪ ،‬دوﻻﻧﺴﻲ ﻗﺸﺮدﺟﻮړه‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ د داﻓﻌﻪ دﻗﻮې )‪ (Vaoleance shell Elctron pairs Repulsion‬دﻧﻈﺮﻳ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ )‪ (VSEPR‬ﺳﺮه ＊ﻮدل ﮐ‪８５‬ي ‪ .‬د دې ﻧﻈﺮﻳ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ‪ ،‬داﻟﮑﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﮑ‪ ３‬دﻟﺮې ﮐﻮﻟﻮ ﻗﻮا و ﺷﺘﻮاﻟ‪３‬‬
‫ﭘﻪ ﻳﻮﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬داړﻳﮑﻮ اوﻳﺎ د ﻧﻪ اړﻳﮑﻮ دﺟﻮړو اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د دې ﻻﻣﻞ ﮐﺮ‪＄‬ﻲ ﺗﺮ＇ﻮ دﻏﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ‬
‫داﻣﮑﺎن ﺗﺮﺣﺪه ﭘﻮرې ﻳﻮدﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﻓﺎ‪請‬ﻠﻪ ﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬وي اوﻟﻮرى و ﻟﺮي ؛ ﺧﻮ دا ﻟﻮري ﻧﻴﻮل داﺳ‪ ３‬دې ﭼ‪ ３‬ډﻳﺮﮐﻠﮏ‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺗﻪ ور ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻮي ‪.‬‬
‫‪*.‬ﻫﻐﻪ زواﻳﻪ ﭼ‪ ３‬درې ﻧ‪＋‬ﻠﻮﻟﻲ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ دﺑﻞ ﺳﺮه ﺟﻮړوي ‪،‬د اړﻳﮑﻮ د زاوﻳﻲ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ د‪８４‬ي ﭼ‪ ３‬اﮐﺜﺮﺣﺪ ﻳ‪３‬‬
‫‪٣٣‬‬
 ‫‪ 180 o‬درﺟ‪ ３‬ده ‪.‬‬
‫* ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د‪４‬ﻮﺷﺎن ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬دي ‪ ،‬ﺧﻮ دﻫﻐﻮي ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ‬
‫＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮو ﻟﺮي ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬دﻫﻐﻮي ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮداړﻳﮑﻮ ﺗﻮﭘﻴﺮ ＇ﺮ‪－‬ﻨﺪ ﺷﻲ ‪ ،‬ﻳﻮ دﺑﻞ د ﺍﻳﺰﻭﻣﻴﺮ‬
‫)‪ (Isomers‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ اود دوﻫﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ - 1‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪５‬ﺪاى ﺷﻲ د ﮐ‪５‬ﻤﻴﺎ ﻳﻲ ‪ ---‬ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ و！ﺎﮐﻞ ﺷﻲ ‪.‬‬
‫د – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ ‪.‬‬ ‫ج – ﺗﺠﺰﻳﻮ ‪،‬‬ ‫ب – ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺳﻨﺘﻴﺰ‪،‬‬ ‫اﻟﻒ – ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ‪،‬‬
‫‪ - 2‬دﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ دﺳﺎده اوﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ د ﭘﻮﻫﻴﺪﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﻻزﻣﻪ ده ﺗﺮ＇ﻮ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﭘﻪ ‪ ----‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﭘﻮه ﺷﯽ‪.‬‬
‫د – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ ‪.‬‬ ‫ج – اﻟﻒ او ب‬ ‫ب – ﻣﻘﺪاري ‪،‬‬ ‫اﻟﻒ – ﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ ‪،‬‬
‫‪ - 3‬ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ د ډوﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﺳﺮ ﺑﻴﺮه ‪ ،‬دﻫﺮﻋﻨﺼﺮداﺗﻮﻣﻮﻧﻮ دﺷﻤﻴﺮ‪ ،‬او داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻳﻮﺑﻞ ﺗﻪ ﻫﻢ ＊ﻴﻲ ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – داﺗﺼﺎل ﻻره ‪ ،‬ب – داړﻳﮑﻮ‪＄‬ﺮﻧ‪／‬ﻮاﻟﻲ ‪ ،‬ج – دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﺷﻤﻴﺮ‪ ،‬د – اﻟﻒ او ب دواړه ﺳﻢ دې ‪.‬‬
‫‪ - 4‬ﻟﻪ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺧﺎص ﺟﻮړ＊ﺖ ﭼ‪ ３‬دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د اړﻳﮑﻮ او د ﻧﻪ اړﻳﮑﻮ ﺟﻮړه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬دﻟﺮي ﮐﻮﻟﻮ ﻻﻣﻞ‬
‫‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ ډﻳﺮه ﻟ‪８‬ه ﻗﻮه ﺷﺘﻮن وﻟﺮي د ‪ ----‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ د‪８４‬ي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﻣﺪار‪ ،‬ب – اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﻗﺸﺮ‪ ،‬ج – اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﻓﺮﻋﻲ ﻗﺸﺮ‪ ،‬د – اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺳﺎﺣﻪ‬
‫‪ - 5‬دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑ‪２‬ﻮ ډﻳﺮﻣﻬﻢ ﻻﻣﻞ دﻫﻐﻮې د ‪ ---------‬ﭘﻪ ！ﺎﮐﻠﻮﮐ‪ ３‬دې‬
‫د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ج – اﻟﻒ او ب دواړه‬ ‫ب – ﻓﺰﻳﮑ‪ ３‬ﺧﻮاص ‪،‬‬ ‫اﻟﻒ – ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص ‪،‬‬
‫‪ -6‬ﭘﻪ ＇ﻠﻮرﻣﺨﻴﺰ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﺟﻮړې ﻳﻮه ﻟﻪ ﺑﻠﻲ ﺳﺮه ‪-----‬زواﻳﻪ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬
‫‪180‬‬ ‫اﻟﻒ ‪ 120 -‬ﺏ ‪ 109.5 -‬ﺝ ‪ 309.5 -‬ﺩ ‪-‬‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪ H − C − C − O − H‬ﻣﺮﻛﺒﻮﻧﻮﻣﺎﻟﻴﻜﻮﻟﻲ ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬ ‫او‬ ‫ﺩ ‪H − C− O − C− H‬‬ ‫‪-7‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺩﻯ ﻟﻪ !‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ C 4 H14 O -‬ﺏ ‪ C 2 H 6 O -‬ﺝ ‪ C 3 H 5O -‬ﺩ – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ ﻫﻢ ﻧﻪ‬
‫‪..‬‬
‫د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﺑ‪ ３２‬ﺟﻮړ＊ﺖ دﻻﻧﺪې ﮐﻮم ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ د‪８４‬ي؟‬ ‫‪H:N:H‬‬ ‫‪-8‬‬
‫‪..‬‬
‫‪H‬‬
‫‪٣٤‬‬
 ‫ﺏ ‪ -‬ﻭﺍﻧﺪﺭ ﻭﺍﻟﺲ ﺝ – ﻣﺎﻛﺴﻴﻮﻳﻞ ﺩ ‪ -‬ﻟﻴﻮﻳﺲ‬ ‫ﺍﻟﻒ – ﺍﻭﮔﺪﺭﻭ‬
‫‪ – 9‬ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻋﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻲ وي ؛ﺧﻮ دﻫﻐﻮى ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ‪.‬‬
‫ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺗﻮﭘﻴﺮ وﻟﺮي ﻳﻮ د ﺑﻞ ‪ ......‬وﻳﻞ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫ج ‪ -‬اﻟﻒ او ب دواړه د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ب ‪(Isomers) -‬‬ ‫اﻟﻒ ‪ -‬اﻳﺰوﻣﻴﺮ‬
‫‪ - 10‬دﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮاﻳﺰوﻣﻴﺮي د‪ -----‬ﻓﺰﻳﮑ‪ ３‬ﺧﻮا‪請‬ﻮﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪.‬‬
‫ﺝ ‪ -‬ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺩ ‪ -‬ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬ ‫ﺏ‪ -‬ﻣﺴﺎﻭﻯ‬ ‫ﺍﻟﻒ – ﻳﻮﺷﺎﻥ‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ –1‬دﺳﺎده اوﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻮﭘﻴﺮ＇ﻪ دى ‪ ،‬ﻫﻐﻪ دﺑﻴﻠ‪／‬ﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ – 2‬ﭘﻪ ‪ 0.3‬ﮐﻤﻴﺖ ﮐ‪ ３‬د‪４‬ﻮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ‪0.12‬ﮐﺎرﺑﻦ او ‪0.02‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬د دﻏﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﺗﺠﺮﺑﻲ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻴﺪاﮐ‪７‬یء ) دﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻲ ﮐﺘﻠﻪ ‪ C 12‬دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ‪ 1‬اوﮐﺴﻴﺠﻦ ‪ 16‬ده‬
‫‪ - 3‬د‪４‬ﻮﻣﺮﮐﺐ ﺳﺎده ﻓﻮرﻣﻮل ‪ CH 2O‬دې‪ ،‬د ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﺮﮐﺐ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ‪ 180g/mo l‬ده‬
‫دﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻴﺪاﮐ‪７‬ي‬
‫‪36%‬‬ ‫‪ – 4‬دﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ‪ 180g/mo l‬ده ‪ ،‬د ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﺗﺮﮐ‪５‬ﺐ ﮐ‪ 55% ３‬ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ او ‪ 9%‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺷﺎﻣﻞ دې‪ ،‬دﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻻس ﺗﻪ راوړئ‪.‬‬
‫‪ – 5‬د‪４‬ﻮﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﺗﺮﮐ‪５‬ﺐ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮازې ﮐﺎرﺑﻦ اوﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ 1.5 g ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او ‪9 g‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ دﻫﻐﻪ د ﺗﺠﺰﻳ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ دي ‪،‬دﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ‪ 210g/mol‬ده ‪،‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪３‬‬
‫ﭘﻴﺪاﮐ‪７‬ئ ‪.‬‬
‫‪ – 6‬دﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰاو اﺳﮑﻠﻴﺘﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ –‪ ، 1,1- di chloro-1-butene‬ﺏ – ‪، 1,2 – dibromoethene‬ﺝ ‪3- hexene -‬‬
‫‪ - 7‬ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﭼ‪ ３‬د ‪ C 6 H14‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬دې ‪＇،‬ﻮ اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻪ ﻟﺮي ؟‬
‫دﻫﻐﻪ د ！ﻮﻟﻮ اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻮ ﺟﻮړ ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ‬
‫‪ – 8‬ﻫﻨﺪﺳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ＇ﻪ رﻧ‪／‬ﻪ اﻳﺰوﻣﻴﺮۍ ده ؟ ﭘﻪ دې ﻫﮑﻠﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ورﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ - 9‬د ‪ C 4 H 8O‬دﻣﺮﮐﺐ ！ﻮل ﻣﻤﮑﻨﻪ اﻳﺰوﻣﻴﺮي د ﻫﻐﻮى دﺟﻮړ＊ﺖ او اﺳﮑﻠﻴ＂ﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫‪٣٥‬‬
 ‫در‪４‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﯽ‬
‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ډل ﺑﻨﺪۍ‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺑﻴﻮﻟﻮژي ‪ ،‬ﻃﺐ او اوﺳﻨﻲ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﺑﻨﺴ＀ ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ى دى ‪ .‬د ژوﻧﺪ‪４‬ﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ د ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰه اﺟﺰاوې ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮﺑﻴﺮه ‪،‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دې ‪ ،‬داﭼ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻋﻨﺼﺮﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬
‫＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‪ ،‬ﻧﻮ وﻳﻠﻲ ﺷﻮ ﭼ‪ ３‬ﻣﻮﻧ‪ ８‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ ﻋﻨﺼﺮﮐ‪ ３‬ژوﻧﺪ ﮐﻮو ‪ .‬وﻟﻲ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ﻴﻮ‬
‫وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي ؟آﻳﺎ د ﻫﺮ ﻣﺮﮐﺐ د ﺧﻮا‪請‬ﻮ زده ﮐ‪７‬ه ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ې ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺳﺎده ﮐﺎر دې ؟ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮګ ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫＇ﻪ ﺷﻲ ده ؟ ＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ دې‪ ،‬د ﻫﻐﻮی د ﻫﺮﻳﻮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ې ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺳﺘﻮﻧﺰ ﻣﻦ ﮐﺎر دى ؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ！ﻮﻟ‪／‬ﻴﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‬
‫ﭼ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ډل ﺑﻨﺪۍ ﻻﻧﺪ ي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮو ‪.‬‬
‫‪36‬‬
 ‫‪ :٣-١‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‪:‬‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮی ﺷﻤﻴﺮ ﻟﻪ ﺷﻞ ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ زﻳﺎت دی‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻨﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﺟﻮړ＊ﺖ ) دﮐﺎرﺑﻨﻲ‬
‫اﺳﮑﻴﻠ＀( اوﻳﺎ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ د ﺷﺘﻮن ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ډﻟﺒﻨﺪي ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳﮑﻮ ډول ﻳﻮ دﺑﻞ ﺳﺮه‬
‫ﻫﻢ دﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪۍ ﮐ‪ ３‬ﺑﻨﺴ＂ﻴ‪５‬ﺰ رول ﻟﺮي ‪.‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻨﻲ اﺳﮑﻠﻴﺖ د ﺟﻮړ＊ﺖ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ دوو ډوﻟﻮ دي ﭼ‪ ３‬د زﻧ‪％‬ﻴﺮي اﺳﮑﻠﻴ＀‬
‫)‪ ( Acyclic‬ﮐ‪７‬ﻳﺰ )‪ (Cyclic‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي‬
‫زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻫﻐﻮ ډوﻟﻮ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬واز زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮي او د ﻫﻐﻮى ﺑﻨﺴ＀ د اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐ‪７‬ی دي ‪.‬‬
‫‪ - 1‬ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‪ :‬د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮازې د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮي دي‪ ،‬دا‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﻣﺸﺒﻮع؛ ﻟﮑﻪ ‪ :‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ )‪ ( Alkanes‬ﺍو ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪( Alkenenes) ３‬‬
‫او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ( Alkynes) ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬او اﻟﮑﺎداﻳﻨﻮﻧﻪ )‪ ( Alka di enes‬وي‬
‫‪７－ - 2‬ه ﻳﻴﺰ )ﺣﻠﻘﻮي( ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ) ‪ : (Cyclo alkanes‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺗ‪７‬ﻟ‪ ９‬زﻧ‪％‬ﻴﺮي‬
‫ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي او د ﮐ‪７‬ۍ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ دې ﭼ‪ ３‬د ﮐ‪７‬ۍ د ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ډوﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﭘﻪ‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﺳﮑﻠﻴﮏ )‪ (Carbocycli c‬و ﻫﻴﺘﺮوﺳﮑﻠﻴﮏ )‪！ ( Hetrocyclic‬ﻮﻟ‪／‬ﻴﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دې ‪.‬‬
‫‪- 3‬ﮐﺎرﺑﻮﺳﮑﻠﻴﮏ )‪ : (Carbocyclic‬ﭘﻪ دي ډول ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐ‪７‬ۍ ﻳﻮازي د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﺟﻮړه ﺷﻮې ده او دﻫﻐﻮي د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮا‪請‬ﻮ د ﺗﻮﭘ‪５‬ﺮ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﭘﻪ دوه ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دې ﭼ‪３‬‬
‫د اﻟﻴﺴﮑﻠﻴﮏ )‪ ( Alicyclhc‬او اروﻣﺎﺗﻴﮏ )‪ ( Aromatic‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ‪.‬‬
‫د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺑﻨﺴ＀ د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐ‪７‬ى دي او ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ ‪ ،‬ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ‪ ،‬اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ او د‬
‫ﻫﻐﻮې ﻣﺸﺘﻘﺎت دې ‪.‬‬
‫د اﻟﻴﺴﮑﻠﻴﮑﻮﻧﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ )‪ (Cyclo alcanes‬ﺍو ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ )‪(Cyclo alkenes‬‬
‫ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دې ‪.‬‬
‫د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﮐﻮرﻧ‪ ９‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻣﺮﮐﺐ ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺮوﭘﺎن دی او د دوي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ) ‪ (Cn H 2 n‬دی ﭼ‪３‬‬
‫داﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﺳﺮه اﻳﺰوﻣﻴﺮ دې ‪ .‬داﺳ‪ ３‬ﺳﮑﻠﻴﮑﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻮی ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﺷﻤﻴﺮ ﻟﻪ ‪30‬‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻫﻢ زﻳﺎت دی ‪.‬‬
‫اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ )‪( Arenes‬‬
‫دا ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﮐ‪７‬ۍ ﻟﺮي‪ ،‬ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ‪ ،‬اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ او ﻓﻴﻨﺎﻧﺘﻴﻦ د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪３‬‬
‫＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ＇ﻮﮐ‪７‬ﻳﻮ د ﺗﺮاﮐﻢ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ دي‪.‬‬
‫ﻫﺘﺮوﺳﮑﻠﻴﮏ )‪(Hetrocyclic‬‬
‫دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮﺑﻴﺮه ‪ ،‬ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﮐ‪７‬ۍ ﮐ‪ ３‬د ﻧﻮروﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﻳﻮ ﻳﺎ ＇ﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ئ‬
‫ﺗﻮ‪－‬ﻪ دا ﻋﻨﺼﺮوﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ‪ :‬اﮐﺴﻴﺠﻦ ‪ ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺳﻠﻔﺮ او ﻧﻮرو ＇ﺨﻪ دې‪ .‬ﻫﺘﺮوﺳﮑﻠﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ‪.‬‬
‫‪37‬‬
 ‫ﻣﺸﺒﻮع ‪،‬ﻏﻴﺮﻣﺸﺒﻮع اوﻳﺎ اروﻣﺎﺗﻴﮏ وي ‪.‬‬
‫！ﻮل ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﻧﻮﻣﻮړو ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮ ﻣﺸﺘﻘﺎت وﻣﻨﻞ ﺷﻲ ‪＄ ،‬ﮑﻪ دا ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺸﺘﻘﺎت د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د‪４‬ﻮ او ﻳﺎ د＇ﻮ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ＇ﺨﻪ د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﻵس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ .‬ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻞ ﭘﻪ ﻟﻨ‪ ６‬ه ﺗﻮ‪－‬ﻪ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ！ﻮﻟ‪／‬ﯽ ＊ﻴﻲ‪:‬‬
‫ﻋﻀﻮﻱ ﻣﺮﻛﺒﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ‬
‫اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ )ﺗﻴﻞ ﺟﻮړوﻧﮑﻲ(‬
‫ﺍﺭﻭﻣﺎﺗﻴﻚ‬
‫ﻧﻪ ﻣﺸﺒﻮﻉ ﺷﻮﻯ‬ ‫ﻣﺸﺒﻮﻉ‬
‫ﺗﻴﻮﻓﺎﻥ‬
‫ﺍﻟﻜﺎﻳﻦ‬ ‫ﺍﻟﻜﻴﻦ‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ‬
‫‪ : 2- 3‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ډﻟﻮ وﻳﺸﻞ ‪:‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ او دﻫﺎﻳﺪرﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﺗﺮﮐﻴﺐ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺟﻮړﺷﻮي دي‪ ،‬ﭘﻪ‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻫﺮ اﺗﻮم ＇ﻠﻮر اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬دا اړﻳﮑ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ او‬
‫د ﻧﻮروﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗ‪７‬ل ﺷﻮي دي‪ .‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ډﻟﺒﻨﺪي ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮﮐ‪ ３‬د ﺷﭙ‪ ８‬ﮐﺎرﺑﻨﻪ ﮐ‪７‬ۍ‬
‫دﺷﺘﻮن او ﻧﻪ ﺷﺘﻮن ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﻳﻌﻨ‪ ３‬دﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي او دا ﮐ‪７‬ۍ د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ‬
‫‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺷﻤﻴﺮل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﮐ‪７‬ۍ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ د اروﻣﺎﺗﻮﻧﻮ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد‪８４‬ي او‬
‫ﻫﻐﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﮐ‪７‬ۍ ﻧﻪ وي‪ ،‬د اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ ) ﺗﻴﻞ ﺟﻮړوﻧﮑﻲ ( ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ د‪８４‬ي‬
‫‪ .‬اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ‪ -‬ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳﮑﻮ د ډوﻟﻮ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه د ﻣﺸﺒﻮع اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮑﻮ‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ )‪ ( Alkanes‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‪ ،‬ﻏﻴﺮﻣﺸﺒﻮع اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ )‪( Alkens‬‬
‫او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ )‪ ( Alkynes‬وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي ‪.‬‬
‫‪38‬‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دې ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ！ﻮل وﻻﻧﺴﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﺷﻮي‬
‫دې او ﭘﻪ ﻫﻐﻮى ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮي او اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دې ﭼ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‬
‫ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او ﻏﻴﺮﻣﺸﺒﻮع دي ‪ .‬ﻧﻮرﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﺮﺗﻠﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ＇ﻠﻮر‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ او د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﺮﺗﻠﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ دوه اﺗﻮﻣﻪ ﻟ‪ ８‬ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫زده ﮐﻮوﻧﮑﻲ دې‪ ،‬ﭘﻪ اړوﻧﺪو ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ووﻳﺸﻞ ﺷﻲ ‪ ،‬ﻫﺮ ‪－‬ﺮوپ دې د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ زﻳﺎت ﺷﻤﻴﺮ ﻟﺴﺖ‬
‫ﮐ‪７‬ي او ﻫﻐﻮى دې د ﭘﻮﻫﻨﻴﺰو دﻟﻴﻠﻮﻧﻮ د وړاﻧﺪې ﮐﻮﻟﻮ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ډﻟﺒﻨﺪي ﮐ‪７‬ي اود ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ډﻟﺒﻨﺪۍ ﮐ‪ ３‬دې د‬
‫ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﺷﮑﻞ ＇ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ واﺧﻠﻲ ‪.‬‬
‫‪ : 3-3‬ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮ ﭘﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ډﻟﻮ ﮐ‪ ３‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻳ‪３‬‬
‫ﺟﻮړﮐ‪７‬ي دي‪ ،‬دا ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ دﮐﺎرﺑﻦ – ﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳﮑﻮد＇ﺮﻧ‪／‬ﻮاﻟﻲ او وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻣﻴﻨ‪％‬ﺘﻪ‬
‫راﻏﻠﻲ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫‪ 1-3‬ﺟﺪول د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوپ‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ‬
‫‪Alkanes‬‬ ‫‪CH 3 − CH 3‬‬ ‫ﺍﻳﺘﺎﻥ‬ ‫‪-‬‬
‫‪Alkenes‬‬ ‫‪CH 2 = CH 2‬‬ ‫ﺍﻳﺘﻠﻴﻦ ﻳﺎ ﺍﻳﺘﻴﻠﻴﻦ‬ ‫اﻟﮑﺘﺮوﻓﻴﻠﻴﮏ ﭘﺎﺗ‪３‬‬
‫‪Alkynes‬‬ ‫‪CH ≡ CH‬‬ ‫ﺍﻳﺘﺎﻳﻦ ﻳﺎ ﺍﺳﺘﻴﻠﻴﻦ‬ ‫اﻟﮑﺘﺮوﻓﻴﻠﻴﮏ ﭘﺎﺗ‪３‬‬
‫‪Alkadienes‬‬ ‫‪CH 2 = CHCH = CH 2‬‬ ‫‪ - 1،3‬ﺑﻴﻮﺗﺎﺩﺍﻳﻦ‬ ‫اﻟﮑﺘﺮوﻓﻴﻠﻴﮏ ﭘﺎﺗ‪３‬‬
‫‪Arenes‬‬ ‫ﺑﻨﺰﻳﻦ‬ ‫د اروﻣﺎﺗﻴﮑﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻓﻴﻠﻴﮏ‬
‫ﺑﺪﻟﻮﻧﻪ‬
‫‪ : 4-3‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪－‬ﻲ ﺳﻠﺴﻠﻪ‪:‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د‪４‬ﻮ ﻣﻴﺘﻠﻴﻨﻲ ‪－‬ﺮوپ ) ‪ ( −CH 2 −‬ﭘﻪ اﻧﺪازه ﻳﻮ دﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮوﻟﺮي‪ ،‬ﻳﻮ دﺑﻞ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮګ‬
‫)‪ (Homologe‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد‪８４‬ي ‪ ،‬ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪－‬ﻲ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ‪ ،‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻣﻮﺟﻮد ده؛ ＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪３‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻳﺘﺎن ﻣﺮﮐﺐ د ﺧﭙﻞ ﻣﺨﮑﻨﻲ ﻣﺮﮐﺐ ﻳﻌﻨ‪ ３‬دﻣﻴﺘﺎن ＇ﺨﻪ د‪４‬ﻮ‬
‫) ‪ ( −CH 2 −‬ﭘﻪ اﻧﺪازه ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﺮوﭘﺎن د اﻳﺘﺎن ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ او ﺑﻴﻮﺗﺎن د ﭘﺮوﭘﺎن ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ د‪４‬ﻮ ﻣﻴﺘﻠﻴﻨﻲ‬
‫‪39‬‬
 ‫) ‪－ ( −CH 2 −‬ﺮوپ ﭘﻪ اﻧﺪازه ﻟﻮى دي ‪ .‬دا ﺳﻠﺴﻠﻪ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮګ ﺳﻠﺴﻠ‪ (Homologe)３‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دوي ‪.‬‬
‫‪ 2-3‬ﺟﺪﻭﻝ ‪ :‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪ ３－‬ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫د ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم‬ ‫د ﻣﺮﮐﺐ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪Methane‬‬ ‫‪CH 4‬‬
‫‪Ethane‬‬ ‫‪CH3 − CH3‬‬
‫‪Propane‬‬ ‫‪CH3 − CH 2 − CH3‬‬
‫‪Butane‬‬ ‫‪CH3 − CH 2 − CH 2 − CH3‬‬
‫‪Pentane‬‬ ‫‪CH3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH3‬‬
‫‪Hexane‬‬ ‫‪CH3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH3‬‬
‫‪Heptane‬‬ ‫‪CH3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Octane‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Nonane‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Decane‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Undecane‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Dodecane‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Tridecane‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮګ ﭘﻪ ا‪請‬ﻄﻼح ﺳﺮﺑﻴﺮه د اﻳﺰوﻟﻮګ ا‪請‬ﻄﻼح ﻫﻢ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د دې ا‪請‬ﻄﻼح‬
‫ﻣﻔﻬﻮم رﺳﻮﻟﻲ دي ‪ :‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻋﻴﻨﻲ ﺷﻤﻴﺮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وي ﻳﻮ‬
‫دﺑﻞ د اﻳﺰوﻟﻮګ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دوي ‪.‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫زده ﮐﻮوﻧﮑﻲ دې ﭘﻪ ＇ﻮ ﻣﻨﺎﺳﺒﻮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ووﻳﺸﻞ ﺷﻲ ﺗﺮ＇ﻮﻫﺮ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ډول ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮﮐ‪３‬‬
‫د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮګ د ا‪請‬ﻄﻼح ﭘﻪ اړه ﺧﺒﺮي اﺗﺮي وﮐ‪７‬ي‪ ،‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ ＇ﺨﻪ ﺗﺮ ﻫ‪／‬ﺰﻳﻦ او د اﺳﺘﻠﻴﻦ ＇ﺨﻪ ﺗﺮ او ﮐﺘﺎﻳﻦ ﭘﻮرې‬
‫دې ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﻲ او ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪－‬ﻲ ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ دې د ﻧﻮﻣﻮړو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ي او‬
‫دﻫﺮ ‪－‬ﺮوپ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه دې د ﻫﺮ ‪－‬ﺮوپ ﮐ‪７‬ﻧﻪ وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ي ‪.‬‬
‫‪ : 5-3‬ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ او وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮﻧﻪ ) د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻣﺸﺘﻘﺎت (‬
‫ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ او د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت ده ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ ﻳﺎ ＇ﻮ اﺗﻮﻣﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬و ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ )‪ (Functional groups‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﺑﻲ ‪＄‬ﺎﻳﻪ ﺷﻲ‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ د‪８４‬ي ‪.‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ‬
‫) ‪ ( Functional groups‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ او ﻳﺎ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﻟﻪ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫‪40‬‬
‫دې ﭼ‪＄ ３‬ﺎﻧ‪７／‬ى او ！ﺎ ﮐﻠﻰ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي او ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﻓﺰﻳﮑﻲ ‪ ،‬ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮا‪請‬ﻮ د＊ﻮدﻟﻮﻻﻣﻞ‬
‫‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ ‪ .‬ﻫﻐﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻋﻴﻦ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻟﺮي‪ ،‬ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ ﻳﻮﺷﺎن دي‪.‬‬
‫‪ 3-3‬ﺟﺪول وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ‪.‬‬
‫وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ‬ ‫د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ﮔﺮوپ‬ ‫د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬ ‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬ ‫د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ‬
‫ﮔﺮوپ‬ ‫ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪CH 3 − X‬‬
‫) ‪(− F − Cl − Br − I‬‬
‫ﻫﻼﻳﺪﻫﺎ‬ ‫‪R− X‬‬ ‫‪MethylChloride‬‬
‫) ‪(Halyds‬‬
‫‪− OH‬‬ ‫‪Hydroxyl‬‬ ‫‪R − OH‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪Ethano‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪Carbonyl‬‬ ‫‪Aldihydes‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪Pr opanal‬‬
‫‪//‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪CH − CH − C − H‬‬
‫‪− C −‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪R − C− H‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪Pr opanon‬‬
‫‪CH 3 − C −CH 3‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫‪R − C− R‬‬
‫‪Ketones‬‬
‫‪− COOH‬‬ ‫‪Carboxyl‬‬ ‫‪R − COOHacide‬‬ ‫‪CH 3 − COOH‬‬ ‫‪aceticacid‬‬
‫‪Oxy‬‬ ‫‪Oxy‬‬ ‫‪R −O − R‬‬ ‫‪CH3 − O − CH3 Eteres‬‬ ‫‪Dimethyleter‬‬
‫‪EsterGroup‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪Dimethylester‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪R − C − O − R Ester‬‬ ‫‪H − C − O − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪//‬‬
‫‪− C −O −‬‬
‫‪− NH 2‬‬ ‫‪R − NH Amines‬‬
‫‪2‬‬
‫‪R − NH Amines‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪C H3 − N H2‬‬ ‫‪Methylamin es‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪AmidesGroup‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪Methylamide‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪− C − N H2‬‬ ‫‪R − C − N H2‬‬ ‫‪C H3 − C − N H2‬‬
‫‪−S −H‬‬ ‫‪MarcaptanGroup‬‬ ‫‪R−S −H‬‬ ‫‪C H3 − C H2 − S − H‬‬ ‫‪Marcaptan e‬‬
‫‪−S −‬‬ ‫‪Thioether‬‬ ‫‪− S − R Thioether‬‬ ‫‪C H3 − S − C H3‬‬ ‫‪Dimethylthioether‬‬
‫‪− SO3 H‬‬ ‫‪SulphoGroup‬‬ ‫‪Sulphocomp‬‬ ‫‪ound‬‬
‫‪C H − SO H‬‬ ‫‪BenzSulphonic−‬‬
‫‪6 5‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪R − SO‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪− acid‬‬
‫ﻫﺘﺮواﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ډوﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﺷﺎﻣﻞ دي‪ ،‬دا ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول وﻳﺸﻞ ﺷﻮي‬
‫دي‪.‬‬
‫‪ :1-5-3‬اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ‪ :‬د دې ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺠﻦ دﻫﺘﺮو اﺗﻮم ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‬
‫‪ //O‬او ﻧﻮر وړاﻧﺪې ﺷﻲ ‪.‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮي ﺑﻴﻠﮑﻪ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ‬
‫‪− C − O − , − O − , − C − OH‬‬
‫‪ :2-5-3‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ‪ :‬د دې ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﺗﻮم د ﻫﺘﺮو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫‪O‬‬
‫او ﻧﻮر وړاﻧﺪې ﺷﻲ‪.‬‬ ‫‪//‬‬ ‫ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮى ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ‬
‫‪− NO2 , − C − NH 2 , − NH 2‬‬
‫‪41‬‬
‫‪ : 3-5-3‬ﺳﻠﻔﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ‪ :‬د دې ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ﺳﻠﻔﺮ اﺗﻮم دﻫﺘﺮو اﺗﻮم ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ د ﻧﻮﻣﻮړو‬
‫‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ‪ − SO 3 H , − S − , − S − H .‬او ﻧﻮر وړاﻧﺪې ﺷﻲ‬
‫‪ : 4-5-3‬ﻓﺎﺳﻔﻮر ﻟﺮوﻧﮑﻲ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ د دې ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﻲ د ﻓﺎﺳﻔﻮر اﺗﻮم د ﻫﺘﺮو اﺗﻮم ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ‬
‫ﻧﻮﻣﻮړو ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﮐﻲ ﺷﺘﻮن ﻟﺮ ي ﭼﻲ دﻫﻐﻮی ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ‪ − H PO , − PH .‬او ﻧﻮر وړاﻧﺪې ﺷﻲ ‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮﻣﻌﻠﻮم ﺷﻤﻴﺮ ﭘﻪ دې ﻋﺼﺮﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ زﻳﺎت دی ﭼ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎ ﭘﻪ ډﻳﺮو ﻟﻮﻳﻮ اوﺣﺠﻴﻤﻮ ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮﮐ‪３‬‬
‫ﻳﻲ ډﻳﺮ ﻟ‪ ８‬ﺷﻤﻴﺮ ﻟﻪ ＇ﻴ‪７‬ﻧﻲ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﻮل ﺷﻮی دی ‪ .‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪＇ ３‬ﻮ وﻇﻴﻔﻪ‬
‫ﻳ‪－ ３‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮي دا ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻳﻮﺷﺎن وي ‪ ) .‬د ﺑﻴﻠ‪／‬ﻲ ﭘﻪ ډول ‪ :‬د ﻫﻠﻮﺟﻦ دوه ‪－‬ﺮوﭘﻪ ‪ ،‬اوﻳﺎ د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ دوه ‪－‬ﺮوﭘﻪ او ﻧﻮر( دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ＇ﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ )‪ (Polyfunct ional groups‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ د ﻳ‪８‬ي ‪.‬ﻫﻐﻪ‬
‫ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼﻲ دﻫﻐﻮي ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﻲ ＇ﻮ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ ،‬د ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮﻟﺮوﻧﮑﻮ‬
‫)‪ (Hetro Functional groups‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﻻﻧﺪې د ﻣﻮﻧﻮ ‪ ،‬ﭘﻮﻟﻲ او ﻫﺘﺮو وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺑﻴﻠ‪ ３／‬درﮐ‪７‬ل ﺷﻮي دي ‪:‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ﻣﺮﮐﺐ د ﻣﻮﻧﻮ ﻓﻮﻧﮑﺸﻴﻨﺎل ‪－‬ﺮوپ ‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﭘﻮﻟﻲ ﻓﻮﻧﮑﺸﻴﻨﺎل ‪－‬ﺮوپ ‪HOCH 2 − CH (OH ) − CH 2 OH‬‬
‫د ﻫﺘﺮو ﻓﻮﻧﮑﺸﻴﻨﺎل ‪－‬ﺮوپ ﻣﺮﮐﺐ ) اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪ( ‪H 2 N − CH 2 − CH 2 − COOH‬‬
‫د ﻫﺘﺮو ﻓﻮﻧﮑﺸﻴﺎل ‪－‬ﺮوپ ﻣﺮﮐﺐ )اﺳﻴﺘﻮاﺳﻴﺪ ( ‪CH 2 − CO − CH 2 − COOH‬‬
‫‪ : 6-3‬د وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫‪ :- 1-6-3‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ‬
‫‪ - 1‬د ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ‪－‬ﺮوپ ‪ :‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ دﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ اړﻳﮑﻪ ﭘﻪ ﻫﻮ ﻣﻮﻟﻴﺘﻴﮑﻲ ډول ﭘﺮې ﺷﻲ ‪،‬دﻫﻐﻮی‬
‫رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ﭼﻲ د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ‪＄‬ﺎي ﻧﻴﺴﻲ ‪ ،‬دﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ‬
‫‪−‬‬
‫ډول ‪Cl → Cl + Cl − :‬‬
‫‪2‬‬
‫د ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﻃﺎﻗﻪ اﻟﮑﺘﺮون ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او ﻓﻌﺎﻟﻪ دي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي او د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮﺟﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‬
‫‪R − H + Cl‬‬ ‫→‬ ‫‪R − Cl + HCl‬‬
‫‪2‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪Cl‬‬ ‫‪Cl‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪Br‬‬ ‫‪Br‬‬
‫)‪ ( 1 – 3‬ﺩ ﺑﺮﻭﻣﻮﻛﻠﻮﺭﻭﻣﻴﺘﺎﻥ ﺷﻜﻞ‬
‫‪42‬‬
 ‫ﻫﻐﻪ ذرې ﭼﻲ د ﻃﺎﻗﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬د رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻮ )‪ (Radicals‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‬
‫‪- 2‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ دﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او ﻳﻮ اﺗﻮم اﮐﺴﻴﺠﻦ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮى دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮم ﻳﻮ‬
‫ﻃﺎﻗﻪ اﻟﮑﺘﺮون ﻟﺮي او د ﺟﻮړ＊ﺖ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دی‪:‬‬
‫‪−‬‬
‫‪− O− H‬‬
‫‪−‬‬
‫)‪ (2-3‬ﺷﮑﻞ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﻣﻮدل‬
‫ﻫﻐﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼﻲ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﻟﺮي‪ ،‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ )‪ (A lcoholes‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ ،‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪ R − O − H‬دی ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪R ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ دﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ﺳﺮه د اﻟﮑﻮﻟﻮ د‬
‫‪OH‬‬
‫)‪ (Carbinol‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‬ ‫|‬
‫‪− C −‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ) ‪ (−OH‬ﻧ‪＋‬ﺘﻰ دى ‪ ،‬د دې ‪－‬ﺮوپ ﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎى د ﮐﺎرﺑﻴﻨﻮل‬
‫د ﮐﺎرﺑﻴﻨﻮل ﮔﺮوپ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ داړﻳﮑﻮﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ‪ ،‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ د ﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﮐﺎرﺑﻴﻨﻮل ﮔﺮوپ د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم ﺧﭙﻞ ﻳﻮ وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮون د ﮐﺎرﺑﻦ ﻳﻮ اﺗﻮم ﺗﻪ داړﻳﮑ‪ ３‬د ﺟﻮړﻳﺪو ﭘﻪ ﻏﺮض ﭘﻪ‬
‫ﻣﺼﺮف رﺳﻮﻟﻲ وي ‪ ،‬دا ډول اﻟﮑﻮل د ﻟﻮﻣ‪７‬ي اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ ﻳ‪８‬ي ‪.‬ﻫﻤﺪارﻧﮕﻪ ﮐﻪ دوه وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻪ ﻳﻲ ﭘﻪ ﮐﺎر وړي‬
‫وي ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮل او ﮐﻪ دري وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ دﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﭙﺎره ﮐﺎر وﻟﻲ وي ‪ ،‬د درﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﻻﻧﺪې ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﻪ ‪＄‬ﻴﺮﺷﺊ ‪ ،‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﮐﻲ وﭘﻴﮋﻧﺊ اوﻫﻤﺪا‬
‫رﻧﮕﻪ رو＊ﺎﻧﻪ ﻳﻲ ﮐ‪７‬ئ ﭼﻲ ＇ﻠﻮرﻣﻲ اﻟﮑﻮل او دﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻟﻮړه ﮐﭽﻪ ﻫﻢ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او ﻳﺎﻧﻪ ؟‬
‫‪CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪− OH, CH‬‬ ‫‪− C(CH‬‬ ‫‪) − OH, CH(CH ) − OH, CH − OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ - 3‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ او ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ) ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ(‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ دﻳﻮ اﺗﻮم ﮐﺎرﺑﻦ او ﻳﻮ اﺗﻮم اﮐﺴﻴﺠﻦ ＇ﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮی دی ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ او اﮐﺴﻴﺠﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬دوه‬
‫‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړه ﺷﻮﻳﺪه ‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﮐ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ – اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮی ﻳﻮه اړﻳﮑﻪ‬
‫‪43‬‬
‫ﺳ‪／‬ﻤﺎ ) ‪ (D‬او ﺑﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﺎى ) ‪ (P‬ده او ددې اړﻳﮑﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬زواﻳﻪ ‪120‬ده ‪ ،‬د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬اوږ دواﻟﯽ ‪ 1.24 A‬دی ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫‪o‬‬
‫‪o‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﮐ‪ SP ３‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﻟﺮي او د ﻫﻐﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻣﺴﻄﺢ دی ﭼ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ دا ﺟﻮړ＊ﺖ را＊ﻴﻲ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪ (2 - 3‬ﺷﮑﻞ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﺟﻮړ＊ﺖ او ﻓﻮرﻣﻮل ﻳﻲ‬
‫ﺩ ‪ C = O‬دوه ‪－‬ﻮﻧﻲ اړﻳﮑﻪ د ‪ C = C‬دوه ‪－‬ﻮﻧﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﺮ ﺧﻼف ‪ ،‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ داﻟﮑﺘﺮوﻧﻴ‪／‬ﺎﺗﻴﻒ ﻋﻨﺼﺮ دﺷﺘﻮن ﭘﺮﺑﻨﺴ＀‬
‫ﭼ‪ ３‬د ‪ P‬اړﻳﮑ‪ ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﮐﺜﺎﻓﺖ ‪＄‬ﺎﻧﺘﻪ ﮐﺸﻮي ‪ ،‬زﻳﺎﺗﻪ ﻗﻄﺒﻲ ده ‪ ،‬دې ﻗﻄﺒﻴﺖ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ) اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ او‬
‫ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ( ﭘﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ او ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮا‪請‬ﻮ اﻏﻴﺰه اﭼﻮﻟ‪ ３‬ده ﭼﻲ ډﻳﺮ زﻳﺎت اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ اوﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪ ３‬ﺧﻮرا ＊ﻪ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪ - 4‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوپ )‪ (Carboxylic Group‬او دﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ‪－‬ﺮوپ د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ﭼﻲ دﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ − COOH‬او ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳﻲ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې‬
‫ډول دى ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫‪− C −O − H‬‬
‫) ‪ ( 3 – 3‬ﺷﮑﻞ د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د اﺳﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻣﻮدل‬
‫د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ او د ﻳﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮی دی ﭼ‪ ３‬زﻳﺎﺗﺮه‬
‫‪ -COOH‬ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ﺧﻮ د ‪ O − O‬ﺗﺮﻣﻨ＆ اړﻳﮑﻪ ﻫﻴ‪ ＃‬وﺧﺖ ﺷﺘﻮن ﻧﻪ ﻟﺮي ‪ .‬دا ‪－‬ﺮوپ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﭘﺮوﺗﻮن‬
‫ورﮐﻮوﻧﮑﯽ ) ‪ (Proton − Donator‬ﻋﻤﻞ وﮐ‪７‬ي او د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻼت ﭘﻪ آﻳﻮن‪ − C O O‬ﺑﺪل ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ دې اﻳﻮن ﮐ‪ ３‬د‬
‫‪−‬‬
‫ﮐﻲ د ) ‪ (P‬اﻟﮑﺘﺮون د رﻳﺰوﻧﺎﻧﺲ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬دى ‪:‬‬
‫ﻟﺮي ؛‪＄‬ﮑﻪ ﭘﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﻲ‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ دواړه اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻋﻴﻦ ارز＊ﺖ ي‬
‫！ﻮل ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﻲ د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ وﻟﺮي‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﻧﻮم‬
‫ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪44‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻮ د اړﻳﮑﻮ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوي ﭼﻲ ﻻﻧﺪې ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‬
‫ﺷﺘﻮن د ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻴ‪／‬ﺎ ﺗﻴﻮﻳﺘﻴﻮ ﺳﺮه ‪،‬د ﻫﻐﻮی ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻗﻄﺒﻲ ﮐﻮي ‪.‬‬
‫)‪ ( 4 - 3‬ﺟﺪول دﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻓ‪５‬ﻴﮑﻲ ‪＄‬ﺎﻧﮑ‪ ７‬ﺗﻴﺎ وې‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫ﻣﺮوج ﻧﻮم‬ ‫‪Pka1‬‬ ‫‪Pka 2‬‬ ‫د وﻳﻠﻲ ﮐﻴﺪو！ﮑﻲ‬ ‫د اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﻲ‬
‫‪H − COOH‬‬ ‫‪ 3.75‬ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬ ‫‪8o C‬‬ ‫‪101C o‬‬
‫‪CH‬‬
‫‪3‬‬
‫‪− COOH‬‬ ‫‪ 4.75‬اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬ ‫‪17o C‬‬ ‫‪118C o‬‬
‫‪CH Cl − COOH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 2.86‬ﮐﻠﻮرواﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬ ‫‪63o C‬‬ ‫‪189C o‬‬
‫‪CH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪− CH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪− COOH‬‬
‫‪ 4.87‬ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮﻳﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬ ‫‪− 2 1o C‬‬ ‫‪1 4 1o C‬‬
‫‪C H COOH‬‬
‫‪6 5‬‬ ‫‪ 4.20‬ﺑﻨﺰوﻳﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬ ‫‪122o C‬‬ ‫‪2 4 9o C‬‬
‫‪HOOC − COOH‬‬ ‫‪ 1.23‬اﮐﺰاﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬ ‫ﺗﺨﺮﻳﺐ ) ‪4.28 190 o C ( d‬‬
‫‪HOOC − CH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪− COOH‬‬ ‫‪ 2.83‬ﻣﺎﻟﻮﺗﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬ ‫ﺗﺨﺮﻳﺐ ) ‪5.69 136 o C ( d‬‬
‫‪ - 5‬د اﻳﺘﺮ‪－‬ﺮوپ )‪(−O −‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼﻲ ﭘﻪ ﻫﻐﻮ ﮐ‪ ３‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮم د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د دوو ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻮ ﺳﺮه و‪請‬ﻞ وي د اﻳﺘﺮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‬
‫او د دې ‪－‬ﺮوپ ﺟﻮړ＊ﺖ )‪ (−O −‬دي‪ ،‬د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دی‪:‬‬
‫)‪ (R − − O − R‬ﻳﺎ )‪(R − O − R‬‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮض ﮐ‪７‬و ﭼﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د اوﺑﻮ ﻟﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ＇ﺨﻪ ﻣﺸﺘﻖ دي ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د اوﺑﻮ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د‬
‫ﻋﻀﻮي ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻮي وي‪ ،‬اﻟﮑﻮل ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ او ﮐﻪ ﺑﻞ دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮم ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻲ ‪،‬‬
‫اﻳﺘﺮﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪H −O−H‬‬ ‫‪CH3 − CH2 − O − H‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − O − CH 2 − CH 3‬‬
‫اوﺑﻪ‬ ‫اﻳﺘﺎﻧﻮل‬ ‫ډاي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ‬
‫) ‪ ( 4 - 3‬ﺷﮑﻞ د ډاي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮد ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻣﻮدل‬
‫‪ - 6‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ ) ‪( −NH‬‬
‫‪2‬‬
‫د اﻣﻴﻦ ‪－‬ﺮوپ ) ‪ (−NH‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ او د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﻪ ﻳﻮ اﺗﻮم ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮی دی ﭼﻲ ﭘﻪ ر＊ﺘﻴﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه‬ ‫‪2‬‬
‫د اﻣﻮﻧﻴﺎ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻫﻮﻣﻮﻟﻴﺘﮑﻲ ﺑ‪２‬ﻪ ﺑﻴﻞ اوﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬دا ‪－‬ﺮوپ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻮی دی ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫‪45‬‬
‫ﭼﻴﺮي د دي ‪－‬ﺮوپ اړﻳﮑﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺟﻮړه ﺷﻲ ‪ ،‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ‪ .‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪H−N−H‬‬ ‫‪R−N−H‬‬ ‫‪R−N−R‬‬ ‫‪R−N−R‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪R‬‬
‫اﻣﻮﻧﻴﺎ‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﯽ اﻣﻴﻦ‬ ‫دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ‬ ‫درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ‬
‫ﭘﻪ ！ﻮﻟﻮ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻫﺮﻣﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ د ﻣﺜﻠﺜﻲ ﻗﺎﻋﺪې ﻟﺮوﻧﮑﻰ دى ﭼ‪ ３‬د ﻧﻪ اړﻳﮑ‪ ３‬ﻳﻮه ﺟﻮړه‬
‫اﻟﮑﺘﺮون د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د ‪ SP‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎل ＇ﺨﻪ دي ﭼﻲ دﻫﻐﻮد زاوﻳﻮ ﺳﺮه ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ‪،‬زﻳﺎﺗﺮه اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻮادو اوﻳﺎ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺒﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻮ ﮐﻲ ﻣﻮﻧﺪل ﺷﻮي دي او دﻫﻐﻮی ډﻳﺮﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ وران ﺑﻮی ﻟﺮي‪ ،‬د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو د‬
‫ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﻲ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺷﺎﻣﻞ دی او اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻢ د ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮادو ﻟﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ او وراﻧﻴﺪﻟﻮ＇ﺨﻪ وروﺳﺘﻪ د ﺳﻠﻔﺮ‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺳﺮه وران ﺑﻮى ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ راوړي‪ ،‬د دووډوﻟﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم } ‪ {NH (CH ) NH‬ﭘﻴﻮﺗﺮﺳﻴﻦ ) ‪Putrescine‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫د ﺗﻌﻔﻦ ) ﺑﺪﺑﻮى(ﭘﻪ ﻣﻌﻨﺎ او ‪ NH (CH ) NH‬ﮐﺪاوﻳﺮﻳﻦ ) ‪ Cadaverine‬د ﺟﺴﺪ ﺑﺪﺑﻮی ﭘﻪ ﻣﻌﻨﺎ د ﻗﻴﻘﺎً د ﻣ‪７‬و‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺟﺴﺪوﻧﻮ د ﺗﻌﻔﻦ ＇ﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮى دى ‪.‬‬
‫)‪ : ( 5 - 3‬ﺷﮑﻞ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ او ﻣﻮدل ) ‪ - a‬اﻣﻮﻧﻴﺎ ‪ – b‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ‬
‫‪ – d‬ﺗﺮای ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ‬ ‫‪ – c‬ډاى ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫زده ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﭘﻪ اړوﻧﺪه ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ووﻳﺸﺊ ‪ ،‬ﻫﺮ‪－‬ﺮوپ دې د ﮐﺎﻏﺬ ﺧﻤﻴﺮه ‪ ،‬ﺳﺮﻳ‪＋‬ﺖ او د اړﺗﻴﺎ ﻧﻮر ﻣﻮاد ﺑﺮاﺑﺮﮐ‪７‬ي‬
‫او ددې ﻣﻮادو ＇ﺨﻪ دې د اﻳﺘﺮو ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ‪ ،‬ﮐ‪５‬ﺘﻮﻧﻮﻧﻮ او اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻣﻮدﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ي او د ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ دې‬
‫د ﻫﺮ‪－‬ﺮوپ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ﮐ‪ ３‬ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ور ﮐ‪７‬ي ‪.‬‬
‫‪ - 7‬دﺗﻴﻮل ‪－‬ﺮوپ ‪ ،‬ﺳﻠﻔﺎﻳﺪوﻧﻪ‬
‫د ﺗﻴﻮل ‪－‬ﺮوپ )‪ ( −S − H‬دﻳﻮ اﺗﻮم ﺳﻠﻔﺮ او ﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮی دی ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳﻠﻔﺎﻳﺪ‬
‫) ‪ (H − S − H‬دﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اړﻳﮑ‪ ３‬د ﭘﺮې ﮐﻴﺪو ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬دا ﭘﺮﻳﮑ‪７‬ه دﻫﻮﻣﻮﻟﻴﺘﻴﮑﻲ ﭘﻪ‬
‫‪46‬‬
‫ﺑ‪２‬ﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ R − S − R‬دى ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ دي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﺗﻴﻮل‬
‫د‪－‬ﺮوپ دوﻳﻢ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻢ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺳﺮه ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻲ‪ ،‬ﺳﻠﻔﺎﻳﺪوﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ﭼﻲ دﻫﻐﻮی ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل )‪ (MercaptoGroup‬دي ‪ ،‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ دي او ﺗﻮﭘﻴﺮﻳﻲ د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﺳﺮه دادی ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺘﺮوﮐ‪３‬‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻨﻲ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ ﺷﺘﻪ ‪ ،‬ﺧﻮ ﭘﻪ ﺗﻴﻮ اﻳﺘﺮوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﺳﻠﻔﺮ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬دا وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ د ﻣﺮﮐﭙﺘﻮ ‪－‬ﺮوپ‬
‫)‪ ( Mercapto Group‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪ .‬د ﺗﻴﻮل او ﺗﻴﻮاﻳﺘﺮ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺳﺎده ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﻻﻧﺪې ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫‪−S − H‬‬ ‫‪−S−H‬‬ ‫‪CH 3 − S − H‬‬ ‫‪, −S−H‬‬
‫‪Methylthio l‬‬
‫‪Cyclo hexenthiol‬‬ ‫‪Cyclo hexanthiol‬‬
‫‪ - 8‬د اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوپ‬
‫دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ‪－‬ﺮوپ ﮐﻲ د اﮐﺴﻴﺠﻦ د اﺗﻮم ﻳﻮ ازاد وﻻﻧﺴﻲ‬ ‫د اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوپ‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫‪− C −O−‬‬
‫اﻟﮑﺘﺮون او ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮم ﻳﻮ ﻃﺎﻗﻪ اﻟﮑﺘﺮون د ﻋﻀﻮي رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻳﻮ ازاد اﻟﮑﺘﺮون ﺳﺮه‬
‫اړﻳﮑﻪ ﺗ‪７‬ﻟ‪ ３‬ده او د اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻳﻲ ﺟﻮړﮐ‪７‬ي دي ‪ .‬ﭘﻪ ر＊ﺘﻴﺎ ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮم د ﻋﻀﻮي ﺑﻘﻴﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻲ ‪ ،‬اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠ‪８５‬ي‪ .‬د اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪ //O‬ﻳﺎ‬
‫‪R − C − O − R−‬‬ ‫‪R − C −O−R‬‬
‫)‪ (7 - 3‬ﺷﮑﻞ د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺴﺘﺮ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻣﻮدل‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫زده ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﭘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﻮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ووﻳﺸﺊ‪ ،‬ﻫﺮ‪－‬ﺮوپ د ي د اﻳﺴﺘﺮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻣﻮدﻟﻮﻧﻪ د ﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ ‪ ،‬درس د ﺧﺎورې د ﺧ＂ﻮ او‬
‫ﻳﺎ ﮐﺎﻏﺬو ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﮐ‪７‬ي د ‪－‬ﺮوپ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه دې د ﺧﭙﻞ ‪－‬ﺮوپ د‪７－‬ﻧ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﻻزم ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ي ‪.‬‬
‫‪47‬‬
 ‫د درﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫* ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ او د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ‪.‬‬
‫* ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻨﻲ اﺳﮑﻠﻴ＀ او د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ د ﺷﺘﻮن ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‬
‫* ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ دوو ډﻟﻮ اﻟﻴﺴﮑﻠﻴﮏ او ﮐﺎرﺑﻮﺳﮑﻠﻴﮏ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‬
‫* اﻟﻴﺴﮑﻠﻴﮑﻮﻧﻪ زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮی رﻧ‪％‬ﻴﺮ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﻧﺎرﻣﻞ او ﻳﺎ ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وي‬
‫* ﺳﮑﻠﻴﮑﻮﻧﻪ ﭘﻪ دوه ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﮐﺎرﺑﻮ ﺳﮑﻠﻴﮏ او ﻫﺘﺮوﺳﮑﻠﻴﮏ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي ‪.‬‬
‫* ﮐﺎرﺑﻮﺳﮑﻠﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼﻲ د ﺗ‪７‬ﻟﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ) ﮐ‪７‬ۍ ( ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او ﭘﻪ اﻟﻴﺴﮑﻠﻴﮑﻮﻧﻮ او‬
‫اروﻣﺎﺗﻮﻧﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي ‪ ،‬اﻟﻴﺴﮑﻠﻴﮑﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ وار ﭘﻪ ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮاﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‪،‬‬
‫دﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪－‬ﻮﻧﻪ زﻳﺎت د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ دﺑﻞ ＇ﺨﻪ دﻳﻮ ﻣﻴﺘﻠﻴﻦ‬
‫) ‪－ ( −CH 2 −‬ﺮوپ ﭘﻪ اﻧﺪازه ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫* ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻳﻮ اوﻳﺎ ＇ﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺑ‪＄ ３‬ﺎﻳﻪ ﺷﻲ‪ ،‬ﻧﻮ‬
‫ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼﻲ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي او ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﻫﻠﻮﺟﻨﻲ ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻨﻲ‪،‬‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻨﻲ ‪ ،‬ﺳﻠﻔﺮي ‪ ،‬ﻓﺎﺳﻔﻮري او ﻧﻮرو ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي ‪.‬دا ﻋﻨﺼﺮوﻧﻪ د وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪ ３‬ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼﻲ د ﻧﻮﻣﻮړو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص ！ﺎﮐﻲ‪.‬‬
‫* وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﻫﻠﻮﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ‪ ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ‪ ،‬ﺳﻠﻔﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ او ﭘﻪ ﻧﻮرو وﻳﺸﻞ‬
‫ﺷﻮي دي‬
‫* ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼﻲ اﮐﺴﻴﺠﻨﻲ وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻟﺮي ‪،‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ‪ ،‬ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ‪ ،‬اﻳﺘﺮوﻧﻮ ‪،‬اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ‬
‫‪،‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪O‬‬
‫‪،‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪O‬‬
‫‪،‬‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳﻲ‬ ‫ﺳﺮه‬ ‫او ﻧﻮرو ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﭼﻲ ﭘﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫‪R − C − R R − C− H‬‬ ‫‪R − OH‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪ R − C// − O − R ، R − O − R, R − COOH‬دي ‪.‬‬
‫* ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼﻲ دﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوپ ﻟﺮي ‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ‪ ،‬اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ او ﻧﻮر دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮﻳﻰ‬
‫‪O‬‬
‫‪ R − C// − NH ،‬دي‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮه‬
‫‪2 R − NH‬‬ ‫‪2‬‬
‫* ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﺳﻠﻔﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻟﺮي‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ‪ R − S − R, R − S − H‬او ﻧﻮر و ＇ﺨﻪ دي ‪.‬‬
‫‪48‬‬
 ‫د درﻳﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨﻲ‬
‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪:３‬‬
‫‪ - 1‬د ﻻﻧﺪې ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ﺟﻮړو ＇ﺨﻪ د ﮐﻮﻣﻮ ﺷﺘﻮن د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﺣﺘﻤﻲ دي ؟‬
‫ﺏ‪ -‬ﺳﻠﻔﺮ ﺍﻭ ﻫﺎﻳﺪﺭﻭﺟﻦ‬ ‫ﺍﻟﻒ‪ -‬ﻛﺎﺭﺑﻦ ﺍﻭ ﺳﻠﻔﺮ‬
‫ﺩ‪ -‬ﻛﺎﺭﺑﻦ ﺍﻭ ﻫﺎﻳﺪﺭﻭﺟﻦ‬ ‫ﺝ‪ -‬ﻛﺎﺭﺑﻦ ﺍﻭ ﻓﺎﺳﻔﻮﺭﺱ‬
‫‪ - 2‬ﻫﻐﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬دﻳﻮ ﻣﻴﺘﻠﻴﻦ د ‪－‬ﺮوپ ) ‪ (−CH‬ﭘﻪ اﻧﺪازه ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ وﻟﺮي د ‪ ----‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺝ‪ -‬ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ ﺩ‪ -‬ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮﻉ‬ ‫ﺍﻟﻒ‪ -‬ﺍﻳﺰﻭﻟﻮگ ﺏ‪ -‬ﺍﻳﺰﻭﻣﻴﺮ‬
‫‪ - 3‬د ﻻﻧﺪې ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل دي ؟‬
‫‪O‬‬
‫||‬
‫ﺏ‪ R − C − H -‬ﺝ‪ R − S − H -‬ﺩ‪ -‬ﺍﻟﻒ ﻭ ﺝ ﻫﺮ ﺩﻭ‬ ‫ﺍﻟﻒ‪R − O − R -‬‬
‫‪ - 4‬د ﺗﻴﻮﻟﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ‪＇ ------ :‬ﺨﻪ دی ‪.‬‬
‫ﺩ‪R − S − R -‬‬ ‫ﺍﻟﻒ‪ R − OH -‬ﺏ‪ R − NH -‬ﺝ‪R − S − H -‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ - 5‬ﭘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐﻲ وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوپ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ‪＇ --------‬ﺨﻪ دی ‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫ﺏ‪ R − C − O − H -‬ﺝ‪ R − C − O − R -‬ﺩ‪R − C − H -‬‬ ‫ﺍﻟﻒ‪R − C − H -‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪ - 6‬ﺳﺎده ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼﻲ د ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮﺑﻴﺮه او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻢ دﻫﻐﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﻣﻮﺟﻮد وي د ‪----‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‬
‫ﺍﻟﻒ‪ -‬ﺍﻟﻜﺎﻥ ﺏ – ﺍﻟﻜﻴﻦ ﺝ‪ -‬ﻫﺎﻳﺪﺭﻭﻛﺎﺭﺑﻨﻮﻧﻪ ﺩ‪ -‬ﺩ ﺍﻟﻜﺎﻧﻮﻧﻮ ﻣﺸﺘﻘﺎﺕ‬
‫‪ - 7‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻋﺒﺎرت د ‪ -----‬دى ‪.‬‬
‫ﺩ‪R − S − R -‬‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪ R − OH -‬ﺏ‪ R − X -‬ﺝ‪R − S − H -‬‬
‫‪ - 8‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ اﺗﻮم او ﻳﺎ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﭼ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻳﻮ‪＄‬ﺎى او د‬
‫！ﺎﮐﻠﻲ ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﺷﺎﻣﻞ دي او ‪！ ----‬ﺎﮐﻲ‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬دﻣﺮﮐﺐ ！ـﻮﻟﮕﻲ ﺏ‪ -‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺝ ‪ -‬دﻣﺮﮐﺐ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺩ – اﻟﻒ او ج دواړه‪.‬‬
‫‪ R − O H - 9‬د ‪------‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل دی ‪:‬‬
‫ﺩ‪ -‬ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﺗﻴﺰﺍﺏ ﺏ‪ -‬ﺍﻟﻘﻠﻰ ﺝ ‪ -‬ﺍﻟﻜﻮﻝ‬
‫‪ - 10‬ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﭘﻪ ‪-------‬وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي ‪:‬‬
‫ﺩ ‪ -‬ﭘﻨ‪％‬ﻮ‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬دوو ﺏ‪ -‬درﻳﻮ ﺝ – ＇ﻠﻮرو‬
‫‪ - 11‬ﻫﺘﺮوﺳﮑﻠﻴﮑﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼﻲ دﻫﻐﻮی ﭘﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﺑﻴ‪／‬ﺎﻧﻪ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻪ ؛ﻟﮑﻪ ‪ ----:‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪:‬‬
‫– ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪-‬ﺳﻠﻔﺮ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ ب‪ -‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اوﻧﻮر ج – اﻟﻒ او ب دواړه‬
‫‪ - 12‬ﺗﻴﻮ اﻳﺘﺮوﻧﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ دي ؛ ﺧﻮ دﻫﻐﻮ ﺗﻮﭘﻴﺮ د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﺳﺮه ﭘﻪ دې ﮐ‪ ３‬دی ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺘﺮوﻧﻮﮐ‪ ３‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ‬
‫وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ ﺷﺎﻣﻞ دى ؛ ﻻﮐﻦ ﭘﻪ ﺗﻴﻮاﻳﺘﺮوﻧﻮ ‪----‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮ ي ‪.‬‬
‫‪49‬‬
 ‫ﺍﻟﻒ‪ -‬ﻧﺎﻳﺘﺮﻭﺟﻦ ﺏ‪ -‬ﻓﺎﺳﻔﻮﺭﺱ ﺝ‪ -‬ﺳﻠﻔﺮ ﺩ ‪ -‬ﻧﺎﻳﺘﺮﻭﺟﻦ‬
‫‪- 13‬د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ د ‪＇ ----‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دی ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ -‬ﻛﺎﺭﺑﻮﻧﻴﻞ ﺏ‪ -‬ﻛﺎﺭﺑﻮﻛﺴﻴﻞ ﺝ‪ -‬ﻫﺎﻳﺪﺭﻭﻛﺴﻴﻞ ﺩ‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬
‫‪- 14‬ﻫﻐﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﭼﻲ د ﺗ‪７‬ﻟﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬د ‪-----‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﺳﮑﻠﻴﮑﻮ ﻧﻮ ﺏ‪ -‬اﻟﻴﺴﮑﻠﻴﮑﻮﻧﻮ ﺝ‪ -‬اروﻣﺎﺗﻮﻧﻮ ﺩ ‪！ -‬ﻮل "‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪:３‬‬
‫‪ - 1‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮګ د ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬ﭘﻪ اړه ﻟﻨ‪ ６‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ - 2‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻟﻨ‪ ６‬ډول ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐ‪７‬ئ‬
‫‪ - 3‬ﻻﻧﺪې ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ و‪－‬ﻮرئ او وﻟﻴﮑﺊ ﭼ‪ ３‬د ﮐﻮﻣﻮﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي ‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪R −O−R‬‬ ‫‪R − OH‬‬ ‫‪R − C − NH 2‬‬ ‫‪R − C − OH‬‬ ‫‪R − C −O−R‬‬
‫‪ - 4‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬ﺮوپ ﭘﻪ ﻟﻨ‪ ６‬ډول ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ - 5‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ اړه ﻻزم ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪50‬‬
 ‫＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ اوﺳﺎﻳﮑﻠﻮﻧﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻮ ﮐ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻳﺎ ﮐ‪７‬ۍ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮي‬
‫او ﭘﻪ ﻫﻐﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ！ﻮل اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻳﻮﮔﻮﻧﻲ ﺳﮕﻤﺎ اړﻳﮑ‪ (D ) ３‬ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬دي ‪ ،‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ اوﻳﺎ د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد ﺷﻮي دي ‪.‬ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ‪ sp 3‬ﻫﺎﺑﻴﺮﻳﺪ ﻟﺮي او دﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‬
‫ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻪ ‪،‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ اوﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ د ﺗ‪７‬ﻟﻮ‬
‫زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻮاو ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ .‬ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﺑﻪ ﭘﻮه ﺷﺊ ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ د ﮐﻮﻣﻮډوﻟﻮﻧﻮ‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ؟ دﻫﻐﻮي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﺮﭼ‪５‬ﻨ‪ ３‬ﮐﻮﻣ‪ ３‬دي ؟ د ﮐﻮﻣﻮ ﺧﺎ‪請‬ﻮ ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ؟ ﭘﻪ‬
‫ﮐﻮﻣﻮ ﺑﺮﺧﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي ؟ د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮاو ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻮﭘﻴﺮ وﻧﻪ ﮐﻮﻣﻮﻓﮑﺘﻮرﻧﻮﺳﺮه اړﻳﮑﻪ‬
‫ﻟﺮي ؟ ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻮو او وروﺳﺘﻪ د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ‬
‫ﭘﻴﻞ ﮐﻮو‪.‬‬
‫‪51‬‬
 ‫‪ : 1-4‬ﺍﻟﻜﺎﻧﻮﻧﻪ )‪( Alkanes‬‬
‫ﺍﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه ﮔﻮﻧ‪ ３‬ﺳﺎده اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او د ﮐﺎرﺑﻦ د‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧﻮرﭘﺎﺗ‪ ３‬وﻻﻧﺴﻮﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ډک ﺷﻮي دي ‪.‬دﻫﻐﻮ ﺳﺎده ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻣﻴﺘﺎن ‪ CH 4‬او‬
‫اﻳﺘﺎن ) ‪ ( C2 H 6‬دي‪.‬‬
‫د ﻣﻴﺘﺎن ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ＇ﻠﻮر وﺟﻬﻲ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ C-H ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ‪ sp 3‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ‬
‫اورﺑﻴﺘﺎل اوﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د‪ s‬اورﺑﻴﺘﺎل د ﻧﻴﻎ ﭘﺮﻧﻴﻎ د ﻧﻨﻮﺗﻨ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﺟﻮړﻳ‪８‬ي او د اړﻳﮑ‪ ３‬ډول ﻳ‪ ３‬ﻣﺴﺘﺤﮑﻤﻪ ‪ S‬ده ‪.‬‬
‫)‪ (1-4‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬زواﻳﻪ ‪،‬د اړﻳﮑﻲ اوږدواﻟﻲ او ﻫﻢ د ﻣﻴﺘﺎن د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ＇ﻠﻮر وﺟﻬﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ＊ﻮدل‬
‫ﺷﻮى دى ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د اړﻳﮑﻲ اوږ دواﻟﻲ د ﭘﻴﮑﺎﻣﺘﺮ ‪ (10 −12 m) pm‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ＊ﻮدل ﺷﻮى دى‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﻲ د اړﻳﮑﻮ د ＊ﻮدﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻲ ﺗ‪７‬ون د )‪ (2-4‬ﺷﮑﻞ ﺳﺮه ﺳﻤﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﻧﺮي‬
‫ﺧﻄﻮﻧﻪ ‪ − C −‬دﻫﻐﻮ اړﻳﮑﻮ ＊ﻮدوﻧﮑﻲ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺳﻄﺤﻪ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪،‬ﻣﺜﻠﺜﻲ ﻋﻼﻣﻪ ) ( د ﺳﻄﺤ‪ ３‬ﭘﺮﻣﺦ‬
‫(ﻋﻼﻣﻪ د ﺳﻄﺤ‪ ３‬د ﺷﺎ اړﻳﮑﻪ ＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫اړﻳﮑﻪ او ﻣﺜﻠﺜﻲ )‬
‫) ‪ ( 4 - 1‬ﺷﮑﻞ د ﻣﻴﺘﺎن د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ＊ﻮدﻟﻮ دوه ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠ‪ ３‬ﻃﺮﻳﻘ‪＊ ３‬ﻴﻲ‬
‫) ‪ ( 4 - 2‬ﺷﮑﻞ د ﻣﻴﺘﺎن او اﻳﺘﺎن ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ﺗ‪７‬ون ＊ﻴﻲ‬
‫د اﻳﺘﺎن ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د اړﻳﮑﻮ ‪＊ ،‬ﻮدﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ‪ − C H3‬دوو ﭘﺎﺗﻮ ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮه د اړﻳﮑﻮ د ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬وﻧﻴﻮل ﺷﻲ‪ .‬د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ) ‪ (−CH 3‬ﭘﻪ ﮔﺮوپ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻫﺮ اﺗﻮم د ‪ sp3‬ازاد ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﻟﺮي او ﻳﻮ د ﺑﻞ ﺳﺮه‬
‫د ﺗ‪７‬ون ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐ‪ − sp3 ３‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﻧﻴﻎ ﭘﺮﻧﻴﻐﻪ ﻧﻨﻮﺗﻨﻪ ﭘﻪ ﺳﺘﺮ‪－‬ﻮ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ‪ C-C‬اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړوي‬
‫او ﭘﻪ ) ‪ ( 3 - 4‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪＊ ３‬ﻮدل ﺷﻮې ده‪:‬‬
‫‪52‬‬
 ‫)‪( 3 – 4‬ﺷﮑﻞ د ﻟﺮﮔﻴﻮ ﻣﻮدﻟﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د اﻳﺘﺎن د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻓﻀﺎﻳﻲ ＊ﻮدﻧﻪ‬
‫داﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ) ‪ (C n H 2n + 2‬دى ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮى د ﮔﺮوپ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﻣﺮﮐﺐ ﻣﻴﺘﺎن اودوﻳﻢ ﻳ‪ ３‬اﻳﺘﺎن‬
‫او داﺳ‪ ３‬ﻧﻮر دي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ د ﻳﻮ ﻣﻴﺘﻠﻴﻦ ﮔﺮوپ ‪ − CH −‬ﭘﻪ اﻧﺪازه ﺗﻮﭘﻴﺮﻟﺮي‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﭘﻪ )‪ ( 1 - 4‬ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬د دې ﮐﻮرﻧ‪ ９‬د ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ‪ ،‬اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﻲ او د ﻫﻐﻮى ﻳﻮ وﻻﻧﺴﻪ رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ‬
‫＊ﻮدل ﺷﻮي دي ‪ ،‬د ﻳﺎ دوﻟﻮوړ ده ﭼ‪ ３‬د‪ ane‬ورﺳﺘﺎړي )‪ (Alkane‬د ﻧﻮم ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ‪،‬د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ رادﻳﮑﺎل‬
‫ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ‪(Alkyl)yl‬ﺑﺪﻟﻴ‪ ８‬ي ‪. .‬‬
‫)‪ ( 1- .4‬ﺟﺪول د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم او دﻫﻐﻮى اړوﻧﺪ رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ‬
‫ﻧﻮم‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫د اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﻲ‬ ‫رادﻳﮑﺎل‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪Alkane‬‬ ‫‪CnH 2 n + 2‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪Alkyl‬‬
‫‪−C H‬‬
‫‪n 2n + 1‬‬
‫‪Methane‬‬ ‫‪CH 4‬‬ ‫‪− 1610 C‬‬ ‫‪Methyl‬‬ ‫‪− CH3‬‬
‫‪Ethane‬‬ ‫‪CH3 − CH3‬‬ ‫‪− 890 C‬‬ ‫‪Ethyl‬‬ ‫‪CH 2 CH 2‬‬
‫‪Propane‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪− 40 0 C‬‬ ‫‪Propyl‬‬ ‫‪C3 H 7 −‬‬
‫‪3 8‬‬
‫‪Butane‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪− 0.50 C‬‬ ‫‪Butyl‬‬ ‫‪C H −‬‬
‫‪4 10‬‬ ‫‪4 9‬‬
‫‪Pentane‬‬ ‫‪C5 H 12‬‬ ‫‪36 0 C‬‬ ‫‪Pentyl‬‬ ‫‪C5 H 11 −‬‬
‫‪Hexane‬‬ ‫‪C6 H 14‬‬ ‫‪680 C‬‬ ‫‪Hexyl‬‬ ‫‪C6 H 13 −‬‬
‫‪Heptane‬‬ ‫‪C7 H 16‬‬ ‫‪88 0 C‬‬ ‫‪Heptyl‬‬ ‫‪C7 H 15 −‬‬
‫‪Octane‬‬ ‫‪C8 H 18‬‬ ‫‪126 0 C‬‬ ‫‪Octyl‬‬ ‫‪C8 H 17 −‬‬
‫‪Nonane‬‬ ‫‪C9 H 20‬‬ ‫‪1510 C‬‬ ‫‪Nonyl‬‬ ‫‪C9 H 19 −‬‬
‫‪Decane‬‬ ‫‪C10 H 22‬‬ ‫‪174 0 C‬‬ ‫‪Decyl‬‬ ‫‪C10 H 21 −‬‬
‫‪53‬‬
 ‫‪ : 1-1-4‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ اﻳﺰوﻣﻴﺮي‬
‫ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي د ﺑﻴﻮﺗﺎن د ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛د ﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬ﺑﻴﻮﺗﺎن دوه اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﻫﻐﻮى ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي ‪:‬‬
‫‪H H H H‬‬ ‫‪H H H‬‬
‫| | | |‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H − C− C− C− C− H‬‬ ‫‪, H − C− C − C− H‬‬
‫| | | |‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H H H H‬‬ ‫‪H C H3 H‬‬
‫‪N − b u tan e‬‬ ‫‪Isob u tan‬‬
‫) ‪ (4 - 4‬ﺷﮑﻞ د ﻧﺎرﻣﻞ ﺑﻴﻮﺗﺎن او اﻳﺰو ﺑﻴﻮﺗﺎن د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل دﺟﻮړ＊ﺖ ﻣﻮدل‬
‫د ﻳﺎدوﻟﻮ وړ ده ﭼ‪ ３‬د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ داﻳﺰوﻣﻴﺮﻳﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ؛ دﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫د ﻧﺎرﻣﻞ ﺑﻴﻮﺗﺎن د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﻰ ‪ − 0.5o C‬او ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻳ‪ 0.106g/cm 3 ３‬ﺩﻯ ؛ﻧﻮ ﭘﻪ داﺳ‪ ３‬ﺣﺎل ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د اﻳﺰوﺑﻴﻮﺗﺎن‬
‫د اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﻰ ‪ − 11.6 o C‬او دﻫﻐﻪ ﮐﺜﺎﻓﺖ ‪ 0.549g/cm 3‬ﺩﻯ‪.‬‬
‫ﭘﻪ زﻧ‪％‬ﻴﺮي اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬دﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﺷﻤﻴﺮ )‪ (n‬ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮﻟﻮ ﺳﺮه د اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﺷﻤﻴﺮﻫﻢ‬
‫زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﻻﻧﺪې ﺟﺪول و ﮔﻮرئ ‪:‬‬
‫)‪ ( 2 - 4‬ﺟﺪول د ‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ اﻳﺰوﻣﻴﺮي‬
‫د اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﺷﻤﻴﺮ‬ ‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ‬
‫‪3‬‬ ‫‪C H‬‬
‫‪4 10‬‬
‫‪n=4‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪C H‬‬
‫‪6 14‬‬
‫‪n=6‬‬
‫‪18‬‬ ‫‪C H‬‬
‫‪8 18‬‬
‫‪n=8‬‬
‫‪75‬‬ ‫‪C H‬‬
‫‪10 22‬‬
‫‪n=10‬‬
‫‪n=20‬‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً"‪ 366‬زره‬ ‫‪C‬‬
‫‪20‬‬
‫‪H‬‬
‫‪42‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪n=40‬‬
‫ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا‬
‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪6.0⋅ 10‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪82‬‬
‫‪54‬‬
 ‫‪ : 2 - 1 – 4‬ﺩ ‪ IUPAC‬د ﻗﺎﻋﺪې ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ‪:‬‬
‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي اﻫﻤﻴﺖ ＇ﺨﻪ ﺑﺮﺧﻤﻨﻪ ده ‪＄ ،‬ﮑﻪ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ډﻳﺮواﻟﻲ ﺗﻪ ﭘﻪ ﭘﺎم ﺳﺮه ) ﻟﻪ ﺷﻞ ﻣﻠﻴﻮﻧﻮ‬
‫＇ﺨﻪ ډﻳﺮ( او د ﻫﻐﻮي د ور‪＄‬ﻨﻰ ډﻳﺮ واﻟﻲ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻴﺪاى ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د ﻗﺎﻋﺪو ＇ﺨﻪ د ﺑﺎﻧﺪي ﺗﺮﺳﺮه ﺷﻲ ‪ ،‬د‬
‫)‪ (International Union of Pure and Applied Chemistery) (IUPAC‬ﺗﺠﺮﺑﻲ او ﺧﺎﻟﺼ‪ ３‬ﮐﻴﻤﻴﺎ‬
‫د ﻧﺮﻳﻮاﻟ‪ ３‬اﺗﺤﺎدﻳ‪ ３‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧ‪ ３‬ﻻره ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐ‪ ３‬ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﻧﻮم‬
‫اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﺷﻲ ‪ :‬ﺩ ‪ Metha ، Etha ، propa ، Buta ، penta‬او ﻧﻮرو رﻗﻤﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﭘﻴﮋﻧﺪ ‪－‬ﻠﻮي ﻟﺮي‬
‫اوﻫﻢ ‪ Methane ، Ethane ، propane ، Butane‬ﭼ‪ ３‬داﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ‪ ،‬ﺑﻠﺪﻳﺎﺳﺖ ؛‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ‪،‬د ) ‪ ( ane‬وروﺳﺘﺎړى د ﻧﻮﻣﻮړو رﻗﻤﻮﻧﻮ د ﻧﻮم ﭘﻪ ﭘﺎى ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬د ﻣﺮﮐﺐ د ډول‬
‫！ﺎ ﮐﻮوﻧﮑﻲ دي او دا رﻗﻤﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ！ﺎﮐﻲ‪ (1 - 4) .‬ﺟﺪول د ‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ‬
‫ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ ‪ .‬دﻧﻴﻎ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﻧﺎرﻣﻞ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ واﻳ‪ ３‬او ﭘﻪ ) ‪！ ( n‬ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ＇ﺨﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻳﻮ او ﻳﺎ ＇ﻮ اﺗﻮﻣﻪ ﻟﺮې ﮐ‪７‬ى ﺷﻮي وي او د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ＇ﺨﻪ داﺳ‪３‬‬
‫ذرې ﭼ‪ ３‬ﻃﺎﻗﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ و ﻟﺮي ‪ ،‬ﺟﻮړې ﺷﻮې وي ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ذرې د رادﻳﮑﺎل ) ‪ ( Radical‬ﻳﺎد ﻓﻌﺎﻟﻪ ﻋﻀﻮي ﭘﺎﺗ‪３‬‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دوي‪ ،‬ﮐﻪ دا د ﭘﺎم وړ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ وي او د ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮم ﻳﻮ وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮون‬
‫ﭘﺮﺗﻪ د ﺟﻮړه ﮐﻴﺪﻟﻮ ﭘﺎﺗ‪ ３‬وي ؛ د اﻟﮑﺎﻳﻞ ) ‪ ( Alkyl‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪ .‬ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ‪ ane‬وروﺳﺘﺎړى د ﻳﻮ‬
‫ﻃﺎﻗﻪ اﻟﮑﺘﺮون د ﻟﺮﻟﻮ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﭘﻪ ‪ yl‬ﺗﻌﻮﻳﺾ او د ﻫﻐﻮى د رادﻳﮑﺎل ﻧﻮم ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ؛ دﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪CH 3 - CH 2 -‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪- CH 2 - CH 2 - CH 3‬‬
‫‪Methyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪Ethyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪Propyl‬‬
‫‪CH 3 - C H - CH 3 ، - CH 2 - CH 2 - CH 2 - CH 3‬‬ ‫‪CH 3 - CH 2 - C H - CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪Isopropyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪butyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪Iso butyl‬‬
‫د ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮي اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ داﺳ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬اوږد‬
‫زﻧ‪％‬ﻴﺮ ！ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او د ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻳ‪ ３‬ﻧﻤﺒﺮوﻧﻪ وﻫﻲ او د زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻨﻪ د ﻫﻐ‪ ３‬ﺧﻮاوې ＇ﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫ﭼ‪＊ ３‬ﺎﺧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ورﺗﻪ ﻧﮋدې وي ؛ﻧﻮ ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى د ﻫﻐﻮ ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻧﻤﺒﺮ ‪ ---- 3,2,1‬ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ﺳﺮه‬
‫ﻣﻌﺎوﺿﻪ ﻧ‪＋‬ﺘﻲ ده ‪ ،‬ﻟﻴﮑﻲ او ورﭘﺴ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻣﻌﺎوﺿﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪،‬د ﭘﺎﺗﻰ) ﺑﻘﻴ‪ ( ３‬او اړوﻧﺪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻧﻤﺮ‬
‫ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د ) ‪ ( -‬ﻋﻼﻣﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬د ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻮ د ﻧﻮم ﻟﻴﮑﻨﻪ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬دﮐﻮﭼ‪５‬ﻨﻮاﻟﻲ او ﻏ＂ﻮاﻟﻲ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀‬
‫او ﻳﺎ ﭘﻪ اﻧ‪／‬ﺮﻳﺰي اﻟﻔﺒﺎ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮد ﻧﻮم د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺗﻮري د ﻣﺨﮑﻲ واﻟﻲ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ ﭘﺎي ﮐ‪ ３‬د اوږد‬
‫زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬ورﺗﻪ ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧ‪ ３‬ﭘﻪ اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن وﻟﺮي‬
‫؛ﻧﻮ د ﻫﻐﻮى ﺷﻤﻴﺮ ﭘﻪ ‪ Di ، Tri ، Tetra‬او ﻧﻮرو ！ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛دﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪CH‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫|‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪C H − CH − C H‬‬ ‫‪CH − C − CH − CH − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2 −methyl propane‬‬ ‫‪2,2−dimethylpentane‬‬
‫‪55‬‬
 ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪5‬‬
‫‪C H − 2C − C H − 4C − C H‬‬
‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪2,2,4,4 − tetramethyl pentane‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪C H 3 − C H − CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH 2 − CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪CH CH 2 CH 3 − CH − CH 3‬‬
‫‪3‬‬
‫|‬
‫‪CH3‬‬
‫‪2 −methyl − 3 −ethyl −4 −isopropyl hexane‬‬
‫‪ : 3-1-4‬د ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ اﺷﺘﻘﺎﻗﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ دې ډول ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﺑﺎﻳﺪ د ﮐﺎرﺑﻦ ډوﻟﻮﻧﻪ و！ﺎﮐﻞ ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ ‪ ،‬درﻳﻤﻲ او ＇ﻠﻮرﻣﻲ‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى ‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﺧﭙﻞ ﻳﻮ وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮون د ﺑﻞ‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮم ﺳﺮه د اړﻳﮑ‪ ３‬د ﺟﻮړﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﮐﺎروﻟﻲ وي ‪ ،‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﮐﺎرﺑﻦ )‪( primary carbon‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮم دوه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ دوه ﻧﻮر اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﺳﺮه د اړﻳﮑ‪ ３‬د ﺟﻮړﻳﺪو ﻟﭙﺎره ﮐﺎروﻟﻲ وي ‪،‬د‬
‫دوﻳﻤﻲ ﮐﺎرﺑﻦ )‪ (carbon secondary‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي او ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ﮐﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ درې وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ د درې ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه د اړﻳﮑ‪ ３‬د ﺟﻮړﻳﺪو ﻟﭙﺎره ﮐﺎروﻟﻲ وي ‪ ،‬د درﻳﻤﻲ ﮐﺎرﺑﻦ) ‪(Teritiary carbon‬‬
‫اوﮐﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮم ＇ﻠﻮر واړه وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ دﮐﺎرﺑﻦ د ＇ﻠﻮرو ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه د اړﻳﮑ‪ ３‬د ﺟﻮړﻳﺪو ﻟﭙﺎره ﭘﻪ‬
‫ﮐﺎر وړي وي ‪،‬د ＇ﻠﻮرﻣﻲ ﮐﺎرﺑﻦ )‪ ( quaternary carbon‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪p‬‬
‫‪C H3‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ = ‪p‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪t‬‬ ‫|‬ ‫‪s‬‬ ‫‪p‬‬
‫‪C H 3 − C H −qC − CH 2 − C H 3‬‬ ‫دوﻳﻤﻲ=‪S‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪pCH 3‬‬ ‫درﻳﻤﻲ= ‪T‬‬
‫‪sCH 2 −C H 3‬‬
‫‪p‬‬ ‫＇ﻠﻮرﻣﻲ = ‪q‬‬
‫ﭘﻪ اﺷﺘﻘﺎﻗﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮرو ډﻳﺮو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ وﻟﺮي ‪،‬د ﻣﺮﮐﺰ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻣﻨﻞ‬
‫ﺷﻮى دى او د ‪ Methane‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ د ﺷﻮى دى او ﻫﻐﻪ ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻲ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻤﺪي ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬د‬
‫رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻮ )اﻟﮑﺎﻳﻠﻮﻧﻮ ( ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻣﻨﻞ ﺷﻮي دي ‪ ،‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮﮐ‪ ３‬د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮو‪ ،‬وروﺳﺘﻪ د ﻣﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ او ﺑﻴﺎ د‬
‫ﻟﻮﻳﻮ ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮو ﻧﻮم ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او دﻧﻮم ﭘﻪ ﭘﺎى ﮐ‪ ３‬د )‪ ( Methane‬ﮐﻠﻤﻪ ذﮐﺮ ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪C H 3 − C H 2 − C H − CH 2 − C H 3‬‬
‫|‬
‫‪C H 3 − CH 2 − C H 3‬‬ ‫‪CH‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Dimethyl methane‬‬ ‫‪Methyldiethylmethane‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪|3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪C H 3 − C H − C − CH 2 − C H 3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3 CH 3‬‬
‫‪Dimethyl ethylisopropylmethan e‬‬
‫‪56‬‬
 ‫‪ : 4-1-4‬ﺩ ﺍﻟﻜﺎﻧﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﻜﻲ ﺧﻮﺍﺹ‬
‫ﭘﻪ ﻻﻧﺪﻳﻨﻲ ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي دي‬
‫)‪ ( 3 - 4‬ﺟﺪول د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨﻲ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﻧﻪ‬
‫‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ى ﮐﺜﺎﻓﺖ‬ ‫د اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﻲ‬ ‫دوﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴﺪو！ﮑﻲ ‪C‬‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫ﻧﻮم‬
‫‪0‬‬
‫‪0.424‬‬ ‫‪-161.5‬‬ ‫‪-182.5‬‬ ‫‪CH 4‬‬ ‫‪Methane‬‬
‫‪0.546‬‬ ‫‪-88.6‬‬ ‫‪-183.7‬‬ ‫‪C2 H 6‬‬ ‫‪Ethane‬‬
‫‪0.585‬‬ ‫‪-42.2‬‬ ‫‪-187.6‬‬ ‫‪C3 H 8‬‬ ‫‪Propane‬‬
‫‪0.579‬‬ ‫‪-0.5‬‬ ‫‪-138.3‬‬ ‫‪C4 H 10‬‬ ‫‪Buhane‬‬
‫‪0.626‬‬ ‫‪+36.1‬‬ ‫‪-129.7‬‬ ‫‪C5 H 12‬‬ ‫‪Penhane‬‬
‫‪0.659‬‬ ‫‪68.8‬‬ ‫‪-95.3‬‬ ‫‪C6 H 14‬‬ ‫‪Hexane‬‬
‫‪0.684‬‬ ‫‪98.4‬‬ ‫‪90.6‬‬ ‫‪C7 H 16‬‬ ‫‪Hephane‬‬
‫‪0.730‬‬ ‫‪173.0‬‬ ‫‪-30.0‬‬ ‫‪C10 H 22‬‬ ‫‪Decane‬‬
‫‪0.764‬‬ ‫‪253.0‬‬ ‫‪+5.5‬‬ ‫‪C13 H 28‬‬ ‫‪Tetradecane‬‬
‫‪0.769‬‬ ‫‪270.5‬‬ ‫‪10.0‬‬ ‫‪C15 H 32‬‬ ‫‪Pentadecane‬‬
‫‪0.775‬‬ ‫‪287.5‬‬ ‫‪18.1‬‬ ‫‪C16 H 34‬‬ ‫‪Hexadecane‬‬
‫‪0.778‬‬ ‫‪344.0‬‬ ‫‪36.5‬‬ ‫‪C20 H 42‬‬ ‫‪Eicosane‬‬
‫‪0.942‬‬ ‫‪421.0‬‬ ‫‪93.0‬‬ ‫‪C50 H 102‬‬ ‫‪pentacontane‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪115.5‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪202‬‬‫‪Hectane‬‬
‫＇ﺮﻧﮕﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د دې ﮐﻮرﻧ‪ ９‬د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇ﻠﻮر ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ！ﺎﮐﻞ ﺷﻮو ﺷﺮاﻳﻄﻮﮐ‪ ３‬د‬
‫ﮔﺎز ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي اود ‪ 5‬ﺗﺮ ‪ 16‬ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻳ‪ ３‬د ﻣﺎﻳﻊ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ او د ‪＇ 16‬ﺨﻪ ﻟﻮړ ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ‬
‫اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﻲ‪ ،‬وﻳﻠﻴﮑﻴﺪو ！ﮑﻲ او ﻣﺨﺼﻮ‪請‬ﻪ‬
‫َ‬ ‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ دي‪ .‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮﮔﻲ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د‬
‫ﮐﺜﺎﻓﺖ ﭘﻪ ﭘﺮﻟﻪ ﭘﺴ‪ ３‬ﺗﻮ‪－‬ﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻰ ﻣﻮﻣﻲ ‪ .‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ اﻳﺰوﻣﻴﺮﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ د اﻳﺸﻴﺪو درﺟﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪３‬‬
‫د ﻧﺎرﻣﻞ اﻳﺰوﻣﻴﺮﻳﻮ د اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﻲ ﻟﻮړ او ﻫﻐﻪ اﻳﺰوﻣﻴﺮۍ ﭼ‪ ３‬ډﻳﺮ ＊ﺎﺧﻮﻧﻪ وﻟﺮي ‪ ،‬د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﻰ ﻳ‪！ ３‬ﻴ＀ دى ؛‬
‫‪＄‬ﮑﻪ ﭘﻪ ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د واﻧﺪر واﻟﺲ ﻗﻮه ډﻳﺮه ﻟ‪ ８‬او د ذرو ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د ﺟﺬب ﻗﻮه ډﻳﺮ ！ﻴ＂ﻪ ده ‪ ،‬ﻧﻮﻟﻪ دې‬
‫ﮐﺒﻠﻪ ﭘﻪ ﻟ‪８‬ه ﺗﻮدوﺧﻮ ﺑﺎﻧﺪې اﻳﺸﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﻓﮑﺮ وﮐ‪７‬ئ‬
‫د ﻻﻧﺪې ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻧﺎرﻣﻞ زﻧ‪％‬ﻴﺮي اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ ﭘﻪ ﭼ＂ﮑ‪ ９‬ﺳﺮه وﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴ‪８‬ي ؟ ‪45 92‬‬
‫‪C H‬‬
‫ﺍﻭ ‪ C 32 H 66‬د ﻣﺎﻳﻊ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﺳﺮﻳ‪＋‬ﻨﺎ ﮐﻮاﻟﻰ د ﻫﻐﻮى د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﺷﻤﻴﺮ ﭘﻪ زﻳﺎ ﺗﻮاﻟﻲ ) ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﺘﻠﻪ ( ډﻳﺮﻳ‪８‬ي‬
‫‪57‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ وﮔﻮرئ وواﻳﺊ ﭼ‪ ３‬ﮐﻮم اﻟﮑﺎن ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ ﭘﻪ ﭘﻴﺎﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﺗﻮ ﻳﻴ‪８‬ي؟‬
‫) ‪ ( 5 – 4‬ﺷﮑﻞ ‪ :‬اﻟﻒ ‪ -‬د ‪ C12 H 26‬د ﺣﺮﮐﺖ ﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ ‪ ،‬ب ‪ C16 H 34‬د ﺣﺮﮐﺖ ﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ‬
‫‪ : 5-1-4‬ﺩ ﺍﻟﻜﺎﻧﻮﻧﻮ ﻛﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮﺍﺹ‬
‫د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ډ ﻳﺮ ﻟ‪ ８‬دى ‪ ،‬ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﻫﻐﻮى د ﭘﺎراﻓﻴﻦ )‪ (Paraffins‬ﻳﻌﻨ‪ ３‬دﻟ‪ ８‬ﻣﻴﻞ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﭘﻪ‬
‫ﻧﻮم ﻳﺎ دوي ‪＇ .‬ﺮﻧﮕﻪ ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪！ ３‬ﻮﻟ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﻳﻮ ﮔﻮﻧ‪ ３‬او ) ‪ ( δ‬ﻟﻪ ډول ＇ﺨﻪ دي ؛ﻧﻮ ﻟﻪ دې‬
‫ﮐﺒﻠﻪ ﻳﻮازې ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻲ ‪.‬‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﻋﻀﻮي اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي‪ .‬ﻻﻧﺪې د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮو ‪:‬‬
‫‪ : 1-5-1-4‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻮا د اﮐﺴﻴﺠﻦ او اﮐﺴﻴﺪا ﻧﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐ‪ ３‬ﮐﻠﮏ دي ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﭘﺎراﻓﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ‬
‫ﻫﻮا ﮐ‪ ３‬وﺳﻮزول ﺷﻲ‪ ،‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ اوﺑﻪ رﻧ‪／‬ﻪ ﻟﻤﺒﻪ ﺳﻮزي ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻦ ډاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ‪ ،‬او ﺑﻪ او اﻧﺮژي ﺗﻮﻟﻴﺪ وي‪:‬‬
‫⎯ ‪C H + 5O‬‬‫‪⎯→ 3CO + 4H O + E‬‬
‫‪3 8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ د ﺳﻮن ＊ﻪ ﺗﻮﮐﻲ دي او د ﻫﻐﻮي ﻟﻪ ﺳﻮزوﻟﻮ ＇ﺨﻪ ډﻳﺮه اﻧﺮژي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳ‪８‬ي ؛ د ﺑﻴﻠﮕﻲ ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫→ ‪CH + 2O‬‬ ‫‪CO‬‬ ‫‪+ 2 H O + 891 kjoul/mol‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫د ﻳﻮ ﮐﻴﻠﻮﮔﺮام ﻣﻴﺘﺎن ﻟﻪ ﺳﻮزوﻟﻮ ＇ﺨﻪ ‪ 57000‬ﮐﻴﻠﻮ ژول اﻧﺮژي ازاد دﻳ‪８‬ي ‪ ،‬ﺳﻮن د ﭘﺎراﻓﻴﻨﻮ د ډﻳﺮو‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬و‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻲ ﭼﺎرو ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻮ ＇ﺨﻪ ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﺎز د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﻣﺨﻠﻮط دى ‪ ،‬د ا ‪－‬ﺎز ‪ 90%‬ﻟﻪ ﻣﻴﺘﺎن ＇ﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮى دى ‪.‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﻮ ﺷﺮاﻳﻄﻮﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ او ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل‬
‫ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﭘﻪ اړه ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪى ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ دې ﺑﺮﺧﻪ ﮐ‪ ３‬ﺑﻪ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺳﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐ‪７‬و‪.‬‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬ﻣﻴﺘﺎن د ﻫﻮا د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺷﻲ ‪ ،‬ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل ‪ ،‬ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ او‬
‫‪58‬‬
 ‫ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪Ni‬‬
‫‪2CH‬‬ ‫‪+O‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯→ 2CH OH‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪O‬‬
‫‪Ni‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯ ‪CH + O‬‬‫‪⎯→ H − C − H + H O‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪O‬‬
‫‪Ni‬‬‫‪//‬‬
‫‪2CH + 3O‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯→ 2H −‬‬
‫‪C− O − H + 2H O‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪ (6 - 4‬ﺷﮑﻞ د ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﺎز ﺳﻮزول‬
‫‪ : 2-5-1-4‬دﮐﺮﮐﻨ‪Cracking) ，‬ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﻟﻪ ‪＇ 400‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪ 600‬ﭘﻮري ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ – ﮐﺎرﺑﻦ د اړﻳﮑﻮ ﻣﺘﺠﺎﻧﺴﻪ ﭘﺮﻳﮑ‪７‬ه ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬دې ﻋﻤﻠﻴﻲ ﺗﻪ د ﻣﺎﺗ‪５‬ﺪﻧ‪ ( Cracking ) ３‬ﻋﻤﻠﻴﻪ‬
‫ﻭﺍﻳﻲ‪ Cracking .‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﮐﻠﻤﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ﻣﺎﺗﻮﻟﻮ ﻳﺎ د ＇ﻴﺮوﻟﻮ ﭘﻪ ﻣﻌﻨﺎ ده ‪ ،‬ﭘﻪ دې ‪＄‬ﺎي ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﺷﻮې ده او ﭘﻪ ﻣﺸﺒﻮع او ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻟﻮﻳﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﺎﺗﻴﺪﻟﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫‪Δ‬‬
‫⎯ ‪CH − CH − CH − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪⎯→ CH − CH + CH = CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻋﺒﺎرت ده‪:‬‬
‫ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬د ﻣﺎﺗﻴﺪﻧﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﻨﺴ＂‪５‬ﺰ رول ﻟﻮﺑﻮي ﭼ‪ ３‬د ﺗﻮدوﺧﻮ ﭘﻪ ﻟﻮړو درﺟﻮﮐ‪ ３‬د دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻣﺮﺳﺘﻪ د اوﻣﻮ‬
‫ﻧﻔﺘﻮ ＇ﺨﻪ ﻗﻴﻤﺘﻲ ﮐﻮﭼﻨ‪ ９‬اﺟﺰاوې ؛ ﻟﮑﻪ ‪ :‬ﭘﺘﺮول ‪ ،‬دﻳﺰل ‪ ،‬د ﺧﺎوروﺗﻴﻞ او ﻧﻮر ﻻس ﺗﻪ راوړي‬
‫‪ : 3-5-1-4‬ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺸﻦ‬
‫ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺸﻦ د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ډﻳﺮو ﻣﻬﻤﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ دي ‪ ،‬د ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺸﻦ ﭘﻪ ﺑﻬﻴﺮ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﺳﺮﺑﻴﺮه ‪ ،‬ﻓﻠﻮرﻳﻦ‬
‫ﻫﻢ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬اﻳﻮدﻳﻦ د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻪ ﻧﻴﻎ)ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ( ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺑﺎﻧﺪې ﻗﺎدر ﻧﻪ دي ‪ ،‬ﺧﻮ ﻓﻠﻮرﻳﻦ ﭘﻪ‬
‫ﭼ＂ﮑ‪ ９‬ﺳﺮه اﻏﻴﺰه اﭼﻮي ﭼ‪ ３‬ﺑﺎﻳﺪ د ﻓﻠﻮرﻳﻨﻴﺸﻦ ﭘﻪ ﻋﻤﻠ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬ﭘﺎﻣﻠﺮﻧﻪ ورﺗﻪ وﺷﻲ ‪ .‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐﻠﻮرﻧﻴﺸﻦ د ﺗﻮدوﺧﻲ‬
‫ﭘﻪ ‪ 300C °‬ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ‪ ،‬د ﻣﻴﺘﺎن د ﮐﻠﻮروﻧﻴﺸﻦ ﺑﻬﻴﺮ ﭘﻪ ＇ﻮﭘ‪７‬اووﻧﻮﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﻟﻴﺪل ﮐ‪８５‬ي ‪:‬‬
‫ر‪１‬ﺎ‬
‫‪CH + Cl ⎯⎯⎯→ CH Cl + HCl‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫ر‪１‬ﺎ‬
‫‪CH Cl + Cl ⎯⎯⎯→ CH Cl + HCl‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2 2‬‬
‫ر‪１‬ﺎ‬
‫‪CH Cl + Cl ⎯⎯⎯→ CH Cl + HCl‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ر‪１‬ﺎ‬
‫‪CH Cl + Cl ⎯⎯⎯→ CCl + HCl‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪59‬‬
 ‫‪ : 6-1-4‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻧﻔﺘﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ ﮐﭽﻪ د ﻣﺨﻠﻮط ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﻧﻔﺘﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻼ ﺷﻲ ‪ ،‬ﻫﻤﺪارﻧﮕﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﮔﺎز د ﮔﺎزي اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻣﺨﻠﻮط دى ؛ ﺧﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﻻرو ﻫﻢ ﭘﻪ ﻻس راوړل ﺷﻲ ‪:‬‬
‫‪ - 1‬د ورﺗﺲ ﺳﻨﺘﻴﺰ ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ ‪ :‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ډﻳﺮه ﻣﻬﻤﻮ ﻃﺮﻳﻘﻪ د ورﺗﺲ ﻃﺮﻳﻘﻪ ده ؛ﭘﻪ دې‬
‫ﻃﺮﻳﻘﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ د ﻓﻠﺰي ﺳﻮدﻳﻢ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺎن ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫→ ‪2R − X + 2Na‬‬ ‫‪R − R + 2NaX‬‬
‫‪Alkylhalid e‬‬ ‫‪Alkane‬‬
‫‪2CH‬‬ ‫→ ‪− Cl + 2Na‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪+ 2NaCl‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Methylchlo ride‬‬ ‫‪Ethane‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د اﻟﮑﺎن ﮐﻮم ﻫﻼﻳﺪ ﺗﻪ د ﺳﻮدﻳﻢ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻫﮕﺰان ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻲ ؟‬
‫ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ‪ 2 − Iodo bu tan e‬ﺗﻪ د ﺳﻮدﻳﻢ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ ‪ ،‬ﮐﻮم اﻟﮑﺎن ﺑﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻲ ؟ د ﻫﻐﻮى‬
‫د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻟﻴﮑﺊ ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﭘﻪ‪ 1901‬ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬د ﮔﺮﻳﻨﺎرد )‪ (Victor Grignard‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﻮ ﻋﺎﻟﻢ د ﻣﮕﻨﻴﺰﻳﻢ ﻫﻼﻳﺪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺐ د‬
‫→ ‪R − X + Mg‬‬ ‫‪R − Mg − X‬‬ ‫ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ﺗﺮﻻﺳﻪ ﮐ‪: ７‬‬
‫⎯ ‪R − Mg − X + HOH‬‬
‫‪⎯→ R − H + Mg(OH)X‬‬
‫‪HOH‬‬
‫⎯ ‪C H − Br + Mg‬‬
‫⎯ ⎯⎯ ‪⎯→ C H − Mg − Br‬‬
‫‪⎯→ C H + Mg(OH)Br‬‬
‫‪2 5‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪2 6‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﮔﺮﻳﻨﺎرد د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ داﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړئ او دﻫﻐﻮي ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ‬
‫‪a )C H , b) CH − CH − CH‬‬
‫‪3 8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ - 3‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ د ارﺟﺎع ﮐﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﻫﻢ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ ‪ ،‬دا ﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ‬
‫ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ د ﺟﺴﺘﻮ د ﻓﻠﺰوﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ وﮐ‪７‬ي ‪،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﺎن او ﺟﺴﺘﻮﻫﻼﻳﺪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪2 R− X + Z n+ 2 H+ ⎯⎯→ 2 R− H + z n x 2‬‬
‫‪CH CH 3‬‬
‫‪3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫→ ‪2CH − CH − CH + Zn‬‬ ‫‪CH − CH − CH − CH − CH + ZnBr‬‬
‫| ‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Br‬‬
‫‪60‬‬
 ‫‪ - 4‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻮ د ﻓﻠﺰي ﻣﺎﻟﮕﻮ د ﺳﻮداﻻﻳﻢ ) ﺳﻮدﻳﻢ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ او د ﭼﻮﻧ‪ ３‬ﻣﺨﻠﻮط(‬
‫د ﺗﻮدوﺧﻲ ورﮐﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ‪:‬‬
‫‪(⋅CaO)Δ‬‬
‫‪R − COONa + NaOH‬‬ ‫⎯ ⎯⎯‬
‫‪⎯→ R − H + Na‬‬ ‫‪CO‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪(⋅CaO) Δ‬‬
‫‪C H − COONa + NaOH‬‬ ‫⎯ ⎯⎯‬
‫‪⎯→ C H − H + Na CO‬‬
‫‪2 5‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ - 5‬د ﻧﻴﮑﻞ ‪ ،‬ﭘﻼﺗﻴﻦ او ﻧﻮرو ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﺸﻦ ＇ﺨﻪ د ﻫﻐﻮى‬
‫| |‬
‫\‬ ‫‪/‬‬
‫⎯ ‪C=C +H‬‬
‫‪Ni‬‬
‫‪⎯→ − C − C −‬‬ ‫اﻳﺰوﻟﻮگ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‬
‫‪/‬‬ ‫\‬ ‫‪2‬‬ ‫| |‬
‫‪H H‬‬
‫‪H H‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Ni‬‬ ‫| |‬
‫\‬ ‫‪/‬‬
‫‪C=C‬‬ ‫‪⎯⎯→ CH − C − C − H‬‬
‫‪+H‬‬
‫‪H/‬‬ ‫‪\H‬‬ ‫‪2‬‬ ‫| |‬ ‫‪3‬‬
‫‪H H‬‬
‫‪ : 7-1-4‬ﻣﻴﺘﺎﻥ )‪( Methane‬‬
‫د ﭘﺎراﻓﻴﻨﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ډﻳﺮﺳﺎده ﻣﺮﮐﺐ‪ ،‬ﻣﻴﺘﺎن دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي اوداﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د ﭘﻴﺪاﻳ‪＋‬ﺖ ﺑﻴﻼ‬
‫ﺑﻴﻠﻮ ﺑ‪２‬ﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ‪＇ ،‬ﺮﻧﮕﻪ ﭼ‪ ３‬دا ﮔﺎز د ﻋﻀﻮي ﺗﻮﮐﻮ د ﺧﻮﺳﺎ ﮐﻴﺪﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﭘﻪ ﺧﻨﺪﻗﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ؛ﻟﻪ دې‬
‫ﮐﺒﻠﻪ د ﺧﻨﺪق د ﮔﺎز ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪ ،‬ﻫﻤﺪا رﻧ‪／‬ﻪ دا ﮔﺎز ﭘﻪ ﮐﺎﻧﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﭘﻴﺪا ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﭘﺮدي ﺑﻨﺴ＀ د ﮐﺎﻧﻮﻧﻮ دﮔﺎز ﭘﻪ‬
‫ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ د ﺷﻮى دى ‪ ،‬ﭘﻪ ﮐﺎﻧﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬د ﻣﻴﺘﺎن د ﮔﺎز ﺗﺮاﮐﻢ د وژوﻧﮑﻮ او ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﻪ ﭼﺎود ﻧﻮﻻﻣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ‬
‫د)‪ ( Firedamp‬ﻳﻌﻨ‪ ３‬د اور ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را وړوﻧﮑﻲ ‪－‬ﺎز ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫د ﻟﻮﻳﻮ ﺳﻴﺎرو اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ) زﺣﻞ او ﻣﺸﺘﺮي (ﻫﻢ د ﻣﻴﺘﺎن ‪－‬ﺎز ﻟﺮي ‪،‬دا اﻣﺮ ﭘﻪ دې دﻻﻟﺖ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﻣﻴﺘﺎن ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐ‪ ３‬د ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻗﻮو ＇ﺨﻪ ﭘﺮﺗﻪ ﻫﻢ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴﺪاى ﺷﻲ ‪.‬‬
‫د ‪＄‬ﻤﮑ‪ ３‬ﭘﻪ د ﻧﻨﻪ ﮐ‪ ３‬د اور اﺧﻴﺴﺘﻮﻧﮑﻮ ﮔﺎزوﻧﻮ ډﻳﺮې زﻳﺎﺗ‪ ３‬ذﺧﻴﺮې ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ازاد ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬دﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫‪－‬ﺎزو ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ) د ‪＄‬ﻤﮑ‪ ３‬د ﭘﻨ‪ ６‬ﻗﺸﺮ دﻧﻨﻪ ذ ﺧﻴﺮى( ‪ ،‬د ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﻪ ﻧﻔﺘﻮ او د ‪＄‬ﻤﮑ‪ ３‬د ﻻﻧﺪې اوﺑﻮ د‪－‬ﺎزوﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ دﻧﻔﺘﻮﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎى ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﺎزوﻧﻮﮐ‪ 98% ３‬د ﻣﻴﺘﺎن ﮔﺎز ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او اﻳﺘﺎن ‪ ،‬ﭘﺮوﭘﺎن او ﻧﻮر‬
‫ﻫﻢ د ﻣﺨﻠﻮط ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ .‬د ﺗﻴﻠﻮ ﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎي ﮔﺎزوﻧﻪ ډﻳﺮه ﻟ‪８‬ه اﻧﺪازه ﻣﻴﺘﺎن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＇ 30‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪80%‬‬
‫ﭘﻮرې دي ‪ ،‬ﺧﻮ د ﻫﻐﻪ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻳﻌﻨ‪ ３‬اﻳﺘﺎن ﻟﻪ ‪＇ 20%‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪ 4%‬ﭘﻮرې ﺷﺘﻪ ‪ ،‬ﭘﺮوﭘﺎن د ‪＇ 5%‬ﺨﻪ‬
‫ﺗﺮ ‪ 22%‬ﭘﻮرې ‪ ،‬ﺑﻴﻮﺗﺎن د ‪＇ 5%‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪ 20%‬ﭘﻮرې ﺷﺘﻪ‪ .‬ﻧﻮر ﮔﺎزوﻧﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ دې ﮔﺎزوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻣﺨﻠﻮط دي‪ .‬ﻋﺎﻟﻲ‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ د ﻧﻔﺘﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬ﺷﺎﻣﻞ دي ﭘﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨﻲ ډول د ﻳﻮ ﻣﺘﺮﻣﮑﻌﺐ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﺎز ＇ﺨﻪ ‪ 46000‬ﮐﻴﻠﻮ ژول‬
‫ﺗﻮدوﺧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ‪ 30kg‬ﭼﺪن دوﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﮐﺎﻓﻲ ده ‪.‬‬
‫‪ : 1-6-1-4‬د ﻣﻴﺘﺎن ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‬
‫د ﻣﻴﺘﺎن ﮔﺎز ﺑ‪ ３‬ﺑﻮﻳﻪ ‪ ،‬ﺑ‪ ３‬ﺧﻮﻧﺪه اوﺑﻲ رﻧﮕﻪ دى ﭼ‪ ３‬د ﻫﻮا ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﭙﮏ دى ‪.‬د ﻫﻐﻪ دروﻧﺪ واﻟﻰ د ﻫﻮا ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫‪ d = M = 16‬ﺩﻯ ‪ .‬د ﻣﻴﺘﺎن ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻏﻴﺮ ﻗﻄﺒﻲ دى او د ﻣﻴﺘﺎن د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د ﺟﺎذﺑ‪ ３‬ﻗﻮه د واﻧﺪرواﻟﺲ‬
‫‪29‬‬ ‫‪29‬‬
‫‪61‬‬
‫اوﻟﻨﺪن ﻗﻮه ده‪ ،‬دا ﻗﻮه د ﻣﻴﺘﺎن د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮاﻟﻲ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ډﻳﺮه ﺿﻌﻴﻔﻪ ده ؛ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د ﻫﻐﻪ د وﻳﻠﻲ‬
‫ﮐﻴﺪو او اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﻲ ډﻳﺮ ＊ﮑﺘﻪ دي‪ .‬ﻣﻴﺘﺎن ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﻳﻮاﻟﮑﺎن ﻣﺨﺼﻮ‪請‬ﻪ ﮐﺜﺎﻓﺖ ‪1.52‬دى ‪ ،‬دﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل اوﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ﭘﻪ ﻻس راوړئ‪.‬‬
‫‪ - 2‬د ﻳﻮاﻟﮑﺎن ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ‪ ، 62‬ده ‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﻣﺨﺼﻮ‪請‬ﻪ ﮐﺜﺎﻓﺖ ﭘﻴﺪا ﮐ‪７‬ئ‬
‫‪: 2-7-1-4‬ﺩ ﻣﻴﺘﺎﻥ ﻛﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮﺍﺹ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﺎز ﭼ‪% 98 ３‬د ﻣﻴﺘﺎن ﮔﺎز دى ‪ ،‬ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ د ﺧﺎﻣ‪ ３‬ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ د ﻻﻧﺪې ﻣﻮادو د ﻻس‬
‫ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﮐﺎر اﺧ‪５‬ﺘﺴﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪ – 1‬د دودې )‪ (soot‬او د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ دﻻس ﺗﻪ راوﻟﻮ ﻟﭙﺎره د ﭘﺎﻳﺮوﻟﻴﺰ )‪ (Pyrolysis‬ﻃﺮﻳﻘ‪:３‬‬
‫‪1000 0 C‬‬
‫‪CH‬‬ ‫⎯ ⎯⎯‬
‫‪⎯→ 2H‬‬ ‫‪+C‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫دوده د زﻳﺎﺗ‪ ３‬ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ د رﺑ‪ ７‬ﭘﻪ ﺧﺎﻣﻮ ﻣﻮادوﮐ‪ ３‬ﮐﺎر وي اوﻫﻢ د ＇ﺮﻣﻨﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړ وﻟﻮﮐ‪ ３‬درﻧﮓ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺗﺮې ﮔ＂ﻪ‬
‫اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪ – 2‬د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﻟﻪ ﻣﻴﺘﺎن ＇ﺨﻪ ﮔ＂ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪1500 0 C‬‬
‫‪2CH‬‬ ‫⎯ ⎯⎯‬
‫‪⎯→ C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪+ 3H‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ – 3‬ﻣﻴﺘﺎن او اوﺑﻮ د ﺑ‪７‬ا ﺳﻮﻧﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ ﻣﻮﻧﻮ اﮐﺴﺎﻳﺪ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﮔﺎزوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪:‬‬
‫‪800 0 C‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪+ H O ⎯⎯⎯→ 3H + CO‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﭘﻪ دې ﺑﻨﺴ＀ ﻟﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻮ ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻮ ＇ﺨﻪ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻻس ﺗﻪ راوړل ﮐﻴ‪８‬ي ‪..‬‬
‫‪ – 4‬د ﻣﻴﺘﺎن د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ‪ ،‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ‪ ،‬ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ او ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪:‬‬
‫→ ‪2CH + O‬‬ ‫‪2CH − OH‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫⎯ ‪CH 4 + O 2‬‬‫‪⎯→ H − C − H + H 2O‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫⎯ ‪2CH 4 + 2O 2‬‬
‫‪⎯→ 2H − C −O − H + 2H 2O‬‬
‫‪ – 5‬د ﻣﻴﺘﺎن او اﻣﻮﻧﻴﺎ د ﭘﺎﻳﺮوﻟﻴﺰ ＇ﺨﻪ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳﻴﺎ ﻧﺎﻳﺪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪°C‬‬
‫‪2CH 4 2 NH 3 + 30 ⎯1000‬‬
‫⎯⎯‬ ‫‪→ 2 HCN + 6 H 2 O‬‬
‫‪62‬‬
 ‫‪ - 6‬د ﻣﻴﺘﺎن د ﮐﻠﻮروﻧﻴﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ‪ ،‬ﮐﻠﻮروﻓﺎرم او ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﺘﺮا ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫ر‪１‬ﺎ‬
‫‪CH + Cl‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯→ CH Cl + HCl‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻧﻮﺭ‬
‫‪CH Cl + Cl ⎯⎯→ CH Cl + HCl‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫ﻧﻮﺭ‬
‫‪CH Cl + Cl ⎯⎯→ CH Cl + HCl‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻧﻮﺭ‬
‫‪CH Cl + Cl ⎯⎯→ CCl + HCl‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎن ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻃﺮﻳﻘﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ ﻻس راوړل ﺷﻲ ‪:‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﻣﻴﺘﺎن ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫د اړﻳﺘﺎ وړ ﻣﻮاد ‪ :‬دوه ﻋﺪده ﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮپ ‪ ،‬ﻟﻪ ﮔﻴﺮا ﺳﺮه دوه ﻋﺪده ﺳﺘﻴﻦ ﭘﺎﻳﻲ دوﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻮږ ﻧﻞ ‪ ،‬ﺳﻮري ﻟﺮوﻧﮑﻰ ﮐﺎرک‬
‫‪ ،‬د اوﺑﻮ ＇ﺨﻪ ډک ﺗﺸﺖ ‪ ،‬د ﺗﻮدوﺧﻲ ﺳﺮﭼ‪５‬ﻨﻪ ‪ ،‬ﺳﻮداﻻﻳﻢ ) د ﺳﻮدﻳﻢ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ اوﮐﻠﺴﻴﻢ ﻣﺨﻠﻮط ( ‪،‬‬
‫ﺳﻮدﻳﻢ اﺳﻴﺘﺎت‬
‫ﮐ‪ ７‬ﻧﻼره ‪ :‬د )‪( 7 - 4‬ﺷﮑﻞ ﺳﺮه ﺳﻢ ‪،‬ﻟ‪＇ ８‬ﻪ ﺳﻮدﻳﻢ ﻟﻪ اﺳﻴﺘﺎت د ﺳﻮداﻻﻳﻢ ﺳﺮه ﭘﻪ ﻳﻮﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮب ﮐ‪３‬‬
‫واﭼﻮئ ‪ ،‬د ﺳﻮري ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮐﺎرک ﺳﺮه ﻳ‪ ３‬وﺗ‪７‬ئ ‪ ،‬د ﮐﺎرک د ﺳﻮري ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ﮐﻮږ ﻧﻞ د ﺑﻞ ﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮب ﺳﺮه‬
‫ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ اوﺑﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ډک ﺗﺸﺖ ﮐ‪ ３‬ﺳﺮﭼﭙﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬وردﻧﻨﻪ ﮐ‪７‬ئ ‪ ،‬وروﺳﺘﻪ د ﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮب ﺗﻮﮐﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻟﻴﮑﺊ او و واﻳﺎﺳﺖ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺴﮑﻮري ﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮب ﭼ‪ ３‬د اوﺑﻮ ډک ﺗﺸﺖ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪！ ،‬ﻮل ﺷﻮى‬
‫ﮔﺎز ﮐﻮم ﮔﺎز ى‬
‫دى ؟‬
‫)‪(7 - 4‬ﺷﮑﻞ د ﻣﻴﺘﺎن د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ دﺳﺘﮕﺎه‬
‫‪63‬‬
 ‫‪ : 2-4‬ﮐ‪７‬ه ﻳﻴﺰه ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ) ﺳﺎﻳﮑﻠﻮاﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ (‪:‬‬
‫د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻮﻧﻮ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮګ ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ Cn H 2 n‬ﻳﺎ ‪ (CH2 )n‬دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﺗﺮﺗﻴﺐ د‬
‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺎراﻓﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﻫﻐﻪ د اﻳﺰوﻟﻮګ اﻟﮑﺎن ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ دوه اﺗﻮﻣﻪ ﻟ‪ ８‬ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﻳﻮه ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ دوه اﺗﻮﻣﻪ ﮐﻮﻻى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﻳﻮه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ‬
‫) ﮐ＀ ﻣ＀ د دووﻣﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ‪ sp 3‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ واړﻳﮑﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ ﻳﺎ ＇ﻮ د ‪− CH 2‬‬
‫ﮔﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ( ﭘﻪ ﺣﻠﻘﻪ ﮐ‪ ３‬ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ئ ‪ ،‬دا ډول ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ)‪ (Cycloalkanes‬ﭘﻪ ﻧﻮم‬
‫ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮى ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﻣﺮﮐﺐ ‪ C3 H 6‬د ﻻﻧﺪې ﻣﺸﺮح ﻓﻮرﻣﻮل ﺳﺮه دى ‪:‬‬
‫ ‪&+‬‬
‫ ‪&+‬‬ ‫ ‪&+‬‬
‫‪Cyclopropane‬‬
‫د دوي ﻧﻮر ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ‪ Cyclobutane ، Cycopentane ، Cyclohexane .‬او ﻧﻮرو ＇ﺨﻪ‬
‫دي ‪ .‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﻫﮕﺰان ﭼ‪ ３‬ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ C6 H 12 ３‬دى ‪ ،‬د ﻟﻴﻮﻳﺲ د ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺮه ﺳﻢ ﭘﻪ ﻳﻮه ﺳﻄﺤﻪ ﮐ‪ ３‬د ﺳﺎده‬
‫ﺷﭙ‪ ８‬ﺿﻠﻌﻲ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﺧﻮ ﭘﻪ ر＊ﺘﻴﺎﺳﺮه ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ دې ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪＇ ３‬ﻠﻮر وﺟﻬﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي‪،‬‬
‫ﻣﺴﻄﺢ ﻧﻪ دى‪ ،‬ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺷﺮاﻳﻄﻮﮐ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ﭼ‪ ３‬د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﻫﮕﺰان د ﻣﺎﻟﻴﮑﻠﻮل ډﻳﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺣﺎﻟﺖ را＊ﻴﻲ‪ ،‬د‬
‫＇ﻮﮐ‪ ９‬ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ دى ) د ﻫﻐﻪ ＇ﻮﮐﻴﻮ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﭼ‪ ３‬دﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻏﺎړو ﮐ‪ ３‬ﺗﺮې ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ( ﭘﻪ )‪ ( 4 - 8‬ﺷﮑﻞ‬
‫ﺷﻮى ى‬
‫دى ‪:‬‬ ‫＊ﻮدل ﻮى‬
‫＇ﻮﮐ‪ ９‬ﭘﭘﻪ ﺑ‪２‬ﺑ‪２‬ﻪ ＊ﻮ ل‬
‫ﺟﻮړ＊ﺖ د ﻮ ‪９‬‬
‫ﮐ‪ ３‬د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﻫﮕﺰان ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺟﻮړ＊‬
‫‪ : 1-2-4‬د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻴﺪاﻳ‪＋‬ﺖ‬
‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ډﻳﺮه ﮐﭽﻪ ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ ﻣﻮﻧﺪﻟ‪ ３‬ده او ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻔﺘﻮ د ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﻟﻪ ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰو اﺟﺰا و ＇ﺨﻪ دي ) د ﺑﺎﮐﻮ او اﮐﺮاﻳﻦ ﭘﻪ ﻧﻔﺘﻮﮐ‪ ３‬زﻳﺎت ﭘﻴﺪاﮐﻴ‪８‬ي ( ﺳﺎﻳﮑﻠﻮاﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟﭙﺎره‬
‫ﭘﻪ ﻧﻔﺘﻮﮐ‪ ３‬د ﻣﺎرﮐﻮف ﻧﻴﮑﻮف )‪ (Markovnikov‬روﺳﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﮐﺸﻒ ﺷﻮل ‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړى ﻋﺎﻟﻢ دا‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ د ﻧﻔﺘﻴﻦ )‪ (Naphthenes‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﮐ‪７‬ي دي ‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي وﻣﻮﻧﺪل ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐﻲ ﭘﻨ‪％‬ﻪ‬
‫ﺿﻠﻌﻲ او ﺷﭙ‪ ８‬ﺿﻠﻌﻲ ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ‪ ،‬ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﻨﺘﺎن او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﻫﮕﺰان او د ﻫﻐﻮى ﻣﺸﺘﻘﺎت ډﻳﺮ زﻳﺎت‬
‫ﺧﭙﺎره ﺷﻮي دي ‪.‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻧﺒﺎﺗﻲ اﻳﺘﺮي ﻏﻮړﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ .‬دﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﻫﮕﺰان د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ ﺩ ﻛﺎﺭﺑﻨﻲ‬
‫‪64‬‬
‫اﺳﮑﻠﻴﺖ)‪ (1-methyl-4- isopropyl cyclohexane‬د ډﻳﺮو ﺗﺮﭘﻴﻨﻮﻧﻮ )‪ (Terpenes‬ﺑﻨﺴ＀‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي ﭼ‪ ３‬د ﻃﺒﻴﻌﺖ د ﻣﻬﻤﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟﻮ ＇ﺨﻪ دي ‪.‬‬
‫ﻻ زﻳﺎت ﭘﻮه ﺷﺊ‬
‫ﺗﺮﭘﻴﻨﻮﻧﻪ)‪ (Terpenes‬ﻟﻪ ﻋﻄﺮي او ﻓﺮار ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي ﺑﺴﻴﻂ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪ C10 H 16‬دي ‪ .‬ﺗﺮﭘﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻲ او ‪請‬ﻨﻌﺘﻲ ﭼﺎرو ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ډﻳﺮاﻫﻤﻴﺖ ＇ﺨﻪ ﺑﺮﺧﻤﻦ دي او د زﻳﺎﺗﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺑﻨﺴ＀‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻠﻮوﻧﮑﻲ دي ‪ .‬ﺗﺮﭘﻴﻨﻮﻧﻪ د ＊ﻪ ﺑﻮى ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻣﻮادو ﺟﺰوﻧﻪ دي او د ﻋﻄﺮو ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي ‪،‬‬
‫د ا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻻس راوړل ﺷﻲ ‪.‬‬
‫‪ : 1-1-2-4‬ﻓﺰﻳﻜﻲ ﺧﻮﺍﺹ‬
‫د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د وﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴﺪﻟﻮ ﺗﻮدوﺧﻪ د ﻫﻐﻮي د اﻳﺰوﻟﻮگ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻟﻮړه ده ‪ ،‬ﻻﻧﺪې ﺟﺪول وﮔﻮرئ ‪:‬‬
‫)‪ ( 3 – 4‬ﺟﺪول د اﻳﺰوﻟﻮﮔﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﺳﺮه د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮ د وﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴﺪو د درﺟﻮ ﭘﺮﺗﻠﻪ د ﻫﻐﻮي‬
‫د اﻳﺸ‪５‬ﺪو درﺟﻪ‬ ‫د وﻳﻠﻲ ﮐ‪５‬ﺪو‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫ﻧﺎرﻣﻞ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ‬
‫درﺟﻪ‬ ‫او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ‬
‫‪-42‬‬ ‫‪-187‬‬ ‫‪CH − CH − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﭘﺮﻭﭘﺎﻥ‬
‫ﺳﺎﻳﻜﻠﻮ ﭘﺮﻭﭘﺎﻥ‬
‫‪-33‬‬ ‫‪-127‬‬
‫‪-0.5‬‬ ‫‪-135‬‬ ‫‪CH − (CH ) − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﺑﻴﻮﺗﺎﻥ‬
‫ﺳﺎﻳﻜﻠﻮﺑﻴﻮﺗﺎﻥ‬
‫‪13‬‬ ‫‪-90‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪-130‬‬ ‫‪CH 3 − (CH 2 ) 3 − CH 3‬‬ ‫ﭘﻨﺘﺎﻥ‬
‫‪49‬‬ ‫‪-94‬‬ ‫ﺳﺎﻳﻜﻠﻮ ﭘﻨﺘﺎﻥ‬
‫‪69‬‬ ‫‪-95‬‬ ‫‪CH 3 − (CH 2 ) 4 − CH 3‬‬ ‫ﻫﮕﺰﺍﻥ‬
‫‪81‬‬ ‫‪7‬‬ ‫ﺳﺎﻳﻜﻠﻮﻫﮕﺰﺍﻥ‬
‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺮوﭘﺎن او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﺑﻴﻮﺗﺎن د ﮔﺎز ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＇ 30‬ﺨﻪ ﭘﻮرﺗﻪ‬
‫وي ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫‪65‬‬
 ‫‪ : 2-1-2-4‬ﺩ ﺳﺎﻳﻜﻠﻮ ﺍﻟﻜﺎﻧﻮﻧﻮ ﻛﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮﺍﺹ‬
‫دﮐﻮﭼﻨ‪ ９‬ﮐ‪７‬ۍ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي ﮐ‪７‬ۍ ﺧﻼ‪請‬ﻴ‪８‬ي ‪ ،‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ‬
‫او د ﻫﻐﻮى ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﻪ ‪＄‬ﺎن ＇ﺨﻪ ＊ﻴﻲ ‪ .‬ﻫﻐﻪ ﮐ‪７‬ۍ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＇ 5‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪ 7‬ﭘﻮرې‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ وﻟﺮي ﺛﺒﺎت ﻳ‪ ３‬ډﻳﺮ دى ﭼ‪ ３‬د ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻏﻮﻧﺪې ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪ - 1‬ﭘﻪ ﺳﺎﻳﮑﻠﻮاﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪې د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮﻋﻤﻞ‬
‫د ﮐﻮﭼﻨ‪ ９‬ﮐ‪７‬ۍ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ او دﻫﻐﻮى ﻣﺸﺘﻘﺎت د ﺑﺮوﻣﻴﻦ ﺳﺮه ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﮐ‪７‬ۍ ﺧﻼ‪請‬ﻪ او د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﺑﺮوﻣﻴﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت ‪ 1.3 dibrom alkanes‬ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫ ‪&+‬‬
‫⎯  ‪+ %U‬‬
‫‪⎯→ %U − &+  − &+  − &+  − %U‬‬
‫ ‪&+‬‬ ‫ ‪&+‬‬
‫ﭘﻮرﺗﻨﻰ ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﭘﺮوﭘﻠﻴﻦ د ﺑﺮوﻣﻴﻨﺸﻦ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ورو دى او دﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﺑﻴﻮﺗﺎن ﭘﺮوﻣﻴﻨﻴﺸﻦ د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺮوﭘﺎن ﭘﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﭼ＂ﮏ دى ‪ .‬د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﺑﻴﻮﺗﺎن د ﺑﺮوﻣﻴﻨﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻟﻮړه ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي او ورو دى او د‬
‫‪ 1.4 dibromo butane‬ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‬
‫ ‪&+  − &+‬‬
‫‪Δ‬‬
‫ ‪&+  − &+‬‬ ‫‪+ Br ⎯⎯→ Br − CH − CH − CH − CH − Br‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮ د ﻋﻤﻞ ﭘﻪ اﺛﺮ د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﻨﺘﺎن اوﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﻫ‪／‬ﺰان ﮐ‪７‬ۍ ﻧﻪ ﺧﻼ‪８５請‬ي ﺑﻠﮑﻪ د ﻫﻐﻮى د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‬
‫ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﺳﺮه ﺗﺮﺳﺮه ﮐ‪８５‬ي ‪:‬‬
‫‪&+‬‬
‫&‬ ‫ ‪&+‬‬
‫&‬
‫&‪+‬‬‫‬ ‫&‬
‫‪&+‬‬ ‫‬ ‫⎯ ‪+ %U‬‬
‫‪⎯→ +%U +‬‬
‫⎯‬
‫& ‪+‬‬
‫‬ ‫ ‪&+‬‬
‫‬
‫& ‪+‬‬ ‫‪&+‬‬ ‫& ‪+‬‬ ‫‪&+%U‬‬
‫‪&+‬‬ ‫&‬
‫‪&+‬‬
‫‬ ‫‬
‫‪ - 2‬د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮاﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮاﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‬
‫د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺮوﭘﺎن او د ﻫﻐﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬د ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﭘﺮﻣﻨ‪／‬ﻨﺎت د ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﺧﻨﺜﻰ‬
‫ﻳﺎ اﻟﻘﻠﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ورو ډول اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي او دﻗﻮي اﮐﺴﻴﺪا ﻧﺘﻮﻧﻮ او زﻳﺎﺗ‪ ３‬ﺗﻮدوﺧﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﻮر ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي ‪،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﮐ‪７‬ۍ ﺧﻼ‪請‬ﻪ او دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻋﻴﻦ ﺷﻤﻴﺮ ﺳﺮه ﻻس‬
‫‪CH − COO H‬‬
‫&‪+‬‬
‫‬ ‫&‬
‫‪&+‬‬ ‫‬
‫‪2‬‬ ‫ﺗﻪ را‪＄‬ﻰ‪:‬‬
‫& ‪+‬‬ ‫⎯⎯ ‪&+  + 2O2‬‬
‫→⎯‬ ‫‪CH‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‪&+‬‬
‫&‬ ‫‪CH − COO H‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Glutaric acide‬‬
‫‪&+‬‬
‫&‪+‬‬ ‫‪&+‬‬ ‫‪CH − CH − COOH‬‬
‫‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫&‪+‬‬‫‬ ‫‪&+‬‬ ‫‬ ‫⎯ ‪+ 2O‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪⎯→ CH −CH − COOH‬‬
‫⎯‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪&+‬‬ ‫‪Adipicacid e‬‬
‫‪66‬‬
 ‫‪ : 2-2-4‬د ﮐ‪７‬ه ﻳﻴﺰ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫دﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﮐ‪７‬ه ﻳﺰو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن د ﻳﻮې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه‬
‫ﻧ‪＋‬ﺖ‪ d‬دي ﭼ‪ ３‬د ﺳ‪／‬ﻤﺎ ) ‪ ( S‬د اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي او د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ‪ sp3‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﻟﺮي‪..‬‬
‫د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐﻲ د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ‪ Cyclo‬د ﻣﺨﺘﺎړي) ‪(Prefix‬ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮﻟﻮ ﺳﺮه د ﻫﻐﻪ اﻳﺰوﻟﻮګ‬
‫اﻟﮑﺎن ﭘﻪ ﻧﻮم ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪ ８‬ي ‪،‬زﻳﺎﺗﺮه د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻟﻴﮑﻠﻮ ﻟﭙﺎره د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ ﺷﺮﻃﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻮى ﮐ‪ ３‬د ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ ﺳﻤﺒﻮﻟﻮﻧﻪ ﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫ ‪&+‬‬
‫& ‪&+  −‬‬
‫&‬ ‫ ‪&+‬‬
‫ ‪&+‬‬ ‫ &‬
‫‪&+‬‬
‫ ‪&+  − &+‬‬
‫‪Cyclbutane‬‬ ‫‪Cyclopropane‬‬
‫& ‪+‬‬ ‫ &‬
‫‪&+‬‬ ‫ &‬
‫‪&+‬‬
‫& ‪+‬‬
‫‬ ‫‪&+‬‬ ‫‬
‫& ‪+‬‬ ‫‪&+‬‬
‫&‬
‫ ‪&+‬‬
‫&‬ ‫& ‪+‬‬ ‫‪&+‬‬
‫‪&+‬‬
‫‪Cyclohexane‬‬ ‫‪Cyclopentane‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﻻﻧﺪې دﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﺷﺮﻃﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي دي ‪ ،‬ﺗﺎﺳ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻣﺸﺮح ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ‬
‫او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻳ‪ ３‬وﮐ‪７‬ئ ‪:‬‬
‫‪ : 3-2-4‬د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ اﻳﺰوﻣﻴﺮي‬
‫د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي د ﮐ‪７‬ۍ ﭘﻪ ﺟﺴﺎﻣﺖ ‪ ،‬د ﺟﺎﻧﺒﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﺟﻮړ＊ﺖ او د ﻫﻐﻮ د زﻧ‪％‬ﻴﺮ‬
‫ﭘﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي ‪،‬ﻻﻧﺪې د ‪ C5 H10‬د ﻣﺮﮐﺐ اﻳﺰوﻣﻴﺮي د ﭘﻨ‪％‬ﻮ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه او د ﻫﻐﻮي ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ‬
‫ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻮرﺗﻨﻰ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐﻮي‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪− C2 H 5‬‬
‫‪Ethylcyclo propane‬‬
‫‪Methylcyclobutane‬‬ ‫‪Cyclopentan‬‬
‫‪C H3‬‬
‫‪CH3‬‬ ‫‪− CH3‬‬
‫‪1,1- Dimethyl cyclopro‬‬
‫‪cycloprop‬‬
‫‪cyclopropane‬‬ ‫‪Methyl cyclopropane‬‬
‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻮ ﻧﻪ ﻓﻀﺎ‪ dd‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﻫﻢ ﻟﺮي او دا اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﻫﻐﻪ وﺧﺖ ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻣﻮاد د ﻳﻮ ډول ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻲ وي ؛ ﺧﻮ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ دﻓﻀﺎ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ دﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ‪ .‬ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﭘﻪ ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ‬
‫‪67‬‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮﮐﻲ د ﺟﺎﻧﺒﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﭘﻪ ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮۍ ﭘﻮري اړه ﻟﺮي ‪ ،‬دا ډول اﻳﺰوﻣﻴﺮي د ﻫﻨﺪﺳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي‬
‫)‪ (Geometric isomerism‬او ﻳﺎ د ﺗﺮاﻧﺲ اوﺳﻴﺲ اﻳﺰوﻣﻴﺮﻳﻮ )‪ (Trans, cis isomerism‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ‬
‫دﻳ‪８‬ي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﭘﻪ ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧ‪ ３‬د ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﭘﻪ ﻳﻮه ﺳﻄﺤﻪ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪ ،‬دا ډول اﻳﺰوﻣﻴﺮي د ﺳﻴﺲ‬
‫)‪(Cis‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دوي ‪ ،‬او ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧ‪ ３‬د ﮐ‪７‬ۍ ﭘﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﺳﻄﺤﻮﮐﻲ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪ ،‬د ﺗﺮاﻧﺲ )‪(Trans‬‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮﻡ ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪ ،‬د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪− CH 3‬‬
‫‪CH3 −‬‬
‫‪− CH3‬‬
‫‪− CH 3‬‬
‫‪Transdi methylcyclopropane‬‬
‫‪Cis di methyl cyclopropane‬‬
‫د ﺳﻴﺲ او ﺗﺮاﻧﺲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي د ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ او ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪.‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﻻﻧﺪې ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ او ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻳ‪ ３‬وﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫‪Di ethylcyclopentane , Dichlorocyclo butane, trimethyl cyclo hexane‬‬
‫‪ : 4-2-4‬د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړل‬
‫د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ دﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻃﺮﻳﻘﻪ د ﻓﻠﺰوﻧﻮ اﻏﻴﺰه د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ډاى ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﺑﺎﻧﺪې ده ‪ .‬د‬
‫ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ‪ 1.3 − di bromo buteane‬د ﺟﺴﺘﻮ د ﻓﻠﺰ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ ‪ ،‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺮوﭘﺎن‬
‫‪CH 2 − Br‬‬
‫‪&+‬‬ ‫‬
‫ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪/‬‬
‫‪CH 2‬‬ ‫⎯ ‪+ Zn‬‬
‫‪⎯→ ZnBr +‬‬ ‫ ‪&+‬‬ ‫ ‪&+‬‬
‫‪2‬‬
‫\‬
‫‪CH 2 − BU‬‬
‫ﻟﻪ ‪ 1,−6 dibromobut ane‬ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨﻪ ﮐﻮﻻى ﺷﻮ ﭼ‪ ３‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﺑﻴﻮﺗﺎن ﭘﻪ ﻻس راوړو‪.‬‬
‫‪CH 2 − CH 2 − Br‬‬ ‫‪CH 2 − CH 2‬‬
‫⎯ ‪CH 2 − CH 2 − Br + Zn‬‬
‫‪⎯→ CH 2 − CH 2 + ZnBr2‬‬
‫‪1 ,4-dibromobutane‬‬ ‫‪cyclobutane‬‬
‫‪ : 5-2-4‬ﺩ ﺳﺎﻳﻜﻠﻮ ﺍﻟﻜﺎﻧﻮﻧﻮ ﻣﻬﻢ ﻣﺮﻛﺒﻮﻧﻪ ‪:‬‬
‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﻨﺘﺎن ﭘﻪ ﻧﻔﺘﻮ ﮐ‪ ３‬ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي او ﻫﻐﻪ د ﻣﻮ！ﺮو د ﺳﻮن ﻣﻬﻤ‪ ３‬ﻣﺎدې د ﮐﻴﻔﻴﺖ د ﻟﻮړوﻟﻮ ﭘﻪ ﻏﺮض ﭘﻪ ﮐﺎر‬
‫ول ﮐﻴ‪ ８‬ي ‪ ،‬ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﺳﻨﺘﻴﺰوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﻧﻔﺖ ﻫﻢ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪３‬‬
‫د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﻨﺘﺎن ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ د ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﻨﺘﺎن ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ او د ﻫﻐﻪ‬
‫ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪－‬ﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻧﻔﺘﻴﻨﮏ اﺳﻴﺪ ‪ ( Naphthnec acide‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﭘﻪ ﻧﻔﺘﻮﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪.‬‬
‫‪68‬‬
 ‫د ＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫* اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه ﮔﻮﻧ‪ ３‬ﺳﺎده اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او د ﮐﺎرﺑﻦ د‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧﻮر ﭘﺎﺗ‪ ３‬وﻻﻧﺴﻮﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ډک ﺷﻮي دي ‪.‬‬
‫* د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇ﻠﻮر ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ！ﺎﮐﻞ ﺷﻮو ﺷﺮاﻳﻄﻮﮐ‪ ３‬د ﮔﺎز ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ ‪＇ 5‬ﺨﻪ‬
‫ﺗﺮ ‪ 16‬ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻳ‪ ３‬د ﻣﺎﻳﻊ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ او د ‪＇ 16‬ﺨﻪ ﻟﻮړ ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ دي‪.‬‬
‫* د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ډ ﻳﺮ ﻟ‪ ８‬دى ‪ ،‬ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﻫﻐﻮى د ﭘﺎراﻓﻴﻦ )‪ (Paraffins‬ﻳﻌﻨ‪ ３‬دﻟ‪ ８‬ﻣﻴﻞ ﻟﺮوﻧﮑﻲ‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دوي ‪.‬‬
‫* ﭘﻪ ﻳﻮه ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ دوه اﺗﻮﻣﻪ ﮐﻮﻻى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﻳﻮه ﮔﻮﻧ‪３‬‬
‫اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ )ﮐ＀ ﻣ＀ د دووﻣﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ‪ sp 3 − hybrid‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪو اړﻳﮑﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮ‬
‫ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ ﻳﺎ ＇ﻮ د ‪ CH 2‬ﮔﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ( ﭘﻪ ﺣﻠﻘﻪ ﮐ‪ ３‬ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ي ‪ ،‬دا ډول ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ‬
‫اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ)‪ (Cycloalkanes‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﻣﺮﮐﺐ ‪ C 3 H 6‬دى ‪:‬‬
‫*ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻧﺒﺎﺗﻲ اﻳﺘﺮي ﻏﻮړﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ .‬دﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﻫﮕﺰان د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ د ﮐﺎرﺑﻨﻲ اﺳﮑﻠﻴﺖ‬
‫)‪ (1-methyl4 - isopropyl cyclohexane‬د ډﻳﺮو ﺗﺮﭘﻴﻨﻮﻧﻮ )‪ (Terpenes‬ﺑﻨﺴ＀ ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪.‬‬
‫* د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻮﻧﻮ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮګ د ﺳﻠﺴﻠﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ Cn H 2n‬ﻳﺎ ‪ (CH2 )n‬د‪ z‬ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﺗﺮﺗﻴﺐ د‬
‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺎراﻓﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﻫﻐﻪ د اﻳﺰوﻟﻮګ اﻟﮑﺎن ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ دوه اﺗﻮﻣﻪ ﻟ‪ ８‬ﻟﺮي ‪.‬‬
‫* ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ د ﮐﻮﭼﻨ‪ ９‬ﮐ‪７‬ۍ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﻣﻴﻞ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي ﮐ‪７‬ۍ ﺧﻼ‪請‬ﻪ ﺷﻮې اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ‬
‫او د ﻫﻐﻮ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﻮړوي ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي ﻟﻪ ‪＇ 5‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪ 7‬ﭘﻮﺭې ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮐ‪７‬ۍ د‬
‫ډﻳﺮ ﺛﺒﺎت ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬دي ﭼ‪ ３‬د ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي ‪.‬‬
‫* ﺳﺎي ﮐﻠﻮ ﭘﻨﺘﺎن ﭘﻪ ﻧﻔﺘﻮﮐﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﻮى او ﻫﻐﻮ ﭘﻪ ﻣﻮ！ﺮوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ډﻳﺮې ﻣﻬﻤ‪ ３‬ﻣﺎدې ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐ‪ ３‬ﺩ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺩ ﻟﻮړوﻟﻮ‬
‫ﻟﭙﺎره ورزﻳﺎﺗﻮي زﻳﺎﺗﻮي ‪ ،‬ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ذﮐﺮ ﺷﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﺳﻨﺘﻴﺰوﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړي ‪.‬‬
‫‪69‬‬
 ‫د ＇ﻠﻮرم ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪- 1‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د ‪------‬اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ﺝ – دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ﺩ – اﻟﻒ او ب دواړه ﺳﻢ دي‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﺳﺎﺩﻩ ﺏ ‪ -‬ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬
‫‪ - 2‬اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ دﻻﻧﺪې ﮐﻮم ﻳﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ؟‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ n 2n -‬ﺏ ‪ n 2n + 2 -‬ﺝ ‪ Cn H 2n − 2 -‬ﺩ ‪n 2n + 1 -‬‬
‫‪C H‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪C H‬‬
‫د ‪ CH 3 − CH − CH − CH2 − CH 3‬د ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪:‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CH CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ ، 2,3 − diemthyl pen tan e -‬ﺏ‪، 3,3 dim ethyl pen tan e -‬ﺝ ‪4,3 dinethyl pen tan e -‬‬
‫ﺩ ‪I ,3 dim ethyl pen tan e -‬‬
‫‪ - 4‬دا ﻟﮑﺎن )‪ (Alkane‬د ‪ ane‬وروﺳﺘﺎړى د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ اړوﻧﺪ رادﻳﮑﺎل ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﻮم وروﺳﺘﺎړي ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐﻴ‪８‬ي؟‬
‫ﺍﻟﻒ – ‪ ene‬ﺏ – ‪ yne‬ﺝ‪ yl -‬ﺩ ‪yne -‬‬
‫‪ – 5‬ﻟﻪ‪＇ 5‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪ 16‬ﭘﻮرې ﮐﺎرﺑﻨﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﮐﻮم ﺣﺎﻟﺖ ﭘﻴﺪا ﮐﻴ‪８‬ي ؟‬
‫ﺍﻟﻒ – ﺟﺎﻣﺪ ﺏ – ﮔﺎﺯ ﺝ – ﻣﺎﻳﻊ ﺩ – ﭘﻼﺯﻣﺎ‬
‫‪ - 6‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻟ‪ ８‬دي ؛ﻟﻪ دي ﮐﺒﻠﻪ ﻫﻐﻮى د ‪ ------‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دوي ‪.‬‬
‫ﺏ ‪ Paraffins -‬ﺝ‪ -‬اﻟﻒ وب دواړه د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ﺍﻟﻒ – ﭘﺎﺭﺍﻓﻴﻦ‬
‫‪ - 7‬د ﻳﻮﮐﻴﻠﻮ ‪－‬ﺮام ﻣﻴﺘﺎن ﻟﻪ ﺳﻮزوﻟﻮ ＇ﺨﻪ ‪ --------‬اﻧﺮژي ازاد دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ 57000 -‬ﻛﻴﻠﻮ ِژﻭﻝ ﺏ ‪ِ 57000 -‬ژﻭﻝ ﺝ ‪ 57000 -‬ﻣﻴﮕﺎ ِژﻭﻝ ﺩ ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ ‪.‬‬
‫‪ - 8‬د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬د ‪--------‬د ﻫﻐﻪ د اﻳﺰوﻟﻮګ اﻟﮑﺎن ﭘﻪ ﻧﻮم ﻣﺨﺘﺎړي )‪ prefix‬ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮﻟﻮ‬
‫ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ – ﺳﺎﻳﻜﻠﻮ ﺏ ‪ Cyclo -‬ﺝ – ﺍﻟﻜﺎﻳﻞ ﺩ ‪ -‬اﻟﻒ او ب دواړه ﺳﻢ دي‪. .‬‬
‫‪ - 9‬روﺳﻲ ﻋﺎﻟﻢ )‪ (------‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ﻧﻔﺘﻮﮐﻲ ﮐﺸﻒ ﮐ‪７‬ه ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ – ﻣﺎﺭﻛﻮﻓﻨﻴﻜﻮﻑ ﺏ ‪ Markovnikov -‬ﺝ ‪ -‬اﻟﻒ اوب دواړه‪،‬د – زاﻳﺴﻒ‬
‫‪ - 10‬ﭘﻪ ！ﻮﻟﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬د ‪ C– C‬د اړﻳﮑ‪ ３‬د ﻣﺤﻮر ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ازاداﻧﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺘﻪ ﺗﺮ＇ﻮد ﻫﻐﻮ د اړﻳﮑﻮ زاوﻳﻪ‬
‫ﻟﻪ ‪＇ --------‬ﺨﻪ ﻟﻮړه ﺷﻲ ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ 109 -‬او ‪ 28‬دﻗﻴﻘ‪ ３‬ﺏ ‪ 90 -‬ﺍﻭ ‪ 30‬دﻗﻴﻘ‪ ３‬ﺝ – ‪ 60‬درﺟ‪ ، ３‬ﺩ – ‪ 65‬درﺟ‪، ３‬‬
‫‪70‬‬
 ‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ – 1‬ﻻﻧﺪې ﻣﻄﻠﺒﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ او ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐ‪７‬ئ ؟‬
‫ﺍﻟﻒ – ﭘﺎﺭﺍﻓﻴﻦ ﺏ – ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ ﺝ ‪ -‬ﺍﻳﺰﻭﻣﻴﺮ ﺩ‪ -‬ﺍﻳﺰﻭﻟﻮگ‬
‫‪ – 2‬د ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﺷﻤﻴﺮو ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮﻟﻮ ﮐﻮم ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻪ د ﻫﻐﻮ ﭘﻪ ﻓﺰﻳﮑﻲ‬
‫ﺧﻮا‪請‬ﻮﮐﻲ ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ؟‬
‫‪ - 3‬د ﻻﻧﺪﻧﻴﻮ ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ د ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډول ＇ﺨﻪ دي ‪.‬‬
‫‪C H‬‬
‫‪24 50‬‬
‫‪ C H‬ﺩ‪-‬‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪ C7 H14 -‬ﺏ ‪ C12 H 26 -‬ﺝ ‪-‬‬
‫‪10 20‬‬
‫‪ - 4‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي و！ﺎﮐﺊ ‪.‬‬
‫‪CH3‬‬ ‫‪CH3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CH − CH − CH ،‬‬ ‫‪،‬‬
‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3 CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3 CH3 − C − CH3 CH − C − CH‬‬
‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH3‬‬ ‫‪CH3‬‬ ‫‪CH3‬‬
‫‪ - 5‬د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ − 1,2 − dichloropropane -‬ﺏ ‪1 − ethyl − 2 − Iaopropylbutane -‬‬
‫ﺝ ‪ 1,3 − diethyl nonatane -‬ﺩ ‪1 − bromo 3 − chloro decane -‬‬
‫‪ - 6‬دﻳﻮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ ﮐﺜﺎﻓﺖ ‪ 2.26 g / L‬ﺩﻱ‪،‬د ذﮐﺮ ﺷﻮي ﻣﺎدي ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﺘﻠﻪ د ﻫﻐﻲ د ﻓﻮرﻣﻮل ﺳﺮه ﭘﻴﺪا ﮐ‪７‬ئ ‪.‬‬
‫‪ – 7‬د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺮوﭘﺎن ﻓﻮرﻣﻮل وﻟﻴﮑﺊ او دﻫﻐﻮي دﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﮐ‪７‬ئ او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ و ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ – 8‬دﻻﻧﺪې ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ دا ﻳﻮﻳﮏ ﻧﻮم و ﻟﻴﮑﺊ ‪.‬‬
‫ &‬
‫‪&+‬‬
‫& ‪+‬‬
‫‬ ‫&‬
‫‪&+‬‬ ‫‬
‫& ‪+‬‬ ‫‪&+ − &+ − &+‬‬ ‫& ‪+‬‬ ‫ ‪&+‬‬
‫&‬
‫‬ ‫‬ ‫‬
‫‪&+‬‬ ‫‬
‫& ‪+‬‬ ‫ ‪&+ − &+‬‬
‫ ‪&+ − &+  − &+‬‬
‫‪ - 9‬د ﻻﻧﺪې ﺳﺎﻳﮑﻠﻮاﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ وﻟﻴﮑﺊ‬
‫ﺍﻟﻒ‪ Cis − 1,2 − dichlorocyclopropane-‬ﺏ ‪Trans − 1 − ethyl − 2 − Isopropylcyclobutane -‬‬
‫ﺝ ‪ Cis − 1,3 − diethyl lcyclobutane -‬ﺩ ‪Trans − 1 − bromo3 − chlorocyclopentane -‬‬
‫‪71‬‬
 ‫ﭘﻨ‪％‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ ！ﻮﻟ‪／‬ﻮ ＇ﺨﻪ ‪ ،‬ﻳﻮ ﻫﻢ د ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ډﻟ‪ ３‬دي ﭼ‪ ３‬زﻣﻮږ‬
‫ﭘﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧﺪ ﮐ‪ ３‬ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ رول ﻟﻮﺑﻮي ‪ ،‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬او درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻲ ﻟﺮي ‪،‬‬
‫داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬او ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪＃‬‬
‫درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬د دي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪي ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬د دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﻟﻮﺳﺘﻠﻮ ﺑﻪ زده ﮐ‪７‬ئ ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ‬
‫اواﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ＇ﻪ ډول ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ؟ د اړﻳﮑﻮ ‪＄‬ﺮﻧ‪／‬ﻮاﻟﻰ ﭘﻪ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ＇ﻪ ډول دي ؟د ژوﻧﺪ ﭘﻪ‬
‫ﮐﻮﻣﻮ ﺑﺮﺧﻮﮐﻲ ﭘﻪ ﮐﺎرﻳ‪８‬ي ؟ ＇ﺮﻧﮕﻪ او ﻟﻪ ﮐﻮﻣﻮ ﺳﺮﭼﻴﻨﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻴﺪاي ﺷ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻس راوړل ﺷﻲ ؟ ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪３‬‬
‫د ﻫﻐﻮى ﺧﭙﺮﻳﺪل ﭘﻪ ＇ﻪ ډول دي ؟د دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﻟﻮﺳﺘﻠﻮ ﺑﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﭘﻮ＊ﺘﻨﻮ او ﻫﻐﻮى ﺗﻪ ورﺗﻪ ﻧﻮرو ﭘﻮ＊ﺘﻨﻮ ﺗﻪ‬
‫‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻪ وﻣﻮﻣﺊ‪:‬‬
‫‪72‬‬
 ‫‪ : 1-5‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ‬
‫د اﻟﮑﻴﻦ د ﮐﻮرﻧ‪ ９‬د ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ډﻳﺮ ﺳﺎده ﻣﺮﮐﺐ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ‪CH = CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫دى‪،‬د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻳﻮه‬
‫اړﻳﮑﻪ ﺳﮕﻤﺎ ) ‪ (S‬او ﺑﻠﻪ ﻳ‪ ３‬د ﭘﺎى ‪ P‬ﺍړﻳﮑﻪ ده ‪ )،‬د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ داړﻳﮑﻮ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوې زاوﻳﻲ او داړﻳﮑﻮ اوږ دواﻟﻲ ‪ ،‬د‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ د ﺟﻮړ＊＀ ﭘﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﮐ‪ ３‬وړاﻧﺪې ﺷﻮي دي ( د اﻟﮑﻴﻦ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ ﺳﻠﺴﻠﻪ د ﻳﻮ ﻣﻴﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﺮوپ‬
‫)‪ ( −CH −‬ﭘﻪ اﻧﺪازه ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ Cn H 2 n‬دى‪ ،‬ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪n ３‬‬ ‫‪2‬‬
‫د‪ 2‬ﺳﺮه ﻣﺴﺎوي او ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﭘﻮرﺗﻪ ﺗﺎم ﻗﻴﻤﺘﻮﻧﻪ ﻫﻢ ‪＄‬ﺎﻧﺘﻪ ﻏﻮره ﮐﻮﻻى ﺷﻲ‪ .‬د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﭘﻪ ﻳﻮه‬
‫ﺳﻄﺢ ﮐ‪ ３‬واﻗﻊ ده او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ‪ C – C‬ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﭘﻪ ازاده ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺗﺎوﻳﺪل ﭘﻪ ﮐ‪ ３‬اﻣﮑﺎن ﻧﻪ ﻟﺮي ‪ .‬د ﻫﻐﻮي‬
‫دوﻫﻢ ﻣﺮﮐﺐ ‪ (CH = CH − CH ) ) propene‬دي‪ ،‬د دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ډﻳﺮ ﮐ‪７‬ى دى ‪ ،‬ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د ﻫﻐﻮى ﺷﺘﻮن ﭘﻪ ﻧﻔﺘﻲ ﻣﻮادوﮐ‪ ３‬ډﻳﺮﻟ‪ ８‬دى‪ .‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﭘﺘﺮوﺷﻴﻤﻲ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي اﻫﻤﻴﺖ ＇ﺨﻪ ﺑﺮﺧﻤﻦ دي‪ .‬د ﻧﻔﺘﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻮ ) داﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ( د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺪﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬اوﮐ‪３‬‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ؛داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دوه ﻫﺎﻳﺪرو ﺟﻨﻮﻧﻪ ﺟﻼ ﮐﻴ‪８‬ي اود ﻫﻐﻮي اﻳﺰوﻟﻮگ اﻟﮑﻴﻦ‬
‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪500 o C C r O‬‬
‫‪CH − CH‬‬ ‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯‬
‫⎯‪2‬‬‫‪3→ CH = CH + H‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﻟﮑﺎﻳﻞ ﺑﺮوﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ او اﻟﻘﻠﻴﻮ ﺗﻪ ﺗﺮ ‪ 55°C‬ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ‪ ،‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪:‬‬
‫‪55o C‬‬
‫‪CH − CH− CH + NaOH ⎯⎯⎯→ CH − CH = CH + NaBr + H O‬‬
‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Br‬‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ د اوﻟﻔﻴﻨﻮﻧﻮ )‪ (Olefines‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﭼ‪ ３‬د ﺗﻴﻠﻮ ﺟﻮړوﻧﮑﻮ ﻣﻌﻨﺎ ورﮐﻮي ‪ ،‬ﻫﻢ ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي؛‪＄‬ﮑﻪ د ﺗﻴﻠﻮ ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﺷﺘﻪ دي‬
‫‪ : 1-1-5‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮه ﺳﺎده ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ دا ده ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬دوه‬
‫‪－‬ﻮﻧﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ ،‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ د دوو ﺟﻮړو‪６－‬و اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺮﺳﺘﻪ ) ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ (‬
‫ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ‪ ،‬دﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ‪،‬د ‪ sp 2‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﻳﺰﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن‬
‫ﻟﺮي او دﻧﻮﻣﻮړو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻫﺮاﺗﻮم درې ﺳﮕﻤﺎ اړﻳﮑ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻳﻮه ﺳﻄﺤﻪ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او ‪ 120o‬درﺟﻪ زاوﻳﻪ ﻳ‪３‬‬
‫ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ې ده ‪ ،‬ﺗ‪７‬ﻟﻲ دي ‪ ،‬د دې دوو اﺗﻮﻣﻮﻣﻮ د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ‪ ،‬ﻳﻮ ﻧﻪ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮي د ‪ p‬اورﭘﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬دﺳ‪／‬ﻤﺎ ﭘﻪ‬
‫ﺳﻄﺤﻪ ﭘﻪ ﻋﻤﻮدي ﺑ‪２‬ﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻣﻮازي دي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ＇ﻨ‪ ，‬ﭘﺮ ＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮﺗﻨﻪ ﺗﺮ‬
‫ﺳﺮه ﮐﻮي او د ﭘﺎي ) ‪ (P‬اړﻳﮑﻪ )دوﻳﻤﻪ اړﻳﮑﻪ ( ﺟﻮړوي ‪ .‬د ‪ π‬د اړﻳﮑﻮ ﺟﻮړوﻧﮑﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﺗﻪ د ‪ π‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ‬
‫)‪ (π − elctrons‬واﻳﻲ ‪ π .‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪ ＃‬د ﺳﮕﻤﺎ اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﺳﻨ‪ ９‬اوﻻﻧﺪﻳﻨﻲ ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﮐ‪＄ ３‬ﺎي ﻟﺮي او ﭘﻪ دې‬
‫ﺑﻨﺴ＀ دوو ﺟﻮړو اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﺟﻮړه ﻳﻴﺰه اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ې ده ‪ .‬ﺟﻮړ ﻳﻴﺰه اړﻳﮑﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﺳ‪／‬ﻤﺎ ) ‪ (S‬او د ﭘﺎي‬
‫) ‪ (P‬اړﻳﮑ‪ (S + P − bond )３‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ده ‪ .‬د ‪ p‬ﻧﻪ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪％‬ﻮ ＇ﻨ‪ ，‬ﭘﺮ‬
‫‪73‬‬
‫＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮﺗﻨﻪ ﭼ‪ ３‬د ‪ π‬اړﻳﮑﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ راوړي ‪،‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻧﮋدې او د ﻫﻐﻮى ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻓﺎ‪請‬ﻠﻪ ﻟﻨ‪６‬وي‬
‫؛ﻳﻌﻨﻲ ‪ C = C‬د دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬اوږ دواﻟﻲ د ‪ 0.33‬ﻧﺎﻧﻮ ﻣﺘﺮ ﺗﻪ ﻧﮋدې ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﭘﻪ داﺳ‪ ３‬ﺣﺎل ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ‪C − C‬‬
‫ﺳﺎده اړﻳﮑ‪ ３‬اوږ دواﻟﻰ د ‪ 0.154‬ﻧﺎﻧﻮ ﻣﺘﺮ دي ‪ (1 - 5) .‬ﺷﮑﻞ ﺗﻪ وﮔﻮرئ‪:‬‬
‫‪[one P bond ]P‬‬
‫‪134 pm‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬
‫‪120 °‬‬
‫‪pm‬‬
‫‪110‬‬

‫‪120 °‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪120 °‬‬
‫‪H‬‬
‫)ﺏ(‬ ‫)ﺍﻟﻒ(‬
‫)‪ (1 – 5‬ﺷﮑﻞ ﭘﻪ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑ‪＊ ３‬ﻮدل ‪ ،‬د ﻫﻐ‪ ３‬زاوﻳﻪ او د اړﻳﮑﻮ اوږ دواﻟﻲ‬
‫‪ : 2-1-5‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدل‬
‫د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬د ‪ ene‬وروﺳﺘﺎړي د ﻫﻐﻮى د اﻳﺰوﻟﻮﮔﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ‪ ane‬وروﺳﺘﺎړي ﭘﺮ ‪＄‬ﺎي ور‬
‫زﻳﺎ ﺗﻴ‪８‬ي ‪ .‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ډﻳﺮ اوږ د زﻧ‪％‬ﻴﺮ ！ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬دﻟﺘﻪ ﻫﻢ د ﻫﻐﻮ ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻧﻤﺒﺮ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻮى‬
‫ﺑﺎﻧﺪې ﺑﻘﻴﻪ او ﻳﺎ ＊ﺎﺧﻮﻧﻪ ﺷﺘﻪ دي ‪ 3 ، 2 ، 1 ،‬اوداﺳﻲ ﻧﻮر رﻗﻤﻮﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ دې– ﻋﻼﻣ‪＇ ３‬ﺨﻪ وروﺳﺘﻪ‬
‫ﺑﻴﺎ د ﺑﻘﻴﻮ ﻧﻮم د ﻫﻐﻮى د ﻧﻮم د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺗﻮري ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ اﻟﻔﺒﺎ ﭘﻪ ﺗﻮرو‪ :‬ﭼ‪ ３‬ﻣﺨﮑﻲ وي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎم‬
‫ﮐﻲ ﻧﻴﻮﻟﻮﺳﺮه ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي وروﺳﺘﻪ د اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻧﻮم د ‪ ene‬وروﺳﺘﺎړي ﺳﺮه ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧﻤﺒﺮ‬
‫وﻫﻞ د ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ﻧﻮﮐ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﺟﻮړه ﻳﻴﺰه اړﻳﮑﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪ ،‬ﺧﻮد اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ‬
‫ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ﻧﻮﮐ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬ﺟﻮړه ﻳﻴﺰه اړﻳﮑﻪ ﻫﻐﻪ ﺳﺮ ﺗﻪ ﻧﮋدې وي ‪ ،‬د ﺑﻴﻠﮕﻲ ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪CH 3 − CH = CH − CH 3‬‬
‫‪2 − butene‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − CH = CH 2‬‬
‫‪1−butene‬‬
‫‪CH‬‬
‫‪3‬‬
‫|‬
‫‪1 CH − 2 CH = 3 CH − 4 C H − 5 CH − 6 CH − 7 CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4 −methyl − 2 −heptene‬‬
‫ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ＇ﻮدوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ دي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪ ،‬د ‪ ene‬ﻟﻪ وروﺳﺘﺎړي ＇ﺨﻪ وړاﻧﺪى د ‪Tri ، Di‬‬
‫او ﻧﻮر رﻗﻤﻮﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬دا رﻗﻤﻮﻧﻪ د ﺟﻮړه ﻳﻴﺰو اړﻳﮑﻮ ﺷﻤﻴﺮ و＊ﻴﻲ ؛ د ﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪1 CH − 2 CH = 3 CH − C H = CH‬‬ ‫‪− CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2,4 −hexadiene‬‬
‫‪74‬‬
 ‫‪ : 3-1-5‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ اﻳﺰوﻣﻴﺮي‬
‫ﺍﻟــﻒ ‪ :‬دﺟﻮړ＊ﺖ اﻳﺰوﻣﻴﺮي او د دوه ﮔﻮﻧﻮ اړﻳﮑﻮ ‪＄‬ﺎى‬
‫ﻻﻧﺪي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬وﻧﻴﺴﺊ ‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪1 CH = 2 CH− 3 CH − C H‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1−butene‬‬
‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪CH3 − 2 CH= 3 CH−C H 3‬‬
‫‪2 − butene‬‬
‫د ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ دواړو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ！ﻮﻟﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ C H‬دى؛ ﺧﻮ د دې د دواړوﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﺟﻮړ＊ﺖ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬
‫ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮﻟﺮي ‪ ،‬د دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪＄ ３‬ﺎى ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻧﺪﻟﻰ دي‪ ، .‬دا اﻳﺰوﻣﻴﺮﻳ‪３‬‬
‫دﺟﻮړوﻧﮑ‪ ３‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﭘﻪ ﻧﻮم د دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬د ‪＄‬ﺎى ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﻳﺎد وي ‪.‬‬
‫ﺏ – ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ) ‪( Stereo isomeris‬‬
‫‪ Stereo‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮐﻠﻤﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ﺟﺎﻣﺪ او ﮐﻠﮑﻮ ﺟﺴﻤﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻌﻨﺎ ده ‪ ،‬ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ دا اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﭘﺮ ﻫﻐﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬
‫ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﮐﻠﮏ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺟﻮړ＊＀ وﻟﺮي او د ﻫﻐﻮي ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑ‪ ３２‬ﭘﻪ ﻓﻀﺎ ﮐ‪ ３‬ﺑﺪﻟﻮن وﻧﻪ ﮐ‪７‬اي ﺷﻲ ؛ د‬
‫ﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬د ‪ 2-Butene‬ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﺴﻮ او د ﻟﺮﮔﻴﻮ ﻣﻮدﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻫﻐﻪ ﻣﻤﮑﻨﻪ ﺑ‪ ３２‬ﺟﻮړوو‪،‬‬
‫دا ﻣﺮﮐﺐ د )‪ (2 - 5‬ﺷﮑﻞ ﺳﺮه ﺳﻢ د دوو اﻳﺰوﻣﻴﺮﻳﻮ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻪ ﻟﺮي ؛ ＇ﺮﻧﮕﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي د ‪ 2-Butene‬د‬
‫ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ د ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ ‪＄‬ﺎى ﭘﺮ‪＄‬ﺎى ﮐﻴﺪل ﻣﮑﻤﻞ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ‬
‫ﺣﺮﮐﻲ اﻧﺮژي د ﻫﻐﻪ د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ د رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻮ د ﺗﺎوﻳﺪوﻟﻮ او ﺑﺪﻟﻮن ﺗﻮان ﻧﻪ ﻟﺮي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ ﭘﻪ دي ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬د ‪ P‬داړﻳﮑ‪３‬‬
‫اﻧﺮژي د دې رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻮ د ﺗﺎوﻳﺪﻟﻮ او ﺑﺪﻟﻴﺪﻟﻮ ﺧﻨ‪ ６‬ﮔﺮ‪＄‬ﻲ ‪ ،‬د ﺧﻨ‪ ６‬د اﻧﺮژي ﻟﻪ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻪ وړﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻌﺎﻟﻮوﻧﮑ‪３‬‬
‫اﻧﺮژي )‪ ( activation Energy‬ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪ ،‬ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐﻲ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬دا دوه ډوﻟﻪ‬
‫اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺟﻼ ﮐ‪７‬اې ﺷﻲ ؛‪＄‬ﮑﻪ د ﻫﻐﻮى د اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﻲ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ﺩﻭﻩ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻮﻧﻪ‬ ‫)‪ ( 2 – 5‬ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﺷﻜﻞ ﺩ ‪ – 2‬ﺑﻴﻮﺗﻴﻦ ﺩ ﻣﺎﻟﻴﻜﻮﻝ‬
‫‪75‬‬
‫‪ - 1‬ﺩ ‪ Cis‬ﺍﻭ ‪ Trams‬ﭘﺨﻮاﻧﻴﻮ ﻃﺮﻳﻘﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻳﻮازې ﭘﻪ دې ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ 2-Butene ، ３‬او‬
‫د ﻫﻐﻪ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ﺳﺮه ورﺗﻪ دي ‪ ،‬ﭘﻪ دې ډول ‪:‬‬
‫ﻳﻮ ﻧﻴﻎ ﺧﻂ دﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ د ﻫﻐﻮى ﭘﻪ دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺑﺎﻧﺪي رﺳﻢ ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ دواړه ﮔﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﻧﻴﻎ ﺧﻂ ﻻﻧﺪې ﭘﻪ ﻳﻮه ﻟﻮري ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﭘﻪ ﻳﻮه ﻣﺴﺘﻮي ﮐ‪＄ ３‬ﺎي وﻟﺮي ‪ ،‬دا ﺟﻮړ＊ﺖ د ‪ Cis‬ﭘﻪ‬
‫ﻧﻮﻡ ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮي د ﻣﻴﺘﺎل ﻳﻮ ‪－‬ﺮوپ ﭘﺎس او ﺑﻞ ﻳ‪ ３‬د ﻧﻴﻎ ﺧﻂ ﻻﻧﺪې وي ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﭘﻪ دوه ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﻣﺴﺘﻮﻳﻮﮐ‪３‬‬
‫ﺷﺘﻮن وﻟﺮي‪ ،‬د ‪ Trans‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻐﻪ ﻧﻮي ﮐ‪７‬ﻧﻼره ﭼ‪ ３‬د ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻳﻮ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړي اﻳﺰوﻣﻴﺮۍ د ‪ Z‬ﺍﻭ ‪ E‬ﭘﻪ‬
‫ﺗﻮرو را＊ﻴﻲ‪ ،‬دى ﮐ‪７‬ﻧﻼرى ﺳﺮه ﺳﻢ ﻫﻐﻪ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻲ ﮐ‪ ３‬د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ دواړه ﮔﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﻧﻴﻎ ﺧﻂ ﭘﻪ ﻳﻮه‬
‫ﺧﻮاﮐ‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬ﺎى ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪ ،‬دارﻧ‪／‬ﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﺗﻪ ‪ Z‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي واﻳﻲ ) ‪ Z‬داﻟﻤﺎﻧﻲ ﮐﻠﻴﻤ‪Zusammen ３‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﺗﻮری دی ﭼ‪ ３‬ﻣﻌﻨﺎ ﻳﻲ ﺳﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎي ده ( ﻫﻐﻪ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﭼﻲ د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ دوه ﮔﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﺧﻂ ﭘﻪ دوو ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ‬
‫ﻟﻮرو ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﭘﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﺳﻄﺤﻮﮐ‪ ، ３‬ﭘﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﻟﻮرو ﺳﻄﺤﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن وﻟﺮي‪ ،‬ﭘﻪ ‪！ E‬ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ E ) .‬د اﻟﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﮐﻠﻤﻲ‪ Entgegen‬ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺗﻮری دی ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﺑﻞ ﺳﺮه د ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻌﻨﺎ ﻟﺮي(؛ د ﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﺟﻮړ＊ﺖ ‪( Z ( Cls‬‬ ‫ﺟﻮړ＊ﺖ ‪ ) E‬ﺗﺮﺍﻧﺲ (‬
‫) ‪( E) 2-butane‬‬ ‫‪2- butane ( Z‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪R/‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪R/‬‬
‫‪C=C‬‬ ‫‪C=C‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪Cis Isomery‬‬ ‫) ‪(Z‬‬ ‫‪) E( Trans Isomer‬‬
‫‪ : 4-1-5‬ﺩ ﺍﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻮ ﺧﻮﺍﺹ‬
‫‪ : 1-4-1-5‬ﺩ ﺍﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﻜﻲ ﺧﻮﺍﺹ‬
‫د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص د ﻫﻐﻮى اﻳﺰوﻟﻮﮔﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻟﺮي ؛ﺧﻮ د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو درﺟﻪ د‬
‫ﻫﻐﻮي د اﻳﺰو ﻟﻮگ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ډﻳﺮه ＊ﮑﺘﻪ او د ﻫﻐﻮى ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻟﻮړ دى ‪ .‬د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ درې ﻏ‪７‬ي ) ‪(C 2 − C 4‬‬
‫ﮔﺎز ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي ‪ ،‬ﻫﻐﻪ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﭼ‪ (C5 − C18 ) ３‬ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬د ﻣﺎﻳﻊ ﺣﺎﻟﺖ او ﻟﻪ ‪＇ C‬ﺨﻪ ﭘﻮرﺗﻪ د ﻣﻮم‬
‫‪18‬‬
‫ﻳﺎ ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ .‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻦ داﺳﮑﻠﻴﺖ او ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮﻳﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ‪ ،‬دﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻓﺰﻳﮑﻲ‬
‫ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﺑﺎﻧﺪې اﻏﻴﺰه ﻟﺮي ‪ .‬ﻻﻧﺪې ﺟﺪول وﮔﻮرئ‪:‬‬
‫‪76‬‬
 ‫) ‪ ( 2 - 5‬ﺟﺪول د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوې‬
‫ﻣﺨﺼﻮ‪請‬ﻪ‬ ‫داﻳﺸﻴﺪو درﺟﻪ‬ ‫‪0‬‬
‫دوﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴﺪو درﺟﻪ ﭘﻪ ‪C‬‬ ‫ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬ ‫ﻧﻮﻡ‬
‫‪0‬‬
‫ﮐﺜﺎﻓﺖ‬ ‫ﭘﻪ ‪C‬‬
‫‪0.570‬‬ ‫‪-105‬‬ ‫‪-169‬‬ ‫‪CH 2 = CH 2‬‬ ‫‪Ethylene‬‬
‫‪0.610‬‬ ‫‪-47.8‬‬ ‫‪-185.2‬‬ ‫‪CH 2 = CH − CH 3‬‬ ‫‪propene 1-‬‬
‫‪0.595‬‬ ‫‪-6.3‬‬ ‫‪-130.0‬‬ ‫‪CH2 = CH − CH2 − CH3‬‬ ‫‪butene- 1‬‬
‫‪0.621‬‬ ‫‪+3.5‬‬ ‫)‪cis138.9(-105.5‬‬ ‫‪CH3 − CH = CH − CH3‬‬ ‫‪butene- 2‬‬
‫‪0.604‬‬ ‫‪0.9‬‬ ‫‪trans‬‬
‫‪0.594‬‬ ‫‪-6.9‬‬ ‫‪-140‬‬ ‫‪CH = C − CH‬‬ ‫‪Iosbutene‬‬
‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫د ！ﻮﻟﻮ اوﻟﻔﻴﻨﻮﻧﻮ ﻣﺨﺼﻮ‪請‬ﻪ ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻟﻪ ﻳﻮه ＇ﺨﻪ ﻟ‪ ８‬دي او د ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﺑﻮى ﻟﺮوﻧﮑﻰ دى ‪ .‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪＊ ３‬ﻪ ﻧﻪ ﺣﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ﺧﻮ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي ﺣﻠﻴﺪل د ﻫﻐﻮي د اﻳﺰوﻟﻮﮔﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ زﻳﺎت دي ‪.‬‬
‫‪ : 2-3-1-5‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص‬
‫د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص دوه ﮔﻮﻧﻪ اړﻳﮑﻲ ‪ ،‬د ﺳﮕﻤﺎ او ﭘﺎي د اړﻳﮑﻮ ﻓﻀﺎﻳﻲ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ！ﺎﮐﻲ ‪ ،‬د ﺳﮕﻤﺎ د اړﻳﮑ‪ ３‬د‬
‫اﻟﮑﺘﺮون ورﻳ‪ ３％‬ﮐﺜﺎﻓﺖ د ﻫﻐﻪ ﺧﻂ ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ ﭼ‪ ３‬د دواړو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫﺴﺘ‪ ３‬ﻧ‪＋‬ﻠﻮي ‪ ،‬را ！ﻮل ﺷﻮي دي او د ﭘﺎي د اړﻳﮑ‪ ３‬د‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻟﻪ دې ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ＇ﺨﻪ د ﺑﺎﻧﺪي ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻣﻨﻔﻲ ﭼﺎرج ﻟﻮﻳﻪ ﺳﺎﺣﻪ ﻳ‪ ３‬ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ي ده‪.‬‬
‫ﻫ（ﻮﻧﻪ د ﭘﺎى د اړﻳﮑ‪ ３‬ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰه ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ ده ﭼ‪ ３‬د دې اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ اړﻳﮑﻪ ﻟﻪ ﻫﺴﺘ‪ ３‬ﺳﺮه د ﺳﮕﻤﺎ د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ د اړﻳﮑ‪３‬‬
‫ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺿﻌﻴﻔﻪ ده ؛ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧﻰ ﺳﺮه ﻗﻄﺒﻲ ﮐﻴ‪８‬ي او اﻟﮑﺘﺮون ﺧﻮ＊ﻮوﻧﮑﻮ )‪ (Electrophilic‬ذرو ﺗﻪ‬
‫د ﺣﻤﻠ‪ ３‬زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻳ‪８‬ي ‪ ،‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د ﭘﺎى اړﻳﮑﻪ د ﻫﺘﺮوﻟﺘﻴﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﭘﺮې ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﺳ‪／‬ﻤﺎ او‬
‫ﭘﺎى د اړﻳﮑ‪ ３‬ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د اﻧﺮژى ﺗﻮﭘﻴﺮ ‪ 270kj/mol‬دي ‪،‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻨ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي ‪:‬‬
‫‪ - 1‬ﺩ ﺍﻟﻜﻴﻦ ﻫﺎﻳﺪﺭﻭﺟﻨﻴﺸﻦ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻧﻴﮑﻞ د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ ﺷﻲ ‪ ،‬اﻳﺘﺎن ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪:‬‬
‫)‪Ni(500 0 C‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪CH 2 = CH 2 + H 2‬‬ ‫‪⎯→ CH 3 − CH 3‬‬
‫د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ ﻳﻮه ﺳﻄﺤﻪ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ؛ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﻣﺴﻄﺢ دى ؛ﺧﻮ داﻳﺘﺎن ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ＇ﻠﻮر وﺟﻬﻲ ﺑ‪２‬ﻪ ﻟﺮي‬
‫‪77‬‬
 ‫‪ - 2‬ﺩ ﺍﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺸﻦ‬
‫او ﻟﻔﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﻠﻮ ﺟﻨﻮﻧﻪ‪ ،‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ى ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﻠﻮرﻳﻦ او ﺑﺮو ﻣﻴﻦ ﭘﻪ ‪＄‬ﺎن ﭘﻮرې ﻧ‪＋‬ﻠﻮي او دﭘﺎراﻓﻴﻨﻮﻧﻮ‬
‫ډاي ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺪوﻧﻪ ﺟﻮړوي ؛ د ﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ ﮐﻠﻮرﻳﻨﻮ ‪ ،‬ﺑﺮوﻣﻴﻨﻮ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﮐﻠﻮراﻳﺪو ﺳﺮه و‬
‫ﮔﻮرئ ﭼ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ اﮔﺰوﺗﺮﻣﻴﮏ دي ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دى ‪:‬‬
‫‪H H‬‬ ‫‪Cl Cl‬‬
‫\‬ ‫‪/‬‬ ‫| |‬
‫‪Δ‬‬
‫‪C = C + Cl‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯→ H − C − C − H‬‬
‫‪/‬‬ ‫\‬ ‫‪2‬‬ ‫| |‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫‪H H‬‬ ‫‪Br Br‬‬
‫\‬ ‫‪/‬‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪Δ‬‬
‫‪C = C + Br‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯→ H − C − C − H‬‬
‫‪/‬‬ ‫\‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H Cl‬‬
‫\‬ ‫‪/‬‬ ‫| |‬
‫‪Δ‬‬
‫⎯ ‪C = C + HCl‬‬
‫‪⎯→ H − C − C − H‬‬
‫‪/‬‬ ‫\‬ ‫| |‬
‫‪H H‬‬ ‫‪H H‬‬
‫د ﻫﻠﻮ ﺟﻨﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﺳﺮه د ‪Halogenation‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ او ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ‬
‫ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬د ﺑﺮوﻣﻴﻦ د اوﺑﻮ ﺑ‪ ３‬رﻧﮕﻪ ﮐﻮل ‪ ،‬د دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬د ﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ دي‬
‫‪ .‬د دې ﻣﻮﺧ‪ ３‬ﻟﭙﺎره د ﺑﺮوﻣﻴﻦ ﻣﺤﻠﻮل د ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﺘﺮا ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﻳﺎ ﮐﻠﻮر ﻓﺎرم ﺳﺮه ﺟﻮړوي اوﺗﺮې ﮔ＂ﻪ اﺧﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬د‬
‫دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ د ﻣﺎﻳﻊ ﺗﻴﻠﻮ د ﻣﺸﺒﻮﻋﻴﺖ درﺟﻪ ！ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪ – 3‬ﺩ ﺍﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻮ ﺍﻛﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه د ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ اﮐﺴﻴﺪ اﻧﺘﻮﻧﻮ ﺗﺮ اﻏﻴﺰې ﻻﻧﺪې را‪＄‬ﻲ ‪ ،‬د ﻫﻤﺪې ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوو ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻟﻪ‬
‫ﭘﺎراﻓﻴﻨﻮﻧﻮ او ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮﻳ‪８‬ي ‪ .‬د ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﺑﻴﻼ‬
‫ﺑﻴﻞ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫→ ‪CH = CH + O‬‬ ‫‪CO + H O + E‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ د ﺳﻮزﻳﺪو ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻦ ډاي اﮐﺴﺎﻳﺪ ‪ ،‬اوﺑﻪ او اﻧﺮژي ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ .‬ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐ‪ ３‬د‬
‫اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ د دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎى ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﻮره ﭘﺎﻣﻠﺮﻧ‪ ３‬ﺳﺮه د ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ‬
‫ﭘﺮ ﻣﻨﮕﻨﺎت د اﻟﻘﻠﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ واﺳﻄﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺷﻲ ‪ ،‬دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪(O + H O) KMnO‬‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪CH‬‬ ‫‪= CH‬‬ ‫‪⎯⎯ ⎯2⎯ ⎯ ⎯⎯4→ CH 2 − CH 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫د ﻗﻮي اﮐﺴﻴﺪ اﻧﺘﻮﻧﻮ ) د ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﭘﺮ ﻣﻨ‪／‬ﻨﻴﺖ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﻣﺤﻠﻮل او د ﮐﺮوﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻣﺤﻠﻮل ( د ﻋﻤﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﭘﺮې او دﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬د‬
‫‪78‬‬
 ‫ﺑﻴﻮﺗﻴﻦ د درې اﻳﺰوﻣﻴﺰي اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﮔﻮرو‪:‬‬
‫)‪(O‬‬
‫⎯ ⎯⎯ ‪CH − CH − CH = CH‬‬ ‫‪⎯→ CH − CH − COOH + CO + H O‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪(O‬‬
‫⎯ ⎯⎯ ‪CH − CH = CH = CH‬‬ ‫‪⎯→ 2CH − COOH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪(O‬‬
‫⎯ ⎯⎯ ‪CH − C = CH‬‬
‫‪⎯→ CH3 − C = O + CO + H O‬‬
‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﻗﻮي اﮐﺴﻴﺪ اﻧﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﭘﻮره ﭘﺎﻣﻠﺮﻧ‪ ３‬ﺳﺮه د ﻻﻧﺪې اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫)‪(O‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫⎯⎯ ‪CH − CH − CH = CH − CH‬‬ ‫→⎯‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪(O‬‬
‫⎯⎯ ‪CH − CH = CH − CH − CH‬‬ ‫→⎯‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪(O‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪− CH‬‬
‫⎯⎯ ‪− CH = CH‬‬ ‫→⎯‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ - 4‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻮﻟ‪ ３‬ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮي اوﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺟﻮړوي ؛د ﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول‪ :‬د‬
‫اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﻫﻐﻪ ﺑﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ！ﻴﻨﮕﻮي او ﻫﻤﺪا ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ ﻧﻮرو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه او‬
‫ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ＇ﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗﺮﺳﺮه او د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﺟﻮړوي‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻴﻦ‬
‫د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮ ) ‪ ( Monomer‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ Monomer) ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮐﻠﻤﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ﻳﻮې ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﻣﻔﻬﻮم ﻟﺮي( ‪.‬‬
‫د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ اړﻳﮑﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى زﻧ‪％‬ﻴﺮ د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ) ‪ ( polymer‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي ډﻳﺮﺳﺎده‬
‫داﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ دي ‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ − (CH 2 − CH 2 )n −‬دي ﭼ‪ ３‬اوږده زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻪ ﺟﻮړوي ‪ .‬د ﭘﻼﺳﺘﻴﮏ‬
‫ﺟﻮړوﻧﻲ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ د ﻳﻮ‪＄‬ﺎى ﮐﻮﻟﻮﭼﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪− (CHX − CH ) − ３‬‬
‫‪2‬‬
‫دى‪ ،‬ﻻﺳﺘﻪ راوړي ‪. ،‬ﭘﻪ دې ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮ ﮐ‪ x ３‬دﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ＊ﮑﺎرﻧﺪوي دى او ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ‪x‬‬
‫ﭘﺮ‪＄‬ﺎى د ‪ − CH 3‬ﮔﺮوپ وي‪ ،‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ‪ x‬ﮐﻠﻮرﻳﻦ وي ؛ﻧﻮ د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪− (CHCl − CH ) −‬‬
‫‪2‬‬
‫دى او ‪ ( Polyvinyl Chloride ) ( P V C‬دي او ‪ − [CH(CH ) − CH ]n −‬ﻓﻮرﻣﻮل د ﭘﻮﻟﻲ‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﭘﺮوﭘﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‬
‫‪ : 4-1-5‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ د ﭘﺎراﻓﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐﻲ ﻟ‪ ８‬ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﮐﻮﭼﻨﻲ اوﻟﻔﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻟ‪ ８‬ه ﮐﭽﻪ د ﻧﻔﺘﻮ ﮔﺎزوﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺨﻠﻮط‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي او ﻟﻮي اوﻟﻔﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻧﻔﺘﻮﮐﻲ ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻧﻔﺖ ！ﻮ！ﻪ او ﭘﺎﻳﺮوﻟﻴﺰ ﺷﻲ ‪ ،‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪،‬‬
‫د دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﻴﺖ داﺳ‪ ３‬دي ﭼ‪ ３‬ﻟﻮړو اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮﻧﻮﺗﻪ ﻟﻪ ‪ 700 – 400‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد ﭘﻮرې ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐﻮي ؛‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ را دﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ او دﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﺑﻬﻴﺮ ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ را دﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫→‬ ‫‪2CH‬‬ ‫•‬ ‫‪, RCH‬‬ ‫→ ‪− CH R‬‬ ‫‪2RCH‬‬ ‫•‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪79‬‬
‫)• ‪ (CH 3 • , RCH 2‬را دﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬او ﮐ‪ ３‬د ‪ C − C‬د اړﻳﮑ‪ ３‬د ﭘﺮې ﮐﻴﺪو ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪３‬‬
‫ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﻟﻮړو ﭘﺎراﻓﻴﻨﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﺣﻤﻠ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻲ او د درﻳﻢ او ﻳﺎ دوﻫﻢ ﮐﺎرﺑﻦ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭼ‪ ３‬د‬
‫زﻧ‪％‬ﻴﺮ د وروﺳﺘﻰ او ﭘﻴﻞ ＇ﺨﻪ ﻟﺮې وي ‪ ،‬ﻟﻪ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﺟﻼ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫→ ‪CH • + CH − CH − CH − CH − CH − CH − CH − CH − CH‬‬ ‫‪CH +‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫•‬
‫‪CH − CH − C H − CH − CH − CH − CH − CH − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫وروﺳﺘﻪ ﺑﻴﺎ د ﮐﺎرﺑﻦ – ﮐﺎرﺑﻦ اړﻳﮑﻪ د ﻃﺎﻗﻪ اﻟﮑﺘﺮون ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮم ﺗﺮ＇ﻨ‪ ，‬ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻪ ﭘﻪ ＇ﻨ‪ ，‬ﮐ‪ ３‬دی‬
‫‪ ،‬ﭘﺮې ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮﭼﻨﻲ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ او اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫•‬
‫‪CH − CH − C H − CH − CH − CH − CH − CH − CH ⎯⎯→ CH − CH − CH = CH +‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪• CH − CH − CH − CH − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ﺗﻮ‪－‬ﻪ د اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﺮې ﮐﻴﺪل د ‪ B‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎی ﮐ‪＇ ３‬ﻮ وارې ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي اوﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ ﮐﭽﻪ اﻟﻔﻴﻨﻮﻧﻪ او د ﻫﻐﻮي‬
‫ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪• CH − CH − CH − CH − CH ⎯⎯→ CH = CH + •CH − CH − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪• CH − CH − CH ⎯⎯→ CH = CH + CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫د اﻟﻔﻴﻨﻮﻧﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﻣﻬﻤﻪ ﻻره د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د دې ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ ﻻره ده ‪ ،‬ﭘﻪ دې ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺮوﻣﻴﻢ ﻟﻪ‬
‫اﮐﺴﺎﻳﺪ ＇ﺨﻪ د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮔ＂ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او ﻧﻮﻣﻮړی ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ ‪＇ 450C °‬ﺨﻪ ﺗﺮ‪ 460C °‬ﭘﻮرې ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﮐ‪３‬‬
‫ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫)‪CH + CH = CH − CH (48%‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫⎯⎯ ‪CH − CH − CH − CH‬‬
‫)‪⎯→ CH = CH + CH − CH (36%‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪CH − CH = CH − CH + H (16%‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﺗﻪ د ﮔﻮﮔ‪７‬و ﺗﻴﺰاﺑﻮ اوﻳﺎ ﻓﺎﺳﻔﻮرﻳﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪３‬‬
‫‪H SO‬‬ ‫اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ او اوﺑﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫⎯⎯ ‪CH − CH − OH‬‬‫‪2‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯4→ CH = CH + H O‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫د اړﺗﻴﺎ وړ ﻟﻮازم او ﻣﻮاد ‪ :‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ‪ ،‬د ﮔﻮﮔ‪７‬و ﺗﻴﺰاب‪ ،‬ﺑﺎﻟﻮن ‪ ،‬ﺳﺘﻴﻨﺪ د ﻧﻴﻮوﻧﮑﻲ )ﮔﻴﺮا( ﺳﺮه ‪ ،‬د‬
‫ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬ﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮﺑﻮﻧﻪ ‪،‬ﮐﺎږه ﻧﻠﻮﻧﻪ ‪ ،‬درې ﺳﺘﻨ‪ ３‬ﻟﺮوﻧﮑ‪ ) ３‬ﺳﻪ ﭘﺎﻳﻪ ( او ﻟﻪ اوﺑﻮ ＇ﺨﻪ ډک ﺗﺸﺖ ‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻼره ‪ :‬د )‪ (3-5‬ﺷﮑﻞ ﺳﺮه ﺳﻢ دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻴﺎره ﮐ‪７‬ئ ‪ ،‬ﻳﻮ ﻣﻮل اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل د ﮔﻮﮔ‪７‬و ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﺳﺮه ﻣﺨﻠﻮط‬
‫ﮐ‪７‬ئ او ﭘﻪ ﻳﻮه ﺑﺎﻟﻮن ﮐ‪ ３‬واﭼﻮئ‪ ،‬وروﺳﺘﻪ ﻟﻪ دې ﻟﻪ ‪＇ 150°C‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪ 170°C‬ﭘﻮري ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ئ ‪ ،‬ﺧﭙﻠ‪３‬‬
‫ﻟﻴﺪﻧ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ او ﻻﻧﺪو ﭘﻮ＊ﺘﻨﻮﻧﻮ ﺗﻪ ‪＄‬ﻮاب ورﮐ‪７‬ئ ‪.‬‬
‫‪ - 1‬د ﮔﻮﮔ‪７‬و ﺗﻴﺰاب ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮم رول ﻟﻮﺑﻮي ؟‬
‫‪80‬‬
 ‫‪ - 2‬د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﻴﺖ ﻳ‪ ３‬د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ئ ‪.‬‬
‫د ‪－‬ﻮ‪７－‬و د ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﻏﻠﻴﻆ ﻣﺤﻠﻮل‬
‫) ‪ ( 3 - 5‬ﻟﻪ اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ د ﺳﺘﮕﺎه‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ د دې ﻫﺎﻳﺪرو ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺸﻦ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ﻫﻢ د ﻫﻐﻮى اﻳﺰوﻟﻮگ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪،‬‬
‫ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د ﻗﻠﻮﻳﻮ د اﻟﮑﻮﻟﻲ ﻣﺤﻠﻮل ＇ﺨﻪ ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛د ﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪CH3‬‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻲ ﻣﺤﻠﻮل ‪KOH‬‬ ‫|‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪CH − CH − CH − CHI − CH‬‬
‫‪⎯→ CH − CH − C = CH − CH + HI‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH3‬‬
‫‪＄ : 2-1-5‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣﻬﻢ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ‬
‫‪ – 1‬ﺍﻳﺘﻴﻠﻴﻦ‬
‫اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ د ﮔﺎز ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي ‪ ،‬ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟ‪８‬ه او ﭘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ ﮐﭽﻪ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪＇ .‬ﺮﻧﮕﻪ ﭼ‪ ３‬اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻟﻪ‬
‫ﻣﻴﺘﺎن ＇ﺨﻪ ﻳﻮ اﺗﻮم ﮐﺎرﺑﻦ ﮐﻢ ﻟﺮي ‪ ،‬ﻧﻮ‪＄‬ﮑﻪ ﭘﻪ رو＊ﺎﻧﻪ وړاﻧ‪／‬ﻮ ﺳﻮ‪＄‬ﻲ ‪ .‬د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ او د ﻫﻮا ﻣﺨﻠﻮط ﭼﺎودﻳﺪوﻧﮑ‪３‬‬
‫‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ ﻟﺮي ‪ ،‬ﻧﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ﺳﺮه ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻪ ﭘﺎﻣﻠﺮﻧﻪ ﮐﺎر وﺷﯽ‪.‬‬
‫اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﻪ وچ ﺗﻘﻄﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﮐﻴ‪８‬ي او ﺗﻞ رو＊ﻨﺎﻳﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮔﺎزوﻧﻪ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﮔﺎز‬
‫ﻫﻢ ﻟﺮي ‪ .‬اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻧﻔﺘﻮ ﭘﻪ ﮔﺎزوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪ – 2‬ﭘﺮﻭﭘﻠﻴﻦ ) ‪(C H‬‬
‫‪3 6‬‬
‫ﭘﺮوﭘﻠﻴﻦ د ‪－‬ﺎز ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﻴﺪا ﮐ‪８５‬ي او ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﻫﻐﻪ د ﮐﺮﮐﻨﮓ ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ د ﻧﻔﺘﻮ د ‪－‬ﺎزوﻧﻮ او د ﭘﺮوﭘﺎن‬
‫‪Ni(Δ‬‬ ‫ددي ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪:‬‬
‫‪C H‬‬ ‫⎯⎯‬
‫‪⎯→ C H + H‬‬
‫‪3 8‬‬ ‫‪3 6‬‬ ‫‪2‬‬
‫) ‪(C H‬‬
‫‪ – 3‬ﺑﻴﻮﺗﻠﻴﻦ ‪4 6‬‬
‫ﺑﻴﻮﺗﻠﻴﻦ د درﻳﻮ اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻰ دى ﭼ‪ ３‬ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪ 1-butene , 2-buhene‬او ‪Isobutene‬‬
‫دا ﻣﺮﮐﺐ او د ﻫﻐﻪ اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻪ د ‪－‬ﺎز ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﻴﺪا ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻓﺮﮐﺘﺴﻦ ＇ﺨﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﺑﻴﻮﺗﺎن د‬
‫ﮐﺮﮐﻨﮓ ﻓﺮﮐﺸﻨﻰ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﺮﺑﻨﺴﺖ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﺑﻴﻮﺗﺎن ددې ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ‪ -2‬ﺑﻴﻮﺗﻴﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ډاى ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ وﻳﻨﺎﻳﻞ‬
‫‪81‬‬
 ‫) ‪( Dimethylvinyl‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪Ni‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯→ CH − CH = CH − CH + H‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ – 4‬ﺳﺎﻳﻜﻠﻮﭘﻨﺘﻴﻦ ‪(Cyclopentene) C 5 H 8‬‬
‫‪o‬‬
‫ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺷﺮاﻳﻄﻮﮐ‪ ３‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮﭘﻨﺘﺎن ﻣﺎﻳﻊ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي او ﭘﻪ ‪ 44C‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ ‪ ،‬داﻣﺮﮐﺐ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ‬
‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮﭘﻨﺘﺎن ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﻻس راﺷﻲ‪:‬‬
‫‪H C‬‬ ‫‪CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫& ‪+‬‬ ‫‪&+%U‬‬ ‫&‪+‬‬ ‫‪&+‬‬
‫‪Br2‬‬
‫‪H 2C‬‬ ‫⎯⎯ ‪CH 2‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬‫‪⎯→ HBr +‬‬ ‫& ‪+‬‬ ‫⎯⎯  ‪&+‬‬
‫& ‪⎯→ +%U + +‬‬ ‫ ‪&+‬‬
‫‪CH‬‬ ‫ ‪&+‬‬ ‫ ‪&+‬‬
‫&‬
‫‪2‬‬
‫‪＄‬ﺎﻧﻮﻧﻪ وازﻣﻮﻳﻰ؟‬
‫ﻟﻪ ‪ 9.2‬اﻳﺘﺎﻧﻮل ＇ﺨﻪ ‪،‬اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﺷﻮی دی ‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ – ＇ﻮ ﻣﻮﻟﻪ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻰ دى؟‬
‫ﺏ – ＇ﻮﻟﻴﺘﺮو ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻮ ﺗﻪ د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ ﻟﭙﺎره اړﺗﻴﺎ ده؟‬
‫‪ : 2-5‬ﺍﻟﻜﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ) ‪( Alkynes‬‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑﻪ‬
‫ﺷﺘﻪ ‪.‬د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻣﺮﮐﺐ اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ دى؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﻫﻐﻮي د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ د ﮐﻮرﻧ‪ ９‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ د ﺷﻮى دی‪ ،‬د دې‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻫﻢ واز دى او ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﻳﻮه ﻳﺎ ＇ﻮ درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮي ‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻟﻪ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ‬
‫＇ﺨﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ دوه اﺗﻮﻣﻪ ﺟﻼ ﺷﻲ‪ ،‬د ﻫﻐﻮی اړوﻧﺪه اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ .‬اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻳﻮه درې ﮔﻮﻧ‪３‬‬
‫اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ Cn H 2n − 2 ３‬دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ‪ n ≥ 2‬وي او ډﻳﺮ ﮐﻮﭼﻨﻰ‬
‫ﻣﺮﮐﺐ د ﻫﻐﻮی اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ دي ﭼ‪ ３‬د ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﻳﺘﮏ ﻧﻮم ﻳ‪ Ethyne ３‬دى ؛ ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د‪ yne‬وروﺳﺘﺎړي ﻻﺗﻴﻦ‬
‫رﻗﻤﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ را＊ﻴﻲ ‪ ،‬ورزﻳﺎ ت ﮐ‪７‬ای ﺷﻲ ‪ ،‬د ﻫﻐﻮی اړوﻧﺪ ه اﻟﮑﺎﻳﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪ : 1-2-5‬د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ ﻻﻣﻞ د ﻫﻐﻮي ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د دری ‪－‬ﻮﻧﻮ اړﻳﮑﻮ ) ‪ ( −C ≡ C−‬ﺷﺘﻮن دي ‪ .‬درې‬
‫ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬درې ﺟﻮړې ‪ ６－‬ﺷﻮي اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ )ﺷﭙ‪ ８‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ اړﻳﮑﻪ ( ﺑﺮﺧﻪ ﻟﺮي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫ﻫﻐﻪ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭼ‪ ３‬درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړوي‪ ،‬د ‪ - sp‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د ﺳﮕﻤﺎ‬
‫ﻳﻮه ‪،‬ﻳﻮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ 180 ３‬درﺟ‪ ３‬زواﻳﻪ ﻳ‪ ３‬داړﻳﮑﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﺷﺘﻪ ده ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ‪ p‬دوه ﻧﻪ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ‬
‫‪0‬‬
‫ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ د ‪ SP‬ﭘﻪ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪى ﻋﻤﻮد وﻻړ دي ﭼ‪ 90° ３‬زاوﻳﻪ ﻳ‪ ３‬ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ى ده او د دوﻳﻢ ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫د اﺗﻮم ﻟﻪ ‪ P‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﻣﻮازي دي‪ ،‬ددي اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﻫﺮه ﺟﻮړه ＇ﻨ‪ ，‬ﭘﺮ＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮﺗﻨﻪ ﮐﻮي او دوه د ﭘﺎي‬
‫) ‪ (P‬اړﻳﮑﻲ ﺟﻮړوي ‪.‬دري ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ د ﻳﻮې ﺳﮕﻤﺎ) ‪ (S‬اړﻳﮑ‪ ３‬او دوه دﭘﺎي ) ‪ (P‬ﻟﻪ اړﻳﮑ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﺟﻮړه ﺷﻮي‬
‫‪82‬‬
 ‫ده ‪ ،‬د)‪ (4-5‬ﺷﮑﻞ د اړﻳﮑﻮ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪＊ ３‬ﻴﻲ‪:‬‬
‫)‪ ( 4 - 5‬ﺷﮑﻞ ﭘﻪ اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ ‪＄‬ﺎی او ＇ﺮﻧﮕﻮاﻟﻲ‬
‫‪ : 2-2-5‬ﺩ ﺍﻟﻜﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﺍﻳﺰﻭﻣﻴﺮﻭﻧﻪ‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ اﻳﺰوﻣﻴﺮي د ﮐﺎرﺑﻨﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ او ﭘﻪ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﮐ‪ ３‬د درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪＄ ３‬ﺎی ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي‬
‫ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﻳﺰوﻣﻴﺮﻳﻮ ﺳﺮه ﻟ‪＇ ８‬ﻪ ورﺗﻪ دی ؛ ﺧﻮ د ﺳﻴﺲ او د ﺗﺮﻧﺲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﻧﻪ ﻟﺮي ‪＄ .‬ﮑﻪ د ﺳﮕﻤﺎ دوه‬
‫اړﻳﮑ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﻮړې ﺷﻮي دي‪ ،‬د ‪ sp‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬د ‪ 1800‬درﺟ‪ ３‬زواﻳﻲ‬
‫ﺳﺮه ﭘﻪ ﻳﻮه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﻂ ﮐ‪＄ ３‬ﺎى ﻟﺮي ‪ ،‬ﭘﺮ دې ﺑﻨﺴ＀ د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺧﻄﻲ دى‪.‬‬
‫اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ او ﭘﺮوﭘﺎﻳﻦ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﻧﻪ ﻟﺮي ؛ ﺧﻮ دﺑﻴﻮﺗﺎن اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي ‪:‬‬
‫‪CH ≡ C − CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪, CH‬‬ ‫‪− C ≡ C − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1 − butyne‬‬ ‫‪2 − butyne‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ‪ C 5 H 8 , C 6 H10 , C 7 H12‬ﺟﻤﻌ‪ ３‬ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮې ﮔﺎﻧ‪ ３‬او د ﻫﻐﻮي‬
‫د درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬اﻳﺰوﻣﻴﺮى وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫‪ : 3-2-5‬داﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ د ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻟﻮ ﮐ‪７‬ﻧﻼره د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ده ‪ ،‬ﭘﻪ اﺷﺘﻘﺎﻗﻲ )‪ (Rational‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻳﻦ‬
‫ﮔﺮوپ د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﻣﺸﺘﻖ ﮔ‪２‬ﻞ ﺷﻮى دى ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی دا ﻻﻧﺪې ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﻣﻄﻠﺐ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻮي‪:‬‬
‫‪CH ≡ C − CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪, CH‬‬ ‫‪− C ≡ C − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Ethylacety lene‬‬ ‫‪Dimethyl acetylene‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪− C ≡ C − CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪, CH − C ≡ C − CH − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪Methyl ethyl acetylene‬‬ ‫‪Methyl isopropyl acetylene‬‬
‫‪83‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺐ اﻳﺰوﻣﻴﺮي وﻟﻴﮑﺊ ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ‪ C8 H14‬ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او ﭘﻪ اﺷﺘﻘﺎﻗﻲ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻳ‪３‬‬
‫ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وﮐ‪７‬ئ ‪.‬د ) ‪ ( IUPAC‬ﭘﻪ ﻻره د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدل د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ‪ ،‬داﺳﻲ ده‪ :‬ﭼ‪ ３‬د درې‬
‫ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻲ ‪＄‬ﺎی د ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ ﻧﻤﺒﺮوﻧﻮ ﺳﺮه ！ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬د ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ د زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ﻟﻮري ＇ﺨﻪ‬
‫ﺗﺮﺳﺮه ﮐ‪８５‬ى‪ ،‬ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ورﺗﻪ ﻧﮋدې وي ؛د ﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ دول ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪CH ≡ C − C − C H‬‬ ‫‪, CH 3 − C ≡ C − CH 3‬‬
‫|‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪3 − methyl − 1 − butyne‬‬ ‫‪2 − butyne‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬دﻻﻧﺪې ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د ) ‪ ( IUPAC‬ﭘﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ وﻟﻴﮑﺊ‪:‬‬
‫‪CH ≡ C − CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪, CH‬‬ ‫‪− C ≡ C − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪− C ≡ C − CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪, CH3 − C ≡ C − CH − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫ﺏ ‪ -‬د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﻧﻪ ﻣﺸﺮح ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ‪.‬‬
‫‪a. 4,4 − dimethyl 1 − pentyne‬‬ ‫‪b − 4 − methyl − 2 − pentyne‬‬
‫‪c.‬‬ ‫‪3 − methyl2 − hexene − 5 − yne d. 3,3,3 − trifluoro − 1 − butyne‬‬
‫‪ 3-2-5‬د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ دي ‪ ،‬ﻫﻐﻪ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ دوو ＇ﺨﻪ ﺗﺮ ＇ﻠﻮرو دﮐﺎرﺑﻮﻧﻮ‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬د ﮔﺎز ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي ‪ .‬ﻟﻪ ﭘﻨ‪％‬ﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﺮﺷﭙﺎرﺳﻮ دﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﻟﺮوﻧﮑﻲ دﻣﺎﻳﻊ ﺣﺎﻟﺖ او ﻟﻪ ‪＇ 16‬ﺨﻪ‬
‫ﭘﻮرﺗﻪ دﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي ‪ .‬اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ‪ − 1 0 30 C‬ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ ﺧﻮ اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ‪ − 83.5° C‬ﮐ‪３‬‬
‫ﭘﻪ ا‪４‬ﺸ‪５‬ﺪو را‪＄‬ﻲ ‪.‬‬
‫ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ د ﺣﻞ ﮐﻴﺪﻟﻮ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ د ﻫﻐﻮي د اﻳﺰوﻟﻮگ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ زﻳﺎت‬
‫دي ‪ ،‬ﺧﻮﺳﺮه ﻟﻪ دې ﻫﻢ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻟ‪ ８‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ( 5 – 4) .‬ﺟﺪول د ‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص ＊ﻴﻲ ‪.‬‬
‫‪84‬‬
 ‫)‪ ( 5 - 4‬ﺟﺪول ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ او د ﻫﻐﻮي ﻓﺰﻳﮑﻲ ‪＄‬ﺎﻧﮑ‪ ７‬ﺗﻴﺎوې ‪.‬‬
‫د ا‪４‬ﺸ‪５‬ﺪو درﺟﻪ ﮐﺜﺎﻓﺖ ‪g/L‬‬ ‫د وﻳﻠﻲ ﮐ‪５‬ﺪو درﺟﻪ‬ ‫ﺟﻮړ＊ﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ‬ ‫ﻧﻮم‬
‫ﺷﻤ‪５‬ﺮ‬
‫‪− 750 C‬‬ ‫‪− 80.8‬‬
‫‪0‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪CH ≡ CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪Ecetylene‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪Propyne‬‬
‫‪− 230 C‬‬ ‫‪− 1030 C‬‬ ‫‪CH ≡ CCH‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪butyne 1-‬‬
‫‪80 C‬‬ ‫‪− 125.7 0 C‬‬ ‫‪CH ≡ CCH CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0.691‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪butyne 2-‬‬
‫‪27.0 0 C‬‬ ‫‪− 32.30 C‬‬ ‫‪CH CH ≡ CCH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0.69‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1-pentyne‬‬
‫‪400 C‬‬ ‫‪− 1060 C‬‬ ‫‪CH ≡ CCH CH CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪711 .0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2-pentyne‬‬
‫‪560 C‬‬ ‫‪− 1090 C‬‬ ‫‪CH C ≡ CCH CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪1-hexyne‬‬
‫‪716,0‬‬ ‫‪710 C‬‬ ‫‪− 1320 C CH ≡ CCH 2CH 2CH 2CH 3‬‬
‫‪0.73‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2-hexyne‬‬
‫‪840 C‬‬ ‫‪− 890 C‬‬ ‫‪CH C ≡ CCH CH CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0.723‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3-hexyne‬‬
‫‪840 C‬‬ ‫‪− 1010 C‬‬ ‫‪CH CH C ≡ CCH CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0.738‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1-heptyne‬‬
‫‪1000 C‬‬ ‫‪− 810 C‬‬ ‫‪CH ≡ C(CH ) CH‬‬
‫‪2 4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0.747‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪1-ochyne‬‬
‫‪1260 C‬‬ ‫‪− 790 C‬‬ ‫‪CH ≡ C(CH ) CH‬‬
‫‪2 5‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0.758‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1-nonyne‬‬
‫‪1510 C‬‬ ‫‪− 500 C‬‬ ‫‪CH ≡ C(CH ) CH‬‬
‫‪2 6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0.767‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪1-decyne‬‬
‫‪1740 C‬‬ ‫‪− 440 C‬‬ ‫‪CH ≡ C(CH ) CH‬‬
‫‪2 7‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ : 4-2-5‬د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص د درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ او د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د‪ sp‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوې‬
‫ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪ .‬د ﻧﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ‪＄‬ﺎﻧﮕ‪７‬ﺗﻴﺎ د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ داﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ‪＄‬ﺎﻧﮕ‪７‬ﺗﻴﺎ دا‬
‫ده ﭼ‪ ３‬ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮي ؛ ﺧﻮ د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﭘﻪ دووﭘ‪７‬اوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬اوﮐ‪３‬‬
‫ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬اﻟﻔﻴﻦ او دﻫﻐﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ دوﻳﻢ ﭘ‪７‬اوﮐ‪３‬‬
‫اوﻟﻔﻴﻨﻮﻧﻪ او د ﻫﻐﻮي ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮي ﻣﺸﺘﻘﺎت ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮاو د ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ ‪ .‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺑﺮوﻣﺎﻳﺪ‬
‫ﺳﺮه د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﻴﺖ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮو‪:‬‬
‫‪85‬‬
 ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Br‬‬
‫‪+‬‬
‫‪+H+‬‬ ‫‪Br −‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪⎯→ C H = CH ⎯⎯⎯→ C H = CH‬‬
‫⎯ ⎯⎯ ‪CH ≡ CH‬‬
‫‪−‬‬
‫‪H+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪Br‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪= CHBr ⎯⎯⎯→ CH − C HBr ⎯⎯⎯→ CH − HBr‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ د دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐ‪ ３‬ﮐﻠﮑﻪ ده ‪ ،‬دا ﻣﻄﻠﺐ د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ‬
‫راوړﻧﻪ د ﻣﻴﺘﺎن او د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮﮔﻮ ＇ﺨﻪ د ﺗﻮدوﺧ‪ (12000 C − 15000 C) ３‬د اﻧﺸﻘﺎق ﭘﻪ واﺳﻂ ډﻳﺮ＊ﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د‬
‫‪ s‬د اورﺑﻴﺘﺎل د ﺑﺮﺧ‪ ３‬زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ د اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺘﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺑﺮ‪＋４‬ﻨﺎﻳﻲ ﻣﻨﻔﻴﺖ زﻳﺎت وي ‪ ،‬د‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ ډﻳﺮه ﻗﻄﺒﻲ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫)‪ ( 5 - 5‬ﺟﺪول د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ډول او د ﻫﻐ‪ ３‬ﺑﺮﻳ‪＋‬ﻨﺎﻳﻲ ﻣﻨﻔﻴﺖ‬
‫ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪﻳﺰﻳﺸﻦ‬ ‫ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺩ ‪ S‬د اورﺑﻴﺘﺎل ﺑﺮﺧﻪ‬ ‫ﺑﺮ＊ﻨﺎﻳ‪ ３‬ﻣﻨﻔﻴﺖ ‪((EN‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2.5‬‬
‫‪sp‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2.62‬‬
‫‪sp‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2.75‬‬
‫‪sp‬‬ ‫‪2‬‬
‫د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ د ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻻﻣﻞ ﻫﻢ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ‪ C − H‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ＇ﺮ‪－‬ﻨﺪه ﻗﻄﺒﻴﺖ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي‪ .‬د‬
‫اړﻳﮑﻲ ﻫﻮﻣﻮﻟﻴﺘﻴﮑﻲ ﭘﺮې ﮐﻴﺪل او د رادﻳﮑﺎل ﺟﻮړﻳﺪل ﺳﺘﻮزﻣﻦ دی؛ ﺧﻮد اړﻳﮑ‪ ３‬ﻫﺘﺮوﻟﻴﺘﻴﮑﻲ ﭘﺮې ﮐﻴﺪل ﭘﻪ‬
‫‪−‬‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH‬‬ ‫‪⎯→ CH ≡ C : + H‬‬
‫‪+‬‬ ‫آﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻨ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮو‪:‬‬
‫‪ : 1-4-2-5‬ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫اﻟﻒ – د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮﻧ‪＋‬ﺘﻞ‪ :‬د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ﻧ‪＋‬ﺘﻨﻪ ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ، ３‬د اﻟﻔﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻨﻮﻧﺰﻣﻨﻪ ده او ورو‪ ،‬ورو ﺗﺮﺳﺮه‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﺑﺮوﻣﻴﻦ د اوﺑﻮ د رﻧﮓ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﺗﻠﻞ د ＇ﻮ ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻮي‪.‬‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH + Br‬‬‫‪⎯→ CHBr = CHBr‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1,2 − dibromoeth ene‬‬
‫ب – ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪې د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﻧ‪＋‬ﻠﻮل‪ :‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ د درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻲ د ﭘﺎﺳﻪ د ﻫﻐﻮي‬
‫د ﻧ‪＋‬ﻠﻮﻟﻮ د دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﻟﻪ ﺳﺘﻮﻧﺰو ﺳﺮه ﺗﺮﺳﺮه ِﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH + HF‬‬
‫‪⎯→ CH‬‬ ‫‪= CHF‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Vinyl fluoride‬‬
‫‪ : 2-4-2-5‬ﺩ ﺍﻟﻜﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻫﺎﻳﺪﺭﻭﺟﻨﻴﺸﻦ‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻫﺎﻳﺪرو ﺟﻨﻴﺸﻦ د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ورو‪،‬ورو ﺗﺮﺳﺮه ِﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪CH ≡ CH + H‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯→ CH‬‬ ‫‪= CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ethene‬‬
‫‪86‬‬
 ‫‪ : 3-4-2-5‬ﺩ ﺍﻟﻜﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻫﺎﻳﺪﺭﻳﺸﻦ‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﺧﻮ د ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ ﻟﮑﻪ د ﮔﻮﮔ‪７‬و ﺗﻴﺰاب او د ﺳﻴﻤﺎﺑﻮ‬
‫دوه وﻻﻧﺴﻪ ﻣﺎﻟﮕ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﺣﺘﻤﻲ دي ‪ .‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬او ﮐ‪ ３‬ﺑ‪ ３‬ﺛﺒﺎﺗﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ د ﮔﺮوپ ﺷﺘﻮن‬
‫ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ وﻟﺮي‪ ،‬د اﻣﮑﺎن دي ؛ﻧﻮﻟﻪ دي ﮐﺒﻠﻪ د ﻫﻐﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ ؛ﻳﻌﻨ‪ ３‬اﻳﺰوﻣﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ‬
‫ﻳ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي او اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ﺷﯽ ‪،‬اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺟﻮړ ﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪H SO 4‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯ ⎯‪CH ≡ CH + H O ⎯⎯2‬‬
‫⎯ ‪⎯→ CH = CH − OH‬‬
‫‪⎯→ CH3 − C − H‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Vinyl alcohol‬‬ ‫‪Acetaldehy de‬‬
‫د ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻻس ﺗﻪ راوړي ‪.‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﻟﻪ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮﮔﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ د ﻫﻐﻪ اﻳﺰوﻟﻮگ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪H SO 4‬‬ ‫|‬ ‫‪//‬‬
‫‪CH ≡ C − CH‬‬ ‫⎯ ⎯‪+ H O ⎯⎯2‬‬
‫‪⎯→ CH‬‬ ‫‪= C − CH‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯→ CH3 − C − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1 − propene − 2 − ol‬‬ ‫‪Acetonee‬‬
‫‪ : 4-4-2-5‬ﺩ ﺍﻟﻜﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﺍﻛﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي او د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ د زﻧ‪％‬ﻴﺮ د دري ﮔﻮﻧﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﻪ ﺑﺮﺧ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﭘﻪ‬
‫‪KMnO 4,O‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪R − C ≡ CH‬‬
‫⎯‬‫‪3 → R − COOH + CO‬‬ ‫ﭘﺮي ﮐﻴﺪو ﺳﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎي ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ د ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﭘﺮﻣﻨ‪／‬ﻨﺎت اوﺑﻠﻦ ﻣﺤﻠﻮل ﺑﻲ رﻧﮕﻪ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ د درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬د ﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ‬
‫ﭘﻴﮋﻧﺪﻧ‪ ３‬ﻟﭙﺎره ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﮔ＂ﻪ واﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻲ ‪ .‬ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻮرﺗﻴﻨﻰ ﻣﻄﻠﺐ رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻮي ‪:‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪KMnO 4‬‬ ‫|‬ ‫‪//‬‬
‫‪CH ≡ C − CH‬‬ ‫⎯⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪+ H O‬‬ ‫⎯ ‪→ CH = C − CH‬‬‫‪⎯→ CH3 − C − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1 − propene − 2 − ol‬‬ ‫‪Acetone‬‬
‫‪ : 5-4-2-5‬ﺩ ﺍﻟﻜﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﭘﻮﻟﻴﻤﺮﺍﻳﺰﻳﺸﻦ‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﮐﻮﻻى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﮐ‪７‬ي او د ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه‬
‫ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ي‪:‬‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH + CH ≡ CH‬‬
‫‪⎯→ CH = CH − C ≡ CH‬‬
‫‪2‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬او ﺳﮑﺮو ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﺮاي ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ﺷﻲ‪ ،‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪CH ≡ CH + CH ≡ CH + CH ≡ CH ⎯⎯→ C H‬‬
‫‪6 6‬‬
‫‪87‬‬
 ‫‪ : 6-4-2-5‬د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل او د ﻫﻐﻪ د ﻣﻮﻧﻮ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ) ‪ (C H ≡ C H − R‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ددې ﻗﺪرت ﻟﺮي‬
‫ﭼ‪ ３‬دﻓﻠﺰوﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻲ‪ ،‬د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ او د ﻫﻐﻪ د ﻣﻮﻧﻮ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ) ‪ (CH ≡ C − R‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻗﻮي اﻟﻘﻠﻴﻮ د اﻏﻴﺰې ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬د اﻟﻘﻠﻲ ﻓﻠﺰوﻧﻮ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﺎﻳﻊ اﻣﻮﻧﻴﺎ ﮐ‪ ３‬د اﻟﻘﻠﻲ ﻓﻠﺰوﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐﻴ‪８‬ي او اﺳﻴﺘﻼﻳﺪوﻧﻪ )‪ acetylide‬ﺟﻮړ وي ‪.‬‬
‫‪δ+ δ−‬‬
‫⎯ ‪R − C ≡ C H + NaNH‬‬‫‪⎯→ R − C ≡ CNa + NH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻲ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ د ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ ﺗﻮﮔﻪ ﻋﻤﻞ ﮐ‪７‬ی او ﻗﻮي اﻟﻘﻠﻴﻮ ﺗﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﺮوﺗﻮن ورﮐ‪７‬ی دی ‪ ،‬اﺳﻴﺘﻼﻳﺪوﻧﻪ د‬
‫ﻣﺎﻟﮕﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي او د اوﺑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ د اوﺑﻮ ＇ﺨﻪ ﺿﻌﻴﻒ‬
‫دي ؛ ﺧﻮد اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ او اﻳﺘﺎن ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ډﻳﺮ دى ‪.‬د ﮔﺮﻳﻨﺎرد ﻣﻌﺮﻓﺖ)‪ (R − MgX‬ﻟﻪ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪،‬‬
‫اﺳﻴﺘﻼﻳﺪوﻧﻪ ﺟﻮړوي ‪:‬‬
‫⎯ ‪CH ≡ C − R + CH3 − MgI‬‬
‫‪⎯→ R − C ≡ C − MgI + CH‬‬
‫‪4‬‬
‫ﺳﻮدﻳﻢ اﺳﻴﺘﻼﻳﺪ اوﻣﮕﻨﻴﺰﻳﻢ اﺳﻴﺘﻼﻳﺪ ﭘﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﺳﻨﺘﻴﺰوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﻳﻮ اﺳﻴﺘﻼﻳﺪ‬
‫دی‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﺳﭙﻴﻨﻮزرو ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺖ او د ﻣﺴﻮ ﻳﻮ وﻻﻧﺴﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺖ اﻣﻮﻧﻴﺎ ﻳﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﺗﻪ ﻟﻪ اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐﻮل‬
‫ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮه ﺳﭙﻴﻦ او ﺧﺮﻣﺎﻳﻲ رﻧﮕﻪ رﺳﻮب ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ وچ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬د ﭼﺎودﻳﺪﻧ‪＄ ３‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪:‬‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH + 2 Ag ( NH 3 ) 2 NO3‬‬
‫‪⎯→ Ag − C ≡ C − Ag + 4 NH 3 + 2 HNO3‬‬
‫⎯ ‪CH = CH + 2Cu ( NH 3 ) 2 NO3‬‬
‫‪⎯→ Cu − C ≡ −Cu + 4 NH 3 + 2 HNO3‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﻻﻧﺪې ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙ‪７‬ې ﮐ‪７‬ئ ‪:‬‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH + NaOH‬‬
‫‪⎯→ − − − − − − + H O‬‬
‫‪2‬‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH + HCN‬‬
‫‪⎯→ − − − − − −‬‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH + HCl‬‬
‫→⎯‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH + 2Br‬‬‫→⎯‬
‫‪2‬‬
‫‪ : 3-5‬ﺍﺳﻴﺘﻠﻴﻦ‬
‫ﺧﺎﻟﺺ اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﺑﻮى ﻧﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﺑﺪ ﺑﻮي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎر ﺑﺎﻳﺪ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ ３‬د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳﻠﻔﺎﻳﺪ او ﻓﺎﺳﻔﻴﻦ د ﻣﺨﻠﻮﻃﻮ ﭘﻪ ﺷﮑﻞ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪ ３‬ﻣﻨﺤﻞ دي ‪ ,‬د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﻣﺨﻠﻮط‬
‫ﻟﻪ ﻫﻮا ﺳﺮه د ﭼﺎودﻳﺪوﻧﮑﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬ﭘﻪ دي ﺑﻨﺴ＀ د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﺳﺮه د ﮐﺎرﮐﻮﻟﻮ ﭘﻪ وﺧﺖ ﺑﺎﻳﺪ ډﻳﺮ‬
‫‪88‬‬
‫اﺣﺘﻴﺎط وﺷﻲ د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﻟﻪ ﺳﻮ‪＄‬ﻴﺪو ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ډﻳﺮه اﻧﺪازه ﺗﻮدوﺧﻪ )‪ (1300Kjoul/mol‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳ‪８‬ي‪ .‬اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ‬
‫ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻣﺮﮐﺐ دى ‪ ،‬ﭘﻪ ډﻳﺮه ﮔﺮﻣﻪ ﻟﻤﺒﻪ ﭘﻪ ﻫﻮا ﮐ‪ ３‬ﺳﻮزﻳ‪８‬ي او ‪ 3000 C °‬ﺗﻮدوﺧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ وي ﭼ‪ ３‬د‬
‫د ﻓﻠﺰوﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺮې ﮐﻮﻟﻮ او وﻟﺪﻳﻨﮓ ﮐﻮﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﺗﺮې ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺐ د اوﺑﻮ او ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫⎯ ‪C ≡ C + 2H 2O‬‬
‫‪⎯→ CH ≡ CH + Ca(OH) 2‬‬
‫＇ﺨﻪ ﻻﺳﺘﻪ را‪＄‬ﻲ ‪:‬‬
‫‪Ca‬‬
‫د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص )‪ (5 - 3‬ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬ذﮐﺮ ﺷﻮي دي‬
‫‪ : 1-3-5‬د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص‬
‫‪ – 1‬ﺩ ﺍﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﺩ ﺍﺣﺘﺮﺍﻕ ﺗﻌﺎﻣﻞ ‪ :‬اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﭘﻪ ازاده ﻫﻮا ﮐ‪ ３‬اﺣﺘﺮاق ﮐﻮي اوﺑﻪ ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻦ ډاي اﮐﺴﺎﻳﺪ او اﻧﺮژي ﺗﻮﻟﻴﺪ وي ‪:‬‬
‫⎯ ‪2CH ≡ CH + 5O‬‬‫‪⎯→ 4CO + 2H O + E‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ – 2‬ﺩ ﺍﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫ﺍﻟﻒ – اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬او ﮐ‪ ３‬اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ او ﭘﻪ دوﻫﻢ ﭘ‪７‬او ﮐ‪ ３‬اﻳﺘﺎن ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي ‪:‬‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH + H‬‬‫‪⎯→ CH = CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪CH‬‬ ‫⎯ ‪= CH + H‬‬‫‪⎯→ CH − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﺏ – اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻫﻼﻳﺪ او اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻫﻼﻳﺪ ﺟﻮړوي‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH + Br‬‬ ‫‪⎯→ CHBr = CHBr‬‬
‫‪2‬‬
‫⎯ ‪CH ≡ CH + 2Br‬‬ ‫‪⎯→ CHBr − CHBr‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻫﻐﻪ ！ﻮل ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‪ ،‬اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﻫﻢ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي ‪.‬‬
‫‪ : 2-3-5‬د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫‪ - 1‬ﻟﻪ ﮐﻠﺴﻴﻢ اﺳﻴﺘﻼﻳﺪ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ＇ﺨﻪ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ ＇ﺨﻪ د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ ‪.‬‬
‫د اړﺗﻴﺎ وړ ﻣﻮاد او ﻟﻮازم ‪:‬د ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ ﺗﻴ‪８‬ه ‪ ،‬ﻣﻘﻄﺮې اوﺑﻪ ‪ ،‬ﮐﻮږﻧﻞ ‪＊ ،‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ ﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮب‪ ،‬ﻟﻪ اوﺑﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ډک ﺗﺸﺖ ‪ ،‬ﺳﻮرى ﻟﺮوﻧﮑﻰ ﮐﺎرﮐﻲ ﺳﺮﭘﻮښ او اﻳﺮﻟﻴﻦ ﻣﺎﻳﺮ ‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻼره ‪:‬ﻟ‪＇８‬ﻪ ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻳﻮه اﻳﺮﻟﻴﻦ ﻣﺎﻳﺮ ﮐ‪ ３‬واﭼﻮئ او د ﻫﻐﻪ ﺳﺮ ﭘﻪ ﺳﻮري ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮐﺎرﮐﻲ‬
‫ﺳﺮﭘﻮښ ﺳﺮه و ﺗ‪７‬ي ‪ ،‬وروﺳﺘﻪ د ﮐﺎرﮐﻲ ﺳﺮﭘﻮښ ﻟﻪ ﺳﻮر ﻳﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮږﻧﻞ او ﻳﻮﻗﻴﻒ اﻳﺮﻟﻴﻦ ﻣﺎﻳﺮ ﺗﻪ ود دﻧﻨﻪ ﮐ‪７‬ئ او‬
‫د ﻗﻴﻒ د ﻻرې ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﻧﺪې او ﺑﻪ ور زﻳﺎﺗ‪ ３‬ﮐ‪７‬ئ ﮐﻮږﻧﻞ ﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮب ﭼ‪ ３‬د اوﺑﻮ ډک ﺗﺸﺖ ﮐ‪ ３‬ﺳﺮﭼﭙﻪ‬
‫اﻳ‪＋‬ﻮدل ﺷﻮى دى‪ ،‬رﻫﺒﺮي ﮐ‪７‬ي ‪ ،‬ﺧﭙﻠﻲ ﻟﻴﺪﻧ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ ‪.‬‬
‫‪89‬‬
 ‫اوﺑﻪ‬
‫د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ‬
‫)‪ ( 5 - 5‬ﺷﮑﻞ ﻟﻪ ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ ＇ﺨﻪ د اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ دﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪ ３‬دﺳﺘﮕﺎه‬
‫‪ - 2‬ﻟﻪ ﭼﻴﺮې ډاي ﺑﺮوﻣﻮاﻳﺘﺎن ﺗﻪ د ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ ﻟﻪ اﻟﮑﻮﻟﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﺳﺮ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ ‪ ،‬اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫)‪(Alcohol‬‬
‫‪CH 2 − CH 2 + 2KOH ⎯⎯ ⎯ ⎯⎯→ CH ≡ CH + 2KBr + 2H O‬‬
‫‪2‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪Br‬‬ ‫‪Br‬‬
‫‪ - 3‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﺑﺮﻳ‪＋‬ﻨﺎﻳﻲ ﻗﻮس ﻟﻪ ﻻرې د ﺑﺮﻳ‪＋‬ﻨﺎ ﭘﻪ ﺑﻬﻴﺮ ﮐ‪ ３‬واﭼﻮل ﺷﻲ ‪ ،‬اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‬
‫‪electric‬‬
‫‪2C + H ⎯⎯ ⎯ ⎯→ CH ≡ CH‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻣﺜﺎل ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ‪ 5g‬ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬واﭼﻮل ﺷﻲ‪ ،‬ﭘﻪ ‪ STP‬ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐ‪1.12L ３‬‬
‫اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﮐﻠﺴﻴﻢ ﮐﺎرﺑﺎﻳﺪ ﻓﻴﺼﺪي ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻲ ﭘﻴﺪا ﮐ‪７‬ي ‪.‬‬
‫ﺣﻞ ‪:‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬او ﮐ‪ ３‬د ﮐﻠﺴﻴﻢ اﺳﻴﺘﻼﻳﺪ او اوﺑﻮ دﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻟﻴﮑﻮ‪:‬‬
‫‪CaC‬‬ ‫⎯‪+H O‬‬
‫)‪⎯→ CH ≡ CH + Ca(OH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪22.4L‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪1mol‬‬
‫‪1.12L‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪1.12L ⋅1mol‬‬
‫=‪n‬‬ ‫‪= 0.05mol‬‬
‫‪22.4L‬‬
‫‪m‬‬
‫‪n‬‬ ‫=‬ ‫‪⇒m‬‬ ‫‪= n ⋅ M = 0.05mol ⋅ 64g/mol‬‬
‫‪CaC 2‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪CaC 2‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪= 3.2g‬‬
‫‪CaC 2‬‬
‫‪3.2g ⋅100‬‬
‫‪W%‬‬ ‫=‬ ‫‪= 64%‬‬
‫‪CaC 2‬‬ ‫‪5g‬‬
‫‪90‬‬
‫ﺩﻭﻫﻢ ﻣﺜﺎﻝ ‪ :‬ﺩ ‪ CaCO‬د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ ﺑﻬﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﻻﻧﺪي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړئ ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﺍﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﺏ‪ -‬ﺍﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﺝ – ﺍﻳﺘﺎﻥ‬
‫ﺣﻞ ‪ :‬ﺍﻟﻒ ‪⎯→ CaO(s) + CO (g) -‬‬
‫⎯ )‪CaCO (s‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫⎯ ) ‪CaO(s) + 3C( s‬‬
‫‪⎯→ CaC ( s ) + CO‬‬
‫‪2‬‬
‫⎯ ‪CaC2 + 2H 2O‬‬
‫‪⎯→ HC≡CH + Ca(OH)2‬‬
‫‪CH ≡ CH + H ⎯⎯→ CH = CH‬‬
‫‪2 Pt‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺏ‪-‬‬
‫‪CH = CH + H ⎯⎯→ CH − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﺝ‪-‬‬
‫‪91‬‬
 ‫د ﭘﻨ‪％‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫‪ ( −CH‬ﭘﻪ اﻧﺪازه ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ﭼ‪３‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪−‬‬ ‫*د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮﮔﻲ ﺳﻠﺴﻠﻪ د ﻳﻮ ﻣﻴﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﺮوپ‬
‫‪ CnH‬دى‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪n‬‬ ‫د ﻫﻐﻮى ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫* ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻟﻪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ＇ﺨﻪ دوه اﺗﻮﻣﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻟﺮې ﺷﻲ ‪ ،‬د ﻫﻐﻮی اﻳﺰوﻟﻮگ اﻟﮑﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‬
‫* ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ) ‪ ( Stereo isomeris‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮐﻠﻤﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ﺟﺎﻣﺪ او ﮐﻠﮑﻮ ﺟﺴﻤﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻌﻨﺎ ده ‪ ،‬ﭘﺮدې‬
‫ﺑﻨﺴ＀ دا اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﻫﻐﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﮐﻠﮏ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺟﻮړ＊＀ وﻟﺮي او د ﻫﻐﻮى ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑ‪ ３２‬ﭘﻪ ﻓﻀﺎ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﺑﺪﻟﻮن وﻧﻪ ﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫* د اﻟﮑﻴﻨﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص دوه ﮔﻮﻧﯽ اړﻳﮑﻲ د ﺳﮕﻤﺎ او ﭘﺎي د اړﻳﮑﻮ ﻓﻀﺎﻳﻲ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ！ﺎﮐﻲ ‪ ،‬د ﺳﮕﻤﺎ د اړﻳﮑ‪ ３‬د‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬ﮐﺜﺎﻓﺖ د ﻫﻐﻪ ﺧﻂ ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ ﭼ‪ ３‬د دواړو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻫﺴﺘﻲ ﺳﺮه ﻧ‪＋‬ﻠﻮي ‪ ،‬را ！ﻮل ﺷﻮى دى او د ﭘﺎي‬
‫د اړﻳﮑﻲ د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻟﻪ دي ﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ＇ﺨﻪ د ﺑﺎﻧﺪى ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻣﻨﻔﻲ ﭼﺎرج ﻟﻮﻳﻪ ﺳﺎﺣﻪ ﻳ‪３‬‬
‫ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ې ده‪ .‬ﻫ（ﻮﻧﻪ د ﭘﺎى د اړﻳﮑ‪ ３‬ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰه ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ ده ﭼ‪ ３‬د دې اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ اړﻳﮑﻪ ﻟﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﺳﺮه د ﺳﮕﻤﺎ‬
‫د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ د اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺿﻌﻴﻔﻪ ده ؛ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه ﻗﻄﺒﻲ ﮐﻴ‪８‬ي او اﻟﮑﺘﺮون ﺧﻮ＊ﻮوﻧﮑﻮ ذرو‬
‫)‪ (Electrophilic‬ﺗﻪ د ﺣﻤﻠ‪ ３‬زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻳ‪８‬ي ‪ ،‬ﭘﺮ دي ﭘﻨﺴ＀ د ﭘﺎى اړﻳﮑﻪ د ﻫﺘﺮوﻟﺘﻴﮑﻲ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﭘﺮې او ﺟﻤﻌﻲ‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﺳ‪／‬ﻤﺎ او ﭘﺎى د اړﻳﮑ‪ ３‬ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د اﻧﺮژى ﺗﻮﭘﻴﺮ ‪ 270kjoul/mol‬دى‪.‬‬
‫* اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي او ﭘﻪ دې ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺟﻮړوي ‪.‬‬
‫* اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اﺷﺘﺮاﮐﻲ‬
‫اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻪ ‪.‬د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ CnH 2n − 2 ３‬دي ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ﭼ‪ n ≥ 2 ３‬وي‬
‫او ډﻳﺮ ﮐﻮﭼﻨﻲ ﻣﺮﮐﺐ د ﻫﻐﻮی اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ دى ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﻳﺘﮏ ﻧﻮم ‪ Ethyne‬دي ‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د‪yne‬‬
‫وروﺳﺘﺎړي ﻻﺗﻴﻦ رﻗﻤﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ را＊ﻴﻲ‪ ،‬وزﻳﺎ ت ﮐ‪７‬ای ﺷﻲ ‪ ،‬د ﻫﻐﻮی اړوﻧﺪ ه اﻟﮑﺎﻳﻦ‬
‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻮﭼﻨﻴﻮ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ د ﺣﻞ ﮐﻴﺪﻟﻮ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ اﻳﺰوﻟﻮگ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ زﻳﺎت دى ‪،‬‬
‫ﺧﻮﺳﺮه ﻟﻪ دې ﻫﻢ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻟ‪ ８‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫* د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ د ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻻﻣﻞ ﻫﻢ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ‪ C − H‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ＇ﺮ‪－‬ﻨﺪه ﻗﻄﺒﻴﺖ ﭘﻮري اړه ﻟﺮي‪ ،‬د‬
‫‪92‬‬
‫اړﻳﮑ‪ ３‬ﻫﻮﻣﻮﻟﻴﺘﻴﮑﻲ ﭘﺮې ﮐﻴﺪل او د رادﻳﮑﺎل ﺟﻮړﻳﺪل ﺳﺘﻮﺗﺮﻣﻦ دی؛ ﺧﻮد اړﻳﮑ‪ ３‬ﻫﺘﺮوﻟﻴﺘﻴﮑﻲ ﭘﺮې ﮐﻴﺪل ﭘﻪ‬
‫‪−‬‬
‫‪CH ≡ CH ⎯⎯→ CH ≡ C : + H‬‬
‫‪+‬‬ ‫اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫* اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ ﻟﻪ ﺳﻮز‪４‬ﺪو ＇ﺨﻪ ډ‪４‬ﺮه زﻳﺎﺗﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ )‪ (1300kj/mole‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻳ‪８‬ې ﭼ‪ ３‬د ﻓﻠﺰوﻧﻮ د ﭘﺮ‪４‬ﮑ‪５‬ﺪو ﭘﻪ ﻣﻮﺧﻪ‬
‫ﺗﺮې ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫د ﭘﻨ‪％‬ﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪ ３‬او ﺗﻤﺮﻳﻦ ‪:‬‬
‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪: ３‬‬
‫‪ - 1‬د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﮐﻮﻣﻪ اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ؟‬
‫ﺏ‪ -‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬ﺝ – درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬ﺩ‪ -‬اﻳﻮﻧﻲ‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﻳﻮه ﮔﻮﻧ‪３‬‬
‫‪ – 2‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﻟﻪ ‪＇ -----‬ﺨﻪ ﺟﻮړه ﺷﻮې ده ‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﻳﻮه د ﺳﮕﻤﺎ ‪ S‬اړﻳﮑﻪ او ﻳﻮه د ﭘﺎى اړﻳﮑﻪ ‪ P‬ﺏ ‪ -‬دوه ﺳﮕﻤﺎ اړﻳﮑ‪ ، ３‬ﺝ‪ -‬دوې دﭘﺎي اړﻳﮑ‪ ３‬ﺩ‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬
‫‪ - 3‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﻫﻐﻪ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬د ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﻳﺰﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﮐﻮم ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي؟‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ sp 3 -‬ﺏ‪ sp 2 -‬ﺝ ‪ sp -‬ﺩ ‪sp 3 d 2 -‬‬
‫‪CH‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪:‬‬ ‫|‬
‫‪1 CH − 2 CH = 3 CH − 4 C H − 5 CH − 6 CH‬‬
‫ﺩ‬ ‫‪-4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺍﻟﻒ – ‪ ، Iso octane‬ﺏ ‪ Heptene - 2 Methyl- 4 -‬ﺝ – ج اﻟﻒ او ب دواړه د – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬
‫‪ -5‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻲ د درې ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﭘﻪ ‪ --------‬اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ -‬ورو ﺏ –ﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ ‪ ،‬ج – ﻳﻮﺷﺎن د ‪ -‬ﻧﻪ اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫⎯‪ CH − CH − OH ⎯H‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻳﻮﻣﺤﺼﻮﻝ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺩﻱ ﻟﻪ ‪:‬‬‫‪2SO 4‬‬
‫⎯‬‫⎯‬ ‫→‬ ‫‪+‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪–6‬ﺩ ‪O‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪CO‬‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪ CH = CH -‬ﺏ‪ CH ≡ CH -‬ﺝ‪ CH − CH -‬ﺩ‪-‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ - 7‬اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ دﻳﻮې ‪ --------‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ وي‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬درې ﮔﻮﻧ‪ ،３‬ﺏ – دوه ﮔﻮﻧ‪ ، ３‬ﺝ ‪ -‬ﻳﻮه ﮔﻮﻧ‪ ، ３‬ﺩ ‪ -‬ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ ‪.‬‬
‫‪ Cn H 2 n – 8‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﮐﻮﻣﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي ؟‬
‫ﺍﻟﻒ – اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻪ ﺏ – اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﺝ – ﺳﺎﻳﮑﻠﻮاﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻪ ﺩ – ب او ج دواړه ﺳﻢ دي ‪.‬‬
‫‪ - 9‬ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪي د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ﻧَ‪＋‬ﻠﻴﺪل ﻟﻪ اﻟﻔﻴﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ‪ ----------‬ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪93‬‬
 ‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﺳﺴﺖ او ورو ﺏ – ﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ ‪ ،‬ﺝ ‪ -‬ﭘﻪ اﺳﺎﻧﻲ ﺩ – ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻧﻪ ﮐﻮي‬
‫‪ - 10‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ‪ yne‬وروﺳﺘﺎړي ﭘﻪ ﻻﺗﻴﻨﻮ رﻗﻤﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﭘﻪ ﻳﻮ ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪＊ ３‬ﻴﻲ‪ ،‬ور زﻳﺎت ﺷﻲ‪ ،‬د ﻫﻐﻪ د اړوﻧﺪه‬
‫‪---‬ﻧﻮمﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﺍﻟﻔﺬ – ﺍﻟﻜﺎﻧﻮﻧﻮ ﺏ – ﺍﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻮ ﺝ – ﺍﻟﻜﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﺩ – ﺳﺎﻳﻜﻠﻮ ﺍﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻮ‪.‬‬
‫‪ - 11‬د ﺑﺮوﻣﻴﻦ د اوﺑﻮ د رﻧﮓ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ ﺗﻠﻞ د ‪-------‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺗﻮ‪請‬ﻴﻔﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪＇ -‬ﻮ ﮔﻮﻧﻲ ﺏ – ＇ﻮ ﮔﻮﻧﻲ ﺝ – اﻟﻒ اوب دواړه ﺩ‪ -‬ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ ‪.‬‬
‫)‪(Alcohol‬‬
‫→⎯⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪ CH 2 − CH| 2 + 2KOH‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ‪ ----‬دى ‪.‬‬
‫|‬
‫‪– 12‬‬
‫‪Br‬‬ ‫‪Br‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ 2H 2 O -‬ﺏ ‪ 2KBr -‬ﺝ ‪ CH ≡ CH -‬د – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ "‬
‫‪ - 13‬د اﺳﻴﺘﻠﻴﻦ د ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ د ﻟﺮﻟﻮ ﻋﻠﺖ د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ‪ ----------‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ＊ﮑﺎره ﻗﻄﺒﻴﺖ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ C − C -‬ﺏ ‪ C − H -‬ﺝ ‪ C = C -‬ﺩ ‪C = C -‬‬
‫‪ CH ≡ CH + H ⎯⎯→ - 14‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮﻝ ﻟﻪ‪＇ -----------‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ CH − CH -‬ﺏ ‪ CH 2 = CH 2 -‬ﺝ ‪ CH ≡ CH -‬ﺩ – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ - 15‬ﺩ ‪ sp‬ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮐﺎرﺑﻦ د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻴﮕﺎﺗﻴﻮﺗﻲ درﺟﻪ ﻟﻪ ﻻﻧﺪې رﻗﻤﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي ‪.‬‬
‫ﺩ – ‪2.3‬‬ ‫ﺝ – ‪2.65‬‬ ‫ﺏ ‪2.5 -‬‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪2.75 -‬‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ – 1‬د ﻫﻐﻪ اﻟﮑﺎﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐ‪７‬ئ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ‪ 0.63‬ﮔﺮاﻣﻪ ﮐﺘﻠﻪ ﮐ‪ 0.07 ، ３‬ﮔﺮام ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺷﺎﻣﻞ وي‪.‬‬
‫‪ CH‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ ،‬و！ﺎﮐﺊ‪.‬‬ ‫‪− C ≡ C − CH = CH‬‬ ‫‪ - 2‬دﮐﺎرﺑﻦ د ！ﻮﻟﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ - 3‬دا ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ‪ IUPAC‬ﭘﻪ ﻻرې ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪CH = CH‬‬ ‫‪, CH = CH − CH − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪− CH − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪،‬‬ ‫‪CH = C H − CH − CH 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫|‬
‫|‬
‫‪Br‬‬
‫‪Br‬‬
‫‪94‬‬
 C3H 7
CH ≡ CH , CH ≡ C − CH − CH
| 2 3
CH ≡ C − C − CH − CH
| 2 3
CH ≡ C − CH − C H
C3H 7 | | 2
Br Br
‫ دﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺟﻮړ＊ﺖ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ‬- 4
a- 1,2 –dichloro ethene b- 2,3 – dimethyl -2-pentene
c – 1,3- dibromo cyclo hexene d- Cis 3,4 dibromo -3-hexene
-pentyne e- 4 –methyl 2-pentyne f 2-
g-3-chloro-2-ethyl-1-pentyne h–1,3-pentadiene
:‫ئ‬７‫ې او ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐ‬７‫ ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﺑﺸﭙ‬３‫ د ﻣﺎرﮐﻮف ﻧﻴﮑﻮف د ﻗﺎﻋﺪې ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‬３‫ – دا ﻻﻧﺪې ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻌﺎدﻟ‬5
CH = C = CH + HCl ⎯
⎯→
2 2
CH − C = CH − CH − CH + HBr ⎯
⎯→
3 | 2 3
CH 3
CH − C = CH − CH + HI ⎯⎯→
3 | 3
Cl
CH − CH − CH = C − CH − CH − CH + H O ⎯⎯→
3 2 | 2 2 3 2
Br
.‫ د اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ د ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ اړه ﺧﭙﻞ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وﻟﻴﮑﺊ‬- 6
: ‫ ﮐﻮم ﻳﻮ ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ د ﺳﻴﺲ او ﺗﺮاﻧﺲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ؟ ﻫﻐﻪ وﻟﻴﮑﺊ‬- 7
CH − CH − CH − CH = CH ، CH
2
= CH
2
3 2 2 2
CH − CH = CH − CH − CH ، CH − CH = CH
3 2 3 3 2
CH − CH = CH − CH
3 2
95
 ‫ﺷﭙ‪８‬م ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫اروﻣﺎﺗﮑﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ) ‪( Arenes‬‬
‫ﺩ ‪ 19‬ﭘﻴ‪７‬ۍ د دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧﻴﻤﺎﻳﻲ ﭘﻪ ﭘﻴﻞ ﮐ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳﺪل ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﻋﻄﺮ ي ﻣﻮاد و＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻻس راﺗﻠﻞ ‪ ،‬اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﻟﻪ اﻟﻔﺎﺗﻴﮑﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ‪ ،‬ﭘﻪ اوﺳﻨﻲ وﺧﺖ ﮐ‪ ３‬اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﻔﻬﻮم دﮐﻴﻤﻴﺎ ﻟﻪ ﻟﺤﺎﻇﻪ دﺑﻮى ﺳﺮه ﻫﻴ＆ اړﻳﮑﻪ ﻧﻪ ﻟﺮي ‪ .‬د‬
‫دې ﮐﻮرﻧ‪ ９‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﺑﺎﺛﺒﺎﺗﻪ ﮐﺎرﺑﻨﻲ ﮐ‪７‬ۍ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬و اړﻳﮑﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي‪.‬‬
‫ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻮي دي او دﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌ‪ ３‬ﺑﻪ ﭘﻮه‬
‫ﺷﺊ ﭼ‪ ３‬اروﻣﺎﺗﻴﮑﻮﻧﻪ ﮐﻮم ډول ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ؟ د دې ﮐﻮرﻧ‪ ９‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣﺮﮐﺐ ﮐﻮم دى ؟ زﻣﻮږ ﭘﻪ ژوﻧﺪﮐ‪３‬‬
‫ﮐﻮم رول ﻟﻮﺑﻮي؟ ＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﮐﻮﻻي ﺷﻮ ﭼ‪ ３‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻس راوړو؟‬
‫‪96‬‬
 ‫‪ : 1-6‬دﺑﻨﺰﻳﻦ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫داروﻣﺎﺗﻴﮑﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﯽ ﻣﺮﮐﺐ ﺑﻨﺰﻳﻦ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 19‬ﭘﻴ‪７‬ۍ ﮐ‪ ３‬د اﻧ‪／‬ﻠﻴﺴﻲ ﻓﺰﻳﮏ ﻳﻮه ﻣﺎﻳﮑﻞ ) ‪Mycal‬‬
‫‪ ( Farady‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ دي‪.‬‬
‫ﻟﻪ ＇ﻪ ﻣﻮدې وروﺳﺘﻪ د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻄﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺗﺮ ﻻﺳﻪ او＇ﺮ‪－‬ﻨﺪه ﺷﻮه ﭼ‪ ３‬د اړوﻧﺪو ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ داﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﺪﻟﻮن وﻣﻮﻣﻲ ‪ .‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮﮐ‪ ３‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم او وروﺳﺘﻪ د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮ ﮐﺒﻮﻧﻮ ﻳﺎ ﻋﻄﺮ ي ﻣﻮادو ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد ﺷﻮي دي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ د دوي زﻳﺎﺗﺮ ه ﻏ‪＋‬ﺘﻠﯽ او ﭘﻪ‬
‫زړه ﭘﻮرې ﺑﻮي ﻟﺮي ‪.‬‬
‫د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﮐﭽﻪ ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﺳﺎده اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺐ دي‪ ،‬ﻧﻮروﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ دوﻣﺮه د ﻋﻠﻤﺎ وو ﭘﺎم ‪＄‬ﺎن ﺗﻪ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻮﻟﯽ ﻧﻪ ؛ ﻟﻪ‬
‫د دې ﮐﺒﻠﻪ ﻋﻠﻤﺎوو د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻟﭙﺎره د ډﻳﺮوزﻳﺎﺗﻮ ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰو ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ وړاﻧﺪﻳﺰ ﮐ‪７‬ی دى ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ‬
‫د ﮐﻴﮑﻮﻟﻲ وړاﻧﺪې ﺷﻮی ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ‪ 1865‬ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻟﭙﺎره ډﻳﺮ ﺑﺮاﺑﺮ دی‪ ،‬دﮐﻴﮑﻮﻟﻲ ﻟﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ﺳﺮه ﺳﻢ‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﻫ‪／‬ﺰاﺗﺮاﻳﻦ )‪ (1,3,5 − cycgohexa triene‬دي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ دﺷﭙ‪ ８‬ﮐ‪７‬ﻳﺰه اﺿﻼﻋﻮ د درې‬
‫‪&+‬‬
‫ﻣﺰدوﺟﻮ اړﻳﮑﻮ ﻟﺮوﻧﮑﯽ ﻣﺮﮐﺐ دي‪.‬‬
‫&‪+‬‬
‫&‬ ‫&‬
‫‪&+‬‬
‫&‪+‬‬
‫&‬ ‫&‬
‫‪&+‬‬
‫&‬
‫‪&+‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ！ﻮﻟﻮاﺗﻮﻣﻮﻧﻮ دا ﺟﻮړ＊ﺖ ﻳﻮﺷﺎن ارز＊ﺖ او د ﺑﻨﺰﻳﻦ ‪＄‬ﻨ‪ ３‬ﻧﻮرې ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوي رو＊ﺎﻧﻪ ﮐﻮي؛‬
‫ﺧﻮ دا ﻓﻮرﻣﻮل ﻧﻪ ﺷﻲ ﮐﻮﻻى رو＊ﺎﻧﻪ ﮐ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬وﻟ‪ ３‬ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﺧﻮاص ﻧﻪ ﻟﺮي؟ ﺑﻨﺮﻳﻦ‬
‫د ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوې ﻟﻪ ‪＄‬ﺎن ＇ﺨﻪ ﻧﻪ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬د ﺑﺮوﻣﻴﻦ اوﺑﻪ او د ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ‬
‫ﭘﺮﻣﻨ‪／‬ﻨﺎت د اﻟﻘﻠﻲ ﻣﺤﻠﻮل رﻧ‪ ，‬ﺗﻪ ﺑﺪﻟﻮن ورﮐﻮﻟﯽ ﻧﻪ ﺷﻲ‪ ،‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻟﻪ ﺑﺮوﻣﻴﻦ ﺳﺮه دﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﺮ‪＄‬ﺎى‬
‫ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي ؛ ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﺑﺮوﻣﻴﻦ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻲ ‪،‬‬
‫د ‪ C 6 H 5Br‬ﻣﺮﮐﺐ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ اﻣﮑﺎن ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬و ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ دى او د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ ＇ﺨﻪ د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ‬
‫ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺳﺎﻳﻠﮑﻠﻮ ﻫ‪／‬ﺰان ﻻس ﺗﻪ رآ‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪Pt‬‬
‫‪C H + 3H ⎯⎯→ C H‬‬
‫‪6 6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6 12‬‬
‫ﻟﻪ ﭘﻮرﺗﻨ‪＇ ９‬ﻴ‪７‬ﻧ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﺧﻮاص ﻟﻪ ‪＄‬ﺎن ＇ﺨﻪ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي ؛ ﺧﻮ ﭘﻪ ﻋﺎدي‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻮﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬دا ‪＄‬ﺎﻧ‪／‬ﺮﺗﻴﺎ ﮐﻤﺰوري ده‪ ،‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺗﺮ ‪ 900 o C‬ﭘﻮرې دى ‪.‬‬
‫د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ اړه د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻮ ﭘﺮاﺧﺘﻴﺎ او د ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮏ ﮐﻮاﻧﺖ ﻧﻈﺮﻳﻮ د اروﻣﺎﺗﻴﮑﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎو‬
‫د رو＊ﺎﻧﻮﻟﻮ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاﺑﺮ ﮐ‪７‬ی دی ‪ .‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اﻧﺮژي ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﻻرو و！ﺎﮐﻞ ﺷﻲ ‪ ،‬د‬
‫ﻫﻐﻮى ﭘﺎ ﻳﻠﻲ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي ﭼﻲ د ﺑﻨﺰﻳﻦ ر＊ﺘﻴﺎﻧ‪ ９‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ‪ ،‬ﻟﻪ ﺳﺎﻳﮑﻠﻮﻫ‪／‬ﺰا ﺗﺮاﻳﻦ ＇ﺨﻪ ﻟ‪８‬ه اﻧﺮژي ﻟﺮي ‪ ،‬ﮐﻮم‬
‫ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى اړﻳﮑﻮ ＊ﻮدﻟﻲ ده ‪ .‬د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮﻫ‪／‬ﺰاﺗﺮاﻳﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل دﺳﻮزﻳﺪو ﺗﻮدوﺧﻪ ‪ 3453kjoul/mol‬ﺩﻩ؛ ﺧﻮ‬
‫د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﺳﻮزﻳﺪو ﺗﻮدوﺧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﺠﺮﺑﻲ ډول ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ ‪ 2303kjoul/mol ،‬د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮﻫ‪／‬ﺰﻳﻦ‬
‫‪97‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪوﺟﻨﻴﺸﻦ د اﻧﺮژي د ازادﻳﺪو ﺳﺮه ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ﭘﻪ داﺳﻲ ﺣﺎل ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﺸﻦ د اﻧﺮژۍ ﻟﻪ ﺟﺬب‬
‫ﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎى ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ او ﻫﻐﻪ ﺗﻪ د ورﺗﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص ډﻳﺮ ﺣﻴﺮاﻧﻮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬ﺳﺮه ﻟﻪ دې‬
‫ﭼ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع د ي ‪،‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ دې ؛ ﺧﻮ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪３‬‬
‫ډﻳﺮ ﻟ‪ ８‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﭘﻪ ＊ﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮي‪ ،‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻋﺎدي‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي او د ﻫﻐﻮى ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﺧﻮاص د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ‪７－‬ی او ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي ‪ .‬د‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ C6 H 6‬دي او ﻟﻪ ﻫ‪／‬ﺰان ) ‪＇ 6(C6 H12‬ﺨﻪ‪ ،‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻪ او ﻟﻪ ﻫ‪／‬ﺰﻳﻦ ＇ﺨﻪ‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ‪ 4‬ﺍﺗﻮﻣﻪ ﮐﻢ ﻟﺮي‪ .‬ﭘﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﮐ‪ ３‬داړﻳﮑﻮ اوږدواﻟﻲ ‪ 140‬ﭘﻴﮑﺎﻣﺘﺮ او ﺟﻮړ＊ﺖ ﻳ‪ ３‬د رﻳﺰوﻧﺎﻧﺲ ﭘﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اړﻳﮑﻮ ﻟﺮوﻧﮑﯽ دي ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ 6 ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ د ‪ P‬اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮ ﻧﻴﻮﻟﻰ دى‪ ،‬دﺑﻨﺰﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻨﻰ اﺳﮑﻠﻴﺖ ﮐ‪３‬‬
‫ﻳ‪ ３‬د ﺳ‪／‬ﻤﺎ ) ‪ ( D‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ‪ . SP 2 − hybrid‬ﻧﻴﻎ ﭘﺮﻧﻴﻎ ﻟﻪ ﻳﻮ‬
‫ﺑﻞ ﺳﺮه او د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮم ﺳﺮه د ﻧﻴﻎ ﭘﺮﻧﻴﻎ ﻧﻨﻮﺗﻠﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي‪ (1 - 6).‬ﺷﮑﻞ د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل‬
‫ﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ اوږد واﻟﻲ او د اړﻳﮑﻮ زاوﻳ‪ ３‬او رﻳﺰوﻧﺎﻧﺲ ﺣﺎﻟﺖ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي‪:‬‬
‫) ﺏ(‬ ‫)ﺍﻟﻒ(‬
‫)‪ ،( 1 - 6‬ﺷﮑﻞ ﻃﻮل او ﭘﻪ ﻳ‪ ３‬اړﻳﮑ‪＊ ３‬ﻲ زاوﻳﻮي ‪ ،‬ﺏ ‪ -‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ‪ P‬اروﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ ＊ﻮدل‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع دي؛ ﻧﻮﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﻫﻐﻮى د ‪ ene‬ﭘﻪ وروﺳﺘﺎړي ‪،‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﺗﻪ‬
‫ورﺗﻪ او د ‪ Ar‬ﻣﺨﺘﺎړي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ اروﻣﺎت ) ‪＇ (Aromate‬ﺨﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﻮې دی ‪ ،‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﺷﻮي ده؛ ﭘﺮ دې‬
‫ﺑﻨﺴ＀ د ﻫﻐﻮى ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ ﻧﻮم ‪ Arene‬اﻳ‪＋‬ﻮدل ﺷﻮی دي ‪ .‬د ارﻳﻦ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﺳﺎده ﺑ‪２‬ﻲ ﺳﺮ ﺑﻴﺮه د ＇ﻮ‬
‫ﮐ‪７‬ﻳ‪５‬ﺰﻳﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻫﻢ ﺷﺘﻪ ؛ دﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ د دوو ﻳﺎ ＇ﻮ ﮐ‪７‬ﻳﻮ د ﻳﻮ ‪＄‬ﺎى ﮐﻴﺪﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ‪ .‬ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ‪ C10 H 8‬اواﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ‪＇ C14 H10‬ﻮ ﮐ‪７‬ﻳﺰ دوه ډﻳﺮ ﻣﻬﻢ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي‪،‬د ﻫﻐﻮى‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل د ﺑﻨﺰﻳﻦ دﮐ‪７‬ﻳﻮ او ﻟﻪ ‪ ) − C2 H 2 −‬اﻳﺘﻠﻴﻦ( ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى دى‪.‬‬
‫د اروﻣﺎﺗﻮﻧﻮ د ﮐﺮﮐﺘﺮ ﭘﻪ اړه د ﻫﻴﻮﮐﻞ )‪ (Huckel‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻋﺎﻟﻢ ﻳﻮه ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ راوړه ﭼ‪ ３‬د دي ﻗﺎﻋﺪې ﭘﻪ ﺑﻨﺴ＀‬
‫ﻫﻐﻪ ﮐ‪７‬ۍ د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د ﭘﺎى ) ‪ (P‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ د )‪ (4n+2‬ﺳﺮه ﺳﻤﻮن‬
‫وﻟﺮي ‪،‬ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ n ３‬د ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي ‪.‬د اروﻣﺎﺗﻴﮑﻮ ﺳﻴﺴﺘﻤﻮ ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭼ‪ ３‬د ﭘﺎي د ‪ 10‬ﺍﻭ‪14‬‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪:‬‬
‫‪Anthracene‬‬ ‫‪Naphthalene‬‬
‫‪98‬‬
‫ﭘﻪ )‪ (1 - 6‬ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻧﻴﻦ د ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ د ﻫﻐﻮد ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ او ﻣﺮوج ﻧﻮﻣﻮﻧﻰ ﺳﺮه وړاﻧﺪې ﺷﻮي دي‪،‬‬
‫ﻧﻮﻣﻮړي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ډﺑﺮو ﺳﮑﺮو ﻟﻪ ﺗﻘﻄﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫)‪ ( 1 - 6‬ﺟﺪﻭﻝ ﺩ ﺑﻨﺰﻳﻨﻮ ﺩ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﻟﻪ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﻳﺘﻚ ﺍﻭ ﻣﺮﻭﺟﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮﻩ‬
‫ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬ ‫ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ ﻧﻮﻡ‬ ‫ﻣﺮﻭﺝ ﻧﻮﻡ‬ ‫د اﺳﺘﻌﻤﺎل ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ﻳﻲ‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻲ ﺑﻨﺰﻳﻦ‬ ‫ﺩ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮﻭﻧﻮ ﺑﺮﺍﺑﺮﻭﻟﻮﻟﭙﺎﺭﻩ ﻓﻴﻨﻮﻝ‬
‫‪-OH‬‬
‫‪− CΗ 3‬‬ ‫ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﺑﻨﺰﻳﻦ‬ ‫ﺗﻮﻟﻮﻳﻦ‬ ‫د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻼ او د ﻻﮐﻮ‬
‫ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪３‬‬
‫‪− CΗ 3‬‬ ‫‪1,2Dimethyl‬‬ ‫ﺍﻭﺭﺗﻮﻛﺎﺯﻟﻴﻦ‬ ‫د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻼ او ﺣﺸﺮو‬
‫‪− CΗ 3‬‬
‫‪Benzene‬‬ ‫وژوﻧﮑﻮ ﻣﻮادو ﮐ‪３‬‬
‫‪Meta1,3- dim-‬‬ ‫ﻣﻴﺘﺎﻛﺘﺮﻟﻴﻦ‬
‫‪ethyl Benzene‬‬
‫‪− CΗ 3‬‬
‫‪CH 3 −‬‬ ‫‪CH 3 Para 1,4 − di‬‬ ‫ﭘﺎﺭﺍﻛﺘﺮﻟﻴﻦ‬
‫‪methyl benzene‬‬
‫‪− CH‬‬ ‫‪= CH‬‬ ‫‪ethylene phe-‬‬ ‫ﺍﺳﻴﺘﺎﺩﻳﻦ‬ ‫ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺟﻮړوي‬
‫‪2‬‬
‫‪nyl‬‬
‫‪Naphthalene Naphthalene‬‬ ‫د ﮐﻮﻳﻲ وژل‬
‫‪Antracine‬‬ ‫ﺍﻧﺘﺮﺍﺳﻴﻦ‬ ‫د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﺮﺿﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﻣﺨﻨﻴﻮى‬
‫‪Biphenyl‬‬ ‫ﻟﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﺎروﻏﻴﻮ ＇ﺨﻪ د‬
‫‪Di phenyl‬‬ ‫ﻣﺨﻨﻮي ﻟﭙﺎره‬
‫‪Amino Ben-‬‬ ‫ﺍﻧﻴﻠﻴﻦ‬ ‫ﭘﻮﻟ‪ ３‬ﻣﻴﺮوﻧﻪ اورﻧﮑﻪ ﻣﻮاد‬
‫‪H 2N −‬‬
‫‪zene‬‬
‫‪Benzoic acid‬‬ ‫ﺑﻨﺰﻭﻳﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬
‫‪HOOC‬‬
‫‪−CHO‬‬ ‫ﺑﻨﺰﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬ ‫ﺑﻨﺰ ﺍﻟﺪﻳﻬﻴﺎ‬
‫‪5−‬‬ ‫‪− 62 1D‬‬ ‫ﺍﻟﻜﺎﻳﻞ ﺑﻨﺰﺳﻠﻔﻮﻧﺎﺕ‬ ‫ﭘﻪ ‪1440‬ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎﻟﻮ ﺍﻟﻜﺎﻳﻞ ﺑﻨﺰﻳﻦ‬
‫ﺳﻠﻔﻮﻧﺎﺕ‬ ‫ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ ﭘﻮډر ﮐﺸﻒ ﺷﻮ‬
‫‪99‬‬
 ‫‪ : 2-6‬د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫زﻳﺎﺗﻮ اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺧﭙﻞ ﻫﻐﻪ ﻣﺮوج ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﺳﺎﺗﻠﻲ دي ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ا‪請‬ﻠﻲ ﭘﻴﺪاﻳ‪＋‬ﺖ ﭘﻮرى اړه‬
‫ﻟﺮي ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬ﺗﻮﻟﻮﻳﻦ‪ (C H − CH ) Toluene‬د وﻧﻮ ﻟﻪ ﮐﻨ‪＇ ６‬ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬د )‪ ( Baumde Tolu‬ﻟﻪ ډول‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫＇ﺨﻪ دي او ﭘﻪ ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻣﺮﻳﮑﺎ ﮐ‪ ３‬ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ دي ؛ ﺧﻮد ﻫﻐﻪ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ‬
‫ﻧﻮم ‪ Methyl benzene‬دى ؛ ‪＄‬ﮑﻪ د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ﻳ‪ − CH ３‬ﭘﺎﺗﻲ‬
‫‪3‬‬
‫ﺷﻮﻧﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻮي دي‪ ،‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ＇ﻮ ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻮ د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐ‪７‬ي وي‪ ،‬ﺗﺮ‬
‫ﻻﺳﻪ ﺷﻮي ﻣﺮﮐﺐ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠ‪ ３‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ‪ ،‬ډاي ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﺑﻨﺰﻳﻦ) ‪( Di methyl benzene‬‬
‫وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ای ﺷﻲ ‪:‬‬
‫‪CH3‬‬ ‫‪CH3‬‬ ‫‪CH3‬‬
‫‪CH‬‬
‫‪CH33‬‬
‫‪CH‬‬
‫)‪Xylene) O-‬‬ ‫‪CH3‬‬
‫)‪(M- Xylene‬‬
‫‪1, 2- Di methyl benzene‬‬ ‫)‪(P- Xylene‬‬
‫‪11, 3- di methyl benzene‬‬ ‫‪1, 4-Di methyl benzene‬‬
‫درې ﭘﻮرﺗﻨﻰ اﻳﺰوﻣﻴﺮوي د ﻣﺮوﺟﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ د ) ‪ ( Xylene‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ دوى د ﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ ﻟﻪ ﺗﻘﻄﻴﺮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬د ﻟﺮ‪－‬ﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻮم ) ‪ ( xulon‬دى ‪ ،‬د ‪ Meta ، ortho‬او ‪ Para‬ﻣﺨﺘﺎړي‬
‫ﻫﻢ ﭘﺨﻮاﻧﯽ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮐﻠﻤ‪ ３‬دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮه ﻟﻪ ﻧﻴﻎ ‪ ،‬وروﺳﺘﻪ د ﻣﺨﺎﻣﺦ ﭘﻪ ﻣﻌﻨﺎ د ي ‪ .‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې دواړه‬
‫ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻲ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﺗﺮﮐﻴﺒﻮﻧﻪ و ﻟﺮي ‪ ،‬ﻫﻤﺪا ﻣﺨﺘﺎړي د ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ور زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﺑﻨﺰﻳﻦ دﮐ‪７‬ۍ ＇ﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻮي وي‪ ،‬د ﻫﻐﻮى ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ ﻧﻮم‬
‫‪ ３‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬‫‪８‬ي ؛ د ﺑﻴﻠ‪３／‬‬ ‫اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻟﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ＇ﺮ‪－‬ﻨﺪوﻧﻮ ﺳﺮه ﻢ‬
‫ﺳﻢ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫‪ : 3-6‬ﺩ ﺍﺭﻭﻣﺎﺗﻴﻜﻮ ﻫﺎﻳﺪﺭﻭﻛﺎﺭﺑﻨﻮ ﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫‪ : 1-3-6‬ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫ﺳﺮه ﻟﻪ دې ﭼ‪！ ３‬ﻮل ارﻳﻨﻮﻧﻪ ) ‪ ( Arenes‬ﻟﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮ＇ﺨﻪ دي؛ ﺧﻮ دﺟﻤﻌﻰ ﺗﺮﮐﻴﺒﻲ‬
‫ﻣﻴﻞ ﻟﻪ ‪＄‬ﺎﻧﻪ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي ‪ ،‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬و ﺷﺮاﻳﻄﻮﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬درﺟﻪ ‪ 200C °‬ﻭﻩ ﺩ ‪ Pt‬ﺍﻭ ‪ Ni‬د ﮐﺘﻠﺴﺖ‬
‫ﭘﻪ ﺷﺘﻮن او ﻟﻮړ ﻓﺸﺎر ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ درې ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻪ ﭘﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ ورزﻳﺎت او ‪Cyclo Hexane‬‬
‫‪100‬‬
 ‫)‪Ni , Pt(200 0 C‬‬
‫ﺗﺮ ﻻﺳﺘﻪ ﺷﻲ‪:‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪C H + 3H‬‬ ‫‪⎯→ C H‬‬
‫‪6 6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6 12‬‬
‫ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ درې د ‪ P‬ﺍړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﺮې ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬دا اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ) ‪ (1 - 6‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬وړاﻧﺪې ﺷﻮي‬
‫دي ﭼ‪ ３‬درﻳﺰوﻧﺎﻧﺲ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او د ‪ P‬د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬ﮐﺜﺎﻓﺖ د ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ ！ﻮﻟﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪې ﭘﻪ ﻳﻮ ډول‬
‫ﺧﭙﻮر ﺷﻮي دي‪ ،‬ﭘﻪ ﻫﻤﺪې دﻟﻴﻞ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﺑﻨﺮﻳﻦ ﭘﻪ ‪７－‬ۍ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﺳﺘﻮﻧﺰو ﺳﺮه ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮﻫ‪／‬ﺰان‬
‫د ﺑﻨﺰﻳﻨﻮ ﭘﺮ ﺧﻼف ﻣﺴﻄﺤﻪ ﻧﻪ دي او د ＇ﻮﮐ‪ ９‬ﭘﻪ ﺷﺎن ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي ‪ ،‬دﮐﺎرﺑﻦ ‪ 6‬واړه اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ＇ﻠﻮر ﻣﺨﻪ‬
‫ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ﻣﻮ ﭘﻪ )‪ ( 1 - 6‬ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﺪل ‪.‬‬
‫‪ : 2-3-6‬ﺩ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺳﺮﻩ ﺩ ﻛﻠﻮﺭﻳﻦ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫د)‪ (1 - 6‬ﺷﮑﻞ ﺳﺮه ﺳﻢ د ﮐﻠﻮرﻳﻦ ‪－‬ﺎز ﭘﻪ ډک ﺑﺎﻟﻮن ﮐ‪＇ ３‬ﻮ＇ﺎ＇ﮑﻲ ﺑﻨﺰﻳﻦ ورزﻳﺎت ﮐ‪７‬ئ ‪ ،‬وروﺳﺘﻪ ﻫﻐﻪ د ﻟﺮ‪－‬ﻲ‬
‫ﺳﺮ ﭘﻮښ او ﭘﻨﺒﻰ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ وﺗ‪７‬ئ او ！ﮑﺎن ور ﮐ‪７‬ئ ﭼ‪！ ３‬ﻮل زﻳﺎت ﺷﻮي ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﺑ‪７‬اس ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻲ‪ ،‬د ر‪１‬ﺎ ﭘﻪ ﻧﺸﺘﻮاﻟﻲ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐ‪８５‬ى ‪ ،‬ﮐﻠﻪ ﭼﻲ ﺑﺎﻟﻮن د ر‪１‬ﺎ ﭘﻪ ﻣﺨﺎﻣﺦ واﻗﻊ ﺷﻲ ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘ‪５‬ﻞ ﮐ‪８５‬ي او د ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﺷﻴﻦ رﻧ‪ ，‬ﻟﻪ‬
‫ﻣﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬ﺳﭙﻴﻦ رﻧ‪／‬ﯽ ﻟﻮ‪－‬ﯽ د ﺑﺎﻟﻮن ﭘﻪ دﻧﻨﻪ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻮي دود ﺗﺤﻠﻴﻞ او ﺗﺠﺰﻳﻪ ＊ﮑﺎره‬
‫ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺳﺮه ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗﺮﺳﺮه ﮐ‪７‬ى دي ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻪ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ده ‪:‬‬
‫⎯ ‪C6 H 6 + 3Cl 2‬‬
‫‪⎯→ C6 H 6 Cl6‬‬
‫ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻮي ﻣﺮﮐﺐ ‪ 1,2,3,4,5,6 − Hexa Chloro Cyclohexane‬دي او دﻫﻐﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﻫ‪／‬ﺮان ﺗﻪ ورﺗﻪ او د ﭼﻮﮐ‪ ９‬ﭘﻪ ﺷﺎن دى‪ .‬ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻞ د ﻧﻮﻣﻮړي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﻬﻴﺮ را＊ﻴﻲ‬
‫ﮔﺎﺯ ﻛﻠﻮﺭﻳﻦ‬
‫دﻳﺮرو＊ﻨﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ‬
‫ﺳﭙﻴﻦ ﻟﻮﮔﻰ‬
‫) ‪ ( 2 – 6‬ﺷﮑﻞ د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺳﺮه د ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫‪ :3-3-6‬ﭘﻪ اروﻣﺎﺗﻮﻧﻮ ﮐ‪ ９‬ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ د ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ؛ دﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ‬
‫ډول ‪:‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه دﺑﺮوﻣﻴﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ دوو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧﯽ اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪ ،‬ﻧ‪＋‬ﻠﻮي او ﭘﻪ ډای‬
‫ﻫﻼﻳﺪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ )ډای ﺑﺮوﻣﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ( ﻳ‪ ３‬ﺑﺪﻟﻮي ؛ ﺧﻮ د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﮐ‪７‬ۍ ﮐ‪ ، ３‬ﻓﻠﻮرﻳﻦ د ﺑﻨﺰﻳﻦ دﮐ‪７‬ۍ د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬ ‫) ‪ (Fe F3‬ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪３‬‬ ‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ وي او دا ﺗﻌﻮﻳﺾ ﻫﻢ دﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ‬
‫‪F‬‬
‫⎯⎯ ‪+ F2‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬
‫‪FeF3‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫→⎯⎯‬ ‫‪+ HF‬‬
‫د ﺑﻨﺰﻳﻦ او دﻓﻠﻮرﻳﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭼﺎود‪４‬ﺪوﻧﮑﯽ ﺗﻌﺎﻣﻞ دى ؛ ﺧﻮ د ﺑﻨﺰﻳﻦ او دﮐﻠﻮرﻳﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﻟﻴﻮﻳﺲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ) ‪( AlCl3 FeCl3‬‬
‫ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪101‬‬
‫داﻟﮑﺎﻳﻞ اوﻧﻮرو ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ دﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﻌﻮﻳﺾ د ﻓــﺮﻳﺪل‬
‫)‪ ( friedel Charles‬اوﮐﺮﻓﺖ ) ‪ James Craft ) ( 1832 – 1899‬ﻡ ( ﭘﻪ ﻧﻮم ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺗﺮﺳﺮه‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪ - 1‬ﺩ ﺍﺭﻭﻣﺎﺗﻮﻧﻮ ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺸﻦ‬
‫د اروﻣﺎﺗﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ) ‪ ( − NO 2‬د ‪－‬ﺮوپ دﻧﻨﻪ ﮐﻮل د ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺸﻦ )‪ ( Nitration‬د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻧﻮم‬
‫ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړى ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﻏﻠﻴﻈﻮ ‪－‬ﻮ‪７－‬و ﺗﻴﺰاﺑﻮ او ﻏﻠﻴﻈﻮ ＊ﻮري ﺗﻴﺰاﺑﻮ د ﻣﺨﻠﻮﻃﻮﻟﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬د‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺸﻦ ﮐﻮﻟﻮ ﻋﺎﻣﻞ د ‪ NO 2 +‬اﻳﻮن دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دي ﻣﺨﻠﻮط ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫← ‪2 4‬‬
‫‪+‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪−‬‬
‫‪HNO + 2H SO ⎯⎯→ NO + 2HSO + H 3O +‬‬ ‫] [‬
‫ﭘﻪ وروﺳﺘﻲ ﭘ‪７‬او ﮐ‪ ３‬د ﻧﺎﻳﺘﺮو ﮐﻴﺘﻮن د اړﻳﮑﻮ د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ورﻳ‪％‬ﻮ ﭘﻪ ﺳﺎﺣﻪ ﮐ‪ ３‬د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﮐ‪７‬ئ د ﺣﻤﻠ‪３‬‬
‫ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﭘﺎي ﮐﺎﻣﭙﻠﮑﺲ او ﺑﻴﺎد ﺳ‪／‬ﻤﺎ ﮐﺎﻣﭙﻠﮑﺲ دﺑﻨﺰﻳﻦ د ﮐ‪７‬ۍ د ﮐﺎرﺑﻦ د‬
‫اﺗﻮم او ﻧﺎﻳﺘﺮو ‪－‬ﺮوپ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬د ﮐﻮوﻻﻧﺖ اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ ﻟﺮﻟﻮ ﺳﺮه ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪،‬ﭘﻪ وروﺳﺘﻲ ﭘ‪７‬اوﮐ‪ ３‬داروﻣﺎﺗﻮﻧﻮ ﮐ‪７‬ۍ د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮم ﺟﻼ او ﻟﻪ ‪ H SO4 −‬ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﭼ‪ H 2SO 4 ３‬ﺑﻴﺮﺗﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪NO 2 +‬‬ ‫‪+‬‬
‫⎯⎯ ‪C H‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫→⎯⎯‬ ‫‪NO‬‬
‫‪N‬‬ ‫⎯ ‪O+‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬ ‫‪NO‬‬
‫‪6 6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪H‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪NO2‬‬ ‫‪HSO4 −‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯‬
‫→⎯‬ ‫‪NO + H SO‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2 4‬‬
‫‪ – 2‬ﺩ ﺍﺭﻭﻣﺎﺗﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺸﻦ‬
‫د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻫﺴﺘ‪ ３‬ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺸﻦ د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﮐﻮﻣﮏ د ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐﻲ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﭘﻪ ډﻳﺮه ﮐﭽﻪ د‬
‫ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ د اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ او اوﺳﭙﻨ‪ ３‬د ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ؛ ﻟﮑﻪ ‪ FeBr3 , FeCl3 , AlBr3 , AlCl3 :‬او ﻧﻮرو ＇ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ‬
‫اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻪ دﺧﭙﻞ ﻋﻤﻞ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د اﻟﮑﺘﺮوﻓﻴﻠﻲ ！ﻮ！‪ ３‬د ﻫﻠﻮﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د اړﻳﮑ‪ ３‬د ﻗﻄﺒﻲ ﮐﻮﻟﻮ ﭘﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ راوړي ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬ﭘﻪ اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﮐ‪ ３‬د اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ اﺗﻮم ﺷﭙ‪ ８‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ وﻻﻧﺴﻲ ﻗﺸﺮ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐ‪７‬ى دى ؛ﺧﻮ ﺑﻴﺎ ﻫﻢ د ﻫﻐﻪ او ﮐﺘﻴﺖ ﭘﻮره ﻧﻪ دى ‪ ،‬ﻧﻮد ﺧﭙﻞ او ﮐﺘﻴﺖ د ﭘﻮره ﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره د ﮐﻠﻮرﻳﻦ د‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د اﺗﻮم دوه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻪ د‪＄‬ﺎن ﺧﻮاﺗﻪ ﮐﺶ ﮐﻮي‪ ،‬د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪％‬ﻰ ﮐﺸﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻠﻮرﻳﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل‬
‫دوﻳﻢ اﺗﻮم ﻟ‪＄ ８‬ﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﭼﺎرج ﺗﺮ ﻻﺳﺘﻪ ﮐﻮي او د اﻟﮑﺘﺮوﻓﻴﻠﻲ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ ﻟﻪ ‪＄‬ﺎﻧﻪ ＊ﻴﻲ‪:‬‬
‫‪−‬‬
‫⎡‬ ‫‪..‬‬ ‫⎤‬
‫⎢‬ ‫‪:C l:‬‬ ‫⎥‬
‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪.. ..‬‬ ‫⎥ ‪.. ⎢ .. | ..‬‬
‫⎥‪: Cl− Al − Cl : + : C l − C l : ⎯⎯→ : Cl+ ⎢:Cl− Al −C l:‬‬
‫‪..‬‬ ‫|‬ ‫‪..‬‬ ‫‪.. ..‬‬ ‫⎥ ‪.. ⎢ .. | ..‬‬
‫‪:Cl:‬‬ ‫⎢‬ ‫‪Cl‬‬ ‫⎥‬
‫‪..‬‬ ‫⎢⎣‬ ‫⎥⎦‬ ‫‪Cl‬‬
‫‪δ+ δ−‬‬ ‫‪H‬‬
‫⎯ ‪+ Cl − Cl − AlCl‬‬
‫‪3‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬ ‫[‬ ‫‪+‬‬ ‫⎯ ‪Cl + FeCl‬‬
‫⎯ ‪4‬‬
‫→⎯‬‫]‬ ‫‪+ FeCl + HCl‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻻﻧﺪې ﺳﻠﺴﻠﻪ د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ＊ﻴﻲ ‪:‬‬
‫‪F > Cl > Br > I‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪102‬‬
 ‫‪ - 3‬ﺳﻠﻔﻮﻧﻴﺸﻦ )‪ : (Sulphonation‬ﺩ ﺳﻠﻔﻮﻧﻴﮏ ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻫﺴﺘ‪ ３‬د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﻌﻮﻳﺾ د ﺳﻠﻔﻮﻧﻴﺸﻦ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ‪ .‬د ﺳﻠﻔﻮﻧﻴﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗﻞ داروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻮﻧﻮﻧﻮ‬
‫ﺗﻪ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ورﮐﻮﻟﻮ ﺳﺮه د ﻏﻠﻴﻈﻮ ‪－‬ﻮ‪７－‬و ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪SO H‬‬
‫‪3‬‬
‫⎯ ‪+ HOSO H‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬ ‫‪+H O‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Benzen sulphonic acid‬‬
‫‪SO H‬‬
‫‪3‬‬
‫⎯⎯ ‪+ H O‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫→⎯‬ ‫‪+ HOSO H‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ - 4‬ﺍﻟﻜﺎﻳﻠﻴﺸﻦ ) ‪ : ( Alkylation‬داﻟﮑﺎﻳﻠﻮﻧﻮ ﻧ‪＋‬ﻠﻮل د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﮐ‪７‬ۍ او ﻳﺎ دﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪－‬ﻮﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪې‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻠﻴﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ‪ .‬اﻟﮑﺎﻳﻠﻴﺸﻦ ﭘﻪ دوو ﻃﺮﻳﻘﻮﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬د اوﺑﻮ ﻧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻲ اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ ﻫﻼﻳﺪ د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﺎﻧﺪې د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ د ﻋﻤﻞ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‪،‬‬
‫دﻓﺮﻳﺪل ) )‪: Friedel-Crafts‬ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ‬
‫‪CH − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪AlCl 3‬‬
‫⎯⎯ ‪+ CH 3 − CH 2 − Cl‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫→⎯⎯‬ ‫‪+ HCl‬‬
‫ﺏ – د اﻟﻴﻔﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻫﻢ د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ اﻟﮑﺎﻳﻠﻴﺸﻦ اﻣﮑﺎن ﺷﺘﻪ ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫||‬
‫داروﺗﺎﻣﻮاﻧﻮ ﻳﺎﻠﺳﻴﺸﻦ )‪ (R − C −‬د وردﻧﻨﻪ ﮐﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ‪،‬‬ ‫ﺩﺍﺭﻭﻣﺎﺗﻮﻧﻮﺍﺳﺎﻳﻠﻴﺸﻦ‪:‬‬ ‫‪– 5‬‬
‫د دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬دا ﺳﻨﺘﻴﺰ د ﻓﺮﻳﺪل – ﮐﺮﻓﺖ ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ د اﺳﺎﻳﻠﻴﺸﻦ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪−‬‬ ‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﻴﺖ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دى ‪:‬‬
‫||‬ ‫⎡‬ ‫‪Cl‬‬ ‫⎤‬
‫||‬ ‫⎢‬ ‫|‬ ‫⎥‬
‫⎥‪R − C − Cl + Al Cl ⎯⎯→ R − C+ + ⎢Cl− Al −Cl‬‬
‫← ‪3‬‬ ‫⎢‬ ‫|‬ ‫⎥‬
‫⎢⎣‬ ‫‪Cl‬‬ ‫⎥⎦‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫||‬ ‫||‬
‫‪H‬‬ ‫‪C− R‬‬ ‫‪C− R‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫⎡‬ ‫‪Cl‬‬ ‫⎤‬
‫‪+‬‬ ‫⎢‬ ‫|‬ ‫⎥‬
‫⎯ ⎥ ‪+ ⎢Cl − Al − Cl‬‬ ‫⎯‪−‬‬
‫‪+R− C‬‬
‫⎢‬ ‫|‬ ‫⎥‬
‫→⎯‬
‫⎯‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ AlCl 4‬‬ ‫→⎯‬
‫⎯‬ ‫‪+ HCl + AlCl 3‬‬
‫⎢‬ ‫‪Cl‬‬ ‫⎥‬
‫⎣‬ ‫⎦‬
‫اروﺗﺎﻣﻧﻮﻪداﮐﺴﻴﻧﺘاﺪﻮﭘﻧﻮﻪﻣﺎﻘﺑﻞﮐ‪３‬ﻏ‪＋‬ﺘﻠﻲدي‪،‬اﮐﺴﻴﻧﺘاﺪﻧﻮﻟﻪﮑﻪ‪:‬‬ ‫ﺩﺍﺭﻭﻣﺎﺗﻮﻧﻮﺍﻛﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‪:‬‬ ‫‪– 6‬‬
‫ﻳﺘﺎﻧﺮﻳﮏاﺳﻴﺪ‪،‬دﮐﺮوﻣﻴﮏاﺳﻴﺪﻣﺤﻠﻮل‪،‬دﭘﺎﺗﻮﺷﻴﻢﭘﺮﻣﻨ‪／‬ﻨﺎتﻣﺤﻠﻮلاود ﺎﻫﻳﺪروﺟﻦﭘﺮاﮐ ﺎﺴﻳﺪﻣﺤﻠﻮلﭘﻪ‬
‫ﻧﺪيﻏﻴﻧﺰهﻪﮐﻮي‪،‬داروﺗﺎﻣﻮﺛﻧﻮﺒﺎتدﻗﻮياﮐﺴﻴﻧﺘاﺪﻮﭘﻧﻮﻪﻣﺎﻘﺑﻞﮐ‪３‬ﺎﭘدارﻓﻴﻨﻮﭘﻧﻮﻪ‬
‫ﮐ‪３‬ﺑﻨﻪﺰ ﺎﺑﻳﻦ ا‬
‫ﻋﺎديﺷاﺮﻳﻄﻮ ﭘ‬
‫ﻠﺴﺖﻪﺷﺘﻮنﭘاوﻪﻟﻮړه‬
‫دﮐﺘ ﭘ‬ ‫ﺴﻳﺪ ) ‪(V O‬‬
‫‪2 5‬‬
‫ﻋﻤﻞﻪواﺳﻄﻪدﺎﻧودﭘﻨﻳﻢﺎﺘاﮐ ﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖﻳزﺎتدى‪،‬دﻫاﻮداﮐﺴﻴﺠﻦد ﭘ‬
‫‪o‬‬
‫ﺣ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫ﻴﮏﺎﻬﻳﺪرﻳﺪ ﺎ‬
‫ﻟﻪﺑﻨدﺰﻳﻦ＇ﺨﻪﻣﻠ ﻧا‬ ‫)‪(400 C‬‬ ‫ﺗﻮدوﺧﻪﮐ‪３‬‬
‫‪103‬‬
 ‫‪O‬‬
‫) ‪(V2O 5‬‬
‫⎯⎯ ‪+ O2‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬‫→⎯‬ ‫‪CH −C‬‬
‫||‬ ‫‪O‬‬
‫‪CH −C‬‬
‫‪O‬‬
‫‪Maleic anhydride‬‬
‫د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪－‬ﻮﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪې د اﮐﺴﻴﺪاﻧﺘﻮﻧﻮ د اﻏﻴﺰې ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى د اﻟﮑﺎﻳﻞ ＇ﻨ‪／‬ﻴﺰ زﻧ‪％‬ﻴﺮ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‬
‫او ﺗﺨﺮﻳﺐ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﭼ‪ ３‬ﻳﻮازې ﮐ‪７‬ۍ ﺗﻪ ﻧﮋدې ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي )د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﮐ‪７‬ۍ ﭘﻮرې ！ﻮل ﺗ‪７‬ﻟﻲ‬
‫زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻪ ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي( ‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪COOH‬‬
‫‪3O‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯‬
‫→⎯‬ ‫‪+ H 2O‬‬
‫دﭘﻮرﺗﻨﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞﭘﻪواﺳﻄﻪ د！ﻮلﻻسﺗﻪراﻏﻠﻮداروﻣﺎﺗﻴﮑﻮﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮﭘﻪﭘﺎمﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮﺳﺮه ﮐﻴﺪىﺷ‪３‬ﭼ‪３‬دﻫﻐﻮىد＇ﻨ‪)，‬ﺟﺎﻧﺒﻰ(‬
‫زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻮ‪＄‬ﺎي او ﺗﻌﺪاد و！ﺎﮐﻞ ﺷﻲ ‪.‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ＇ﻮ ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﻣﻬﻢ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ‪Naphthalene‬‬
‫د ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ C10 H 6‬دى ‪ ،‬دا ﻣﺮﮐﺐ ‪ 1819‬م ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬د ډﺑﺮو ﺳﮑﺮو د ﻗﻴﺮ ﻟﻪ ﮐﻨ‪６‬‬
‫＇ﺨﻪ ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﺷﻮي او د ﻫﻐﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ د وﺳﮑﺮﺳﻴﻨﺴﮑﻲ ) ‪ (A.A. Voskresensky‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ！ﺎﮐﻞ ﺷﻮى دى‪،‬‬
‫ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﮐﺮﺳﺘﻠﻲ ﺟﺎﻣﺪه ﻣﺎده ده او ！ﺎﮐﻠﻲ ﺑﻮي ﻟﺮي‪ ،‬د وﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴﺪو درﺟﻪ ﻳ‪ 80 o C ３‬ﺍو د ﻫﻐﻪ د اﻳﺸﻴﺪو درﺟﻪ‬
‫‪ 218 o C‬ده‪ ،‬ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎده ده ‪ ،‬ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه اﻟﻮ‪＄‬ﻲ او ﺣﺘﻰ ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐﻲ ﺑ‪７‬اس ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ‬
‫ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺣﻠﻴ‪８‬ي ؛ﺧﻮ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﺣﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﻟﻪ ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ＇ﺨﻪ دﮐﻮی دﺿﺪ درﻣﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎر‬
‫اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬دﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﺎرﺑﻨﻲ اﺳﮑﻠﻴ＀ د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻟﻪ دوو ﻫﺴﺘﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى دى ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د‬
‫دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺷﺮﻳﮑﻲ او ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮي دي‪ ،‬د ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﻲ د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﺷﺎن ﻧﻪ ﻣﻄﻠﻖ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬
‫اړﻳﮑ‪ ３‬اوﻧﻪ ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ .‬د ﭘﺎى ) ‪ (P‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ！ﻮﻟ‪ ３‬ﮐ‪７‬ۍ ﮐ‪ ３‬د دﻳﻠﻮ ﮐﺎﻟﻴﺰﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻲ‬
‫ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ ،‬د ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ د ﺟﻮړ＊ﺖ ﻓﻮرﻣﻮل او ﻣﻮدل ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دى ‪:‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫)‪ ( 3 – 6‬ﺷﻜﻞ ﺩ ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﻣﻮﺩﻝ ﺍﻭﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬
‫‪104‬‬
‫د ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ！ﻮل اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﺷﺎن ارز＊ﺖ ﻧﻪ ﻟﺮي ‪،‬د اﻟﻔﺎ ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ)‪8،5،4،1 (α − Carbons‬‬
‫ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮﺳﺮه ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي د ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ د ﮐﺮﺳﺘﻠﻮﻧﻮ رادﻳﻮ ‪－‬ﺮاﻓﻲ ＇ﻴ‪７‬ﻧﻰ را＊ﻴﻲ ﭼ‪ ３‬د ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻣﺴﻄﺢ‬
‫ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي او د ﮐﺎرﺑﻦ – ﮐﺎرﺑﻦ د ！ﻮﻟﻮ اړﻳﮑﻮ اوږدواﻟﻰ د ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧﻮ اړﻳﮑﻮ ﺍﻭ ﺩ ﺩﻭﻭ‪－‬ﻮﻧﻮ اړﻳﮑﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻗﻴﻤﺖ ﻟﺮي‪.‬‬
‫د ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫ﺳﻠﻔﻮﻧﻴﺸﻦ ‪ :‬د ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﻟﻪ ﻋﻤﺪه ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوو ＇ﺨﻪ ﻳﻮ د ﻫﻐﻪ ﺳﻠﻔﻮﻧﻴﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ دى‪ ،‬دا ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪３‬‬
‫ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ اﻟﻔﺎ– ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﺳﻠﻔﻮﻧﻴﮏ اﺳﻴﺪ او ﻳﺎ ﺑﻴﺘﺎ – ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﺳﻠﻔﻮﻧﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﭘﺎی ﺗﻪ ورﺳﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪SO 3H‬‬
‫‪80o C‬‬
‫‪H 2SO 4‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫→⎯⎯‬ ‫‪SO 3H‬‬
‫‪− H 2O‬‬
‫‪160o C‬‬
‫ﺩ ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﺍﻛﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ‪ :‬ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﻟﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﮐ‪７‬ﻳﻮ‬
‫＇ﺨﻪ ﻳﻮه ﺗﺨﺮﻳﺐ او د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ اﻟﻔﺎﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ ﺗﻴﺰاب‬
‫‪16 O‬‬
‫‪C‬‬
‫‪COOH‬‬ ‫ﻓﺘﺎﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ‪: .‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯‬
‫→⎯‬ ‫‪+ 2CO2 + 2H 2O‬‬
‫‪COOH‬‬
‫‪Naphthalene‬‬ ‫‪Phthalic acid‬‬
‫ﺍﻧﺘﺮﺍﺳﻴﻦ )‪( Anthracene‬‬
‫د اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ C14 H10‬دى ‪،‬دا ﻣﺮﮐﺐ د ﻗﻴﺮ ﭘﻪ ﮐﻨ‪ ６‬او د اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﭘﻪ ﻏﻮړﻳﻮ ﮐﻲ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ‬
‫ﻫﻐﻮي ＇ﺨﻪ د ﺗﺒﻠﻮر ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺟﻼ ﮐﻴ‪８‬ي ‪،‬اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ د اﻟﻮﺗﻨﻲ ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘ‪ ３‬ﺳﺮه ﺟﻼﮐﻮي‪ ،‬ﺧﺎﻟﺺ اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﻳﻮ ﺟﺎﻣﺪ ﮐﺮﺳﺘﻠﻲ‬
‫او ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎده ده او د ﻻﺟﻮردي ﻓﻠﻮرﺳﻨﺲ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي‪ ،‬د ﻫﻐﻪ د وﻳﻠﻲ ﮐﻴﺪو درﺟﻪ ‪ 217 o C‬او د اﻳﺸﻴﺪو درﺟﻪ ﻳ‪３‬‬
‫‪ 354 o C‬ده‪ .‬اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺤﻞ او ﭘﻪ ﺗﻮدو ﺑﻨﺰﻳﻨﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﺳﺎﻧﻰ ﺳﺮه ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﻟﻪ ＇ﻮ ﻫﺴﺘﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ‬
‫اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﭼ‪ ３‬د ﺧﻄﻲ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻟﻪ درﻳﻮ ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮو ﻫﺴﺘﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى او دﻫﺴﺘﻮ‬
‫ﺟﻮړ＊ﺖ ﻳ‪ ３‬ﻣﺴﻄﺢ دى ‪ .‬د ﻫﻐﻪ اﺳﮑﻠﻴ＂ﻲ ﺟﻮړ＊ﺘﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دى ‪:‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪4‬‬
‫د اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ！ﻮل اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ ﺷﺎن ﻳﻮﺷﺎن ‪＄‬ﺎی ﻧﻪ ﻧﻴﺴﻲ‪ .‬د اﻟﻔﺎ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ‬
‫)‪ ، ( 8، 5-، 4- ،-1‬او ﺑﻴﺘﺎ ‪ ) (7 , 6 , 3 , 2) B‬او ﻣﻴﺰو)‪ (10 − 9) (meso‬دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﻳﻮ ﻟﻪ‬
‫ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ دي ﺑﻨﺴ＀ د اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ د ﻳﻮ ﺗﻌﻮﻳﻀﻪ ﻣﺸﺘﻖ د اﻟﻔﺎ – ﺑﻴﺘﺎ او ﻣﻴﺰ)‪ (meso‬اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻳﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي‬
‫‪ ،‬ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ د اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﭘﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬اړﻳﮑﻮ ﺑﺮاﺑﺮ واﻟﻲ ﻧﻪ ﭘﻪ ﺳﺘﺮ‪－‬ﻮ ﮐ‪８５‬ي‪.‬‬
‫‪105‬‬
‫د اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص ‪ :‬د اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص د ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ او ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ دي؛ ﺧﻮ د‬
‫ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ زﻳﺎت ﻓﻌﺎل دي‪ ،‬اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻧﻪ ) ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺸﻦ ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻴﺮﻳﺸﻦ ‪ ،‬ﺳﻠﻔﻮﻧﻴﺸﻦ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي ‪ ،‬او ﻟﻪ‬
‫‪＄‬ﺎن ＇ﺨﻪ اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﺧﻮاص ＊ﻴﻲ ﭼ‪ ３‬ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي ‪ - 9 .‬ﺍﻭ ‪＄ (meso) - 10‬ﺎﻳﻮﻧﻪ‬
‫د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ د ﻟﺮﻟﻮ ﭘﻪ ﺑﻨﺴ＀ ﻟﻪ ﻧﻮرو ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ زﻳﺎت ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ؛ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ او ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ‬
‫ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬ﻫﺴﺘﻲ ﮐﻰ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﭘﻪ ‪ - 9‬او ‪＄ - 10‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬دﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴﺪﻟﻮ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬دواړو ＇ﻨ‪／‬ﻴﺰو‬
‫ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د اروﻣﺎﺗﻴﮑﻰ ﺳﻴﮑﺴﺘﻴﺖ )‪ (Sextet‬ﺛﺒﺎت ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﮐ‪７‬ي دي‪.‬‬
‫د اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ‪:‬‬
‫‪ – 1‬ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺸﻦ‪ :‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﮐﻠﻮرﻳﻦ او ﺑﺮوﻣﻴﻦ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 0o C‬ﮐ‪ 9 ３‬ﺍﻭ‪＄ 10‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧ‪＋‬ﻠﻮل‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ډاي ﮐﻠﻮرو ﻳﺎ ډاى ﺑﺮوﻣﻮاﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﺟﻮړوي او وروﺳﺘﻪ ﻟﻪ دې د ﻟ‪８‬ې ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻼﻳﺪ ﻟﻪ دې‬
‫‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻼ او د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ‪ - 9‬ﮐﻠﻮرو اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪Cl‬‬
‫‪Cl H‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪0o C‬‬
‫‪7‬‬
‫‪Cl‬‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬‫→⎯‬
‫⎯⎯‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯‪2‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯‬
‫→⎯‬ ‫‪−ΗCl‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Cl‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪ –2‬ﺩ ﺍﻧﺘﺮﺍﺳﻴﻦ ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺸﻦ ‪ :‬د ＊ﻮرې د ﺗﻴﺰاﺑﻮ د ﻋﻤﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﺑ‪ ３‬ﺛﺒﺎﺗﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﻣﺤﺼﻮل‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪﻳ‪８‬ي او وروﺳﺘﻪ د اوﺑﻮ د ﺟﻼ ﮐﻴﺪﻟﻮ د اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﻣﺤﺼﻮل ﻳﻌﻨ‪ - 9 ３‬ﻧﺎﻳﺘﺮو اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪NO 2‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪HNO‬‬
‫→⎯‪3‬‬ ‫‪+ H 2O‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯‬
‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪106‬‬
 ‫د ﺷﭙ‪８‬م ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫* اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪！ ３‬ﻴﻨﮕ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻨﻲ ﮐ‪７‬ۍ ﻟﺮ ي ﭼ‪ ３‬د‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬و اړﻳﮑﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي‪.‬‬
‫* داروﻣﺎﺗﻴﮑﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﯽ ﻣﺮﮐﺐ ﺑﻨﺰﻳﻦ دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 19‬ﭘﻴ‪７‬ۍ ﮐ‪ ３‬د اﻧ‪／‬ﻠﻴﺴﻲ ﻓﺰﻳﮏ ﭘﻮه ﻣﺎﻳﮑﻞ ) ‪Mycal‬‬
‫‪ ( Farady‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻟﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻮ‪.‬‬
‫* ﺑﻨﺮﻳﻦ د ﻧﺎ ﻣﺸﺒﻮع ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوې ﻟﻪ ‪＄‬ﺎن ＇ﺨﻪ ﻧﻪ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬د ﺑﺮوﻣﻴﻦ اوﺑﻪ او د ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ‬
‫ﭘﺮﻣﻨ‪／‬ﻨﺎت د اﻟﻘﻠﻲ ﻣﺤﻠﻮل رﻧ‪ ，‬ﺗﻪ ﺑﺪﻟﻮن ﻧﻪ ﺷﻲ ورﮐﻮﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻟﻪ ﺑﺮوﻣﻴﻦ ﺳﺮه دﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﺮ‪＄‬ﺎى ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي ؛ ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﺑﺮوﻣﻴﻦ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻲ د ‪C H Br‬‬
‫‪6 5‬‬
‫ﻣﺮﮐﺐ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫* ﺑﻨﺰﻳﻦ او ﻫﻐﻪ ﺗﻪ د ورﺗﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص ډﻳﺮ ﺣﻴﺮاﻧﻮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬ﺳﺮه ﻟﻪ دې ﭼ‪ ３‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻧﺎ ﻣﺸﺒﻮع‬
‫د او اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ دي ؛ ﺧﻮ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ ﻟ‪ ８‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي او ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﭘﻪ ＊ﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮي‪ ،‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻋﺎدي ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي او د ﻫﻐﻮى‬
‫‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﺧﻮاص د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ‪７－‬ۍ او دﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي ‪.‬‬
‫* ＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﻧﺎ ﻣﺸﺒﻮع دي؛ ﻧﻮﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﻫﻐﻮى د ‪ ene‬ﭘﻪ وروﺳﺘﺎړي ‪،‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ او د‬
‫‪ Ar‬دﻣﺨﺘﺎړى ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ اروﻣﺎت ) ‪＇ (Aromate‬ﺨﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﻮی دی ‪ ،‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﺷﻮى ده؛ ﭘﺮ دې ﺑﻨﺴ＀ د ﻫﻐﻮى‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ ﻧﻮم ‪ Arene‬اﻳ‪＋‬ﻮدل ﺷﻮې دى ‪.‬‬
‫* د اروﻣﺎﺗﻮﻧﻮ د ﮐﺮﮐﺘﺮ ﭘﻪ اړه د ﻫﻴﻮﮐﻞ)‪ (Huckel‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺎﻋﺪه ﻳ‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ راوړه ﭼ‪ ３‬د دې ﻗﺎﻋﺪې ﭘﻪ ﺑﻨﺴ＀ ﻫﻐﻪ‬
‫ﮐ‪７‬ۍ د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ ﻟﺮي ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي د ﭘﺎى ) ‪ (P‬د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻟﻪ )‪ (4n+2‬ﺳﺮه ﺳﻤﻮن وﻟﺮي‬
‫* ﭘﻪ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ د ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ؛ دﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪:‬اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه دﺑﺮوﻣﻴﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻮ دوو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪ ،‬ﻧ‪＋‬ﻠﻮي او ﭘﻪ دای ﻫﻼﻳﺪ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ )دای‬
‫ﺑﺮوﻣﻮﻣﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ( ﻳ‪ ３‬ﺑﺪﻟﻮي ؛ ﺧﻮ د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﮐ‪７‬ی ﮐ‪ ، ３‬ﻓﻠﻮرﻳﻦ د ﺑﻨﺰﻳﻦ دﮐ‪７‬ۍ د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﻌﻮﻳﻀﻮي او دا ﺗﻌﻮﻳﺾ ﻫﻢ دﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ ) ‪ (FeF‬ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫* اروﻣﺎﺗﻮﻧﻪ داﮐﺴﻴﺪاﻧﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐ‪ ３‬ﻏ‪＋‬ﺘﻠﻲ دي ‪،‬اﮐﺴﻴﺪاﻧﺘﻮﻧﻪ ﻟﮑﻪ‪ :‬ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﮏ اﺳﻴﺪ ‪ ،‬د ﮐﺮوﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻣﺤﻠﻮل ‪ ،‬د‬
‫ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﭘﺮﻣﻨ‪／‬ﻨﺎت ﻣﺤﻠﻮل او د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﺮاﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ اﻏﻴﺰه ﻧﻪ ﮐﻮي‪ ،‬د اروﻣﺎﺗﻮﻧﻮ ﺛﺒﺎت‬
‫د ﻗﻮي اﮐﺴﻴﺪاﻧﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐ‪ ３‬د ﭘﺎراﻓﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ زﻳﺎت دي ‪.‬‬
‫* د ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﻰ د ﮐﺎرﺑﻦ ！ﻮل اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﺷﺎن ارز＊ﺖ ﻧﻪ ﻟﺮي ‪،‬د اﻟﻔﺎ ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ )‪ (α − Carbon‬ﭘﻪ ‪8،5،4،1‬‬
‫‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮﺳﺮه او د ﺑﻴﺘﺎ ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ )‪ 2،3،6، 7 (β − Carbon‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮﺳﺮه ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي‬
‫* اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ﻟﻪ ＇ﻮ ﻫﺴﺘﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ اروﻣﺎﺗﻴﮑﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى ﭼ‪ ３‬د ﺧﻄﻲ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻟﻪ درﻳﻮ ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮو ﻫﺴﺘﻮ‬
‫＇ﺨﻪ ﺟﻮړوي او ﻫﺴﺘﻮي ﺟﻮړ＊ﺖ ﻳ‪ ３‬ﻣﺴﻄﺢ دى ‪.‬د ﻫﻐﻪ د اﺳﮑﻠﻴ‪ ３‬ﺟﻮړ＊ﺘﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دى ‪:‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪107‬‬
 ‫دﺷﭙ‪８‬م ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪ ３‬او ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫＇ﻠﻮر‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﺳﻮاﻟﻮﻧﻪ‬
‫‪ - 1‬داروﻣﺎﺗﻮﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻣﺮﮐﺐ ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﮐﻮم ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻟﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ اﺳﺘﺤﺼﺎل ﺷﻮ؟‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﻣﺎﻳﻜﻞ ﻓﺎﺭﺍﺩﻯ ﺏ ‪ Mycal Farady -‬ﺝ – ﻛﻴﻜﻮﻟﻰ ﺩ ‪ -‬اﻟﻒ او ب دواړه ﺳﻢ دي‬
‫‪ - 2‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ اروﻣﺎﺗﻴﮏ دى؟‬
‫‪III‬‬ ‫‪II‬‬
‫‪I‬‬
‫ﺝ – درﻳﻢ ﻓﻮرﻣﻮل ﺩ – دوﻫﻢ او درﻳﻢ دواړه ﺳﻢ دي‬ ‫ﺍﻟﻒ – ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻓﻮرﻣﻮل ﺏ – دوﻫﻢ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪ - 3‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻄﺎﻟﺒﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ د ﺑﻨﺰﻳﻦ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺑﻪ اړه ﺳﻢ دي؟‬
‫ﺍﻟﻒ – ‪ 62‬ﺍﻟﻜﺘﺮﻭﻥ ﺏ ‪ -6‬ﺍﻟﻜﺘﺮﻭﻥ ﺝ – ‪ 12‬ﺍﻟﻜﺘﺮﻭﻥ ﺩ – ‪ 16‬ﺍﻟﻜﺘﺮﻭﻥ‬
‫‪ - 4‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺣﺮارﺗﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ＇ﻮﻣﺮه دي ؟‬
‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﺗﺎ ‪ 700 C‬ﺏ ‪ -‬ﺗﺎ ‪ 1900 o C‬ﺝ ‪ -‬ﺗﺎ ‪ 900 C‬ﺩ ‪ -‬ﺗﺎ ‪920 C‬‬
‫‪o‬‬
‫‪ - 5‬ﻫﻐﻪ ﮐ‪７‬ۍ د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ده ﭼ‪ ３‬دﻫﻐ‪ ３‬د ﭘﺎي ‪ P‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮﺷﻤﻴﺮ د‪ .........‬ﺳﺮه ﺳﻤﻮن و ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ (4n+2) -‬ﺏ ‪ (2n+4) -‬ﺝ ‪ (3n+2) -‬ﺩ – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬
‫‪ - 6‬ﭘﻪ ‪ 200 o C‬ﺗﻮ دوﺧﻪ‪ Pt ،‬ﺍﻭ ‪ Ni‬د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن او ﻟﻮړ ﻓﺸﺎر ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ درې ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻪ‬
‫ﭘﺮ ﺑﻨﺰﻳﻦ ورزﻳﺎت او ‪ ...........‬ﭘﻪ ﻻس راوړﺷﻲ ‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ Cyclo Hexene -‬ﺏ ‪ Cyclo Hexane -‬ﺝ ‪ Hexane -‬ﺩ – ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺳﺮﺗﻪ‬
‫رﺳﻮﻟﻰ ﻧﻪ ﺷﻲ ‪.‬‬
‫‪ - 7‬د اروﻣﺎﺗﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﮐ‪７‬ۍ ﮐ‪ ３‬د ﻧﺎﻳﺘﺮو د ‪－‬ﺮوپ ) ‪ ( − NO 2‬داﺧﻠﻮل د ‪ ......‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدوي‪:‬‬
‫ﺏ ‪ Nitration -‬ﺝ ‪ -‬اﻟﻒ او ب دواړه ‪،‬د‪ -‬ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‪.‬‬ ‫ﺍﻟﻒ – ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺸﻦ‬
‫‪ : - 8‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﮐ‪７‬ۍ او د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪې د اﻟﮑﺎﻳﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﻧ‪＋‬ﻠﻮل د ‪ -----‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ی‪.‬‬
‫ﺝ ‪ Alkylation -‬ﺩ ‪ -‬ﺏ او ج دواړه‪.‬‬ ‫ﺏ – ﺍﻟﻜﺎﻳﻠﻴﺸﻦ‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﻫﺎﻳﺪﺭﻳﺸﻦ‬
‫‪ – 9‬ﮐﻮﻣﻲ ﻻﻧﺪې ﺟﻤﻠ‪ ３‬د ﻧﻘﺘﺎﻟﻴﻦ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ‪請‬ﺤﻴﺢ دي؟‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ‪ :‬دا ﻣﺮﮐﺐ د ‪ C10 H 8‬د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻰ دی ‪.‬‬
‫دوﻳﻢ ‪ :‬ذﮐﺮ ﺷﻮی ﻣﺮﮐﺐ ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳﺮه دﮐﻮ！‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪:‬‬
‫درﻳﻤﻪ ‪ :‬ﻳﻮ اﻟﻔﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺐ دی ‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ – ﻳﻮازې ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﺟﺰ ‪،‬ﺏ‪ -‬ﻳﻮازې دوﻫﻢ ﺟﺰ ‪ ،‬ﺝ – ﻳﻮازې درﻳﻢ ﺟﺰ ‪ ،‬ﺩ ‪ -‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی او دوﻳﻢ ﺟﺰ‪ ،‬ﻫـ ‪-‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی او درﻳﻢ ﺟﺰ‬
‫‪108‬‬
 ‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪: ３‬‬
‫‪ - 1‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ د ＇ﺮﻧ‪／‬ﻮاﻟﻲ ﭘﻪ اړه ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ‬
‫‪ - 2‬د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪CH3‬‬ ‫‪NH 2‬‬
‫‪CH3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪Cl‬‬ ‫‪NO 2‬‬
‫‪NO 2‬‬
‫‪Cl‬‬
‫‪Cl‬‬ ‫‪NO2‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪ - 3‬د ﻻﻧﺪې اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ رﺳﻢ ﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫‪(a) nitro benzen , b ) m-chlorophenol , c) p-chlorophenol‬‬
‫‪d) o- ethyl nitro benzene,e) 1- bromo-2-methyl -3- phenyl cyclohexane‬‬
‫‪C H‬‬
‫‪ 8 10 – 4‬د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻲ اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﻣﺮﮐﺐ د اﻳﺰوﻣﻴﺮﻳﻮ ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫‪ – 5‬د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺳﻮن ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ )‪ (Combustion‬ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ ‪:‬‬
‫ﺝ – ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﺩ‪ -‬ﺍﻧﺘﺮﺍﺳﻴﻦ‬ ‫ﺏ – ﺗﺎﻟﻮﻳﻦ‬ ‫ﺍﻟﻒ – ﺑﻨﺰﻳﻦ‬
‫‪ - 6‬د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ درﻳﺪوﮐﺲ د ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮ ＇ﺨﻪ دی؟ ﭘﻪ دې اړه ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ورﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ – ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺸﻦ ﺏ‪ -‬ﺳﻠﻔﻮﻧﻴﺸﻦ ﺝ ‪ -‬ﺑﺮﻭﻣﻴﻨﻴﺸﻦ ﺩ – ﺍﻟﻜﺎﻳﻠﻴﺸﻦ‬
‫‪＇ – 7‬ﻮﻟﻴﺘﺮه ﻫﺎﻳﺪوﺟﻦ ﺗﻪ اړﺗﻴﺎد ﭼ‪ ３‬ﺗﺮ＇ﻮ ‪ 15.6‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻣﺸﺒﻮع ﮐ‪７‬ي )ﭘﻪ ‪ STP‬ﺷﺮاﻳﻄﻮ(‬
‫‪ - 8‬د ﻓﻴﺪل ‪－‬ﺮﻓﺖ د ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﻣﻴﺘﻮد ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ‪ ،‬ﻟﻪ ‪ 26.5‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﺑﻨﺰﻳﻦ ＇ﺨﻪ ‪ 0.25‬ﻣﻮل ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻰ دي ‪،‬‬
‫دﺑﻨﺰﻳﻦ ﺣﺎ‪請‬ﻠﺸﻮي ﻣﺸﺘﻖ ﺟﻮړ＊ﺖ و！ﺎﮐﺊ‪.‬‬
‫‪ - 9‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺗﻪ ﻟﻪ ﻫﻐﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐ‪７‬ئ ﮐﻮم ﭼﻪ ﺑﻴﻮﺗﺎﻳﻞ ﺑﻨﺰﻳﻦ او اﻟﻴﻞ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻲ‬
‫‪ 750 - 10‬د ﻣﺤﻠﻮل ‪ NaOH‬ﻣﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮه د ﺳﻮدﻳﻢ ﺑﻨﺰوﺋﻴﺖ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪７‬ی ﭼ‪ 23.4 ３‬ﮔﺮام ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻮي‬
‫دي ‪ ،‬د ﺳﻮدﻳﻢ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﻮﻻرﻳﺘﯽ ﭘﻴﺪاﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪109‬‬
 ‫اووم ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ د ﻳﻮ او ﻳﺎ ＇ﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻲ‪ ،‬د ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﻛﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮﺟﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ را‪＄‬ﻰ‪.‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﭘﻪ ژوﻧﺪ او ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ رول ﻟﻮﺑﻮي‪ .‬د ﻫﻐﻮي ﻓﻮرﻣﻮل ‪ R − X‬دى ‪ .‬ﭘﻪ دي‬
‫＇ﭙﺮﮐ‪ ３‬ﺑﻪ دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ＇ﻴ‪７‬ئ او زده ﺑﻪ ﻳ‪ ３‬ﮐ‪７‬ئ ﭼﯽ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ＇ﻪ ډول ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫دي او ﮐﻮم ﺧﻮاص ﻟﺮي؟ ＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻮي ﭘﻪ ﻻس راوړل ﺷ‪３‬؟ د ﻃﺒﺎﺑﺖ او‬
‫‪請‬ﻨﻌﺖ ﭘﻪ ﮐﻮﻣﻮ ﺑﺮﺧﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي؟ ＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐﻴ‪８‬ي؟ د‬
‫دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌ‪ ３‬ﺑﻪ د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺪوﻧﻮ ﺳﺮه اﺷﻨﺎ او د ﻫﻐﻮی ﺑﻪ ﭘﻪ ﮐﺎروړﻧﻪ ﭘﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ‬
‫ﺑﺮﺧﻮﮐ‪ ３‬زده ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪110‬‬
 ‫‪ : 1 – 7‬ﺍﻟﻜﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪﻭﻧﻪ‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮﺟﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ او ﻳﺎ ＇ﻮ‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮﻧﻮ د ﺗﻌﻮﻳﺾ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ﺗﺮ اوﺳﻪ د ﻓﻠﻮرﻳﻦ ‪ ،‬ﮐﻠﻮرﻳﻦ ‪ ،‬ﺑﺮوﻣﻴﻦ او اﻳﻮدﻳﻦ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﻴﮋﻧﺪل ﺷﻮي دي‪ .‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ‪ ،‬ﻣﻮﻧﻮ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ اوﻳﺎ ﭘﻮﻟﻲ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ وي‪.‬‬
‫ﻋﻀﻮي ﻫﻠﻮﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﯽ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﻨﻨﻲ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﺗﻮﮐﻮﮐ‪ ３‬ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﭘﻪ زر‪－‬ﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ اﻟﺠﻴﻮ او ﻧﻮر ﺳﻤﻨﺪري ژوﻧﺪﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ دي؛‬
‫د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪ :‬د اوﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻗﻬﻮه ای اﻟﺠﻴﻮ ﮐ‪ CH3Cl ３‬ﺷﺘﻪ دي او د ‪＄‬ﻨ‪／‬ﻠﻮﻧﻮ د ﺳﻮزﻳﺪو ﭘﻪ ﺑﻬﻴﺮ او ﭘﻪ‬
‫اورﺷﻴﻨﺪوﻧﮑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪﻳ‪８‬ي‪ .‬ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ د ﻣﺤﻠﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ او د واﻟ‪／‬ﻲ ﻧﺎروﻏ‪ ９‬ﭘﻪ وﺧﺖ‬
‫ﮐ‪ ３‬د دارو او درﻣﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﺗﺮاي ﮐﻠﻮرو اﻳﺘﻠﻴﻦ ﭘﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻴﮑﻲ ‪請‬ﻨﺎﻳﻌﻮ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪی ډول دي‪:‬‬
‫‪F Br‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪F − C− C − H‬‬ ‫‪Cl − C − F‬‬ ‫‪H − C − Br‬‬
‫‪C =C‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪F Cl‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪Cl‬‬ ‫‪Cl‬‬
‫‪Trichloroe thylene‬‬ ‫‪Halothane‬‬ ‫‪Dichlorodifluoro methane‬‬ ‫‪Bromomethane‬‬
‫ﺗﺮاي ﮐﻠﻮرو اﻳﺘﻠﻴﻦ ＊ﻪ ﻣﺤﻠﻞ دي ‪ ،‬ﻫﻠﻮﺗﺎن اﻧﺴﺘﻴﺰﻳﮏ دﺑ‪ ３‬ﻫﻮ＊ﻪ ﮐﻮﻟﻮﻣﺎده ده ‪.‬‬
‫‪ 1 – 1 – 7‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ Cn H 2 n +1 X‬دې ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ X ３‬ﮐﻴﺪاﻳﺸﻲ ‪ I , Br, Cl, F‬وي‪ .‬د‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ داﺳ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ د رادﻳﮑﺎل ﻧﻮم ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او ﺑﻴﺎ‬
‫دﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم د ‪請‬ﻔﺖ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ د ‪ ide‬د وروﺳﺘﺎړي ﺳﺮه ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪CH 3 − C − CH 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪= CH − CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪− Br‬‬
‫‪Cl‬‬ ‫‪Allyl bromide‬‬
‫‪methyl‬‬ ‫‪propanyl‬‬ ‫‪Chloride‬‬ ‫‪propenyl‬‬ ‫‪chloride‬‬
‫) ‪( Isobutyl Chloride‬‬
‫‪Br‬‬
‫‪CH 2Cl‬‬ ‫‪O2 N‬‬ ‫‪CH 2 Br‬‬
‫‪Cyclo hexyl‬‬ ‫‪Benzylchloride‬‬ ‫‪p − Nitrobenzyll bromide‬‬
‫‪bromide‬‬
‫‪C H2 − C H2‬‬ ‫‪C H2 − C H2‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪Br‬‬ ‫‪Br‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪Br‬‬
‫‪Ethylenebromide‬‬ ‫‪Ethylenebromohydrin‬‬
‫‪1,2 − dibromo ethane‬‬ ‫‪2 − Bromo ethanol‬‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﻫﻢ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ )‪ (Primary‬دوﻳﻤﻲ )‪ (Secondry‬او درﻳﻤﻲ ‪ Tertiary‬ﭘﻪ ﺑﻨﺴ＀ ﭼ‪３‬‬
‫ﻫﻠﻮﺟﻦ د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﮐﻮم ډول اﺗﻮم ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي او دا ﮐﻠﻤ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی د ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﺮﮐ‪３‬‬
‫ورزﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫|‬
‫‪Br‬‬
‫|‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:‬‬
‫‪CH − CH − CH − Cl‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH − CH − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Pr imaryisobu tylchlorid e‬‬ ‫‪sacondary propylbrom ide‬‬
‫‪111‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د اﻳﻮﭘﮏ ‪ IUPAC‬ﭘﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ داﺳ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻨﻲ اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ د‬
‫ا‪請‬ﻠﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻣﻨﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪،‬د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ﻳﺎ درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬د ﺷﺘﻮن ﭘﻪ ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ، ３‬ﭘﻪ ا‪請‬ﻠﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﮐ‪ ３‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫دا اړﻳﮑﻲ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ دزﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ﺳﺮ ＇ﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻠﻮﺟﻦ ﻣﻌﺎوﺿﻪ ﻫﻤﺪی ﺳﺮ ﺗﻪ ﻧﮋدې وي ‪.‬‬
‫د ﻳﺎدوﻧ‪ ３‬وړده ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻨﯽ ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ زﻧ‪％‬ﻴﺮ اﻧﺸﻌﺎب ﻫﻢ ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮل ﮐﻴ‪８‬ي او د ﺑﻘﻴﻮ او د‬
‫ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻧﻮم داﺳ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻣﻌﺎوﺿ‪ ３‬د اﻧ‪／‬ﻠﻴﺴﻲ اﻟﻔﺒﺎ د ﻧﻮم د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺗﻮرو ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬وﻧﻴﻮل ﺷﻲ ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪Br‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3 − CH − CH 2 − CH 2 − C H − CH 2‬‬
‫‪2 − bromo 5 − methyl hexane‬‬
‫＇ﺮ‪－‬ﻨﺪوﻧﻪ ‪ :‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې د ﻋﻴﻦ ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ﺗﻌﺪاد د ﻳﻮې ﻣﻌﺎوﺿ‪＇ ３‬ﺨﻪ ډﻳﺮ وي‪ ،‬د ﻫﻐﻮى د رﻗﻤﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﭘﻪ‬
‫ډای‪ ،‬ﺗﺮاي ‪ ،‬ﺗﺘﺮا او ﻧﻮرو وروﺳﺘﺎړو ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ！ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﻮي ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻪ وي‪ ،‬د ﻫﻐﻮی ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د اﻧ‪／‬ﺮﻳﺰي اﻟﻔﺒﺎ د ﺗﻮرو‬
‫‪Br‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫ډول ‪:‬‬
‫وړاﻧﺪې واﻟﻲ ﭘﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ د ﻫﻐﻮی دﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ‬
‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪C H 2 − CH 2 − C H − C H − CH 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH 3 − C H − C H − C| H − CH 2 − CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪1 − bromo 3 − chloro 4 − methylpen tan e‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪2,3 − dichloro4 − methylhexane‬‬
‫ﻣﺸﻖ او ﺗﻤﺮﻳﻦ وﮐ‪７‬ئ‬
‫‪ - 1‬د ﻻﻧﺪې اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭘﻪ رادﻳﮑﺎﻟﻲ او د اﻳﻮﭘﮏ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﺗﺮﺳﺮه ﮐ‪７‬ئ ‪:‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − I , CH 3 − C H − CH 3‬‬
‫|‬
‫‪, C H2 − C H − C H2‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪I‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪Br‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪CH 2 − CHCl‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪BrCH 2 − CH 2 − CH 2 − C| − CH 2 Br‬‬ ‫‪, CH 3 − C H − C H − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪Br‬‬ ‫‪CH 3 CH 3‬‬ ‫‪Br‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3 − C H − CH 2 − C H − C H − CH 2 − CH 3 , CH 3 − C H − CH 2 − C H − C H − CH 2 − CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪ - 2‬د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺟﻮړ＊ﺖ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪2 - chloro 3,3 - dimethyl hexane -‬‬
‫ﺏ ‪1,1 - dibromo4 - iso propylcyclohexane -‬‬
‫‪ :2 - 1 - 7‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫‪ - 1‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻧﻴﻎ ﻫﻠﻮﺟﻨﺸﻦ ﻟﻪ ﻻرې ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ او اﻟﮑﺎﻳﻞ ﺑﺮوﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل‬
‫ﺷﻲ‪ ،‬دا ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ د ‪ Chlorination‬او ‪ Bromination‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ رادﻳﮑﺎﻟﻲ ﺑ‪２‬ﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪،‬‬
‫‪請‬ﻨﻌﺘﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﻳ‪ ３‬ﺧﻮ را ډﻳﺮ دى ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي او د ﺗﻘﻄﻴﺮ ﭘﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺟﻼ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬داﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ‪ chlorenaltion‬ﭘﻪ ﭼ＂ﮑﺊ ﺳﺮه ﺗﺮﺳﺮه او ﻻزﻣﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ﻳ‪ 300°C ３‬ده ‪:‬‬
‫‪112‬‬
 ‫‪o‬‬
‫‪CH 4 + Cl 2 ⎯300‬‬
‫⎯⎯‬ ‫‪C‬‬
‫‪→ CH 3Cl + HCl‬‬
‫‪o‬‬
‫‪CH 3Cl + Cl 2 ⎯300‬‬
‫⎯⎯‬ ‫‪C‬‬
‫‪→ CH 2Cl 2 + HCl‬‬
‫ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮاروﻧﻮ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻻس ﺗﻪ راوړل ﻛﻴ‪８‬ى‪:‬‬
‫‪ 2‬ـ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ او اوﺑﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﭘﻪ‬
‫دې ﻣﻴﺘﻮد ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻼﻳﺪ وﻧﻮوچ ‪－‬ﺎز ﻟﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﻴﺮوي‪:‬‬
‫‪HX or PX‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪R − OH‬‬
‫‪⎯3→ R − X + H 2 O‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫⎯⎯ ‪CH − CH − CH − OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫→⎯‬
‫⎯‬
‫‪HB‬‬
‫‪2‬‬‫‪CH − CH 2 − CH 2 Br + H 2O‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪NaBr , H 2 SO4 ,‬‬
‫‪n − Pr opylalcohol‬‬ ‫‪n − Pr opyl bromide‬‬
‫‪PBr3‬‬
‫‪3‬‬ ‫⎯⎯ ‪− C H − CH 3‬‬
‫⎯‬‫→⎯‬ ‫‪3‬‬ ‫‪− C H − CH 3H 3PO3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪OH‬‬ ‫‪Br‬‬
‫‪1 − Phenyl ethanol‬‬ ‫‪1 − Bromo − 1 − Phenyl ethane‬‬
‫‪PI‬‬
‫⎯⎯ ‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬‫‪3‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 I + H 3PO3‬‬
‫‪Ethyl‬‬
‫‪y alcohol‬‬ ‫‪Ethyl‬‬
‫‪y iodide‬‬
‫‪ - 3‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ اود اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻳﺎ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ د ﺟﻤﻌ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ اوږدو زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻮ ﺳﺮه ﻟﻪ ﻣﺎرﮐﻮف ﻧﻴﮑﻮف ﻟﻪ ﻗﺎﻋﺪو ﺳﺮه ﺳﻢ ﺗﺮﺳﺮه‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻪ ﻫﻐﻪ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮐﺎرﺑﻦ ﺑﺎﻧﺪې ﻧ‪＋‬ﻠﻲ ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﮐ‪ ３‬زﻳزﻳﺎت وي ‪:‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﭘﻪ ‪３‬‬
‫‪:‬‬ ‫ﺎ‬ ‫ﮐ ﻪ ﻪﻧ‬
‫ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫ﺟﻤﻌ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ‪３‬‬
‫‪ - 4‬د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ اود اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻳﺎ اﻟﮑﺎﻳﻨﻮﻧﻮ د ‪３‬‬
‫ﻣﺜﺎﻝ‪:‬‬
‫د ﻓﻠﻮرﻳﻦ ډﻳﺮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪) ３‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ د ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ( د ﮐﻠﻮرﻳﻦ د‬
‫ﻓﻠﻮرﻳﻦ د ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړئ‪:‬‬
‫⎯ ‪CH 3Cl + Hg 2 F2‬‬
‫‪⎯→ CH 3 F + Hg 2Cl 2‬‬
‫‪Methy Fluoride‬‬
‫⎯ ‪CCl 4 + S 6 F3‬‬
‫‪⎯→ CCl 2 F2 Di chlorodi fluoro methane‬‬
‫⎯ ‪C7 H 16 + 32COF3‬‬‫‪⎯→ C7 F16 + 16 HF + 32COF2‬‬
‫‪n − Hep tan e‬‬ ‫‪Per Fluorohep tan e‬‬
‫‪113‬‬
 ‫‪ - 5‬د اﻳﺘﺮوﻧﻮ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻳﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪:‬‬
‫⎯ ‪R − O − R`+ HX‬‬
‫‪⎯→ R − X + R`OH‬‬
‫ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ‪:‬‬
‫⎯ ‪CH 3 − CH 2 − O − CH 3 + HCl‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − CH 2Cl + CH 3OH‬‬
‫ﻣﺸﻖ او ﺗﻤﺮﻳﻦ وﮐ‪７‬ئ‬
‫⎯ ‪1 − CH 3 − CH 2 − CH = CH 2 + HI‬‬
‫→⎯‬
‫⎯ ‪2 − CH 2 = CHCl + HI‬‬
‫→⎯‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪ - 1‬ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙ‪ ７‬او ﺗﻮازن ﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫|‬
‫‪3 − CH 3 − C = CH 2 + HBr ⎯CCl‬‬
‫⎯‬‫→ ‪⎯4‬‬
‫⎯ ‪4 − CH 3 − C H − CH 3 + NaI‬‬
‫→⎯‬
‫|‬
‫‪C‬‬
‫⎯‪⎯+‬‬
‫‪5 − CH 3 − CH 2 − CH 2 − OH ⎯HCl‬‬ ‫→⎯‬
‫‪ZnCl 2‬‬
‫‪heat‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫|‬ ‫ﻏﻠﻴﻆ‬
‫‪6 − CH 3 − C − CH 3 ⎯HCl‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬
‫|‬ ‫ﺍﺗﺎﻕ‬ ‫ﺣﺮﺍﺭﺕ‬
‫‪OH‬‬
‫‪ - 2‬د ﻣﻴﺘﺎن د ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺸﻦ ！ﻮل ﭘ‪７‬اوﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ‪:‬‬
‫ﻧﻮﺭ‬
‫⎯ ‪CH 4 + Cl 2‬‬
‫→⎯‬‫`‬
‫‪ : 3 – 1 – 7‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‬
‫ﻫﻐﻪ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ﻟﻮﻳﻪ ده ‪ ،‬د ﻫﻐﻮ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‬
‫ﻳﻮﺷﺎن ﺗﻌﺪاد ﻟﺮي‪ ،‬د اﻳﺸﻴﺪو درﺟﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻮړه ده ‪ ،‬ﭘﻪ دې ﺑﻨﺴ＀ د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ ﻟﻪ ﻓﻠﻮرﻳﻦ ＇ﺨﻪ د‬
‫اﻳﻮدﻳﻦ ﻟﻮري ﺗﻪ ﭘﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮه ﻟﻮړﻳ‪８‬ي ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬د ﻣﺘﻴﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ د اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﯽ ‪، − 24°C‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﺑﺮوﻣﺎﻳﺪ‬
‫‪ 5°C‬او ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻳﻮداﻳﺪ ‪ 43°C‬دي‪ ،‬ﺳﺮه ﻟﻪ دې ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ؛ﺧﻮﻟﻪ دې ﺳﺮه ﻫﻢ ﭘﻪ اوﺑﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺣﻠﻴ‪８‬ي‪＄ ،‬ﮑﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﺟﻮړوﻻى‪ ،‬د اﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺤﻠﻠﻮﻧﻮ؛ ﻟﮑﻪ‪:‬ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ‪،‬‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ او اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻠﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ زﻳﺎت ﻫﻠﻮﺟﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ اوﻳﺎ ژﻳ‪ ７‬رﻧ‪ ，‬او ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ی ﺑﻮی ﻟﺮي‪.‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د اﻳﻮدﻳﻦ ‪ ،‬ﺑﺮوﻣﻴﻦ او ﭘﻮﻟﻲ ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻟﻮړ ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ اوﺑﻮ＇ﺨﻪ ﻫﻢ ﻟﻮړ دي‪.‬‬
‫‪ :4 – 1 – 7‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص‬
‫د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﮐ‪ ３‬اود ﻫﻐﻮی ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺪوﻧﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻴ‪／‬ﺎﻳﺘﻒ دي او د ﮐﺎرﺑﻦ – ﻫﻠﻮﺟﻦ اړﻳﮑﻪ ﻗﻄﺒﻲ ده ‪:‬‬
‫‪| S+‬‬
‫) ‪− C| − X S − ( X = F , Cl, Br, I‬‬
‫د ﻫﺴﺘ‪ ３‬ﺧﻮ＊ﻮوﻧﮑﻲ)‪ (Nucleo philic‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﭘﻪ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ﻣﺸﺘﻖ د ﻳﺮﻏﻞ ﻻﻧﺪي‬
‫ﻧﻴﺴﻲ او د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ اﺗﻮم ﺳﺮه ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻳ‪ ３‬ﻟ‪ ８‬دي‪ ،‬اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړوي او ﻟﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ＇ﺨﻪ‬
‫ﻫﻠﻮﺟﻦ ﺑ‪＄ ３‬ﺎﻳﻪ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻠﻮﺟﻦ اﺗﻮم ﭘﻪ ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﻓﻴﻠﻴﮏ ﺑﻘﻴﻪ ﺑﺎﻧﺪې ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬دا ډول ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫‪114‬‬
 ‫د ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﻓﻴﻠﻴﮏ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ) ‪ (Nuclophilic Subsitatio n‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي او ﭘﻪ ‪＊ S N‬ﻮدل ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﻓﻴﻠﻲ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دوو ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﻴﺘــﻮﻧــــﻮ ﺗﺮﺳﺮه ﺷ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ‪S N 2‬‬
‫) ‪ ( Bimolecula r Nuclophili c Subsitatio n‬او ‪( unimolecularNuclophili c Subsitatio n ) S N 1‬‬
‫ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻋﺪدوﻧﻪ د ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻫﻐﻮ ذرو ﺷﻤﻴﺮ ＊ﻴﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬دﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ ﭘﻪ ﭘ‪７‬اوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﺑﺮﺧﻪ اﺧﻠﻲ‪ .‬د ‪ Bimolecular‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑ‪２‬ﻪ‪ ،‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول ＊ﻮدل ﻛﻴ‪８‬ى‪:‬‬
‫_‬ ‫‪σ+ σ−‬‬ ‫‪S − σ+‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎯ ⎯⎯ ‪Y : + R : X‬‬
‫‪⎯→ Y : R + : X‬‬
‫←‬
‫⎯⎯‬
‫ﭘﻪ دې ﭘ‪７‬اوي ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د واړه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﻣﻮاد د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ ﮐ‪ ３‬ﺑﺮﺧﻪ اﺧﻠﻲ او ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د دوی‬
‫ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻮﺑﻞ ﺳﺮه ﻧﮋدې وي‪ ،‬ﺗﻌﺎﻣﻞ د ‪ S 2‬ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ＊ﻮدل ﮐﻴ‪８‬ي او د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮدواړو ﻣﻮادو ﻟﻪ ﻏﻠﻈﺖ ﺳﺮه‬
‫‪N‬‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ دي‪.‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﺑﺎی ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﻳﻮﭘ‪７‬اوي ﺗﻌﺎﻣﻞ دی‪ ،‬دا ﺗﻌﺎﻣﻞ د اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﮐﺎﻣﭙﻠﮑﺲ ﭘﻪ ﺟﻮړﻳﺪو‬
‫)‪ (Transitional Complex‬ﻳﺎ اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﺣﺎﻟﺖ )‪ (Transtionalstate‬ﺳﺮه ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪،‬ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ دې‬
‫ډول ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﺑﺮوﻣﺎﻳﺪ ﻫﺎﻳﺪورﻟﻴﺰ وړاﻧﺪې ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ‪ ،‬دا ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﻓﻴﻠﻴﮏ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ‬
‫دي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ اوﺑﻪ ازاد ﺟﻮړه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﻟﺮي ‪:‬‬
‫⎯ ‪CH3 − Br + HOH‬‬
‫‪⎯→ CH3 − OH + HBr‬‬
‫_‬ ‫‪+‬‬
‫⎯ ‪HOH‬‬
‫‪⎯→ OH + H‬‬ ‫د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﻴﺖ ‪:‬‬
‫⎯ ⎤‪⎯→⎡ H O .....C H 3 .....Br‬‬
‫‪S+‬‬ ‫‪S−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪S−‬‬ ‫‪S+‬‬ ‫‪S−‬‬ ‫‪S−‬‬ ‫‪S+‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎯ ‪C H 3 : Br+ H O :‬‬ ‫‪⎯→ H O : C H 3 + : Br‬‬
‫⎣⎢‬ ‫⎦⎥‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ د اﻳﻮن ﻧﮋدﻳﻮاﻟﻲ د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم ﺗﻪ ﻳﻮازی د ﺑﺮوﻣﻴﻦ د اﺗﻮم ﻟﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻟﻮري ＇ﺨﻪ اﻣﮑﺎن ﻟﺮي‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫اﺗﻮم ﺗﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ د اﻳﻮن ﻧﮋدﻳﻮاﻟﻰ او د ﺑﺮوﻣﻴﻦ ﻟﺮې ﮐﻴﺪل او د ﻫﻐﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ د ﺑﺮوﻣﻴﻦ ﭘﻪ اﻳﻮن ﺑﺎﻧﺪې ﭘﻪ ﻋﻴﻦ‬
‫وﺧﺖ ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﭘﻪ اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﮐﺎﻣﭙﻠﮑﺲ ﮐ‪ ３‬ﻣﻨﻔﻲ ﭼﺎرج د ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﻓﻴﻞ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬وردﻧﻨﻪ او‬
‫ﺟﻼ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‪ ،‬د ‪ S N 2‬د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻴﺪل د ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﻓﻴﻞ ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻮ ﻧﮋدې ﮐﻴﺪل د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺗﻪ د اﻫﻤﻴﺖ وړ دي‪ ،‬د ﻧﺎرﻣﻞ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ د دوﻳﻤ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي‪ .‬ﭘﻪ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻣﻨﺸﻌﺐ ﮐﺎرﺑﻨﻲ اﺳﮑﻠﻴ＀ د ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﻓﻴﻞ ﻣﻌﺎوﺿ‪ ３‬د‬
‫ﻧﮋدې ﮐﻴﺪﻟﻮ ﺧﻨ‪－ ６‬ﺮ‪＄‬ﻲ ‪ .‬ﻻﻧﺪې د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د ‪ S N 2‬ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ ﭘﻪ ﻫﻐﻮی ﮐ‪３‬‬
‫！ﻴ＂ﻴ‪８‬ى‪ ،‬و‪－‬ﻮرئ‪:‬‬
‫‪CH 3 X > CH 3CH 2 X > (CH 3 ) 2 CHX > (CH 3 ) 3 CX‬‬
‫ﻣﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮ ﻟﻲ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ دووﭘ‪７‬اوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دى ‪:‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﭘ‪７‬او ﻳ‪ ３‬دﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻣﻮادو اﻳﻮﻧﺎﻳﺰﻳﺸﻦ او د ﮐﺮب ﮐﺘﻴﻮن ﺟﻮړﻳﺪل دي‪:‬‬
‫‪σ+ σ−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎯ ‪R :X‬‬‫‪⎯→ R + : X‬‬
‫دوﻳﻢ ﭘ‪７‬او ﻳ‪ ３‬د ﮐﺮب ﮐﻴﺘﻮن اﻏﻴﺰه ﭘﻪ ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﻓﻴﻞ ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧ‪ ３‬ﺑﺎﻧﺪې ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪:‬‬
‫‪+ −‬‬ ‫‪S+ S−‬‬
‫⎯ ‪R :Y‬‬
‫‪⎯→ R : Y‬‬
‫‪115‬‬
‫د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭼ＂ﮑﻴﺘﺎ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻣﻮادو ﭘﻪ ﻏﻠﻈﺖ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي او ‪ S N 1‬ﺑﺎﻧﺪې ＊ﻮدل ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ د‬
‫‪ S N 1‬ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ＊ﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ ﻗﻠﻮي ﻣﺤﻴﻂ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴﺪل ﻻ ډﻳﺮ اﻣﮑﺎن‬
‫ﮐﻮو ‪:‬‬
‫ډول ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻮو‬
‫ﻻﻧﺪی و‬
‫ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﭘﻪ ی‬‫ﺑﻴﻠ‪／‬ﻲ ﭘﭘﻪ ﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬د ﺑﻴ ﻲ‬
‫ﮐﻠﻮراﻳﺪ ‪３‬‬
‫ﺑﻴﻮﺗﺎﻳﻞ ﻮر ﻳ‬
‫درﻳﻢ ﺑﻴﻮ ﻳﻞ‬
‫ﭘ‪７‬اوﻳ‪ ３‬ﭘﭘﻪ رﻳﻢ‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ دﻏﻪ ﭘ‪ ７‬وﻳ‪３‬‬
‫ﻟﺮي‪ .‬د ﻞ‬
‫ﻭﺭﻭ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫ﺗﺮﺳﺮه ﻴ‪８‬ي‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺮ ﺮ‬
‫ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻞ‬
‫اﻳﻮن ﺮ ‪＃‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ د ﻳﻮ‬
‫ﮐﺘﻴﻮن واو ﻳ رو ﻳ‬
‫ﮐﺮب ﻴﻮ‬
‫ﭘﻪ دوﻳﻢ ﭘ‪７‬اوﮐ‪ ３‬د ب‬
‫ﭼ＂ﻚ‬
‫د ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻪ ﭘﺎم ﻛ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ‪ ،‬د ＇ﻮ ﭘ‪７‬اوي ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ د ﻫﻐﻮی‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﭘ‪７‬اووﻧﻪ ！ﺎﮐﻲ ﭼ‪ ３‬ورو‪ ،‬ورو‬
‫ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ؛د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د ﺗﻌﺎﻣﻞ دﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﭘ‪７‬او ﻳ‪！ ３‬ﺎﮐﻲ ‪ ،‬ﻫﺮ ＇ﻮﻣﺮه ﭼ‪３‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧ‪ ３‬د ﮐﺮب ﮐﺘﻴﻮن اﺗﻮم ﺑﺎﻧﺪې ډﻳﺮ ه ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ ﻫﻤﺎﻏﻪ اﻧﺪازه ﮐﺘﻴﻮن ！ﻴﻨ‪／‬ﻴ‪８‬ي او ﺗﻌﺎﻣﻞ د ‪ S N 1‬ﭘﻪ‬
‫ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﻴﺖ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ‪ S N 2‬او ‪ S 1‬ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ د ﭼ＂ﮑﻴﺘﺎ د ﺑﺪﻟﻮن ﻟﻮري ＊ﻮدل ﺷﻮى‬
‫‪N‬‬
‫دي‪:‬‬
‫د ‪ S N 2‬د ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﭼ＂ﮑﻴﺘﺎ زﻳﺎﺗﻮاﻟﯽ‬
‫‪CH 3 Br , CH 3CH 2 Br , (CH 3 ) 2 CHBr , (CH 3 ) 3 CBr‬‬
‫د ‪ S 2‬دﺗﻌﺎﻣﻞ دﭼ＂ﮑﻴﺘﺎ‬
‫‪N‬‬
‫‪ - 1‬ﺩ ﺍﻟﻜﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪﻭﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ ﺍﻣﻮﻧﻴﺎ ﺳﺮﻩ‪ :‬د دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ دي‪:‬‬
‫⎯ ‪R − X + NH 3‬‬
‫‪⎯→ R − NH 2 + HX‬‬
‫ﻣﺜﺎﻝ‪:‬‬
‫⎯ ‪CH − CH − Cl + NH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪⎯→ CH 3 − CH 2 − NH 2 + HCl‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Ethylchloride‬‬ ‫‪Ethyla min e‬‬
‫‪- ٢‬ﻟﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺎﻟ‪／‬ﻮ ﺳﺮه اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ ‪ :‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮي اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﻟﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺎﻟ‪／‬ﻮ ﺳﺮه‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ وﮐ‪７‬ی اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ ﺟﻮړوي ‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫||‬ ‫||‬
‫⎯ ‪R − X + R − C − ONa‬‬
‫‪⎯→ R − C − O − R + NaX‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫||‬ ‫||‬
‫⎯ ‪CH 3 − C −ONa + CH 3 −CH 2 − Br‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − C −O −CH 2 −CH 3 + NaBr‬‬
‫‪Sodiumacet ate‬‬ ‫‪hylbromide‬‬ ‫‪Ethyl ethanolate‬‬
‫‪ - 3‬ﺩاﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ دې ﻫﺎﻳﺪروﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺸﻦ ) ‪( Dehydrohalog enation‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪− C − C − ⎯KOH‬‬
‫⎯⎯‬ ‫‪⎯⎯→ C = C − + HX‬‬
‫)‪( alcoholic‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪X‬‬
‫‪116‬‬
 ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫|‬ ‫‪Mg‬‬
‫⎯⎯ ‪CH − C − Cl‬‬
‫|‬ ‫‪+ H −OH‬‬ ‫|‬
‫‪⎯→ CH − C − Mg − Cl ⎯⎯ ⎯ ⎯⎯→ CH − CH + Mg(OH)Cl‬‬
‫ﻣﺜﺎﻝ‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪71%‬‬ ‫‪29%‬‬
‫‪2 − Bromo− 2 − methylbutane‬‬ ‫‪2 − Methyl− 2 − Butene 2 − Methyl− 1 − Butene‬‬
‫‪ - 4‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ارﺟﺎﻋﻲ )‪ ( Reduction‬ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ‪:‬‬
‫⎯‪⎯→ R − Mg − X ⎯+‬‬
‫⎯ ‪R − X + Mg‬‬ ‫‪⎯→ RH + MgOHX‬‬
‫‪H 2O‬‬
‫ﻣﺜﺎﻝ‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫→⎯⎯ ‪CH − C − Cl‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Mg‬‬
‫⎯‪CH − C − Mg − Cl ⎯+‬‬
‫‪3‬‬
‫‪H − OH‬‬
‫⎯‬‫‪⎯→ CH − C H + Mg (OH )Cl‬‬ ‫‪3‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫→⎯⎯ ‪1 − CH 3 − CH 2 − CH − CH 3‬‬
‫‪Mg‬‬
‫⎯‪⎯H‬‬
‫⎯‬
‫‪2O‬‬
‫→‬ ‫ﻣﺸﻖ او ﺗﻤﺮﻳﻦ وﮐ‪７‬ئ ‪:‬‬
‫‪2 − CH 3 − CH 2 − CH 2Cl ⎯KOH‬‬
‫⎯⎯‬ ‫→⎯⎯‬
‫)‪( alcoholic‬‬
‫‪Br‬‬ ‫ﻻﻧﺪې ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺑﺸﭙ‪ ７‬ﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫|‬
‫⎯ ‪3 − CH 3 − CH − CH 3 + Mg‬‬
‫→⎯‬
‫⎯ ‪4 − CH 3 Br + NaO − CH 2 − CH 3‬‬
‫→⎯‬
‫⎯ ‪5 − CH 3 − Cl + CH 3 − CH 2 − OH‬‬
‫→⎯‬
‫‪ : ٥ – ١ – ٧‬ﻣﻬﻢ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ‪:‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ )‪ (CH3Cl‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 23.7 o C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ او ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ‪ 400o C‬ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬د ﻣﻴﺘﺎن‬
‫د ﮐﻠﻮرﻳﻨﺸﻴﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﻻس راوړي ‪ ،‬ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ دا ﻣﺮﮐﺐ د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ د ﻟﻮړ ﻓﺸﺎر ﭘﻪ ﺑﻬﻴﺮ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﻻس ﺗﻪ راوړي ‪.‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﭘﻪ ﺳ‪７‬ووﻧﮑﻮ د ﺳﺘ‪／‬ﺎو ﮐ‪ ３‬د ﺳ‪７‬ووﻧﮑﻮ دﻋﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ ﮐﺎروړي‪.‬‬
‫ﻛﻠﻮﺭﻭﻓﺎﺭﻡ ) ‪(CHCl3‬‬
‫ﮐﻠﻮروﻓﺎرم ﻳﺎ ﺗﺮاي ﮐﻠﻮرو ﻣﻴﺘﺎن ﻳﻮه ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده او ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ی ﺧﻮږ ﺑﻮی ﻟﺮي ‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺐ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 62o C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ﻫﻐﻪ‬
‫ﮐﺜﺎﻓﺖ ‪1.48 g / mL‬دی‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﮐﻠﻮروﻓﺎرم ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﺷﻲ ‪ ،‬ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬د ﮐﻠﻮرﻓﺎرم ﻧﻮم ﻫﻢ ﻟﻪ ﻫﻤﺪې ‪＄‬ﺎﻳﻪ ＇ﺨﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻮى دى ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻮروﻓﺎرم د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ؛ﻟﮑﻪ ﮐﻨ‪ ،６‬وازدي او رﺑ‪＊ ７‬ﻪ ﺣﻠﻮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬دا ﻣﺮﮐﺐ ﻏ‪＋‬ﺘﻠﯽ اﻧﺴﻴﺘﻴﺰﻳﮏ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ‪1848‬م ﮐﺎل‬
‫ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﺟﺮاﺣﯽ ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑ‪ ３‬ﻫﻮ＊ﯽ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴﺪه ؛ﭘﻪ اوﺳﻨﻲ ﻋﺼﺮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﺑﺮﺧﻪ ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﻧﻮرې ﻧﺎروﻏﯽ ﭘﻴﺪاﮐﻮي‪ ،‬ﻧﻮ‬
‫ﻟ‪ ８‬ﭘﻪ ﮐﺎروړل ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﮐﻠﻮروﻓﺎرم ﭘﻪ ازاده ﻫﻮا ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻳﻮ ﻣﺤﺼﻮل ﻫﻢ ﻓﻮﺳﻴﺠﻦ دی‪ ،‬ﻓﻮﺳﻴﺠﻦ ﻳﻮه زﻫﺮي‬
‫ﻣﺎده ده‪ .‬دﻓﻮﺳﻴﺠﻦ د ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ راﺗﻠﻮ د ﻣﺨﻨﻴﻮي ﻟﭙﺎره ﻟﻪ ﮐﻠﻮروﻓﺎرم ﺳﺮه ‪ 1%‬اﻟﮑﻮل ‪ ６－‬اورزﻳﺎﺗﻮي‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﮐﻠﻮروﻓﺎرم د ﮐﻠﺴﻴﻢ ﻫﺎﻳﭙﻮ ﮐﻠﻮرﻳﺖ او اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل دﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ راوړي‪.‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﺘﺮا ﮐﻠﻮراﻳﺪ ‪CCl4‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﺘﺮا ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﻳﺎ ﺗﺘﺮا ﮐﻠﻮرو ﻣﻴﺘﺎن ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده‪ ،‬د اﻳﺸﻴﺪو درﺟﻪ ﻳ‪ 76.5o C ３‬او د ﻫﻐﻪ ﮐﺜﺎﻓﺖ ‪1.59 g / mL‬دي‪ .‬د ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬ﮐﻨ‪ ،６‬وازدي‪ ،‬رﺑ‪ ７‬او ﻧﻮرو＊ﻪ ﻣﺤﻠﻮوﻧﮑﯽ دي‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﺘﺮا ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﻧﻪ ﺳﻮزي او د اور ﺿﺪ دﺳﺘ‪／‬ﺎه ﮐ‪ ３‬د اور وژﻧ‪ ３‬ﻟﭙﺎره ﭘﻪ‬
‫ﻻﺑﺮاﺗﻮاروﻧﻮ او ‪－‬ﺪ اﻣﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د دې دﺳﺘ‪／‬ﺎه د ﮐﺎروﻟﻮ ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐ‪ ３‬ﻓﻮﺳﻴﺠﻦ ﻫﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪﻳ‪８‬ی ﭼ‪ ３‬د دې ‪－‬ﺎز ﺷﺘﻮن ﭘﻪ ﺗ‪７‬ﻟﻮ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ﮐ‪３‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻦ ‪-‬ﺗﺘﺮاﮐﻠﻮراﻳﺪ ﮐﺎرول ﺧﻄﺮﻧﺎک ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻮﻟﻲ دي‪ .‬ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﺘﺮا ﮐﻠﻮراﻳﺪ د ﺟﺎﻣﻮ ﭘﻪ ﭘﺎﮐﻮﻟﻮ او ﭘﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﺳﻨﺘﻴﺰوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ ﺗﺘﺮا ﮐﻠﻮراﻳﺪ د ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﻠﻔﺎﻳﺪ او ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻻس ﺗﻪ راوړي‪:‬‬
‫‪SbCl ,70 oC‬‬
‫‪CS + 3Cl ⎯⎯ ⎯4⎯ ⎯⎯→ CCl S Cl‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4 2 2‬‬
‫‪117‬‬
 ‫داووم ＇ﭙﺮﮐﯽ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫‪
t‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮﺟﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي ﭼ‪ ３‬ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ او ﻳﺎ ＇ﻮ د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﻧﻪ د ﺗﻌﻮﻳﺾ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪
t‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ Cn H 2n + 1 X‬دې ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ‪ I , Br, Cl, F‬وي‪.‬‬
‫‪
t‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﻫﻢ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ )‪ (Primary‬دوﻳﻤﻲ )‪(Secondry‬او درﻳﻤﻲ )‪(Tertiary‬ﭘﺮ دې ﺑﻨﺴ＀ ﭼ‪３‬‬
‫ﻫﻠﻮﺟﻦ د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﮐﻮم ډول اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي او دا ﮐﻠﻤ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی د ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﺮﮐ‪ ３‬ورزﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪
t‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻧﻴﻎ ﻫﻠﻮﺟﻨﺸﻦ ﻟﻪ ﻻرې ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ او اﻟﮑﺎﻳﻞ ﺑﺮوﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ‪ ،‬دا‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ د‪Chlorination‬او‪Bromination‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي او ﭘﻪ رادﻳﮑﺎﻟﻲ ﺑ‪２‬ﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪請 ،‬ﻨﻌﺘﻲ اﻫﻤﻴﺖ‬
‫ﻳ‪ ３‬ﺧﻮ را ډﻳﺮ دى ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻮى ＇ﺨﻪ د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي او د ﺗﻘﻄﻴﺮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻳﻮﻟﻪ ﺑﻞ‬
‫＇ﺨﻪ ﺟﻼ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪
t‬ﻫﻐﻪ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ﻟﻮﻳﻪ ده‪ ،‬د ﻫﻐﻮ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‬
‫ﻳﻮﺷﺎن ﺗﻌﺪاد ﻟﺮي‪ ،‬د اﻳﺸﻴﺪو درﺟﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻮړه ده‪.‬‬
‫‪
t‬ﺳﺮه ﻟﻪ دې ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ؛ﺧﻮﻟﻪ دې ﺳﺮه ﻫﻢ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺣﻠﻴ‪８‬ي ‪＄ ،‬ﮑﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ‬
‫اړﻳﮑﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﺟﻮړوﻟﻰ‬
‫‪
t‬د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﮐ‪ ３‬او د ﻫﻐﻮی ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺪوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻴ‪／‬ﺎﻳﺘﻒ دي او د ﮐﺎرﺑﻦ – ﻫﻠﻮﺟﻦ اړﻳﮑﻪ ﻗﻄﺒﯽ ده ‪:‬‬
‫‪| S+‬‬
‫‪−C‬‬ ‫‪− X S−‬‬ ‫) ‪( X = F , Cl , Br, I‬‬
‫|‬
‫‪
t‬د ﻫﺴﺘ‪ ３‬ﺧﻮ＊ﻮوﻧﮑﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮوﻧﮑﯽ ﭘﻪ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻠﻮﺟﻨﻮﻧﻮ ﻣﺸﺘﻖ د ﻳﺮﻏﻞ ﻻﻧﺪې ﻧﻴﺴﻲ او د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ‬
‫اﺗﻮم ﺳﺮه ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪％‬ﻲ ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻳ‪ ３‬ﻟ‪ ８‬دى‪ ،‬اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړوي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ＇ﺨﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫﻠﻮﺟﻦ ﺑﯽ ‪＄‬ﺎﻳﻪ ﮐﻮي او‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻠﻮﺟﻦ اﺗﻮم ﭘﻪ ﻧﻮ ﮐﻠﻴﻮﻓﻠﻴﮏ ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧ‪ ３‬ﺑﺎﻧﺪې ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫داووم ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪: ３‬‬
‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪: ３‬‬
‫‪ .1‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ‪ ------‬ﻣﺸﺘﻘﺎت دي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ ‪ ،‬ب – ﻫﻠﻮﺟﻨﻲ ‪ ،‬ج – ﺳﻠﻔﺮي ‪ ،‬د – اﮐﺴﻴﺠﻨﻲ ‪.‬‬
‫‪ .2‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪو ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ ----------‬دي ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ ، Cn H 2n + 1 X -‬ﺏ ‪ ، Cn H 2n + 2 -‬ﺝ ـ ‪ ، Cn H 2n + 1‬ﺩ ‪. Cn H 2n -‬‬
‫‪ .3‬د ﻣﺎرﮐﻮف ﻧﻴﮑﻮف د ﻗﺎﻋﺪې ﺳﺮه ﺳﻢ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﺑﺎﻧﺪې ﻧ‪＋‬ﻠﻲ ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ‬
‫‪118‬‬
 ‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻮ ﺷﻤﻴﺮ ‪ ------‬دى ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ﻟ‪ ، ８‬ب – ﻳﻮﺷﺎن ‪ ،‬ج – ډﻳﺮ ‪ ،‬د – ﺷﺘﻮن و ﻧﻪ ﻟﺮي ‪.‬‬
‫⎯ ‪ R − O − R`+ HX‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ‪ ------‬دى‪:‬‬
‫‪ - 4‬د →⎯‬
‫اﻟﻒ ‪ ، R`OH -‬ب ‪ ، R − X -‬ج – اﻟﻒ او ب دواړه ‪ ،‬د – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ ‪.‬‬
‫د ﮐﻠﻮرﻳﻦ او اﻳﺘﻠﻴﻦ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ‪-----‬دی ‪:‬‬ ‫‪.5‬‬
‫اﻟﻒ – ﮐﻠﻮرواﻳﺘﺎن ‪ ،‬ب – داي ﮐﻠﻮرواﻳﺘﻠﻴﻦ ‪ ،‬ج‪ -‬ډای ﮐﻠﻮرواﻳﺘﺎن ‪ ،‬د – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬
‫‪ CH3 − CH2 − CH2 Br .6‬ﻧﻮم ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ‪＇-------‬ﺨﻪ دي‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ 1 − bromopropane -‬ﺏ‪ 2 − bromopropane -‬ﺝ‪ 3 − bromoprope ne -‬ﺩ – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬
‫‪ - 7‬اﻳﺘﺎﻳﻞ ﺑﺮوﻣﺎﻳﺪ او ﺳﻮدﻳﻢ اﺳﻴﺘﻴﺖ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ‪＇ -------‬ﺨﻪ دی‪.‬‬
‫اﻟﻒ –اﻳﺘﺎﻳﻞ اﺳﻴﺘﻴﺖ او ﺳﻮدﻳﻢ ﺑﺮوﻣﺎﻳﺪ ‪ ،‬ب – ډاى اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺴﺘﺮ اوﺳﻮدﻳﻢ ﺑﺮوﻣﺎﻳﺪ ‪ ،‬ج – اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺴﺘﺮ د – اﻟﻒ او ب ﺳﻢ دي ‪.‬‬
‫‪ .8‬د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮﺟﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﭘﻪ ﮐﻮم ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي؟‬
‫اﻟﻒ ه اﺳﺎﻳﻠﻮﻧﻪ ‪ ،‬ب – ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺪوﻧﻪ ‪ ،‬ج – اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ‪ ،‬د – اراﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ‪.‬‬
‫‪ .9‬د ﺗﺮاى ﮐﻠﻮرو اﻳﺘﻠﻴﻦ ﻓﻮرﻣﻮل ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ‪-------‬دى‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ CHCl = CHCl -‬ﺏ‪ CHCl = CCl2 -‬ﺝ‪ CH 3 − CCl3 -‬ﺩ‪ -‬ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬
‫‪ - 10‬ﺩ ﮐﻠﻮرو ﻓﺎرم د ‪ -------‬ﻣﺤﺼﻮل ﻳﻮه زﻫﺮي ﻣﺎده ﻓﻮﺳﺠﻴﻦ ده ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – رﻳﺪﮐﺸﻦ ‪ ،‬ب – اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ‪ ،‬ج ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ‪ ،‬د – ﺗﺠﺮﻳﺪي ﺗﻌﺎﻣﻞ ‪.‬‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ .1‬دﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د اﻳﻮﭘﮏ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ وﻟﻴﮑﺊ‪:‬‬
‫‪Br‬‬
‫‪Cl CH 3‬‬ ‫|‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪b)CH CH CH CH CH‬‬ ‫‪a )CH CH CH CH CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Cl Cl‬‬ ‫‪Cl CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪d )CH CH CH CH CH‬‬ ‫‪c)CH CH CH CH CH Cl‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 1-chloro propane - 2‬ﺍﻭ ‪ NaOH‬د ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻟﻴﮑﺊ ‪:‬‬
‫‪ - 3‬د ﻻﻧﺪې ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙﺮې ﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫‪119‬‬
 ‫⎯ ‪a − RX + Mg‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬
‫⎯ ‪b − CH 3 Br + H 2 O‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬
‫⎯ ‪c − CH 2 = CH 2 + HI‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬
‫⎯⎯ ‪d − CH 3 − CH 2 − CH 2 Br‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫→⎯‬
‫‪Dehydroha log enation‬‬
‫⎯⎯ ‪e − CH 3 − CH − CH 2 − CH 2 Br +‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯‬‫→⎯‬
‫) ‪KOH ( alcoholic‬‬
‫‪ - 4‬ﺩ ‪ 1 - chloropropane‬ﺍﻭ ‪ NaOH‬ﺩ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ﺑﻪ ﮐﻮﻣﻪ ﻣﺎده وي؟‬
‫د ﺣﻞ ﻃﺮﻳﻘﻪ‪ :‬دواړه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﻣﺎدې وﻟﻴﮑﺊ او ﭘﻪ ﻫﻐﻮی ﮐ‪ ３‬ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﻓﻴﻞ ﻣﻮاد ) د ﺑﻴﻠ‪／‬ﯽ ﭘﻪ ډول‪( OH − :‬او ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮي‬
‫‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ؛ ) د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪ ( Cl − :‬و ！ﺎﮐﺊ‪ .‬د ‪－ Cl −‬ﺮوپ د ‪ OH −‬د ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐ‪７‬ئ او ﺑﺸﭙ‪７‬ه ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳ‪３‬‬
‫وﻟﻴﮑﺊ ‪.‬‬
‫‪1 − Chlotopropane .5‬او ‪1 − Chlotopropane‬ﻟﻪ ‪ OH −‬ﺳﺮه د ‪ S N 2‬ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗﺮﺳﺮه‬
‫ﮐ‪７‬ى دى‪ ،‬ﺳﺘﺎﺳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﻈﺮ دﮐﻮﻣﻮ ﻧﻮﻣﻮړو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ‪ S N 2‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺳﺮﻳﻊ وي؟‬
‫‪ benzylbromide‬ﺏ‪ CH 3Cl -‬ﻳﺎ ‪(CH 3 ) 3 CCl‬‬ ‫ﺍﻟﻒ‪ Bromobenze n -‬ﻳﺎ ) ‪(C6 H 5 CH 2 Br‬‬
‫‪CH 2 = CHCH 2 Br‬‬ ‫ﺝ‪ CH 3CH = CHBr -‬ﻳﺎ‬
‫‪ - 6‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪي ﺟﻮړواﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺑﻪ دﮐﻮﻣﻮ د ‪ S N 2‬ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ‪ OH‬ﺳﺮه ﺳﺮﻳﻊ وي؟‬
‫‪ 3 − methyloc tan − 3ol‬اود ‪ HBr‬ﻟﻪ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ﺑﻪ ﮐﻮم ﻣﺤﺼﻮل د ‪ S N 1‬د ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ د‬ ‫‪-7‬د‬
‫ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﻴﺖ ﭘﻪ ﺑﻨﺴ＀ ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﺷﻲ؟ د ﻣﺤﺼﻮﻟﻮ اود ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻣﻮاد ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫‪＇ .8‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﮐﻮﻻي ﺷﺊ ﭼ‪ ３‬دا ﻻﻧﺪی ﻣﻮادو د ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﻓﻴﻠﯽ ﺗﻌﻮﻳﻀﯽ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐ‪７‬ئ؟‬
‫‪b) ( CH3 ) 2 CHCH2CH2CN ، a) CH3CH2CH2CH2 − OH‬‬
‫‪ .9‬ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙ‪７‬ې ﮐ‪７‬ئ ‪.‬‬
‫‪C H3‬‬ ‫‪Br‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫⎯ ‪⎯→ ? C H3C H2 C H C H3 + LiI‬‬
‫⎯ ‪C H C H C H C l + H S−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫? →⎯‬
‫‪ .10‬د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻣﺸﺮح ﻣﺎﻟِﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ؟‬
‫ﺍﻟﻒ‪2,3 − dichloro − 4methyl hexane -‬‬
‫ﺏ – `‪4 − bromo − 4ethyl − 2 − methyl hexane‬‬
‫‪3 − iodo − 2,2,4,4 − tetramethyl pen tan e −‬‬ ‫ﺝ‪-‬‬
‫‪120‬‬
 ‫اﺗﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ او اﻳﺘﺮوﻧﻪ‬
‫ډﻳﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪／‬ﺮي ډﻟ‪ ３‬ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ)‪ (Functionalgroup‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪ .‬دا‬
‫‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ې‬
‫！ﻮﻟ‪ ３／‬ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ) ‪ (− OH‬او اﻳﺘﺮ ‪－‬ﺮوپ) ‪ (− O −‬دي‪.‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ او اﻳﺘﺮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ د اﺷﺘﺮاﮐﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه ﻧ‪＋‬ﺘﻰ دي ‪.‬ﭘﻪ‬
‫دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬داﻟﮑﻮﻟﻮ او اﻳﺘﺮوﻧﻮ دﺧﻮا‪請‬ﻮ‪ ،‬ﺟﻮړ＊ﺖ او د اﺳﺘﻌﻤﺎل ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺗﺮ‬
‫ﻻﺳﻪ ﮐ‪７‬ئ او ددې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﭘﻮه ﺷﺊ ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ او اﻳﺘﺮوﻧﻪ ﮐﻮم ډول ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي او د ﮐﻮم‬
‫ډول ﺧﻮا‪請‬ﻮ او ﺟﻮړ＊ﺘﻮ ﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي؟ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﻮﻣﻮ ﺑﺮﺧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي او ＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ‬
‫ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ؛ ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻻس راوړل ﺷﻲ؟‬
‫‪121‬‬
 ‫‪ : 1 – 8‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ) ‪(Alcohols‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ‪ OH‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ وﻟﺮي‪ ،‬د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫اﻟﮑﻮل ﻋﺮﺑﻲ ﮐﻠﻤﻪ ده ﭼ‪ ３‬ﻣﻌﻨﺎ ﻳ‪ ３‬د ﺷﺮاﺑﻮ ﺟﻮﻫﺮ دي‪ ،‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ R-OH‬دي ﭼ‪ R ３‬ﮐﻴﺪای‬
‫ﺷﻲ د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﭘﺎﺗﻴﺸﻮﻧﯽ د ﻧﺎرﻣﻞ او ﻳﺎ ﻣﻨﺸﻌﺐ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮوﻟﻮﺳﺮه‪ ،‬اﻟﮑﻴﻨﻴﻞ‪ ،‬اﻟﮑﺎﻳﻨﻴﻞ )د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او ﻳﺎ درې ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬
‫اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ( د اورﻣﺎﺗﻴﮏ ﮐ‪７‬ۍ او داﺳ‪ ３‬ﻧﻮر دي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫|‬
‫‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪CH 3 − C − CH 3‬‬ ‫‪CH 2 = CH − CH 2 − OH‬‬
‫|‬
‫‪OH‬‬
‫‪Ethyl alcohol‬‬ ‫‪2 − Methyl − 2 − Pr opanol‬‬ ‫‪Allyl alcohol‬‬
‫‪− OH‬‬ ‫‪− CH 2 − OH‬‬ ‫‪C H2 − C H2‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪Cl‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪Cyclo hexanol‬‬ ‫‪Benzyl alcohol‬‬ ‫‪Ethylene chloro hydrin‬‬
‫‪C H2 − C H − C H2‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH OH‬‬
‫‪Glycerin‬‬
‫‪ :1 - 1 - 8‬داﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫( ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ﻳﻌﻨ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ‬ ‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﺷﻤﻴﺮ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻴﻨﻮل ‪－‬ﺮوپ ﻳ‪)３‬‬
‫‪OH‬‬
‫|‬
‫‪− C‬‬
‫|‬
‫‪−‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ ﮐ‪ ３‬ﻧ‪＋‬ﺘﻰ دى‪ ،‬ﭘﻪ درې ډﻟﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ)‪) (primaryalcohol‬د ‪ − OH‬ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي(‪ ،‬دوﻳﻢ اﻟﮑﻮل‬
‫)‪ ) (sec odaryalcohol‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ) ‪ (− OH‬دوﻳﻢ ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه اړه ﻳﮑﻪ ﻟﺮي ( او درﻳﻢ اﻟﮑﻮل‬
‫)‪) (Tetiaryalcohol‬ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ) ‪－ (− OH‬ﺮوپ درﻳﻢ ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه اړه ﻳﮑﻪ ﻟﺮي (دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي ‪:‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪R− C −H‬‬ ‫‪R− C −R‬‬ ‫‪R− C −R‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪R‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﯽ اﻟﮑﻮل‬ ‫دوﻳﻢ اﻟﮑﻮل‬ ‫درﻳﻢ اﻟﮑﻮل‬
‫ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ R ３‬ﺑﻴﻼﺑﻴﻠ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻲ ＊ﻴﻲ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﮐﻴﺪای ﺷﻲ اﻟﻴﻔﺎﻳﺘﮏ) ‪ (− CH‬اوﻳﺎ اروﻣﺎﻳﺘﮏ‬
‫‪3‬‬
‫) ‪ (C H‬او ﻧﻮر وي‪ .‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل )اﻳﺘﺎﻧﻮل( او ﺑﻨﺰاﻳﻞ اﻟﮑﻮل د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮ ډول دي؛ ﺧﻮ اﻳﺰوﭘﺮوﭘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل د‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬
‫دوﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮ ＇ﺨﻪ دي‪:‬‬
‫‪122‬‬
 ‫‪OH‬‬
‫‪OH‬‬
‫|‬
‫‪CH − C H − CH‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫دوﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮل‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮل‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮل‬
‫د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭘﻪ دوو ﺳﻴﺴﺘﻤﻮ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻳﺎ رادﻳﮑﺎﻟﻲ ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫)‪ (Common names‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ده‪ ،‬ﺳﺎده اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﺨﻮا ﭘﻴﮋﻧﺪ ل ﺷﻮي دي‪ ،‬ﭘﻪ دې ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮم‬
‫اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐﻴ‪８‬ي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫|‬
‫‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪CH 3 − C| H − CH 3‬‬ ‫‪CH 3 − C H − CH 2 − OH‬‬
‫‪ethyl alcohol‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪isopropyl alcohol‬‬ ‫‪iso butyl alcohol‬‬
‫‪O2 N −‬‬ ‫‪− CH 2 − OH‬‬ ‫‪CH 3 − OH‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − OH‬‬
‫‪methyl alcohol‬‬ ‫‪propyl acohol‬‬
‫‪p − nitrobenzyl alcohol‬‬
‫دوﻳﻠﻮوړ ده ﭼ‪ ３‬دا ډول ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻟ‪８‬ه ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻮ او اوږدو زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻮﮐ‪ ３‬د ﭘﻠﻰ ﮐﻴﺪووړ ﻧﻪ ده؛‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫دﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‪:‬‬
‫|‬
‫‪CH 3 − C − C − OH‬‬
‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 2 − CH 3‬‬
‫)‪2,2,3 − trimethyl pen tan ol (3‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ﺗﺮﺗﻴﺐ د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ) ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ درﻳﻤﻲ ( ﻫﻢ ！ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛‬
‫د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬اﻳﺰوﭘﺮوﻳﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻳﻮ دوﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮل دى او اﻳﺰوﺑﻴﻮﺗﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻳﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ اﻟﮑﻮل دى ؛ ﻧﻮ ددوى‬
‫ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻫﻢ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫|‬
‫‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪CH 3 − C H − CH 3‬‬ ‫‪CH 3 − C H − CH 2 − OH‬‬
‫|‬
‫‪OH‬‬
‫‪pr ethyl alcohol‬‬ ‫‪isopropyl alcohol‬‬ ‫‪pri methylpropyl alcohol‬‬
‫ﻣﺸﻖ او ﺗﻤﺮﻳﻦ وﮐ‪７‬ئ‬
‫ﻳﻮ ډول اﻟﮑﻮل ﭼ‪ ３‬ﺟﻤﻌ‪ ３‬ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ C H − OH ３‬دی ‪،‬ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬وﻧﻴﺴﺊ ‪،‬اﺗﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻫﻐﻪ ﻟﭙﺎره‬
‫‪7‬‬ ‫‪15‬‬
‫وﻟﻴﮑـﺊ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻮى ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮل و！ﺎﮐﻞ ﺷﻲ‪.‬‬
‫|‬
‫ډﻳﺮ ﭘﻮه ﺷﺊ‪＄ :‬ﻴﻨ‪ ３‬وﺧﺘﻮﻧﻪ داﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ دﻫﻐﻮي د‪ (− C − OH )Carbinol‬د ‪－‬ﺮوپ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫|‬
‫ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻴﻨﻮل ﺳﻴﺴﺘﻢ ورﺗﻪ واﻳﻲ ‪ .‬ﭘﻪ دې ﻃﺮﻳﻘﻪ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ داﺳ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮل ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻴﻨﻮل ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻻس‬
‫راﻏﻠﻲ دي؛ ﻧﻮ ‪ CH3 − OH‬ﺗﻪ ﻫﻢ ﮐﺎرﺑﻴﻨﻮل واﻳﻲ‪ .‬د ﻫﻐ‪ ３‬ﻧﻮرې ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‪:‬‬
‫‪123‬‬
 ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH 2 − CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3 − C− OH‬‬ ‫‪− C− OH‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − C− OH‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 2 − CH 3‬‬
‫‪dimethyl phenyl‬‬ ‫‪Tri phenyl carbinol‬‬ ‫‪tri ethyl carbinol‬‬
‫‪carbinol‬‬
‫د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د) ‪ (IU PAC‬ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ داﺳ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د اړوﻧﺪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د د‬
‫ﻧﻮم اﺧﻴﺮﻧﻰ ‪ e‬ﺗﻮرى ) ‪ (ol‬ﭘﻪ وروﺳﺘﺎړي ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د اړوﻧﺪ اﻟﮑﻮل ﻧﻮم ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬ﺗﻴﺮوﺗﻨ‪ ３‬ﻟﺮې ﺷﻲ ؛ﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي او ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ د زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ وى ＇ﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻴﻨﻮل د ‪－‬ﺮوپ ﮐﺎرﺑﻦ ﮐﻮﭼﻨﯽ ﻧﻤﺒﺮ ‪＄‬ﺎﻧﺘﻪ ﻏﻮره‬
‫ﮐ‪７‬ي ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪CH 3 − CH − CH 3‬‬
‫|‬
‫‪1 − propanol‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪2 − propanol‬‬
‫ﻣﺜﺎﻝ‪ :‬دﻻﻧﺪې اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د اﻳﻮﭘﮏ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﺮو‪:‬‬
‫‪OH‬‬
‫‪CH 3 − C − CH 3‬‬ ‫‪CH3‬‬
‫|‬
‫‪CH − OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪CH3 − CH 2 − C H − CH 2‬‬
‫‪CH3‬‬
‫‪methanol‬‬ ‫‪2 − methyl − 1 − bu tan‬‬
‫‪2 –methyl 2- propanol‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫|‬
‫‪− CH 2 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − C− CH 3‬‬ ‫‪ClCH 2 − CH 2 − OH‬‬
‫|‬
‫‪2 − chloro ethanol‬‬
‫‪2 − phenyl ethanol‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪2 − methyl − 2 − bu tan ol‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫|‬
‫‪CH3 − C H − C H − CH3‬‬ ‫‪CH3 − C H − CH = CH 2‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪3 − methyl − 2 − bu tan ol‬‬ ‫‪3 − buten − 2 − ol‬‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ‪ − OH‬دوو‪－‬ﺮوﭘﻮ ﻟﺮوﻧﮑﯽ وي‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮ ًﻻ د ‪－‬ﻼﻳﮑﻮﻟﻮﻧﻮ)‪ (Glycols‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دوي‪،‬دا اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ‬
‫دواړو ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ) ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ او اﻳﻮﭘﮏ ( ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪124‬‬
 ‫‪CH − CH 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪CH − CH − CH 2‬‬ ‫‪CH − CH − CH 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪ethylene glycol‬‬ ‫‪propylene glycol‬‬ ‫‪tri methylene glycol‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪1,2 − propanediol‬‬ ‫‪1,3 − propanedioll‬‬
‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫‪cis − 1,2 − cyclo pentanediol‬‬
‫‪ol‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‪:‬‬
‫د اوﮐﺘﺎﻧﻮل ﻟﺲ اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ او د اﻳﻮﭘﮏ ﭘﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ و ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ : -2 -1 8‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د اﻟﮑﺎﻳﻞ او ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﻟﺮ ي ﭼ‪ ３‬د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ او اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ‬
‫ﻗﻄﺒﻲ ده او د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺧﻮاص ！ﺎﮐﻲ‪.‬‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻫﻐﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮﺷﺎن ﮐﻤﻴﺘﻮﻧﻪ وﻟﺮي‪ ،‬د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﻲ ﻳ‪ ３‬ور＇ﺨﻪ ﻟﻮړ‬
‫دي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬دا اړﻳﮑ‪ ３‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﺗﺮاﮐﻢ‬
‫ﻻﻣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ داﻟﮑﻮﻟﻮ ﻧﻮ او د اوﺑﻮ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬ﻫﻢ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮی د ﺣﻞ ﮐﻴﺪو ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ ‪،‬د‬
‫‪ ３‬ي‬
‫ﻟﺮي‪:‬‬ ‫ﻲ اړﻳﮑ‪３‬‬‫‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ‬ ‫‪ ＃‬ﮐ‪３‬‬‫اوﺑﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﻨ‪＃‬‬
‫)‪ ( 1 – 8‬ﺷﮑﻞ د اوﺑﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬او د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ‪.‬‬
‫د ﻧﻪ ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﯽ د ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪود ！ﮑﻲ ﭘﻪ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﻟﻮړ دى‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د‬
‫ﺷﻤﻴﺮ او ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻲ ﻟﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﺳﺮه داﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﻲ ﻫﻢ ﻟﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫) ‪ ( 1 – 8‬د ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص او د اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﻲ‬
‫ﺩ ﺍﻳﺸﻴﺪﻭ ﺩﺭﺟﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐﻴﺪل ‪ 100gr‬اوﺑﻮ‬ ‫ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬ ‫ﻧﻮﻡ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 20°C‬ﮐ‪３‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻨﺤﻞ‬ ‫‪65‬‬ ‫‪CH 3OH‬‬ ‫‪Methanol‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻨﺤﻞ‬ ‫‪78,5‬‬ ‫‪CH 3CH 2OH‬‬ ‫‪ethanol‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻨﺤﻞ‬ ‫‪97‬‬ ‫‪CH 3CH 2CH 2OH‬‬ ‫‪1-propanol‬‬
‫‪7,9‬‬ ‫‪117.7‬‬ ‫‪CH 3CH 2CH 2CH 2OH‬‬ ‫‪1-butanol‬‬
‫‪2.7‬‬ ‫‪137.9‬‬ ‫‪CH 3CH 2CH 2CH 2CH 2OH‬‬ ‫‪1- pentanol‬‬
‫‪0.59‬‬ ‫‪155.8‬‬ ‫‪CH 3CH 2CH 2CH 2CH 2CH 2OH 1-hexanol‬‬
‫‪125‬‬
‫د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﯽ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﯽ ﻫﻢ ﻟﻮړﻳ‪８‬ي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪ :‬اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل ﭘﻪ‬
‫‪ 197°C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د دې ﻣﺮﮐﺐ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ډﻳﺮې دي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ ﻫﻤﺪې ﮐﺒﻠﻪ‬
‫د ﻫﻐﻮی ﺣﻞ ﮐﻴﺪل ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ډﻳﺮ دي‪ .‬اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻣﻮ！ﺮوﮐ‪ ３‬د ﮐﻨ‪／‬ﻞ ﮐﻴﺪو دﺿﺪ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‬
‫ﮐﺎراﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ د ﻫﻐﻮی داﻳﺰوﻟﻮګ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ‪－‬ﺮاف ﮐ‪＊ ３‬ﻮدل ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫) ‪ ( ° C‬ﺩﺗﻮﺩﻭﺧﻰ ﺩﺭﺟﻪ‬
‫ﻜﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﺍﻟﻜﻮ‬
‫ﻧﺎﺭﻣﻞ ﺍﻟﻜﺎﻧﻮﻧﻪ‬
‫ﻴﻜﻮﻝ ﻛﺘﻠﻪ‬
‫ﺩ ﻣﺎﻟﻴﻜ‬
‫) ‪( g .mol −1‬‬
‫)‪ ( 2 - 8‬ﺷﮑﻞ د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ داﻳﺰوﻟﻮګ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪود！ﮑﻮ د ﭘﺮﺗﻠﻲ ‪－‬ﺮاف‬
‫‪ : 3 – 1 – 8‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص او ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ دوه ﺧﺎ‪請‬ﻴﺘﻪ)‪ (Amphotric‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﻫﻢ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ او ﻫﻢ اﻟﻘﻠﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ＊ﻴﻲ‪ ،‬د ！ﻮ！ﻪ ﮐﻴﺪو‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻳ‪ ３‬ﺧﻮ را ډﻳﺮ زﻳﺎت ﮐﻮﭼﻨﯽ دى‪:‬‬
‫‪H O‬‬
‫⎯‪C 2 H 5 − OH(aq) ⎯⎯2‬‬
‫‪⎯→ C 2 H 5 − O − + H 3O +‬‬ ‫‪, K a = 10 −16‬‬
‫د اﻟﻘﻠﻲ ﻓﻠﺰوﻧﻮ ﺳﺮه د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ‪:‬‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻟﻘﻠﻲ ﻓﻠﺰوﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬اﻟﮑﻮﻟﻴﺘﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪ :‬اﻳﺘﺎﻧﻮل ﻟﻪ ﺳﻮدﻳﻢ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬د ﺳﻮدﻳﻢ اﻳﺘﺎﻧﻮﻟﻴﺖ ) ‪ ( C 2 H 5 − ONa‬ﻣﺮﮐﺐ ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫⎯ ‪2C2 H 5 − OH + 2Na‬‬
‫↑ ‪⎯→ C 2 H 5 − ONa + H 2‬‬
‫‪126‬‬
 ‫)‪ ( 3 - 8‬ﺷﮑﻞ ﻟﻪ ﻓﻠﺰی ﺳﻮدﻳﻢ ﺳﺮه د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﺳﻮدﻳﻢ اﻟﮑﻮﻟﻴﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ اوﺑﻠﻦ ﻣﺤﻠﻮل ﮐ‪ ３‬ﻗﻮي اﻟﻘﻠﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ور＊ﻴ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ﺧﭙﻞ ﺟﻮړه ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺿﻌﻴﻔﻮاﻟﻰ رو＊ﺎﻧﻪ‬
‫ﮐﻮي‪.‬‬
‫د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ د اﻟﻘﻠﻴﻮ ﻓﻠﺰوﻧﻮ ﺳﺮه ﭘﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی د ﮐﺎرﺑﻨﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭘﻪ اوږد واﻟﻲ ﺳﺮه ！ﻴ＂ﻴ‪８‬ي‬
‫ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮی د ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ！ﻴ＂ﻮاﻟﯽ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐ‪＊ ３‬ﻮدل ﺷﻮى دى‪:‬‬
‫د ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻟ‪８‬واﻟﻲ‬
‫‪Activity decreses‬‬

‫‪H 2O‬‬
‫‪CH 3 OH‬‬
‫‪CH 3 CH 2 OH‬‬
‫‪CH 3 CH 2 CH 2 OH‬‬
‫ﻫﻢ ﻟﻪ ‪＄‬ﺎن ＇ﺨﻪ ＊ﮑﺎره ﮐ‪７‬ي؛ ‪＄‬ﮑﻪ د ‪− OH‬‬ ‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﮐﻮﻻي ﺷﯽ ﭼ‪ ３‬داﻟﻘﻠﻴﻮ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ‬
‫د ‪－‬ﺮوپ د اﮐﺴﻴﺠﻦ د اﺗﻮم ازاد ﺟﻮړه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د ﻧﻮرو ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د ﭘﺮوﺗﻮﻧﻮﻧﻮ د ﺟﺬب ﺗﻮان ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪+‬‬
‫⎯ ‪C 2 H 5 − OH + H 3O +‬‬
‫‪⎯→ C 2 H 5 − OH 2 + H 2O‬‬
‫‪ C 2 H 5 − OH 2 +‬د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻣﺰدوج ﺗﻴﺰاب دي او د اﮐﺴﻮﻧﻴﻢ اﻳﻮن ﻳﻮه ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ ده‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪３‬‬
‫‪ R − OH‬دى‪ ،‬د ‪ R − OH‬ﺟﻮړﻳﺪل د ﭘﺮﻟﻪ ﭘﺴ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﯽ ﭘ‪７‬او دى ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ‬
‫‪2‬‬
‫‪+‬‬
‫‪2‬‬
‫‪+‬‬
‫ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪ :‬ﻟﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ د اوﺑﻮ اﻳﺴﺘﻞ ﭘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐ‪ (H SO )３‬د اﮐﺴﻮﻧﻴﻢ‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫)‪ (oxonium‬د اﻳﻮن ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪H SO 1700 C‬‬
‫‪C 2 H 5 − OH ⎯⎯2⎯ ⎯4⎯ ⎯ ⎯⎯→ CH 2 = CH 2 + H 2O‬‬
‫ﭘﻪ دې ﺗﺮﺗﻴﺐ د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ‪Dehydration‬ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﺳﺮه د ﻧﺒﺎﺗﯽ اﻧﺮژۍ د راﮐ‪７‬ې او ورﮐ‪７‬ې اﻣﮑﺎﻧﺎت‬
‫ﺑﺮاﺑﺮوي؛ ‪＄‬ﮑﻪ دﮐﺮﻧﯽ ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻮ؛ ﻟﮑﻪ ﻏﻠ‪－ ، ３‬ﻨ‪ ، ９‬ﺧﺮﻣﺎ ‪ ،‬اﻧ‪／‬ﻮر او ﻧﻮرو د ﺗﺨﻤﺮ ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻧﻪ‬
‫ﺟﻮړﻳ‪８‬ي او د اﻟﮑﻮﻟﻮ د ډی ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ)‪＇ (De hdration‬ﺨﻪ اﻳﺘﻠﻴﻦ او ﺑﻴﺎ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ .‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د‬
‫ﻫﺎﻳﺪرو ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ او ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪127‬‬
 ‫⎯ ‪C 2 H 5 − OH + HBr‬‬ ‫‪⎯→ CH3 − CH2 Br + H 2O‬‬
‫اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﻣﻮاد؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ K Cr O :‬ﻟﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬
‫د ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ او ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪2−‬‬
‫)‪Cr2O 7(aq‬‬ ‫⎯ ‪+ 14H3O + + 6e−‬‬ ‫‪⎯→ 2Cr3+ (aq)+ 21H2O‬‬
‫‪⎯→ 6e− + 6H3O + + 3CH3 − CHO‬‬
‫⎯ ‪3CH3 − CH2 − OH + 6 H 2O‬‬
‫‪2−‬‬
‫)‪Cr2O 7(aq‬‬ ‫⎯ ‪+ 8H3O + + 3CH3 − CH2 − OH‬‬
‫‪⎯→ 2Cr3+ (aq) + 15H2O + 3CH3 − CHO‬‬
‫اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ﺳﺮوازي ﻟﻮ＊ﻲ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ＇ﻪ ﻣﻮدې وروﺳﺘﻪ د ﻫﻮا ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ ﺟﻮړوي‬
‫او ﻋﻄﺮي ﺑﻮی ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻟﻪ ﺑﻮی ﺳﺮه ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي او د ﻗﻮي اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاب ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‬
‫ﭼ‪ ３‬ﺗﻴﺰ ﺑﻮی ﻟﺮي‪ .‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ او ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د ﺟﻮړ＊ﺖ ﭘﻪ ﭘﺎى ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه‬
‫‪O‬‬ ‫ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫||‬
‫‪R − CH 2 − OH +‬‬ ‫⎯ ‪O2‬‬
‫‪⎯→ R − C − H + H 2O‬‬
‫‪2‬‬
‫‪O‬‬ ‫||‪O‬‬
‫||‬
‫‪1‬‬
‫‪R − C − H + O 2 ⎯Oxidation‬‬
‫‪⎯ ⎯⎯→ R − C − OH‬‬
‫‪2‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې دوﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮل اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺷﻲ‪ ،‬د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪OH‬‬
‫|‬
‫‪1‬‬ ‫‪Oxidation‬‬ ‫||‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪R − C H − R / + O‬‬‫‪⎯→ R − C − R / + H O‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫د اﻳﺴﺘﺮ د ﺟﻮړوﻟﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ ) ‪(Esterifica tion‬‬
‫د اﻟﮑﻮﻟﻮ او ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ د اﻳﺴﺘﺮﻳﻔﻴﮑﺸﻦ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ ،‬دا ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺗﺮﺳﺮه‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻳﺴﺘﺮ او اوﺑﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪//‬‬
‫→⎯⎯ ‪R − OH + R − C − OH‬‬
‫‪H‬‬
‫‪R − C − O − R + H 2O‬‬
‫‪Alcohols‬‬ ‫‪acides‬‬ ‫‪Esteres‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯(⎯ ‪CH 3 − CH 2 − OH + CH 3 − C − OH‬‬ ‫⎯‬‫‪⎯→ CH 3 − C − O − CH 2 − CH 3 + H 2O‬‬
‫) ‪H 2 SO4‬‬
‫اﺳﺘﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪوﻧﻪ ﻫﻢ ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮی دﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ﻫﻢ اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ دي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯ ‪R − OH + R − C‬‬
‫‪⎯→ R − C − O − R + HCl‬‬
‫\‬
‫‪Cl‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯ ‪CH 3 − OH + CH 3 − C‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − C − O − CH 3 + HCl‬‬
‫\‬
‫‪Cl‬‬
‫‪128‬‬
 ‫‪ : 4 – 1 – 8‬د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫د اﻟﮑﻮﻟﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ اﻗﺘﺼﺎدي ﻻره ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ او د ﻗﻨﺪوﻧﻮ ﺗﺨﻤﺮ دي ‪:‬‬
‫⎯‪H 2C = CH2 ⎯+‬‬ ‫‪⎯ ⎯⎯→ CH3 − CH2 − OH‬‬
‫) ‪H 2O ( H 2 SO4‬‬
‫د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻻﺳﺘﻪ راوړﻟﻮ ﭘﻪ ﻣﻮﺧﻪ د ﺗﺨﻤﺮ ﻟﻪ ﻻرې ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻣﺎده ﻳ‪ ３‬ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ وي‪ ،‬د اﻣﺎﻳﻠﺰ)‪(Amylose‬‬
‫اﻧﺰاﻳﻢ ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬د اورﺑﺸﻮ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي)‪، (malt‬ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا اﻧﺰاﻳﻢ ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﻪ ﺳﺎده ﻗﻨﺪوﻧﻮ ) ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز(‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻠﻮي‪ .‬د ﻟﺒﻠﺒﻮ ﻳﺎ ‪－‬ﻨﻴﻮ د ﻗﻨﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺨﻤﺮ ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﺳﮑﺮوز او ﻣﺎﻟﺘﻮز ﻟﺮوﻧﮑﯽ وي‪ ،‬د اﻧﻮرﺗﻴﺰ)‪(Inertase‬اﻧﺰاﻳﻢ‬
‫ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﻤﻴﺮې )‪ (yest‬ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ ،‬ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬اﻧﺰاﻳﻢ د ﭼﻐﻨﺪرو‪－ ،‬ﻨﻴﻮ او ﻧﻮرو ﻣﻴﻮو ‪＄‬ﻮ＊ﺎ ﭘﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز او‬
‫ﻓﺮﮐﺘﻮز ﺗﺒﺪﻳﻠﻮي‪ .‬د زاﻳﻤﻴﺰ)‪ (zymase‬اﻧﺰاﻳﻢ ﭼ‪ ３‬ﺧﻤﺒﺮې ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ دي‪－ ،‬ﻠﻮﮐﻮز ﭘﻪ اﻳﺘﺎﻧﻮل او ‪ CO‬ﺑﺪﻟﻮي‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺍﻣﺎﻳﻠﻴﺰ‬
‫‪2 O + HCl +‬‬
‫⎯‪(C H O ) + ⎯H‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5 n‬‬ ‫‪⎯⎯→ nC6 H12O6‬‬
‫ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ‬ ‫ﻳﻮﻩ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪ‬
‫ﻟﻪ اوﺑﻮ ＇ﺨﻪ د اﻳﺘﺎﻧﻮل ﺟﻼﮐﻮل دﭘﺮﻟﻪ ﭘﺴ‪ ３‬ﺗﻘﻄﻴﺮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي؛ داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ‪ 78o C‬او‬
‫اوﺑﻪ ﭘﻪ ‪ 100o C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫د اﻟﮑﻮﻟﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪請 ３‬ﻨﻌﺘﻲ او ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻃﺮﻳﻘﻪ‬
‫‪ – 1‬ﻟﻪ ﭘﺘﺮوﻟﻴﻢ ＇ﺨﻪ ﻫﻢ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ‪ ،‬اﻟﮑﻮل ﻻﺳﺘﻪ راوړل ﺷﻲ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪ :‬ﭘﻪ اﻣﺮﻳﮑﺎ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻳﻮ ﮐﺎل ﮐ‪３‬‬
‫‪ 7.108 Lb‬اﻳﺘﺎﻧﻮل او ‪10 Lb‬اﻳﺰوﭘﺮوﭘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻟﻪ ﭘﺘﺮوﻟﻴﻢ ＇ﺨﻪ ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬دا ډول اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د اﻟﮑﻮﻟﻲ‬
‫‪9‬‬
‫ﻣﺸﺮوﺑﺎﺗﻮ ﻟﭙﺎره ﻧﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 1920‬م ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ وﭼﻮ ﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻻس راوړل ﺷﻮي دي‪ ،‬اوس ﭘﻪ اﻣﺮﻳﮑﺎ ﮐ‪ ３‬ﻟﺲ)‪ (10‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﻮﻧﺪ ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل د ‪ CO‬او ‪ H‬ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ) ﻟﻪ ‪ CO‬د ارﺟﺎع ＇ﺨﻪ ( ﻻس ﺗﻪ راوړي‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪CO + 2 H 2 ⎯ZnO‬‬
‫⎯‪⎯ ,‬‬ ‫‪⎯→ CH 3OH‬‬
‫‪Cr2O3‬‬
‫‪o‬‬
‫‪400 C‬‬
‫ﻟﻪ ﭘﻮرﺗﻴﻨﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻮو ﮐﻤﻴﺘﻮﻧﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻧﻴﻤﺎﻳﻲ ﻳ‪ ３‬د ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﭘﻪ ﻣﻮﺧﻪ د‬
‫ﭘﻼﺳﺘﻴﮏ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪ – 2‬د ‪－‬ﺮﻳﻨﺎرد ＊ﻮدوﻧﮑﻰ ﺗﺮﮐﻴﺒﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬د ‪－‬ﺮﻳﻨﺎرد د ＊ﻮدوﻧﮑﻲ اود اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫‪H O‬‬ ‫|‬
‫⎯‪R`− C = O + R − MgX ⎯⎯→ R`− C − OMgX⎯⎯2‬‬
‫‪⎯→ R`− C − OH + MgOHX‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪129‬‬
 ‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪//‬‬ ‫|‬ ‫|‬
‫⎯ ‪CH 3 − C − H + CH 3 − MgBr‬‬
‫⎯‪⎯→ CH 3 − C − OMgBr ⎯H‬‬
‫⎯‬
‫‪2O‬‬
‫‪→ CH 3 − C − OH + MgOHBr‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪2- Propanol‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫⎯ ‪H − C = O + CH 3 − Mg − Cl‬‬
‫⎯‪⎯→ H − C − OMgCl ⎯H‬‬
‫⎯‬
‫‪2O‬‬
‫‪→ H − C − OH + MgOHCl‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫ب – ﻟﻪ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﺳﺮه د ‪－‬ﺮﻳﻨﺎرد ＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ‪:‬‬
‫' '‪R‬‬ ‫' '‪R‬‬ ‫' '‪R‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫⎯ ‪R'− C = O + RMgX‬‬
‫⎯‪⎯→ R'− C − OMgX ⎯H‬‬
‫⎯‬
‫‪2O‬‬
‫‪→ R'− C − OH + MgOHX‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪ketones‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫⎯ ‪CH 3 − C = O + CH 3 MgCl‬‬
‫⎯‪⎯→ CH 3 − C − OMgCl ⎯H‬‬
‫⎯‬
‫‪2O‬‬
‫‪→ CH 3 − C − OH + MgOHCl‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪2 − methyl − 2 − propanol‬‬
‫‪ – 3‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ‪ ،‬ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ او ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻟﻪ ارﺟﺎع ﮐﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﻫﻢ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ‪،‬‬
‫ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ او ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ارﺟﺎع ﮐﻴﺪل د ارﺟﺎع دﻋﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ او ﻋﻀﻮي‬
‫ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻟﻪ ارﺟﺎع ＇ﺨﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي اﻟﮑﻮل او د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ارﺟﺎع ＇ﺨﻪ دوﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪ .‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ‪،‬‬
‫ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ او ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ارﺟﺎع د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﭘﻼﺗﻴﻦ)‪ (Pt‬ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه او اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ‬
‫را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪Pt‬‬
‫‪R − C − H + H ⎯⎯→ R − CH − OH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫→⎯⎯ ‪CH 3 −C − H + + H 2‬‬
‫‪Pt‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬
‫‪Ethanal‬‬ ‫‪1 − Ethanol‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪//‬‬ ‫|‬
‫‪Pt‬‬
‫‪R − C − R + H ⎯⎯→ R − CH − R‬‬
‫‪2‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪//‬‬ ‫|‬
‫‪Pt‬‬
‫‪CH 3 − C − CH 3 + H‬‬ ‫‪⎯⎯→ CH 3 − CH − CH 3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2 − propanone‬‬ ‫‪2 − pr 0 panol‬‬
‫‪130‬‬
 ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫‪Pt‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Pt‬‬
‫⎯( ‪2‬‬ ‫)‬
‫⎯ ⎯⎯ ‪R − C − OH + H ⎯⎯→ R − C − H‬‬ ‫‪⎯→ R − CH 2 − OH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯ ‪CH − C − OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪⎯→ CH 3 − C − H + H 2O‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫⎯ ‪CH 3 − C − H‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − CH 2 − OH‬‬
‫‪Ethanal‬‬ ‫‪Ethanol‬‬
‫ډﻳﺮ ﭘﻮه ﺷﺊ‬
‫اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ ﻫﻢ ارﺟﺎع ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬دوه ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻪ اﻟﮑﻮل ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬ډای ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ‬
‫اﻳﺴﺘﺮ ارﺟﺎع ﺷﻮي او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل او ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫⎯‪CH 3 − C − O − CH 3 ⎯+‬‬
‫⎯‬
‫‪H2‬‬
‫‪→ CH 3 − CH 2 − OH + CH 3 − OH‬‬
‫‪ – 4‬د اﻳﺘﺮوﻧﻮ او اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ＇ﺨﻪ د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫د ﻣﺘﻨﺎﻇﺮو اﻳﺘﺮوﻧﻮ د ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ＇ﺨﻪ د ﻳﻮ ډول اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ دوه ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻪ او د ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮو اﻳﺘﺮ وﻧﻮ ﻟﻪ‬
‫ارﺟﺎع ＇ﺨﻪ د ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻧﻮ دوه ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫⎯‪R − O − R ⎯H‬‬
‫⎯‬
‫‪2O‬‬
‫‪→ 2R − O H‬‬
‫⎯‪R − O − R' ⎯H‬‬
‫⎯‬
‫‪2O‬‬
‫‪→ R − H O H+ R'−O H‬‬
‫⎯‪CH3 − CH2 − O − CH2 − CH3 ⎯H‬‬
‫⎯‬
‫‪2O‬‬
‫‪→ 2CH3 − CH2 − OH‬‬
‫⎯‪CH − CH − O − CH3 ⎯H‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫⎯‬
‫‪2O‬‬
‫‪→ CH3 − CH2 − OH + CH3 − OH‬‬
‫د ﻳﻮه ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اﻳﺴﺘﺮ ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اﻟﮑﻮل او ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاب ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫→⎯‪R − C − O − R ⎯H‬‬
‫‪O‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪+‬‬‫‪2‬‬
‫‪R − OH‬‬
‫‪Ester‬‬ ‫‪acide‬‬ ‫‪Alcohol‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫→⎯‪CH 3 − C − O − CH 2 − CH 3 ⎯H‬‬
‫‪O‬‬
‫‪−‬‬‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪− CH 2 − OH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Methyl ethyl ester‬‬ ‫‪acetic acide‬‬ ‫‪Ethanol‬‬
‫‪ - 5‬داﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮد ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪:‬‬
‫⎯‪R− X +H O‬‬
‫‪⎯→ R − OH + HX‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Alkyl halides‬‬ ‫‪alcohl‬‬ ‫‪hydrogen halides‬‬
‫⎯ ‪CH 3 − CH 2 − Cl + H 2 O‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − CH 2 − OH + HCl‬‬
‫‪131‬‬
 ‫‪ : 5 – 1 – 8‬ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل ﻳﺎ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ) ‪( CH OH‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده‪＊ ،‬ﻪ اور اﺧﻠﻲ‪＄ ،‬ﺎﻧ‪７／‬ی ﺑﻮي ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﺧﻮﻧﺪ ﻟﺮي او زﻫﺮي دى‪،‬‬
‫ﻟ‪ ８‬ﺧﻮړل ﻳ‪ ３‬د ړوﻧﺪواﻟﻲ ﻻﻣﻞ او زﻳﺎت ﺧﻮړل ﻳ‪ ３‬د ﻣﺮګ ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ﻫﻐﻪ د ﺑ‪７‬اﺳﻮﻧﻮ ﭘﺮﻟﻪ ﭘﺴ‪ ３‬ﺗﻨﻔﺲ او د ﺑﺪن‬
‫ﻟﻪ ﭘﻮﺳﺘﮑﯽ ﺳﺮه ﺗﻤﺎس ﻳ‪ ３‬داﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ د وژﻧ‪ ３‬ﻻﻣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ ﺑﺎﻳﺪ د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ＇‪＋‬ﻮ ＇ﺨﻪ ډډه وﺷﻲ‪ .‬ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل د ﺗﻮدوﺧ‪３‬‬
‫‪ − 97°C‬ﮐ‪ ３‬ﮐﻨ‪／‬ﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﻮ！ﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻳﺦ د ﺿﺪ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫‪ 64.7 oC‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو او وازدي ＊ﻪ ﺣﻠﻮوﻧﮑﻲ دي‪،‬‬
‫د ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ډﻳﺮه ﮐﭽﻪ ﭘﻪ ﮐﺎروړل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ＇ﺨﻪ د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ ‪ ،‬رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ او‬
‫ﻣﺤﻠﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﺎﻳﻌﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺼﺮف رﺳﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص ‪:‬‬
‫د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺧﻮاص د ﻧﻮرو ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ډﻳﺮ دى‪:‬‬
‫‪⎯→ CH3O − + H 3O +‬‬
‫⎯ ‪CH3OH + H 2O‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﭘﻪ اوﺑﻮ رﻧ‪／‬ﻲ ﻟﻤﺒﻲ ﺳﻮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬اوﮐ‪ ３‬ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‪،‬‬
‫ﭘﻪ دوﻳﻢ ﭘ‪７‬اوﮐ‪ ３‬د ﻣﻴ‪８‬ﻳﻮ ﺗﻴﺰاب‪ ،‬ﭘﻪ درﻳﻢ ﭘ‪７‬او ﮐ‪ CO ３‬او اوﺑﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫] ‪[O‬‬ ‫] ‪[O‬‬ ‫] ‪[O‬‬
‫→⎯⎯ ‪C H3O H‬‬ ‫→⎯⎯‪H C H O‬‬ ‫→⎯⎯‪H C O O H‬‬ ‫⎯ ‪H 2C O3‬‬
‫‪⎯→ C O2 + H 2O‬‬
‫‪− H 2O‬‬ ‫‪− H 2O‬‬
‫د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻻﺳﺘﻪ راوړﻧﻪ ‪:‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل ډﻳﺮ ﺳﺎده اﻟﮑﻮل دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮړه ﺗﻮدوﺧﻪ او د ﻫﻮا ﭘﻪ ﻧﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د ﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ ﻟﻪ ﺗﻘﻄﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻻس راوړل‬
‫ﻛﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ دﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻟﺮ‪－‬ﻲ ﻳﺎ ﺳﻠﻮﻟﻮز ﭘﻪ ﺳﺎده ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﮑﻪ اﺳﻴﺘﻮن ‪ ،‬د ﺳﺮﮐ‪３‬‬
‫ﺗﻴﺰاب او ﭘﻪ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﺗﺒﺪﻳﻠﻮي‪ .‬ﺗﺮ‪ 1925‬م ﮐﺎل ﭘﻮرې ﻟﻪ ﻫﻤﺪې ﻃﺮﻳﻘ‪＇ ３‬ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴﺪه ؛ ﻣ‪／‬ﺮ ﻳﻮه ﺑﻠﻪ‬
‫ډﻳﺮه ارزاﻧﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ د ﺟﺮﻣﻨﻴﺎﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ‪ 1920‬م ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ راﻏﻠ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬ﻧﻦ ورځ دا ﻃﺮﻳﻘﻪ ﮐﺎروړل ﮐﻴ‪８‬ي‪،‬‬
‫دا ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ‪ CO‬او ‪ H‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ د ډﻳﺮ ﻓﺸﺎر ‪ ،‬ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬او ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪(150atm)4000 C‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪CO + 2 H 2‬‬ ‫‪⎯→ CH 3 − OH‬‬
‫‪ : 6 - 1 - 8‬ﺍﻳﺘﺎﻧﻮﻝ ﻳﺎ ﺍﻳﺘﺎﻳﻞ ﺍﻟﻜﻮﻝ‬
‫ﺧﺎﻟﺺ اﻳﺘﺎﻧﻮل ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎده ده او ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ى ﺑﻮی ﻟﺮ ي‪ .‬د وﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴﺪو درﺟﻪ ﻳ‪ ،114°C ３‬د اﻳﺸﻴﺪو درﺟﻪ ﻳ‪３‬‬
‫‪ 78.3°C‬او ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻳ‪ 0.789g mL ３‬دی ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اوﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫)‪ (4 - 8‬ﺷﻜﻞ ﺩ ﺍﻳﺘﺎﻧﻮﻝ ﻣﻮﺩﻝ‬
‫اﻳﺘﺎﻧﻮل ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮاروﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﺣﻠﻮوﻧﮑﯽ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي ‪ 95% ،‬اﻟﮑﻮل او ‪ 5%‬اوﺑﻪ دي‪ ،‬ﭼ‪ ３‬دي ﻣﺨﻠﻮط‬
‫ﺗﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ اﻟﮑﻮل واﻳﻲ‪ ،‬ﭘﻪ ‪ 78°C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪ 100%‬اﻟﮑﻮل ) ﻣﻄﻠﻖ اﻟﮑﻮل ( ﻟﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﻟﮑﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ د ﭼﻮﻧ‪ ３‬ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﭼ‪ ３‬اوﺑﻪ ﻳ‪ ３‬د ) ‪ Ca(OH‬ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ‬
‫‪2‬‬
‫‪132‬‬
 ‫ي‪:‬‬
‫ﻻس راوړي‬
‫＊ﮑﺘﻪ ﮐ‪５＋‬ﻨﻮي‪ ،‬ﭘﻪ ﻻ‬
‫⎯ ) ‪CaO ( s ) + H 2O(l‬‬
‫‪⎯→ Ca (OH‬‬
‫⎯‬ ‫)‪H ) 2 (s‬‬
‫د ﺧﺎﻟﺼﻮ اﻳﺘﺎﻧﻮل )ﻣﻄﻠﻖ اﻳﺘﺎﻧﻮل( د ﺗﺼﻔﻴ‪ ３‬ﺑﻠﻪ ﻻره‪ ،‬د ‪ 95%‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ او اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻣﺨﻠﻮط ﮐ‪ ３‬دﺑﻨﺰﻳﻦ ور زﻳﺎﺗﻮل‬
‫دي‪ ،‬ﺑﻨﺰﻳﻦ دوه ډوﻟﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ اﻳﺰوﺗﻮوﭘﻮﻧﻪ د اوﺑﻮ او اﻟﮑﻮل ﺳﺮه ﺟﻮړوي ﭼ‪ ３‬ﺗﺗﺮ＇ﻮ اﻳﺘﺎﻧﻮل ﭘﻪ ‪ 64.9°C‬ﮐﮐ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﻼ ﺷﻲ‬‫ډول ﺟﻼ‬
‫ﺑﺸﭙ‪ ７‬ل‬
‫＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﺸ‬‫ﻲ ااو ﻟﻟﻪ ااوﺑﻮ ＇ﺨ‬
‫راﺷﻲ‬
‫اﻳﺸﻴﺪو اﺷ‬
‫اﺸ‬
‫اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ＊ﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺤﻠﻞ دي‪ ،‬ﻧﻮ د ！ﻴﻨﭽﺮ اﻳﻮدﻳﻦ‪ ،‬رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬ﻋﻄﺮوﻧﻮ او اراﻳﺸﻲ ﻣﻮادو ﮐ‪ ３‬د ＊ﻪ ﺑﻮي ورﮐﻮﻟﻮ‬
‫ﻟﭙﺎره ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ﺗﺮﺗﻴﺐ د ﮐﻠﻮﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺳﭙﺮې )‪ (Spirit‬او ＇ﮑﻠﻮ )＇‪＋‬ﻠﻮ( ﮐﯽ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻳﺘﺎﻳﻞ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮ د ﺳﻮزوﻟﻮ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮه اﻧﺮژي ﺗﻮﻟﻴﺪﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯ ‪C2 H 5OH + 3O2‬‬
‫‪⎯→ 2CO‬‬
‫⎯‬ ‫‪O2 + 3H 2O + 1374K‬‬
‫‪KJ‬‬
‫‪K‬‬
‫) ‪ (5 - 8‬ﺷﮑﻞ د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﮐﺎرول د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬او اﻧﺮژي د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﭘﻪ ﻣﻮﺧﻪ‬
‫داﻳﺘﺎﻧﻮل ＊ﻪ ﺳﻮزﻳﺪل د دې ﻻﻣﻞ ﺷﻮی دي ﭼ‪ ３‬د اﻧﺠﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬د ﺳﻮن د ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺗﺮې ﮐﺎر واﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ‬
‫ﺷﻲ‪ .‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل د ﻳﺦ د ﺿﺪ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي او د ﻫﻐﻪ ﻣﺤﻠﻮل د ﺿﺪ ﻋﻔﻮﻧﻲ ﻣﺎدي ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﮐﺎرول‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺐ د ﭘﺮوﺗﻴﻨﻲ ار‪－‬ﺎﻧﻴﺰﻣﻮﻧﻮ د ﺗﺨﺮﻳﺒﻮﻟﻮ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوو‪ ،‬ﻓﻨﺠﻴﻮ‪ ،‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ وﻳﺮوﺳﻮﻧﻮ‬
‫اوﺑﮑﺘﺮﻳﺎو دﺳﭙﻮروﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ﮐﺎروړل ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل و＇‪＋‬ﻞ ﺷﻲ او د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﺑﺪن ﺗﻪ داﺧﻞ ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐ‪ ３‬ﻣﻨﻔﻲ اﻏﻴﺰې راﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ ﮐﻮي؛ داﺳ‪３‬‬
‫ﭼ‪ ３‬دﻣﻌﺰ داوﺑﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺟﺬب او دﻫﻐﻮی ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﭘﻪ ﻣﻐﺰ ﮐ‪ ３‬ﺑﺪﻟﻮن ورﮐﻮي ﭼ‪ ３‬داﻋﻤﻠﻴﻪ دﻋﺼﺒﻲ ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫دﺗﻐﻴﻴﺮ ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫د اﻳﺘﺎﻧﻮل ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‪:‬‬
‫‪ – 1‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ډﻳﺮه ﮐﭽﻪ د ﺑﻮرې ﻟﻪ ﺗﺨﻤﺮ ＇ﺨﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪ .‬د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪ ３‬دوه ﻣﻬﻤ‪３‬‬
‫ﺳﺮﭼﻴﻨ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫اﻟﻒ – ﻟﻟﻪ ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪ :‬ﻏﻨﻢ‪ ،‬ﺟﻮار‪ ،‬ﮐﭽﺎﻟﻮ اورﺑﺸﻮ‪ ،‬ﺟﻮدرو او ﻧﻮرو ＇ﺨﻪ ﮐﻴﺪاي‬
‫ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ‪.‬‬
‫ب – ﻟﻪ ﺑﻮره ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ ؛ ﻟﮑﻪ ﭼﻐﻨﺪر ) ﻟﺒﻠﺒﻮ ( ‪－‬ﻨﻲ او ﻣﻴﻮو ＇ﺨﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻻس ﺗﻪ‬
‫راوړل ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﺗﻴﺮو ﻟﻮ ﺳﺘﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻣﻮ د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﭘﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺳﺮه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐ‪７‬ل‪ ،‬ﭘﻪ ﻫﻤﺪې‬
‫ﻻرو ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻫﻢ ﻻس راوړل ﺷﻲ‪ ،‬دﻟﺘﻪ د ﻫﻐﻪ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪ ３‬دوه ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﭼ‪３‬‬
‫ﻛﻴ‪８‬ى‪:‬‬
‫را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻴﻟﻴﺪلل ﻴ‪８‬ى‬
‫ﻻس ﺗﻪ ﺗﻪ ر ﻲ‬
‫‪－‬ﻠﻮﮐﻮز د ﺗﺨﻤﺮﺮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ س‬
‫د ﺑﻮرې واو ﻮ ﻮز‬
‫‪133‬‬
 ‫ﻣﺎﻟﺘﻴﺰ‬
‫⎯ ‪C12 H 22O11 + H 2O‬‬
‫‪⎯→ 2C6 H12O6‬‬
‫ﮔﻠﻮﻛﻮﺯ‬
‫ﺯﺍﻳﻤﻴﺰ‬
‫⎯ ‪C6 H12O6‬‬
‫‪⎯→ 2C2 H 5OH + 2CO2‬‬
‫ﮔﻠﻮﻛﻮﺯ‬ ‫ﺍﻳﺘﺎﻳﻞ ﺍﻟﻜﻮﻝ‬
‫)‪ ( 6 - 8‬ﺷﮑﻞ د ﺑﻮرې ﺗﺨﻤﺮ او د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړل‬
‫)‪ ( 7 - 8‬ﺷﻜﻞ د ‪－‬ﻠﻮ‪－‬ﻮز د ﺗﺨﻤﺮ د ﺳﺘ‪／‬ﺎه او د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړل‬
‫‪ - 2‬ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬اﻳﺘﺎﻧﻮل د اﻳﺘﻠﻴﻦ ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ د ‪ H PO‬د ﮐﺘﻠﺴﺖ او ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫راوړئ‪ ،‬دا ﻃﺮﻳﻘﻪ د ﺗﺨﻤﺮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ډﻳﺮ ارزاﻧﻪ ده‪:‬‬
‫‪300o C‬‬
‫) ‪C H (g) + H O(l ) ⎯⎯ ⎯⎯→ C H OH( l‬‬
‫‪2 4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻓﺸﺎﺭ‬ ‫‪2 5‬‬
‫ﺍﻳﺘﻴﻠﻴﻦ‬ ‫ﺍﻳﺘﺎﻧﻮﻝ‬
‫‪- 3‬اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﻧﻴﮑﻞ )‪ (Ni‬د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ارﺟﺎع ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻳﺘﺎﻧﻮل ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫→⎯⎯ ‪CH 3 − C − H + H 2‬‬
‫‪Ni‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬
‫‪ - 4‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﻳﺘﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ﺷﻲ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪H O+‬‬
‫‪CH 2 = CH 2 + H 2O ⎯⎯3⎯⎯→ CH 3 − CH 3 − OH‬‬
‫‪＇ : 7 – 1 – 8‬ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ﻳﻮ ‪－‬ﺮوپ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي‪ ،‬دا ډول اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدوي او ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ＇ﻮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي‪،‬‬
‫دا ډول اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ＇ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪134‬‬
 ‫ﻼﻳﮑﻮل ) ‪:( Glycol‬‬‫ﮔ ِ‬
‫ﻫﻐﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د) ‪ (− OH‬د دوو ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وي‪ ،‬د ‪－‬ﻼﻳﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ .‬د ﻫﻐﻮی ＊ﻪ ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ اﻳﺘﻠﻴﻦ‬
‫‪－‬ﻼﻳﮑﻮل) ‪ (CH OHCH OH‬دي‪.،‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل‪ :‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﻳﺘﮏ ﻧﻮم ‪ 1, 2 - Ethanediol‬دى‪ ،‬د دوه‬
‫ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ دي او ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪C H 2 − CH 2‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪OH OH‬‬
‫اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ رﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬ﺑ‪ ３‬ﺑﻮﻳﻪ او د ﺷﺮﺑﺖ ﭘﻪ ﺷﺎن ﻣﺎﻳﻊ ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻞ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ‪،‬‬
‫د ﮐﻨ‪／‬ﻞ ﮐﻴﺪو ＊ﮑﺘﻪ درﺟﻪ) ‪ (−155°C‬ﻟﺮي؛ ﻧﻮ ﭘﻪ اﻧﺘﻲ ﻓﺮﻳﺰ )د ﻳﺦ ﺿﺪ(اوﺑﻮ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﻣﻮ！ﺮو وﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎروړل ﮐﻴ‪８‬‬
‫ي‪ ،‬د ﻫﻐﻪ د اﻳﺸﻴﺪو درﺟﻪ) ‪ (197°C‬ده؛ ﻧﻮ ﭘﻪ اوړي ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ د ﻣﻮ！ﺮو ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ور زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻣﻮ！ﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﺑﺮﻳﮏ ﮐ‪３‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﮏ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‪ ،‬ﭘﻪ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬ﺗﻴﻠﻮ او د ﻗﻠﻢ د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺤﻠﻠﻮﻧﻮ ﺗﻮﮐﻪ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﯽ دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮل دي‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪C H2 −O H‬‬ ‫‪H −C =O‬‬ ‫‪CO O H‬‬ ‫‪CO O H‬‬ ‫‪CO O H‬‬
‫|‬ ‫| ] ‪[O‬‬ ‫| ] ‪[O‬‬ ‫] ‪[O‬‬ ‫|‬ ‫] ‪[O‬‬ ‫|‬
‫‪C H2‬‬ ‫⎯ ‪−O H‬‬‫→⎯‬ ‫⎯ ‪C H2 −O H‬‬
‫→⎯‬ ‫⎯ ‪C H2 −O H‬‬‫→⎯‬ ‫⎯ ‪C H =O‬‬
‫→⎯‬ ‫‪CO O H‬‬
‫‪− H 2O‬‬ ‫‪− H 2O‬‬
‫ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه د اﻳﺘﻠﻴﻦ ډاي ﮐﻠﻮراﻳﺪ )‪ – 2 – 1‬ډاي ﮐﻠﻮرو اﻳﺘﺎن( د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻳﺘﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮ ﻻﺳﺘﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪CH 2‬‬ ‫‪− Cl‬‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫‪− OH‬‬
‫⎯ ‪+ 2H 2 O‬‬
‫→⎯‬ ‫‪+ 2HCl‬‬
‫‪CH 2 − Cl‬‬ ‫‪CH 2 − OH‬‬
‫اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل د) ‪ (− OH‬دوه ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﻟﺮ ي او ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ د ﻳﺦ ﺿﺪ ﻣﺎدې ﭘﻪ‬
‫ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻨﺪه ﻣﻮ！ﺮوﻧﻮ ﮐ‪＂－ ３‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي اوﻫﻢ د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﺗﺎروﻧﻮ ﭘﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ‬
‫‪＂－‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬د ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل ﻋﻤﻞ د ﻳﺦ د ﺿﺪ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ د ﻫﻐﻪ د＊ﻮ ﺣﻞ ﮐﻴﺪﻟﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬دي او د‬
‫‪ − OH‬د دوو ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ د ﺷﺘﻮن ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﻳ‪ ３‬د اوﺑﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ﻳﺪه ‪ .‬ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ﻟﻪ‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﮏ اﺳﻴﺪ ‪ HNO‬ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬د ﻧﺎﻳﺘﺮو ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل ﭘﻪ ﻧﻮم ﭼﺎودﻳﺪوﻧﮑﻲ ﻣﺎده ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫⎯ ‪C H − OH + 2HNO‬‬‫‪⎯→ C H − ONO + 2H O‬‬
‫‪| 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪| 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪CH − OH‬‬ ‫‪CH − ONO‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ‪:‬‬
‫‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﻳﻮ درې ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮل دي او د ‪ − OH‬درې ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﻻﻧﺪی ډول دي‪:‬‬
‫‪135‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪C H − C H− C H 2‬‬
‫‪2‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH OH‬‬
‫)‪ ( 5 – 8‬ﺷﮑﻞ د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﻣﻮدل‬
‫د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ ﻧﻮم ‪1, 2 , 3 - Propanetri ol‬دي ‪ ،‬دا ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐ‪ ３‬ﻣﺎﻳﻊ او ﭼﺴﭙﻨﺎک‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ＊ﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او د اوﺑﻮ د ﻧﺮﻣﻮﻟﻮ د ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐ‪８５‬ي‪ ،‬ﭘﻪ ‪18°C‬‬
‫ﮐ‪ ３‬ﮐﻨ‪／‬ﻞ‪ ،‬ﭘﻪ ‪ 290°C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ او ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻳ‪1.26 g mL ３‬دى‪ ،‬ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه د ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل او اﻳﺘﺎﻧﻮل ﭘﻪ‬
‫ﺷﺎن ﻣﺨﻠﻮط ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬دﺷﺮﺑﺘﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﻣﺎﻳﻊ ده او د ﺟﺬب ＊ﻪ وړﺗﻴﺎ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ د ﺣﻴﻮاﻧﻲ وا زدې او ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻏﻮړﻳﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﻓﺮﻋﻲ ﻣﺤﺼﻮل دي‪:‬‬
‫د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ او ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﮏ اﺳﻴﺪ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ) ３‬اﻳﺴﺘﺮﻳﻔﮑﻴﺸﻦ ( د ﻧﺎﻳﺘﺮو ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻋﻀﻮي او ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي‬
‫‪CH 2 − OH‬‬ ‫‪CH 2 − ONO 2‬‬ ‫اﻳﺴﺘﺮ )‪－‬ﻠﻴﺴﺮاﻳﻞ ﺗﺮای ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺖ( ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪CH − OH + 3HNO 3 ⎯⎯⎯→ CH − ONO 2 + 3H 2O‬‬
‫‪CH 3 − OH‬‬ ‫‪CH 2 − ONO 2‬‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮو‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ډﻳﺮ زﻳﺎت ﭼﺎودﻳﺪوﻧﮑ‪ ３‬او ﺑ‪ ３‬ﺛﺒﺎﺗﻪ ﻣﺎده ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ‪ 1970‬م ﮐﺎل د ﻧﻮﺑﻞ)‪ (Noble‬ﭘﻪ ﻧﻮم د ﻧﻤﺎرﮐﻲ ﮐﻴﻤﻴﺎ ﭘﻮه‬
‫ﻫﻐﻪ د ﺑﻮرې اري ﺳﺮه ﻟ‪＇ ８‬ﻪ ﺑﺎ ﺛﺒﺎﺗﻪ ﮐ‪７‬ه او ﻟﻪ ﻫﻐ‪ ３‬زﻣﺎﻧ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﺗﺮاوﺳﻪ ﭘﻮرې د ﻳﻨﺎﻣﻴ＀ ﭘﻪ ﻧﻮم ﭘﻪ ﻣﺼﺮف رﺳﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﻧﻮﺑﻞ ﻟﻪ دې ﻻرې ډﻳﺮه ﺷﺘﻤﻨﻲ ﭘﻪ ﻻس راوړه ؛ ﺧﻮﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ‪＄‬ﺨﻪ د ﺟﻨ‪／‬ﻲ وﺳﻴﻠ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎرواﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ‬
‫ﺷﻮ‪ ،‬د اﻧﺴﺎﻧﻮﻧﻮ د وژﻟﻮ ﻻﻣﻞ و‪－‬ﺮ‪＄‬ﻴﺪه‪ ،‬ﻧﻮ ﻧﻮﺑﻞ ﺧﭙﻠﻪ ！ﻮﻟﻪ ﺷﺘﻤﻨﻲ د ﻧﻮﺑﻞ د ﺟﺎﻳﺰی ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ وﻗﻒ ﮐ‪７‬ه اواﻧﺴﺎن‬
‫دوﺳﺘﻮ ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ ﺗﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ دې ﺷﺘﻤﻨ‪ ９‬ورﮐ‪７‬ه وﻣﻨﻠﻪ‪ .‬ﭘﻮرﺗﻨﯽ ﺗﻌﺎﻣﻞ ا‪－‬ﺰوﺗﺮﻣﻴﮏ دي ﻧﻮ ژر ﻳ‪ ３‬ﺳ‪７‬وي؛ ‪＄‬ﮑﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫‪ 45°C‬ﮐ‪ ３‬ﻧﺎﻳﺘﺮو ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﭼﺎودﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي‪ ،‬د ﻳﻨﺎﻣﻴ＀ د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ او د ارې د ﺑﻮرې ﻟﻪ ﻣﺨﻠﻮط ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ‬
‫راوړل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮه ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﭼﺎودﻳﺪوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﺎده ده‪.‬‬
‫‪136‬‬
‫‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ د ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ د رﻃﻮﺑﺖ د ﺟﺬب ﻟﭙﺎره‪ ،‬د ﺣﻤﺎم ﭘﻪ ‪請‬ﺎﺑﻮن او ږﻳﺮې د ﺧﺮﻳﻠﻮ ﭘﻪ ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬د اراﻳﺶ ﭘﻪ ﮐﺮﻳﻤﻮﻧﻮ او‬
‫ﻣﻮادو ﮐ‪ ،３‬د ﭘﻼﺳﺘﻴﮏ ﭘﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ او ﺑﺮاﺑﺮوﻟﻮ‪ ،‬د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ اوﺑﻮ‪ ،‬د ﭘﺮﻧ＂ﺮ ﭘﻪ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﺮﻫﻤﻮﻧﻮ‪ ،‬اﻧﺘﯽ ﻓﺮﻳﺰ اوﺑﻮ‬
‫او ﭘﻪ ډﻳﻨﺎﻣﻴ＀ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪Hcl‬‬
‫)‪ (6 - 8‬ﺷﮑﻞ اﻟﻒ – ډﻳﻨﺎﻣﻴ＀ ب – د ﺳﻮدﻳﻢ ﺳﺮه د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﻗﻄﺒﻲ ﺣﻴﻮاﻧﺎت د ﻫﻐﻮی ﻟﻪ ډﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﻗﻄﺒﻲ ﺧﻮك ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﺑﺪن ﮐ‪ ３‬د ﺳﺎرﺑﻴﺘﻮل )‪ (Sorbitol‬او ‪－‬ﻠﻴﺴﺮول‬
‫)‪ (glycerol‬د ﺟﻮړوﻟﻮ ﻗﺪرت ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﺳ‪７‬ې ﻫﻮا ﭘﻪ ﻣﻮده ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی د ﺑﺪن د اوﺑﻮ ﮐﭽﻪ ＊ﻜﺘﻪ را ‪＄‬ﻲ او د دې‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻏﻠﻴﻆ ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ ！ﻴ＂ﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ﻛ‪ ３‬ﻧﻪ ﮐﻨ‪／‬ﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ − 87°C‬ﻫﻢ ژوﻧﺪ ﮐﻮﻻى ﺷﯽ‪:‬‬
‫‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ د اﻟﮑﻮﻟﻮ د اﺳﺘﺤﺼﺎل ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﮐﻮﻻى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ راوړئ ؛ ﻣ‪／‬ﺮ ﻏﻴﺮی اﻗﺘﺼﺎدي ده د‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻃﺮﻳﻘ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د وازدې او ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻏﻮړﻳﻮ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ او ﺗﺨﻤﺮ دي‪ .‬د ﺳ‪７‬وﻳﻨﻪ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﺣﺸﺮو او ﻗﻄﺒﻲ ﺣﻴﻮﻧﺎت‬
‫ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐ‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ د ﻻﻣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﺗﺮ＇ﻮ د ﻫﻐﻮى د ﺑﺪن ﻣﺎﻳﻊ ﺗﺮ ‪ − 87°C‬ﭘﻮرې ﮐﻨ‪／‬ﻞ ﻧﻪ ﺷﻲ‪ .‬ﺗﺮای ﻧﺎﻳﺘﺮو‬
‫‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﻳﺎ ډﻳﻨﺎﻣﻴ＀ د ﻻﻧﺪې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺳﺮه ﺳﻢ د ﭼﺎودﻳﺪو ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪CH 2 − O − NO2‬‬
‫|‬
‫⎯ ‪CH − O − NO2‬‬
‫) ‪⎯→12CO2 ( g ) + 10 H 2O( g ) + 6 N 2 ( g‬‬
‫|‬
‫)‪CH 2 − O − NO2 ( s‬‬
‫)‪ (7 - 8‬ﺷﮑﻞ ﻗﻄﺒﻲ ﺧﻮګ ‪:‬‬
‫‪: 2 – 8‬اﻳﺘﺮوﻧﻪ) ‪:(Ethers‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻓﺮض ﮐ‪７‬و ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د اوﺑﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻣﺸﺘﻖ دي؛ داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د اوﺑﻮ ﻳﻮ اﺗﻮم د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﻪ‬
‫ﻋﻀﻮي ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻲ ﺗﻌﻮﻳﺾ او اﻟﮑﻮل ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻮي دي‪ ،‬ﻧﻮ ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اوﺑﻮ ﺑﻞ اﺗﻮم د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻫﻢ ﭘﻪ ﻋﻀﻮي‬
‫ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻲ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻲ‪ ،‬اﻳﺘﺮ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪137‬‬
‫‪H − O − H , CH 3 − CH 2 − O − H , CH 3 − CH 2 − O − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪water‬‬ ‫‪ethanol‬‬ ‫‪Diethyleth er‬‬
‫ﺩ ﺍﻳﺘﺮﻭﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ ‪ R − O − R‬ﻳﺎ ‪ Ar − O − Ar‬دي ‪ ،‬دوی ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ) ‪(C − O − C‬‬
‫ﻭﺍﺣﺪ ﻟﺮﻱ‪.‬‬
‫‪ : 1 – 2 – 8‬د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬د اﻳﺘﺮوﻧﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ د اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮم )‪ (−O −‬دي ‪ ،‬ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﻧﻮم‬
‫اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻮي ﻧﻪ دی او داﺳ‪ ３‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی د اﻳﺘﺮ د ‪－‬ﺮوپ )‪ (−O −‬ﭘﻮرې ﺗ‪７‬ﻟﻲ ﻋﻀﻮي ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻮ‬
‫ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د ﮐﻮﭼﻨﻲ واﻟﻲ و او ﻟﻮي اﻟﻲ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﻧﻮﻣﻮل ﮐﻴ‪８‬ي او د اﻳﺘﺮ ﮐﻠﻤﻪ ﭘﻪ ﻫﻐﻮی ﺑﺎﻧﺪې ورزﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬د اﻳﺘﺮ‬
‫د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ ﺑﻨﺴ＀ د ډاي اﻟﮑﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮو ﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻣﻌﺎوﺿﻲ ﻳﻮ ډول وي‪ ،‬د‬
‫ډاي )‪ (di‬ﻣﺨﺘﺎړي د ﻣﻌﺎوﺿﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ور زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪CH 3 − O − CH 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − O − CH 2 − CH 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH 3 − O − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Dimethylether‬‬ ‫‪Diethylethe‬‬
‫‪er‬‬ ‫‪Methyle ethyl ether‬‬
‫‪Ch 3 − CH 2 − O − CH 2 − CH 2 − CH 2 Cl‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪−O −‬‬
‫‪3 − Chloro propyl ethyl ether‬‬ ‫‪Di phenyl ether‬‬
‫اﻳﺘﺮوﻧﻪ د اﻳﻮﭘﮏ د ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧ‪ ３‬ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ د اﻟﮑﺎ اوﮐﺴﻰ ) ﮐﻮﭼﻨﻰ ﻣﻌﺎوﺿﻰ( ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ د وي‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ９‬اﻟﮑﺎن‬
‫ﮐﻮﭼﻨﻰ ﻣﻌﺎوﺿﻪ د اﻟﮑﺎ اوﮐﺴﻲ ﭘﻪ ﻧﻮم او ﺑﻴﺎ د اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ د ﻏ＂ﻮ ﻣﻌﺎوﺿﻮﻧﻮم ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ او د‬
‫اﻳﺘﺮي ﻟﻪ ‪－‬ﺮوپ ﺳﺮه ﺗ‪７‬ﻟﻲ دي‪ ،‬ور زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪CH 3 − O − CH 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − O − CH 2 − CH 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH 3 − O − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Methoxy methane‬‬ ‫‪Ethoxy ethane‬‬ ‫‪methoxy ethane‬‬
‫‪Ch 3 − CH 2 − O − CH 2 − CH 2 − CH 2 Cl‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪−O −‬‬
‫‪1 − Chloro − 3 − ethoxy propane‬‬ ‫‪Phenoxy benzene‬‬
‫‪3 − Chloro propyl ethyl ether‬‬ ‫‪Di phenyl ether‬‬
‫ﻣﺸﻖ او ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ﻻﻧﺪی ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ او اﻳﻮﭘﮏ د ﻃﺮﻳﻘﻲ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫|‬
‫‪CH 3 − C − CH 2 − O − CH 2 − CH 3‬‬
‫|‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪CH3 − CH2 − CH − CH2 − O − CH2 − CH2 − OH‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪Cl3C − CH2 − O − CH3‬‬
‫|‬
‫‪Br‬‬
‫‪(CH 3 ) 2 − O −‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH 2 = CH − O − CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪ : 2 – 2 – 8‬د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‬
‫اﻳﺘﺮوﻧﻪ ﻟ‪ ８‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻳﺘﺮوﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ د ﻫﻐﻮى د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻟ‪ ８‬ﻗﻄﺒﻴﺖ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ د ﻫﻐﻮ د اﻳﺰوﻣﻴﺮو‬
‫‪138‬‬
 ‫اﻟﮑﻮﻟﻮ اواﻳﺰوﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻟ‪ ８‬دي ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪CH CH − O − CH CH‬‬ ‫‪CH 3 ( CH 2 ) 3CH 3 CH 3 (CH 2 ) 3 − OH‬‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل او ﻧﻮﻡ‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪2 3‬‬
‫‪Di ethyl ether‬‬
‫‪Pen tan‬‬ ‫‪1 − Bu tanol‬‬
‫دﻏﻠﻴﺎن ！ﮑﯽ‬ ‫‪35o C‬‬ ‫‪36o C‬‬ ‫‪117o C‬‬
‫ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪ ３‬اﻧﺤﻼﻟﻴﺖ‬ ‫‪7.5 g / 100mL‬‬ ‫ﻧﻪ ﺣﻞ ِﻛﻴﺪﻭﻧﻜﻲ‬ ‫‪9 g / 100mL‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‪:‬‬
‫د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪﻟﻮ او ﮐﻨ‪／‬ﻞ ﮐﻴﺪﻟﻮ درﺟ‪ ３‬د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ او ﻟ‪ ８‬واﻟﻲ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮐ‪７‬ئ او د ﻫﻐﻮی‬
‫‪1. CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − OH‬‬ ‫ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ‪.‬‬
‫‪2. CH 3 − CH 2 − O − CH 2 − CH 3‬‬
‫د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص‬
‫د ﺳﺎده اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻟ‪ ８‬دي ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ او اﮐﺴﻴﺠﻦ اړﻳﮑﻪ ﭘﻪ اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮه ﮐﻠﮑﻪ‬
‫ده او د ﻫﻐ‪ ３‬ﭘﺮی ﮐﻴﺪل ﭘﻪ ﺳﺘﻮﻧﺰو ﺳﺮه ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪ – 1‬ﺳﺎده اﻳﺘﺮوﻧﻪ د ﺿﻌﻴﻔﻮ اﻟﻘﻠﻲ ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﭘﻪ درﻟﻮﻟﻮ ﺳﺮه د اﮐﺴﻴﺪاﻧﺘﻮﻧﻮ او ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ！ﻮ！ﻪ ﮐﻴ‪８‬ي ‪،‬د ﻫﻐﻮی‬
‫اﻳﺘﺮي اړﻳﮑﻪ ﭘﺮی ﮐﻴ‪８‬ي ؛ د ﺑﻴﻠ‪／‬ﯽ ﭘﻪ ډول ‪ :‬د ﻫﻠﻮﺟﻨﯽ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ د ﻻﻧﺪي ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪:‬‬
‫⎯ ‪R − OR'+ HX‬‬
‫‪⎯→ R − X + R'−OH‬‬
‫د ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻮي اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د اﺿﺎﻓﻲ ‪ HX‬ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي‪ ،‬اوﺑﻪ او ‪ R − X‬ﺗﻮﻟﻴﺪوي ‪:‬‬
‫⎯ ‪R'−OH + HX‬‬
‫‪⎯→ R'− X + H 2O‬‬
‫ﭘﻪ ر＊ﺘﻴﺎ د اﻳﺘﺮوﻧﻮ او ﻫﺎﻳﺪرو ﻫﻠﻮﺟﻨﻴﺪوﻧﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪو او اوﺑﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ‪:‬‬
‫⎯‪CH3 − CH2 − O − CH2 − CH3 ⎯2‬‬
‫‪⎯→ 2CH3 − CH2 − Br + H 2O‬‬
‫‪HBr‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3 − CH − O − CH − CH 3 ⎯48‬‬
‫⎯‪⎯%2‬‬
‫⎯‬
‫‪HBr‬‬
‫‪→ 2CH 3 − CH − Br + H 2O‬‬
‫‪o‬‬
‫‪130−140 C‬‬
‫‪ - 2‬اﻳﺘﺮ د اوﺑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ او اﻳﺘﺮي اړﻳﮑﻪ ﭘﺮي ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪+‬‬
‫⎯(⎯ ‪R − O − R'+ H 2O‬‬
‫‪⎯→ R − OH + R'−OH‬‬
‫) ‪H‬‬
‫‪+‬‬
‫⎯(⎯ ‪CH3 − CH 2 − O − CH 2 − CH3 + H 2O‬‬
‫‪⎯→ 2CH3 − CH 2 − OH‬‬
‫) ‪H‬‬
‫‪ - 3‬اﻳﺘﺮوﻧﻪ د آﮐﺴﻴﺠﻦ ) ‪ (O‬ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﭘﻪ ﭘﺮاﮐﺴﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻮي ﭘﺮاﮐﺴﺎﻳﺪوﻧﻪ د ﻓﻴﺮس‬
‫‪2‬‬
‫) ‪ ( Fe‬د اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ‪－‬ﻮ‪７－‬و د ﻏﻠﻴﻈﻮ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺑﻴﺮﺗﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ او ﭘﻪ ﻋﺎدي اﻳﺘﺮو ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪+2‬‬
‫‪139‬‬
 ‫] ‪[O‬‬
‫→⎯⎯ ' ‪R − O − R‬‬ ‫'‪R − O − O − R‬‬
‫⎯‪2 FeO + R − O − O − R" ⎯H‬‬ ‫‪⎯→ R − O − R '+ Fe2O3‬‬
‫‪2 SO4‬‬
‫⎯‪2 FeO + CH 3 − O − O − CH 2 − CH 3 ⎯H‬‬ ‫‪⎯→ CH 3 − O − CH 2 − CH 3 + Fe2O3‬‬
‫‪2 SO4‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې‪ 0.2mol‬ډاي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ د‪ HBr‬د ﻏﻠﻴﻆ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﺳﺮه ﭘﻪ ！ﺎﮐﻠﻲ ﮐﭽﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ وﮐ‪７‬ل ﺷﻲ ‪＇ ،‬ﻪ‬
‫ﻣﻘﺪار اړوﻧﺪه اﻟﮑﻮل ﺑﻪ ﻟﻪ ﻫﻐﻮی ＇ﺨﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻲ ؟ )‪(CH3 − CH2 − OH = 46g / mol‬‬
‫د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ ‪:‬‬
‫د اﻳﺘﺮوﻧﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻃﺮﻳﻘﻪ د اﻟﮑﻮﻟﻮ د دوو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د دي ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ﻃﺮﻳﻘﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ‪－‬ﻮ‪７－‬و‬
‫ﺗﻴﺰاﺑﻮ‬
‫)د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ( ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯(⎯ '‪R − O H + HO − R‬‬ ‫⎯‬‫‪⎯→ R − O − R'+ H 2O‬‬
‫) ‪H 2 SO4‬‬
‫⎯(⎯ ‪CH 3 − CH 2 − O H + HO − CH 2 − CH 3‬‬ ‫⎯‬‫‪⎯→ CH 3 − CH 2 − O − CH 2 − CH 3 + H 2O‬‬
‫) ‪H 2 SO4‬‬
‫‪ - 2‬د وﻳﻠﻴﻢ ﺳﻦ ﻃﺮﻳﻘﻪ‬
‫د دې ﻃﺮﻳﻘ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ او ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ اﻳﺘﺮوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ‪،‬د دې ﻃﺮﻳﻘﻲ ﮐ‪７‬ﻧﻼره‬
‫داﺳ‪ ３‬ده ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻪ د ﻓﻠﺰي اﻟﮑﻮ اﮐﺴﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐﻮل ﮐﻴ‪８‬ي او اړوﻧﺪه اﻳﺘﺮ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯ ‪R − X + R − O − N a+‬‬
‫‪⎯→ R − O − R'+ N aX‬‬
‫⎯ ‪C2 H 5 − I + C3 H 7O − Na+‬‬
‫‪⎯→ C2 H 5 − O − C3 H 7 + NaI‬‬
‫ډاي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ‪:‬‬
‫ډاي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ )ﻳﺎ ﭘﻪ ﺳﺎده ﻋﺒﺎرت اﻳﺘﺮ( ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده او د ﺑ‪ ３‬ﻫﻮ＊ﻪ ﮐﻮﻟﻮ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮي‪ ،‬اور اﺧ‪５‬ﺴﺘﻮﻧﮑﻲ او‬
‫د ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﺑﻮی ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺎده ده‪ ،‬اﻳﺘﺮ د اﻧﺴﺘﻴﺰي ﻋﻤﻞ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﺗﻨﻔﺲ د ﺟﺮاﺣﻲ دﻋﻤﻞ ﻻﻧﺪې ﻧﺎروﻏﺎﻧﻮ‬
‫د ﺑ‪ ３‬ﻫﻮ＊‪ ９‬ﻻﻣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ډاي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو ＊ﻪ ﻣﺤﻠﻞ دي او ﻋﻀﻮي ﻣﻮاد ﭘﻪ ‪＄‬ﺎن ﮐ‪ ３‬ﺣﻠﻮي ‪ ،‬د ورﺗﺲ ﺗﻌﺎﻣﻞ او د ‪－‬ﺮﻳﻨﺎرد‬
‫＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎروړل ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ډاي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮارﮐ‪ ３‬د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻟﻪ دې ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ‬
‫د اوﺑﻮ ﺟﺬﺑﻮﻧﮑﻮ ﺗﻮﮐﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ راوړي‪:‬‬
‫‪2C2 H 5O H ⎯H⎯2 SO‬‬
‫⎯‬
‫‪o‬‬
‫‪4‬‬
‫‪→ C2 H 5O C2 H 5 + H 2O‬‬
‫‪140 C‬‬
‫ﻧﻮټ ‪ :‬ډای اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ ﻗﻮى ﭼﺎودﻳﺪوﻧﮑﻰ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮی او د ﻫﻮا ﺳﺮه ﭼﺎودﻳﺪوﻧﮑﯽ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮي ‪ ،‬د‬
‫ﻻﺑﺮاﺗﻮاري ﮐﺎر د ﮐ‪７‬ﻧ‪ ３‬ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐ‪ ３‬ﺑﺎﻳﺪ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ﺳﺮه اﺣﻴﺘﺎط وﺷﻲ‪:‬‬
‫‪140‬‬
 ‫)‪( 8 - 8‬ﺷﮑﻞ د اﻳﺘﺮو ﺳﻮزﻳﺪل ﭘﻪ ﭼﺎودﻳﺪوﻧﮑﯽ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‬
‫ډاي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ ﭘﻪ ﭘﺨﻮاﻧﻴﻮ وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﺑ‪ ３‬ﻫﻮ ＊ﻲ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴﺪه‪.‬‬
‫اﻳﺘﺮوﻧﻪ اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻲ ﻣﻮاد دي ؛‪＄‬ﮑﻪ ﭘﻪ دي ﻣﻮادو ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﯽ اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ډﻳﺮ ﻟ‪ ８‬او د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﭙﺎره ＊ﻪ ﻣﺤﻠﻞ دي‪ .‬اﻳﺘﺮوﻧﻪ د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮ ي )ﮐﻠﻪ ﭼ‪３‬‬
‫ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻪ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي(‬
‫د اﺗﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫‪
t‬ﻫﻐﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ‪ − OH‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ وﻟﺮي ‪ ،‬د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم‬
‫ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪
t‬د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ R − OH‬دى ﭼ‪ R ３‬ﮐﻴﺪای ﺷﻲ د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻲ )راډﻳﻜﻞ( د ﻧﺎرﻣﻞ او ﻳﺎ‬
‫ﻣﻨﺸﻌﺐ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮﻟﻮﺳﺮه‪ ،‬اﻟﮑﻴﻨﻴﻞ‪ ،‬اﻟﮑﺎﻳﻨﻴﻞ )د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او ﻳﺎ درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ( د اروﻣﺎﺗﻴﮏ ﮐ‪７‬ۍ‬
‫او داﺳ‪ ３‬ﻧﻮر وي‪.‬‬
‫‪
t‬د ‪－‬ﺮﻳﻨﺎرد د ＊ﻮدوﻧﮑﻲ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ او ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي ‪:‬‬
‫ﺍﻧﻬﺎﻳﺪﺭﺱ ﺍﻳﺘﺮ‬
‫‪RX + Mg ⎯⎯ ⎯⎯→ RMgX‬‬
‫‪
t‬ﺧﺎﻟﺺ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده‪＄ ،‬ﺎﻧ‪７／‬ی ﺑﻮى ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﺧﻮﻧﺪ ﻟﺮي او زﻫﺮي دي‪ ،‬ﻟ‪８‬‬
‫ﺧﻮړل ﻳ‪ ３‬د ړوﻧﺪواﻟﻲ ﻻﻣﻞ او دﻫﻐﻪ زﻳﺎت ﺧﻮړل د ﻣﺮګ ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪
t‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ﻳﻮ ‪－‬ﺮوپ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي‪ ،‬دا ډول اﻟﮑﻮل د ﻳﻮ‬
‫ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دوي او ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ＇ﻮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺷﺘﻮن‬
‫وﻟﺮي ‪،‬دا ډول اﻟﮑﻮل د ＇ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ ﻧﻮم‬ ‫‪－
t‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ ﻳﻮ درې ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮل دي او د ‪ − OH‬درې ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻟﺮي ﭼ‪３‬‬
‫‪141‬‬
‫‪ 1, 2 , 3 - Propanetriol‬دى ‪ ،‬دا ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ﻋﺎدي ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐ‪ ３‬ﻣﺎﻳﻊ او ﺳﺮﻳ‪＋‬ﻨﺎك دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ＊ﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‬
‫ﺣﻠﻴ‪８‬ي او د اوﺑﻮ د ﻧﺮﻣﻮﻟﻮ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﻣﺼﺮف رﺳﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪
t‬د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ R − O − R‬اوﻳﺎ‪ A r − O − A r‬دى‪ ،‬دوى ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د) ‪ (C − O − C‬واﺣﺪ ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪
t‬اﻳﺘﺮوﻧﻪ ﻟ‪ ８‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻳﺘﺮوﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ د ﻫﻐﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮ د ﻟ‪ ８‬ﻗﻄﺒﻴﺖ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ د ﻫﻐﻮ د اﻳﺰوﻣﻴﺮو‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮ اواﻳﺰوﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻟ‪ ８‬دى‪.‬‬
‫‪
t‬د ﺳﺎده اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻟ‪ ８‬دي ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ او اﮐﺴﻴﺠﻦ اړﻳﮑﻪ ﭘﻪ اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮه‬
‫ﮐﻠﮑﻪ ده او د ﻫﻐ‪ ３‬ﭘﺮې ﮐﻴﺪل ﭘﻪ ﺳﺘﻮﻧﺰو ﺳﺮه ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪
t‬ډاي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ ) ‪( Di ethyl ether‬ﭘﻪ ﭘﺨﻮاﻧﻴﻮ وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﺑ‪ ３‬ﻫﻮ ＊ﻲ ﻣﺎدې ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﮐﺎروړل ﮐﻴﺪه‪.‬‬
‫‪
t‬اﻳﺘﺮوﻧﻪ اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﯽ ﻣﻮاد دي ؛‪＄‬ﮑﻪ ﭘﻪ دې ﻣﻮادو ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻧﻪ ﻟﺮي ‪ .‬د اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ډﻳﺮ ﻟ‪ ８‬او د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﭙﺎره ＊ﻪ ﻣﺤﻠﻞ دى‬
‫د اﺗﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﺗﻤﺮﻳﻦ‪:‬‬
‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪:３‬‬
‫‪ .1‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮ ‪ --------‬ﻣﺸﻘﺎت دي‪.‬‬
‫اﻟﻒ – د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻨﻲ‪ ،‬ب – اﮐﺴﻴﺠﻦ‪ ،‬ج – ﺳﻠﻔﺮ‪ ،‬د – ﻓﺎﺳﻔﻮرس‪.‬‬
‫‪ .2‬درﻳﻤ‪ ３‬اﻟﮑﻮل د ﻫﻐﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډول ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د) ‪－ (− OH‬ﺮوپ ﮐﺎرﺑﻦ د ‪-------‬ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ وﻟﺮي‪.‬‬
‫دري اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه‪ ،‬ج – د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﻳﻮ اﺗﻮم ﺳﺮه‪ ،‬د ‪− OH -‬‬ ‫اﻟﻒ – د ﮐﺎرﺑﻦ دو ﻫﻐﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه‪ ،‬ب – د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ‬
‫ﻟﻪ درو‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺳﺮه‪.‬‬
‫‪.3‬د زاﻳﻤﻴﺰ اﻧﺰاﻳﻢ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﭘﻪ ‪ -------‬ﺑﺪﻟﻮي‪.‬‬
‫اﻟﻒ – اﻟﮑﻮل‪ ،‬ب – ﮐﻴﺘﻮن‪ ،‬ج – اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‪ ،‬د‪ -‬ﺗﻴﺰاب‪.‬‬
‫‪ - 4‬د ‪－‬ﺮﻳﻨﺎرد د ﻣﻌﺮف ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ ----‬دي‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ R − Mg -‬ﺏ ‪ R − MgX -‬ﺝ ‪ R − Mg (OH ) -‬ﺩ‪R − Mg (OH )2 -‬‬
‫‪ - 5‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮاو ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ د ‪ ---------‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ‪請‬ﺎﺑﻮن ﺟﻮړوﻧﻪ‪ ،‬ب – اﻳﺴﺘﺮﻳﻔﻴﮑﻴﺸﻦ‪ ،‬ج – ﺗﺠﺰﻳﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ‪ ،‬د – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‪.‬‬
‫‪ .6‬د اﻟﮑﻮﻟﻮ او‪ Na‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل د ‪ R − O − Na‬او ‪＇-------‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪.‬‬
‫اﻟﻒ ‪ ، H -‬ب ‪ ، NaOH-‬ج ـ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ‪ ،‬د ـ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪142‬‬
 ‫‪ .7‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ‪ --------‬دى‪.‬‬
‫اﻟﻒ – اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ‪ ،‬ب – ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ‪ ،‬ج – ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬د – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‪.‬‬
‫‪.8‬ﻫﻐﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ دوه ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ و ﻟﺮي د ‪ ---------‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫اﻟﻒ – دوﻳﻤ‪ ３‬اﻟﮑﻮل‪ ،‬ب – دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ اﻟﮑﻮل ‪ ،‬ج – ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل‪ ،‬د – ب او ج دواړه‪.‬‬
‫‪ .9‬ﺳﺎﻳﮑﻠﻮ ﺑﻴﻮﺗﺎﻧﻮل د ‪ ---------------‬ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﯽ دی‪.‬‬
‫اﻟﻒ ‪ ، C6 H 13OH -‬ب ‪ ، C6 H 13OH -‬ج ‪ ، C4 H 10OH -‬د ‪C4 H 7OH .-‬‬
‫‪ C H OH .10‬د ‪---------‬ﺟﻤﻌ‪ ３‬ﻓﻮرﻣﻮل دى ‪.‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪13‬‬
‫اﻟﻒ ‪ ، Hexanol -‬ب ‪ ، CycloHexanol -‬ج ‪ ، Heptanol -‬د ‪. pen tan ol -‬‬
‫‪ .11‬داﻟﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻴﻨﻮل ‪－‬ﺮوپ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻧﻮم د ‪ ----‬وروﺳﺘﺎړي ﺑﺎﻧﺪې ﭘﺎی ﺗﻪ‬
‫رﺳ‪８５‬ي‪.‬‬
‫اﻟﻒ ‪ ، ol -‬ب ‪ ، ol -‬ج ‪ a n e-‬د ‪one-‬‬
‫‪ .12‬د ‪----‬اﻟﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی د اﻳﺸﻴﺪو د درﺟ‪ ３‬د ﻟﻮړﻳﺪو ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – و اﻧﺪرواﻟﺲ ﻗﻮه‪ ،‬ب – ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ‪ ،‬ج – د ډاي ﭘﻮل – ډاي ﭘﻮل ﻗﻮه‪ ،‬د – ！ﻮل‪.‬‬
‫‪ .13‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ او د ‪---------‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ اﻟﮑﻮل ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫اﻟﻒ – اﻟﻘﻠﻴﻮ ‪ ،‬ب ‪ NaOH-‬ج – اوﺑﻮ ‪ ،‬د – ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ‪.‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪ .14‬د‪ Iso propyl ether‬ﻓﻮرﻣﻮل ﻋﺒﺎرت دى ﻟﻪ‪:‬‬
‫|‬
‫‪CH 3 − C H − O − CH 2 − CH 3‬‬ ‫ﺏ‪-‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − O − CH 3‬‬ ‫ﺍﻟﻒ‪-‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫ﺝ‪ CH 3 − C H − O − CH 2 − CH 2 − CH 3 -‬ﺩ‪-‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪(CH 3 − C H ) 2O‬‬
‫‪ - 15‬ﭘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻲ ﺗﺨﻤﺮ ﮐ‪ ３‬دﻻﻧﺪې ﻣﻮادو ﮐﻮم ﻳﻮ ﭘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ ؟‬
‫اﻟﻒ – ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ ‪ ،‬ب – ﺑﻮره ‪ ،‬ج – ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ‪ ،‬د – ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ او ﺑﻮره ‪.‬‬
‫‪ .16‬د اﻳﺘﺎﻧﻮل د دوو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮ ﻟﻪ دې ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻻﻧﺪې ﮐﻮم ﻳﻮ ﻣﺮﮐﺐ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ‪ ،‬ب – ﮐﻴﺘﻮن ‪ ،‬ج – داي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ ‪ ،‬د – ﺗﻴﺰاب ‪.‬‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ ﻓﻮرﻣﻮل ＇ﺨﻪ دي؟‬ ‫‪( R) 2 CHOH‬‬ ‫‪.17‬‬
‫اﻟﻒ – درﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮل ‪ ،‬ب – ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮل ‪ ،‬ج – اﻳﺘﺮ ‪ ،‬د – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ ‪.‬‬
‫‪143‬‬
 ‫‪ (CH ) CO .18‬ﻓﻮرﻣﻮل د ﮐﻮم ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺐ ﻓﻮرﻣﻮل دى ‪.‬‬
‫‪−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫اﻟﻒ – ډاي ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﮐﻴﺘﻮن ‪ ،‬ب – اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ‪ ،‬ج – اﺳﻴﺘﻮن ‪ ،‬د – اﻟﻒ او ج ددواړو‪.‬‬
‫‪ .19‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ ارﺟﺎع ﺷﻲ‪ ،‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺑﻪ ﮐﻮم ﻣﺮﻛﺐ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻲ؟‬
‫اﻟﻒ – اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ‪ ،‬ب ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ‪ ،‬ج – اﻳﺘﺮوﻧﻪ ‪ ،‬د – ‪－‬ﻼﻳﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ‪.‬‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ .1‬ﻻﻧﺪی ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙ‪７‬ې او ﺗﻮازن ﮐ‪７‬ئ‬
‫‪o‬‬
‫⎯ ‪a ) Ethylalcohol + Potassium‬‬
‫→⎯‬ ‫⎯‪c) Ethylalcohol ⎯H‬‬ ‫→⎯⎯ ⎯‬
‫‪2 SO4 (140 C‬‬
‫⎯ ‪b) Ethylalcohol + acetic acide‬‬
‫→⎯‬ ‫‪d ) Ethylalcohol + hydrogeniodide‬‬
‫‪ - 2‬ﻟﻪ ‪ 80%، 200g‬ﺧﺎﻟﺺ ﮐﻠﻴﺴﻢ ﻛﺎرﺑﺎﻳﺪ ＇ﺨﻪ ﺑﻪ ＇ﻮﻣﺮه اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻲ ؟ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﮐ‪ 75% ３‬ﺧﺎﻟﺺ اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﺷﻮي وي ‪ ،‬د ﮐﻠﻴﺴﻢ ﮐﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﺘﻠﻪ ‪ 64g / mol‬او د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل‬
‫‪ 46g / mol‬ده ‪.‬‬
‫‪ .3‬د ﻫﻐﻮ اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪې اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه اﻳﺰوﻣﻴﺮ وي ‪:‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪b) CH 2 = CH‬‬
‫‪H − CH 3 − OH‬‬
‫)‪c‬‬
‫‪− CH 2 − OH‬‬
‫‪ - 4‬د ﻻﻧﺪئ اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ او ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ‪:‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪= CH − O − CH = CH‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫‪CH − CH = CH − CH − O − CH − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪B ) CH − C − O − CH − CH‬‬ ‫‪d ) CH − C − O − C − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪ 0.2mol.5‬ډاي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ ﺗﻪ ﻟﻪ ‪ HBr‬ﻏﻠﻴﻆ ﻣﺤﻠﻮل ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐﻮل ﺷﻮی دی‪＇ ،‬ﻮ ‪－‬ﺮاﻣﻪ اﻟﮑﻮل او ＇ﻮ ‪－‬ﺮاﻣﻪ‬
‫اﻳﺘﺎﻳﻞ ﺑﺮوﻣﺎﻳﺪ ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ؟ د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ‪ 46g / mol‬ده ‪.‬‬
‫‪144‬‬
‫‪ .6‬د ﻣﻌﺘﺒﺮو ﮐﺘﺎﺑﻮﻧﻮ او ﻣﺎﺧﺬوﻧﻮ ﭘﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻨ‪ ３‬ﺳﺮه د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ او اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل د ﮐﺎروﻟﻮ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ﮐﻮم‬
‫ﭼ‪ ３‬د دي درﺳﻲ ﮐﺘﺎب ﭘﻪ ﻣﺘﻦ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي ﻧﻪ وي ‪.‬‬
‫‪ 92% .7‬ﺧﺎﻟﺺ اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ‪ 50g‬ﮐﻤﻴﺖ د اﻳﺘﻠﻴﻦ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﻮﺧﻪ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﺷﻮی دي ﭼ‪ ３‬د ﻻس‬
‫ﺗﻪ راﻏﻠﯽ ﻣﺤﺼﻮل ‪ 80%‬اﻳﺘﻠﻴﻦ ﻟﺮي ‪:‬‬
‫اﻟﻒ ‪＇ -‬ﻮﻣﺮه اﻟﮑﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻲ وي؟‬
‫ب – ﻟﻪ ﻫﻤﺪې اﻟﮑﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﺑﻪ ＇ﻮﻣﺮه اﻳﺘﺮ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻲ ؟‬
‫د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﯽ ﮐﺘﻠﻪ‪ 46g / mol‬او ډاي اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻳﺘﺮ ‪ 74g / mol‬ده ‪.‬‬
‫‪ .8‬د ﻻﻧﺪې ﻣﻮادو دﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل او ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙ‪ ７‬ﮐ‪７‬ئ ‪:‬‬
‫‪ H‬ﻣﺤﻠﻮل ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺷﻮی وي‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫اﻟﻒ ‪ -‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل د ‪ K 2 Cr2 O7‬ﭘﻪ ‪SO4‬‬
‫‪ H‬ﻣﺤﻠﻮل ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺷﻮی وي ‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫ب – ﮐﻪ ﭼﻴﺮې‪ 2 − propano‬د ‪ KMnO4‬ﭘﻪ ‪SO4‬‬
‫‪145‬‬
 ‫ﻧﻬﻢ ＇ﭙﺮﮐﯽ‬
‫ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪﻭﻧﻪ ﺍﻭ ﻛﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ډﻳﺮ دي؛ ﻟﻪ دى ﮐﺒﻠﻪ ﭘﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ！ﻮﻟ‪／‬ﻴﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‪،‬‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ اوﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ د ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮر اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐﻲ ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ‬
‫رول ﻟﻮﺑﻮ ي‪ .‬ﻫﻐﻮى د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ‪ ،‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ د ﺟﺴﺪوﻧﻮ د ﺳﺎﺗﻠﻮ‪ ،‬د رﺑ‪ ،７‬ﭘﻼﺳﺘﻴﮏ‪ ،‬د ﻋﻄﺮ‬
‫ﺟﻮړوﻧ‪ ３‬اوﻧﻮرو ﺑﺮﺧﻮ ﮐ‪ ３‬دﮐﺎروﻟﻮ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﻣﻄﺎ ﻟﻌﻪ ﮐﻴ‪８‬ي او ددې‬
‫＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﻟﻮﺳﺘﻠﻮ ﺑﻪ ﭘﻮه ﺷﺊ ﭼ‪ ３‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ او ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ＇ﻪ ډول ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي او ﻟﻪ ﮐﻮﻣﻮ ﺳﺮﭼﻴﻨﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﻻﺳﺘﻪ را‪＄‬ﻲ؟‬
‫دﮐﻮﻣﻮ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوو ﻟﺮوﻧﻜ‪ ３‬او ﭘﻪ ﮐﻮﻣﻮ ﺑﺮﺧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ی؟‬
‫‪146‬‬
 ‫‪ : 9‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ او ﮐﻴﺘﻮن ) د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ(‬
‫د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ) ‪－ ( C = O‬ﺮوپ ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬و ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐﯽ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬دي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺗﻪ ﻳ‪＄ ３‬ﺎﻧ‪７／‬ی ﺧﻮاص‬
‫\‬
‫‪/‬‬
‫ورﮐ‪７‬ي دي‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻦ او اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ دي ‪－‬ﺮوپ ﮐ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮه ﻳ‪ ３‬د ﭘﺎي ) ‪ (P‬اړﻳﮑﻪ او‬
‫ﺑﻠﻪ ﻳﯽ د ﺳ‪／‬ﻤﺎ ) ‪ (S‬اړﻳﮑﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم ‪ SP 2 - hybrid‬اورﺑﻴﺘﺎل د اﮐﺴﻴﺠﻦ د اﺗﻮم د ‪SP 2 - hybrid‬‬
‫اورﺑﻴﺘﺎل د ﻧﻴﻐﯽ ﻧﻨﻮﺗﻨﻲ او ﭘﻮښ ＇ﺨﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ راﻏﻠﻲ ده‪ .‬د ﭘﺎی ) ‪ (P‬اړﻳﮑﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د ‪ 2P‬ﻧﻪ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮي اورﺑﻴﺘﺎل‬
‫او اﮐﺴﻴﺠﻦ د ‪ 2P‬ﻧﻪ ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺷﻮى اورﺑﻴﺘﺎﻟﻮﻧﻮ د ＇ﻨﮑﻴﺮ ﻧﻨﻮﺗﻨ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎى ﮐ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪى ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬د‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ ‪＄‬ﺎﻧ‪／‬ﺮﺗﻴﺎوې وړاﻧﺪې ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪122 pm‬‬
‫‪120°‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪ H‬ﻳﺎ '‪R‬‬
‫)‪ ( 1 - 9‬ﺷﮑﻞ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﮐ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوې‬
‫د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ ﭼ‪ ３‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ او ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ‪ ،‬ﻳﻮ ﺑﻞ ﺗﻪ ورﺗﻪ دي ‪ ،‬ﻳﻮازې د‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﻤﻴﺮ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫‪R‬‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي ‪:‬‬
‫ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﺩ‬ ‫‪C =O‬‬
‫‪H‬‬
‫‪R‬‬
‫ﻛﻴﺘﻮﻥ‬ ‫‪C =O‬‬
‫'‪R‬‬
‫ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ R ３‬او '‪ R‬ﻋﻀﻮي ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻲ رادﻳﻜﻞ دي ﭼ‪ ３‬ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ‪ ،‬اﻟﻔﺎﺗﻴﮏ ﻳﺎ اروﻣﺎﺗﻴﮏ وي‬
‫‪ :1 - 9‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ )‪( Aldehydes‬‬
‫\‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ اﮐﺴﻴﺠﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ )‪ ( C = O‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ‬
‫‪/‬‬
‫ﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐ‪７‬ي دي ) ﭘﻪ ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ دواړه اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ډول د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻟﻪ دوو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗ‪７‬ﻟﻲ دي (‪.‬‬
‫ﭘﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻳﻮ وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮون ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او‬
‫دوﻳﻢ وﻻﻧﺴﻲ اﻟﮑﺘﺮون ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻋﻀﻮي ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗ‪７‬ل ﺷﻮي دي ‪ ،‬ﻋﻀﻮي ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻲ ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ‪ ،‬اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ‬
‫او ﻳﺎ اروﻣﺎﺗﻴﮏ وي؛ دﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ R −C − H :‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل دي او ‪ R‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫‪O‬‬
‫‪ C2 H 5 ,CH3‬او ﻧﻮر رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ وي‪.‬‬
‫‪ A r − C‬دى ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮى ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﺑﻨﺰاﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ای‬ ‫||‬
‫داروﻣﺎﺗﻴﮏ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻓﻮرﻣﻮل ‪− H‬‬
‫ﺷﻲ‪:‬‬
‫‪147‬‬
 ‫‪O‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﺩ ﺍﻟﻴﻔﺎﺗﻴﻚ ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪﻭﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ ﻟﻪ ‪＇ C H O‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺩﻯ ‪:‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪2n‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫د ﻫﻐﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻴﺪا ﮐ‪７‬ئ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬د ﮐﺘﻠ‪ ３‬ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ‪ 40%‬ﮐﺎرﺑﻦ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي)دﮐﺎرﺑﻦ د‬
‫اﺗﻮم ﮐﺘﻠﻪ ‪ ،12‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‪ 1‬اواﮐﺴﻴﺠﻦ ‪16‬ده(‬
‫ﺣﻞ ‪ :‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ﻋﺒﺎرت دى ﻟﻪ‪:‬‬
‫‪MC n H 2 n O = 12 n + 1 ⋅ 2 n + 16 = 12 n + 2n + 16 = 14 n + 16‬‬
‫‪100 g‬‬ ‫‪__________ ____ 40 g , 100 g ⋅12 n = (14 n + 16) ⋅ 40 g‬‬
‫)‪40 g (14 n + 16‬‬
‫= ‪14 n + 16 __________ ____ 12 n , 12 n‬‬
‫‪100 g‬‬
‫)‪2(14 n + 16‬‬ ‫‪28n + 32‬‬
‫= ‪12 n‬‬ ‫= ‪, 12 n‬‬ ‫‪,60 n = 28n + 32‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪32‬‬
‫‪60 n − 28n = 32‬‬ ‫= ‪.32 n = 32 , n‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪n =1‬‬
‫‪32‬‬
‫‪Cn H 2 n O = C1 H 1⋅2O‬‬ ‫‪, CH 2O farmaldehy de‬‬
‫ﭘﻮرﺗﻨﯽ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﯽ ﻣﺮﮐﺐ ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ دى‪.‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‪:‬‬
‫د ﻳﻮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﮐﺜﺎﻓﺖ ‪1.8 g / L‬دى ‪ ،‬د ﮐﻮ！‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻳﻮﻣﻮل ‪ 22 .4 L‬ﺣﺠﻢ ﻟﺮي ‪ ،‬د ﻫﻐﻪ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻴﺪا ﮐ‪７‬ئ)د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﮐﺘﻠﻪ ‪ ،1amu‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﮐﺘﻠﻪ ‪12amu‬او د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﮐﺘﻠﻪ ‪16amu‬ده(‬
‫‪ :1 - 1 - 9‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻳﺎ رادﻳﮑﺎﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د ﻫﻐﻮى د اړوﻧﺪه ﺗﻴﺰاب ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ارﺟﺎع ＇ﺨﻪ دا اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬
‫ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﯽ دى‪ ،‬اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻮې ده‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ‪ − acid‬ﮐﻠﻤﻪ ﭘﻪ‪ aldehyde‬او د اړوﻧﺪ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د ﻧﻮم د ‪oic‬‬
‫وروﺳﺘﺎړي ﭘﻪ) ‪ (yl‬ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻧﺪﻟﻰ‪.‬‬
‫د اﻳﻮﭘﮏ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ډﻳﺮ اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭘﻪ ‪－‬ﻮﺗﻪ او ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻧﻤﺒﺮ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﮐﺎرﺑﻦ ﮐ‪ ３‬وﻟﻴﮑﻞ ﺷﻲ‪ .‬د ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻠﻮ ﭘﻪ ﺑﻨﺴ＀ د ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ زﻧ‪％‬ﻴﺮ د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ‬
‫！ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭼ‪ ３‬اړوﻧﺪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ دى‪ ،‬د ﻧﻮم د وروﺳﺘﻲ ‪ − e‬ﺗﻮري ﭘﺮ‪＄‬ﺎی‬
‫ﻳ‪ ３‬د ‪ − al‬وروﺳﺘﺎړى ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻣﻌﺎوﺿﻮ ﻧﻮم د ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ زﻧ‪％‬ﻴﺮ د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﻧﻤﺒﺮ ﺳﺮه ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﭘﻮرې ﺗ‪７‬ﻟﯽ‬
‫دى‪ ،‬د ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻟﻮ ﭘﻪ ﭘﻴﻞ ﮐ‪ ３‬د ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻪ ﻧﻮم ＇ﺨﻪ ﻣﺨﮑ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻻﻧﺪې د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ د ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‬
‫او اﻳﻮﭘﮏ د ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧ‪ ３‬ﺑﻴﻠ‪ ３／‬وړاﻧﺪې ﺷﻮې دي‪:‬‬
‫‪148‬‬
 O
β CH 3 − α CH 2 − C
3 2 1
5
| δ CH 3 O
H
γ CH −β CH 2 − α2 CH 2 −1 C
4 3
CH 3
α − methyl Pr opanal CH 3 H
2 − methyl pro panal γ − methyl pen tan al
O O O O
// // // //
H −C−H CH 3 − C − H C3H 7 − C C4H9 − C
\ \
methanal ethanal
H H
formaldehyde acetaldehyd
de
d butan al
butyraldehyyyde pentanal
valeraldehyyyde
3
CH 3 O O
\ 2 1 // 4 3 2 1 //
C H−C CH 3 − CH = CH − C
/ \ \
2 − butenal H
CH 3 H
2 − methyl propanal
O O CH 3 O
// // | //
− C−H C 6 H 5 CH 2 − C − H CH 3 − C− CH 2 − C
| \
phenylethanal CH 3 H
benzene carbaldehyd
de
d phenylacetaldehyddde 3,3 − dim ethylbu tan al
benzaldehydde
d
S ‫ او‬G , B ,A ‫ﭘﻪ ﻳﻮﻧﺎ ﻧﻲ ﺗﻮرو‬، ‫ي‬８‫ﺮوپ ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ＇ﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﮐﻴ‬－ ‫ دﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د‬３‫د ﻋﺪدوﻧﻮ دﻧﻤﺒﺮ وﻫﻠﻮ ﺳﺮﺑﻴﺮه ﭼ‬
‫د‬، ‫ي‬８‫ ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ ﮐﻴ‬،‫ي‬８‫ ﻟﻪ دوﻫﻢ ﮐﺎرﺑﻦ ＇ﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﮐﻴ‬３‫ ﭼ‬３‫ﻴﺮ ﮐ‬％‫ﺑﺎﻧﺪې ﻫﻢ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻮﻧﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰزﻧ‬
:‫ ﭘﻪ ډول‬３／‫ي؛ دﺑﻴﻠ‬８‫ﻣﻌﺎوﺿﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻫﻤﺪې اړوﻧﺪه ﺗﻮرو ﺑﺎﻧﺪې ﻳﺎدﻳ‬
O
5
δ CH3 O
β CH 3 − α CH 2 − C
3 2 1
γ CH −β CH 2 − α2 CH2 −1 C
| 4 3
H
CH 3
CH3 H
α − methyl Pr opanal γ − methyl pentanal
2 − methyl pro panal
149
 ‫ﺧﭙﻞ ‪＄‬ﺎن وازﻣﻮﻳﺊ‬
‫‪ -١‬د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪O‬‬
‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪a − CH 3 − CH 2 − C− CH 2 − C‬‬ ‫‪O‬‬ ‫|‬
‫|‬ ‫‪c − CH 3 − C− C‬‬
‫‪b − CH 3 − C H − C − H‬‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬
‫‪C2H5‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪OH‬‬
‫‪O‬‬
‫‪d−‬‬ ‫‪− CH 2 − CH 2 − C‬‬
‫‪H‬‬
‫‪ - 2‬دﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل وﻟﻴﮑﺊ ‪:‬‬
‫‪a − iso bu tan al‬‬ ‫‪b − 2,3,4 − tri hydroxy bu tan al‬‬ ‫‪c − p − methy benzal dehyde‬‬
‫‪d − 2 − bromo propanal‬‬ ‫‪e − 2,3,−dihydroxy hexanal‬‬
‫‪: 2 - 1 - 9‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‬
‫د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻏ‪５‬ﺮ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻧﮋدې وي د‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎ د اﻳﺸﻴﺪو ﻟﻮړ ！ﮑﯽ ﻟﺮي؛ ﻟﮑﻪ‪:‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − OH‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − O − CH 3‬‬
‫‪n − propanol‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪− CH 2‬‬ ‫‪−C‬‬ ‫‪methoxy methane‬‬
‫‪b.p97,2o C‬‬ ‫‪propanal‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪b.p.10,8o C‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪b.p.49o C‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪58‬‬
‫ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﮐﻮ！‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ) ‪ (25o C‬ﮐ‪ ３‬د ‪－‬ﺎز ﺣﺎﻟﺖ او ﻫﻐﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ‪ 11- 2‬اﺗﻮﻣﻪ ﻟﺮي‪،‬‬
‫دﻣﺎﻳﻊ او د‪ 11‬ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻟﻮړ د ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﮐﻮﭼﻨﻲ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ د اوﺑﻮ ﻟﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړ وي؛ ﻧﻮ ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪ ３‬د ﺣﻞ ﮐﻴﺪﻟﻮ ＊ﻪ وړﺗﻴﺎ‬
‫ﻟﺮي‪ ،‬د ﻣﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠ‪ ３‬ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻗﻄﺒﻴﺖ ！ﻴ＂ﻴ‪８‬ي او د ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻲ ‪－‬ﺮوپ اﻏﻴﺰي ډﻳﺮﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻟﻪ ﻫﻤﺪې‬
‫ﮐﺒﻠﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﺣﻞ ﮐﻴﺪل ﻟ‪８‬ﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ او ﻧﻮر اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وﻧﻪ د اﻳﺰوﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دوه اﺗﻮﻣﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﮐﻢ ﻟﺮي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ‬
‫دې اﻣﻠﻪ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻧﻮم ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﭘﺮﺗﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ )‪＇ (Alcohol dehydrogenation = Aldehyd‬ﺨﻪ‬
‫اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻮى دى‪.‬‬
‫)‪ (9 - 2‬ﺷﮑﻞ ﭘﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪ روﺟﻨﻲ اړﻳﮑ‪３‬‬
‫‪150‬‬
‫ﻫﻐﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ！ﻴ＂‪ ３‬ﻣﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠ‪ ３‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬ﺗﻴﺰ ﺑﻮى ﻟﺮي او د ﻣﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠ‪ ３‬ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ﻳ‪ ３‬ﺑﻮي ＊ﻪ او‬
‫ﭘﻪ زړه ﭘﻮرې ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ د ＊ﻪ ﺑﻮي ورﮐﻮﻟﻮ او د ﻏﺬا د ﺧﻮﻧﺪدر ﻟﻮدﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺟﺪول ﮐ‪ ３‬د‬
‫)‪ (1-9‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ‪＄‬ﻨ‪＄ ３‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوې ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي دي ‪:‬‬
‫ﻧﻮﻡ‬ ‫ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬ ‫) ‪mp( o C‬‬ ‫) ‪bp( o C‬‬ ‫)‪d 20o C ( g / m L‬‬ ‫‪Solubility‬‬
‫)‪( g / 100gH 2O‬‬
‫‪− 92‬‬ ‫‪− 21‬‬
‫‪Formod dehyde‬‬
‫)‪(methanal‬‬
‫‪HCHO‬‬ ‫‪0,815‬‬
‫ډﻳﺮ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫‪− 125‬‬
‫‪Acetaldehyde‬‬
‫)‪(ethanal‬‬
‫‪CH3CHO‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪0,783‬‬
‫ډﻳﺮ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫‪CH3 − CH2 − CHO‬‬ ‫‪− 81‬‬
‫‪Pr o pionaldehyde‬‬
‫)‪( propanal‬‬
‫‪49‬‬ ‫‪0,806‬‬
‫ډﻳﺮ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫‪n − butyraldehyde‬‬ ‫‪CH3 (CH2 ) 2 − CHO‬‬ ‫‪− 99‬‬
‫) ‪(bu tan al‬‬
‫‪76‬‬ ‫‪0,817‬‬
‫ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫‪n − valeraldehyde‬‬ ‫‪CH3 (CH2 )3 − CHO‬‬ ‫‪− 91,5‬‬
‫) ‪( pentan al‬‬
‫‪102‬‬ ‫‪0,810‬‬
‫دﺣﻞ ﮐﻴﺪووړﺗﻴﺎ ﻳ‪３‬‬
‫ﮐﻤﻪ ده‬
‫‪CH3 − (CH2 ) 4 − CHO‬‬ ‫‪− 51‬‬
‫‪caproaldehyde‬‬
‫)‪(hexanal‬‬
‫‪131‬‬ ‫‪0,833‬‬
‫دﺣﻞ ﮐﻴﺪووړﺗﻴﺎ ﻳ‪３‬‬
‫ﮐﻤﻪ ده‬
‫‪− 26‬‬
‫‪benzenecarbaldehyd‬‬
‫)‪(benzaldehyde‬‬
‫‪C H CHO‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪178‬‬ ‫‪1,42‬‬
‫دﺣﻞ ﮐﻴﺪووړﺗﻴﺎ ﻳ‪３‬‬
‫ﮐﻤﻪ ده‬
‫‪ :1 - 3 -9‬داﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص‬
‫د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎوي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻟﻪ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي؛ ‪＄‬ﮑﻪ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﮐ‪ ３‬د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ او ) ‪ (P‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن د ﻫﻐﻮي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻳ‪ ３‬ډﻳﺮ ﮐ‪７‬ى دى ﭼﻲ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او ﻧﻮرو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺳﺮه‬
‫ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ ﻻﻧﺪې ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﺗﻌﺎ ﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪ - 1‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ د ﺟﻔﺘﻮ اړﻳﮑﻮ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮي‪.‬‬
‫‪ - 2‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻟﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺳﺮه د اﮐﺴﻴﺠﻦ د اﺗﻮم ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐﻴﺪﻟﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ‪.‬‬
‫‪ - 3‬د ﺗﺮاﮐﻢ ﺗﻌﺎﻣﻞ )‪.(Condensation reaction‬‬
‫‪ - 4‬د اﮐﺴﻴﺪ ﻳﺸﻦ او رﻳﺪﮐﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‪.‬‬
‫ِ‬
‫اﮐﺴﻴﺪﺷﻦ‬ ‫‪ - 1‬داﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ د ﻗﻮي اﮐﺴﻴﺪاﻧﺘﻮﻧﻮ؛ ﻟﮑﻪ‪ K 2Cr2O2 , KMnO4 :‬ﻳﺎ ‪ ، K 2CrO4‬د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺪي او ﭘﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪151‬‬
‫د ﺗﻮﻟﻴﻦ )‪(Tollen‬ﺗﺠﺮﺑﻪ )د ＊ﻴ‪ ３＋‬ﺟﻴﻮه(‪ :‬دﺳﭙﻴﻨﻮ زرو د ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺘﻮ اود اﻣﻮﻧﻴﺎ داوﺑﻠﻦ ﻣﺤﻠﻮل دﻣﺨﻠﻮﻃ‪ ３‬ﺑ‪２‬ﻪ د ﺗﻮﻟﻴﻦ‬
‫＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدوي‪ ،‬د ا ﻣﺤﻠﻮل د ‪ [Ag(NH3 ) 2 ]+‬ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ＊ﮑﺎره ﮐﻴ‪８‬ي او د ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﻟﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﮐ‪＂－ ３‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﭘﻪ دې ﻣﺤﻠﻮل ﮐ‪ ３‬د ﺳﭙﻴﻨﻮ زرو د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻧﻤﺒﺮ ﻟﻪ‪＇ + 1‬ﺨﻪ ﭘﻪ ﻓﻠﺰي ﺳﭙﻴﻦ‬
‫زر ارﺟﺎع ﮐﻴ‪８‬ي او اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻠﻴ＂ﻮﻧﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪R − C − H + 2Ag(NH‬‬ ‫⎯ ‪)+ +2OH −‬‬
‫‪⎯→ R − C − O − + 2Ag ↓ + NH + + H O + + NH‬‬
‫‪3 2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫د ﺗﻮﻟﻴﻦ ＊ﻮدوﻧﮑﯽ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وﻧﻮ ﺳﺮه د ﺗﻮدوﺧﻲ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن او ﻟﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺳﺮه ﭘﻪ ﺗﻮدوﺧ‪３‬‬
‫ﮐ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪،‬د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ﺳﭙﻴﻦ زر دي ﭼ‪ ３‬د＊ﻴ‪ ３＋‬د ﭘﺎﺳﻪ رﺳﻮب او د ＊ﻴ‪ ３＋‬د ﺟﻴﻮي ﮐﻴﺪو ﻻﻣﻞ‬
‫‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ ‪:‬‬
‫)‪ ( 3 - 9‬ﺷﮑﻞ د ﺗﻮﻟﻴﻦ ازﻣﺎﻳ‪＋‬ﺖ )‪(Tollen test‬‬
‫اﻟﻒ – ﭘﻪ ﭘﺎک ﺑﻴﮑﺮﮐ‪ ３‬د ﺳﭙﻴﻨﻮ زرو ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﺖ او اﻣﻮﻧﻴﺎ اوﺑﻠﻦ ﻣﺤﻠﻮل ﺷﺘﻮن‬
‫ب ‪ -‬ﺗﺎﺳ‪ ３‬ﮐﻮﻻى ﺷﺊ د ﻣﺤﻠﻮل رﻧ‪ ，‬و‪－‬ﻮرئ ﭼ‪ ３‬د اﻳﺘﺎﻧﻞ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﭘﻪ اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺑﺎﻧﺪې ﻣﻨ‪％‬ﻮﺗﻪ‬
‫را‪＄‬ﻲ ‪.‬‬
‫ج – ﻓﻠﺰي ﺳﭙﻴﻦ زر د ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ ﺑﻴﮑﺮ ﭘﻪ د‪４‬ﻮال ﺑﺎﻧﺪې رﺳﻮب ﮐﻮي ‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﺟﻴﻮه ﮐﻮي‪！ .‬ﻮل اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ دا ډول‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﻮﻟﻰ ﺷﻲ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﻝ ‪ :‬د ﺗﻮﻟﻴﻦ د ＊ﻮدوﻧﻜﻲ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ د ﻻﻧﺪې اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺳﺮه وﻟﻴﮑﺊ‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ -‬ﻓﺎﺭﻡ ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ )‪ (form aldehyde‬ﺏ‪ -‬ﺍﺳﺘﻴﺖ ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ‪aldehyde) (acet‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫‪−‬‬
‫ﺣﻞ‬
‫‪H −‬‬ ‫‪C − H + 2Ag‬‬ ‫‪+ 3OH‬‬ ‫→‬ ‫‪H − C −O‬‬ ‫‪+ H‬‬ ‫↓ ‪O + 2Ag‬‬
‫‪2‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪CH‬‬ ‫⎯ ‪− C − H + 2Ag + + 3OH −‬‬
‫‪⎯→ CH‬‬ ‫↓ ‪− C − O − + H O + 2Ag‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪152‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻳ‪ ３‬ﮐ‪７‬ئ‬
‫د ﮔﻼﻳﮑﻮل او اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﻣﺨﻠﻮﻃﻮ ﻳﻮ ‪－‬ﺮام د ﺗﻮﻟﻴﻦ ＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪７‬ى ﭼ‪1.08g ３‬د اﺳﻴﺘﺎت اﻳﻮن‬
‫ﺗﺮې ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻰ دى ‪ ،‬ﭘﻪ دې ﻣﺤﻠﻮل ﮐ‪ ３‬ﺑﻪ د ا ﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ اﻧﺪازه ＇ﻮﻣﺮه وي ؟‬
‫د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬ازﻣﺎﻳ‪＋‬ﺖ‬
‫د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬د ＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﻗﻠﻮي ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ‪ Cu 2+‬اﻳﻮﻧﻮ او دﭘﻮﺗﺎ ﺷﻴﻢ ﻳﺎ ﺳﻮدﻳﻢ ﺗﺎرﺗﺎرﻳﺖ ﻟﻪ‬
‫ﻣﺎﻟ‪／‬ﻲ ) ‪＇ ( Na2C4 H 4O6‬ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى دى او دﮐﺎﻣﭙﻠﮑﺲ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻓﻬﻠﻨ‪＊ ，‬ﻮدوﻧﮑ‪９‬‬
‫ﻟﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ و ﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ وﮐ‪７‬ي ‪ ،‬ﭘﻪ ﮐﺎﻣﭙﻠﮑﺲ ﮐ‪ ３‬د ‪ Cu 2+‬رﻧ‪ ，‬د ﺧﻴﺮه اوﺑﻮ ﻟﻪ رﻧ‪＇ ，‬ﺨﻪ ﭘﻪ ﺳﻮر رﻧ‪，‬‬
‫ﺗﻮرﺗﻪ ورﺗﻪ د ﻣﺲ ﭘﻪ ﻳﻮ وﻻﻧﺴﻪ اﮐﺴﺎﻳﺪ )‪ (Cu2O‬ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ ؛ ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻫﻤﺪې وﺧﺖ ﮐ‪３‬‬
‫ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﺖ اﻳﻮن ) ‪ ( R − COO−‬ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ ‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫↓ )‪R − C − H + 2Cu2+ (complex)+ 5OH− ⎯⎯→ R − C − O − + H O + Cu O(s‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫اروﻣﺎﺗﻴﮏ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وﻧﻪ ﻳﻮازې د ﺗﻮﻟﻴﻦ ＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي ؛ﺧﻮ د ﻓﻬﻠﻨ‪＊ ，‬ﻮدوﻧﮑﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﻧﻪ اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪o‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﻳﺘﺎﻧﻞ ﭘﻪ ‪ 21 C‬ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻟﻪ ﻣﺤﻠﻮل ﺳﺮه ﭘﻪ ﻳﻮ ﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮپ ) ازﻣﺎﻳ‪＋‬ﺘﻰ ﻧﻞ( ﮐ‪ ３‬واﭼﻮل‬
‫ﺷﻲ‪ ،‬ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ CuO ３‬او اﺳﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫)‪ ( 4 - 9‬ﺷﮑﻞ د اﻳﺘﺎﻧﻞ ﺗﻌﺎﻣﻞ دﻓﻬﻠﻨﮓ ＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﺳﺮه‬
‫ﺩ ‪ KMnO 4‬ﺳﺮﻩ ﺩﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪﻭﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ د ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﭘﺮﻣﻨ‪／‬ﺎﻧﻴﺖ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﭘﻪ ﭘﺎي ﮐ‪ ３‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻮ اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫او ‪ (+7) Mn‬اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻧﻤﺒﺮ＇ﺨﻪ ﭘﻪ )‪ (+2‬اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻧﻤﺒﺮﭘﻮرې ارﺟﺎع ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪153‬‬
 ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪5R − C‬‬ ‫⎯ ‪+ 2 KMnO 4 + 6 HCl‬‬
‫‪⎯→ 5 R − C‬‬ ‫‪+ 2 MnCl 2 + 2 KCl + 3H 2 O‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪CH 3 − C + 2 KMnO4 + 6 HCl ⎯⎯→ 5CH 3 − C + 2 MnCl2 + 2 KCl + 3H 2 O‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪OH‬‬
‫د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻋﻤﺪه ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎ ﻣﻠﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‪ ،‬ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬د‬
‫‪ C = O‬د‪－‬ﺮوپ د ) ‪ (P‬اړﻳﮑﻪ ﭘﺮې ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم ﻗﺴﻤﻲ ﻣﺜﺒﺖ ﭼﺎرج ) ‪ ( D +‬اود اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮم ﻣﻨﻔﻲ‬
‫\‬
‫‪/‬‬
‫ﻗﺴﻤﻲ ﭼﺎرج ) ‪ ( D −‬دﺧﭙﻠﻮ د اﻟﮑﺘﺮو ﻧﻴ‪／‬ﺎﺗﻴﻮﻳﺘﻲ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐﻮي اود وروﺳﺘﻴﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻻره ﺑﺮاﺑﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ او داﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻧﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﻧﻮې اړﻳﮑﻲ ﺗ‪７‬ي او ﻧﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳﺮه د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻟﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺳﺮه د ‪ Ni‬او ‪ Pt‬دﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‬
‫⎯⎯ ‪R − C = O + H 2‬‬ ‫‪⎯→ R − CH 2 − OH‬‬
‫‪Ni , Pt‬‬ ‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫‪H − C = O + H 2 ⎯Ni‬‬
‫⎯‬ ‫⎯‬‫‪, Pt‬‬
‫‪→ R − CH 2 − OH‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫‪methanal‬‬ ‫‪methanal‬‬
‫ﻟﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﺳﺮه د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫د اﻧﻬﺎﻳﺪراﻳﺖ ﺗﻴﺰاب )‪ (anhydrous acid‬د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ،３‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي‪،‬‬
‫داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﻮاﮐﺴﻲ ‪－‬ﺮوپ )‪ ( R − O −‬دﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ دﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ اﺗﻮم ﺳﺮه او ‪ H +‬دﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ د‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ اﺗﻮم ﺑﺎﻧﺪې ﻧ‪＋‬ﻠﯽ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬او ﮐ‪ ３‬ﻫﻴﻤ‪ ３‬اﺳﻴﺘﺎل )‪ (hemiacetal‬او ﭘﻪ دوﻳﻢ ﭘ‪７‬اوﮐ‪Acetal ３‬‬
‫‪OR‬‬ ‫ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪δ+ δ−‬‬ ‫‪δ− δ+‬‬ ‫|‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬او‬
‫‪R − C = O + R` O − H ⎯⎯→ R − C −OH‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪HO‬‬ ‫‪OC 2 H 5 H‬‬
‫‪+‬‬ ‫|‬
‫‪CH 3 − C‬‬ ‫→⎯‪+ C 2 H 5 − OH ⎯H‬‬
‫‪⎯ CH 3 − C− OH‬‬
‫|‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻮي ﺑ‪５‬ﻠﮕﻪ‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪ethanal‬‬ ‫‪ethanol‬‬ ‫‪1 − ethoxy ethanol‬‬
‫⎯‪R − C| = O + H 2 ⎯Ni‬‬
‫⎯‬
‫‪, Pt‬‬
‫‪→ R − CH 2 − OH‬‬
‫دوﻳﻢ ﭘ‪７‬او‬
‫‪H‬‬
‫⎯‪R − C| = O + H 2 ⎯Ni‬‬
‫⎯‬
‫‪, Pt‬‬
‫‪→ CH 3 OH‬‬
‫‪H‬‬
‫‪methanal‬‬ ‫‪methanol‬‬
‫‪154‬‬
 ‫‪OC 2 H 5‬‬ ‫‪OC 2 H 5‬‬
‫|‬ ‫‪+‬‬ ‫|‬
‫‪CH 3 − C− OH + CH 3 − OH ⎯H‬‬
‫→⎯‬
‫‪⎯ CH 3 − C− OCH 3 + H − OH‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪methanol‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪1 − ethoxy ethanol‬‬ ‫‪ethyl methyl acetal‬‬
‫ﻟﻪ ‪ HCN‬ﺳﺮه د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫د دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ﺳﻴﺎﻧﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﻨﻮﻧﻪ دي‪ HCN .‬زﻫﺮي ‪－‬ﺎز دى؛ ﻧﻮ ددې ‪－‬ﺎز ﻧﻴﻎ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪﻧﻮ ﺳﺮه ﻣﺠﺎز‬
‫ﻧﻪ دي‪ .‬د ‪ CN −‬د اﻳﻮن ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻓﻌﺎﻟﻮ ﻓﻠﺰوﻧﻮ؛ ﻟﮑﻪ‪ Na :‬او ‪ K‬ﺳﺮه ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ې ده‪ ،‬د ‪ H 3 PO4‬او ‪ H 2 SO4‬ﻟﻪ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐﻮي او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ HCN ３‬ﻻﺳﺘﻪ را وړي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐﻴﺪﻟﻮ وروﺳﺘﻪ ﻫﻐﻪ‬
‫ﺗﻪ ﻟﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐﻮي‪ ،‬ﺳﻴﺎﻧﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﻨﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫⎯ ‪NaCN + H 2 SO4‬‬
‫‪⎯→ NaHSO4 + HCN‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪CN‬‬
‫‪//‬‬ ‫|‬
‫⎯ ‪R −C − H + HCN‬‬
‫‪⎯→ R − C −OH‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫‪Aldehyde‬‬ ‫‪Aldehyde Cyanohydri ne‬‬
‫⎯ ‪NaCN + H 2 SO4‬‬
‫‪⎯→ NaHSO 4 + HCN‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪CN‬‬
‫‪//‬‬ ‫|‬
‫⎯ ‪C H −C − H + HCN‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪⎯→ C H − C −OH‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫|‬
‫‪H‬‬
‫‪aenzAldehy de‬‬ ‫‪Benz aldehyde Cyanohydri ne‬‬
‫د ‪－‬ﺮﻳﻨﺎر د ﻟﻪ ＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﺳﺮه د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ د ‪－‬ﺮﻳﻨﺎرد ﻟﻪ ＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﺳﺮه د اﻟﮑﻮﻟﻮ د ﻻﺳﺘﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﻟﭙﺎره ﻳﻮ ډﻳﺮ ﻣﻬﻢ ﻣﻴﺘﻮد دى‬
‫ﭼ‪ ３‬د دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬او ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﺎ اﮐﺴﺎﻳﺪوﻧﻪ)‪ (Alikoxides‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻳ‪８‬ی ‪ Alkoxides .‬د ﺗﻴﺰاب ﭘﻪ ﺷﺘﻮن‬
‫‪OMgX‬‬ ‫‪OH‬‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫|‬
‫‪/‬‬
‫→ ‪R − C − H + R − MgX‬‬ ‫‪R − C − H ⎯⎯2⎯→ R − C − H + Mg (OH ) X‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪R/‬‬ ‫‪R/‬‬
‫‪Aldehyde‬‬ ‫‪sec andaryalcohog‬‬
‫ﭘﻮﻟﻴﻤﻴﺮﺍﻳﺰﻳﺸﻦ ‪Polymerzation‬‬
‫د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮﺳﺮه د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮي او ﭘﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ د ﭘﺎی ) ‪ (P‬اړﻳﮑﻪ‬
‫ﭘﺮې ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮم د ﺑﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړوي او د دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪３‬‬
‫د ﻫﻐﻮ ﮐ‪７‬ﻳﻴﺰه او ﺧﻄﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪155‬‬
 ‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫زﻧ‪％‬ﻴﺮی ﭘﻮﻟﯽ ﻣﻴﺮ ‪:‬‬
‫‪//‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪nR − C − H ⎯⎯→ − − − C − O − C − O − C − O − − −‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪R‬‬ ‫ﭘﻮﻟﯽ ﮐ‪７‬ه ﻳﻴﺰ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪+‬‬
‫‪C‬‬
‫‪3R − C‬‬ ‫→⎯‪⎯H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪R‬‬
‫‪H R‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬
‫د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻮﻟ‪ ３‬ﻣﻴﺮ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺧﻮاص ﻧﻪ ﻟﺮي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ ﭘﻪ ﻫﻐﻮی ﮐ‪ ３‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ‪－‬ﺮوپ ﻧﻪ ﺷﺘﻪ دی ‪ .‬د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ‬
‫د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ ﻟﻪ اړوﻧﺪو اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻟﻮړ دى ‪.‬‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ د ﺳﻮزﻳﺪﻟﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ )‪(Combustion reaction‬‬
‫د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ د ﺳﻮزﻳﺪﻟﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ‪، CO2‬اوﺑﻪ او اﻧﺮژۍ ده ‪ ،‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ده ‪:‬‬
‫‪3n −1‬‬
‫‪C H O+‬‬ ‫‪O ⎯⎯→ nCO + nH O‬‬
‫‪n 2n‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − C − H + 4O 2 ⎯⎯→ 3CO 2 + 3H 2O‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺳﺮه وﻟﻴﮑﺊ ‪:‬‬
‫اﻟﻒ – اوﺑﻪ ‪ ،‬ب – ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ‪،‬ج – ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ‪ ،‬ﺩ – ‪NaHSO3‬‬
‫‪ :4 - 1 - 9‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫‪ - 1‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ی اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‪ :‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮى ﻟﻮﻣ‪７‬ى اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺷﻲ‪،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻣﻨ‪％‬ﻨﯽ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺮ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻮرې‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ دي‪ ،‬دا ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن‬
‫ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫] ‪[O‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫→⎯⎯ ‪R − C| − OH‬‬ ‫‪R − C = O + H 2O‬‬
‫‪H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫] ‪[O‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫→⎯⎯ ‪CH 3 − C| − OH‬‬ ‫‪CH 3 − C = O + H 2O‬‬
‫‪H‬‬
‫ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻮوﻧﮑﯽ ﻋﺎﻣﻞ ‪ K 2Cr2O7‬ﺩﻱ‪.‬‬
‫‪ - 2‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮ دي ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﮐﺎﭘﺮ )‪ (II‬اﮐﺴﺎﻳﺪ او ﮐﺮوﻣﻴﻢ )‪ (II‬اﮐﺴﺎﻳﺪﻟﻪ ﻣﺨﻠﻮط ) ‪ (CuO⋅ Cr2O3‬ﺳﺮه ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ دﻧﺪه ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي‪ ،‬دي ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ ﺷﻲ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪ .‬د دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻴﺘﻮد داﺳ‪３‬‬
‫‪156‬‬
‫دى ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺑ‪７‬اﺳﻮﻧﻪ ﭘﻪ ‪ 250− 300o C‬ﭘﻪ ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬ﮐﺎﭘﺮ ﮐﺮوﻣﺎﻳﺖ ﺗﻴﺮوي ﭼ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮل ﻟﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺟﻼ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻟﻪ ﻫﻐﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻟ‪８‬و اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ‬
‫دي‪ ،‬د ‪ CuO‬د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺟﻼ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬
‫|‬ ‫‪CuO ⋅Cr 2O 3‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪R − C − O‬‬ ‫⎯‬‫‪⎯→ R − C − H‬‬ ‫‪+H2‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫‪250 − 300 o C‬‬
‫‪H H‬‬
‫‪O‬‬
‫‪CuO ⋅Cr O3‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯⎯‪CH − CH − OH ⎯⎯ ⎯ ⎯2‬‬ ‫‪→ CH − C − H + H‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪250 −300 o C‬‬
‫د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د ارﺟﺎع ﮐﻮﻟﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ارﺟﺎع ﺷﻲ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د ﻳﻮ ﻋﻀﻮي‬
‫ﺗﻴﺰاب او د ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺑ‪７‬اﺳﻮﻧﻪ د ‪ TiO2‬ﻟﻪ ﮐﺘﻠﺴﺖ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ‪ 300− 350o C‬ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬ﺗﻴﺮ وي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪３‬‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ‪ CO2 ،‬او ‪ H 2O‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪TiO‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪R − C − OH + H − C − OH‬‬ ‫⎯‪2‬‬‫‪⎯→ R − C − H + CO + H O‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪250 −300 o C‬‬
‫‪＄:5 - 1 - 9‬ﻨ‪ ３‬ﻣﻬﻢ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ‬
‫ﻓﺎرم ﻣﻴﮏ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻣﺮﮐﺐ ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ دی ﭼ‪ ３‬روﺳﻲ ﮐﻴﻤﻴﺎ ﭘﻮه ﺑﻮﺗﻠﻴﺮوف ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ‪1859‬ﮐﺎﻝ ﮐ‪３‬‬
‫ﮐﺸﻒ ﺷﻮ‪ .‬ﻓﺎرم ﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ‪－‬ﺎز دی ﭼ‪ ３‬ﺗﻴﺰﺑﻮی ﻟﺮ ي‪ ،‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ډﻳﺮ ﺳﺎده ﻣﺮﮐﺐ ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻳﺎ ﻣﻴﺘﺎﻧﻞ‬
‫دي ﭼ‪ ３‬ﻓﺎرﻣﻞ ﻫﻢ ﻧﻮﻣﻮل ﺷﻮی دى ‪ .‬ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده ﭼ‪ ３‬ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه د ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ د ژوﻧﺪﻳﻮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ د ﺟﺴﺪوﻧﻮ د ﺳﺎﺗﻠﻮ ﭘﻪ ﻏﺮض ور＇ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ ﻟﻮ‪－‬ﻴﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺷﺘﻪ دي‬
‫ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ وژوﻧﮑﯽ ﻣﺮﮐﺐ دى‪ .‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او د‬
‫ﻫﻐﻪ ‪ 40%‬ﻣﺤﻠﻮل د ﻓﺎرﻣﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد ﺷﻮى دى ﭼ‪ ３‬ډﻳﺮ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻟﺮي ‪ ،‬ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻣﻮادو ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ‬
‫ﮐ‪ ３‬او د ﮐﻮر ﭘﻪ وﺳﺎﻳﻠﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴﺎ ﺳﺮه ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ )ﭘﻮﻟﻴﻤﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ(‬
‫ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﻣﻬﻢ او ﺑﺎ ارز＊ﺘﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﻫ‪／‬ﺰا ﻣﻴﺘﻠﻴﻦ‬
‫ﺗﺘﺮاﻣﻴﻦ )ﻳﻮرو ﺗﺮوﭘﻴﻦ( ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي‪ .‬ﻳﻮرو ﺗﺮوﭘﻴﻦ ﭘﻪ ﻃﺒﺎﺑﺖ‬
‫ﮐﯽ د ﺗﺸﻮ ﻣﻴﺘﺎزو د ﻧﻞ د ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ او ﭘﺎﮐﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره او ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ‬
‫ﮐ‪ ３‬د ﺳﺮﻳ） او ﮐﻨ‪ ６‬د ﮐﻠﮑﻮﻟﻮ او ﭘﻪ ﻫﻤﺪي ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻐﻪ ﭘﻪ‬
‫)‪ (5 - 9‬ﺷﻜﻞ ﺩ ﻓﺎﺭﻣﻠﻴﻦ ﻣﺤﻠﻮﻝ‬ ‫ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮادو ﮐﯽ ور زﻳﺎﺗﻮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ د ﺧﺮاﺑﻴﺪﻟﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﻣﺨﻨﻴﻮی ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪157‬‬
 ‫‪O‬‬ ‫‪N‬‬
‫⎯‪6H − C − H + 4 NH3 ⎯−‬‬ ‫⎯‬
‫→⎯‬
‫‪6H O‬‬
‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪CH 2‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪CH 2‬‬
‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬
‫‪N‬‬
‫ﻫ‪／‬ﺰا ﻣﺘﻠﻴﻦ ﺗﺘﺮاﻣﻴﻦ )ﻳﻮرو ﺗﺮوﭘﻴﻦ (‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺗﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ‪ ،‬ﺳﭙﻴﻦ ﮐﺮﺳﺘﻠﻲ ﺣﺎﻟﺖ ‪＄‬ﺎﻧﺘﻪ ﻏﻮره ﮐﻮي ‪ ،‬دا ﮐﺮﺳﺘﻠﻮﻧﻪ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫‪ 123°C‬ﮐ‪ ３‬وﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﭘﻪ دې ﭘﻮﻟﻴﻤﻴﺮ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ‪ 50‬ﺗﺮ ‪100‬ﭘﻮرې د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ‪ ،‬ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬ﺗﺸﮑﻴﻞ‬
‫ﺷﻮى ﭘﻮﻟﻴﻤﻴﺮ ﺧﻄﻲ دى ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻫﻐﻪ ﺗﻪ ﺗﻮدوﺧﯽ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ ‪ ،‬ﺑﻴﺎ ﭘﻪ ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪nH − C‬‬ ‫⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ‪⎯⎯→ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ C − O − C − O − C − O‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫د ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل د ‪－‬ﻮﮐ‪７‬و ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺪاﻳﺰ ﺷﻲ؛ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐﯽ ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮارو‬
‫ﮐ‪ ３‬د ‪ K 2Cr2O7 , KMnO4‬ﻳﺎ ‪ K 2CrO4‬ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻮ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ د ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎر ول ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫⎯ ‪5CH 3OH + 2 KMnO4 + 3H 2 SO4‬‬
‫‪⎯→ 5 HCHO + K 2 SO4 + 2 MnSO4 + 8 H 2O‬‬
‫د ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻨﺪ او ﺗﻴﺰ ﺑﻮى د ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﺟﻮړﻳﺪو ＊ﻮدوﻧﮑﯽ دي ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ داﺳ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ راوړل ﮐﻴ‪ ８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل او ﻫﻮا ﻣﺨﻠﻮط ﻟﻪ ﺳﺮو او ډﻳﺮو ‪－‬ﺮﻣﻮ ﻣﺴﻮ‬
‫＇ﺨﻪ ﺗﻴﺮوي او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اوﺑﻪ ﺟﻼ ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪Cu , 250o C‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪2CH OH + O‬‬ ‫⎯‬ ‫→‬ ‫‪2H − C = O + H O‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬
‫‪H‬‬
‫‪ - 2‬اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﺺ اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ او زﻫﺮي ﻣﺎﻳﻊ ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ ﻳ‪ 21°C ３‬دى‪.‬‬
‫ﻟﻪ اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ＇ﺨﻪ اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻧﻮل او ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ رﺑ‪ ７‬ﻻس ﺗﻪ راوړي‪:‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬
‫||‬ ‫‪Cu250o C‬‬ ‫||‬
‫‪2CH − C− H + O ⎯⎯ ⎯ ⎯⎯→ 2CH − C− OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﺍﺳﻴﺪ ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬ ‫ﺍﺳﻴﺘﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬
‫‪o‬‬
‫||‬ ‫‪Cu250o C‬‬
‫‪2CH − C− H + H ⎯⎯ ⎯ ⎯⎯→ 2CH CH − OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺍﺳﻴﺖ ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬
‫‪Ethanol‬‬
‫اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﮐﻮ！‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬د ‪－‬ﻮ‪７－‬و ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﮐ‪７‬ه ﻳﻴﺰ ﭘﻮﻟﯽ ﻣﻴﺮ ) ﭘﺎرا اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ( ﺟﻮړوي ﭼ‪３‬‬
‫‪158‬‬
 ‫ﻳﻮ ﺗﺮاي ﻣﻴﺮ دي او ﭘﻪ ‪ 0 o C‬ﺗﻮدوﺧﻪ ﺑﻞ ﺗﺮاي ﻣﻴﺮ ﺟﻮړوي ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ﺗﻪ ﭘﺎرا اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ واﻳﻲ‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪O‬‬
‫‪C‬‬
‫‪3CH 3‬‬ ‫‪−C‬‬ ‫⎯‬
‫→⎯‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H paraldehyde‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪Acetaldehyde‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫ﭘﺎرا اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﻣﻴﻮې ﭘﻪ ﺷﺎن ﺧﻮﻧﺪ ﻟﺮي او ﭘﻪ ‪ 124o C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬ﺧﻮب راوړوﻧﮑﯽ ﻣﺮﮐﺐ دی؛ ﻟﻪ‬
‫دې ﮐﺒﻠﻪ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﺳﺎﻳﻨﺲ او ﻃﺒﺎﺑﺖ ﮐ‪ ３‬د ﺧﻮب راوړﻧﮑﻲ ﻣﺎدې )د ﻣﻘﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺧﻮب( ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﭘﺎرا اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺑﻴﺮﺗﻪ د ‪－‬ﻮ‪７－‬و ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﻣﻴﺘﺎاﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺟﺎﻣﺪه ﻣﺎده ده او ﭘﻪ ‪ 122°C‬ﮐ‪ ３‬اﻟﻮزي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ﺟ‪７／‬ه ﮐ‪ ３‬ﻋﺴﮑﺮو د ﺧﭙﻞ ‪＄‬ﺎن د‬
‫‪－‬ﺮﻣﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره د ﺟﺎﻣﺪ اﻳﺘﺎﻧﻮل ﭘﻪ ‪＄‬ﺎی ﭘﻪ ﮐﺎروړل ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺗﺘﺮاﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪H SO‬‬
‫‪H‬‬
‫‪4CH 3 − C‬‬ ‫⎯ ‪⎯⎯2‬‬
‫→ ‪⎯4‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪methal dehyde‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪Acetaldehyde‬‬ ‫‪C O‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺗﻪ د ﻗﻮي اﻟﻘﻠﻴﻮ ﻏﻠﻴﻆ ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺟﻮ ش ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ‬
‫ﺑﻞ ﺳﺮه ﺗ‪７‬ل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﺧﻄﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ راوړي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪nCH 3 − C‬‬ ‫⎯‬
‫⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ‪⎯→ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ C− O − C− O − C− O‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪ : 2 - 9‬ﻛﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ )‪(Ketones‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﻐﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوپ د اﻟﮑﺎﻳﻞ د دوو ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑ‪ ３‬وﻟﺮي‪ ،‬دا ډول ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫ﻳﺎ ‪ ( R − C// − R‬دي‪ ،‬ﻫﻐﻪ‬ ‫‪R −‬‬
‫‪//‬‬
‫د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪ .‬د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪C − R' ) C‬‬
‫‪n‬‬
‫‪H‬‬
‫‪2n‬‬
‫‪O‬‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ او ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻳﻮﺷﺎن ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮل وﻟﺮي‪ ،‬ﻳﻮ د ﺑﻞ اﻳﺰوﻣﻴﺮ دي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪CH − C − CH‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH − CH − C − H‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Acetone‬‬ ‫‪Pr opanal‬‬
‫) ‪( Keteone‬‬ ‫) ‪( Aldehyde‬‬
‫‪ :1 - 2 - 9‬د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫‪-1‬ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‪:‬‬
‫ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬د ‪ ) R‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ( ﻳﺎ ‪ ) Ar‬د ارﻳﻞ ‪－‬ﺮوپ ( ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻲ ﭘﻪ ﺟﻼ ډول )ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې‬
‫ﺳﺮه ورﺗﻪ وي‪ ،‬د ډاي ﮐﻠﻤﻪ د ﻣﺨﺘﺎړي ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﭘﻪ ﻫﻐﻮي ﺑﺎﻧﺪی ور زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي ( ﻧﻮﻣﻮل ﮐﻴ‪８‬ي او د ﮐﻴﺘﻮن ﮐﻠﻤﻪ ﭘﺮ ﻫﻐﻮی‬
‫‪159‬‬
 ‫ور زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪− C − CH 3‬‬ ‫‪CH − C − CH‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪CH − C − CH − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪methyl‬‬
‫‪y phenyl‬‬
‫‪p y ketone‬‬ ‫‪Dimethyl ketone‬‬ ‫‪Ethylmethylketone‬‬
‫ﺧﭙﻞ ‪＄‬ﺎن و ازﻣﻮﻳﺊ‬
‫د ﻻﻧﺪې ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻻرې ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐ‪７‬ئ ‪:‬‬
‫‪O CH 3‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪//‬‬ ‫|‬ ‫‪//‬‬ ‫|‬
‫‪a ) CH − CH − C − C H − CH‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪CH − C − C − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫|‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪O‬‬
‫||‬
‫‪O‬‬
‫)‪c‬‬ ‫‪− C − CH −‬‬ ‫‪2‬‬
‫||‬
‫)‪d‬‬ ‫‪− C − C H − CH 3‬‬
‫|‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪- 2‬د اﻳﻮﭘﮏ)‪ ( AUPAC‬ﭘﺮ ﻻرې د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ ３‬ﻧ‪＋‬ﺘﻰ وي‪！ ،‬ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ ﻳ‪３‬‬
‫ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﺧﻮ ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ د زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ﻧﻮﮐ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﭘﻴﻠﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﮐﻮﭼﻨﻰ ﻧﻤﺒﺮ ‪＄‬ﺎﻧﺘﻪ ﻏﻮره‬
‫ﮐ‪７‬ي ؛ ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى د ﻫﻐﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻧﻤﺒﺮ ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬ﻣﻌﺎوﺿﻪ ورﺳﺮه ﺗ‪７‬ﻟﻲ ده‪ ،‬ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﻟﻪ ﻧﻤﺒﺮوﻧﻮ‬
‫＇ﺨﻪ وروﺳﺘﻪ د ﻫﻐﻮ دﻣﻌﺎوﺿﻮ ﻧﻮم ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻤﺪې ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪ ،‬ﺑﻴﺎ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ‬
‫دﮐﺎرﺑﻦ ﻧﻤﺒﺮ ﻣﺨﮑ‪ ３‬د اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻪ ﻧﻮم ＇ﺨﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او د اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي‪ ،‬د اړوﻧﺪه ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮم وروﺳﺘﻨﯽ ﺗﻮرى ) ‪ (e‬ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ‪ one‬ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪CH‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪3‬‬
‫||‬ ‫||‬ ‫||‬ ‫|‬
‫‪1CH − 2 C −3 CH − 4 CH −5 CH‬‬ ‫‪CH − CH − C − C − CH‬‬
‫‪CH − C − CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2 − propanone‬‬ ‫‪2 − pen tan one‬‬ ‫‪2,2 − dim ethyl−3− pen tan one‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د ‪ IUPAC‬ﭘﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ وﻧﻮﻣﻮئ‪:‬‬
‫‪O CH 3‬‬
‫||‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪a − CH 3 − C− C H − CH 3‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫|‬
‫||‬ ‫||‬
‫‪d − CH 3 − C− C− CH 3‬‬
‫||‬ ‫|‬
‫‪b − CH 3‬‬ ‫‪c − CH 3 − C− C− CH 3‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O CH 3‬‬
‫‪O‬‬
‫||‬
‫‪e − CH 3‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪f − CH 3 − CH 2 − CH 2‬‬ ‫‪g − CH 3 − C H − C− CH 2 −‬‬
‫|‬
‫‪C=O‬‬ ‫‪Br‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪160‬‬
 ‫‪ : 2 - 2 - 9‬ﺩ ﻛﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﻜﻲ ﺧﻮﺍﺹ‬
‫د ﮐﻮﭼﻨﻲ ﻣﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠ‪ ３‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ د ﻣﺎﻳﻊ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ دي او ﻫﻐﻪ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د‪11‬او ﻳﺎ ﻟﻪ دي ﺷﻤﻴﺮ ＇ﺨﻪ ډﻳﺮ‬
‫دﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ وﻟﺮي‪ ،‬د ﺟﺎﻣﺪ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮﻧﺪل ﮐ‪８５‬ی‪ ،‬ﻣﺎﻳﻊ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ی او د اوﺑﻮ ﻟﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ‬
‫ﺳﺮه ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړوي‪ ،‬ﻣﺎﻳﻊ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ د ﮐﻴﻤﻴﺎوي رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ د ﻣﺤﻠﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬د‬
‫ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﺣﻞ ﮐﻴﺪل د ﻫﻐﻮی د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮړواﻟﻲ ！ﻴ＂ﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ زړه ﭘﻮرې ﺑﻮى ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺗﻪ‬
‫ورﺗﻪ ﺑﻮی دی ‪.‬ﺳﺮه د دې ﭼ‪ ３‬د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻗﻄﺒﻲ دي ؛ ﺧﻮ د ﻫﻐﻮی ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ‬
‫ﻧﻪ ﺷﻲ ！ﻴﻨ‪／‬ﻮﻻى ؛‪＄‬ﮑﻪ د ﻫﻐﻮی ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻧﻪ ﻟﺮي‪ .‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ د ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ د‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ ‪ ،‬د ﻫﻐﻮی ﻗﻄﺒﻴﺖ ！ﻴ＂ﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫﻐﻪ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی ﻣﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ د ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ او‬
‫اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﺳﺮه ﻳﻮ ﺷﺎن ده‪ ،‬د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ ﻳ‪ ３‬ﻟﻮړ دي‪ ،‬ﺧﻮ د ﻳﻮﺷﺎن اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻳ‪ ３‬د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ ！ﻴ＀ دي‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪OH‬‬
‫|‬ ‫||‬ ‫||‬
‫‪Formula CH 3 − C H − CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪− O − CH 2‬‬ ‫‪− CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪− C− CH 3‬‬ ‫‪CH 3 − C H − CH 3‬‬
‫‪Name‬‬ ‫‪isobu tan e‬‬ ‫‪ethyl methyl ether‬‬ ‫‪di methyl Ketone‬‬ ‫‪iso pro panol‬‬
‫‪bp‬‬ ‫‪− 120o C‬‬ ‫‪10,8o C‬‬ ‫‪56o C‬‬ ‫‪82,3o C‬‬
‫)‪ ( 2 - 9‬ﺟﺪﻭﻝ ﺩ ﻣﻬﻤﻮ ﻛﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﻜﻲ ﺧﻮﺍﺹ‬
‫ﻧﻮﻡ ‪Name‬‬ ‫ﺟﻮړ＊ﺖ ‪stru ctu r‬‬ ‫) ‪np( o C‬‬ ‫) ‪bp( o C‬‬ ‫)‪d 20o C ( g / m L‬‬ ‫‪Solability in water‬‬
‫)‪( g / 100mL H 2O‬‬
‫‪Acetone‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪− 95‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪0,790‬‬
‫||‬ ‫‪A‬‬
‫‪CH − C − CH 3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪CH3 − COCH2 − CH3‬‬
‫‪B utanone‬‬ ‫‪− 86‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪0,805‬‬ ‫زﻳﺎت‬
‫ﺣﻠﻴﺪوﻧﮑﯽ‬
‫‪2 − P entano n e‬‬ ‫‪CH3 − CO − CH2 − CH2 − CH3‬‬ ‫‪− 78‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪0,812‬‬ ‫ﺣﻠﻴﺪﻭﻧﻜﻰ‬
‫‪3 − P entano n e‬‬ ‫‪CH3 − CH2 − CO − CH2 − CH3‬‬ ‫‪− 39‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪0,816‬‬ ‫ﺣﻠﻴﺪﻭﻧﻜﻰ‬
‫‪CH3 − CO − (CH2 )3 − CH3‬‬
‫‪2 − Hexanone‬‬ ‫‪− 57‬‬ ‫‪127‬‬ ‫‪0,830‬‬ ‫ﻟ‪ ８‬ﺣﻠﻴﺪوﻧﮑﯽ‬
‫‪Acetophenone‬‬ ‫‪CH3COC5 H 5‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪202‬‬ ‫‪1,028‬‬ ‫ﻧﻪ‬
‫ﺣﻠﻜﻴﺪﻭﻧﻜﻰ‬
‫‪Benzopheno‬‬‫‪ne‬‬ ‫‪C H − CO − C H‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬‫‪306‬‬ ‫‪1,100‬‬ ‫ﻧﻪ‬
‫ﺣﻠﻜﻴﺪﻭﻧﻜﻰ‬
‫‪ : 3 - 2 - 9‬ﺩ ﻛﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻛﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮﺍﺹ‬
‫د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮم ﺷﺘﻮن ﻧﻪ ﻟﺮي؛ ﻧﻮ ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ د ارﺟﺎع د ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻧﻪ ﺷﻲ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮﻻﻳﻰ‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﮐﻮﻻي ﺷﯽ ﭘﻪ ارﺟﺎﻋﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ د ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺑﺮﺧﻪ‬
‫‪161‬‬
‫واﺧﻠﻲ‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﺗﻪ ډﻳﺮ ﻣﻬﺎل د ﻗﻮي اﮐﺴﻴﺪاﻧﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى ﮐﺎرﺑﻨﻲ‬
‫زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭘﺮې او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺑﺪﻟﻮن‪ ،‬ﻳﺎ داﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺑﺸﭙ‪７‬ه ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﭘﺮ دې ﺑﻨﺴ＀ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ‬
‫ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ دوو ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ او ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ ＇ﻠﻮرو ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫||‬
‫‪KMnO / H SO‬‬
‫⎯ ⎯‪CH − C − CH ⎯⎯ ⎯4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯4→ CH − COOH + H − COOH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪heat‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪acetone‬‬ ‫‪acetic acid‬‬ ‫‪formic acid‬‬
‫‪O‬‬
‫||‬
‫‪KMnO / H 2 SO4‬‬
‫⎯ ⎯‪2CH − C − C H ⎯⎯ ⎯4‬‬ ‫‪⎯→ CH COOH + HCOOH + C H COOH + C H COOH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 7‬‬ ‫‪heat‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪3 7‬‬
‫‪2 − pentanone‬‬ ‫‪acetic acid formic acid propanoicacid bu tanoic acid‬‬
‫د ﮐﻴﺘﻮن د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم او د اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮم د ﮐﺎرﺑﻨﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻪ ﻣﺎﺗﻴﺪﻟﻮ وروﺳﺘﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﺳﺮه ﻟﻪ‬
‫دې ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻟ‪ ８‬ﻓﻌﺎﻟﻴ‪８‬ي؛ ﺧﻮ ﺑﻴﺎﻫﻢ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮﻻى ﺷﻲ‪:‬‬
‫‪ –1‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳﺮه د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺳﺮه د ﻓﻠﺰى ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ ) ‪ Pt, Ni‬و ‪ ( Pd‬ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬دوﻳﻤﻲ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪ :‬ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ارﺟﺎع ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪OH‬‬
‫||‬ ‫‪+ H 2 , Ni‬‬ ‫|‬
‫‪CH‬‬ ‫‪− C − CH‬‬ ‫⎯ ⎯⎯‬ ‫‪⎯ ⎯→ CH‬‬ ‫‪− C H − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪acetone‬‬ ‫ﺗﻮﺩﻭﺧﻪ ﺍﻭ ﻓﺸﺎﺭ‬ ‫‪2 − propanol‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪OH‬‬
‫||‬ ‫|‬
‫⎯⎯ ‪R − C− R' + H‬‬‫'‪⎯→ R − C H − R‬‬
‫‪Ni‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺗﻮﺩﻭﺧﻪ ﺍﻭ ﻓﺸﺎﺭ‬
‫‪ketone‬‬ ‫‪secondary‬‬ ‫‪alcohol‬‬
‫‪ - 2‬ﺩ ﺍﻭﺑﻮ ﺳﺮﻩ ﺩ ﻛﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﺷﻲ‪ ،‬د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻫﺎﻳﺪراﻳﺘﻲ ﺑ‪ ３‬ﺛﺎﺑﺘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ را‪＄‬ﻲ ؛داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د اوﺑﻮ د‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮم د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻪ اﺗﻮم ﺑﺎﻧﺪی او د اوﺑﻮ د ‪－ − OH‬ﺮوپ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ د ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫ﭘﻪ اﺗﻮم ﺑﺎﻧﺪې ﻧ‪＋‬ﻠﻲ‪ ،‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﺷﻮي ﮐﻴﺘﻮن او ﻫﺎﻳﺪراﻳﺘﯽ ﺣﺎﻟﺖ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻳﻮه ﺗﻌﺎدل ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪:‬‬
‫‪OH‬‬
‫‪H+‬‬ ‫|‬
‫‪R − C = O + H − OH ⎯⎯⎯→ R − C − OH‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪R/‬‬ ‫‪R/‬‬
‫ﻧﻮټ‪ :‬ﭘﻪ ﻫﻐﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ دوه ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﻳﻮ اﺗﻮم ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ وﻟﺮي‪ ،‬ﺑ‪ ３‬ﺛﺒﺎﺗﻪ دي‪.‬‬
‫‪OH‬‬
‫‪H+‬‬ ‫|‬
‫‪CH − C = O + H − OH ⎯⎯⎯→ CH − C − OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪2,2 − propandiol‬‬
‫ﺍﺳﻴﺘﻮﻥ‬
‫‪162‬‬
 ‫‪ : 4 - 2 - 9‬د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‪:‬‬
‫د دوﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﮐﻴﺪاي ﺷﯽ ﭼ‪ ３‬ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ‪ ،‬ﻟﻪ اړوﻧﺪ اﻟﮑﻮل ＇ﺨﻪ دﻻس‬
‫ﺗﻪ راﻏﻠﻮ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﻲ ！ﻴ＀ دى؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ د ﺑ‪７‬اﺳﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪OH‬‬
‫‪H+‬‬ ‫|‬
‫‪R − C = O + H − OH ⎯⎯⎯→ R − C − OH‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪R/‬‬ ‫‪R/‬‬
‫د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫اﺳﻴﺘﻮن ‪Aceton‬‬
‫اﺳﻴﺘﻮن د ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮن اوﻳﺎ ډاي ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﮐﻴﺘﻮن ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ دوي‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺐ ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده ﭼ‪ ３‬ﺗﻴﺰﺑﻮي ﻟﺮي او اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻲ‬
‫ﻣﺎده ده‪ ،‬ﭘﻪ ‪ 56°C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ‪ ،‬اﻟﮑﻮﻟﻮ او اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻋﻀﻮي ﻣﻮادو‬
‫＊ﻪ ﻣﺤﻠﻞ ﻫﻢ ده‪ .‬د ورﻧﺴﻮ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬د ﻧﻮ ﮐﺎﻧﻮ رﻧ‪／‬ﻮ‪ ،‬ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮ‪ ،‬د ﻏﻮړﻳﻮ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ او د ﻫﻐﻮی د ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ‪ ،‬د ﮐﻨ‪６‬و‬
‫او ﻻﮐﻮ ＊ﻪ ﺣﻠﻮوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﺎده ده‪ .‬اﺳﻴﺘﻮن د ﻫﻐﻮ و‪７－‬و ﭘﻪ ﺗﺸﻮ ﻣﻴﺘﻴﺎزوﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ﺷﮑﺮې ﻟﻪ ﻧﺎروﻏ‪９‬‬
‫＇ﺨﻪ ‪＄‬ﻮرﻳ‪８‬ي ‪ .‬ددې و‪７－‬و ﺗﺸ‪ ３‬ﻣﻴﺘﻴﺎزې د اﺳﻴﺘﻮن ﺑﻮی ﻟﺮي‪ .‬اﺳﻴﺘﻮن ﭘﻪ اوﺑﻪ رﻧ‪／‬ﻪ ﻟﻤﺒﻪ ﺳﻮ‪＄‬ﻲ او ﭘﻪ ﺳﺘﻮﻧﺰو‬
‫ﺳﺮه اﮐﺴﻴﺪاﻳﺰ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د اﺳﻴﺘﻮن ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‪:‬‬
‫‪ - 1‬دﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ د ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ دﺗﻘﻄﻴﺮ ﻟﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻮ ＇ﺨﻪ ‪ 0.5% ،‬ﻳ‪ ３‬اﺳﻴﺘﻮن دي ﭼ‪ ３‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﻫﻐﻪ د ﺗﺪرﻳﺠﻲ‬
‫ﺗﻘﻄﻴﺮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺟﻼ ﮐ‪７‬ای ﺷﻲ‪.‬‬
‫‪ - 2‬د ﻻﻧﺪې دﺳﺘ‪／‬ﺎه ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‪ ،‬ﮐﻠﺴﻴﻢ اﺳﻴﺘﻴﺖ ﺗﻪ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ورﮐﻮﻟﻮ ﻫﻢ ﮐﻴﺪای ﺷﻲ‪ ،‬اﺳﻴﺘﻮن ﻻس ﺗﻪ راوړل‬
‫ﺷﻲ‪:‬‬
‫)‪ ( 6 – 9‬ﺷﮑﻞ ﻟﻪ ﮐﻠﺴﻴﻢ اﺳﻴﺘﺎت ＇ﺨﻪ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ دﺳﺘ‪／‬ﺎه‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫ﮐﻠﺴﻴﻢ اﺳﻴﺘﻴﺖ ﺗﻪ ﻟﻪ ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ورﮐﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ وچ اﺳﻴﺘﻮن ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪CH −C‬‬
‫‪3‬‬
‫\‬ ‫‪O‬‬
‫||‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪Ca‬‬‫‪⎯→ CH 3 −C −CH 3 + CaCO3‬‬
‫‪/‬‬
‫‪CH 3 − C‬‬
‫\\‬
‫‪O‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﻧﻮرو ﻣﻴﺘﻮدوﻧﻮ ﻫﻢ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬اﺳﻴﺘﻮن ﭘﻪ ﻻس راوړل ﺷﻲ ‪.‬‬
‫‪163‬‬
 ‫د ﻧﻬﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫( ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬و ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮﺗﻪ ﻳ‪＄ ３‬ﺎﻧ‪７／‬ی‬ ‫
دﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ)‬ ‫‪t‬‬
‫\‬
‫ﺧﻮاص ورﮐ‪７‬ي دي‪.‬‬
‫
اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ اﮐﺴﻴﺠﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ )‪ ( C = O‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ د‬ ‫‪t‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ اﺗﻮم ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐ‪７‬ى دى‪.‬‬
‫‪/‬‬
‫
د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻳﺎ رادﻳﮑﺎﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د ﻫﻐﻮى د اړوﻧﺪه ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﻧﻮﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ارﺟﺎع ＇ﺨﻪ دا‬ ‫‪t‬‬
‫اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ دي‪ ،‬اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻮي ده‪ ،‬داﺳﻲ ﭼ‪ ３‬د ‪ − acid‬ﮐﻠﻤﻪ ﭘﻪ‪ aldehyde‬او د اړوﻧﺪ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ‬
‫د ﻧﻮم د ‪ oic‬وروﺳﺘﺎړي ﭘﻪ) ‪ (yl‬ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ې‪.‬‬
‫
د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻗﻄﺒﯽ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻏ‪５‬ﺮ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺑﻨﺴﺖ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻧﮋدې‬ ‫‪t‬‬
‫وي د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎ د اﻳﺸﻴﺪو ﻟﻮړ ！ﮑﯽ ﻟﺮي‪.‬‬
‫
د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻟﻪ ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﮐ‪ ３‬د‬ ‫‪t‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ او ) ‪ (P‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن د ﻫﻐﻮي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ډﻳﺮ ﮐ‪７‬ى دى ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او ﻧﻮرو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﺳﺮه‬
‫ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ ‪.‬‬
‫
ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده ﭼﯽ ﻋﻤﻮﻣﺎ ً ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه د ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ د ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ د ﺟﺴﺪوﻧﻮ د ﺳﺎﺗﻠﻮ ﭘﻪ‬ ‫‪t‬‬
‫ﻏﺮض ور＇ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او د ﻫﻐﻪ ‪ 40%‬ﻣﺤﻠﻮل د ﻓﺎرﻣﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد ﺷﻮى دى ﭼ‪ ３‬ډﻳﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﻟﺮي ‪ ،‬ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻣﻮادو ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ او د ﮐﻮر ﭘﻪ وﺳﺎﻳﻠﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫
د اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻟﻪ ارﺟﺎع ＇ﺨﻪ اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ او د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ اﺳﻴﺘﻮن ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪.‬‬ ‫‪t‬‬
‫دي ‪.‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪°‬‬ ‫‪C‬‬ ‫
ﺧﺎﻟﺺ اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺑﯽ رﻧ‪／‬ﻪ او زﻫﺮي ﻣﺎﻳﻊ ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ ﻳﻲ‬ ‫‪t‬‬
‫ﻟﻪ اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ＇ﺨﻪ اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻧﻮل او ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ رﺑ‪ ７‬ﻻس ﺗﻪ راوړي‪.‬‬
‫دى‪ ،‬ﻫﻐﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ او ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ ﭼ‪３‬‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫
د ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪O‬‬
‫‪(R −‬‬

‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫‪C − R‬‬ ‫‪R −‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪//‬‬
‫‪− R' ) C‬‬
‫‪n‬‬
‫‪H‬‬
‫‪2n‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪t‬‬
‫ﻳﻮﺷﺎن ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮل وﻟﺮي ‪ ،‬ﻳﻮ د ﺑﻞ اﻳﺰوﻣﻴﺮ دي‪.‬‬
‫
د ﻟﻮﻣ‪７‬ي اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ او دوﻳﻤ‪ ３‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﮐﻴﺘﻮن ﻻس ﺗﻪ‬ ‫‪t‬‬
‫را‪＄‬ﻲ ‪.‬‬
‫
اﺳﻴﺘﻮن د ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮن اوﻳﺎ ډاي ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﮐﻴﺘﻮن ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ دوي ‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺐ ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده ﭼ‪ ３‬ﺗﻴﺰﺑﻮی ﻟﺮي او‬ ‫‪t‬‬
‫اﻟﻮﺗﻮﻧﮑﻲ ﻣﺎده ده‪ ،‬ﭘﻪ ‪ 56°C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫
دﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ د ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﻟﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻮ ＇ﺨﻪ‪ 0.5% ،‬ﻳ‪ ３‬اﺳﻴﺘﻮن دي ﭼ‪ ３‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﻫﻐﻪ د ﺗﺪرﻳﺠﻲ‬ ‫‪t‬‬
‫ﺗﻘﻄﻴﺮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺟﻼ ﮐ‪７‬ی ﺷﻲ‪.‬‬
‫‪164‬‬
 ‫د ﻧﻬﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ .1‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ --------‬دى ‪.‬‬
‫\‬ ‫\‬ ‫\‬
‫ﺍﻟﻒ ـ ) ‪ ، ( C = S‬ﺏ ‪ ، ( C = O) -‬ﺝ ‪ ، ( C− OH ) -‬ﺩ ‪( C OOH) -‬‬
‫\‬
‫‪/‬‬ ‫‪/‬‬ ‫‪/‬‬ ‫‪/‬‬
‫‪ .2‬ﺩ ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺍﻭ ‪ HCN‬ﺩ ﺟﻤﻌﻰ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮﻝ ‪ -----‬ﺩﻱ ‪.‬‬
‫ﺍﻟﻒ – اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﺳﻴﺎﻧﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﻦ ‪ ،‬ب – ﺳﻴﺎﻧﻮ ﻫﺎﻳﺪرازﻳﻦ ‪ ،‬ج – اﻟﻒ او ب دواړه ‪ ،‬د – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬
‫‪ .3‬ﭘﺎرا اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﮐ‪７‬ه ﻳﻴﺰ ﻣﺮﮐﺐ دى ﭼ‪ ３‬د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ‪ -------‬ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ‪ ،‬ب – اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ‪ ،‬ج – اﺳﻴﺘﻮن ‪ ،‬د – اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ‪.‬‬
‫د ‪ ------‬ﻓﻮرﻣﻮل دى ‪.‬‬ ‫‪−C−‬‬
‫‪O‬‬
‫‪.4‬‬
‫اﻟﻒ – ډاي ﻓﻴﻨﺎﻳﻞ ﮐﻴﺘﻮن ‪ ،‬ب – ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ‪ ،‬ج – اﻧﺘﺮاﺳﻴﻦ ‪ ،‬د – ﻓﻴﻨﻮل ‪.‬‬
‫‪ .5‬د ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﮐﻴﺘﻮن د ﮐﺘﻠﺴﺘﻲ ﺗﺠﺰﻳ‪＇ ３‬ﺨﻪ ‪ --------‬ډوﻟﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – دوه ‪ ،‬ب – ＇ﻠﻮر ‪ ،‬ج – ﻳﻮ ‪ ،‬د – دري‬
‫‪O‬‬
‫‪ R − C// − R ' .6‬د ‪ -----‬ﮐﻴﺘﻮن ﻓﻮرﻣﻮل دى ‪.‬‬
‫اﻟﻒ – ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ‪ ،‬ب – ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ‪ ،‬ج – اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ‪ ،‬د – اﺳﻴﺘﻮن ‪.‬‬
‫‪O‬‬
‫ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم ‪ ------‬دى ‪.‬‬ ‫‪CH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪= CH − CH‬‬ ‫‪ .7‬د‬
‫‪2‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪//‬‬
‫‪− H‬‬
‫آﻟﻒ ‪ 1 − butenal -‬ب‪ 3 − butenal -‬ج‪ 1-propenyl aldyhide -‬د‪ -‬ب او ج دواړه‪.‬‬
‫‪ .8‬دﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ او دﻳﻮ ﺑﻞ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاب د ﺳﻮن د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل ‪..........‬دى‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫د – ب او ج ﺳﻢ دي‪.‬‬ ‫‪R −‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪//‬‬
‫‪− H + CO‬‬ ‫اﻟﻒ‪ CO2 -‬و ‪ H 2O‬ب‪ H 2O,CO2 -‬و اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ج‪-‬‬
‫‪2‬‬
‫‪+ H‬‬
‫‪2‬‬
‫‪O‬‬
‫‪ .9‬د ﮔﺮﻳﻨﺎرد د ﻣﻌﺮف او اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ دﺗﻌﺎﻣﻞ وروﺳﺘﻲ ﻣﺤﺼﻮل ‪ ........‬دى ‪:‬‬
‫اﻟﻒ – دوﻳﻤﻲ اﻟﮑﻮل او ‪ Mg (OH ) X‬ب – ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮل ‪Mg (OH ) X‬‬
‫ج ‪ -‬درﻳﻤ‪ ３‬اﻟﮑﻮل او ‪ Mg(OH ) X‬د ‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ ‪.‬‬
‫‪ .10‬داﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ‪ .........‬ﺷﻮي دي ‪.‬‬
‫اﻟﻒ ‪ -‬دﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ب – د) ‪ (P‬اړﻳﮑ‪ ３‬ج – د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﮐﻲ ‪ H‬او ) ‪ (P‬اړﻳﮑﻪ د‪ -‬دا ！ﻮل ﭘﻮرﺗﻨﻰ ‪.‬‬
‫‪ .11‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻳﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬د اړوﻧﺪه اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ دﻧﻮم ﭘﺎي ‪ e‬ﺗﻮرى ﭘﻪ‪--‬ﻣﺨﺘﺎړي ﺑﺎﻧﺪي ﺗﻌﻮﻳﺺ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫د ‪ol :‬‬ ‫اﻟﻒ ‪ one :‬ب ‪ al :‬ج ‪ene :‬‬
‫‪ .12‬د ‪ C H − CH −C − H‬ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم ﻋﺒﺎرت دی ﻟﻪ ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫اﻟﻒ ‪ :‬ﻓﻴﻨﺎﻳﻞ اﻳﺘﺎﻧﻞ ‪ ،‬ب‪ :‬ﻓﻴﺘﺎﻳﻞ اﺳﻴﺖ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ج ‪ :‬اﻟﻒ او ب ﺳﻢ دي د ‪ :‬ﺑﻨﺰاﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ‪.‬‬
‫‪ .13‬د اﻟﮑﻮاﮐﺴﯽ ‪－‬ﺮوپ ﻋﺒﺎرت دی ﻟﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ ‪ R − H -‬ب ‪ RO− -‬ج‪ R − O − R -‬د‪-‬‬
‫‪−O −‬‬
‫‪165‬‬
 ‫‪ .14‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ارﺟﺎع ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻣﻮاد ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ی‪.‬‬
‫اﻟﻒ ‪ :‬اﻟﮑﺎن ‪ ،‬ب ‪ -‬اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ج‪ -‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﯽ اﻟﮑﻮل د ‪ -‬ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪//‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪ - 1‬دا ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙ‪７‬ې ﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫→⎯⎯‪C H3 −C − H + 2 K M nO4 + 6 H C l‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫⎯‪C 6 H 5 − C − H + H C N‬‬
‫→⎯‬
‫‪ - 2‬دﻻﻧﺪﻧِﻴﻮ اﻟ ِﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ او ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د‪ IUPAC‬ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫‪CH 3 O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪CH 3 O‬‬
‫|‬ ‫||‬ ‫‪//‬‬
‫اﻟﻒ ‪ C6 H 5 − C − H -‬ب‪ CH 3 − CH −C − H -‬ج‪-‬‬
‫|‬ ‫||‬
‫‪CH 3 −‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪−C H‬‬
‫|‬
‫‪C2 H 5‬‬
‫‪ - 3‬د ﻻﻧﺪې اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وﻧﻮ ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ 3 − butenal -‬ب‪ 2 − methyl butanal -‬ج‪4 − nitrobenzen aldyhide -‬‬
‫د‪3,3,3 - trichloropropanal -‬‬
‫‪ - 4‬ﭘﻪ ‪ STP‬ﺷﺮاﻳﻄﻮﮐ‪ 2,464 g ３‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻳﻮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻟﻪ ‪ 1,44 g‬ﺑ‪７‬ا ﺳﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪７‬ی دی ‪ ،‬د ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﻮوﻧﮑﻲ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﯽ ﻓﻮرﻣﻮل ﺑﻪ ﮐﻮم وي؟ ) ‪ C=12g/mol H=1g/mol‬و‪(O=16g/mol‬‬
‫‪ - 5‬ﮐﻮم اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﮐﺴﻴﺪي ﺷﻲ‪ ،‬ﺗﺮ ＇ﻮ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺣﺎ ‪請‬ﻞ ﺷ‪３‬؟‬
‫اﻟﻒ‪ form aldyhide -‬ب ‪ 2 − methyl propanal‬ج‪2,2-dimethyl butanal -‬‬
‫‪ - 6‬ﮐﻮم ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻰ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ د ‪ C5 H 10O‬ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮐﻴﺘﻮن ﺗﻪ ﻟﻴﮑﻠﯽ ﺷﻮ؟ ﻫﻐﻪ رﺳﻢ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ - 7‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ‪ 0.2mol‬دﻳﻮ ﮐﻴﺘﻮن ﻟﻪ ‪ HCN 22.4 g‬ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪７‬ی وي ‪ ،‬د دې ﮐﻴﺘﻮن ﻓﻮرﻣﻮل ﺑﻪ ﮐﻮم وي ؟‬
‫‪ - 8‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﮐﻴﺘﻮن ‪ 0.2mol‬د ‪ 35.2 g‬د ‪ NaHSO3‬ﻟﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪７‬ی وي‪ ،‬د ﮐﻴﺘﻮن ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻮﻣﻪ وي ؟ )‪ H=1g/mol‬و‪ O=16g/mol‬و‪( C=12g/mol‬‬
‫‪166‬‬
 ‫ﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﯽ‬
‫ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰا ﺑﻮﻧﻪ ) ﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ(‬
‫د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ ﻣﻬﻢ ﻳ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻪ دي ﭼ‪３‬‬
‫‪O‬‬
‫|| ‪－‬ﺮوپ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ ،‬دا ‪－‬ﺮوپ د ﺗﻴﺰاﺑﻮ د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ‬ ‫ددې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د‬
‫) ‪(− C − O H‬‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫دﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮ ؛ ﻟﮑﻪ ‪ :‬د ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﺗﻴﺰاب ‪ ،‬دﺷﻴﺪو ﺗﻴﺰاب او ﻧﻮرو ﺳﺮه اﺷﻨﺎﻳﻲ ﻟﺮئ‪ .‬د ﺷﺤﻤﻴﺎﺗﻮ‬
‫ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ ﺟﺰ ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاب دي ‪ .‬ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﺑﻪ د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻻس ﺗﻪ را‬
‫وړئ او زده ﺑﻪ ﮐ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﺮﭼﻴﻨ‪ ３‬ﮐﻮﻣ‪ ３‬دي؟ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ دژوﻧﺪ ﭘﻪ ﮐﻮﻣﻮ اړﺧﻮﻧﻮﮐ‪３‬‬
‫ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﮐﻮم ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻮﻧﻪ ﻟﺮي؟‬
‫د دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ زده ﮐ‪７‬ې ﺑﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﭘﻮ＊ﺘﻨﻮ او ﻫﻐﻮي ﺗﻪ ورﺗﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨﻮﺗﻪ ﺑﻪ ‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻪ وړا ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪167‬‬
 ‫‪ :1_10‬ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ‬
‫دﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ )‪( Group Carboxylic‬‬
‫‪O‬‬
‫د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ) ‪ ( − C − O − H‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ او ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ﻟﻪ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮى دى ﭼ‪ ３‬زﻳﺎﺗﺮه د‬
‫||‬
‫‪ − COO H‬ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﺧﻮ ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ ３‬ﻫﻴ＆ ﮐﻠﻪ دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن‬
‫ﻧﻪ ﻟﺮي ‪ .‬دا ‪－‬ﺮوپ ﮐﻮﻻى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﭘﺮوﺗﻮن ورﮐﻮوﻧﮑﻲ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ )‪ (Proton – Donator‬ﻋﻤﻞ وﮐ‪７‬ي او د‬
‫) ‪ ( − COO −‬اﻳﻮن ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻼت ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ‪ ،‬ﺑﺪﻟﻮن وﻣﻮﻣﻲ‪ .‬ﭘﻪ دې اﻧﻴﻮن ﮐ‪ ３‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ دواړه اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ‬
‫ﻳﻮ ډول ارز＊ﺖ ﻟﺮي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ ３‬د ‪ P‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د رﻳﺰوﻧﺎﻧﺲ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮې‪:‬‬
‫‪O−‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪−C‬‬ ‫‪−C‬‬ ‫ﻭﻳﺎ‬ ‫‪R −C‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫！ﻮل ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ وﻟﺮي ‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ اﺳﻴﺪ د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪ .‬د ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐ‪ ３‬داړﻳﮑﻮ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوې ﭼ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي دي ‪ ،‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ‪،‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬د ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ اﻟﮑﺘﺮوﻧﻴﮑﺎﺗﻴﻮﺗﻲ ﺳﺮه ﻳ‪ ３‬د دوي‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻗﻄﺒﻲ ﮐ‪７‬ى دى‪O :‬‬
‫‪124 °‬‬
‫‪21 pm‬‬
‫‪12‬‬
‫‪1001 pm‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪125°‬‬
‫‪111°‬‬
‫‪134 pm‬‬ ‫‪97 pm‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪ :1_1_10‬دﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫‪ _1‬د ﻋﻀﻮي ﺗ‪５‬ﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‪ :‬د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د اړوﻧﺪو ﺗﻴﺰاﺑﻮ د ﺳﺮ ﭼﻴﻨﻮ ﻟﻪ‬
‫ﻻﺗﻴﻨﻮ ﻳﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮐﻠﻤﻮ ＇ﺨﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻮي ده؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ Formicacid :‬د ﻣﻴ‪８‬ې )‪ (Formica‬د ﻻﺗﻴﻦ ﻧﻮم ＇ﺨﻪ‬
‫اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻮی دی ﭼ‪ ３‬د ﺳﺮوﻣﻴ‪ ８‬ﻳﻮ دﮐﺎﻟﺒﻮﺗﻮﻧﻮ ) ﺟﺴﺪ وﻧﻮ ( ﻟﻪ ﺗﻘﻄﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻮی دی ‪ ،‬د اﺳﻴﺘﻴﮏ‬
‫اﺳﻴﺪ ) ‪ (aceticacid‬ﻧﻮم د ﺳﺮﮐﻲ ﻟﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﻧﻮم )‪＇ (acetum‬ﺨﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻮي دي ‪ ،‬د ﺑﻴﻮﺗﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ ) ‪(butyric acid‬‬
‫ﻧﻮم د ﮐﻮﭼﻮ د ﻻﺗﻴﻦ ﻧﻮم )‪ (butyrum‬او د ﺳﺘﻴﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ )‪ (stearicacid‬د ﻏﻮړو ﻟﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﻧﻮم )‪＇ (Stear‬ﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ‬
‫ﺷﻮي دي‪ ،‬ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ﺗﺮ ﺗﻴﺐ ！ﻮل ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮ ﻣﻮ ﻧﻪ د اړوﻧﺪو ﺗﻴﺰاﺑﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪ ３‬د ﺳﺮﭼﻴﻨ‪ ３‬ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ اﻳ‪＋‬ﻮدل ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﭘﻪ داﺳ‪ ３‬ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺑﻴﻼﺑﻴﻠ‪ ３‬ﻣﻌﺎوﺿ‪ ３‬ﺷﺘﻮن وﻟﺮ ي ؛ ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻴﻞ ﻟﻪ ‪－‬ﺮوپ‬
‫ﺳﺮه د اړﻳﮑﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ د ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ژﺑ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﻮرو ‪ ،‬اﻟﻔﺎ ) ‪ ، (A‬ﺑﻴﺘﺎ ) ‪ ، (B‬ﮔﺎﻣﺎ ) ‪ ، (G‬دﻟﺘﺎ ) ‪ (D‬او ﻧﻮرو ﭘﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ﮐﻮي ‪ ،‬داﺳ‪３‬‬
‫ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﭘﻮرې ﺗ‪７‬ﻟﯽ ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ اﻟﻔﺎ ) ‪ (A‬او ﭘﻪ ﻧﻮرو ﺗﻮرو ＊ﻮدل ﮐ‪８５‬ي؛ د ﺑ‪５‬ﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪168‬‬
 ‫‪δ‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪β‬‬ ‫‪α‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪β‬‬ ‫‪α‬‬
‫‪CH3 − C H − CH 2 − CH 2 − COOH‬‬ ‫‪CH 3 − C H − C H − COOH‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH CH 3‬‬
‫‪γ − hydroxyvaleric acid‬‬ ‫‪α − methyl − β − chlorobuteric acid‬‬
‫)‪ (1_10‬ﺟﺪول د ﻟﺴﻮ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ اود ﻫﻐﻮى ﺳﺮﭼﻴﻨ‪３‬‬
‫ﺳﺮﭼﻴﻨ‪３‬‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم‬ ‫ﺟﻮړ＊ﺖ‬ ‫دﮐﺎرﺑﻦ ﺷﻤﻴﺮ‬
‫ﻣﻴ‪８‬ي )ﻻﺗﻴﻦ‪ -‬ﻓﺎرﻣﻴﮑﺎ(‬ ‫ﻓﺎﺭﻣﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫‪HCOOH‬‬ ‫‪1‬‬
‫ﺳﺮﮐﻪ )ﻻﺗﻴﻦ‪-‬اﺳﻴﺘﻮم(‬ ‫ﺍﺳﻴﺘﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫‪CH 3COOH‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺷﻴ ِﺪ‪،‬ﮐﻮچ او ﺧﻴﺪک‬ ‫ﭘﺮﻭﭘﻴﻮﻧﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − COOH‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﮐﻮچ )ﻻﺗﻴﻦ‪ -‬ﺑﻮﺗِﻴﺮوم(‬ ‫ﺑﻮﻳﺘﺮﻳﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫‪CH 3 (CH 2 ) 2 COOH‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﺳﻨﺒﻞ د ﮔﻞ رﻳ‪＋‬ﻪ )ﻻﺗﻴﻦ‪-‬واﻟﻴﺮ(‬ ‫ﻭﺍﻟﻴﺮﻳﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫‪CH 3 (CH 2 ) 3 COOH‬‬ ‫‪5‬‬
‫اوزي )ﻻﺗﻴﻦ‪ -‬ﮐﺎﭘﺮ(‬ ‫ﻛﭙﺮﻭﻳﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫‪CH 3 (CH 2 ) 4 COOH‬‬ ‫‪6‬‬
‫د ﭘﻴﭽﮏ وږۍ )ﻻﺗﻴﻦ‪-‬اوﻳﻨﺎﻧﺖ(‬ ‫ﺍﻳﻨﺎﻥ ﺗﻮﻳﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫‪CH 3 (CH 2 ) 5 COOH‬‬ ‫‪7‬‬
‫اوزي )ﻻﺗﻴﻦ‪ -‬ﮐﺎﭘﺮ(‬ ‫ﻛﭙﺮﻳﻠﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫‪CH 3 (CH 2 ) 6 COOH‬‬ ‫‪8‬‬
‫دﺷﻤﻌﺪاﻧﯽ ﮔﻞ )داﻓﺮِﻳﻘﺎﻳﯽ ﻧﺒﺎت(‬ ‫ﭘﻴﻼﺭﮔﻮﻧﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫‪CH 3 (CH 2 ) 7 COOH‬‬ ‫‪9‬‬
‫ﺑﺰﻫﺎ )ﻻﺗﻨﯽ – ﮐﺎﭘﺮ(‬ ‫ﻛﭙﺮﻳﻚ‬ ‫‪CH 3 (CH 2 )8 COOH‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ _2‬د ‪ IUPAC‬ﭘﻪ ﻻره د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫د ‪ IUPAC‬ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﻟﺮوﻧﮑﻲ وي‪！ ،‬ﺎﮐﻞ‪ ،‬ﻣﻮﻧﺪل او ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ دﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ＇ﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى د ﻣﻌﺎوﺿﻮ ﭘﻮرې ﺗ‪７‬ﻟﯽ‬
‫اړوﻧﺪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻧﻤﺒﺮ او دﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ وروﺳﺘﻪ دﻣﻌﺎوﺿﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻧﻮم ﭘﻪ ﭘﺎي ﮐ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ﻟﺮوﻧﮑﻲ اوږد‬
‫زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻧﻮم ﻟﻴﮑﻞ ﮐ‪８５‬ي‪＇ .‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬د اړوﻧﺪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ )اﻟﮑﺎن ‪ ،‬اﻟﮑﻴﻦ او اﻟﮑﺎﻳﻦ ( دﻧﻮم وروﺳﺘﯽ د ‪ e‬ﺗﻮري‬
‫ﻳ‪ ３‬د ‪ − o ic‬ﭘﻪ وروﺳﺘﺎړي ﺗﻌﻮﻳﺾ او د اﺳﻴﺪ ﮐﻠﻤﻪ )‪ (acid‬ﭘﺮې ور زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ې ؛د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3 CH − C H −1 COOH‬‬
‫‪CH 3 − COOH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬
‫‪4‬‬
‫‪CH 2 = 3 CH − 2 CH 2 −1 COOH‬‬
‫‪ethanoic acid‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪2 − methyl propanoic acid‬‬ ‫‪3 − butenoic acid‬‬
‫‪− 2 CH 2 −1 COOH‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪H3 −3 CH = 2 CH −1 COOH‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪C H = 2 C− 1 C O O H‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪2 − phenyl ethanoic acid‬‬ ‫‪2 − butenoicaaacid‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪C H3‬‬
‫‪2 − methyl − 3 − chloro propenoic acid‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻳﻮ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ＇ﺨﻪ ډﻳﺮ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮ ﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬وﻟﺮي ‪ ،‬ﭘﻪ دې‬
‫‪169‬‬
‫‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي د اړوﻧﺪ ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻦ )اﻟﮑﺎن ‪ ،‬اﻟﮑﻴﻦ ‪ ،‬اﻟﮑﺎ ﻳﻦ( د ﻧﻮم ﭘﻪ ﭘﺎى ﮐ‪ Trioic, dioic ３‬او ﻧﻮر‬
‫وروﺳﺘﺎړي ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﺳﻴﺪ ﮐﻠﻤﻪ ﭘﺮې زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪COOH 1COOH‬‬ ‫‪COOH‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪2‬‬
‫‪C H2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪C H − CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪COOH‬‬ ‫‪COOH‬‬
‫‪1,3 − pro panedioic acid‬‬ ‫‪2 − methyl − 1,3 − pro panedioic acid‬‬
‫) ‪(malonic acid‬‬
‫‪CH 2 − COOH‬‬
‫|‬
‫‪−COOH‬‬ ‫‪−COOH‬‬ ‫‪HO − C − COOH‬‬
‫|‬
‫‪−COOH‬‬ ‫‪CH 2 − COOH‬‬
‫‪benzoic acid‬‬ ‫‪1,2 − benzenedi carboxylic aicd‬‬
‫‪2 − hydroxypro pane −‬‬
‫‪o − phthalic acid‬‬
‫‪1,2,3 − tricarboxy lic acid‬‬
‫) ‪(citric acid‬‬
‫ﻣﺸﻖ او ﺗﻤﺮﻳﻦ وﮐ‪７‬ئ‬
‫ﻻﻧﺪې ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ او د اﻳﻮﭘﮏ ﭘﻪ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮑﻪ ﻻره ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫‪a ) CH‬‬ ‫‪− CH‬‬ ‫‪− C H − COOH‬‬ ‫‪b) Br − CH − C H − COOH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪Br‬‬
‫‪d ) C H − (CH ) − COOH‬‬
‫‪C ) CH 2 (CH 2 )3 − COOH‬‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 3‬‬
‫‪CN‬‬
‫‪NH 2‬‬
‫‪ :2_1_10‬د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‬
‫د ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ درې ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده او ﺗﻴﺰﺑﻮي ﻟﺮي‪ ،‬د ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ‬
‫ﻗﻴﻤﺘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو ﺗﺮ ﻧﻬﻮ )‪ (9‬ﭘﻮرې وي‪ ،‬دﮐﻮﭼﻮ او د ﺑﺎداﻣﻮ د ﻏﻮړﻳﻮ ﺑﻮي ﻟﺮي‪،‬‬
‫ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﭼ‪ ３‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﮐﻮچ او ﺷﻴﺮ ﻳﻨﻲ ﭘﻪ زړه ﭘﻮرې ﺑﻮی وﻟﺮي؛ ﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮړي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻫﻐﻮ ﮐ‪ ３‬ورزﻳﺎت وي‪ .‬دﻣﺸﺒﻮع‬
‫ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻟﺴﻮ ＇ﺨﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ ډ‪４‬ﺮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ وﻟﺮي‪ ،‬ﺑ‪ ３‬ﻟﻪ ﺑﻮﻳﻪ دي ‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ‪ 14‬ﺗﺮ‬
‫‪ 22‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮ ﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬وﻟﺮي‪ ،‬ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻲ او ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻏﻮړﻳﻮﮐ‪ ３‬ﻣﻮﻧﺪل ﮐ‪８５‬ي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې‬
‫ﮐﺒﻠﻪ دﺷﺤﻤ‪ ３‬ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪＇ .‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د دوو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬دوه ﻫﺎﻳﺪورﺟﻨﻲ‬
‫اړﻳﮑﻰ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ؛ ﻧﻮ د ﻫﻐﻮي دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬د ﺟﺬب ﻗﻮه د ﻧﻮرو اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﻳﻮﺷﺎن ﮐﺘﻠ‪ ３‬ﻟﺮوﻧﮑﻲ وي ‪ ،‬زﻳﺎﺗﻪ ده ؛ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د ﻫﻐﻮى د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﻰ ﻟﻮړ دى‪:‬‬
‫| ‪H − O | ⋅ ⋅ ⋅H − O | ⋅ ⋅ ⋅H − O‬‬ ‫‪⋅ ⋅⋅ | O − H ⋅ ⋅⋅ | O − H ⋅ ⋅⋅ | O‬‬ ‫‪O ⋅ ⋅ ⋅ ⋅H − O‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪R −C‬‬ ‫‪C−R‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪O − H ⋅ ⋅ ⋅ ⋅O‬‬
‫ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ‬ ‫ﭘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ‬ ‫ﭘﻪ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ‬
‫‪170‬‬
 ‫ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ‬３‫ ﮐ‬＃‫ د ﺗﻴﺰاب د دوو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‬:‫( ﺷﮑﻞ‬1_10)
‫ د ﻫﻐﻮی ﺣﻞ‬３‫ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‬３‫ﻨ‬＄ ‫( ﺟﺪول د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ‬2_10)
‫ﺍﻳﻮﭘﻚ ﻧﻮﻡ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮﻡ‬ ‫ﻓﻮﺭﻣﻮﻝ‬ mp(o C) bp(o C)
‫ ﺣﻞ ﮐﻴﺪل‬３‫ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‬
(g/100mL
Methanoicacid Formicacid HCOOH 8,5 100,5 ‫ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ‬
Ethanoicacid Aceticacid CH3COOH 16,6 118 ‫ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ‬
Pro panoicacid Pro pionicacid CH3CH2COOH −12,5 141 ‫ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ‬
Butanoic acid n −butyricacid CH3 (CH2 )2 COOH −8 164 ‫ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ‬
Pentanoic acid n − valericacid CH3 (CH2 )3 COOH −19 187 4,97
Hexanoicacid Caproicacid CH3 (CH2 )4 COOH −3 205 1,08
Heptanoic acid Enanthoicacid CH3 (CH2 )5 COOH −10,5 223 0,26
Pro penoicacid Acrylicacid CH2 =CHCOOH −13 141 ‫ ﻣﻨﺤﻞ‬８‫ﻟ‬
benzenecarbox−
Benzoicacid C6 H 5COOH 122 250 0,34
ylic acid
2 −hydroxybenzoic
Salicylicacid 159 211 0,22
acid
149−160
Ethanedioic acid Oxalicacid (COOH)2 189 ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻌﻴﺪ‬ 15,00
‫ي او دﻫﻐﻮى د‬８‫ ！ﻮ！ﻪ ﮐﻴ‬３‫ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‬３‫ي ﭼ‬８‫ ﺣﻞ ﮐﻴ‬３‫ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ د ارﻫﻴﻨﻴﻮس ﻟﻪ ﺗﻴﻮري ﺳﺮه ﺳﻢ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‬
:‫ﺗﻌﺎدل ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ده‬
⎯→ R − COO − (aq ) + H 3O + (aq )
R − COOH (aq ) + H 2O(l ) ⎯
: ‫دﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د اﻳﻮﻧﺎ ﻳﺰﻳﺸﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻋﺒﺎرت دى ﻟﻪ‬
Ka =
[R − COO ][H O ]
−
3
+
[R − COOH ]
‫ ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ‬３‫ ﮐ‬＃‫ د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ او اوﺑﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‬:‫( ﺷﮑﻞ‬2_10)
171
 ‫ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ د اﻳﻮﻧﺎﻳﺰﻳﺸﻦ ډﻳﺮ ﻟﻮړ ﺛﺎﺑﺖ ﻟﺮي‪:‬‬
‫‪⎯→ HCOO − + H 3O +‬‬
‫⎯ ‪HCOOH + H 2O‬‬
‫‪formicacid‬‬ ‫‪formateion‬‬
‫‪K a = 1.8 ⋅10 −4‬‬
‫ﺣﻞ ﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫د اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ‪ 0.5molar‬ﻣﺤﻠﻮل ‪ pH‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐ‪７‬ئ‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ‪ K a = 1.8 ⋅10 −5‬دي‪.‬‬
‫‪ :3_1_10‬دﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص‬
‫دﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﺗﻴﺰاﺑﻲ ‪－‬ﺮوپ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي؛ ﭘﻪ دوو ﻣﻴﺘﻮدوﻧﻮ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪ :‬ﻳﻮداﭼ‪３‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ ) ‪ (−O − H‬ﭘﺮې او ﭘﺮوﺗﻮن ) ‪ ( H +‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻳ‪８‬ي؛ ﺑﻞ داﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ او‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ )‪ (C − O‬ﭘﺮې او ‪ − OH‬ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪ _1‬د ) ‪ (−O − H‬اړﻳﮑ‪ ３‬د ﭘﺮﻳﮑﻴﺪو ﭘﻪ اړه ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ‪ − COOH‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮم د ‪ H +‬اﻳﻮن ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﺟﻼﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻣﺎﻟ‪ ３／‬اﻳﻮن ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ﭼ‪３‬‬
‫د ﺗﻴﺰاب دﻧﻮم ‪ − oic‬وروﺳﺘﺎړي ﭘﻪ ﻣﺎﻟ‪ ３／‬ﮐ‪ ３‬د ‪ − a te‬ﭘﻪ وروﺳﺘﺎړي ﺗﻌﻮﻳﺾ ا ود ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﮐﻠﻤﻪ ﭘﻪ ﺑﺸﭙ‪ ７‬ه ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻟﺮي‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي ؛ دﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪ (CH3COO− ) :‬اﻳﻮن د اﺳﺘﻴﺖ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫د ﻣﺎﻟ‪／‬ﻮ ﺟﻮړ‪４‬ﺪل‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﻟﻪ ﻓﻌﺎﻟﻪ ﻓﻠﺰوﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ ﺟﻮړوي او ‪ H 2‬ﺟﻼﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯ ‪2 R − COOH + 2 Na‬‬
‫‪⎯→ 2 R − COONa + H 2‬‬
‫‪caboxylicacid‬‬ ‫‪salt‬‬
‫⎯ ‪2 HCOOH + Na‬‬
‫‪⎯→ 2 HCOONa + H 2‬‬
‫‪formicacid sodiumhydroxide sodiumformate‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﭘﻪ ﻣﻌﻴﺎري )ﺳﺘﻨﺪرد( ﺷﺮاﻳﻄﻮﮐ‪ 24g ３‬دﻣﻮﻧﻮاﺳﻴﺪ ﻟﻪ ﻣ‪／‬ﻨﻴﺰﻳﻢ ﻓﻠﺰ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪７‬ی او ‪ 4٫48L‬دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ‬
‫‪－‬ﺎز ﻳ‪ ３‬ازاد ﮐ‪７‬ى دى‪ ،‬دﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﺑﻪ ﮐﻮم وي ؟‬
‫ﺣﻞ ‪ :‬د ازاد ﺷﻮي ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻴﺪاﮐﻮو ‪:‬‬
‫‪1molH2 − 22.4 L‬‬
‫‪1mol ⋅ 4.48L‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪4.48L‬‬ ‫=‪n‬‬ ‫‪= 0.2mol‬‬
‫‪22.4 L‬‬
‫‪172‬‬
 ‫⎯ ‪2 R − COOH + Mg‬‬
‫‪⎯→( R − COO) 2 Mg + H 2‬‬ ‫دﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ده‪:‬‬
‫‪0.2mol ⋅ 2mol‬‬
‫‪2mol‬‬ ‫‪− 1molH 2‬‬ ‫=‪n‬‬ ‫‪= 0.4mol‬‬
‫‪1mol‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪0.2mol‬‬
‫‪m‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪24 g‬‬ ‫= ‪ n‬دي ؛ ﻧﻮﻟﺮو ﻳ‪ ３‬ﭼ‪:３‬‬ ‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ‬
‫= =‪M‬‬ ‫‪M‬‬
‫‪n 0.4mol‬‬
‫‪M = 60 glmol‬‬
‫ﻧﻮ ددي ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﻓﻮرﻣﻮل ﻋﺒﺎرت دى ﻟﻪ‪:‬‬
‫‪Cn H 2 n +1COOH = 12n + 1 ⋅ 2n + 1 + 12 + 32 + 1 = 60‬‬
‫‪14‬‬
‫= ‪14n = 60 − 46 = 14 n‬‬ ‫‪=1‬‬ ‫ﻧﻮ دﺗﻴﺰاب ﻓﻮرﻣﻮل ‪ CH 3COOH‬دى‪.‬‬
‫‪14‬‬
‫‪n = 1 CH 3COOH‬‬
‫دﺧﻨﺜﻰ ﮐﻴﺪو ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻪ د ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﻟﻪ اﻟﻘﻠﻴﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ او اوﺑﻪ‬
‫ﺟﻮړﻳ‪８‬ي؛ دا ﭼ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﺿﻌﻴﻔﻪ دي؛ ﻧﻮ د ﻣﺎﻟ‪ ３／‬او اوﺑﻮ ﻣﺤﻠﻮل ﻳ‪ ３‬د اﻟﻘﻠﻴﻮ ﺧﻮاص ﻟﺮي؛ ‪＄‬ﮑﻪ ﭘﻪ‬
‫اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﭼ‪ ３‬ﺿﻌﻴﻒ ﺗﻴﺰاب او ﻗﻮي اﻟﻘﻠﻲ ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫⎯ ‪2CH 3COOH + Ba (OH ) 2‬‬
‫‪⎯→(CH 3COO ) 2 Ba + 2 H 2O‬‬
‫‪COOH + 2 KOH ⎯⎯→ COOK + 2 H O‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬
‫‪COOH‬‬ ‫‪COOK‬‬
‫‪Oxalicacid‬‬ ‫‪PotassiumOxalate‬‬
‫ﻣﺸﻖ او ﺗﻤﺮﻳﻦ وﮐ‪７‬ئ‬
‫د ﻻﻧﺪې ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙ‪７‬ې ﮐ‪７‬ي‪:‬‬
‫⎯ ‪a ) CH 3COOH + Zn‬‬
‫→⎯‬ ‫⎯ ‪b) HCOOH + Al‬‬
‫→⎯‬
‫→⎯⎯ ‪c) C 2 H 5COOH + Ba (OH ) 2‬‬ ‫)‪d‬‬ ‫→⎯⎯ ‪COOH + KOH‬‬
‫|‬
‫‪COOH‬‬
‫‪ _2‬د ‪ C − O‬اړﻳﮑ‪ ３‬د ﭘﺮې ﮐﻴﺪو ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ دﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫‪O‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ )‪ (−OH‬ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ﮔﺮوپ ) ‪＇ ( − C − OH‬ﺨﻪ ﺟﻼﺷﻲ‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻲ د اﺳﺎﻳﻞ ‪－‬ﺮوپ‬
‫‪O‬‬
‫)‪ ( R − C|| −‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪ ،‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ﻟﻪ ‪－‬ﺮوپ ＇ﺨﻪ د ‪－ − OH‬ﺮوپ ﺟﻼﮐﻴﺪل د ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ د ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ راﺗﻠﻮ ﻻﻣﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪173‬‬
 ‫داﺳﻴﺪ اﻧﻬﺎﻳﺪراﻳﺪ ﺟﻮړﻳﺪل‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ دې ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ﺷﻲ‪ ،‬اﺳﻴﺪ اﻧﻬﺎﻳﺪراﻳﺪوﻧﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬د اﺳﻴﺪ اﻧﻬﺎﻳﺪراﻳﺪ وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوپ‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫||‬ ‫||‬
‫)‪ (− C − O − C −‬دي ﭼ‪ ３‬د اړوﻧﺪه ﺗﻴﺰاب د ﻧﻮم ﭘﻪ ﭘﺎي ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د اﻧﻬﺎﻳﺪراﻳﺪ ﮐﻠﻤﻪ ورزﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫||‬ ‫||‬ ‫||‬ ‫||‬
‫‪R − C − OH +‬‬ ‫⎯ ‪HO − C − R‬‬
‫‪⎯→ R − C − O − C − R + HOH‬‬
‫اﻳﺴﺘﺮ ﻳﻔﻴﮑﺸﻦ ) د اﻳﺴﺘﺮ ﺟﻮړوﻧﻪ(‬
‫‪+‬‬
‫‪－‬ﺮوپ د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ‪－ H‬ﺮوپ ﺳﺮه اوﺑﻪ ﺟﻮړوي اود اﺳﺎﻳﻞ ‪－‬ﺮوپ‬ ‫‪− OH‬‬ ‫د اﻳﺴﺘﺮ ﻳﻔﻴﮑﻴﺸﻦ ﭘﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮد‬
‫‪O‬‬
‫) ‪ ( R − C//‬د اﻟﮑﻮﮐﺴﺎﻳﺪ ‪－‬ﺮوپ )‪ ( R − O −‬ﺳﺮه اﻳﺴﺘﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ وي‪ .‬دا ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﺳﻠﻔﻮرﻳﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د‬
‫\‬
‫ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪H SO4‬‬ ‫‪ll‬‬
‫‪R−‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪⎯→ R − C − O − R′ + H − O − H‬‬
‫⎯ ⎯‪+ H − O − R' ⎯⎯2‬‬
‫\‬
‫‪OH‬‬
‫‪O‬‬
‫‪H SO 4‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯ ⎯‪CH − COOH + C H − OH ⎯⎯2‬‬
‫‪⎯→ CH − C − O − C H + H O‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﮐﻮم ﺗﻴﺰاب او ﮐﻮم اﻟﮑﻮل ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﮐ‪７‬ي ﺗﺮ＇ﻮ ﭼ‪ ３‬ﻻﻧﺪې اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ ﺟﻮړﺷﻲ؟‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪CH − C − O − C H‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4 7‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫)‪b‬‬ ‫‪C H − CH −O − C − H‬‬
‫‪6 5‬‬ ‫‪2‬‬
‫د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د رﻳﺪﮐﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ‬
‫دﻏ‪＋‬ﺘﻠﻮ ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ؛ ﻟﮑﻪ‪ LiAlH 4 :‬ﻳﺎ ‪ NaBH 4‬ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ، ３‬دﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ دﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ارﺟﺎع او ﭘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪LiAlH‬‬ ‫‪4‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪R − COOH‬‬‫⎯‬ ‫‪→ R − CH − OH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪LiAlH‬‬ ‫‪4‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪CH − COOH‬‬ ‫⎯‬ ‫‪→ CH − CH − OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪174‬‬
 ‫‪ :4_1_10‬دﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫‪ _1‬دﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪ ﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮي ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺷﻲ ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ او د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺮاﺑﻮﻧﻪ ﻻس‬
‫ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻪ د ‪ KMnO4‬او ‪ K 2Cr2O7‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫د اﮐﺴﻴﺪاﻧﺘﻮﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫⎤ ⎡‬
‫⎦⎥ ‪O‬‬ ‫||‬ ‫⎤ ⎡‬
‫⎦⎥ ‪O‬‬
‫⎯⎣⎢⎯ ‪R − CH − OH‬‬
‫‪⎯→ R − C − H‬‬ ‫⎯⎣⎢⎯‬
‫‪⎯→ R − C OOH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪− H 2O‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪O‬‬
‫|‬ ‫⎤ ⎡‬
‫‪O‬‬ ‫|‬ ‫||‬ ‫⎤ ⎡‬
‫⎥⎦ ‪O‬‬
‫⎯⎢⎣⎯ ‪CH − C H − CH − OH‬‬
‫‪⎯⎦⎥ → CH − CH − C − H‬‬ ‫⎯⎢⎣⎯‬
‫→⎯‬ ‫‪CH − CH− C OOH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪− H 2O‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﭘﻪ ﻫﻤﺪي ﺗﺮﺗﻴﺐ د ﻟ‪８‬و اﮐﺴﻴﺪاﻧﺘﻮ ﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪، ３‬ﺑﻨﺰاﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﭘﻪ ﺑﻨﺰوﻳﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫] ‪[O‬‬ ‫] ‪[O‬‬
‫⎯⎯ ‪− CH 2 − OH‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬ ‫‪−C‬‬ ‫⎯⎯‬
‫→⎯‬
‫⎯‬ ‫‪−C‬‬
‫‪−H 2O‬‬
‫‪benzylacohol‬‬ ‫‪benzaldehy de H‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪ _2‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫ﻟﻪ اﻟﻘﻠﻲ ﺗﻮد ﻣﺤﻠﻮل ﺳﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎى ﺷﻲ ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‬ ‫‪KMnO4‬‬ ‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻪ د‬
‫ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﻴﻨﻮﻧﻮ زﻧ‪％‬ﻴﺮ د ﺟﻮړه اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﺮې او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬دﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮ دوه ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻪ ﻻس ﺗﻪ‬
‫‪−‬‬
‫را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪R − C = CH − R ' ⎯K‬‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬ ‫‪⎯→ R − COOH‬‬
‫‪MnO 4 ,OH‬‬
‫‪+ R '−COOH‬‬
‫‪−‬‬
‫‪CH 3 − CH = CH − C2 H 5 ⎯KMnO‬‬
‫⎯⎯‬ ‫⎯‬‫‪⎯→ CH 3 − COOH + C2 H 5 − COOH‬‬
‫‪4 ,OH‬‬
‫‪2 − pentene‬‬ ‫‪aceticacid‬‬ ‫‪propanioca cid‬‬
‫‪ _3‬د‪－‬ﺮﻳﻨﺎرد ＊ﻮدوﻧﮑﻲ دﮐﺎرﺑﻨﻴﺸﻦ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻻﺳﺘﻪ راوړﻧﻪ‬
‫د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ وﻧﻮ دﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻴﺘﻮدوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ＊ﻪ ﻣﻴﺘﻮد د‪－‬ﺮﻳﻨﺎرد د＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ دﮐﺎرﺑﻦ ډاي‬
‫ددى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﺳﺮه دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ده‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫⎯ ‪R − MgX + O = C = O‬‬
‫‪⎯→ R − C − O − MgX‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫⎯ ‪R − C − O − MgX + HX‬‬
‫‪⎯→ R − C − OH + MgX 2‬‬
‫‪175‬‬
 ‫د ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﺗﻴﺰاب ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪+ HBr‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪− MgBr + CO‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯→ CH‬‬ ‫‪−‬‬ ‫⎯ ⎯⎯ ‪C − OMgBr‬‬ ‫‪⎯→ CH −‬‬ ‫‪C − OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪− MgBr 2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ _4‬دﮐﺎﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ دﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ دﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ دﺗﻴﺰاﺑﻲ ﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐﻲ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻟﮑﻮل او ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاب ﻻس ﺗﻪ‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪H+‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪R′′ − C − OR′′ + H − OH ⎯⎯⎯→ R′ − C − OH + R′′ − OH‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪H+‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪CH − C − OCH + H − OH ⎯⎯⎯→ CH − C − OH + CH − OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻪ)ﻋﻤﻠﻴﻪ(‬
‫ﻻﻧﺪې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮوﻧﮑﻲ ﻣﻮاد او د ﻫﻐﻮى د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮﻟﻮﻧﻪ ذﮐﺮﺷﻮي دي‪ :‬ﺗﺎ ﺳ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻌﺎدﻟ‪３‬‬
‫وﻟﻴﮑﺊ او ﻫﻐﻪ ﮐﺘﻠﺴﺖ ﻣﻮاد ﭼ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ دﺟ＂ﮑﺘﻴﺎ ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬و！ﺎﮐﺊ ‪:‬‬
‫⎯ ‪a) n − pen tan ol‬‬
‫‪⎯→ n − pen tan oicacede‬‬
‫⎯ ‪b)cyclopen tan e‬‬
‫‪⎯→1,5 − cyclopen tan eoicacide‬‬
‫⎯ ‪c) 1,4 − dibromobu tan e‬‬
‫‪⎯→1,4 − hexanedioi cacede‬‬
‫)‪d‬‬ ‫⎯ ‪ethyl farmate‬‬
‫‪⎯→ farmicaced e‬‬
‫‪＄ :2_10‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣﻬﻢ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫‪O‬‬ ‫‪ _1‬ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫د ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ) ‪ ( H − C// − OH‬دى ﭼ‪ ３‬ډﻳﺮ ﺳﺎده ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ دى‪ ،‬د ډﻳﺮ و ﺣﺸﺮو ﭘﻪ‬
‫ﻟﻴﺸﻪ )ﻧﻴﺶ( او زﻫﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﻣﭽﻴﻮ او ﻣﻴ‪８‬ﻳﺎﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ .‬دﻫﻐ‪ ３‬ﻧﻮم ﻫﻢ دﻣﻴ‪８‬ي‬
‫د ﻻﺗﻴﻦ ﻧﻮم )‪＇ (farmica‬ﺨﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻮى دى‪.‬‬
‫)‪ (3_10‬ﺷﮑﻞ‪ :‬ﻣﭽﻲ د ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ‬
‫ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص ﻳ‪:３‬‬
‫ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪＊ ３‬ﻪ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي اوﭘﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻟ‪ ８‬ﺣﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﭘﻪ اوﺑﻠﻨﻮ ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ！ﻮ！ﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫)‪⎯→ HCOO − (aq) + H + (aq‬‬
‫⎯ )‪HCOOH (aq‬‬ ‫‪k a = 1.8 ⋅10 −4‬‬
‫‪176‬‬
 ‫ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻳﻮه ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده‪ ،‬ﺗﻴﺰ‪ ،‬ﻟﻮ‪－‬ﻰ ﮐﻮوﻧﮑﻰ او ﺗﺨﺮﻳﺐ ﮐﻮوﻧﮑﻲ دى ﭼ‪ ３‬د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ ﻳ‪ 100o C ３‬دي‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص ﻳ‪３‬‬
‫‪//‬‬
‫اﺳﺎﻧﯽ ﺳﺮه ﺑﻪ ﭘﻮه ﺷﻮ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫‪O‬‬
‫‪＄‬ﻴﺮﺳﺮه و ﮐﺘﻞ ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ‬
‫‪O‬‬ ‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺟﻮړ＊ﺖ ) ‪ ( H − C − OH‬ﺗﻪ ﭘﻪ‬
‫ر＊ﺘﻴﺎ ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻟﻪ دوو وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ) ‪ (− C// − H‬او ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ )‪－ (− C// −‬ﺮوپ ＇ﺨﻪ ﭼ‪３‬‬
‫ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎى ﺷﻮي ‪ ،‬ﺟﻮړدي ؛ﭘﺮ دې ﺑﻨﺴ＀ ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ او دﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟ‪ ３／‬د ﻧﻮرو ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻮ‬
‫او دﻫﻐﻮ ﻣﺎﻟ‪／‬ﻮ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه اﮐﺴﻴﺪاﻳﺰ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﭘ‪７‬او ﮐ‪ ３‬ﺑ‪ ３‬ﺛﺒﺎﺗﻪ ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‬
‫او ﺑﻴﺎ ﻫﻢ ﭘﻪ ‪ CO2‬او ‪ H 2O‬ﺗﺠﺮﻳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪carboxyl‬‬ ‫‪aldehyde‬‬ ‫‪hydrogen containing‬‬ ‫‪hydroxyl containing‬‬
‫‪group‬‬ ‫‪group‬‬ ‫‪carboxyl group‬‬ ‫‪aldehyde group‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪H C‬‬ ‫⎯⎯ ‪OH‬‬
‫‪⎯→ HO C‬‬
‫⎯‬
‫] ‪[O‬‬
‫‪OH‬‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬
‫‪⎯→ H 2 O + CO2‬‬
‫‪formic acid‬‬ ‫‪carbonic acid‬‬
‫‪unstable intermediattte‬‬
‫)د ﻣﻨ‪－ ＃‬ﻠﻮي ﺛﺒﺎت ﻧﻪ ﻟﺮوﻧﮑﯽ ﺣﺎﻟﺖ(‬
‫او اوﺑﻮ‬ ‫‪CO‬‬ ‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ‪－‬ﻮ‪７－‬و ﺗﻴﺰاب د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ وﮐﺎرول ﺷﻲ‪ ،‬ﭘﻪ ！ﻴ＂ﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ‬
‫‪H SO 4‬‬ ‫ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯ ⎯‪HCOOH ⎯⎯2‬‬
‫‪⎯→ CO + H O‬‬
‫‪2‬‬
‫د ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫‪ _1‬ﭘﻪ ډﻳﺮ ه ﮐﭽﻪ ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫⎡‬
‫⎤⎦⎥ ‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫⎡‬
‫⎤⎦⎥ ‪O‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪CH‬‬ ‫⎯⎣⎢⎯ ‪OH‬‬‫‪⎯→ H −‬‬ ‫⎯⎣⎢⎯ ‪C − H‬‬‫‪⎯→ H − C − OH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪− H 2O‬‬
‫‪ _2‬ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺳﺮﮐ‪ ３‬دﻟﻮړ ﻓﺸﺎر او ﻟﻮړې ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ د ‪ CO‬او‬
‫‪ NaOH‬دﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي ‪ ،‬ﺑﻴﺎ وروﺳﺘﻪ دا ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ ﻟﻪ ‪ H 2 SO4‬ﻳﺎ ‪ H 3 PO4‬ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐﻮي‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪o‬‬
‫‪CO + NaOH ⎯200‬‬
‫⎯⎯‬ ‫⎯‬‫‪⎯→ H − COONa‬‬
‫‪C ,100tm‬‬
‫‪177‬‬
 ‫‪200°C ,100atm‬‬
‫‪H − COONa + H SO ⎯⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯→ H − COOH + NaHSO‬‬
‫‪2 4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ _3‬ﭘﻪ ﻻﺑﺮاﺗﻮار و ﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻟﻪ او ﺑﻠﻦ ﻣﺤﻠﻮل ﺗﻪ د ﺗﻮدوﺧﻲ ورﮐﻮﻟﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د‬
‫‪COOH‬‬
‫‪－‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻨﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻻﺳﺘﻪ راوړي‪:‬‬
‫|‬
‫⎯ ‪C OOH‬‬
‫‪⎯→ HCOOH + CO 2‬‬
‫‪Oxalicacid‬‬ ‫‪formicacid‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ﻓﺎر ﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‪:‬‬
‫د اړﺗﻴﺎوړ ﻣﻮاد او ﺳﺎﻣﺎن‪ :‬ﺑﺎﻟﻮن‪ ،‬ﺗﺮﻣﺎﻣﺘﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻧﺪﻧﺴﺮ‪ ،‬ﻟﻪ ﭘﺎﻳ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﺘﻴﻨﺪ‪ ،‬اﻳﺮﻟﻴﻦ ﻣﺎﻳﺮ‪ ،‬ا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ‬
‫اﺳﻴﺪ‪－ ،‬ﻠﻴﺴﺮﻳﻦ او اوﺑﻪ‪.‬‬
‫ﮐ‪７‬ﻧﻼره ‪:‬‬
‫دا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﻣﺤﻠﻮل ﻳﻮ ！ﺎﮐﻠﯽ ﻣﻘﺪار ﭘﻪ ﻳﻮ ﺑﺎﻟﻮن ﮐ‪ ３‬واﭼﻮئ ‪ ،‬ﻫﻐﻪ ﻟﻪ )‪ (4 − 10‬ﺷﮑﻞ ﺳﺮه ﺳﻢ ﭘﻪ‬
‫ﺳﺘﻴﻨﺪ ﮐﻲ ！ﻴﻨ‪ ，‬ﮐ‪７‬ئ ‪ ،‬د ﺑﺎﻟﻮن ﺧﻮﻟﻪ د دوو ﺳﻮرﻳﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﮐﺎر ﮐ‪ ３‬ﺳﺮﭘﻮښ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ وﺗ‪７‬ئ ‪ ،‬د ﺳﺮﭘﻮښ‬
‫ﭘﻪ ﻳﻮ ﺳﻮری ﮐ‪ ３‬ﺗﺮﻣﺎﻣﺘﺮ او ﭘﻪ ﺑﻞ ﺳﻮري ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬زﻧ‪／‬ﻮن ﮐﻮږي ﻧﻞ ﮐﻴ‪８‬دئ )زاﻧﻮﺧﻢ(‪ ،‬دا ﻧﻞ ﻟﻪ ﮐﺎﻧﺪﻧﺴﺮ ﺳﺮه‬
‫وﺗ‪７‬ئ ‪ ،‬ﻟﻪ ﮐﺎﻧﺪﻧﺴﺮ وﺗﻮﻧﮑﯽ ﻧﻞ داﻳﺮﻟﻴﻦ ﻣﺎﻳﺮ ﭘﻪ ﺧﻮﻟ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬د ﺗﻌﺎﻣﻞ دﻣﺤﺼﻮﻟﻮ د！ﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﮐﻴ‪８‬دئ ‪،‬وروﺳﺘﻪ د‬
‫ﺑﺎﻟﻮن د ﻧﻨﻪ ﻣﺤﺘﻮﻳﺎﺗﻮ ﺗﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ئ ‪ ،‬ﭘﻪ دې ﮐ‪７‬ﻧﻪ ﺧﭙﻠ‪ ３‬ﻟﻴﺪﻧ‪ ３‬او دﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫)‪ (4_10‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﻓﺎرﻣﻴﮏ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫دﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﮐﺎرول‬
‫ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن د ﻋﻔﻮﻧﻲ ﺿﺪ )ﺑﺪﺑﻮي ﺿﺪ( ＊ﻪ ﺧﻮاص ﻟﺮي‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﻟ‪８‬ه ﮐﭽﻪ ﭘﻪ ﺷﺎﺗﻮ )ﻋﺴﻞ(‬
‫ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﺧﻮﺳﺎ ﮐﻴﺪو او ورﺳﺘﻴﺪﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﻣﺨﻨﻴﻮی ﮐﻮي ‪ .‬ﻟﻪ ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ＇ﺨﻪ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﻧﻮ‬
‫د ﺟﺴﺪوﻧﻮ )ﮐﺎﻟﺒﻮﺗﻮﻧﻮ( ﭘﻪ ﺳﺎﺗﻠﻮ اود ‪＄‬ﺮﻣﻨﻲ ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪＂－ ３‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫د ﺳﺮواوﭘﻼﺳﺘﻴﮏ د ﺗﻮﻟﻴﺪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮاد و ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﭘﻪ ﮐﺎروړل ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪178‬‬
 ‫‪O‬‬ ‫‪ _2‬اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫‪//‬‬
‫د اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ CH 3 − C − OH‬دى ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻋﻀﻮي ﻣﻬﻤﻮ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺷﻤﻴﺮل ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﭘﻪ‬
‫ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 4 − 6%‬ﻏﻠﻈﺖ ﺷﺘﻪ دى‪ ،‬ﺳﺮﮐﻲ ﺧﻮﻧﺪ او ﺑﻮى ﻟﺮي‪ .‬دﻫﻐﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﺳﺮﮐﻲ ﻟﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﻧﻮم )‪(acetum‬‬
‫＇ﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮى دى‪ .‬ﭘﻪ ‪ 16.7 o C‬ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐﻲ ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي او دﻳﺦ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د‬
‫ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﺟﺎﻣﺪ ﺗﻴﺰاب د ﺟﺎﻣﺪ اﻳﺘﺎﻧﻮﻳﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﺷﻮى دى‪.‬‬
‫د اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‪:‬‬
‫د ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﺧﺎﻟﺺ ﺗﻴﺰاب ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﮐﺮﺳﺘﻠﻮﻧﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬د ﺗﻮدوﺧ‪ 16.7 o C ３‬ﮐ‪ ３‬وﻳﻠﻲ ﮐﻴ‪８‬ي او د ﺗﻮدوﺧﻲ ﭘﻪ ‪118o C‬‬
‫ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو را‪＄‬ﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ‪ ،‬داﻳﻮﻧﺎﻳﺰﻳﺸﻦ درﺟﻪ ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ﺮه ＊ﮑﺘﻪ ده ﭼ‪ 3% ３‬ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮاﮐ‪ ３‬ده‪:‬‬
‫) ‪⎯→ CH 3COO − (aq ) + H + (aq‬‬
‫⎯ ) ‪CH 3COOH (aq‬‬ ‫‪k a = 1,8 ⋅10 −5‬‬
‫د اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص‬
‫اﺳﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﻧﻮرو ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺧﻮاص ＊ﻴ‪ ،３‬د ﻓﻠﺰوﻧﻮ او اﻟﻘﻠﻴﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ‬
‫ﺟﻮړوي ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬ﻟﻪ ﺳﻮدﻳﻢ ﺳﺮه ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي د ﺳﻮدﻳﻢ اﺳﻴﺘﺎت ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯ ‪CH − C − OH + NaOH‬‬
‫‪⎯→ CH − C − ONa + H O‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪2CH‬‬ ‫⎯ ‪− C − OH + 2Na‬‬
‫‪⎯→ 2CH‬‬
‫‪− C −ONa + H‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫د اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫‪ _1‬اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د اﻧﺰاﻳﻢ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐﻲ د اﻳﺘﺎﻧﻮل د ﮐﺘﻠﺴﺘﻲ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ‪ ،‬د‬
‫ﺳﺮﮐﻲ ﺗﻴﺰاب د اﻧ‪／‬ﻮرو او دﻣ‪２‬ﻮ د ﻣﻴﻮ د اوﺑﻮ ＇ﺨﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ ﻻس راوړل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ﺗﻪ د ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﺮﮐﻲ ﺗﻴﺰاب واﻳﻲ ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫] ‪[O‬‬
‫⎯‪CH 3 − CH 2 − OH ⎯2‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − C − OH + H 2O‬‬
‫‪ _2‬د ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﺗﻴﺰاب د ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﺮﺧﻼف ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﻧﻪ اﮐﺴﻴﺪاﻳﺰ ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ ﭘﻪ دې ﺑﻨﺴ＀ د اﺳﻴﺘﺎت ﻣﺎﻟ‪／‬ﻲ ﺗﻪ د‬
‫‪ H 2 SO4‬ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐﻮي او اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ راوړي ‪ .‬ﭘﻪ ﭘﺨﻮاﻧﻴﻮ وﺧﺘﻮﻧﻮﮐﻲ اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻟﻮ‪５－‬ﻮ‬
‫＇ﺨﻪ داﺳ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ راوړه ﭼ‪ ３‬ﻟﺮ‪－‬ﻲ ﻳﻲ دﻫﻮا ﭘﻪ ﻧﻪ ﺷﺘﻮاﻟﻲ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﺗﺒﺪﻳﻠﻮل ‪ ،‬د ﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﮐ‪ ３‬ﺷﺎﻣﻞ اﺳﻴﺘﻴﮏ‬
‫اﺳﻴﺪ ﻳ‪ ３‬د ‪ CaO‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ‪ (CH − C// − O) Ca‬ﺗﺒﺪﻳﻠﻮل‪ ،‬دې ﮐ‪７‬ﻧ‪＇ ３‬ﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻳ‪ ３‬ﺟﻼ ﮐﻮل‪ ،‬ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ‬
‫‪O‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫اﺳﻴﺘﺎت ﻣﺎﻟ‪ ３／‬ﺗﻪ ﺑﻪ ﻳ‪ ３‬ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐﻮﻟﻪ او ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻞ ﺳﺮه ﺳﻢ ﺑﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺗﺒﺪﻳﻠﻮ ﻟﻪ‪:‬‬
‫)‪ (5_10‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻟﻪ ﺳﻮدﻳﻢ اﺳﻴﺘﺎت ＇ﺨﻪ د اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫‪179‬‬
‫ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل او اﺳﻴﺘﻮن ﻫﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻮی ﺑ‪７‬اس ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬د ‪ H 2 SO4‬ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮا ﻟﻲ ﺳﺮه ‪99.5%‬‬
‫د ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﺧﺎﻟﺺ ﺗﻴﺰاب ﻻس ﺗﻪ راوړي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪SO‬‬ ‫‪//‬‬
‫‪(CH‬‬ ‫⎯ ⎯‪− C O ) Ca ⎯⎯2‬‬
‫⎯‬‫‪4 → 2CH − C − OH + CaSO‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ _3‬ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬د ﺳﺮﮐﻰ ﺗﻴﺰاب داﺳ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ راوړي ﭼ‪ ３‬اﺳﻴﺘﻴﻠﻴﻦ ﺑﺎﻧﺪې اوﺑﻪ اﭼﻮي او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﺳﺘﻴﻠﻴﻦ‬
‫اﮐﺴﻴﺪاﻳﺰ ﮐﻴ‪８‬ي او اﺳﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪H SO4‬‬ ‫‪//‬‬ ‫⎤ ⎡‬
‫⎦⎥ ‪⎢O‬‬
‫‪//‬‬
‫⎯ ⎯‪H − C ≡ C − H + H O ⎯⎯2‬‬
‫‪⎯→ CH − C − H‬‬ ‫⎯⎣⎯‬
‫‪⎯→ CH − C − OH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻣﺸﻖ او ﺗﻤﺮﻳﻦ وﮐ‪７‬ئ‬
‫ﭘﻪ ﻣﻌﻴﺎري )ﺳﺘﻨﺪرد( ﺷﺮاﻳﻄﻮ ﮐ‪＄ ３‬ﻮﻣﺮه د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ‪－‬ﺎز د ‪ 150g‬اﺳﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻟﻪ ‪18%‬‬
‫ﻣﺤﻠﻮل ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣ‪／‬ﻨﺰﻳﻢ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ وﮐ‪７‬ي ‪ ،‬ﻻس ﺗﻪ راﺷﻲ؟‬
‫د اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﮐﺎرول‬
‫د ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﺗﻴﺰاب د ﻣﻮﻣﻮ ‪ ،‬ﮐﻨ‪６‬و اوﺗﻴﻠﻮ ＊ﻪ ﻣﺤﻠﻞ دي ‪ .‬ﻟﻪ ﻫﻐﻮ د ﻣﺎﻟ‪／‬ﻮ ＇ﺨﻪ ارز＊ﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺗﺮ‬
‫ﻻﺳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ دﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬ﻣﻴﺘﺎن ﻟﻪ ﺳﻮدﻳﻢ اﺳﻴﺘﻴﺖ ＇ﺨﻪ او اﺳﻴﺘﻮن ﻟﻪ ﮐﻠﺴﻴﻢ اﺳﻴﺘﻴﺖ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ اﺳﻴﺘﻴﺖ د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ د ﺟﻼ ورﮐﻮﻧﮑﻮ ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ‪ ،‬د ﮐﺎﻏﺬ د ﺟﻼ ﻟﭙﺎره ‪ ،‬د ！ﻮﮐﺮاﻧﻮ د ﺟﻼ ﻟﭙﺎره‬
‫اوﭘﻪ دوا ﺟﻮړوﻧﻪ ﮐ‪ ３‬د اﻧﺘﻲ ﺳﭙﺘﻴﮏ ﻣﺎدې او د اﺳﻬﺎل ﺿﺪ دوا ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﮐﺎر ول ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻮز اﺳﻴﺘﻴﺖ ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﺳﺮﮐ‪ ３‬د ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﻟﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ د ي ‪ ،‬د ﻻﮐﻮ ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺎﺗﻴﺪوﻧﮑﻮ ＊ﻴ‪＋‬ﻮ ‪ ،‬د ﻏﻮړﻳﻮ درﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ او د ﺗﺎروﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪３‬‬
‫ور＇ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﭘﻪ ﻫﻤﺪې ﺗﻮ‪－‬ﻪ د رﺑ‪ ７‬ﺟﻮړوﻧ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣﻮاد ﻫﻢ دي‪.‬‬
‫‪ _3‬ا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ )‪(Oxalicacid‬‬
‫ا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﭘﻪ ﭘﺎ‪１‬ﻮ ‪ ،‬روﻣﻲ ﺑﺎدﻧﺠﺎﻧﻮ‪ ،‬ﻧﻌﻨﺎع او ﻣﺎرﭼﻮﺑﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻴﺪاﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬دﻫﻐﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ د روﻣﻲ ﺑﺎدﻧﺠﺎن‬
‫ﻟﻪ ﻻﻳﺘﻦ ﻧﻮم )‪＇ (Oxolic‬ﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫ا‪－‬ﺰاﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺳﭙﻴﻨﻪ ﺑﻠﻮري ﺟﺎﻣﺪ ه ﻣﺎده ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 157o C‬اﻟﻮزي‪ ،‬داﻣﺮﮐﺐ زﻫﺮي دي او د ﻫﻐﻪ ﮐﻠﺴﻴﻤﻲ ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ‬
‫ﭘﻪ ﭘﺨﺘﻮر‪－‬ﻮ ﮐ‪ ３‬رﺳﻮب ﮐﻮي‪ .‬د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻋﻀﻮي ﻓﻌﺎل ﺗﻴﺰاب دي ‪ ،‬دا ﻣﺮﮐﺐ ﺳﻮدﻳﻢ‬
‫ﻓﺎرﻣﻴﺖ ﺗﻪ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ورﮐﻮﻟﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪Δ‬‬ ‫‪+ H SO‬‬
‫⎯⎯‪⎯→ C OONa ⎯⎯ ⎯2‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪2 HCOONa‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪→ C OOH + Na SO‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫‪2 4‬‬
‫‪COONa‬‬ ‫‪COOH‬‬
‫‪180‬‬
 ‫‪ _4‬ﻣﺎﻟﻮﻧﻴﮏ اﺳﻴﺪ )‪(Malonicacid‬‬
‫ﻣﻠﻮﻧﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى ‪＄‬ﻞ د ﻣﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ )د ﻣ‪ ３２‬ﺗﻴﺰاب ( ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړي دي؛ ﻧﻮ ‪＄‬ﮑﻪ‬
‫ﻳ‪ ３‬ﻧﻮم د ﻫﻤﺪې ﺗﻴﺰاب ﻟﻪ ﻧﺎﻣﻪ ＇ﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮى دى ‪ ،‬داﻣﺮﮐﺐ ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده او ﭘﻪ ‪ 136o C‬ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺸﻴﺪو‬
‫را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﭘﻪ اوﺑﻮ او اﻟﮑﻮﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻟﻪ ‪ 140o C‬ﺗﻮدوﺧ‪＇ ３‬ﺨﻪ زﻳﺎﺗﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ‪ ،‬اﺳﻴﺘﻴﮏ‬
‫اﺳﻴﺪ ور＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪:‬‬
‫‪COOH‬‬
‫|‬ ‫ﺣﺮﺍﺭﺕ‬
‫‪C H 2 ⎯⎯ ⎯→ CH 3COOH + CO2‬‬
‫|‬
‫‪COOH‬‬
‫ﻣﺎﻟﻮﻧﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫ﺍﺳﻴﺘﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﺳﻴﺎﻧﻮ اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﺷﻲ ‪ ،‬ﻣﻠﻮﻧﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪COOH‬‬
‫||‬ ‫‪+2H O‬‬ ‫|‬
‫⎯‪CH 2 −C − OH ⎯⎯ ⎯2‬‬
‫→⎯‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫‪+ NH‬‬
‫‪3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CN‬‬ ‫‪COOH‬‬
‫ﺳﻴﺎﻧﻮ ﺍﺳﺘﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬ ‫ﻣﺎﻟﻮﻧﻴﻚ ﺍﺳﻴﺪ‬
‫‪ _5‬ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ‬
‫د ﺷﺤﻤﻲ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻣﺮﮐﺐ‪ ،‬ﺑﻴﻮﺗﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ دي ﭼ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ ＇ﻠﻮر اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﺮي او د ﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫) ‪ (C4 H 7 − COOH‬دى ﺷﺤﻤﻲ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﺸﺒﻮع او ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫اﻟﻒ_ ﻣﺸﺒﻮع ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ‬
‫‪ _1‬ﭘﺎﻟﻤﻴﺘﮏ اﺳﻴﺪ ) ‪(C15 H 31 − COOH‬‬
‫ﭘﺎﻟﻤﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺳﭙﻴﻨﻪ ﺑﻠﻮري ﺟﺎﻣﺪه ﻣﺎده ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 63o C‬ﮐ‪ ３‬وﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﺣﻴﻮاﻧﻲ وازدې او ﻧﻴﺎﺗﻲ ﺗﻴﻠﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭘﻪ او ﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺣﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﭘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮ او اﻳﺘﺮوﮐﻲ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫)‪ (6_10‬ﺷﮑﻞ‪ :‬ﺷﻤﻊ د ﺳﺘﻴﺎرﻳﮏ او ﭘﺎﻟﻤﻨﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻣﺨﻠﻮط _ ﻧﺎرﻳﺎل د ﭘﺎﻟﻤﻴﺘﮏ اﺳﻴﺪ ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ‬
‫‪ _2‬ﺳﺘﻴﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ ) ‪(C H − COOH‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪35‬‬
‫ﺳﺘﻴﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ )‪ (Stearic acide‬ﮐﺮﺳﺘﻠﻲ ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮ ي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ د وﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴﺪو درﺟﻪ ‪ 70o C‬ده‬
‫‪ ،‬ﭘﻪ ﺗﻮدو اﻟﮑﻮﻟﻮ او ﻋﺎدي اﻳﺘﺮوﻧﻮﮐﻲ ﺣﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﺷﺤﻤﻲ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ دي ‪ ،‬ﭘﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬
‫او ﻧﺒﺎﺗﻲ ﺷﺤﻤﻲ ‪－‬ﻠﻴﺴﺮاﻳﺪوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ .‬ﭘﺎﻟﻤﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ او ﺳﺘﻴﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪه ﺑ‪２‬ﻪ‬
‫‪181‬‬
 ‫‪ ６－‬وي او ﺷﻤﻊ ﻻس ﺗﻪ راوړي‪.‬‬
‫ﺏ_ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫د ﺷﺤﻤﻴﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ – ﮐﺎرﺑﻦ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻪ ده ﭼ‪ ３‬دا ډول‬
‫ﺷﺤﻤﻴﺎت دﻣﺎﻳﻊ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او ﻟﻪ ﻣﺸﺒﻮع ﺷﺤﻤﻴﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ ﺑ‪ ３‬ﺛﺒﺎﺗﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻴﺸﻦ ﭘﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪ و ﻣﻮﻣﻮ ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي ‪ ،‬دا ډول ﺷﺤﻤﻴﺎت ﻟﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع ﺷﺤﻤﻲ اﺳﻴﺪ وﻧﻮ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‬
‫ﭼ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫اوﻟﻴﺌﻴﮏ اﺳﻴﺪ‪(C H − COOH ) :‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪33‬‬
‫اوﻟﻴﺌﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﺧﺎﻟﺺ ډول د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮاﻳﺪوﻧﻮﭘﻪ ﺷﮑﻞ د زﻳﺘﻮن ‪ ،‬ﺑﺎدام ‪ ،‬ﭘﻨﺒﻪ داﻧ‪ ３‬او ﻟﻤﺮ‪－‬ﻞ ﭘﻪ ﺗﻴﻠﻮﮐ‪３‬‬
‫ﭘﻴﺪاﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ رﻧ‪／‬ﻪ ‪ ،‬ﺑ‪ ３‬ﺑﻮﻳﻪ اوﺑ‪ ３‬ﺧﻮﻧﺪه د ي ‪ ،‬د ﺗﻮدوﺧﻲ ﭘﻪ ‪ − 13o C‬ﮐ‪３‬‬
‫وﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ！ﻮﻟﻮﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ‪ 1 .‬ﺑﺮﺧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻏﻮا ﭘﻪ ﺷﻮدو ‪ ،‬رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬د ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ ﻣﻮادو او ﻧﻮرو ﮐ‪３‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬د ﺳﺘﻴﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ د ارﺟﺎع ＇ﺨﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮي د ي‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪2‬‬
‫⎯⎯ ‪C H COOH‬‬‫⎯‬ ‫‪→ C H COOH‬‬
‫‪17 33‬‬ ‫‪17 35‬‬
‫د ﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‬
‫‪
t‬د ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ＇ﺨﻪ ﻣﻬﻢ ﻣﺸﺘﻘﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫|| ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪.‬‬ ‫دي ﭼ‪ ３‬د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ‬
‫‪O‬‬
‫) ‪(− C − OH‬‬
‫‪
t‬دﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ دري ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﺑ‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ده او ﺗﻴﺰﺑﻮی ﻟﺮي‪ ،‬د ﻣﺸﺒﻮع ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو ＇ﺨﻪ ﺗﺮ )‪ (9‬ﭘﻮرې وي‪ ،‬د ﮐﻮﭼﻮ او ﺑﺎداﻣﻮ د ﻏﻮړﻳﻮ ﺑﻮي ﻟﺮي‪.‬‬
‫‪
t‬دﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻲ ‪－‬ﺮوپ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي؛ ﭘﻪ دوو ﻣﻴﺘﻮدوﻧﻮ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪ :‬ﻳﻮداﭼ‪３‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ ) ‪ ( −O − H‬ﭘﺮې او ﭘﺮوﺗﻮن ) ‪ ( H +‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﺑﻞ داﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ او‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ ) ‪ (C − O‬ﭘﺮي او ‪ − OH‬ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫‪
t‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺷﻲ ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ او د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﻟﻪ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺮاﺑﻮﻧﻪ‬
‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫‪
t‬د اﺳﺘﺮ ﻳﻔﻴﮑﺸﻦ ﭘﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪ ３‬د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮد ‪－ − OH‬ﺮوپ د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ‪－ H +‬ﺮوپ ﺳﺮه اوﺑﻪ ﺟﻮړوي اود اﺳﺎﻳﻞ‬
‫‪－‬ﺮوپ ) ‪ ( R − CO−‬د اﻟﮑﻮﮐﺴﺎﻳﺪ ‪－‬ﺮوپ )‪ ( R − O −‬ﺳﺮه اﻳﺴﺘﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ وي‪.‬‬
‫‪
t‬ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن د ﻋﻔﻮﻧﻲ ﺿﺪ )ﺑﺪﺑﻮی ﺿﺪ( ＊ﻪ ﺧﻮاص ﻟﺮي‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﻟ‪８‬ه ﮐﭽﻪ ﭘﻪ ﺷﺎﺗﻮ‬
‫)ﻋﺴﻞ( ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﺧﻮﺳﺎ ﮐﻴﺪو او ورﺳﺘﻴﺪﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﻣﺨﻨﻴﻮى ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪
t‬ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ وﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن د ﻋﻔﻮﻧﻲ ﺿﺪ )ﺑﺪﺑﻮی ﺿﺪ( ＊ﻪ ﺧﻮاص ﻟﺮي‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﻟ‪８‬ه ﮐﭽﻪ ﭘﻪ ﺷﺎﺗﻮ‬
‫)ﻋﺴﻞ( ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﺧﺴﺎ ﮐﻴﺪو او ورﺳﺘﻴﺪﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﻣﺨﻨﻴﻮي ﮐﻮي ‪ .‬ﻟﻪ ﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ＇ﺨﻪ د‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎﻧﻮ د ﺟﺴﺪوﻧﻮ )ﮐﺎﻟﺒﻮﺗﻮﻧﻮ( ﭘﻪ ﺳﺎﺗﻠﻮ اود ＇ﺮﻣﻨ‪ ３‬ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪＂－ ３‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪
t‬د ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﺗﻴﺰاب د ﻣﻮﻣﻮ ‪ ،‬ﮐﻨ‪６‬و اوﺗﻴﻠﻮ ＊ﻪ ﻣﺤﻠﻞ دي ‪ .‬د ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﻣﺎﻟ‪／‬ﻮ ＇ﺨﻪ ارز＊ﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻋﻀﻮي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫‪182‬‬
 ‫ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪
t‬د ﺷﺤﻤﻲ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻣﺮﮐﺐ‪ ،‬ﺑﻴﻮﺗﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ دي ﭼ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ ＇ﻠﻮر اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﺮي او د ﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫) ‪ (C4 H 7 − COOH‬دى ﺷﺤﻤﻲ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﺸﺒﻮع او ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫د ﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪:３‬‬
‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪:３‬‬
‫‪ _1‬د ﻋﻀﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ‪...........‬ده‬
‫د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‪.‬‬ ‫ج_ ﻳﻮﺷﺎن‬ ‫ب_ ﺳﺴﺘﻪ‬ ‫اﻟﻒ_ ﮐﻠﮑﻪ‬
‫‪ _2‬دﭘﺎﻟﻤﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ ------‬دى‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ C15 H 30COOH -‬ﺏ‪ C H COOH -‬ﺝ ‪ C H COOH -‬ﺩ ‪C17 H 33COOH -‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪3 7‬‬
‫‪ _3‬ﻻﻧﺪې ﮐﻮم ﻓﻮرﻣﻮل ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ وﻟﺮي ؟ ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ 40.68% ３‬ﮐﺎرﺑﻦ ‪،‬‬
‫‪COOH‬‬ ‫‪ 54.234%‬ﺍﮐﺴﻴﺠﻦ او ‪ 5.06%‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي؟‬
‫|‬
‫ﺍﻟﻒ_ ‪ HCOOH‬ﺏ_ ‪ CH 3COOH‬ﺝ_ ‪ HOOC (CH 2 ) 2 COOH‬ﺩ_ ‪COOH‬‬
‫‪ CH 3 − CH − CH − CH − COOH‬ﻣﺮﮐﺐ ﺳﻢ ﻧﻮم ﻋﺒﺎرت دی ﻟﻪ‪:‬‬ ‫‪ _4‬د‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3 NH 2 OH‬‬
‫ﺍﻟﻒ_ ‪1,2 − dihydroxy − 3 − a min o − 4 − methylpen tan ol‬‬
‫ﺏ_ ‪2 − hydroxy − 3 − a min o − 4 − methylpen tan oicacide‬‬
‫ﺝ_ ‪1 − hydroxy − 2 − a min o − 3 − methylpen tan oicacide‬‬
‫ﺩ_ ‪1,2 − dihydroxy − 3 − a min o − 4 − methylpen tan oicacide‬‬
‫‪ _5‬دﻓﺎرﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪ ‪ 10 −2 m‬ﻣﺤﻠﻮل د ﮐﻮم ‪ pH‬ﻟﺮوﻧﮑﯽ دی ؟ ‪K = 10 −4‬‬
‫‪a‬‬
‫ﺩ_‪5‬‬ ‫ﺝ_ ‪4‬‬ ‫ﺏ_‪3‬‬ ‫ﺍﻟﻒ_ ‪2‬‬
‫‪ _6‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ د ﮐﻮم ﻳﻮ د اﻳﺸﻴﺪو！ﮑﯽ ﻟﻮړ دي؟‬
‫ﺍﻟﻒ‪ CH 3CH 2CH 2CH 3 -‬ﺏ‪ CH 3COOH -‬ﺝ‪CH 3CH 2COOH -‬‬
‫ﺩ‪HOOC − CH 2CH 2CH 3COOH -‬‬
‫‪ _7‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ ﮐﻴﺘﻮ اﺳﻴﺪ دی؟‬
‫ﺍﻟﻒ‪ HO − C = OOH -‬ﺏ‪ O = C − OH -‬ﺝ‪ CH − C − C − OH -‬ﺩ_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬
‫‪3‬‬ ‫||‬ ‫||‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪O O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪ _8‬ﻻﻧﺪی ﮐﻮم ﮐﻤﻴﺖ داﻳﺴﺘﺮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ را ＊ﻴﻲ ؟ ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮي د ﻫﻐﯽ ﭘﻪ ﺟﻮړﻳﺪو ﮐ‪ 60 g ３‬ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ‬
‫اﺳﻴﺪ او ‪ 46 g‬اﻟﮑﻮﻟﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪７‬ي وي‪:‬‬
‫ﺩ_ ‪98‬‬ ‫ﺝ_ ‪106‬‬ ‫ﺏ_ ‪124‬‬ ‫ﺍﻟﻒ_ ‪60‬‬
‫‪ _9‬دﻻﻧﺪی ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ د اﻳﺴﺘﺮﻳﻔﻴﮑﻴﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ دي؟‬
‫‪183‬‬
‫⎯ ‪1) C2 H 5OH + CH 3OH‬‬
‫‪⎯→ C2 H 5OCH 3 + H 2O‬‬
‫⎯ ‪2) CH 3OH + CH 3COOH‬‬
‫‪⎯→ CH 3COOCH 3 + H 2O‬‬
‫⎯ ‪3) KOH + HCOOH‬‬
‫‪⎯→ HCOOK + H 2O‬‬
‫د_ ﻫ‪ ＃５‬ﻳﻮ‪.‬‬ ‫ج_ درﻳﻢ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬ ‫ب_ دوﻫﻢ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬ ‫اﻟﻒ_ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫‪ _10‬د ‪ 2,2 − dim ethylpropanoicacide‬ﻓﻮرﻣﻮل ﻋﺒﺎرت دى ﻟﻪ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ (C H3 )2 C H − C − O H -‬ﺏ‪ (CH 3 ) 2 CCOOH -‬ﺝ ‪ CH 3 − C| H − CH 2 − COOH -‬ﺩ‪(CH 3 ) 3 C − COOH -‬‬
‫‪C H 2 − COOH‬‬
‫‪CH 3‬‬ ‫|‬
‫‪H − O − C − COOH‬‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮ م ﻋﺒﺎرت دئ ﻟﻪ ‪:‬‬ ‫|‬
‫‪CH − COOH‬‬
‫‪_11‬د‬
‫د_ ﻫ‪ ＃５‬ﻳﻮ‪.‬‬ ‫ج_ ادﻳﭙﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬ ‫ب_ ﺳﺘﺮﻳﮏ اﺳﻴﺪ‬ ‫اﻟﻒ_ ﺳﺘﻴﺎرﻳﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫‪2‬‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺤﯽ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪:３‬‬
‫‪ _1‬ﺩ ‪ C H O‬ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻧﻮم ‪ ،‬ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰﻓﻮرﻣﻮل او ！ﻮﻟ‪ ３‬اﻳﺰو ﻣﻴﺮي وﻟﻴﮑﺊ ‪.‬‬
‫‪5 10 2‬‬
‫‪ _2‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ د اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﺎرﻣﻮل ﮐﻮم دی؟ دﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ او ﮐﻴﺘﻮن ﺗﺮ ﻣﻨ‪＃‬‬
‫ﺗﻮﭘﻴﺮوﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫‪ _3‬دﻻﻧﺪې ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د ‪ IUPAC‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ او دﻫﻐﻮی ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ‪:‬‬
‫ﺝ_ ‪Malonicacide‬‬ ‫ﺍﻟﻒ_ ‪ Oxalicacide‬ﺏ_ ‪Adipicacid e‬‬
‫‪ _4‬د ﺑﻨﺰوﻳﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ د ﻻﻧﺪې ﻣﻮاد و ﺳﺮه وﻟﻴﮑﺊ‪:‬‬
‫ﺩ_ ‪Br2‬‬ ‫ﺝ_ ‪CH 3 − OH‬‬ ‫ﺏ_ ‪Ca‬‬ ‫ﺍﻟﻒ_ ‪Na‬‬
‫‪ _5‬د ﻻﻧﺪی ﻋﻀﻮی ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﯽ او د ﺟﻮړ＊ﺖ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ‪:‬‬
‫ﺏ_ ‪2,3 − dim ethylbu tan oicacide‬‬ ‫ﺍﻟﻒ_ ‪2 − oxypropanoicacide‬‬
‫ﺝ_ ‪2 − a min o − 4 − bromopen tan oicacide‬‬
‫‪ _6‬ﺷﺤﻤﯽ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ＇ﻪ ﺷﯽ دی؟ وﻟﯽ ﭘﻪ دي ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ی؟ رو＊ﺎﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ _7‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ د ﺷﺤﻤﻲ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ دي؟ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫ﺝ_ ‪ C3 H 7COOH‬ﺩ_ ‪C15 H 31COOH‬‬ ‫ﺏ_ ‪C2 H 5COOH‬‬ ‫ﺍﻟﻒ_ ‪CH 3COOH‬‬
‫‪ _8‬د ﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﻳﻮ اﺳﺎﺳﻪ ﺗﻴﺰاب ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ 55.8% ３‬ﮐﺎرﺑﻦ ‪ 7% ،‬ﻫﺎ‪４‬ﺪروﺟﻦ او ‪3 7.2%‬‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺷﺘﻪ دی‪ ،‬د دې ﺗﻴﺰاب ﻓﻮرﻣﻮل وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫‪ _9‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐ‪７‬ئ ﭼ‪ ３‬وﻟ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ډﻳﺮ زﻳﺎت ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي؟‬
‫‪ _10‬د ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د ‪ IUPAC‬ﭘﻪ ﻣﻴﺘﻮد وﻟﻴﮑﺊ‪:‬‬
‫‪HOOC − CH − CH − CH COOH‬‬ ‫ﺍﻟﻒ_ ‪ CH 3CH = CH − CH 2 − COOH‬ﺏ_‬
‫|‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪CH − CH − CH = CH − COOH‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺩ_‬ ‫‪CH − CH − CH = CH − COOH‬‬ ‫ﺝ_‬
‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬
‫‪CN‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪184‬‬
 ‫ﻳﻮوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫ﺍﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ‪Amines‬‬
‫د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﺳﺮﺑ‪５‬ﺮه د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮر ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻫﻢ ﺷﺘﻪ ﭼ‪３‬‬
‫د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻨﻲ ﻣﺸﺘﻘﺎت دي‪ ،‬دﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ دﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻮﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ‬
‫ﺗﺮ ＇ﻨﮑﻪ د ﻫﻐﻮى ﻳﻮ ډول ﻳ‪ ３‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻮﻧﻪ دي ﭼﻲ د اﻣﻴﻦ د‪－‬ﺮوپ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي اود اﻣﻮﻧﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬د ‪ NH 3‬ﻳﻮ ‪ ،‬دوه ﻳﺎ درې د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻫﺎﻳﺪرو‬
‫ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻮي دي او ﻳﺎ دا ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪرو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﻳﻮ ﻳﺎ ＇ﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د اﻣﻴﻦ د ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻮي دې‪ .‬ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﺑﻪ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐ‪７‬ی او زده ﺑﻪ ﻳ‪ ３‬ﮐ‪７‬ئ ﭼ‪ ３‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﮐﻮم ډول ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي او‬
‫د ﮐﻮﻣﻮ ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي؟ ＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻮي ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ او دﻫﻐﻮى‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﺮﭼﻴﻨ‪ ３‬ﮐﻮم ﻣﻮاد دي؟ﭘﻪ ﮐﻮﻣﻮ ﺣﻴﺎﺗﻲ او ‪請‬ﻨﻌﺘﻲ ﺑﺮﺧﻮﮐ‪ ３‬ﮐﺎرول ﮐ‪８５‬ې؟‬
‫‪185‬‬
 ‫‪ :1_11‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ او ډﻟﺒﻨﺪي‬
‫داﻣﻴﻨﻮﻧﻮ وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوپ ‪ - NH2‬دى ﭼ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮ د ‪－‬ﺮوپ ‪ Amino‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ‪ ،‬د دې ‪－‬ﺮوپ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ‬
‫اﺗﻮم د ‪ SP 3‬ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮ ي ﭼ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ ﻳﻮ اﺗﻮم د ﻳﻮ ﻳﺎ ＇ﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮي ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې د ＇ﻮ ﻋﻀﻮي‬
‫ﻣﻌﺎوﺿﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑ‪ ３‬و ﻟﺮي ‪ ،‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ！ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪،‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴﺎ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﺗﻮ م د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﻳﻮه اﺗﻮم ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ‬
‫ﻟﺮي‪ .‬دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫﻐﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﭼ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴﺎ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﺗﻮم دﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ دوو ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ‬
‫ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪ .‬درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮی د اﻣﻮﻧﻴﺎ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﺗﻮم د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ درې‬
‫‪..‬‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑﻲ ﻟﺮي‪ ،‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دې‪:‬‬
‫‪H − N− H‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬
‫|‬ ‫‪H − N− R‬‬ ‫‪H − N− R‬‬ ‫‪R − N− R‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪ammonia‬‬ ‫‪primaryamine‬‬ ‫‪secondary amine‬‬ ‫‪tertharyamine‬‬
‫‪ R‬ﮐﻴﺪای ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻳﺎ ارﻳﻞ ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻲ وي؛ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د ډﻟﻮ ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬
‫‪H − N− H‬‬ ‫‪H − N − CH‬‬ ‫‪H − N − CH‬‬ ‫‪CH − N − CH‬‬
‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪dinethyl amine‬‬ ‫‪trimethyla mine‬‬
‫‪ammonia‬‬ ‫‪methylamin e‬‬
‫)‪ (1_11‬ﺷﮑﻞ د اﻣﻮﻧﻴﺎ ﻣﻮدل ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ ‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ) د ﮐﻴ‪ ０‬ﻧﻪ ＊ﻲ ﻟﻮرﺗﻪ(‬
‫ﻋﻀﻮي رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐﻲ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﻪ اﺗﻮم‬
‫ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪＇ ،‬ﻠﻮرﻣﺨﻴﺰو ﺗﻪ ﻧﮋدې ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي؛ ‪＄‬ﮑﻪ د ر‬
‫＇ﻠﻮر‬
‫ﻮ‬
‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ‬ ‫ﻣﺨﻴﺰو ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰو زاوﻳﻪ ‪ 109.50‬اود اﻣﻮﻧﻴﺎ زاوﻳﻪ ‪ 107.30‬ده ‪،‬د‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل دﻫﻨﺪﺳﻲ ﻫﺮم ) ‪ ( pyramid‬ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮ ي ‪:‬‬
‫)‪ (2_11‬ﺷﮑﻞ د اﻣﻮﻧﻴﺎ ﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫‪186‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اﻣﻴﻦ ‪－‬ﺮوپ د ﻣﺸﺒﻮع او ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﻫﺎﻳﺪورﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐ‪７‬ي‪ ،‬دا ډول اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ د اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ ﭘﻪ ﻧﻮم او ﮐﻪ د اروﻣﺎﺗﻮ ﻟﻪ ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ وﻟﺮي ‪ ،‬د اروﻣﺎﺗﻴﮑﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮﭘﻪ‬
‫ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫|‬
‫‪CH 3 − NH 2‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − NH 2‬‬ ‫‪CH 3 − C H − CH 2 − NH 2‬‬
‫‪methyla min e‬‬ ‫‪ethyla min e‬‬ ‫‪2 − methylprop yla min e‬‬
‫‪H‬‬
‫‪− NH 2‬‬ ‫|‬
‫‪− N−‬‬
‫‪−N‬‬
‫‪diPhenylamine‬‬
‫)‪Phenylamine(aniline‬‬
‫‪tri Phenylamine‬‬
‫ﻣﺜﺎﻝ‪ :‬د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﺟﻮړ＊ﺖ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ ‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ‪ dimetyl ethyl amine -‬ﺏ – ‪amino pentane 2-‬‬
‫ﺝ ‪ diamino1,4- buttanediol - 1,4 -‬ﺩ‪metyl ethylispropyl amine -‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪a) CH − N − C H‬‬ ‫‪b) C H − C H − C H2 − C − CH 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪NH 2‬‬
‫‪NH 2 NH‬‬ ‫‪NH 2‬‬ ‫‪CH 3 CH 3‬‬
‫‪2‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪c) CH − C H − CH − C − H‬‬ ‫‪, d) N − CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫|‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪C 2 H 5 CH 2‬‬
‫اﺿﺎﻓﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ‪:‬‬
‫ﻫﺘﺮوﺳﮑﻠﻴﺖ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻨﻲ ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺷﺎﻣﻞ دي او ﻣﻬﻢ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ‪ ،‬دوى ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ‬
‫ي ﻟﻟﻪﻪ ‪:‬‬
‫ﻳﺮﻳﺪﻳﻦ او ﭘﺎﻳﺮوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮى دﺟﻮ＊ﺖ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ددي‬
‫ﭘﺎﻳﺮوﻟﻴﺪﻳﻦ ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺮﻳﺪﻳﻦ‬
‫‪N‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪pyrolidine‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪pyrrol‬‬
‫‪pyridine‬‬
‫ﻣﻮرﻓﻴﻦ ‪ ،‬ﮐﻮﮐﺎ‪４‬ﻴﻦ او ﻧﻴﮑﻮﺗﻴﻦ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ دې ﭼﻲ ﭘﻪ ﮐﻮﮐﻨﺎرو )اﻓﻴﻦ( او ﺗﻨﺒﺎﮐﻮﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮي دﺟﻮړ＊ﺖ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪي ډول دي ‪:‬‬
‫‪187‬‬
‫د ‪ 500‬ډوﻟﻮﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮاﮐ‪ ３‬ﺑﻴﺎﻟﻮژﻳﮑﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻳﻴﺪوﻧﻪ )‪(Alkaloide‬ﭘﻴﮋﻧﺪل ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬د ﻣﻮرﻓﻴﻦ ا‪請‬ﻠﻲ‬
‫اﻟﮑﻮﻟﻮﻳﻴﺪ ﭘﻪ اﻓﻴﻦ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ ‪ ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺮﮐﺐ اﻟﮑﻮﻟﻮﻳﻴﺪ اﻟﻘﻠﻲ دي ‪،‬ﻟﻪ دې ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨﻪ ﭘﺨﻮا ﺑﻪ د درد‬
‫د اراﻣﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﮐﺎر اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴﺪه او د درد د اراﻣﻮﻟﻮﺳﺎده ﻣﺮﮐﺐ دى ﭼ‪ ３‬ﭘﺮﺗﻪ د ﺑ‪ ３‬ﻫﻮﺷﯽ د ﻣﺮﻳﺾ درد دﻏﻠﻲ‬
‫ﮐﻮﻟﻮﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ ‪ ،‬د ا ﻣﺮﻳﮑﺎ د ﺧﭙﻞ ﻣﻨ‪％‬ﻲ ﺟﻨﮑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺑﻬﻴﺮ ﮐ‪ ３‬د زﺧﻤﻴﺎﻧﻮ د دردوﻧﻮ د ﺗﺴﮑﻴﻦ ﻟﭙﺎره ﻟﻪ ﻣﻮرﻓﻴﻦ‬
‫＇ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴﺪه‪ .‬ﻣﻮرﻓﻴﻦ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮرې ﺳﺘﻮﻧﺰې را ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ ﮐﻮي او د وﻳﻨ‪ ３‬ﻓﺸﺎر ！ﻴ＂ﻮي ﭼ‪ ３‬د ﻧﺎروﻏﺎﻧﻮ‬
‫دﻣ‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ او ﻫﻢ د روږد‪４‬ﺪﻟﻮ ﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ؛ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ دﻫﻐﻪ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو ﺳﺘﻮﻧﺰو د ﻟ‪８‬واﻟﻲ ﭘﻪ ﻋﺮض ﻟﻪ‬
‫ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﻫﻴﺮوﻳﻴﻦ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻫﺮوﻳﻴﻦ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮرې ﺳﺘﻮﻧﺰې ﻟﺮي؛ ﺧﻮ ﺧﻄﺮﻧﺎک روږدي ﮐﻮوﻧﮑﻲ‬
‫دي ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮى ﭘﺮﻳ‪＋‬ﻮدل د روږدو و‪７－‬و ﻟﭙﺎره ﺳﺘﻮﻧﺰﻣﻦ دي‪.‬‬
‫ﮐﻮﮐﺎﻳﻴﻦ او ﻧﻮر ﻧﺸﻪ راوړوﻧﮑﻲ ﺗﻮﮐﻲ ！ﻮل ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ‪.‬‬
‫)‪ (3_11‬ﺷﮑﻞ ﮐﻮﮐﻨﺎر د ﻣﻮرﻓﻴﻦ او ﻫﻴﺮوﻳﻴﻦ ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ‬
‫‪ :1_1_11‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﻴﺮو ﻟﻮﺳﺘﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬وړاﻧﺪې ﺷﻮل‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ دﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ دزﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ او دﻫﻐﻮى اړﻳﮑﻪ د‬
‫ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﻪ اﺗﻮم ﺳﺮه ﭘﻪ درې ډوﻟﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي ﭼ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻦ) ‪ ،( R − NH‬دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ ) ‪ ( R − N− R‬او‬
‫_‬
‫‪2‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ ) ‪ ( R − N− R‬دي ‪ ،‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ＇ﻠﻮرم ډول د＇ﻠﻮر وﺟﻬﻲ اﻳﻮن ﺑﻪ ﭘ‪２‬ﻪ ⎤⎥ ‪ ⎢⎡( R) N‬دي ﭼﻲ دﻫﻐﻮى ﺑﻴﻠ‪３／‬‬
‫‪+‬‬ ‫_‬
‫|‬
‫‪4‬‬
‫⎣‬ ‫⎦‬ ‫‪R‬‬
‫ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﺗﺘﺮاﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻮﻧﻴﻢ ) ⎤⎦⎥‪ ((Tetramethyl amonium( ⎢⎣⎡(CH ) N‬وړاﻧﺪې ﺷﻲ‪ ،‬د ‪ R‬ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻲ‬
‫‪+‬‬
‫‪3 4‬‬
‫ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ اﻟﻔﺎﺗﻴﮏ ‪،‬ﺳﮑﻠﻴﮏ او ﻳﺎ اروﻣﺎﺗﻴﮏ وي‪.‬‬
‫د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺑﺎﻧﺪې ﻧ‪＋‬ﺘﻲ ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻲ د ‪ yl‬ﻟﻪ وروﺳﺘﺎړي ﺳﺮه د ﻧﻮم ﭘﻴﻞ ﮐ‪ ３‬دﻫﻐﻮى د‬
‫‪188‬‬
‫ﻧﻮم د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﺗﻮري د اﻧ‪／‬ﺮﻳﺰي ژﺑ‪ ３‬داﻟﻔﺒﺎ دﻣﺨﮑﻴﻮاﻟﻲ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﺳﻢ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او ﺑﻴﺎ وروﺳﺘﻪ د اﻣﻴﻦ‬
‫)‪ (amine‬ﮐﻠﻤﻪ ورزﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫د ‪ (C2 H 5 ) 2 N − C3 H 7‬ﺟﻤﻌﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﻣﺮﮐﺐ ﻧﻮم ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻪ دﺟﻮړ＊ﺖ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول‬
‫دي ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫_‬
‫‪CH 3 − CH 2 − N − CH 2 − CH 3‬‬
‫|‬
‫‪CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫‪Di ethyl propylamine‬‬
‫ﭘﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﺑﺮﺧﻮ ﮐ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮ ﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧﻤﺒﺮ‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫وﻫﻨﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﺷﻲ ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪C H 3 − C H 2 − C H 2 − CH 2 − CH − NH 2‬‬
‫|‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪1 - Methyl. 1 - Penthyl amine‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ د اﻳﻮﭘﮏ ‪ IUPAC‬ﭘﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ دوو ﻃﺮﻳﻘﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ اﻟﮑﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ‬
‫‪− NH 2‬‬ ‫)‪ (alkylamin e‬او اﻟﮑﺎن اﻣﻴﻦ )‪＇ (alkanam ine‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ‪ ،‬دﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪C H 3 − C H − C H 2 − NH 2‬‬
‫|‬
‫‪phenylamin e‬‬
‫)‪( Aniline‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪2 − methyl propyl a min e‬‬
‫ﺧﭙﻞ ‪＄‬ﺎن ازﻣﺎﻳ‪＋‬ﺖ ﮐ‪７‬ئ‬
‫‪CH 3‬‬ ‫د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫|‬
‫‪a ) CH 3 − C − CH 3‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪− NH 2‬‬ ‫‪C−‬‬ ‫‪− CH 2 − CH 2 NH 2‬‬
‫|‬
‫‪NH 2‬‬
‫‪d ) CH 3 − C H − C H 2 − CH 2 − CH 2 − CH 3 e) CH 3 −‬‬
‫|‬
‫‪− NH 2‬‬
‫‪CH 2‬‬
‫‪f ) CH 3 − C H − C H − CH 2 − NH 2‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3 C 2 H 5‬‬
‫د دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ داﺳ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د اﻟﮑﺎن اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ د ا‪請‬ﻠﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ او‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻣﻨﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او ﻧﻮرې ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻲ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺳﺮه اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮي ‪،‬د ﻣﻌﺎوﺿﻮ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻣﻨﻞ ﺷﻮي دي او‬
‫داﺳ‪ ３‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺳﻤﺒﻮل) ‪ ( N‬د ﻣﻌﺎوﺿﻮ د ﻧﻮم ﻟﻪ ﻳﺎدوﻧﻲ ＇ﺨﻪ ﻣﺨﮑ‪３‬‬
‫ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ی‪ ،‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ دﺳﻤﺒﻮل اوﻣﻌﺎوﺿﻮد ﻧﻮم ﭘﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬د)‪ (-‬ﻋﻼﻣﻪ ﻟﻴﮑﻲ ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د واړه ﻣﻌﺎوﺿ‪３‬‬
‫‪189‬‬
‫ﻳﻮﺷﺎن وي ؛ ﻧﻮ ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ N − N ３‬او دډاى ﮐﻠﻤﻪ ﭼ‪ ３‬د دوو ﭘﻪ ﻣﻌﻨﺎ ده ‪ ،‬دﻣﻌﺎوﺿﻮ د ﻧﻮم ＇ﺨﻪ ﻣﺨﮑ‪３‬‬
‫ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او دﻫﻐﻪ د ﻧﻮم د ‪ e‬ﺗﻮری ﻳ‪ ３‬د ‪ a mine‬ﭘﻪ ﮐﻠﻤ‪ ３‬ﺗﻌﻮﻳﻀﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬اوږد )ا‪請‬ﻠﻲ( زﻧ‪％‬ﻴﺮ ＇ﻮ‬
‫ﻣﻌﺎوﺿ‪ ３‬و ﻟﺮي؛ ﻳﻌﻨ‪＊ ３‬ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﯽ وي ‪ ،‬د اړوﻧﺪو ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او ﻧﻤﺒﺮ وﻫﻞ د‬
‫اﻣﻴﻦ) ‪ ( a mine‬د ‪－‬ﺮوپ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮐﺎرﺑﻦ ＇ﺨﻪ ﭘﻴﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ د ﻧﻮم او ﻟﻪ اﻣﻴﻦ د ﮐﻠﻤ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﺗﺮ ﻣﺨﻪ‬
‫دﻣﻌﺎوﺿﻮ ﻧﻮم او دﻫﻐﻮي د اړوﻧﺪه ﮐﺎرﺑﻦ ﻧﻤﺒﺮ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − N − CH 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪CH 3 − 2 CH −1 CH 2 − N − CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪N − N − dim ethyl ethan a min e‬‬ ‫‪N − methyl− 2 − methyl propana min e‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪− N − C H 2 − C H 2 − C H − CH 3‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − NH − CH 2 − CH 3‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 2 − CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪N − N − diethylamamin e‬‬
‫‪N − methyl− N − phenyl− 3 − methylbbbu tan a min e‬‬
‫‪＄‬ﺎن وازﻣﻮﻳﺊ‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪C‬‬
‫‪b − CH 3 − CH 2 − N − CH‬‬ ‫دﻻﻧﺪي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ‪:‬‬
‫|‬
‫‪CH 2 − CH 3‬‬
‫‪c−‬‬ ‫‪− N−‬‬
‫|‬
‫‪d − CH2 = CH − CH2 − N − CH = CH2‬‬ ‫‪CH 2 − CH 2 − CH 3‬‬
‫|‬
‫‪CH2 − CH2 − C H − CH3‬‬
‫|‬
‫‪CH3‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ‪－ − NH 2‬ﺮوپ د ﻧﻮرو وﻇﻴﻔﻮي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ؛ﻟﮑﻪ ‪ :‬د اﻟﮑﻮﻟﻮ ﻧﻮ ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ‪ ،‬اﺳﻴﺪوﻧﻮ او‬
‫داﺳ‪ ３‬ﻧﻮرو وﻇﻔﻴﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﭘﻪ ﻳﻮه ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻦ ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪ ،‬ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬ددې‬
‫‪－‬ﺮوپ ﻧﻮم د اړوﻧﺪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﻧﻤﺒﺮ ﺳﺮه د اﻣﻴﻨﻮ ‪ a m ino‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد او د اړوﻧﺪواﻟﮑﻮﻟﻮ ‪ ،‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ او ﺗﻴﺰاﺑﻮ‬
‫ﻧﻮ دﻧﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﺮﮐ‪ ３‬ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫ﺧﭙﻞ ‪＄‬ﺎن وازﻣﻮﻳﺊ‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪O‬‬ ‫د ﻻﻧﺪﻧﻴﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪C H 2 − C H 2 − OH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|| ) ‪(A‬‬
‫‪C H − 2 C H − C − OH‬‬
‫|‬
‫‪NH 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬
‫‪NH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪190‬‬
 ‫‪OH‬‬
‫|‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪O‬‬
‫‪4 − C H 2 − C H 2 − C H − C H 2 − OH‬‬ ‫‪3 − C H3 − C H − C − H‬‬
‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫|‬
‫‪NH 2‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪N H2‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪a ) CH 3 − C H − C H − C H − CH 2 − OH‬‬
‫|‬
‫‪NH 2‬‬
‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫||‬
‫||‬
‫‪b) CH − C − CH − C H − CH‬‬
‫‪c ) C H − CH − C H − CH − C − OH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬
‫‪| 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬
‫‪NH 2‬‬
‫‪NH‬‬ ‫‪NH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ :2_1_11‬د اﻣﻴﻨﻮ ﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‬
‫ﻫﻐﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﮐﻮﭼﻨ‪ ９‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ﻟﺮي )ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ‪ ،‬ډاې ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ ‪ ،‬ﺗﺮا ي ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ اواﻳﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ ( د‪－‬ﺎز ﭘﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ‪،‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د ډﻳﺮ ﺷﻤﻴﺮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬ﺗﺮ ‪ C12 H 25 NH 2‬ﭘﻮرې د ﻣﺎﻳﻊ ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ ‪ C12 H 25 NH 2‬ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨﻪ ﻟﻮړ دﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮﻟﺮوﻧﮑﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮي‪ .‬دﮐﻮﭼﻨﻴﻮ‬
‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﺑﻮی اﻣﻮﻧﻴﺎ او ﺧﻮﺳﺎ ﺷﻮ ﮐﺒﺎﻧﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ دي‪.‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ او دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴﺎ ﺳﺮه ورﺗﻪ ﺧﻮاص ﻟﺮي او د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﺷﺘﻮن‬
‫ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮی ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻗﻄﺒﻲ دي‪ .‬د ﮐﺐ )ﻣﺎﻫﻲ( ﺑﻮى ﺗﻪ ورﺗﻪ دي ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ او دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ د ﻫﻐﻮى د‬
‫ﺧﻮا‪請‬ﻮ ﻟﻪ ﻣﺨ‪ ３‬اﻣﻮﻧﻴﺎ ﺗﻪ ورﺗﻪ او د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑ‪ ３‬ﻟﺮوﻧﮑﯽ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻗﻄﺒﻲ دي ؛ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ‬
‫د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ د ﻫﻐﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ دې اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﺳﺮه د ﮐﺎرﺑﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﻋﻴﻦ ﺷﻤﻴﺮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ‬
‫ﻟﺮي او ﻫﻢ د درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻟﻮړ دى ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ او دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐﻲ ＊ﻪ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﭘﻪ داﺳ‪ ３‬ﺣﺎل ﮐ‪３‬‬
‫ﭼ‪ ３‬درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﺳﺎﻧﻲ ﺳﺮه ﻧﻪ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﻫﻤﺪا رﻧ‪／‬ﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د ﺷﻤﻴﺮ ﭘﻪ زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ د ﻫﻐﻮي‬
‫ﺣﻞ ﮐﻴﺪل ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪！ ３‬ﻴ＂ﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H−‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬
‫‪−‬‬
‫|‬ ‫‪| D‬‬ ‫‪D+‬‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3 − D N − H+ − −− : N‬‬ ‫‪− H − −− : N − H − − − CH 3 − N − H...... O − H......‬‬
‫••‬ ‫‪D‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫••‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫‪H‬‬
‫ﭘﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑ‪３‬‬ ‫د اوﺑﻮ او اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬ﻫﺎﻳﺪوﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻲ‬
‫‪..‬‬ ‫••‬
‫••‬
‫‪CH − CH − CH − N H‬‬ ‫‪CH − CH − N − CH‬‬ ‫‪(CH 3 ) 3 − N‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫| ‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪propyla min e‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪trimethyl amine‬‬
‫‪bp = 40o C‬‬ ‫‪Methylethyla min e‬‬ ‫‪bp = 3o C‬‬
‫‪bp = 37 o C‬‬
‫درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﮐﻮﻻي ﺷﻲ ‪ ،‬ﺗﺮ＇ﻮ د او ﺑﻮ ﺳﺮه ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﺗﻮم ) ••‪( N‬د‬
‫ازاد وﺟﻮړه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ د ي او دا ﺟﻮړه اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ د اوﺑﻮ ﻟﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه د اړﻳﮑﻮ دﺟﻮړﻳﺪوﻻﻣﻞ ‪－‬ﺮ‪＄‬ﻲ؛‬
‫‪191‬‬
‫دا ﭼ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ او ﻧﺎ ﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑﻪ ) ‪ ( N − H‬ﭘﻪ درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺷﻲ ﺟﻮړ ﻳﺪﻟﻰ ؛ ﻧﻮ ﭘﺮدې‬
‫ﺑﻨﺴ＀ د درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﻫﺎ‪４‬ﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﻧﻪ ﺷﻲ ﺟﻮړ وﻻي‪:‬‬
‫‪(CH ) − N : − − −.H − O‬‬
‫‪3 3‬‬ ‫|‬
‫‪H‬‬
‫د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ دﻫﻐﻮی د اﻳﺰو ﻟﻮګ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ او اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﻟﻮړ او ﻟﻪ اﻳﺰﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ او‬
‫ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ！ﻴ＀ د ي‪ ،‬ﻻﻣﻞ ﻳ‪ ３‬دا دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ او اﻳﺘﺮوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﻧﻪ ﺷﺘﻪ او دﻫﻐﻮى‬
‫د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬د ﺟﺬب ﻗﻮه ﻟ‪８‬ه ده ‪ ،‬د اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ او ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ دﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن‬
‫ﻟﺮي او ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮ م دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻟﻪ اﺗﻮم ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ) ‪ (O − H‬ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬دا اړﻳﮑﻪ د‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ دﻏ‪＋‬ﺘﻠﻲ اﻟﮑﺘﺮو ﻧﻴﮑﺎﺗﻴﻮﻳﺘﻲ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻟﻪ اړﻳﮑ‪＇ ３‬ﺨﻪ ډﻳﺮه ﻗﻄﺒﻲ ده او دﻫﻐﻮى‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﻫﻢ ِﻏ‪＋‬ﺘﻠ‪ ３‬ده‪:‬‬
‫‪C2 H 5 − O − C2 H 5‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − OH‬‬
‫‪(C2 H 5 ) 2 NH‬‬
‫‪Diethyl eter‬‬
‫‪Dimethyla min e‬‬ ‫‪1 − butyla min e‬‬
‫‪bp = 54.6o C‬‬ ‫‪bp = 1.18o C‬‬
‫‪bp = 55o C‬‬
‫‪C4 H10‬‬ ‫‪C3 H 5 − COOH‬‬
‫‪CH‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪C2 H 5 − COOH‬‬
‫‪n − bu tan e‬‬ ‫‪n − pen tan e‬‬ ‫‪bu tan oicacid‬‬
‫‪propanoicacide‬‬
‫‪0.5o C‬‬ ‫‪bp = 36.1o C‬‬ ‫‪bp = 163.5o C‬‬
‫‪bp = 141.1o C‬‬
‫)‪ (1 − 11‬ﺟﺪول د ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰو اﻣﻴﻨﻮ ﻧﻮ ﻓﺰﻳﮑﻲ ﺧﻮاص‬
‫‪Name‬‬ ‫‪structur‬‬ ‫‪mp by‬‬ ‫‪bp by‬‬ ‫‪solubility‬‬ ‫‪Kb‬‬ ‫‪density‬‬
‫)‪( g / 100L H 2O‬‬
‫) ‪(o C‬‬ ‫) ‪(o C‬‬ ‫‪d 420‬‬
‫‪Relative‬‬
‫‪methyla mine‬‬ ‫‪CH 3 NH 2‬‬ ‫‪− 94‬‬ ‫‪−6‬‬ ‫زﻳﺎت ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‬ ‫‪4 − 4.10−4‬‬ ‫‪0,769(at − 79 C‬‬
‫‪o‬‬
‫‪ethyla m ine‬‬ ‫‪CH 3 − CH 2 NH 2‬‬ ‫‪− 81‬‬ ‫‪17‬‬ ‫زﻳﺎت ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‬ ‫‪4 − 7.10−4‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪propylamin e CH 3CH 2 − CH 2 NH 2‬‬ ‫‪− 83‬‬ ‫‪49‬‬ ‫زﻳﺎت ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‬ ‫‪4.10−4‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪dimethylam ine‬‬ ‫‪(CH3 ) 2 NH‬‬ ‫‪− 92‬‬ ‫‪7‬‬ ‫ﻟ‪ ８‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ی‬ ‫‪5.10−4‬‬ ‫‪0,680 cat − O C‬‬
‫‪o‬‬
‫‪trim ethylam ine‬‬ ‫‪(CH 3 )3 N‬‬ ‫‪−117‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻟ‪ ８‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ی‬ ‫‪6.10−5‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪aniline‬‬ ‫‪C6 H 5 NH 2‬‬ ‫‪−6‬‬ ‫‪184‬‬ ‫ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‬ ‫‪4 − 2.10−10‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪methylaniline‬‬ ‫‪C6 H 5 NHCH3‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪196‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0,989‬‬
‫‪dim ethylaniline‬‬ ‫‪C6 H 5 N (CH 3 ) 2‬‬ ‫‪2,5‬‬ ‫‪194‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0,956‬‬
‫‪diphenylaniline‬‬ ‫‪(C6 H 5 ) 2 NH‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪302‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1,158‬‬
‫‪192‬‬
‫ﻫﻐﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬دﮐﺎرﺑﻦ ﺷﻤﻴﺮ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮه ＇ﺨﻪ ﺗﺮ ﭘﻨ‪％‬ﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻮرې وي ‪ ،‬ﭘﻪ او ﺑﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او‬
‫ﻫﻐﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى دﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮﺷﭙ‪ ８‬او ﻟﻪ ﺷﭙ‪８‬و ＇ﺨﻪ ﻟﻮړ وي‪ ،‬ﭘﻪ او ﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻟ‪ ８‬ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪ :3_1_11‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮاص‬
‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬ﻣﺎﻟ‪ ３／‬ﺟﻮړ وي‪.‬‬
‫‪+‬‬
‫‪H‬‬
‫|‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫⎡‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫⎤‬
‫⎯ ‪R − N| : + H C l‬‬
‫‪⎯→ ⎢ R − N| : H ⎥ Cl‬‬ ‫‪R − NH 2 .HCl‬‬
‫‪H‬‬
‫⎢⎣‬ ‫‪H‬‬
‫⎥⎦‬
‫ﻳﺎ‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻞ اﻣﻮﻧﻴﻢ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ او اﻟﮑﻮاﮐﺴﺎﻳﺪوﻧﻮ ) ‪ OH‬او ‪＇ ( OR‬ﺨﻪ ﮐﻤﺰورى اﻟﻘﻠﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ‬
‫ﻟﺮي او د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻢ ﮐﻤﺰورى ﻗﻠﻮي ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﻪ ‪＄‬ﺎن ＇ﺨﻪ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي‪ ،‬ﻻﻧﺪې ﺳﻠﺴﻠ‪ ３‬ﺗﻪ ‪＄‬ﻴﺮﺷﺊ‪:‬‬
‫••‬ ‫••‬ ‫••‬ ‫••‬ ‫‪−‬‬
‫‪R3 N > R2 N H > R N H 2 > N H 3 ، Me(OH ) > R O > RNH 2 > H 2O‬‬
‫ﻻﻧﺪې ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ اﻟﻘﻠﻲ ﺧﻮاص ＊ﻴﻲ‪:‬‬
‫‪−‬‬
‫‪⎯→[R − NH 3 ] + O H‬‬
‫‪+‬‬
‫⎯ ‪R − NH 2 + H 2O‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪+‬‬
‫⎯ ‪C3 H 7 − NH 2 + H + C l‬‬
‫‪⎯→ C3 H 7 − NH 3 C l‬‬
‫ﻟﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ﻣﻌﺎدﻟﻮ ﺳﺮه ﺳﻢ د اﻣﻮﻧﻴﻢ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﻮې ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ ‪ ،‬د ﻗﻮي اﻟﻘﻠﻲ او ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﺑﻴﺮﺗﻪ ﭘﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ‪،‬‬
‫ﻏﻴﺮ ﻋﻀﻮي ﻣﺎﻟ‪ ３／‬او اوﺑﻮ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯ ‪R − NH 3Cl − + Na + OH −‬‬
‫‪⎯→ R − NH 2 + NaCl + H 2O‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪+‬‬
‫⎯ ‪CH 3 − NH 3 C l + Na + O H‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − NH 2 + NaCl + H 2O‬‬
‫د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ اﻟﮑﺎﻳﻠﻴﺸﻦ ‪:‬‬
‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺟﻮړ وي‪:‬‬
‫⎯ ‪C6 H 5 − NH 2 + CH 3 − OH‬‬
‫‪⎯→ C6 H 5 NH − CH 3 + H 2O‬‬
‫‪Aniline‬‬ ‫‪Methanol‬‬ ‫‪Methylphenyla min e‬‬
‫د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د اﺳﺎﻳﻠﻴﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ‪:‬‬
‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﺳﺎﻳﻞ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪،‬اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ ﺟﻮړ وي ﭼ‪ ３‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ درې ﭘ‪７‬اوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎡‬ ‫⎤ ‪H Cl‬‬ ‫⎡‬ ‫‪H H‬‬ ‫⎤‬
‫‪O‬‬ ‫⎢‬ ‫| ‪| +‬‬ ‫⎥‬ ‫⎢‬ ‫⎥‬ ‫‪H O‬‬
‫⎢‬ ‫⎥‬ ‫⎢‬ ‫| |‬ ‫)‪⎥ (3‬‬
‫||‬ ‫‪(1) ⎢ R − N − C − R ⎥ ( 2) ⎢ R − N −C − R‬‬ ‫|| |‬
‫‪⎥ ⎯⎯⎯→ R − N − C − R‬‬
‫‪R − NH‬‬ ‫‪+ R − C −Cl‬‬ ‫→⎯⎯‬ ‫⎢‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫⎥‬ ‫⎯⎯‬
‫→⎯‬ ‫|‬
‫‪2‬‬ ‫⎢‬ ‫‪⎥ − HCl‬‬
‫⎢‬ ‫⎥‬
‫⎢‬ ‫⎥ ‪H O−‬‬ ‫⎢‬ ‫‪H −O‬‬ ‫⎥‬
‫⎢‬ ‫⎥‬
‫⎢⎣‬ ‫⎥⎦‬ ‫⎢⎣‬ ‫⎥⎦‬
‫⎡‬ ‫⎤‬ ‫⎡‬ ‫⎤‬
‫⎢‬ ‫‪H‬‬ ‫⎥‬ ‫⎢‬ ‫⎥‬
‫⎢‬ ‫‪Cl‬‬ ‫⎥‬ ‫⎢‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫⎥‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫⎥‬
‫⎢ )‪(1‬‬ ‫|‬ ‫⎢ )‪( 2‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫)‪⎥ (3‬‬ ‫|‬
‫⎯⎯ ⎥ ‪C H − NH + CH − C − Cl ⎯⎯→ ⎢C H − N + − C −CH 3‬‬‫→⎯⎯ ⎥ ‪⎯→ ⎢C2 H 5 − N − C −CH 3‬‬
‫‪⎯ C H − N − C − CH‬‬
‫‪2 5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|| ‪3‬‬ ‫| ‪⎢ 2 5‬‬ ‫|‬ ‫⎥‬ ‫⎢‬ ‫|‬ ‫‪⎥ − HCl‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫||‬ ‫‪3‬‬
‫‪O‬‬ ‫⎢‬ ‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫⎥‬ ‫⎢‬ ‫‪OH‬‬ ‫⎥‬
‫⎢‬ ‫‪−‬‬ ‫⎥‬
‫‪O‬‬
‫⎢‬ ‫⎥‬
‫⎢‬ ‫⎥‬ ‫⎣‬ ‫⎦‬
‫⎣‬ ‫⎦‬
‫‪193‬‬
 ‫ﻣﺸﻖ او ﺗﻤﺮﻳﻦ وﮐ‪７‬ئ‬
‫ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ ‪ 500‬ﻣﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ‪ 0.1m‬او ﺑﻠﻦ ﻣﺤﻠﻮل ﺑﻪ دﮐﻮم ‪ pH‬ﻟﺮوﻧﮑﻰ وي؟‬
‫‪ -1‬د ﺘ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ‪ Kb = 5.10−4‬وي‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙ‪７‬ې ﮐ‪７‬ئ‪:.‬‬
‫⎯ ‪C6 H11 − NH 2 + C2 H 5 − OH‬‬
‫→⎯‬
‫)‪(1‬‬ ‫)‪( 2‬‬ ‫)‪(3‬‬
‫⎯⎯ ? →⎯⎯ ‪C H − NH + CH CH − C − Cl‬‬‫? →⎯‬ ‫→⎯⎯‬‫? ⎯‬
‫‪4 9‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|| ‪2‬‬ ‫‪− HCl‬‬
‫‪O‬‬
‫‪ :4_1_11‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫د اﻟﮑﺎﻳﻠﺸﻦ د ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫ﭘﺮډول دﻻس ﺗﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﻻره ﻟﻪ ﻫﻐﻮ ﻻرو ＇ﺨﻪ ده ﭼ‪ ３‬دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮﻧﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ‬
‫دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺗﺮﻻﺳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﺗﻪ ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴﺎ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐﻮي ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ‪،‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړې‪.‬‬
‫⎯ ‪H 3 N : + R − Br‬‬
‫‪⎯→ R − NH 3 B r‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪R − N H B r + : NH ⎯⎯→ R − NH + H N H B r‬‬
‫‪| 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪H‬‬ ‫'‪R‬‬ ‫'‪R‬‬
‫••‬ ‫|‬ ‫••‬ ‫|‬
‫→⎯⎯ ‪R N H 2 + R' X‬‬
‫)‪(1‬‬
‫→⎯⎯ ‪R − N + H 2 X + R N H 2‬‬
‫)‪( 2‬‬
‫‪R − N H + RN + H 3 X −‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫••‬ ‫|‬
‫→⎯⎯ ‪CH 3 − CH 2 − N H 2 + CH 3Cl‬‬
‫)‪(1‬‬
‫→⎯⎯ ‪CH 3 − CH 2 − N H 2Cl − + CH 3 − CH 2 − NH 2‬‬
‫)‪( 2‬‬
‫‪CH 3 − CH 2 − N H + CH 3 − CH 2 − N + H 3Cl −‬‬
‫|‬
‫‪CH 3‬‬
‫اﻣﻮﻧﻴﺎ داﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎯ ‪H 3 N : +CH 3 − Br‬‬
‫‪⎯→ CH 3 NH 3 B r‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎯ ‪CH 3 N H 2 B r + : NH 3‬‬
‫‪⎯→ CH 3 NH 2 + H N H 3 B r‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴﺎ ﻟﻪ اﻟﮑﺎﻳﻠﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ؛ داﺳ‪３‬‬
‫ﭼ‪ ３‬اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪوﻧﻮ ﺗﻪ ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴﺎ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐﻮي‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻦ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﺧﻮ ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د‬
‫اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪ وﻧﻮ د اﻧﺪازې ﻧﺴﺒﺖ ﻟﻮړﺷﻲ ‪،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫ﭼﻴﺮي درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ ﺗﻪ ﻫﻢ ﻟﻪ اﻟﮑﺎﻳﻞ ﻫﻼﻳﺪ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ‪ ،‬د ﮐﻮار ﺗﺮﻧﺮي ﻣﺎﻟ‪／‬ﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪194‬‬
‫••‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎯ ‪N H3 + R − X‬‬
‫‪⎯→ R N H 3 X ⎯NaOH‬‬
‫‪⎯⎯→ RNH 2 + H 2O + NaX‬‬
‫••‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎯ ‪R − N H2 + R − X‬‬
‫‪⎯→ R2 N H 2 X ⎯NaOH‬‬
‫‪⎯⎯→ R2 NH + H 2O + NaX‬‬
‫••‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎯ ‪R2 N H + R − X‬‬
‫•‬ ‫•‬
‫‪⎯→ R3 N H X ⎯NaOH‬‬
‫‪⎯⎯→ R3 N + H 2O + NaX‬‬
‫‪+ −‬‬
‫⎯ ‪R3 N + R − X‬‬
‫‪⎯→ R4 N X‬‬
‫••‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫ﻣﺜﺎﻝ‪:‬‬
‫⎯ ‪N H 3 + CH 3 − Cl‬‬
‫‪⎯→ CH 3 N H 3 Cl ⎯NaOH‬‬
‫‪⎯⎯→ CH 3 − NH 2 + H 2O + NaCl‬‬
‫••‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎯ ‪CH3 + N H 2 + CH3 − Cl‬‬
‫‪⎯→(CH3 ) 2 N H 2 Cl ⎯NaOH‬‬
‫‪⎯⎯→(CH3 ) 2 − NH + H 2O + NaCl‬‬
‫••‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎯ ‪(CH 3 ) 2 − N H + CH 3 − Cl‬‬
‫‪⎯→(CH 3 ) 2 − N Cl ⎯NaOH‬‬
‫‪⎯⎯→(CH 3 ) 3 N + H 2O + NaCl‬‬
‫••‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎯ ‪(CH 3 ) 3 N + CH 3 − Cl‬‬
‫‪⎯→(CH 3 ) 4 N Cl‬‬
‫ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻧﺘﺮﻳﻞ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دﮐﺘﻠﺴﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﺸﻦ ﺷﻲ‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻮﻧﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯‪CH 3 − CN ⎯2‬‬ ‫⎯‬ ‫‪⎯→ CH 3 − CH 2 NH 2‬‬
‫) ‪H 2 ( Ni‬‬
‫⎯⎯ ‪− CN‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬
‫‪2H 2‬‬
‫→⎯‬ ‫‪− CH 2 − NH 2‬‬
‫داروﻣﺎﺗﻴﮑﻲ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ دﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ډﻳﺮه ＊ﻪ ﻻره د اړوﻧﺪه ﻧﺎﻳﺘﺮو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ارﺟﺎع ﮐﻮل دي‪ ،‬د ﻧﺎﻳﺘﺮوﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ د اروﻣﺎﺗﻴﮏ د اﻟﮑﺘﺮوﻓﻴﻠﻲ ﻟﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮو ﮐﻴﺪﻟﻮ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ ‪ ،‬د ﻧﺎﻳﺘﺮو ‪－‬ﺮوپ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ‬
‫د ﮐﺘﻠﺴﺘﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻳﺎ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ارﺟﺎع ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﻋﺎﻣﻠﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪ ９‬ﺳﺮه ارﺟﺎع ﺷﻲ‪:‬‬
‫‪CH 3 −‬‬ ‫⎯⎯ ‪− NO 2‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫→⎯‬
‫‪3 H 3 , NI‬‬
‫‪CH 3 −‬‬ ‫‪− NH 2‬‬ ‫‪+ 2H 2 O‬‬
‫ﻣﺸﻖ او ﺗﻤﺮﻳﻦ وﮐ‪７‬ئ‬
‫ﻻﻧﺪې ﺎ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺑﺸﭙ‪７‬ې ﮐ‪７‬ئ‬ ‫ﻻﻧﺪ‬
‫⎯ ‪− CH 2 Cl + 2 NH 3‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬
‫‪o‬‬ ‫‪LiALH‬‬
‫⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪CH − C − NH − CH − CH‬‬ ‫⎯‬‫→‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫⎯ ‪CH 3 − CH 2 − CH 2CH 2 Br + 2 NH 3‬‬
‫→⎯‬
‫⎯ ‪CH 3 − CH 2 I + 2(CH 3CH 2 ) 2 NH‬‬
‫→⎯‬
‫⎯ ‪(CH 3 ) 3 N + CH 3 I‬‬
‫→⎯‬
‫‪195‬‬
 ‫‪ :5_1_11‬ﻣﻬﻢ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ‬
‫‪ _1‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل ﺗﻪ د ﺗﻮدوﺧﻲ ﭘﻪ ‪ 4000 C‬او ‪ Al2O3‬دﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴﺎ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ‬
‫‪0‬‬ ‫اﻣﻴﻦ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯⎯ ‪CH 3 − OH + NH 3‬‬ ‫‪⎯ ⎯⎯→ CH 3 − NH 2 + H 2O‬‬
‫) ‪Al2O3 , 400 C‬‬
‫ﻫﻤﺪا رﻧ‪／‬ﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ‪ ،‬ډاي ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ او ﺗﺮاي ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ ﻫﻢ ﭘﻪ ﻻس راوړل ﺷﻲ ‪ ،‬ﻟﻪ ډاى ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ ＇ﺨﻪ‬
‫د ﻣﻮاد وﭘﻪ ﺣﻞ ﮐﻮﻟﻮ ﮐ‪＂－ ３‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪ _2‬اﻧﻴﻠﻴﻦ ﻳﺎ ﺑﻨﺰﻳﻦ اﻣﻴﻦ )‪(Aniline or Benzene amine‬‬
‫اﻧﻴﻠﻴﻦ داروﻣﺎﺗﻴﮑﻮ ﻣﻬﻤﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﺿﻌﻴﻔﻮ ﻗﻠﻮﻳﻮ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮي ‪ ،‬او د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮﻫ‪／‬ﺮان اﻣﻴﻦ ﭘﻪ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﻳﻮ‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ‪＄‬ﻠﻪ ﺿﻌﻴﻒ دي‪ ،‬دﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪− NH 2‬‬
‫ﭘﻪ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬داﻧ‪６‬ﻳﮑﻮ ) ‪ ( C16 H10O2 N 2‬درﻧ‪ ，‬ﻣﻬﻤﻪ ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ اﻧﻴﻠﻴﻦ دي او دا رﻧ‪ ，‬داﺳ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ راوړل‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬اﻧﻴﻠﻴﻦ ﺗﻪ ﻟﻪ ﮐﻠﻮرو اﺳﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐﻮي او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻧ‪６‬ﻳ‪／‬ﻮ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪NH 2‬‬ ‫||‬
‫‪COOH‬‬
‫|‬ ‫‪C‬‬
‫‪O‬‬ ‫|‬
‫‪ClCH 2 − C − OH‬‬
‫⎯⎯ ‪− C H 2‬‬
‫⎯‬‫→⎯‬
‫‪KOH‬‬
‫‪CH 2‬‬
‫⎯⎯‬
‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫→⎯⎯‬ ‫‪− H 2O‬‬
‫‪NH‬‬
‫‪NH‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫||‬ ‫||‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪NH‬‬
‫] ‪[O‬‬ ‫‪C=C‬‬
‫‪2‬‬ ‫⎯⎯ ‪CH 2‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬
‫‪NH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪C‬‬
‫||‬
‫‪O‬‬
‫دا ﻧ‪６‬ﻳﮑﻮ ＇ﺨﻪ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي؛ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻫﻐﻪ د ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ رﻧ‪ ，‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد وي‪ .‬اﻧﻴﻠﻴﻦ د ﺑﺮوﻣﻴﻦ‬
‫ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬ﺗﺮاي ﺑﺮوﻣﻮاﻧﻴﻠﻴﻦ ﺟﻮړ وي‪:‬‬
‫‪Br‬‬
‫‪NH 2‬‬
‫‪N‬‬
‫‪− NH 2 + 3Br2‬‬
‫⎯⎯‬‫⎯⎯‬
‫⎯‬ ‫⎯‬
‫→⎯‬
‫‪Br‬‬ ‫‪Br‬‬
‫‪196‬‬
 ‫‪ :2_11‬اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ ) ‪( Amides‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ او دوﻳﻤﻲ ډول اﻣﻴﻨﻮﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻮ ﻧﻮ ﺳﺮه ) اﻟﮑﻮﻟﻮ ﺗﻪ ورﺗﻪ( ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي ﭼ‪ ３‬د‬
‫اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد ﻳ‪８‬ي ؛د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫|‬ ‫||‬ ‫||‬
‫⎯ ‪C H 3 − N − H + H − O − C− CH 3‬‬
‫‪⎯→ CH 3 − C− NH − CH 3 + H 2 O‬‬
‫⎯‬
‫اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ اوﻫﻢ دﺳﻨﺘﻴﺰ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻟﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﺗﻮﮐﻮ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د‬
‫ﻓﺰﻳﮑﻲ ﻃﺮﻳﻘﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ‪ ) ،‬دﺑﻴﻠ‪／‬ﻲ ﭘﻪ ډول‪ :‬ﺟﺬﺑﻲ ﺳﭙﮑﺘﺮ ( د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ د ﺟﻮړ＊ﺖ ＇ﻴ‪７‬ﻧﻪ‪！ ،‬ﺎﮐﻲ ﭼ‪３‬‬
‫د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ ﺗﺮ ﻣﻨ‪！ ＃‬ﻮﻟ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﻳﻮه ﺳﻄﺤﻪ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او دﻫﻐﻮى د ﻣﺴﻄﺢ‬
‫واﻟﻲ ﻻﻣﻞ د ‪ P‬اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ د )‪ (C − O‬ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑ‪ ３‬دﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د اﺗﻮم دازاد اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ ﭘﺮ ﮐ‪７‬ﻧ‪ ３‬ﭘﻮري اړه ﻟﺮي ﭼ‪３‬‬
‫ﺳﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎى د ＇ﻠﻮراﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ د ﻧﻪ ‪＄‬ﺎى ﭘﺮ‪＄‬ﺎى ﺷﻮى اﻟﮑﺘﺮوﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬د درې واړو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ )‪(N , C , O‬‬
‫دﭘﺎﺳﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐ‪７‬ي او دې ﻋﻤﻞ ﺗﻪ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ د اﺗﻮم ازاده ﺟﻮړو اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻮ اړ ﮐ‪７‬ي دي او ﭘﻪ ﻫﻤﺪې دﻟﻴﻞ دي‬
‫ﭼ‪ ３‬اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ ﭘﻪ اوﻳﻠﻦ ﻣﺤﻠﻮل ﮐ‪ ３‬دوﻣﺮه ﻗﻠﻮي ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﻪ ‪＄‬ﺎن ＇ﺨﻪ ﻧﻪ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي‪ ،‬د دې ﻧﻪ ‪＄‬ﺎى ﭘﺮ‪＄‬ﺎى ﺷﻮې‬
‫اړﻳﮑ‪ ３‬اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮﺗﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺛﺒﺎت ورﺑﺨ‪＋‬ﻠﯽ دى ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ اﻟﻘﻠﻴﻮ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮاو اوﺑﻮ ﺳﺮه ﻏ‪＋‬ﺘﻠﻮاﻟﯽ ورو＊ﻴﻲ ‪:‬‬
‫)‪ (4_11‬ﺷﮑﻞ دﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﺳﺮه داړﻳﮑﻮ ﻣﺴﻄﺢ واﻟﻰ‬
‫‪ :1_2_11‬د اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ او ﻻﺳﺘﻪ راوړﻧﻪ‬
‫اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ د ‪ IUPAC‬ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ داﺳ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﺗﻴﺰاب د ﺟﻮړوﻧﮑﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ دﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د ﻧﻮم ‪oic‬‬
‫وروﺳﺘﺎړي ﭘﻪ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د اﻣﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﮐﻠﻤﻪ ‪ amide‬ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐﻴ‪８‬ي او د اﺳﻴﺪ ﮐﻠﻤﻪ ﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ دﺑﻴﻠ‪３／‬‬
‫‪O‬‬ ‫ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫||‬
‫‪CH 3 − CH 2 − CH 2 − C − NH 2‬‬
‫‪O‬‬
‫‪Butan amide‬‬ ‫||‬
‫د ‪ R − C − NH 2‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﺮوﻧﮑﻮ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻧﻴﻎ ﭘﻪ ﻧﻴﻐﻪ ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴﺎ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ وﮐ‪７‬ي‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻣﻮﻧﻴﻢ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻼت ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪197‬‬
 ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫||‬ ‫||‬
‫⎯ ‪R − C− O − H + N H3‬‬
‫‪⎯→ R − C− O N H4‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻼت ﺗﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐﻮل ﺷﻲ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﻳﻮﻣﺎﻟﻴﮑﻮل او ﺑﻪ ﺟﻼ او‬
‫‪O‬‬
‫||‬
‫‪O‬‬
‫||‬ ‫ﻏ‪＋‬ﺘﻠﯽ اﻣﺎﻳﺪ ﻻﺳﺘﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫⎯ ‪R − C− O NH4‬‬
‫‪⎯→ R − C− NH2 + H 2O‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻴﻨﻮ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬د اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ ډﻳﺮه ﺑﻄﻲ )ورو( او دﻫﻐﻮى ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻟ‪ ８‬دي؛ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ‬
‫ﻧﻮر ﻣﻴﺘﻮدوﻧﻪ د اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ د ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻲ ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﺷﻮي دي؛ د ﺑ‪５‬ﻠ‪／‬ﻲ ﭘﻪ ډول ‪ :‬دﺑﻨﺰاﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ او‬
‫اﻣﻮﻧﻴﺎ د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ ،‬داﺳﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻳﻮه ﻓﻼ ﺳﮏ ﮐ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴﺎ ﻣﺤﻠﻮل اﭼﻮي‬
‫او دا ﻣﺤﻠﻮل دﻳﺨﻮ اوﺑﻮ ﭘﻪ ﻳﻮ ډک ﻟﻮ＊ﻲ ﮐ‪ ３‬ږدي ‪ ،‬ﺑﻴﺎ ﭘﻪ دې ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺎﻧﺪې ﭘﻪ ＇ﺎ＇ﮑﻮ ‪＇ ،‬ﺎ＇ﮑﻮ ﺑﻨﺰاﻳﻞ‬
‫ﮐﻠﻮراﻳﺪ ورزﻳﺎﺗﻮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﺑﻨﺰاﻣﺎﻳﺪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ او ﭘﻪ ﻓﻼﺳﮏ ﮐ‪＊ ３‬ﮑﺘﻪ ﮐﻴﻨﻲ ﻳﻌﻨ‪ ３‬رﺳﻮب ﮐﻮي‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬
‫⎯ ‪C6 H − C − OCl + NH‬‬‫‪⎯→ C H − C − NH 2 + HCl‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6 5‬‬
‫ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ ‪ HCl‬ﭘﻪ ﻓﻼﺳﮏ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ اﺿﺎﻓﻲ اﻣﻮﻧﻴﺎ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي او ‪ NH 4 Cl‬ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫⎯ ‪NH3 + HCl‬‬
‫‪⎯→ NH4Cl‬‬
‫ﻣﺤﻠﻮل‬
‫ﻏﻠﻴﻆ ﺍﻣﻮﻧﻴﺎ‬
‫اﻣﻮﻧﻴﺎ ﻏﻠﻴﻆ‬
‫دﻣﺤﻠﻮﻝ‬
‫ﺑﻨﺰاﺋﻴﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ‬
‫ﻛﻠﻮﺭﺍﻳﺪ‬ ‫ﺑﺑﻨﺰﻭﻭﺋﻴﻞ‬
‫ﺁﺏﺗﺸﺖ‬
‫ﻳﺦ‬ ‫ﻃﺸﺖاوﺑﻮﺏ‬
‫د ﻃﻳﺨﻮ‬
‫ﺳﻴﺪرﺳﻮب‬
‫اﺳﻴﺪو‬
‫ﺑﻨﺰاﺋﻴﻞﺑﻨﺰﺁﺳ‬
‫دﺭﺳﻮﺏ‬
‫)‪ (5_11‬ﺷﮑﻞ د ﺑﻨﺰ اﻣﺎﻳﺪ ﻻس ﺗﻪ راوړﻧﻪ‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫||‬ ‫||‬
‫‪C H − C − Cl‬‬ ‫‪+ 2NH‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯→ C H − C − NH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪+ NH + + Cl −‬‬
‫‪6 5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6 5‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪198‬‬
 ‫د ﻳﻮوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‪:‬‬
‫دى ﭼ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮ د ‪－‬ﺮوپ) ‪( Amin o‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي د دې ‪－‬ﺮوپ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﺗﻮم د ‪SP 3‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪2‬‬
‫* داﻣﻴﻨﻮﻧﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ‬
‫ﻫﺎﻳﺒﺮﻳﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮ ي‪.‬‬
‫*ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻐﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴﺎ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﺗﻮ م د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﻪ ﻳﻮه اﺗﻮم ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪.‬‬
‫* دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﭼ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴﺎ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﺗﻮم دﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ دوو ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪.‬‬
‫*درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ دي ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮی د اﻣﻮﻧﻴﺎ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﺗﻮم د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ درې اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑﻲ ﻟﺮي‪.‬‬
‫*ﻋﻀﻮي رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐﻲ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﻪ اﺗﻮم ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪＇ ،‬ﻠﻮرﻣﺨﻴﺰو ﺗﻪ ﻧﮋدې ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﺮي؛ ‪＄‬ﮑﻪ‬
‫د ＇ﻠﻮر ﻣﺨﻴﺰو ﺟﻮړ＊ﺘﻴﺰو زاوﻳﻪ ‪ 109.50‬اود اﻣﻮﻧﻴﺎ زاوﻳﻪ ‪ 107.30‬ده‪.‬‬
‫* د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺑﺎﻧﺪې ﻧ‪＋‬ﺘﻲ ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻲ د ‪ yl‬د وروﺳﺘﺎري ﺳﺮه د ﻧﻮم ﭘﻪ ﭘﻴﻞ ﮐ‪ ３‬دﻫﻐﻮي د ﻧﻮم د ﻟﻮﻣ‪７‬ي‬
‫ﺗﻮري د اﻧ‪／‬ﺮﻳﺰي ژﺑ‪ ３‬داﻟﻔﺒﺎ د ﻣﺨﮑﻴﻮاﻟﻲ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐﻲ ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﺳﻢ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي او ﺑﻴﺎ وروﺳﺘﻪ د اﻣﻴﻦ )‪ (amine‬ﮐﻠﻤﻪ ورزﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫* ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اﻣﻴﻦ ‪－‬ﺮوپ د ﻣﺸﺒﻮع او ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺒﻮع زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﻫﺎﻳﺪورﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ دﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐ‪７‬ي‪ ،‬دا‬
‫ډول اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ د اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮏ ﭘﻪ ﻧﻮم او ﮐﻪ د اروﻣﺎﺗﻮ ﻟﻪ ﮐ‪７‬ﻳﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ وﻟﺮي ‪ ،‬د اروﻣﺎﺗﻴﮑﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫*داﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ دﻫﻐﻮی د اﻳﺰو ﻟﻮګ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ او اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﻟﻮړ او د اﻳﺰﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ او ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ！ﻴ＀ د ي‪ ،‬ﻋﻠﺖ‬
‫ﻳ‪ ３‬دا دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ او اﻳﺘﺮوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﻧﻪ ﺷﺘﻪ او دﻫﻐﻮي د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬د ﺟﺬب ﻗﻮه ﻟ‪８‬ه ده‪.‬‬
‫* ﮐﻪ ﭼﻴﺮي ﻣﻴﺘﺎﻧﻮل ﺗﻪ ‪ 4000 C‬ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬او ‪ Al2O3‬ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴﺎ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫* اﻧﻴﻠﻴﻦ داروﻣﺎﺗﻴﮑﻮ ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﺿﻌﻴﻔﻮ ﻗﻠﻮﻳﻮ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮي او د ﺳﺎﻳﮑﻠﻮﻫ‪／‬ﺮان اﻣﻴﻦ ﭘﺮﺗﻠﻪ ﻳﻮ ﻣﻴﻠﻴﻮن ‪＄‬ﻠﻪ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ دي‪.‬‬
‫* اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ د ‪ IUPAC‬ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ داﺳﻲ ﻧﻮﻣﻮل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﺗﻴﺰاب د ﺟﻮړوﻧﮑﻮ اﻟﮑﺎﻧﻮﻧﻮ دﺗﻴﺰاﺑﻮ د ﻧﻮم ‪ oic‬وروﺳﺘﺎړي ﭘﻪ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬د اﻣﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﮐﻠﻤﻪ ‪ amide‬ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮐﻴ‪８‬ي او د اﺳﻴﺪ ﮐﻠﻤﻪ ﻧﻪ ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د ﻳﻮوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪:３‬‬
‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪:３‬‬
‫‪ _1‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوپ د‪＇ ..........‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪.‬‬
‫ﺩ – ‪NH 4+‬‬ ‫ﺍﻟﻒ ‪ NH -‬ﺏ ‪ NH -‬ﺝ‪NH 3 -‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪N H2‬‬
‫|‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل د ‪ -----‬ﻣﺮﮐﺐ ﻓﻮرﻣﻮل دي‪.‬‬ ‫‪_2‬‬
‫ج ‪ -‬اﻧﻴﻠﻴﻦ د ‪ -‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪﻫﺎ‬ ‫ب‪ -‬اﻧ‪６‬ﻳﮑﻮ‬ ‫اﻟﻒ ‪-‬ﺗﻮﻟﻮﻳﻦ‬
‫‪ _3‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬دﻗﻠﻮي ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮي؟‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ CH 3 − NH 2 -‬ﺏ‪ CH 3 − OH -‬ﺝ ‪ NH 3 -‬ﺩ‪ -‬ﺍﻟﻒ ﺍﻭﺝ دواړه‬
‫‪H‬‬
‫|‬
‫ﻣﺮﮐﺐ اوﺑﻠﻦ ﻣﺤﻠﻮل د ﻻﻧﺪې ﮐﻮﻣﻮ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺘﻮ ﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﯽ دی؟‬ ‫‪CH 3 − C − NH‬‬
‫|‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ _4‬د‬
‫‪CH3‬‬
‫د‪ -‬اﻟﻒ او ج ﺳﻢ دي‬ ‫ب‪ -‬دﺟﺴﺘﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ازاد وي ج‪ -‬د ﻗﻠﻮي ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮي‬ ‫اﻟﻒ‪pH > 7 -‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪ _5‬دﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻦ دي؟‬
‫ﺩ_ ！ﻮل ﺳﻢ دي‪.‬‬ ‫‪CH −‬‬
‫|‬
‫‪CH − NH‬‬ ‫ﺝ_‬ ‫ﺏ_ ‪CH − CH − NH‬‬ ‫ﺍﻟﻒ_‬
‫‪CH − NH‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪199‬‬
 ‫‪ _6‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اﻣﻴﻦ ﮐﺘﻠﻪ ‪ 45amu‬وي ‪ ،‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪﻳﻨﻴﻮ ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺑﻪ ﮐﻮﻣﻪ ﻳﻮه ﭘﻪ ﻫﻐ‪ ３‬ﭘﻮرې اړه وﻟﺮي؟‬
‫اﻟﻒ ‪ methyl -‬ب ‪ ethyl -‬ج ‪ propyl -‬د ‪ isopropyl -‬ﻫـ ‪Aryl -‬‬
‫‪ _7‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د اﻳﺸﻴﺪو ！ﮑﯽ دﻫﻐﻮی د اﻳﺰو ﻟﻮګ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ او اﻳﺘﺮوﻧﻮ ﭘﺮﺗﻠﻪ ‪ ...‬او ﻟﻪ اﻳﺰﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻮ او ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ‪ ...‬دى‪:‬‬
‫د‪ -‬ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‪.‬‬ ‫ج‪ -‬ﻧﮋدې ‪ ،‬ﻣﺴﺎوي‬ ‫ب‪＊ -‬ﮑﺘﻪ ‪＊ ،‬ﮑﺘﻪ‬ ‫اﻟﻒ – ﻟﻮړ ‪！ ،‬ﻴ＀‬
‫‪ _8‬د اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ او ‪ HCl‬ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ﻻﻧﺪې ﮐﻮم ﻣﺮﮐﺐ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي؟‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﭘﺮوﭘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ ب‪ -‬ﭘﺮوﭘﺎﻳﻞ اﻣﻮﻧﻴﻢ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ج‪ -‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻣﻴﻦ ﮐﻠﻮراﻳﺪ د‪-‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻣﻮﻧﻴﻢ ﮐﻠﻮراﻳﺪ‪.‬‬
‫‪O‬‬
‫||‬
‫‪ CH − C − NHCH − CH 3 _9‬ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ‪.............‬ﻧﻮم ﻳﺎد ﻳ‪８‬ي؟‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫د‪ -‬ﮐﻴﺘﻮن‬ ‫ب‪ -‬اﻳﺘﺎﻳﻞ اﺳﻴﺖ اﻣﺎﻳﺪ ج‪ -‬اﻳﺴﺘﺮ‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬اﻣﺎﻳﺪ‬
‫‪ _10‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ ﻧﻪ دي؟‬
‫‪C6 H 5 − NHCH 3‬‬ ‫ﺍﻟﻒ‪ H 3C − NH − CH 2 − CH 3 -‬ﺏ‪ H 3C − NH 2 -‬ﺝ ‪ H 3C − NH − CH 3 -‬ﺩ‪-‬‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ _1‬د ﻻﻧﺪې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ او دﻫﻐﻮى ډوﻟﻮﻧﻪ و！ﺎ ﮐﺊ‪:‬‬
‫‪CH 3‬‬
‫|‬
‫)‪b‬‬ ‫‪− N − CH 2 −‬‬ ‫)‪a‬‬ ‫‪− CH 2 − NH 2‬‬
‫‪NH 2‬‬
‫|‬
‫‪c / HO − CH 2 − C − CH 2 − CH 3‬‬
‫|‬
‫‪CH 3‬‬
‫‪ _2‬د ﻻﻧﺪې اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴﮑﺊ‪:‬‬
‫ﺍﻟﻒ ‪ cyclopropyla min e -‬ﺏ ‪ dim ethylethyla min e -‬ﺝ‪ethylhexyla min e -‬‬
‫‪ _3‬ﭘﻪ د ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺳﻠﻨﻪ ﺑﻪ ‪ cyclopropyla min e‬ﻣﺮﮐﺐ ﮐ‪＄ ３‬ﻮﻣﺮه وي؟‬
‫‪Cl : 35.5 glmolO : 16 glmol, H : 1glmol , C : 12 glmol, N ;14 glmol‬‬
‫‪ 3.4 g _4‬اﻣﻮﻧﻴﺎ ﻟﻪ ‪ CH 3 − Cl ، 20.2 g‬ﻣﺮﮐﺐ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬اﻣﻴﻦ ﻳﻲ ﺟﻮړﮐ‪７‬ى دى ‪ ،‬دﻏﻮ＊ﺘﻞ ﺷﻮي ﻣﺮﮐﺐ‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل او ﻧﻮم ﻳ‪ ３‬وﻟﻴﮑﺊ‪O : 16 glmol, H : 1glmol , C : 12 glmol, N ;14 glmol .‬‬
‫‪ _5‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻣﺎﻳﺪ وﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪＇ ３‬ﻪ ﺗﻮ ﭘﻴﺮ دي‪ ،‬ﭘﻪ دې اړه ﻻزم ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ؟‬
‫] [‬
‫‪+‬‬ ‫‪−12‬‬
‫‪ _6‬د ‪ propyla min e‬ﻣﺮﮐﺐ ﭘﻪ ‪ 0.25molar‬ﻣﺤﻠﻮل ﮐ‪ ３‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د اﻳﻮن ﻏﻠﻈﺖ ‪ H = 10‬ﺳﺮه ﻣﺴﺎوى‬
‫دي‪ ،‬دﻫﻐﻪ ‪ kb‬ﭘﻴﺪاﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ _7‬ﭘﻪ ＇ﻠﻮرم اﻣﻴﻦ ﮐ‪ 65.75% ３‬ﮐﺎرﺑﻦ ‪ 19.18% ،‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ او ‪ 15.07%‬ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﮐﺘﻠ‪ ３‬ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي د ﻫﻐﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻴﺪا ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ _8‬ﺩ ﻻﻧﺪﻱ ﺍﻣﺎﻳﺪﻭﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻭﻟﻴﻜﺊ‪.‬‬
‫‪CH 3−C =O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫|‬ ‫||‬ ‫||‬
‫‪CH 3 − N −CH 3 ، C H − C − NH ، CH 3 − C − NHCH 2 − CH 3‬‬
‫‪3 7‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 5.95 g _9‬اﻣﻮﻧﻴﺎ ﻟﻪ اﺳﻴﺖ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ) ‪ ( CH 3−C OCl‬ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪７‬ى دى‪＇ ،‬ﻮﻣﺮه اﺳﻴﺖ اﻣﺎﻳﺪ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻮى دى؟‬
‫‪ _10‬اﻣﻴﻦ ﭘﻪ اوﻳﻠﻦ ﻣﺤﻠﻮل ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﺧﭙﻞ ‪＄‬ﺎن ＇ﺨﻪ اﻟﻘﻠﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ＊ﮑﺎره ﮐﻮي‪ ،‬وﻟ‪３‬؟ ﭘﻪ دﻻﻳﻠﻮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ ؟‬
‫‪200‬‬
 ‫دوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ‬
‫ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ＇ﻮﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻳﻮ‪＄‬ﺎى ﮐﻴﺪو ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي ‪ ،‬دﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﭘﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ او ﻫﻐﻪ ﮐﻮﭼﻨﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺟﻮړوي ‪ ،‬د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﭘﻪ دوو ډﻟﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ او ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ دې‪.‬ﭘﻪ‬
‫دي ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬د ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪى ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ راﺗﻠﻮﻧﮑﻲ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﺑﻪ د‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻲ ‪.‬‬
‫د ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﺗﺮ ﺳﺮﻟﻴﮏ ﻻﻧﺪې ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ＇ﻴ‪７‬ل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻨﺴ＀ ﻟﺮي او‬
‫د ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ‪ ،‬ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﺋﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ‪ ،‬اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ ‪ ،‬ﺳﻠﻮﻟﻮز ‪ ،‬ورﻳ‪＋‬ﻢ او ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ورﻳ‪＋‬ﻢ دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﺑﻪ ﻳ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪＄ ３‬ﺎﻧ‪ ７／‬ﺗﻴﺎوي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫د دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻪ ﻟﻮﺳﺘﻠﻮ ﺑﻪ ﭘﻮه ﺷﺊ‪ ،‬ﭼ‪ ３‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﮐﻮم ﺟﻮړ＊ﺖ او ﺧﻮاص ﻟﺮي او ﭘﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ‬
‫ژوﻧﺪ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮم رول ﻟﻮﺑﻮي؟‬
‫‪201‬‬
 ‫‪ :1_12‬د ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ډﻟﺒﻨﺪي‬
‫ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ＇ﻮﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻧ‪＋‬ﺘﻠﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي‬
‫دي‪ ،‬ﮐﻮﭼﻨﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺟﻮړوي‪ ،‬د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ .‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ‪ ،‬ﻟﻪ‬
‫ﻳﻮ ډول ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ او ﻳﺎ ﻟﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮى وي ‪ .‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻳﻮ ډول ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ‬
‫＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي‪ ،‬د ﻫﻮﻣﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي او ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ‬
‫ﺷﻮي وي‪ ،‬د ﮐﻮﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﭘﻪ دوو ډﻟﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ او ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي‬
‫‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ＇ﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ ) ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ او ﺳﻠﻮﻟﻮز( ‪ ،‬د ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ‪ ،‬د ﻧﻮ ﮐﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ‪ ،‬د‬
‫اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻮ‪،‬د ورﻳ‪＋‬ﻤﻮ او ﻃﺒﻴﻌﻲ رﺑ‪＇ ７‬ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﻳ‪ ３‬ﻟﻮﻟﻮ‪:‬‬
‫‪ :1_1_12‬ﻗﻨﺪوﻧﻪ‬
‫ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﻣﻬﻢ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬زﻣﻮﻧ‪ ８‬د ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧﺪ ﭘﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﺑﺮﺧﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬دﮐﻮروﻧﻮ‪ ،‬وروﻧﻪ ‪ ،‬ﻣﻮﺑﻞ ‪ ،‬ﺧﻮراﮐﻲ ﻣﻮاد ‪ ،‬ﮐﺎﻟﻲ او ﻧﻮر ﺗﻮﮐﻲ ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮي دي ‪.‬ﮐﺎرﺑﻮ‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﻳﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ ！ﻮﻟﻮ ژوﻧﺪﻳﻮ ﺟﺴﻤﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ژوﻳﻮ او ﻟﻪ ﻫﻐ‪ ３‬ډﻟ‪３‬‬
‫＇ﺨﻪ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ د ﺧﻮړو ﻣﻮاد د ي ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ زﻳﺎﺗﺮه د ﺷﻨﻮ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ﭼﻰ د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﭘﺎ‪１‬ﻮ ﺷﻨﻪ ﻣﺎده د ﻟﻤﺮ د ر‪１‬ﺎ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪３‬‬
‫د ﻫﻮا ﮐﺎرﺑﻦ ډاي اﮐﺴﺎﻳﺪ او ﻫﻐﻪ اوﺑﻪ ﭼ‪ ３‬د رﻳ‪＋‬ﻮ ﻟﻪ ﻻري ﻳ‪ ３‬ﺟﺬب ﮐ‪７‬ي دي‪ ،‬ﭘﻪ ﮔﻠﻮﮐﻮز ﺗﺒﺪﻳﻠﻮي ‪ ،‬دا ﻋﻤﻠﻴﻪ د‬
‫ﻓﻮﺗﻮ ﺳﻨﺘﻴﺰ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫)‪ (1_12‬ﺷﻜﻞ ‪،‬ﻧﺒﺎﺗﺎﺕ ﺩ ﮔﻠﻮﻛﻮﺯ ﺍﻭ ﺍﻛﺴﻴﺠﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻮﻭﻧﻜﻰ‬
‫‪202‬‬
 ‫د ﻟﻤﺮ ر‪１‬ﺎ ‪ /‬ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯)‪6C O2 (g) + 6H2 O (l‬‬
‫)‪⎯→ C 6 H 12O 6 (s) + 6O2 (g‬‬
‫ﭘﻪ ر＊ﺘﻴﺎ ﭼ‪ ３‬ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻻﺑﺮاﺗﻮار ﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﺧﻮړو ﻣﻮاد ﺟﻮړوي‪ .‬ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨ‪ ９‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪３‬‬
‫ﭘﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮﮐ‪ ３‬د ﮐﻠﻮروﻓﻴﻞ د ﺷﻨ‪ ３‬ﻣﺎدى ﭘﻪ ﻣﺮﺳﺘﻪ د ﮔﻠﻮﮐﻮز د ﺟﻮړﻳﺪو ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي او اﮐﺴﻴﺠﻦ ﻫﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳ‪８‬ي‪،‬‬
‫！ﻮل ژوي اﮐﺴﻴﺠﻦ ﺗﻨﻔﺲ ﮐﻮي ‪ ،‬اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ او دﺧﻮړوﻧﻮرو ﺗﻮﮐﻮ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ﮐﺎر وړي‬
‫ﭼ‪ ３‬د ژوﻧﺪﻳﻮ ﭘﻪ ارﮔﺎﻧﻴﺰم ﮐ‪ ３‬اﻧﺮژي ازاد وي‪:‬‬
‫‪C6 H 12 O 6 (s) + O 2 (g) ⎯⎯⎯→ 6CO 2 (g) + 6H 2O(l) + E‬‬
‫د ﻓﻮﺗﻮ ﺳﻨﺘﻴﺰ ﻋﻤﻠﻴﻪ او د ژوﻳﻮد ﺗﻨﻔﺲ ﻋﻤﻠﻴﻪ دوې ﻣﻌﮑﻮﺳ‪ ３‬ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬دي ؛ ﭘﻪ دې دوو ﻋﻤﻠﻴﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ‬
‫ډا‪ﾦ‬ﺎﮐﺴﺎﻳﺪ او اﮐﺴﻴﺠﻦ دﮐﭽ‪ ３‬ﺗﻮازن ﮐﻨﺘﺮوﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪ :2_1_12‬د ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ ﺟﻮړ＊ﺖ او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ دوي ‪＇ ،‬ﺮﻧﮕﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﺳﺎده ﻓﺎرﻣﻮل ‪Cm ( H 2O ) n‬‬
‫ﻳﺎ ‪ Cm H 2 nOn‬دى ؛ ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ د اوﺑﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬د دې ډﻟ‪ ３‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﮔﻠﻮﮐﻮز‬
‫‪) C6 H12O6‬ﭼ‪ ３‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪي ﮔﺮوپ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي( ‪ ،‬ﻓﺮﮐﺘﻮز ‪) C6 H12O6‬د ﮐﻴﺘﻮﻧﻰ ﮔﺮوپ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ( اوﻧﻮر‬
‫دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﻴﻮوﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ .‬د دې دواړو ﻗﻨﺪوﻧﻮ دﺟﻮړ＊ﺖ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪:‬‬
‫)‪ (2_12‬ﺷﮑﻞ‪ :‬اﻟﻒ_ ‪＄‬ﻤﮑﻨﻰ ﺗﻮت د ﻓﺮﮐﺘﻮز ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ ‪،‬ب ‪ :‬اﻧﮑﻮر د ﮔﻠﻮﮐﻮز ﺳﺮ ﭼﻴﻨﻪ ‪ ،‬ج ‪ :‬ﺷﺎت د ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﺳﺮ ﭼﻴﻨﻪ‬
‫‪203‬‬
‫د ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه‪ ،‬ډﻳﺮ ﺳﺎده ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺖ ‪ ،‬ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ )‪ (CH 2O‬دي‪،‬‬
‫ﻧﻮ‪＄‬ﮑﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ د ﻓﺎرم اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ وي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪//‬‬ ‫)‪Ca(OH‬‬
‫⎯⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪6H − C − H‬‬ ‫‪2→C H O‬‬
‫‪6 12 6‬‬
‫د ﭘﻴﺮاﻧﻮز او ﻓﻮرا ﻧﻮز ﺑ‪:３２‬‬
‫ﮔﻠﻮﮐﻮز د اﻟﮑﻮﻟﻮ او اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪو د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او ﻟ‪＇ ８‬ﻪ ﻟﻮړ ‪ ،‬ﮐ‪８‬ﻳﺪو اوﮐ‪７‬ۍ ﮐﻴﺪو‬
‫زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﮐﻮﻻى ﺷﻲ ﻳﻮ ﮐ‪７‬ﻳﺰ ﻫﻤﻰ اﺳﻴﺘﺎل ﺟﻮړﮐ‪７‬ي ‪ ،‬دا ﮐ‪７‬ۍ ﻟﻪ ﺷﭙ‪８‬و اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺳﺮه‪ ،‬د ﮔﻠﻮﮐﻮز‬
‫ﭘﻴﺰاﻧﻮز ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ د ﭘﻴﺮان ﭘﻪ ﻧﻮم ﮐ‪７‬ه ﻳﺰ اﻳﺘﺮ ﺗﻪ ورﺗﻪ دي‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫د ﭘﻴﺮان ﮐ‪７‬ی‬
‫ﻓﺮﮐﺘﻮز ﻫﻢ د ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ 70% ، ３‬د ﮐ‪７‬ه ﻳﺰ ﻫﻤﻲ اﺳﻴﺘﺎل ﺑ‪２‬ﻪ ﻟﺮي او د ﭘﻴﺮاﻧﻮز ﮐ‪７‬ۍ ﺗﻪ ورﺗﻪ‬
‫ﺷﭙ‪８‬و اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﺮي ؛ ﺧﻮ ‪ 30%‬ﻳ‪ ３‬د ﭘﻨ‪％‬ﻪ اﺗﻮﻣﻲ ﮐ‪７‬ي ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ دي ؛ داﭼ‪ ３‬ﻓﻮران ﺗﻪ ورﺗﻪ دي ؛ ﻧﻮ د ﻓﻮراﻧﻮز‬
‫)‪ (Furansoe‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد ﻳ‪８‬ي او ﭘﻪ ！ﺎﮐﻠﻲ ډول ﮐ‪７‬ﻳﺰ ﻓﺮﮐﺘﻮز د ﻓﺮﮐﺘﻮز ﻓﻮراﻧﻮز ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪ ،‬ﻻﻧﺪې‬
‫ﺷﮑﻞ ﻓﻮران ＊ﻴﻲ‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫د ﻓﻮران ﮐ‪７‬ۍ‬
‫ﭘﻴﭽﻠﻲ ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻮى ﮐ‪ ３‬ﮔﻠﻮﮐﻮز او ﻓﺮﮐﺘﻮز دواړه ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ؛د ＇ﻮ ﻗﻴﻤﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ)ﭘﻮﻟﻲ‬
‫ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ( )‪ (Polysaccharides‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻳﻮه ﻫﻢ ﺑﻮره)‪(Sacarose‬‬
‫ده ﭼ‪ ３‬د دوه ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ )‪ (disaccharides‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﭼ‪ ３‬د ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮔﻠﻮﮔﻮز ﭘﻴﺮاﻧﻮر او د‬
‫ﻳﻮه ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻓﺮﮐﺘﻮز ﻓﻮراﻧﻮز د ﻳﻮ‪＄‬ﺎي ﮐﻴﺪو او دﻳﻮﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اوﺑﻮ ﭘﻪ اﻳﺴﺘﻠﻮ ﺳﺮه ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ .‬دا ﻫﺮ واﺣﺪ‬
‫د ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ )‪ (Monosacride‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎى ﮐﻴ‪８‬ي ‪،‬‬
‫او ﻟﻴﮕﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫‪204‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل ‪ :‬دﻻﻧﺪې ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وﮐ‪７‬ئ‪:‬‬
‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪a) aldo pentose b) Keto pentose C) aldohexose d) Keto hexose e) Ketotetrose‬‬
‫‪ :3_1_12‬د ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ ډ ﻟﺒﻨﺪي‬
‫ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ دوو ډﻟﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﺳﺎده او ﭘﻴﺠﻠﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‪.‬‬
‫‪ _1‬ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ‬
‫ﺳﺎده ﻗﻨﺪوﻧﻪ )‪ (Simplesugars‬ﻳﺎ ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ )‪ (Monosacharides‬د ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ‬
‫ﻫﻐﻪ ډول دى ﭼ‪ ３‬ﻧﻪ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﮐﻴ‪８‬ي او د ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻟﻪ ‪＇ 3‬ﺨﻪ‬
‫ﺗﺮ ‪ 9‬اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﭘﻮرې رﺳﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﻮراﮐﻲ ﺗﻮﮐﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ ‪ ،‬د ﻫﮑﺴﻮز )‪(Hexoses‬‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد ﻳ‪８‬ي‪ .‬ﮔﻠﻮﮐﻮز ډﻳﺮ ﺳﺎده ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ژوﻧﺪﻳﻮ اور‪－‬ﺎﻧﻴﺰ ﻣﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬د اﻧﺮژي د ﺗﻮﻟﻴﺪ او د‬
‫ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐ‪ ３‬ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ رول ﻟﻮﺑﻮي ‪ ،‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ‪＄‬ﻴﮕﺮ )ﻳﻨﻪ ( او ﻧﺴﺠﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ذﺧﻴﺮه ﮐﻴ‪８‬ي او د‬
‫‪205‬‬
‫ﻫﻐﻮي ﻣﻬﻤ‪ ３‬ﺳﺮ ﭼﻴﻨ‪ ３‬اﻧﮕﻮر او ﺷﺎت دي ‪،‬ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﺳﭙﻴﻦ رﻧﮕﻪ ﮐﺮﺳﺘﺎﻟﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي او ﺧﻮږ‬
‫ﺧﻮﻧﺪ ﻟﺮي‪ ،‬ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻪ ﺗ‪７‬ي ؛ ﻧﻮ ‪＄‬ﮑﻪ ﺣﻞ ﮐﻴﺪوﻧﮑﻰ دي ‪ ،‬ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ اﻳﺘﺮوﻧﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺣﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪H − C= o‬‬ ‫‪CH 2OH‬‬ ‫‪H − C= o‬‬ ‫‪CH 2OH‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H − C −* OH‬‬ ‫‪C= o‬‬ ‫‪HO − C *− H‬‬ ‫‪C= o‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪HO −‬‬ ‫‪C*− H‬‬ ‫‪HO −‬‬ ‫‪C*− H‬‬ ‫‪HO −‬‬ ‫‪C*− H‬‬ ‫‪HO −‬‬ ‫‪C*− H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H − C*− OH‬‬ ‫‪H − C*− OH‬‬ ‫‪H − C*− OH‬‬ ‫‪HO − C*− H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H − C*− OH‬‬ ‫‪H − C*− OH‬‬ ‫‪H − C*− OH‬‬ ‫‪C*− OH‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H − C − OH‬‬ ‫‪H − C − OH‬‬ ‫‪H − C − OH‬‬ ‫‪H − C − OH‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪D-galactose‬‬ ‫‪mannose‬‬ ‫‪D-fractose D-glucose‬‬
‫)‪(aldohexose ) ( Ketohexose‬‬ ‫)‪(aldohexose ) ( Ketohexose‬‬
‫داﻟﺪوز ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪＇ ３‬ﻠﻮر ﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮى ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻪ ﻟﺮي ﭼﻰ ﭘﻪ )*(‬
‫ﻋﻼﻣ‪ ３‬ﺳﺮه ！ﺎﮐﻞ ﺷﻮي دي ‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬د رو＊ﻨﺎﻳﻲ ﻋﻤﻞ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي ‪ .‬ﮔﻠﻮﮐﻮز ﭼ‪３‬‬
‫داﻟﺪو ﻫﮑﺴﻮز ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ ،‬د＇ﻠﻮر ﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮﻳﻮﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او د ﻫﻐﻪ ﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮى ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮﺳﺮه ‪ ،‬د دې ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د رو＊ﻨﺎﻳﻲ اﻳﺰو ﻣﻴﺮي ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪ 2n = 24 = 16‬د اﻟﺪو ﻫﮑﺴﻮز داﻳﺰو ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ‬
‫ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻨ‪ ９‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﮐ‪ n ３‬د ﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ＊ﻴﻲ‪ .‬ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﮐ‪７‬ﻳﺰ‬
‫ﻳﺎ زﻧ‪％‬ﻴﺮي ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﺮي‪ ،‬د زﻧ‪％‬ﻴﺮﻧﻲ ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﮐ‪７‬ﻳﺰ ﻣﻮﻧﻮﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ‬
‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮ ﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮو د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻨ‪％‬ﻮ‬
‫اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﻪ زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ د ﮐ‪７‬ۍ ﭘﻪ ﺟﻮړﻳﺪو ﮐ‪ ３‬د ﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮو ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ داﺗﻮﻣﻮﻧﻮ د زﻳﺎﺗﻮاﻟﻲ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ د ﻫﻤ‪ ３‬اﺳﻴﺘﺎل ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪ ،‬د ﮔﻠﻮﮐﻮز دﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ﮐ‪７‬ﻳﺰ ﺟﻮړ＊ﺖ ﺟﻮړﻳﺪل ﮔﻮرو‪:‬‬
‫‪206‬‬
‫اﻟﻒ _ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ډي _ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز )‪ (D- glucose‬ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ ﺷﻲ ‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﮐ‪７‬ﻳﺰ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﻻس‬
‫ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪.‬‬
‫ب _ ﭘﻪ ‪ α − D − glucose‬ﮐ‪ ３‬د ‪－ − OH‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﮐ‪７‬ۍ ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي او ＇ﻠﻮرم ﮐﺎرﺑﻦ ﮐ‪ ３‬د ‪ Cis‬ﭘﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او ﻳﻮازې د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﮐﺎرﺑﻦ د ‪－ OH‬ﺮوپ ‪ ،‬اﮐﺰﻳﺎل )‪ ( axial‬دي او ﻧﻮر اﮐﻮﺗﺮﻳﺎل‬
‫)‪ (aquatrial‬دي‪.‬‬
‫ج _ ﭘﻪ ‪ β − D − glucose‬ﮐ‪ ３‬د ‪－ − OH‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﮐ‪７‬ۍ ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ى او ＇ﻠﻮرم ﮐﺎرﺑﻦ ﮐ‪ ３‬د اﮐﻮاﺗﺮﻳﺎل‬
‫)‪ (aquatrial‬ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬دي ‪.‬‬
‫د ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ اﺳﮑﻠﻴﺖ ﺑﻨﺪي‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬د！ﻮﻟﻮ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻮﻧﻪ د ﺗﺎوﻳﺪو وړ دي؛ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ ﻣﻌﻴﺎري‬
‫ﻣﻴﺘﻮدوﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ د ﺳﺘﺮﻳﻮ ﺷﻤﻴﻲ ＊ﻮدﻧ‪ ３‬ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ﮐﺎر وړي دي ﭼﻰ ﻳﻮ ﻟﻪ دې ﻣﻴﺘﻮدو ＇ﺨﻪ د ﻓﻴﺸﺮ‬
‫ﻣﻴﺘﻮد دى ﭼ‪ ３‬د ﺗﺎوﻳﺪﻟﻮ ﻣﺮﮐﺰ د ＊ﻮدﻟﻮ ﻟﭙﺎره د ﻳﻮې ﺳﻄﺤ‪ ３‬ﭘﺮ ﻣﺦ ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫ﭘﻪ ﺗﻴﺮو ﻟﻮﺳﺘﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻣﻮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐ‪７‬ل ﭼ‪ ３‬د ＇ﻠﻮر ﻣﺨﻮ ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻳﻮ اﺗﻮم د ﻓﻴﺸﺮ ﭘﻪ ＊ﻮدﻧﻪ ﮐﻰ ﭘﻪ دوو‬
‫ﭘﺮې ﮐ‪７‬و ﺧﻄﻮﻧﻮ ﺳﺮه ＊ﻮدل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬اﻓﻘﻲ ﺧﻄﻮﻧﻪ د ﻣﺦ د ﺑﻬﺮﻧﻰ ﺳﻄﺤ‪ ３‬د اړﻳﮑﻮ ＊ﻮدوﻧﮑﻰ او ﻋﻤﻮدي‬
‫ﺧﻄﻮﻧﻪ د ﻣﺦ د ﺷﺎ اړﻳﮑﻮ ＊ﻮدوﻧﮑﻲ دي ‪ ،‬د ﭘﺮې ﮐ‪７‬ې ﺳﺮه ﺳﻢ د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﮐﺎرﺑﻦ د ﻓﻴﺸﺮ د‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﭘﺎﺳﻨ‪ ９‬ﺑﺮﺧ‪ ３‬او ﻳﺎ ﻫﻐ‪ ３‬ﺗﻪ ﻧﮋدې ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ ‪－ -R‬ﻠﻴﺴﺮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﭼ‪ ３‬ډﻳﺮ ﺳﺎده‬
‫ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪ دي‪ ،‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪى ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪207‬‬
 ‫ﭘﺮ ﻣﺦ اړﻳﮑ‪３‬‬
‫د ﻣﺦ ﺷﺎﺗﻪ اړﻳﮑ‪３‬‬
‫)‪ (3_12‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﻓﻴﺸﺮ ＊ﻮدﻧﻪ د ‪－‬ﻠﺴﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﻟﻪ ﻟﭙﺎره‬
‫د ﻳﺎدوﻟﻮ وړ ده دا ﭼ‪ ３‬د ﻓﻴﺸﺮ ＊ﻮدﻧﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ د ﻫﻐﻪ د ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﻪ ﺑﺪﻟﻮن ﭘﺮﺗﻪ ‪ ،‬د ‪ 180 o‬درﺟﻮ ﭘﻪ‬
‫اﻧﺪازه )ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ د ‪ 90o‬ﻳﺎ ‪ 270o‬درﺟﻮ ＇ﺨﻪ( د ﺳﻄ‪ ３‬ﭘﺮ ﻣﺦ ﺗﺎو ﺷﻲ‪:‬‬
‫‪CHO‬‬
‫‪CHO‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪HO‬‬
‫‪180 °‬‬ ‫ﻳﻜﺴﺎﻥ ﻳﺎ‬ ‫‪HO‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪CH 2 OH‬‬
‫‪CH 2 OH‬‬
‫]‪ − [R‬ﮔﻠﻴﺴﺮ ﺍﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬
‫ﻫﻐﻪ ﮐﺎرﺑﻮﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﺗﺎوﻳﺪﻟﻮ ＇ﻠﻮرﻣﺮﮐﺰوﻧﻪ و ﻟﺮي ‪ ،‬داﺳ‪＊ ３‬ﻮدل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﺗﺎوﻳﺪﻟﻮ ﻣﺮﮐﺰ وﻧﻪ ﻳﻮ‬
‫دﺑﻞ ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬ﺮوپ ﮐﺎرﺑﻦ د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ او ﻳﺎ ﻻﻧﺪې ＊ﻮدل ﮐﻴ‪８‬ي ؛ د ﺑﻴﻠ‪３／‬‬
‫ﭘﻪ ډول‪－ :‬ﻠﻮﮐﻮز د ﺗﺎوﻳﺪﻟﻮ ＇ﻠﻮر ﻣﺮﮐﺰوﻧﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻓﻴﺸﺮ ﭘﻪ ＊ﻮدﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ دﺑﻞ ﺳﺮ ﺑ‪５‬ﺮه ﺷﺘﻮن ﻟﺮي‪ ،‬ﺧﻮ دا‬
‫ﺗﺼﻮري ＊ﻮدﻧﻪ د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﺳﻢ ﺟﻮړ＊ﺖ ﭼ‪ ３‬ﮐﻮږ ﺗﺎو او ﭘﻴﭻ وي ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻧﻪ ورﮐﻮي‪:‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﻮرﺗﻪ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ‬
‫‪208‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ‪－‬ﻠﻴﺴﺮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻓﻴﺸﺮي ＊ﻮدﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻻﻧﺪې ﻟﻴﮑﻞ ﺷﻮي‪ ،‬ﮐﻮم ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د ﻳﻮ اﻧﺎﻧﺘﻮﻣﻴﺮ ﺑﻴﺎﻧﻮوﻧﮑﻰ دى؟‬
‫ﺩ ‪ D‬ﺍﻭ ‪ L‬ﻗﻨﺪﻭﻧﻪ‪:‬‬
‫‪－‬ﻠﻴﺴﺮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻪ )‪ (Glyceraldehyde‬ډﻳﺮ ﺳﺎده اﻟﺪوز ﻧﻪ دى ﭼ‪ ３‬د ﺗﺎوﻳﺪﻟﻮ ﻳﻮ ﻣﺮﮐﺰ ﻟﺮي او د دوو‬
‫اﻧﺎﻧﺘﻴﻮﻣﻴﺮ ﺷﮑﻠﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ )اﺋﻴﻨﻪ وي ﺗﺼﻮﻳﺮ( دى ﭼ‪ ３‬د ＊ﻲ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬زﻳﺎت ﻣﻮﻧﺪل ﮐ‪８５‬ي؛ ﻳﻌﻨ‪３‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪－‬ﻠﻴﺴﺮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ ﻳﻮه ﻧﻤﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻳﻮ ﭘﻮﻻروﻣﺘﺮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻴ‪＋‬ﻮدل ﺷﻲ‪ ،‬ر‪１‬ﺎ ﭘﻮﻻراﻳﺰ ﮐﻴ‪８‬ي او د ﺳﺎﻋﺖ‬
‫د ﻋﻘﺮﺑ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ﺗﺎ وﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺜﺒﺘﻪ )‪ (+‬ﻋﻼﻣﻪ ＊ﻮدل ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬داﭼ‪ ３‬د ‪ C 2‬اﺳﮑﻠﻴ＀ ﭘﻪ )‪－ (+‬ﻠﻴﺴﺮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﭘﻪ‬
‫)‪＊ (R‬ﻮدل ﺷﻮى؛ ﻧﻮ دا ‪－‬ﻠﻴﺴﺮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ د ‪－ -D‬ﻠﻴﺴﺮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ دﻳ‪８‬ى ‪ D) ،‬ﻟﻪ ‪Dextrorotatory‬‬
‫＇ﺨﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻮى دى ﭼ‪＊ ３‬ﻲ ﺧﻮاﺗﻪ د ﺗﺎوﻳﺪﻟﻮ ﭘﻪ ﻣﻌﻨﺎ ده( د ﻫﻐ‪ ３‬ﺑﻠﻪ اﻧﺎﻧﺘﻴﻮﻣﺘﺮ؛ ﻳﻌﻨ‪－ _ (S) ３‬ﻠﻴﺴﺮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬
‫د‪ -L‬ﮐﻠﻴﺴﺮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد وي )‪ L‬ﻟﻪ ‪ levorotatory‬ﮐﻠﻤ‪＇ ３‬ﺨﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻮى دي ﭼ‪ ３‬ﮐﻴ‪ ０‬ﺧﻮاﺗﻪ د‬
‫ﺗﺎوﻳﺪﻟﻮ ﭘﻪ ﻣﻌﻨﺎ دي‪(.‬‬
‫ﺩ ﻣﻮﻧﻮ ﺳﻜﺮﺍﻳﺪﻭﻧﻮ ﺧﻮﺍﺹ‬
‫‪ _1‬د اﻟﺪوزو ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬او ﺗﻮﻟﻴﻦ د ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي او د ﻫﻐﻮى د‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫ﺳﺮه ﺳﺮب‬
‫‪209‬‬
‫ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻰ ﺳﻮر رﻧ‪／‬ﻲ رﺳﻮب ﮐﻴﺪوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﺎده ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ د وﻳﻨﻮ د ﺷﮑﺮې د‬
‫اﻧﺪازې ﭘﻪ ！ﺎﮐﻠﻮ ﮐ‪＂－ ９‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻳﻮه اﻧﺪازه ﻳﻮرﻳﺎ د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻟﻪ ﻣﺤﻠﻮل ﺳﺮه ﻣﺨﻠﻮط وي ﭼ‪ ３‬دا ﻣﺨﻠﻮط ﺑﻴﺎ‬
‫ﭘﺮوﻳﻨﻲ زﻳﺎت وي ‪ ،‬ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬ﺳﻮر رﻧ‪／‬ﻪ رﺳﻮب ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐ‪ ３‬د ﺷﮑﺮى ﺷﺘﻮن ！ﺎﮐﻲ‪.‬‬
‫د ﮐﻴﺘﻮز ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬او ﺗﻮﻟﻴﻦ د ＊ﻮدوﻧﮑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬اﮐﺴﻴﺪى او ﭘﻪ ﺗﻴﺰاب ﻧﻪ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي ؛ ﻧﻮ د ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧﻮﻣﻮړو ＊ﻮدوﻧﮑﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى ﮐﻴﺘﻮﻧﻲ ‪－‬ﺮوپ د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ‬
‫ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ي د ﮐﻴﺘﻮن ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪي ‪－‬ﺮوپ او ﺑﻴﺎ د ﻫﻐﻮى اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪى ‪－‬ﺮوپ د‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫د ﺗﻮﻟﻴﻦ ＊ﻮدوﻧﮑﻰ‬
‫ﺩ ﺑﺮﻭﻣﻴﻦ ﺩ ﺍﻭﺑﻮ ﭘﻪ ﻭﺍﺳﻄﻪ ﺩ ﻣﻮﻧﻮ ﺳﻜﺮﺍﻳﺪﻭﻧﻮ ﺍﻛﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‬
‫د ﺑﺮوﻣﻴﻨﻮ اوﺑﻪ د اﻟﺪوزوﻧﻮ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪى ‪－‬ﺮوپ اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻮي او د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ﭘﻪ ‪－‬ﺮوپ ﻳ‪ ３‬ﺗﺒﺪﻳﻞ او اﻟﺪوﻧﻴﮏ‬
‫اﺳﻴﺪ ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫ﺩ ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﻚ ﺍﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﻭﺍﺳﻄﻪ ﺩ ﻣﻮﻧﻮ ﺳﻜﺮﺍﻳﺪﻭﻧﻮ ﺍﻛﺴﻴﺪﻳﺸﻦ‬
‫ﻧﺎﺗﻴﺮﻳﮏاﺳﻴﺪدﺑﺮوﻣﻴﻦداوﺑﻮﭘﻪﻧﺴﺒﺖډﻳﺮﻏ‪＋‬ﺘﻠﻲاﮐﺴﻴﺪيﮐﻮوﻧﮑﻲديﭼ‪３‬داﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪاو ‪－ − CH 2OH‬ﺮوپاﮐﺴﻴﺪي‬
‫ﮐﻮي او ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻳ‪ ３‬ﺗﺒﺪﻳﻠﻮي ‪:‬‬
‫‪210‬‬
 ‫ﻣﺜﺎﻝ‪:‬‬
‫ﻳﻮ اﻟﺪوز ﭼ‪ ３‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﺎرﻣﻮل ﻳ‪ C H O ３‬دى‪ 36 g ،‬ﻳ‪ ３‬د ﺗﻮﻟﻴﻦ ﻟﻪ ＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐ‪７‬ي‬
‫‪n‬‬ ‫‪2n n‬‬
‫او ‪ 43.2 g‬ﺳﭙﻴﻨﻮ زرو ﺗﻪ ﻳ‪ ３‬رﺳﻮب ورﮐ‪７‬ى ‪ ،‬د دې اﻟﺪوز ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ﺑﻪ ﮐﻮم وي ؟ د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮﻣﻲ‬
‫ﮐﺘﻠﻪ ‪ ، 12 g / mol‬د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻲ ﮐﺘﻠﻪ ‪ ، 1g / mol‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ اﺗﻮﻣﻲ ﮐﺘﻠﻪ ‪ 16 g / mol‬او د ﺳﭙﻴﻨﻮ‬
‫زرو اﺗﻮﻣﻲ ﮐﺘﻠﻪ ‪ 108 g / mol‬ده‪.‬‬
‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫⎯ ‪C H O + 2Ag(NH ) +‬‬
‫‪⎯→ C H O‬‬ ‫‪+ 2Ag ↓ +4NH + H O‬‬
‫‪n 2n n‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪n 2n n +1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪C H O = 12n + 2n ⋅ 1 + 16n = 30ng/mol‬‬
‫‪n 2n n‬‬
‫‪30n g aldose − 216gAg‬‬
‫‪36g aldose − 43.2gAg‬‬
‫‪36g ⋅ 216g‬‬
‫=‪n‬‬ ‫‪=6‬‬
‫‪30g ⋅ 43.2g‬‬
‫‪C6 H12O 6‬‬ ‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪ 500 g‬د ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ‪ 1.2%‬ﮐﺘﻠﻮي ﻣﺤﻠﻮل ﻧﻤﻮﻧﻪ د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻟﻪ ＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐ‪７‬ى ﺷﻮى‬
‫دى‪＇ ،‬ﻮﻣﺮه ‪ Cu 2O‬ﺑﻪ رﺳﻮب ﮐ‪７‬ى وي ؟ د ‪ Cu 2O‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ‪ 143‬او د ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ‪ C6 H 12O 6‬د‬
‫‪ 180‬ده‪.‬‬
‫د ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ارﺟﺎع ﮐﻮل‬
‫د ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﮐﻴﺘﻮﻧﻲ او اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪي ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ د ﻏ‪＋‬ﺘﻠﻮ ارﺟﺎع ﮐﻮوﻧﮑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ارﺟﺎع ﮐﻴ‪８‬ي؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ‬
‫ډول‪ :‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ‪ D − C6 H 12O 6‬د ‪ NaBH 4‬او ﻳﺎ د ‪ H 2‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ارﺟﺎع ﺷﻲ‪،‬‬
‫‪ (Sorbitol ) D − glucitol‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫‪211‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل ‪ :‬د ‪ (aketo pentose )D − ribuose‬د ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﺗﻮﻟﻴﻦ او ‪ NaBH 4‬ﺳﺮه ﺑﻪ ﮐﻮم وي ؟‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫د ‪ (D-ribuose aketopentose‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺤﺼﻮل د ﺗﻮﻟﻴﻦ د＊ﻮدوﻧﮑﻲ او د ‪ NaBH 4‬ﺳﺮه ﺑﻪ ＇ﻪ وي؟‬
‫‪ _2‬ډاى ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ‪:‬‬
‫د ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ د دوو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د اﺗﺤﺎد ‪ ،‬ﺗﺮاﮐﻢ او د دې ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ د ډاى ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل‬
‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬د دوو ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐ‪ ３‬ﻳﻮ اﮐﺴﻴﺠﻨﺊ ﭘﻮل ﺗ‪７‬ل ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫د ډاى ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﺧﻮاص‬
‫‪ _1‬د ډاى ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪ C12 H 22O11‬دى‪.‬‬
‫‪ _2‬ډاى ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﺳﭙﻴﻦ رﻧ‪ ，‬ﻟﺮي او ﺧﻮﻧﺪ ﻳ‪ ３‬ﺧﻮږ دى ‪.‬‬
‫‪ _3‬د ！ﻮﻟﻮ ډاى ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ＊ﻲ ﺧﻮا ﺗﻪ ﺗﺎوﻳ‪８‬ي او ﻧﻮر ﭘﻮﻻرﻳﺰﻳﺸﻦ ﮐﻮي ‪.‬‬
‫‪ _4‬ډاى ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﮐﻴ‪８‬ي او د ﻫﻐﻮى د ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪.‬‬
‫‪ _5‬د ﻣﻬﻤﻮ ډاى ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻳﻮه ﺑﻮره ده او ﻧﻮر ﻣﻬﻢ ډاى ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﻟﮑﺘﻮز ‪ ،‬ﻣﺎﻟﺘﻮز او ﺳﻠﺒﻴﻮز دي ‪.‬‬
‫ﺳﮑﺮوز )ﺑﻮره(‬
‫ﺑﻮره د ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز او ﻳﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻓﺮﮐﺘﻮز د ﻧ‪＋‬ﻠﻴﺪو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫⎯ ‪C H O +C H O‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪⎯→ C H 22 O11 + H 2O‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Glucose‬‬ ‫‪Frctose‬‬ ‫‪sucrose‬‬
‫‪212‬‬
‫دا دواړه ﻧﻮﻣﻮړي ﻫﮑﺴﻮزوﻧﻪ د ‪－‬ﻼﻳﮑﻮﺳﺎﻳﺪ ‪ glycoside‬اړﻳﮑﻰ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭼ‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز د ﻟﻮﻣ‪７‬ى‬
‫ﮐﺎرﺑﻦ )‪ (C − 1‬او د ﻓﺮﮐﺘﻮز د دوﻳﻢ ﮐﺎرﺑﻦ)‪ (C − 2‬ﺳﺮه ﺗ‪７‬ل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﻧ‪＋‬ﺘﻲ دي ‪ .‬ﺑﻮره ﭘﻪ ډﻳﺮه ﮐﭽﻪ ﭘﻪ ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ؛‬
‫ﻟﮑﻪ‪ :‬ﻟﺒﻠﺒﻮ او ‪－‬ﻨﻴﻮ ﮐ‪ ３‬ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د اﮐﺴﺘﺮﮐﺸﻦ ﭘﻪ ﻣﻴﺘﻮد د ﻫﻐﻮى ＇ﺨﻪ ﺧﺎﻟﺼﻪ ﺑﻮره ﭘﻪ ﻻس‬
‫راوړل ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬ﺑﻮره ﭘﻪ اوﺑﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ اﺳﺎﻧ‪９‬ﺳﺮه ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ﺧﻮ ﭘﻪ اﻟﮑﻮﻟﻮﮐ‪ ３‬ډﻳﺮه ﻟ‪８‬ه ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬ﺑﻮره‬
‫ﻫﻀﻢ ﺷﻲ؛ ﭘﻪ دى ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ‪＄‬ﻴ‪／‬ﺮ ﮐ‪－ ３‬ﻠﻮﮐﻮز او ﻓﺮﮐﺘﻮزﺟﻮړ او وروﺳﺘﻪ ﻟﻪ ﺟﻮړﻳﺪو ＇ﺨﻪ ﭘﻪ وﻳﻨﻪ‬
‫ﮐﻰ ﺟﺬﺑﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪CH OH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪HOCH 2‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪CH 2 OH‬‬ ‫‪H 2O +‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪Glucose‬‬ ‫‪fructose‬‬
‫‪CH OH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪HOCH 2‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OH C‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪CH 2 OH‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪H‬‬
‫)‪Saccharose(sucrose‬‬
‫اﮐﺴﻴﺠﻦ ﭘﻞ‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﺳﮑﺮوز د ﮐﺎرﺑﻮﻧﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ ﻧﻪ ﻟﺮ ي ؛ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬او ﺗﻮﻟﻴﻦ ﻟﻪ ＊ﻮدوﻧﮑﻮ ﺳﺮه‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻧﻪ ﮐﻮي او د ارﺟﺎﻋﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻫﻢ ﻧﻪ ﻟﺮ ي‪.‬‬
‫‪213‬‬
 ‫)‪ (4_12‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﺳﮑﺮوز وﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴﺪل او د ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ ﺟﻮړﻳﺪل‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‪:‬‬
‫ﭘﻪ ﻳﻮرﻳﻦ ﮐ‪ ３‬د ﺷﮑﺮې د اﻧﺪازې ！ﺎﮐﻞ‬
‫زﻳﺎﺗ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﻣﺎﻟ‪ ３／‬ﭘﻪ ﺧﭙﻞ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬د اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪوﻧﻮ او ﮐﻴﺘﻮﻧﻮﻧﻮ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻟﺮي؛ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ‬
‫ﻫﻐﻮى ډﻳﺮ ﻟ‪ ８‬ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻓﻠﺰي اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ؛ ﻟﮑﻪ ‪ Bi 3+ ، Hg 2+ , Cu 2+ :‬او ‪ Ag +‬ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ي ‪ .‬ﮐﻠﻪ‬
‫ﭼ‪ ３‬دا ﻣﺎﻟ‪ ３／‬ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ اﮐﺴﻴﺪاﻳﺰﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬دا ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﭘﻪ وﻳﻨﻪ او ﻳﻮرﻳﻦ ﮐ‪ ３‬د ﺷﮑﺮې د‬
‫اﻧﺪازې د ！ﺎﮐﻠﻮ ﻟﭙﺎره ﮐﺎرول ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ‪ :‬ﮐﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ وﻳﻨﻪ او ﻳﻮرﻳﻦ ﮐ‪ ３‬د ﺷﮑﺮې د اﻧﺪازې د ！ﺎﮐﻠﻮ‬
‫ﻟﭙﺎره ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﻣﻴﺘﻮدوﻧﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي؛ﺧﻮ ﻣﻬﻢ ﻣﻴﺘﻮد د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬د ＊ﻮدوﻧﮑﻲ ﮐﺎرول دي ) ﻫﻐﻪ ﻣﺎده‬
‫ﭼ‪ ３‬د ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﭙﺎره ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﺗﻮ‪－‬ﻪ د دې د ﭘﻮﻫﻴﺪﻟﻮ ﻟﭙﺎره ده ﭼ‪ ３‬د ﻧﻈﺮ وړ ﻣﺎده‬
‫ﮐ‪ ３‬ﻣﻮ ﮐﻮم ﻧﻮر ﻣﻮاد ﻫﻢ ﺷﺘﻪ(‪ .‬ﭘﻪ دې ﻣﻮرد ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎر ﻻره ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ده‪:‬‬
‫‪ _1‬ﭘﻪ ﻳﻮ ﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮب ﮐ‪ ３‬د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬د ﻣﺤﻠﻮل اﻧﺪازه ‪ CuSO 4‬دﻣﺤﻠﻮل ‪ 70%‬اﭼﻮي ‪.‬‬
‫‪ _2‬د ﺟﻮړ ﺷﻮي ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻣﺤﻠﻮل ﻟﻪ ﻣﺴﺎوي اﻧﺪازې ﺳﺮه ﺳﻢ ‪ ،‬د ﺳﻮدﻳﻢ ﭘﻮﺗﺎﺷﻴﻢ ﺗﺎر ﺗﺎرﻳﺖ او‬
‫ﺳﻮدﻳﻢ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ ﻣﺤﻠﻮل اﻧﺪازه ) ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه د ‪ 100 mL‬ﻣﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮو ﭘﻪ اﻧﺪازه ﺟﻮړﮐ‪７‬ي( ﭘﻪ ﻳﻮ ﺗﺴﺖ‬
‫ﺗﻴﻮب ﮐ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬واﭼﻮئ ‪.‬‬
‫‪ _3‬ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﭘﻪ ﺑﻞ ﮐ‪ ３‬ﺗﺮ ﻫﻐﻪ وﺧﺘﻪ ﭘﻮرې ﺣﻞ ﮐ‪７‬ئ ﭼ‪ ３‬د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺗﻴﺎره رﻧ‪ ，‬ﻳ‪ ３‬وﻟﻴﺪل‬
‫ﺷﻲ‪.‬‬
‫‪ _4‬ﺑﻴﺎ ﻟﻪ دې ＇ﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ﻣﺤﻠﻮل و＊ﻮروئ )د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﺷﺎن ﺗﻴﺎره رﻧ‪ ，‬ﺑﺎﻳﺪ و ﻟﻴﺪل ﺷﻲ ‪،‬ﮐﻪ‬
‫ﭼﻴﺮې وﻧﻪ ﻟﻴﺪل ﺷﻲ ‪ ،‬ﻧﻮ ﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮب ﭘﺎک ﻧﻪ دى(‬
‫‪ _5‬ﻧﻮ ﻳﻮرﻳﻦ ﻳﺎ دوﻳﻨﻲ ﺳﻴﺮوم ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻻس راﻏﻠﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﮐ‪ ３‬واﭼﻮل ﺷﻲ )د ﻳﻮرﻳﻦ اﻧﺪازه ﺑﺎﻳﺪ ﻟﻪ‬
‫‪214‬‬
 ‫＊ﻮدوﻧﮑﻲ ＇ﺨﻪ زﻳﺎت ﻧﻪ وي( ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻳﻮرﻳﻦ ﻳﺎ ﺳﻴﺮوم ﺷﮑﺮه وﻟﺮي‪ ،‬ﻧﻮ ﺳﻮر اوﻳﺎ ژﻳ‪ ７‬رﻧ‪／‬ﻪ رﺳﻮب‬
‫ﭘﻪ ﺗﺴﺖ ﺗﻴﻮب ﮐ‪ ３‬ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐ‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﻧﻮرﻣﺎﻟﻪ اﻧﺪازه ﻟﻪ ‪＇ 80mg‬ﺨﻪ ﺗﺮ ‪ 120mg‬ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮاﮐ‪ ３‬ده‪ .‬د ﺳﻮ‪＄‬ﻴﺪﻟﻮ درﻳﺪل‬
‫او ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐ‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ د اﻧﺴﻮﻟﻴﻦ د ﻫﺎرﻣﻮن ﭘﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭘﻮرې اړه ﻟﺮي‪.‬‬
‫)‪ (6_12‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﺷﮑﺮې د اﻧﺪازې ﻣﻮﻧﺪل ﭘﻪ وﻳﻨﻪ ﮐ‪３‬‬
‫ﻟﮑﺘﻮز )‪(lactose‬‬
‫ﻟﮑﺘﻮز دﺷﻮدو ﭘﻪ ﻗﻨﺪ ﻫﻢ ﻣﺸﻬﻮر دي‪ ،‬دا ﻗﻨﺪ د ﺗﻲ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ژوﻳﻮ ﭘﻪ ﺷﻮدو ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﺷﻮدې‬
‫‪ ، 6%‬د ﻏﻮا وﺷﻮدې ‪ 4%‬ﻟﻪ ﻟﮑﺘﻮز ＇ﺨﻪ ﺟﻮړى ﺷﻮي دي ‪:‬‬
‫‪C H O + C H O → C H 22 O11 + H 2O‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪glucose‬‬ ‫‪faractose‬‬ ‫‪lactose‬‬
‫د ﻟﮑﺘﻮز ﺟﻮړ＊ﺖ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪215‬‬
 ‫)‪ (6_12‬ﺷﮑﻞ ﺷﻮدې د ﻟﮑﺘﻮز ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺎﻟﺘﻮز )‪(Maltose‬‬
‫ﻣﺎﻟﺘﻮز د ډاي ﺳﮑﺮاﻳﺪﻧﻮ ﻫﻐﻪ ډول دي ﭼ‪ ３‬د اورﺑﺸﻮ ﭘﻪ داﻧﻮ او ﻧﻮرو ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮﮐ‪ ３‬ﻣﻮﻧﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬دا ﻗﻨﺪ‬
‫ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻰ او ‪－‬ﻼﻳﮑﻮﺟﻦ ＇ﺨﻪ د اﻣﺎﻳﻠﻴﺰ )‪ (Amylase‬اﻧﺰاﻳﻢ د ﮐ‪７‬ﻧ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻻس‬
‫ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ ‪ .‬دا ﻗﻨﺪ ‪ 102 − 103 C °‬ﺗﻮدوﺧﻪ ﮐ‪ ３‬وﻳﻠ‪ ３‬ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ＇‪＋‬ﻠﻮ او دﺧﻮراﮐﻲ ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﮐ‪ ３‬ور＇ﺨﻪ ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﭘﻪ ﻣﺎﻟﺘﻮز ﮐ‪ ３‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪي ‪－‬ﺮوپ ﺷﺘﻪ ؛ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻣﺤﻠﻮل ارﺟﺎع‬
‫ﮐﻮﻟﻰ ﺷﻲ او د ﺑﺮوﻣﻴﻦ د اوﺑﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺎﻟﺘﻮﻧﻴﮏ اﺳﻴﺪ )‪ (moltonic acide‬ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي ‪.‬ﮐﻪ‬
‫ﭼﻴﺮې ﻣﺎﻟﺘﻮز د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﺷﻲ‪ ،‬ﭘﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫) ‪+ Η 2Ο(Η +‬‬
‫⎯ ⎯⎯ ‪C Η Ο‬‬ ‫‪⎯ ⎯⎯→ C Η Ο + C Η Ο‬‬
‫‪12 22 11‬‬ ‫‪6 12 6‬‬ ‫‪6 12 6‬‬
‫‪glucose‬‬ ‫‪glucose‬‬
‫ﺳﻠﻴﻮﺑﻴﻮز)‪(cellobiose‬‬
‫د ﺳﻠﻮﻟﻮز د ﻗﺴﻤﻲ ﻫﺎﻳﺪورﻟﻴﺰ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ،３‬ﺳﻠﻴﻮﺑﻴﻮز ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي‪،.‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﺗﻪ دوام ورﮐ‪７‬ل‬
‫ﺷﻲ ‪،‬ﭘﻪ ﭘﺎى ﮐ‪ ３‬دوه ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ﺳﻠﻴﻮﺑﻴﻮز د ﻣﺎﻟﺘﻮز ﭘﻪ ﺷﺎن دي او ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﻫﻨﺪﺳﻲ‬
‫‪216‬‬
‫اﻳﺰوﻣﻴﺮ دي‪ ،‬ﭘﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻫﻴﻮادوﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻟﺮ‪－‬ﻴﻮ ﺗﻪ ﻟﻪ ‪－‬ﺮﻣﻮﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐﻮي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﺳﻠﻴﻮﺑﻴﻮز‬
‫ﻻس ﺗﻪ راوړي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ د ژوﻳﻮ د ﺧﻮړو ﻟﭙﺎره ‪＂－‬ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﺳﻠﻴﻮﺑﻴﻮز‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﺷﻲ دوه ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫) ‪+ Η 2Ο(Η +‬‬
‫⎯ ⎯⎯ ‪C Η Ο‬‬ ‫‪⎯ ⎯⎯→ C Η Ο + C Η Ο‬‬
‫‪12 22 11‬‬ ‫‪6 12 6‬‬ ‫‪6 12 6‬‬
‫‪cellobiose‬‬ ‫‪glucose‬‬ ‫‪glucose‬‬
‫‪ :2_2_12‬ﭘﻮﻟﻲ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ )‪(Polysacarides‬‬
‫ﭘﻮﻟﻲ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ د ﭘﻴﺮاﻧﻮز ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز د واﺣﺪوﻧﻮ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه دﻳﻮ‪＄‬ﺎى ﮐﻴﺪو او دﻫﻐﻮى د دې ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ‬
‫ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ دي ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺎﻣﻠﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﯽ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ‬
‫دﻫﻀﻢ ﮐﻴﺪو وړﺗﻴﺎ ﻟﺮي ؛ ﺧﻮ ﺳﻠﻮﻟﻮز ﻫﻢ ﭼ‪ ３‬د ﭘﻮﻟﻲ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ د زﻧ‪％‬ﻴﺮ ＇ﺨﻪ د اوږدو رﻳ‪＋‬ﻮ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻻس‬
‫ﺗﻪ راﻏﻠﯽ دي؛ ﻧﻮ ＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬دا رﻳ‪＋‬ﻲ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﻲ اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎي ﺷﻮي دي‪،‬‬
‫ﻏ‪＋‬ﺘﻠﺘﻴﺎ ﻟﺮوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﺎده ده ‪ ،‬ﭼ‪ ３‬د ﻫﻀﻢ وړﻧﻪ ده‪ .‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﮐﻨ‪６‬ې‪ ،‬رﻳ‪＋‬ﻲ او ＊ﺎﺧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﺳﻠﻮﻟﻮز ＇ﺨﻪ‬
‫ﺟﻮړې ﺷﻮې دي‪:‬‬
‫⎯ ‪2C 6 H 12O6‬‬
‫→⎯‬
‫⎯‬
‫د دي ﻗﻨﺪوﻧﻮ د ﭘﻴﮋﻧﺪ ﮔﻠﻮۍ او ﻟﻪ ﻧﻮرو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ د دې ﻣﺮﮐﺐ دﺑﻴﻠﻮﻟﻮ ﻟﭙﺎره د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻟﻬ‪＋‬ﻮدوﻧﮑﻲ‬
‫＇ﺨﻪ ﮐﺎر اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﺳﺮه ﻗﺮﻣﺰي رﺳﻮب ﺗﺸﮑﻴﻠﻮي ‪:‬‬
‫ﺩ ﻓﻬﻠﻨﮓ ﻣﺤﻠﻮﻝ‬
‫) ‪− CHO ⎯⎯ ⎯ ⎯⎯→ −COOH + Cu 2O( s‬‬
‫ﻓﺮﮐﺘﻮز ﻫﻢ د ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﭘﻪ ﺷﺎن اﮐﺴﻴﺪي ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﺧﻮ د ﻫﻐﻪ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﮐ‪８ﾧ‬ي‪ ،‬د ﻫﻐﻪ‬
‫داﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻳﻮه ﺑﺮﺧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪى ډول ده‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫||‬ ‫|‬ ‫ﻣﺤﻠﻮل‬ ‫ﻓﻬﻠﻨﮓ‬ ‫د‬ ‫||‬ ‫||‬
‫⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯ ‪− C − C −‬‬ ‫‪⎯→ − C − C − +Cu 2O( s ) + H 2O‬‬
‫|‬
‫‪H‬‬
‫‪217‬‬
 ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺧﻮاص‬
‫‪ _1‬د ﭘﻮﻟﻲ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﻓﻮرﻣﻮل ﻟﻪ ‪＇ (C 6Η10 Ο5 )n‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دى‪.‬‬
‫‪ _2‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺗﺨﻤﻮﻧﻮ او ﺗﻴﻐﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻴﺪاﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫‪ _3‬ﭘﻮﻟﻲ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﻮاد دي ﭼ‪ ３‬د ﮐﺮﺳﺘﺎل ﮐﻴﺪو وړﺗﻴﺎ ﻧﻪ ﻟﺮي او ﭘﺮﺗﻪ ﻟﻪ ﻣﺰي دي ‪ .‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ اوﺑﻮ او اﻟﮑﻮﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮي ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﺷﻰ‪ ،‬ﭘﻪ ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫ﻣﻬﻢ ﭘﻮﻟﻲ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ‪ :‬ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ )‪ ،(Starch‬ﮔﻼﻳﮑﻮﺟﻦ )‪ ،(Glycogen‬ﺳﻠﻮﻟﻮز‬
‫)‪ (Cellulose‬او دﮐﺴﺘﺮﻳﻦ )‪ (Dextrin‬دي‪.‬‬
‫ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ )‪(Starch‬‬
‫د ﭘﻮﻟﻲ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻳﻮه ﻫﻢ ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﺗﺮﮐﻴﺐ‬
‫د ‪－‬ﻼﻳﮑﻮﺳﺎﻳﺪي اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﺟﻮار ‪ ،‬ﮐﭽﺎﻟﻮ ‪ ،‬ورﻳﺠ‪ ،３‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺗﺨﻤﻮﻧﻪ او رﻳ‪ ３＋‬د‬
‫ﻧﺸﺎﻳﺴﺘ‪ ３‬ﻣﻬﻤ‪ ３‬ﺳﺮ ﭼﻴﻨ‪ ３‬دي ‪ .‬ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ د ﺧﻮاړو ＊ﻪ ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐ‪ ３‬ﻫﺮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﻟﻪ زر‪－‬ﻮﻧﻮ‬
‫‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى دى ‪،‬د ﻓﻮرﻣﻮل ﻳﻮه ﺑﺮﺧﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪى ډول ده ‪:‬‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ووﻳﻞ ﺷﻮ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎى ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐ‪７‬ل‬
‫ﺷﻲ ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى ﻫﺎﻳﺪوﻟﻴﺰ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ ﻳﻮ ﻗﻴﻤﺘﻪ ﻗﻨﺪوﻧﻮ ！ﻮ！ﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ د ﻓﻬﻠﻨ‪＊ ，‬ﻮدوﻧﮑﻲ‬
‫ارﺟﺎع ﮐﻮي او ﮐﻪ ﭼﻴﺮې ﻟﻪ اﻳﻮدﻳﻦ ﺳﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎي ﺷﻲ‪ ،‬د اوﺑﻮ رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺤﻠﻮل ﺟﻮړوي ‪ .‬دا ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻣﺮﮐﺐ‬
‫ﮐ‪ ３‬د ‪－ − OH‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ زﻳﺎت ﺷﺘﻪ دي ؛ﻧﻮ د اوﺑﻮ ＊ﻪ ﺟﺬﺑﻮوﻧﮑﻰ دي ‪ ،‬د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬د ورﮐﻮﻟﻮ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د‬
‫ﻧﺸﺎﻳﺴﺘ‪ ３‬ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي او د ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﻣﺤﺼﻮل ﻳ‪－ ３‬ﻠﻮﮐﻮز دي‪:‬‬
‫) ‪+ H 2O(H +‬‬ ‫) ‪+ H 2O(H +‬‬ ‫) ‪+ H 2O(H +‬‬
‫⎯ ⎯⎯ ) ‪(C H O‬‬ ‫⎯ ⎯⎯ ) ‪⎯ ⎯⎯→(C H O‬‬ ‫⎯ ⎯⎯ ) ‪⎯ ⎯⎯→(C H O‬‬ ‫‪⎯ ⎯⎯→ 2C H O‬‬
‫‪6 10 5 n‬‬ ‫‪6 10 5 n‬‬ ‫‪12 22 11 n‬‬ ‫‪6 12 6‬‬
‫‪starch‬‬ ‫‪dextin‬‬ ‫‪maltose‬‬ ‫‪glucose‬‬
‫‪218‬‬
 ‫)‪ (7_12‬ﺷﮑﻞ‪ :‬اﻟﻒ ﮐﭽﺎﻟﻮ د ﻧﺸﺎﻳﺴﺘ‪ ３‬ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ ب _ ډوډۍ د ﻧﺸﺎﻳﺴﺘ‪ ３‬ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ‬
‫‪－‬ﻼﻳﮑﻮﺟﻦ ) ‪(Glycogen‬‬
‫‪－‬ﻼﻳﮑﻮﺟﻦ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ ده ﭼ‪ ３‬د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﭘﻪ ‪＄‬ﻴ‪／‬ﺮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ او ﺣﻴﻮاﻧﺎت د اﻧﺮژي د ذﺧﻴﺮې ﻧﻘﺶ ﻟﺮي‪.‬‬
‫ﻫﻐﻪ دﺧﻮاړو ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اﻧﺮژي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮي ﻧﻪ وي ‪ ،‬ﭘﻪ ‪＄‬ﻴ‪／‬ﺮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ‪－‬ﻼﻳﺠﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ او ！ﻮﻟﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د‬
‫‪－‬ﻠﻮﮐﻮز د واﺣﺪوﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﭘﻪ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮﺟﻦ ﮐ‪ ３‬ﺳﻠ‪／‬ﻮﻧﻮ ﻋﺪدوﻧﻮ ﺗﻪ ﻟﻮړﻳ‪８‬ي ‪.‬د ‪－‬ﻼﻳﮑﻮﺟﻦ د ﭘﻴﭽﻠﻴﻮ ﺟﻮړ＊ﺘﻮﻧﻮ ﻳﻮه‬
‫ﻳﻮ‪＄‬ﺎي ﮐﻴﺪو ﺳﺮه ﭘﻪ ې‬
‫ﻻﻧﺪې ډوﻟﻪ ده ‪:‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻪ د ‪ 4′,1‬او ‪ 6′,1‬ﻟﻪ ي‬
‫‪ :‬هد ﻪﻟوډ ﺪﻧﻻ ﻪﭘ ه ﺳ وﺪ ﮐ ﺎ‪＄‬ﻮﻳ ﻪﻟ‬
‫ﺍﺗﺼﺎﻝ '‪A1.6‬‬ ‫ﺍﺗﺼﺎﻝ'‪A1.4‬‬
‫)‪ (8_12‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ‪－‬ﻼﻳﮑﻮﺟﻦ د ﻣﻐﻠﻖ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻳﻮه ﺑﺮﺧﻪ د او د ﻳﻮ‪＄‬ﺎي ﮐﻴﺪو ﺳﺮه ‪ 4 ،1‬او ‪.6 ،1‬‬
‫ﺳﻠﻮﻟﻮز )‪(Cellulose‬‬
‫د ﻣﻬﻤﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ ﺳﻠﻮﻟﻮز دى ﭼ‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻳﻮ ‪＄‬ﺎى واﻟﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ اود‬
‫‪－‬ﻼﻳﮑﻮزﻳﺪ اړﻳﮑﻰ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﺟﻮړﺷﻮي دي او د ‪ 350‬ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ واﺣﺪﻧﻪ ﻟﺮي‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻲ ﮐﺘﻠﻪ ‪500000‬‬
‫ﺗﻪ رﺳﻴ‪８‬ي ‪ .‬د ﺳﻠﻮﻟﻮز اﻧﺪازه ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮه زﻳﺎﺗﻪ ده‪ ،‬د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د ﺣﺠﺮو د ﻳﻮال ﻟﻪ دې ﻣﺮﮐﺐ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى‬
‫دى ‪ .‬د ﺳﻠﻮﻟﻮز ﻣﻬﻤ‪ ３‬ﺳﺮﭼﻴﻨ‪ ３‬ﻟﺮ‪－‬ﻲ ‪ ،‬وا＊ﻪ ‪ ،‬ﮐﺘﺎن او ﮐﻨﻒ دي‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻮز اﻣﻮرف )‪ (Amorph‬ﻣﺎده ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫او ﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧﻪ ﺣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬دا ﻣﺮﮐﺐ د ﻧﻮرو ﭘﻮﻟﻲ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﭘﺮ ﺧﻼف د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ او اﻟﻘﻠ‪ﾧ‬ﻮ ﺳﺮه ﻟﻪ ‪＄‬ﺎﻧﻪ ﻏ‪＋‬ﺘﻠﺘﻴﺎ ＊ﻴﻲ‪،‬‬
‫‪219‬‬
 ‫ﺧﻮ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬او ﻟﻮړ ﻓﺸﺎر ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬د ﻧﺮﻳﻮ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز ﺑﺪﻟﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫⎯‪Celluose ⎯+‬‬ ‫⎯‪⎯⎯→ Cellobiose ⎯+‬‬
‫‪H 2O, H‬‬
‫‪⎯⎯→ gllucose‬‬
‫‪H 2O, H‬‬
‫‪CH 2 OH‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪H‬‬
‫‪OH‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪H‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪OH‬‬
‫‪n‬‬
‫‪Glu cos e‬‬
‫)‪ (9_12‬ﺷﮑﻞ‪ :‬ﻟﺮ‪－‬ﻲ د ﺳﻠﻮﻟﻮز د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ډول‬
‫‪ :2_12‬ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ اور‪－‬ﺎﻧﻴﺰم ﻳ‪ ３‬ﺗﺮ ‪ 15 %‬ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ى‬
‫دى او ﭘﻪ ﺑﺪن ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮې دﻧﺪې ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي‪ .‬رﺷﺘﻮي ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ )‪ (Tibrus proteins‬د ﺑﺪن د ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ‬
‫او ﻧﺴﺠﻮﻧﻮ ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰې اﺟﺰا وې دى او ﻧﻮر ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﺎﻳﻌﺎﺗﻮ او وﻳﻨﻲ ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﺣﺠﺮوﺗﻪ‬
‫د اﮐﺴﻴﺠﻦ ‪ ،‬ﺷﺤﻤﻴﺎﺗﻮ او ﻧﻮرو ﻣﻮادو دﻟﻴ‪８‬ﻟﻮ ﻻﻣﻞ ﺷﻮي دي او د ﻣﻴﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺰم ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬ﺑﺮﺧﻪ اﺧﻠﻲ ؛‬
‫ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ﻫﺎرﻣﻮﻧﻮﻧﻪ ؛ ﻟﮑﻪ‪ :‬اﻧﺴﻮﻟﻴﻦ او اﻧﺰاﻳﻤﻮﻧﻪ د ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ‪.‬ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ د ﺧﻮراﮐﻲ‬
‫ﺗﻮﮐﻮ ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰې اﺟﺰا وې دي‪ ،‬ﺧﻮراﮐﻲ ډﻳﺮ ﻣﻮاد ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﻟﺮي ‪ ،‬ﺳﺮه ﻏﻮ＊ﻪ ‪ ،‬ﺳﺎﺑﻪ ‪ ،‬ﺣﺒﻮﺑﺎت؛ ﻟﮑﻪ ‪ :‬ﻧﺨﻮد‬
‫او ﻟﻮﺑﻴﺎ ﻟﻪ ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ډک دي ‪ .‬د ﺧﻮړو ﻣﻮادو ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ د اور‪－‬ﺎﻧﻴﺰم او د ﻫﺎﺿﻤﻲ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫ﮐﻮﭼﻴﻨﻴﻮ اﺟﺰاوو؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﭘﻪ اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻮ ！ﻮ！ﻪ ﮐﻴ‪８‬ي او دا اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻪ ﭘﻪ ﺣﺠﺮوﮐ‪ ３‬ﺑﻴﺮﺗﻪ د ﺑﺪن د اﻋﻀﺎو ﭘﻪ‬
‫ﺿﺮوري ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي ؛ ‪＄‬ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬د ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰې اﺟﺰاوې‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻪ دي ؛ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀‬
‫د اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻲ‪:‬‬
‫‪ :3 _12‬اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻪ )‪(Amino acides‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ او ﻳﺎ ＇ﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻪ د ‪ ) − NH 2‬اﻣﻴﻦ ( ﭘﻪ واﺳﻄﻪ‬
‫ﺑ‪＄ ３‬ﺎﻳﻪ ﺷﻲ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى اړوﻧﺪ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ؛ د ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪NH 2 − CH 2 − COOH :‬‬
‫د اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻳﻮ ډول دی ﭼ‪ ３‬د اﻣﻴﻦ د ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د اﺳﻴﺘﻴﮏ اﺳﻴﺪ دﻣﻴﺘﺎﻳﻞ د ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮﻧ‪ ３‬ﻳﻮ اﺗﻮم‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ د ﺑ‪＄ ３‬ﺎﻳﻪ ﮐﻴﺪو ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ دي‪.‬‬
‫‪220‬‬
 ‫د اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬
‫ﺳﺮه ﻟﻪ دې ﭼ‪ ３‬د ﺑﻴﻮ ﮐﻴﻤﻴﺎ ﭘﻮﻫﺎﻧﻮ د اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻟﭙﺎره ﻣﺮوﺟﻲ )‪ (Trivel‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ！ﺎﮐﻠﻲ دي ؛ ﺧﻮ ﮐﻴﺪاي‬
‫ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﭘﻪ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ ډول ﻫﻢ ﺗﺮﺳﺮه ﺷﻲ‪ ،‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻣﺮوﺟﻲ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪H − CH − COOH‬‬ ‫‪CH3 − CH‬‬
‫|‬
‫‪− COOH‬‬
‫|‬ ‫‪NH2‬‬
‫‪NH 2‬‬
‫‪Alanine‬‬
‫‪Glycine‬‬
‫ﻟﻪ دې دوو اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻟﻴﮑﻨﻲ ﺳﺮه ﺳﻢ ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي‪ :‬دا ﭼ‪ ３‬اﻻﻧﻴﻦ د‬
‫‪ Propanoic acide‬اﻳﺴﺘﻞ ﺷﻮي دي او د ‪－ − NH 2‬ﺮوپ ﭘﻪ ‪ 2‬ﻧﻤﺒﺮ ﮐﺎرﺑﻦ ﮐ‪＄ ３‬ﺎي ﻟﺮي ‪) .‬د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ‬
‫د ‪－‬ﺮوپ ﮐﺎرﺑﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻞ ډﻳﺮ ﮐﻮﭼﻨ‪ ９‬ﻧﻤﺒﺮ ‪＄‬ﺎﻧﺘﻪ ﻏﻮره ﮐ‪７‬ي ( ﭘﺮدې ﺑﻨﺴ＀ د اﻻﻧﻴﻦ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ ﻧﻮم ﻋﺒﺎرت دى‬
‫‪CH 3 − CH − COOH‬‬ ‫ﻟﻪ ‪:‬‬
‫‪NH 2‬‬
‫‪2 − a min pro panoic acide‬‬
‫د ﻳﺎدوﻟﻮ وړه داﭼ‪ ３‬د ‪－ − COOH‬ﺮوپ ﺗﻞ د زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭘﻪ ﻳﻮى ﻧﻮﮐﻲ ﮐ‪＄ ３‬ﺎي ﻟﺮي‪ .‬د ﮐﺎرﺑﻦ اﺗﻮم ﭼ‪ ３‬د ‪− COOH‬‬
‫ﻟﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬د اﻟﻔﺎ ( ‪ ،‬ﺑﻞ ﮐﺎرﺑﻦ د ﺑﻴﺘﺎ ) ‪ (B‬اوﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ‪－‬ﺎﻣﺎ )℘( ﭘﻪ ﻧﻮم ‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮل ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪− CG − CB − CA − COOH‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ‪－ − NH 2‬ﺮوپ د اﻟﻔﺎ ‪ A‬ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻧ‪＋‬ﺘﻠﻲ وي‪ ،‬د ‪ A − a min oacides‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي او‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﺑﻴﺘﺎ ‪ β‬ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻧ‪＋‬ﺘﻲ وي د ‪ B − a min o acides‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي او ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ‪ G‬ﭘﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﺑﺎﻧﺪې ‪＄‬ﺎى‬
‫وﻟﺮي د ‪ − G‬اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪ ) ‪ (G − a min o acides‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪CH 3 − CH CH − C OOH‬‬
‫| |‬
‫‪CH 3 NH 2‬‬
‫‪3 − methyl 2 − aminobutan oicacide‬‬
‫) ‪(α − Valine‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪β‬‬ ‫‪α‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪H − C − C −COOH‬‬ ‫‪H − C − COOH‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪H‬‬ ‫‪NH 2‬‬ ‫‪:NH2‬‬
‫‪α −aminoethanoicacide‬‬
‫‪α −aminopropanoic acide‬‬
‫‪Glycine‬‬
‫‪221‬‬
 ‫د اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﺧﻮاص‬
‫د اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ‪ − NH 2‬او ‪ − COOH‬د ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ د ﺷﺘﻮن ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ اﻣﻔﻮ ﺗﺮﻳﮏ‬
‫‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوې ﻟﺮي ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﻫﻢ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺧﻮاص او ﻫﻢ ﻗﻠﻮي ﺧﻮاص ﻟﺮي ‪ .‬ﻟﻪ ‪－‬ﻼﺳﻴﻦ ﺳﺮه د ﺳﻮدﻳﻢ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﺎﻳﺪ‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ‪－‬ﻮرو‪:‬‬
‫_‬
‫⎡‬ ‫⎤‬
‫⎢‬ ‫⎥‬
‫‪⎯→⎢NH 2 − CH −COO ⎥ Na + + H O‬‬
‫⎯ ‪H − CH − COOH + NaOH‬‬
‫|‬ ‫⎢‬ ‫|‬ ‫⎥‬ ‫‪2‬‬
‫‪NH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫⎢‬
‫⎣‬ ‫‪NH 2‬‬ ‫⎥⎦‬
‫‪Sodium salt of Glycine‬‬
‫ﭘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﮐ‪ ３‬اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪+‬‬
‫⎡‬ ‫⎤‬
‫⎢‬ ‫⎥‬
‫‪R − CH − COOH + HCl ⎯⎯→⎢H − CH −COO⎥ Cl −‬‬
‫|‬ ‫⎢‬ ‫|‬ ‫⎥‬
‫‪NH 2‬‬ ‫⎢‬ ‫⎥‬
‫‪⎣ NH 3‬‬ ‫⎦‬
‫‪Sodium salt of Glycine‬‬
‫اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﭘﻪ ﺟﺎﻣﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬د دوه ﻗﻄﺒﻲ اﻳﻮن ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ‪＄‬ﺎن ＊ﮑﺎره ﮐﻮي ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د‬
‫ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻴﻞ ‪－‬ﺮوپ د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﺖ د اﻳﻮن ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ) ‪ ( −COO −‬او د ﻫﻐﻮى د اﻣﻴﻦ ‪－‬ﺮوپ د اﻣﻮﻧﻴﻢ ) ‪ ( −NH 3+‬د‬
‫اﻳﻮن ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ＊ﮑﺎره ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬د اﻣﻔﻲ اﻳﻮن )‪ (Amph ion‬ﻳﺎ ﺳﻮﻳﺘﺮ )‪ (Zwitter ion‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫)‪ (10_12‬ﺷﮑﻞ‪ :‬ﻣﺎﻫﻲ د ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﻣﻬﻤﻪ ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ‬
‫‪222‬‬
 ‫ ﻣﻬﻢ ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﮑﻲ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ‬20 ‫( ﺟﺪول‬1_12)
‫ﻧﻮم‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم‬ ‫ﺳﻤﺒﻮل‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﮔﻼﺳﻴﻦ‬ Glycine Gly H − CH − COOH
|
NH2
‫اﻻﺗﻴﻦ‬ Alanine Ala CH − CH − COOH
3 |
NH 2
‫واﻟﻴﻦ‬ Valine Val CH − CH − CH − COOH
3 | |
CH 3 NH 2
‫ﻟﻴﻮﺳﻴﻦ‬ Leucine Leu CH − CH − CH − CH − COOH
3 | 2 |
CH 3 NH 2
‫اﻳﺰوﻟﻴﻮﺳﻴﻦ‬ Isoleucine Ile CH − CH − CH − CH − COOH
3 2 | |
CH 3 NH 2
‫ﺳﻴﺮﻳﻦ‬ Serine Ser HO − CH − CH − COOH
2 |
NH 2
‫ﺗﻴﺮﻳﻮﻧﻴﻦ‬ Threo nine Thr CH − C H − CH − COOH
3 | |
OH NH 2
‫ﺳﺴﺘﻴﻦ‬ Cysteine Cys HS − CH − CH − COOH
2 |
NH 2
‫ﻣﺘﻴﻮﻧﻴﻦ‬ Methionine Met CH3 − S − CH − CH CH − COOH
2 2 |
NH 2
‫ﺍﺳﻴﺪﺍﺳﭙﺎﺭﺗﻴﻚ‬ aspartiqaeacide asp HOOC − CH − CH − COOH
2 |
NH 2
‫اﺳﭙﺎرژﻳﻦ‬ Aspargine Asn H N − CO − CH − CH − COOH
2 2 |
NH 2
223
‫ﮔﻠﻮ ﺗﺎ ﻣﻴﮏ‬ Acideglutamiqae Clu HOOC − CH − CH − CH − COOH
2 2 |
‫اﺳﻴﺪ‬ NH 2
‫ﮔﻠﻮﺗﺎﻣﻴﻦ‬ Glutamin Cln H N − CO − CH − CH − CH − COOH
2 2 2 |
NH 2
‫ﻟﻴﺴﻴﻦ‬ Lysine Lys H N − CO − CH − CH − CH − CH − CH − COOH
2 2 2 2 2 |
NH 2
‫ارژﻳﻨﻴﻦ‬ Arginine Arg H 2N − C − NH − CH2 − CH2 − CH2 − CH − COOH
|| |
NH NH2
‫ﻓﻨﻴﻞ اﻻﺋﻴﻦ‬ Phenylalanine − CH 2 − CH − COOH
Phe |
NH 2
‫ﺗﻴﺮوزﻳﻦ‬ Tyrosine Tyr HO – − CH 2 − CH − COOH
|
NH 2
‫ﺗﺮﻳﭙﺘﻮﻓﺎﻥ‬ Tryptophane Try
‫ﻫﻴﺴﺘﻴﺪﻳﻦ‬ Histidine His
‫ﭘﺮﻭﻟﻴﻦ‬ Proline Pro
224
 ‫‪ :2_2_12‬ﭘﻮﻟﻲ ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪوﻧﻪ او ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬و دﺟﻮړ＊ﺘﻮﻧﻮ د واﺣﺪوﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‪ .‬د ！ﻮﻟﻮ‬
‫ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮي دي ‪ .‬د ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮر＊ﺖ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﺷﻠﻮ )‪(20‬‬
‫＇ﺨﻪ ډﻳﺮ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﻟﺮ ي او د ﭘﻴﭽﻠﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟﻮ ＇ﺨﻪ دي؛ ﻧﻮ ﻧﺎﻳﻠﻮن ﻫﻢ د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ‬
‫د ډوﻟﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ دي؛ ﺧﻮ د ﻫﻐ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮازې ﻳﻮ ډول ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮ ﺷﺎﻣﻞ دي‪ .‬د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ د ﺑﺪن ار‪－‬ﺎﻧﻮﻧﻪ د‬
‫ﭘﻨ‪％‬ﻠﺲ )‪ (15‬ډوﻟﻮ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ دﺟﻮړوﻟﻮ ﺗﻮان ﻟﺮي ‪ ،‬ﺗﺮ＇ﻮ د ﻫﻐﻮي ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺧﭙﻞ ژوﻧﺪﺗﻪ دوام ورﮐ‪７‬ي؛‬
‫ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪ .‬ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ دوو اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ‬
‫ﺷﻮي دي‪ ،‬د ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫||‬
‫‪NH 2 − CH − COOH + NH 2 − CH − COOH‬‬ ‫→‬ ‫‪NH 2 − CH − C − NH − CH − COOH + H 2 O‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬
‫د ‪ − CO − NH −‬اړﻳﮑﻪ د ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪي اړﻳﮑ‪ ３‬ﭘﻪ ﻧﻮم او وروﺳﺘﻨﻰ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪ د ﭘﺎﺗ‪ ３‬ﺷﻮو ﻣﻮادو او ﻳﺎ‬
‫)‪ (Residue‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدوي‪ ،‬د ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪوﻧﻮ زﻧ‪％‬ﻴﺮ دﺳﻞ ‪－‬ﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ د ډﻳﺮو وروﺳﺘﻨﻮ ＊ﺎخ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫ﺟﻮړﺷﻮي دي او د ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪى اړﻳﮑﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻈﻢ ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐ‪７‬ى دى ‪ ،‬دﭘﻮﻟﻲ ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭼ‪３‬‬
‫وروﺳﺘﯽ وﻧﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬داوﻟﻴ‪／‬ﻮ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ‪ ،‬د ﭘﻮﻟﻲ ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪي ﻫﻐﻪ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮ ﭘﻪ‬
‫ﺳﺮوﻧﻮﮐ‪ − COOH ３‬دوه ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺷﺘﻮن وﻟﺮي ‪،‬ﭘﻪ اوﺑﻠﻨﻮ ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻮﮐ‪ ３‬ﻟﻮړ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮي ﭼﻰ ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ‬
‫ﻳ‪ ３‬د )‪ (1_12‬ﺟﺪول ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ اﺳﭙﺎراﮐﻴﻨﮏ اﺳﻴﺪ او ﮔﻠﻮﺗﺎﻣﻴﮏ اﺳﻴﺪو وړاﻧﺪې‬
‫‪－‬ﺮوپ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻲ‪ ،‬دا اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ اﺳﭙﺎراﮐﻴﻦ‬ ‫‪O‬‬ ‫ﺷﻲ ‪ ،‬ﮐﻪ د ‪－ − COOH‬ﺮوپ ﭘﻪ اﻣﺎﻳﺪ‬
‫‪//‬‬
‫) ‪(− C − NH‬‬
‫‪2‬‬ ‫او ‪－‬ﻠﻮﺗﺎﻣﻴﻦ ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ‪ − NH 2‬ﮔﺮوﭘﻮﻧﻪ د ‪ − COOH‬ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ زﻳﺎت وي‪ ،‬دا ډول اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ د ﻗﻠﻮي‬
‫اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اوﺑﻠﻨﻮ ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻗﻠﻮي ‪ pH‬ﻟﺮوﻧﮑﻰ دي‪ ،‬د ارژﻳﻦ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪ‬
‫ﭘﻪ ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ي ﺗﻮ‪－‬ﻪ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﺳﭙﺮم او د ﻣﺬﮐﺮو ﻣﺎﻫﻴﺎﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﻨﺎﺳﻠﻲ ﺳﭙﻴﻦ رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪.‬‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻴﻦ)‪ (Cysteine‬د ﺳﻠﻔﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭘﻪ ‪− S − H‬‬
‫ﭘﺎی ﺗﻪ رﺳﻴ‪８‬ي او ﻣﻴﺘﻴﻮﻧﻴﻦ )‪ (Methionine‬د ﺳﻠﻔﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪ و ﺑﻞ اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻪ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﺳﻠﻔﺮ د ‪ − S − CH 3‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻰ ‪－‬ﺮوپ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬دا اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪ ﭘﻪ ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﮐ‪ ３‬د ﺑﺪن‬
‫د اﻋﻀﺎوو د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ او رﻳﺪﮐﺸﻦ ﮐ‪７‬ﻧﻪ ﮐﻨﺘﺮول او ﺑﻨﺴ＂ﻴﺰرول ﻟﻮﺑﻮي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ دې ‪＄‬ﺎی ﻧﻮر اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻪ‬
‫‪225‬‬
‫ﻧﻴﻮﻟﻰ ﻧﻪ ﺷﻲ ‪ .‬زﻳﺎت اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻪ اﻟﻴﻔﺎﺗﻴﮑﻲ ﮐﺎرﺑﻨﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻪ ﻟﺮي ؛ ﺧﻮ د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ اﻻﻧﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺎﻳﺮوزﻳﻦ او‬
‫دﺗﺮﭘﺘﻮﻓﺎن اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﻟﻪ ﻳﻮې اروﻣﺎﺗﻴﮑﻲ ﻫﺴﺘ‪ ３‬ﺟﻮړﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﭘﻴﮋﻧﺪﻧﻪ د ﻧﺎﺗﻴﺮﻳﮏ اﺳﻴﺪ ﭘﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ ﻣﻤﮑﻨﻪ ده ‪ .‬دا اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ د ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﮏ اﺳﻴﺪ ﺳﺮه ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮي او د ﻧﺎﻳﺘﺮو ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ‬
‫ﺟﻮړوي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ ﻫﻤﺪې ﮐﺒﻠﻪ ده ﭼﻰ ﮐﻪ ﻻﺳﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﮏ اﺳﻴﺪ ﺳﺮه ﮐﮑ‪ ７‬ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د ﻻﺳﻮﻧﻮ‬
‫د ﭘﻮﺳﺘﮑﻲ رﻧ‪ ，‬ژﻳ‪７‬ﻳ‪８‬ي‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﭼﺮ‪－‬ﺎﻧﻮ د ﻫ‪／‬ﻴﻮ ﺳﭙﻴﻦ ﻫﺎﻳﺪروﻟﻴﺰ ﺷﻲ ‪ ،‬اروﻣﺎﺗﻴﮏ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ‬
‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻪ ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪى د ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺗﺒﺪﻳﻠﻮل‬
‫د ﻳﻮ ډاي ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪ د ‪－ − COOH‬ﺮوپ د ﻧﻮي اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻟﻪ ‪－ − NH 2‬ﺮوپ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي‪ ،‬ﭘﻪ ﺗﺮاي‬
‫ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪ ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ او ﺑﻴﺎ ﻫﻢ د ﻫﻐﻪ د زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﭘﻪ ﭘﺎی ﮐ‪ ３‬د ‪－ − COOH‬ﺮوپ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻪ ﻫﻢ ﭘﻪ‬
‫ﺧﭙﻞ وار ﺳﺮه د ﻧﻮرواﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻟﻪ ‪－ − NH 2‬ﺮوپ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي او ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪوﻧﻪ ﭘﻪ ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي ‪.‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې داﺳ‪ ３‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ ‪＇ 35‬ﺨﻪ ﻟ‪ ８‬اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ وﻟﺮي ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻫﻢ د ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ‬
‫دﻳ‪８‬ي او ﮐﻪ ﻟﻪ دې ﺷﻤﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﻟﻮړ وي ‪ ،‬د ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﺷﭙ‪ ８‬وﻳﺸﺖ‬
‫زرو )‪＇ (26000‬ﺨﻪ زﻳﺎت اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﻟﺮ ي او د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﺘﻠﻪ ﻳ‪ 40000 g / mol ３‬ده‪.‬‬
‫ﭘﻪ ر＊ﺘﻴﺎ ﭼ‪ ３‬ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ ﻣﮑﺮو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ دي او دﻳﻮ ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﺟﻮړ＊ﺖ د ﻫﻐﻮى دﺟﻮړووﻧﮑﻮ‬
‫اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ او د ﻫﻐﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭼ‪ ３‬اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﺗ‪７‬ﻟﻲ دي ‪！ ،‬ﺎﮐﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ د‬
‫ﺑﻴﻠ‪ ３／‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬دﻳﻮ ﺗﺮاي ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪ ﺟﻮړﻳﺪل ﭼ‪ ３‬د درې اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ اﻻﻧﻴﻦ ‪ ،‬ﺳﻴﺮﻳﻦ او ﺳﻴﺴﺘﻴﻦ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ‬
‫ﺷﻮى دي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪ ３‬وﻧﻴﺴﺊ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺷﭙ‪８‬و ﻻرو ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎى ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪Ala‬‬ ‫‪Ser‬‬ ‫‪Cys‬‬ ‫‪Ala‬‬ ‫‪Cys‬‬ ‫‪Ser‬‬
‫‪Ser‬‬ ‫‪Cys‬‬ ‫‪Ala‬‬ ‫‪Ser‬‬ ‫‪Ala‬‬ ‫‪Cys‬‬
‫‪Cys‬‬ ‫‪Ala‬‬ ‫‪Ser‬‬ ‫‪Cys‬‬ ‫‪Ser‬‬ ‫‪Ala‬‬
‫د دې درې ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﺟﻮر＊ﺖ ﭘﻪ ﺑﺸﭙ‪７‬ه ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﻟﺮي )ﺳﺮه ﻟﻪ دې ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﻣﻮاد ﺳﺮه ﻳﻮﺷﺎن دي(‪ ،‬د ﻓﺰﻳﮑﻲ او ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻞ ﺧﻮاص ﻟﺮي‪ ،‬ﻟﻪ دې ﺳﺎده ﻧﻤﻮﻧ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎم ﮐ‪３‬‬
‫ﻧﻴﻮﻟﻮ ﺳﺮه ﮐﻴﺪاي ﺷﻲ‪ ،‬ووﻳﻞ ﺷﻲ ﭼ‪ :３‬د ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺷﻞ ﻓﻌﺎل ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﮑﻲ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ‬
‫＇ﺨﻪ زﻳﺎت ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ ﻳﻲ ﺟﻮړﮐ‪ ７‬ي ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى ﺷﻤﻴﺮ د ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﮐ‪ 1012 ３‬ﭘﻮرې ا！ﮑﻞ‬
‫ﺷﻮي دي‪:‬‬
‫‪226‬‬
 ‫)‪ (11_12‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﺑ‪２‬ﻪ‪:‬‬
‫دا ﻻﻧﺪې ﺗﻌﺎﻣﻞ د اﻻﻧﻴﻦ او ﮐﻼﺳﻴﻦ د ډاي ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﺟﻮړﻳﺪل ！ﺎﮐﻲ‪:‬‬
‫ﻗﻠﻒ ﺷﻮى‬
‫د دوو ﻋﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﺧﻼ‪請‬ﻮل‬
‫‪ :4_12‬ډاي اﮐﺴﻲ راﻳﺒﻮز ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﺋﻴﮏ اﺳﻴﺪ )‪(D.N.A‬او راﻳﺒﻮز ﻧﻮ ﮐﻠﻴﻮﺋﻴﮏ اﺳﻴﺪ )‪(R.N.A‬‬
‫‪227‬‬
‫ډﻳﺮ ﭘﻴﭽﻠﻰ ﻋﻀﻮى ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ډاى اﮐﺴﻲ راﻳﺒﻮز ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﺋﻴﮏ اﺳﻴﺪ )‪ ( D.N.A‬دى ﭼ‪ ３‬د ژوﻧﺪي اور‪－‬ﺎﻧﻴﺰم د‬
‫！ﻮﻟﻮ ﺣﺠﺮو ﭘﻪ ﻫﺴﺘﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ د ﺗﻮﻟﻴﺪ او ﺟﻨﻴﺘﮑﻲ ﺧﺒﺮﺗﻴﺎوو د ﻟﻴ‪８‬ﻟﻮ ) وراﺛﺖ ( ﻟﭙﺎره‬
‫ﻟﻪ ﻳﻮﻧﺴﻞ ＇ﺨﻪ ﺑﻞ ﻧﺴﻞ ﺗﻪ ‪ ،‬دﻧﺪه ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮي‪ .‬د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ د ‪ D.N.A‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ډﻳﺮ ﻟﻮى دى او د ﻫﻐﻪ اوږد واﻟﯽ‬
‫ﻟﻪ ﻫﺴﺘ‪＇ ３‬ﺨﻪ د وﺗﻠﻮ وروﺳﺘﻪ دوه ﻣﺘﺮو ﺗﻪ رﺳﻴ‪８‬ي‪ .‬د راﻳﺒﻮزﻧﻮ ﮐﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ) ‪ ( R.N.A‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ‪D.N.A‬‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺗﻪ ورﺗﻪ دى ؛ ﺧﻮ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﮐﻮﭼﻨ‪ ９‬دی ‪.‬داﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ！ﻮل ﺷﻮي ارﺛﻲ ﺧﺒﺮﺗﻴﺎوې ﭼ‪ ３‬د ‪ D.N.A‬ﭘﻪ‬
‫واﺳﻄﻪ ！ﻮﻟﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﻟﻪ ﻫﺴﺘ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﺑﻬﺮ ﺗﻪ ﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د ‪ D.N.A‬ﺟﻮړ＊ﺖ د ﭘﻴﮋﻧﺪﻟﻮ ډﻳﺮه ＊ﻪ ﻻره د ﻫﻐﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو د ﺟﻮړ＊ﺖ د ＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ ﻻره ده‪D.N.A .‬‬
‫ﻟﻪ ﻫﻐﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ ３‬د راﻳﺒﻮز د ﻗﻨﺪ ﺑﺪل ﺷﻮي ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د د ﻓﻮراﻧﻮز ﺗﮑﺮاري واﺣﺪوﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬ﺷﺎﻣﻞ دي ‪ ،‬د راﻳﺒﻮز ﺑﺪل ﺷﻮى ﺟﻮړ＊ﺖ ﭼ‪ ３‬ﻓﻮراﻧﻮز ورﺗﻪ وﻳﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪،‬د اﮐﺴﻴﺠﻦ د ﻫﻐﻪ اﺗﻮم د‬
‫ﻟﺮې ﮐﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت دى‪ .‬ﭘﻪ دې ﺣﺎﻟﺖ ﮐ‪ ３‬راﻳﺒﻮز ﭘﻪ دې اﮐﺴﻲ راﻳﺒﻮز ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دى‪:‬‬
‫ﭘﻪ ‪ D.N.A‬ﮐ‪ ３‬ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮ دى اﮐﺴﻲ راﻳﺒﻮز دى‪ .‬د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻧﻤﺒﺮ ﮐﺎرﺑﻦ ﮐ‪ ３‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﻟﺮوﻧﮑﻲ اﻟﻘﻠﻲ‬
‫ﻧ‪＋‬ﺘﻲ دي ﭼ‪ ３‬د ﮐﻮ وﻻﻧﺖ اړﻳﮑﻪ ﻳ‪ ３‬ﺟﻮړه ﮐ‪７‬ې ده‪) ،‬ﭘﻪ دې ډول اﻟﻘﻠ‪ﾧ‬ﻮ ﮐ‪ ３‬ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ ﺧﭙﻞ ازاد اﻟﮑﺘﺮوﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻻس‬
‫ﺗﻪ ورﮐﻮي ( دا اﻟﻘﻠﻲ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‪:‬‬
‫د ﭘﻴﺮﻳﻤﻴﺪﻳﻦ ﻣﺸﺘﻘﺎت‬
‫د ﻳﻮرﻳﻦ ﻣﺸﺘﻘﺎت‬
‫＇ﺮﻧ‪／‬ﻪ ﭼ‪ ３‬ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬دﻟﺘﻪ اﻟﻘﻠﻲ ﭘﻨ‪％‬ﻪ ډوﻟﻪ دي ‪＇،‬ﻠﻮر ډوﻟﻪ ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ D.N.A‬ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او د ‪ I، G، A‬ﺍﻭ‬
‫‪228‬‬
 ‫ﻟﻪ ‪＇ Cy‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﭼ‪ ３‬دى اﮐﺴﻰ راﻳﺒﻮزﻧﻮﮐﻠﻴﻮﺋﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ﻟﺮي‪:‬‬
‫د ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻴﺪو ＇ﺨﻪ وروﺳﺘﻪ ‪ ،‬د ﻓﺎﺳﻔﻮرﻳﮏ اﺳﻴﺪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻟﻪ دې اﮐﺴﻲ راﻳﺒﻮز ﻧﻮ ﮐﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫ﺳﺮه ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ‪DNA‬د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل اﺳﮑﻠﻴﺖ ﺟﻮړوي‪ ،‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬د ﭘﻮﻟﻲ ﻧﻮ ﮐﻠﻴﻮﺋﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬
‫د زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻳﻮه ﺑﺮﺧﻪ وړاﻧﺪى ﺷﻮي ده ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻪ ﮐ‪ ３‬د اﻳﺴﺘﺮ د ﻫﺮ ﻓﺎﺳﻔﻴﺖ اړﻳﮑﻪ د ‪ 3‬او ‪ 5‬ﮐﺎرﺑﻦ ﺳﺮه ﭘﻪ ﻣﻨﻈﻤﻪ‬
‫ﺑ‪２‬ﻪ ﺗﮑﺮار ﺷﻮې ده‪:‬‬
‫)‪ (C‬ﺳﻴﺘﻮﺯﻳﻦ‬ ‫)‪ (G‬ﮔﻮﺍﻧﻴﻦ‬
‫راﺗﻠﻮﻧﮑﯽ زﻧ‪％‬ﻴﺮ‬
‫راﺗﻠﻮﻧﮑﯽ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﺳﺮه‬ ‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اړﻳﮑﻪ‬
‫‪229‬‬
 ‫)‪ (A‬ﺁﺩﻧﻴﻦ‬ ‫)‪ (T‬ﺗﻴﺎﻣﻴﻦ‬
‫)ﭘﻪ وروﺳﺘﻲ زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﮐ‪３‬‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﯽ اړﻳﮑﻪ‪............‬‬
‫ﺩﻯ ﺍﻛﺴﻰ ﺭﺍﻳﺘﻮﺯ‬
‫ﭘﻞ ﺍﻳﺘﺴﺮ ﻓﺎﺳﻔﻴﺖ‬
‫ﺍﺩﻧﻴﻦ‬
‫ﺗﻴﺎﻣﻴﻦ‬
‫ﮔﻮﺍﻧﻴﻦ‬
‫ﺳﻴﺘﻮﺯﻳﻦ‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻨﯽ اړﻳﮑﻪ‬
‫‪230‬‬
 ‫د دوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‪:‬‬
‫* ﻫﻐﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ＇ﻮﮐﻮﭼﻨﻴﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻳﻮ‪＄‬ﺎى ﮐﻴﺪو ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮې دي ‪ ،‬دﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ او ﻫﻐﻪ‬
‫ﮐﻮﭼﻨﻲ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﭼﻰ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺟﻮړوي ‪ ،‬د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮوﻧﻮ )‪ (Monomers‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫* ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ د ژوﻧﺪاﻧﻪ ﻣﻬﻢ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼﻰ زﻣﻮﻧ‪ ８‬د ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧﺪ ﭘﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﺑﺮﺧﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫* ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ د ﮐﺎرﺑﻦ د ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳﺎ دوي ‪＇ ،‬ﺮﻧﮕﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﺳﺎده ﻓﺎرﻣﻮل ‪ Cm ( H 2O) n‬ﻳﺎ‬
‫‪ Cm H 2 nOn‬دى ؛ ﭘﺮدي ﺑﻨﺴ＀ د اوﺑﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﮐﺎرﺑﻦ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﻟﻴﺪل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﮔﻠﻮﮐﻮز د اﻟﮑﻮﻟﻮ او اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪو د وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ‬
‫ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او ﻟ‪＇ ８‬ﻪ ﻟﻮړ او د ﮐ‪ ８‬ﻳﺪو اوﮐ‪７‬ۍ ﮐﻴﺪو زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮي‪.‬‬
‫* ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ دوو ډﻟﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬د ﺳﺎده او ﭘﻴﭽﻠﻮ ＇ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ‪.‬ﺳﺎده ﻗﻨﺪوﻧﻪ )‪(Simplesugars‬‬
‫د ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ)‪ (Monosacharidos‬ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد‪８４‬ي‪.‬‬
‫* د ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ د دوو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ د اﺗﺤﺎد ‪ ،‬ﺗﺮاﮐﻢ او د دې ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ د ډاي ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل‬
‫ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬د دوو ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﮐﻰ ﻳﻮ اﮐﺴﻴﺠﻨﻲ ﭘﻞ ﺗ‪７‬ل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬د ډاي ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪ C12 H 22O11‬دي‪.‬‬
‫* ﭘﻮﻟﻲ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻪ د ﭘﻴﺮاﻧﻮز ‪－‬ﻠﻮﮐﻮز د واﺣﺪوﻧﻮ ﻳﻮ ﺑﻞ ﺳﺮه دﻳﻮ‪＄‬ﺎي ﮐﻴﺪو او دﻫﻐﻮى د دې ﻫﺎﻳﺪرﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪３‬‬
‫ﺗﺸﮑﻴﻠ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬ﻧﺸﺎﻳﺴﺘﻪ او ﺳﻠﻮﻟﻮز ﭘﻪ ﮐ‪ ３‬ﺷﺎﻣﻞ دي‪.‬‬
‫* ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ اور‪－‬ﺎﻧﻴﺰم ﻳ‪ ３‬ﺗﺮ ‪ 15%‬ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ى دى او ﭘﻪ ﺑﺪن‬
‫ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮې دﻧﺪې ﺗﺮﺳﺮه ﮐﻮي‪.‬‬
‫* ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﮐﺎرﺑﻮﮐﺴﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪوﻧﻮ د ﮐﺎرﺑﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ او ﻳﺎ ＇ﻮ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ اﺗﻮﻣﻪ د ‪ ) − NH‬اﻣﻴﻦ ( ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺑ‪３‬‬
‫‪2‬‬
‫‪＄‬ﺎﻳﻪ ﺷﻲ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى اړوﻧﺪ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫* د اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐ‪ ３‬د ‪ − NH 2‬و ‪ − COOH‬ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ د ﺷﺘﻮن ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ اﻣﻔﻮ ﺗﺮﻳﮏ‬
‫‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎوې ﻟﺮي ؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﻫﻢ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺧﻮاص او ﻫﻢ ﻗﻠﻮي ﺧﻮاص ﻟﺮي‪.‬‬
‫* د ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮر＊ﺖ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﺷﻠﻮ )‪＇ (20‬ﺨﻪ ډﻳﺮ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﻟﺮ ي او د ﭘﻴﭽﻠﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟﻮ ＇ﺨﻪ دي‪.‬‬
‫* ﮐﻪ ﭼﻴﺮي ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ ‪＇ 35‬ﺨﻪ ﻟ‪ ８‬اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ وﻟﺮي ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻫﻢ د ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي او ﮐﻪ ﻟﻪ دې ﺷﻤﻴﺮ‬
‫＇ﺨﻪ ﻟﻮړ وي ‪ ،‬د ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫* ډﻳﺮ ﭘﻴﭽﻠﯽ ﻋﻀﻮي ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ))ډاى اﮐﺴﻲ راﻳﺒﻮز ﻧﻮﮐﻠﻴﻮﺋﻴﮏ اﺳﻴﺪ ‪ ((D.N.A‬دي ﭼ‪ ３‬د ژوﻧﺪي اور‪－‬ﺎﻧﻴﺰم د ！ﻮﻟﻮ‬
‫ﺣﺠﺮو ﭘﻪ ﻫﺴﺘﻮ ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او ﻟﻪ ﺑ‪５‬ﻼ ﺑ‪５‬ﻠﻮ ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ د ﺗﻮﻟﻴﺪ او ﺟﻨﻴﺘﮑﻲ ﺧﺒﺮﺗﻴﺎوو د ﻟﻴ‪８‬ﻟﻮ )وراﺛﺖ( ﻟﭙﺎره ﻟﻪ ﻳﻮﻧﺴﻞ ＇ﺨﻪ‬
‫ﺑﻞ ﻧﺴﻞ ﺗﻪ دﻧﺪه ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮي ‪.‬‬
‫* د راﻳﺒﻮزﻧﻮ ﮐﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ) ‪ ( R.N.A‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل د ‪ D.N.A‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺗﻪ ورﺗﻪ دى ؛ ﺧﻮ ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﮐﻮﭼﻨﻰ دی ‪.‬داﻣﺎﻟﻴﮑﻮل‬
‫！ﻮﻟ‪ ３‬ﺷﻮي ارﺛﻲ ﺧﺒﺮﺗﻴﺎوې ﭼ‪ ３‬د ‪ D.N.A‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ！ﻮﻟﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﻟﻪ ﻫﺴﺘ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﺑﻬﺮ ﺗﻪ ﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫د دوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﺗﻤﺮﻳﻦ‪:‬‬
‫‪ _1‬ﮐﻮم ﺷﻴﺎن ﭘﻪ ﮐﻮرﮐ‪ ３‬وﻳﻨ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻫﻐﻮې ﮐ‪ ３‬ﺷﺎﻣﻞ دي ؟ د ﻫﻐﻮى دﻳﻮ ﺷﻤﻴﺮ ﻧﻮﻣﻮﺗﻪ واﺧﻠﺊ‪.‬‬
‫‪ _2‬ﮐﻮم ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ﭘﻪ ژوﻧﺪاﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﻣﻬﻢ دي؟ د ﻫﻐﻮى ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واﺧﻠﺊ ‪.‬‬
‫‪ _3‬ﮐﻮم ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﺧﭙﻠﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﻣﺤﻴﻂ ﮐ‪－ ３‬ﻮرئ؟ د ﻫﻐﻮى ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واﺧﻠﺊ ‪.‬‬
‫‪ _4‬د ﻓﻮﺗﻮ ﺳﻨﺘﻴﺰ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻪ ‪請‬ﺤﺢ ﺑ＂ﻪ وﻟﻴﮑﺊ او د ﻫﻐﻰ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ﾧ‬ﻮ ﻣﻮادو ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واﺧﻠﺊ‪.‬‬
‫‪ _5‬ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ د ﮐﻮﻣﻮ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ＇ﺨﻪ ﺗﻮﭘﻴﺮ ﮐﻴ‪８‬ي؟ ﭘﻪ دې اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ _6‬ﮐﻮم اﮐﺴﻴﺪاﻳﺰ ﮐﻮوﻧﮑﻰ ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻮ د اﮐﺴﻴﺪﻳﺸﻦ ﻟﭙﺎره وﮐﺎرول ﺷﻲ ‪ ،‬ﺗﺮ ＇ﻮ ﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻠﻴﮏ‬
‫اﺳﻴﺪ ﭘﻪ ﻻس راوړل ﺷﻲ ؟ ﭘﻪ دې اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪي ﮐ‪７‬ئ ‪.‬‬
‫‪ _7‬د اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ او ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮل وﻟﻴﮑﺊ او ﭘﻪ اړه ﻳ‪ ３‬ر‪１‬ﺎ واﭼﻮئ‪.‬‬
‫‪231‬‬
 ‫‪ _8‬د اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪ او ﭘﺮوﺗﻴﻦ ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻮﭘﻴﺮ ＇ﻪ ﺷﻰ دى ؟ ﭘﻪ دې اړه ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬وﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪＇ _9‬ﻮ ﻣﻬﻢ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ژوﻧﺪﻳﻮ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻮ ﭘﻪ اور‪－‬ﺎﻧﻴﺰم ﮐ‪ ３‬ﺷﺘﻪ دي ‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واﺧﻠﺊ‪.‬‬
‫‪ _10‬د اﻻﻧﻴﻦ د اﻣﻔﻲ اﻳﻮن ﺑ‪２‬ﻪ وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﺑﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪: ３‬‬
‫‪ _1‬ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ ‪ ..............‬ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ دي ﭼ‪ ３‬اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪي ﻳﺎ ﮐﻴﺘﻮﻧﻲ ‪－‬ﺮوپ ﻟﺮي‪:‬‬
‫د _ ﭘﻮﻟﻲ اﻟﮑﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫ب _ اﻳﺘﺮ ج _ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺴﺘﺮ‬ ‫اﻟﻒ _ اﻳﺴﺘﺮ‬
‫‪ _2‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ ﮐﺎرﺑﻮ ﻫﺎﻳﺪرﻳﺘﻮﻧﻪ را＊ﻴﻲ؟‬
‫ﻫـ _ ！ﻮل‬ ‫د_ ‪ I‬او ‪II‬‬ ‫اﻟﻒ_ ﻳﻮازې ‪ III‬ب_ ﻳﻮازې ‪ II‬ج_ ‪I‬‬
‫‪ _3‬د ‪－‬ﻠﻮ ﮐﻮز ﺗﻌﺎﻣﻞ د ﺧﻤﻴﺮ ﻣﺎﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪yeast‬‬
‫⎯ ⎯⎯ ‪C H O‬‬ ‫‪⎯→ 2C H OH + 2CO‬‬
‫‪6 12 6‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪2‬‬
‫＇ﻮﻣﺮه اﻳﺘﺎﻳﻞ اﻟﮑﻮل ﺑﻪ ﻟﻪ ‪－ 90 g ، 6%‬ﻠﻮ ﮐﻮز ＇ﺨﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻲ؟‬
‫ﺩ_ ‪32 / 2‬‬ ‫ﺝ_ ‪23‬‬ ‫ﺏ_ ‪18 / 4‬‬ ‫ﺍﻟﻒ_ ‪13 / 8‬‬
‫‪ _4‬د ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬ﮐﻮم ‪－‬ﺮوﭘﻮﻧﻪ ﺷﺘﻪ ؟‬
‫د_ ！ﻮل‬ ‫ج_ ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ‬ ‫ب_ ﮐﻴﺘﻮﻧﻲ‬ ‫اﻟﻒ_ اﻟﺪﻳﻬﺎﻳﺪ‬
‫‪ _5‬د راﻳﺒﻮز ﻧﻮ ﮐﻠﻴﮏ اﺳﻴﺪ ) ‪ ( R.N.A‬د ‪ .........‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﮐﻪ ورﺗﻪ ؛ د ﻫﻐﻪ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻮﭼﻨﻰ دى‪:‬‬
‫د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫اﻟﻒ_ ‪ D.N.A‬ب_ ‪ ATP‬ج_ اﻟﻒ او ب دواړه‬
‫ﻧﻮم ﻋﺒﺎرت دى ﻟﻪ‪:‬‬ ‫‪CH‬‬
‫‪3‬‬
‫‪− CH − COOH‬‬
‫|‬
‫‪NH 2‬‬
‫‪ _6‬د‬
‫د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫ج_ اﻟﻒ او ب دواړه‬ ‫ب_ اﻻﻧﻴﻦ‬ ‫اﻟﻒ_ ‪Alanine‬‬
‫‪ _7‬ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻪ ！ﺎ ﮐﻠﻲ ﺟﻮړ＊ﺖ واﺣﺪ ﻟﺮوﻧﮑﻰ دي ﭼ‪＇ ............. ３‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي‪.‬‬
‫ج_ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ د_ اﻣﻮﻧﻴﺎ‬ ‫اﻟﻒ_ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ ب_ اوﻟﻴ‪／‬ﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻪ‬
‫‪ _8‬د ‪ ...........‬ﺷﻤﻴﺮ ﺑﻴﺎﻟﻮﺟﻴﮑﻲ ﻓﻌﺎﻟﻮ اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻪ ﮐﻮﻻی ﺷﻲ ﭼ‪ ３‬ډﻳﺮ زﻳﺎت اﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪوﻧﻮ ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ی دي‪.‬‬
‫ﺝ_ ‪ 16‬ﺩ_ ‪1012‬‬ ‫ﺍﻟﻒ_ ‪ 100‬ﺏ_ ‪20‬‬
‫‪ _9‬د ﭘﺮوﺗﻴﻨﻮﻧﻮ ！ﺎﮐﻠﻲ ﺷﻤﻴﺮ ﭼ‪ ３‬د ﻃﺒﻴﻌﺖ د ﻓﻌﺎﻟﻮ ﺑﻴﺎﻟﻮژﻳﮑﻲ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮ ي دي‪:‬‬
‫ﺩ_ ‪400000‬‬ ‫ﺝ_ ‪20000‬‬ ‫ﺏ_ ‪110‬‬ ‫ﺍﻟﻒ_ ‪1012‬‬
‫‪ _10‬د ﻣﻮﻧﻮ ﺳﮑﺮاﻳﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎرﺑﻦ د اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺷﻤﻴﺮ د ‪ .......‬ﺗﺮ ‪.........‬دي‪:‬‬
‫اﻟﻒ_ ‪ 20‬ﺗﺮ ‪ 30‬ب_ ‪ 20‬ﺗﺮ ‪ 40‬ج_ ‪ 3‬ﺗﺮ ‪ 9‬د_ ‪ 10‬ﺗﺮ ‪ 20‬ﭘﻮرې‪.‬‬
‫‪ _11‬د ﻳﻮ ډاي ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪ د ‪－ − COOH‬ﺮوپ د ﻧﻮرو اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﻟﻪ ‪－ − NH‬ﺮوپ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي او ﭘﻪ ‪.....‬‬
‫‪2‬‬
‫د_ ﻫ‪ ＃５‬ﻳﻮ‬ ‫ج_ اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪ‬ ‫ب_ ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪ‬ ‫ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي‪ .‬اﻟﻒ_ ﺗﺮاى ﭘﻴﭙﺘﺎﻳﺪ‬
‫‪ _12‬د اﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪوﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﻳ‪ ３‬د ‪ − NH 2‬و ‪－ − COOH‬ﺮوﭘﻮﻧﻮ د ﺷﺘﻮن ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ده ﭼ‪ ３‬دا ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻪ د ‪.....‬‬
‫ب_ ﺗﻴﺰاﺑﻲ او ﻗﻠﻮي ج_ اﻣﻔﻮﺗﺮﻳﮏ د_ ！ﻮل ‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻪ ‪請‬ﺤﻴﺢ دي‪.‬‬ ‫اﻟﻒ_ دوه ‪－‬ﻮﻧﻲ‬ ‫ﺧﺎ‪請‬ﻴﺖ ﻟﺮ ي‪:‬‬
‫‪232‬‬
 ‫د ﻳﺎرﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻰ‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ‬
‫ﭘﻪ دوﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻮل‪ ،‬ﭘﻪ دې ﭘﻮه ﺷﻮ ﭼ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﭘﻪ دوو ډوﻟﻮ وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي ﭼ‪ ９‬ﻃﺒﻴﻌﻲ او ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮﻧﻪ دي ‪ .‬د ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ اړه ﭘﻪ ﺗﻴﺮ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻮي دي ؛ ﺧﻮد ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻮي ﻧﻪ دي ‪ ،‬ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬ﻟﻮﻟﻮ ﭼ‪ ３‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﮐﻮم دي او‬
‫＇ﺮﻧﮕﻪ ﮐﻴﺪاى ﺷﻰ ﭼ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﭘﻪ ﻣﻨﺼﻮﻋﻲ ډول ﻻس ﺗﻪ راوړل ﺷﻲ ؟ ﻣﻬﻢ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﮐﻮم دي ؟ ﻟﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﮐﻮﻣﻮ ﺑﺮﺧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭼ‪ ９‬ﮔ＂ﻪ واﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ‬
‫ﺷﻲ؟‬
‫ﭘﻪ دې ＇ﭙﺮﮐﻲ ﮐ‪ ３‬د ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮو او ﺟﻤﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ اړه ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻻس ﺗﻪ راوړو ‪ ،‬د‬
‫ژوﻧﺪاﻧﻪ ﭘﻪ ﭼﺎروﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى دﮐﺎروﻟﻮ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﮐ‪７‬و‪.‬‬
‫‪233‬‬
 ‫‪ :1_13‬ﺟﻤﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ واﺣﺪوﻧﻪ ) ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮ ( ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎى ﺷﻲ ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را＇ﻲ ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﺟﻤﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي )‪ (1_13‬ﺟﺪول ﺟﻤﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻪ او د ﻫﻐﻮى د ﮐﺎروﻟﻮ‬
‫‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ ‪ .‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﺗﻮﮐﻲ دي ﭼ‪ ３‬داﺳ‪ ３‬ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي ‪ ،‬ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮ ى د‬
‫ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬د ﺟﻮړووﻧﮑﻮ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او دا دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ‬
‫د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮازﻳﺸﻦ )‪(Polymerization‬د ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﻳﻮه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪:‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫‪C=C‬‬ ‫⎯‬
‫‪⎯→ − C− C−‬‬
‫|‬ ‫|‬
‫)‪ (1_13‬ﺟﺪول د ﺟﻤﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ او د ﻫﻐﻮى د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮوﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﺑ‪５‬ﻠﮕ‪３‬‬
‫ﻧﻮم او د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫دﭘﻮﻟﻴﻤﻴﺮ ﻧﺎم‬ ‫ﮐﺎرول‬
‫‪CH 2 = CH 2 − (CH 2 − CH 2 )n −‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ‬ ‫ﭘﺎﻳﭗ‪ ،‬ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﻪ‬
‫‪Ethylene‬‬
‫‪CH 2 = CH − CH 3‬‬ ‫⎛‬
‫⎜‬
‫⎞‬
‫⎟‬ ‫ﭘﻮﻟﻲ ﭘﺮوﭘﻠﻴﻦ‬ ‫ﻓﺮﺷﻮﻧﻪ‪ ،‬ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﻪ‬
‫⎜‬ ‫⎟‬
‫‪propylene‬‬ ‫‪− ⎜ CH 2 −CH 2 − ⎟ −‬‬
‫| ⎜‬ ‫⎟‬
‫⎜‬ ‫⎟‬
‫‪⎝ CH 3‬‬ ‫‪⎠n‬‬
‫‪CH = CHCl‬‬ ‫⎛‬ ‫⎞‬ ‫ﭘﻮﻟﻲ وﻳﻨﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ‬ ‫ﭘﺎﻳﭗ‪،‬ﺳﻴﺮاﻣﮏ‪ ،‬دﮐﻮ！ﻮ‬
‫‪2‬‬
‫⎜‬ ‫⎟‬
‫‪Venylchloride‬‬ ‫‪− ⎜ CH 2 −CH ⎟ −‬‬ ‫ﻓﺮش‪ ،‬ﮐﺎﻟﻲ‬
‫⎜⎜‬ ‫⎟⎟ |‬
‫⎝‬ ‫‪Cl ⎠n‬‬
‫= ‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫⎛‬ ‫⎞‬ ‫ﭘﻮﻟﻲ اﮐﺮﻳﻞ ﻧﺎﻳﺘﺮﻳﻞ‬ ‫ﻗﺎﻟﻴﻦ او د اوﺑﺪﻟﻮ دﺳﺘﮕﺎه‬
‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫⎜‬ ‫⎟‬
‫‪⎜ − CH − CH −‬‬ ‫⎟‬ ‫)‪(PAN‬‬
‫‪CN‬‬ ‫⎜‬ ‫‪2‬‬ ‫⎟‬
‫|‬
‫‪Acrylntryl‬‬ ‫⎜‬ ‫⎟‬
‫⎝‬ ‫‪CN‬‬ ‫‪⎠n‬‬
‫‪CF2 = CF2‬‬ ‫‪− (CF2 −CF2 ) −‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻲ ﺗﺘﺮا ﻓﻠﻮرو ﻣﻴﺘﻴﻠﻴﻦ‬ ‫ﻧﺎﺳﻮز ﭘﻮ＊ﻮﻧﻪ‬
‫‪n‬‬
‫ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﻣﻴﺘﺎ اﮔﺮﻳﻠﺖ ‪CH 2 = C(CH3 )COOCH3 − (CH2 − C(CH3 )COOCH3 )n‬‬ ‫ﺑﻄﺮي ا ود ﮐﻮر وﺳﺎﻳﻞ‬
‫|‬
‫‪Methyl methagrilat‬‬
‫‪CH = CH − CH = CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪− (CH − CH − CH − CH )−‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻲ ﺑﻴﻮﺗﺎداﻳﻦ او ﭘﻮﻟﻲ‬ ‫دﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﻧﻪ ﺗﻴﺮووﻧﮑﻲ‪ ،‬د‬
‫‪Butadiene‬‬ ‫⎛‬
‫⎜‬
‫⎞‬
‫⎟‬
‫ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ )‪(SBR‬‬ ‫ﻟﻮﺑﻮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‬
‫‪−‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫⎟ ) ‪2 −C(CH 3‬‬
‫) ‪CH 2 = C(CH 3‬‬
‫⎜‬
‫⎝‬ ‫|‬ ‫‪⎠n‬‬ ‫رﺑ‪،７‬‬
‫‪Styrene‬‬
‫‪234‬‬
 ‫‪ :1_1_13‬ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اﻳﺘﻠﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 250o C‬او ﭘﻪ ‪ 1000 − 3000atm‬ﻓﺸﺎر او د ﻋﻀﻮي ﭘﺮ اﮐﺴﺎﻳﺪوﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮازﻳﺸﻦ ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻠﻴﻦ )‪ ( Polyethylene‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى د ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻴﺨﺎﻧﻴﮑﻴﺖ‬
‫ﺗﻪ ﺗﻮدوﺧﻪ ورﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ دوه رادﻳﮑﺎﻟﻮ ﻧﻮ ﺑﺎﻧﺪې ﭼ‪３‬‬ ‫داﺳ‪ ３‬دى ﭼ‪ ３‬ﻋﻀﻮي ﭘﺮ اﮐﺴﺎﻳﺪوﻧﻮ‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫||‬ ‫||‬
‫)‪(R − C − O − O − C − R‬‬
‫ﭘﻪ • ‪＊ 2R‬ﻮدل ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫||‬ ‫||‬ ‫||‬
‫⎯ )‪(R − C − O − O − C − R‬‬
‫⎯ • ‪⎯→ 2R − C − O‬‬
‫• ‪⎯→ 2 R‬‬
‫ﻧﻮﻣﻮړي رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻟﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻧﻮي را دﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول‬
‫ﺗﺮ ﻻﺳﻪ ﮐﻴ‪８‬ي ‪:‬‬
‫⎯ ‪R • +CH 2 = CH 2‬‬
‫• ‪⎯→ R − CH 2 − CH 2‬‬
‫ﻟﻪ ﭘﻮرﺗﻨﻴﻮ ډوﻟﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺳﻢ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻮي رادﻳﮑﺎﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ وروﺳﺘﻴﻮ ﭘ‪７‬اوﻧﻮﮐ‪ ３‬د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻟﻪ ﺑﻞ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﺳﺮه‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي او دا ﻋﻤﻠﻴﻪ ﭘﺮﻟﻪ ﭘﺴ‪ ３‬دوام ﻣﻮﻣﻲ‪:‬‬
‫⎯ • ‪R − (CH 2 − CH 2 ) n − CH 2 − CH 2 • + R − (CH 2 − CH 2 ) n − CH 2 − CH 2‬‬
‫→⎯‬
‫‪R − (CH 2 − CH 2 ) n − CH 2 − CH 2 − CH 2 − CH 2 − (CH 2 − CH 2 ) n − R‬‬
‫د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮ دﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ دﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮازﻳﺸﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول ﻟﻴﮑﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪⎯→ − (CH 2 − CH 2 )−‬‬
‫⎯ ‪nCH 2 = CH 2‬‬
‫ﭘﻪ دې ﻓﻮرﻣﻮل ﮐ‪ ３‬د ‪ n‬ﻗﻴﻤﺖ ډﻳﺮ ﻟﻮي دي ﭼ‪ ３‬ﺳﻠ‪／‬ﻮﻧﻮ ﺗﻪ رﺳﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻠﻴﻦ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ ﭘﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﻴﺮ )‪ (Homo polymer‬ﻟﻪ ډوﻟﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮ ﻋﻴﻦ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي ؛ ﻧﻮر ﻫﻮﻣﻮ ﭘﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﭘﻮﻟﻲ و ﻳﻨﺎﻳﻞ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ‪ ،‬ﭘﻮﻟﻲ ﺗﺘﺮا ﻓﻠﻮراﻳﺪ او ﭘﻮﻟﻲ ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د رادﻳﮑﺎﻟﻮ‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﺮ ﺑﻨﺴ＀ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﻫﻐﻮى ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫⎛‬ ‫⎞‬
‫⎜‬ ‫‪−‬‬ ‫⎟‬
‫⎜‬
‫‪CH‬‬ ‫⎟ ) ‪2 −C(CH 3‬‬
‫⎝‬ ‫|‬ ‫‪⎠n‬‬ ‫⎛‬ ‫⎞‬
‫⎜‬ ‫⎟‬
‫‪− ⎜ CH −CH ⎟ −‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪− (CF2 −CF2 ) −‬‬
‫⎜⎜‬ ‫⎟⎟ |‬ ‫‪n‬‬
‫⎝‬ ‫‪Cl ⎠n‬‬ ‫‪poly tetrafluor ide ethylene‬‬
‫‪Polystyrene‬‬ ‫)‪poly venyl chloride(PVC‬‬ ‫)‪(Teflon‬‬
‫‪235‬‬
 ‫د ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ او د ﻧ‪＋‬ﺘﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ‪:‬‬
‫ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻞ د ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﺑﻴﻼﺑﻴﻠ‪ ３‬ﺑ‪＊ ３２‬ﻮدل ﺷﻮي دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻟﻮړ ﮐﺜﺎﻓﺖ‬
‫)‪ (Hight- density poly ethylene‬دي او ﭘﻪ ‪＊ HDPE‬ﻮدﻟﻪ ﺷﻮي دي ‪ ،‬دا ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ اوږد زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮي او د‬
‫ﻟﻮړ ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي ؛ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ دﺑﻞ ﻟﻪ ﭘﺎﺳﻪ ﭘﻪ ﻧ‪＋‬ﺘ‪ ３‬ﺑ‪２‬ﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او ﺗ‪７‬ﻟﻲ دي‪ ،‬دا ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ د‬
‫ﺷﻮدو او ﺟﻮس ﭘﻪ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ ﻗﻄﻴﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ‪＄‬ﮑﻪ دا ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ) ‪ (HDPE‬ﮐﻠﮏ دي ‪ .‬د ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﺑﻞ‬
‫ډول د )‪ (Low _ density poly ethylene LDPE‬ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ﭼ‪！ ３‬ﻴ＀ ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻟﺮي او ＊ﺎخ‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﻰ ) اﻧﺸﻌﺎﺑﻲ ( زﻧ‪％‬ﻴﺮ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ﮐﺜﺎﻓﺖ د ‪ HDPE‬ﻟﻪ ﮐﺜﺎﻓﺖ ＇ﺨﻪ ！ﻴ＀ دى‪ ،‬دا ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ‬
‫ﮐ（ﻮړو ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫)‪ (1_13‬ﺷﮑﻞ د ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻞ ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻠﻴﻨﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي ﻟﻮ＊ﻲ‪:‬‬
‫ﻳﻮ ﺑﻞ ډول ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻫﻢ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬دﮐﺮوس ﻟﻴﻨﮑﻴﺪ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ )‪Cross – linked poly‬‬
‫‪ (ethylene‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي او ﭘﻪ ‪＊ CPE‬ﻮدل ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ داﺳ‪ ３‬ﺟﻮړﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ دوو‬
‫＇ﻨﮓ ﭘﺮ＇ﻨﮓ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻳﻮ‪ ،‬ﻳﻮ اﺗﻮم ﺟﻼ ﮐﻴ‪８‬ي ؛ ﺑﻴﺎ دا دوه ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه‬
‫ﻳﻮ‪＄‬ﺎى ﮐﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻟﻪ دې دوو ﻳﻮ‪＄‬ﺎى ﺷﻮو ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ د ﺗ‪７‬ﻟﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﭘﻪ ﻧﻮم‬
‫ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي او د ‪ HDPE‬د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﭘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ډﻳﺮ ﮐﻠﮏ دى ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﮐﻠﮏ او ﻏ‪＋‬ﺘﻠﻲ ﺷﻴﺎن‬
‫ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫‪236‬‬
 ‫‪ :2_1_13‬رﺑ‪７‬‬
‫د ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻬﻤﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ رﺑ‪ ７‬دى ﭼ‪ ３‬د اﻳﺰوﭘﺮﻳﻦ )‪ (Isoprene‬د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮ د رادﻳﮑﺎﻟﻲ‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ ،‬د اﻳﺰوﭘﺮﻳﻦ دوه ډوﻟﻪ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻮرې‬
‫ﺗ‪７‬ﻟﻲ دي او ﻫﻐﻪ ﻋﺒﺎرت د ﺳﻴﺲ او ﺗﺮاﻧﺲ )‪ (cis and trans‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪى ډول ﻻس‬
‫ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﮐ‪ ３‬ﺧﻮ دواړه اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﺳﻴﺲ او ﺗﺮاﻧﺲ )‪ (cis and trans‬ﭘﻪ ﻣﺨﻠﻮﻃﻪ‬
‫ﺑ‪２‬ﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ رﺑ‪ ７‬د ﺳﻴﺲ اﻳﺰوﻣﻴﺮي ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻴﻮا ﻟﻪ وﻧ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ رﺑ‪ ７‬ﻧ‪＋‬ﻠﻴﺪوﻧﮑ‪ ３‬ﻣﺎده ده ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ ارﺟﺎﻋﻲ وړﺗﻴﺎ ﻟ‪８‬ه ده‪ ،‬د ﻫﻤﺪې ﻻﻣﻞ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﭘﻪ ﻓﺎﺑﺮﻳﮑﻮ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ‬
‫ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ دوﻣﺮه ﮔ＂ﻪ ﻧﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫)‪ (2_13‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﻫﻴﻮا وﻧﻪ‪ ،‬د ﻃﺒﻴﻌﻲ رﺑ‪ ７‬ﺳﺮﭼﻴﻨﻪ‬
‫ﮐﻠﻪ ﭼ‪ ３‬ﻃﺒﻴﻌﻲ رﺑ‪ ７‬ﺗﻪ ﻟﻪ ﺳﻠﻔﺮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ورﮐ‪７‬ل ﺷﻲ؛ ﻧﻮ د ﻫﻐﻪ ﮐﻴﻔﻴﺖ ﻟﻮړﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﮐﻠﮏ رﺑ‪ ７‬ﻻس ﺗﻪ‬
‫را‪＄‬ﻲ او دوام ﻳ‪ ３‬زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬دا ﺗﻌﺎﻣﻞ د )‪) (Vulcanisation‬ﻫﻐﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ دى ﭼ‪ ３‬د ﻣﻮادو ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳﮑ‪３‬‬
‫زﻳﺎﺗﻮي او د ﻣﻮادو د ﻧ‪＋‬ﻠﻴﺪو ‪＄‬ﺎﻧ‪７／‬ﺗﻴﺎ ！ﻴ＂ﻮي ؛ ﺧﻮ ﻏ‪＋‬ﺘﻠﻮاﻟﯽ او ！ﻴﻨ‪／‬ﻮاﻟﯽ ډﻳﺮوي( ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دوي ‪:‬‬
‫‪237‬‬
‫ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ اﻣﺮﻳﮑﺎﻳﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﭼﺎرﻟﺲ ﮔﻮداﻳﺮ )‪ (Charles Goodyear‬ﭘﻪ ‪1839‬م‪ .‬ﮐﺎل ﮐ‪３‬‬
‫‪ Vulcanisation‬ﻋﻤﻠﻴﻪ ﭘﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ رﺑ‪ ７‬ﺑﺎﻧﺪې ﺗﺮﺳﺮه ﮐ‪７‬ه ﭼ‪ ３‬ﻧ‪＋‬ﻠﻴﺪوﻧﮑﻲ او ﻣﺎﺗﻴﺪوﻧﮑﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ رﺑ‪ ７‬ﺗﻪ ﻳ‪３‬‬
‫ﺑﺪﻟﻮن ورﮐ‪ ７‬او ﭘﻪ ﮐﻠﮏ او ﻏ‪＋‬ﺘﻠﻲ رﺑ‪ ７‬ﻳ‪ ３‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐ‪، ７‬د ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ رﺑ‪ ７‬ﺧﻮاص‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﺳﻠﻔﺮو ﻣﻘﺪار ﭘﻮرې‬
‫اړه ﻟﺮي ‪ ،‬ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ اﻳﺰوﭘﺮﻳﻦ ﮐ‪ ３‬ور زﻳﺎﺗﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې د ور زﻳﺎت ﺷﻮي ﺳﻠﻔﺮ اﻧﺪازه ﻟﻪ ‪ 1%‬ﺗﺮ ‪＇ 5%‬ﺨﻪ‬
‫ﭘﻮرې وي ؛ﻧﻮ ﻻﺳﺘﻪ راﻏﻠﻰ رﺑ‪ ７‬ﻧﺮم وي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ دﺳﺖ ﮐﺸﻮ‪ ،‬د ！ﺎﻳﺮوﻧﻮ دﻧﻨﻪ ！ﻴﻮپ او ﭘﻪ ﻧﻮرو ‪＄‬ﺎﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ‬
‫ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﺳﻠﻔﺮ اﻧﺪازه د ‪ 30%‬ﭘﻮرې وي ‪،‬ددې رﺑ‪ ７‬ﻏ‪＋‬ﺘﻠﺘﻴﺎ ډﻳﺮه ده او ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ د ﻣﻮ！ﺮو د‬
‫ﺗﺎﻳﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮﮐ‪ ３‬ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‬
‫ﭘﻪ ‪1920‬م‪ .‬ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬اﻟﻤﺎﻧﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﮐﺎرل زاﻳﮕﻠﺮ )‪ (Karl ziegler‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى ‪＄‬ﻞ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ رﺑ‪ ７‬د ﭘﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﺮﺑﻨﺴ＀ د ﭘﻄﺮوﻟﻴﻢ ﻟﻪ ﺑﻴﻮﺗﺎداﻳﻦ ＇ﺨﻪ ﭘﻪ ﻻس راوړ‪ ،‬ﻻس ﺗﻪ را ﻏﻠﻲ رﺑ‪ ７‬ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ Bu Na‬و＊ﻮد‪،‬‬
‫دﻟﺘﻪ ‪ Bu‬د ﺑﻴﻮﺗﺎداﻳﻦ او ‪ Na‬ﻟﻪ ﺳﻮدﻳﻢ ＇ﺨﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﮔﻲ ﮐﻮي ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻰ د ﮐﺘﻠﺴﺖ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‬
‫ﮐﺎرول ﺷﻮى دى‪:‬‬
‫→⎯⎯ ‪CH 2 = CH − CH = CH 2‬‬
‫‪Na‬‬
‫‪(− CH 2 − CH 2 − CH = CH − CH 2 − CH 2 − CH = CH − CH 2 −)n‬‬
‫‪1,3 − butadiene‬‬ ‫‪polybutadiene‬‬
‫د ﺑﻴﻮﺗﺎداﻳﻦ د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﭘﻪ ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﺳﺮه د ﻣﻮ！ﺮوﻧﻮ دﺟﻮړوﻟﻮ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﭘﺮﻣﺨﺘﮏ وﮐ‪ ７‬ﭼ‪！ ３‬ﺎﻳﺮوﻧﻪ او د‬
‫ﻣﻮ！ﺮو دﻧﻨﻪ او ﺑﺎﻧﺪﻧﻴﻮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻤﺪي رﺑ‪＇ ７‬ﺨﻪ ﮐﺎر اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬د ﭘﻮﻟﻲ ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ ‪ -‬ﺑﻴﻮﺗﺎداﻳﻦ‬
‫)‪ (Styerene-butadiene‬ﺑﻞ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ رﺑ‪ ７‬دى ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ )‪＊ (SBR‬ﻮدل ﺷﻮي دي‪ ،‬ﻳﻮ ﮐﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ دي‪ ،‬دا‬
‫رﺑ‪ ７‬ﻟﻪ دوو ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى دى‪:‬‬
‫⎯ ‪nC H2 = C H + 3nC H2 = C H − C H = C H2‬‬
‫‪⎯→ −C H2 C H = C H C H2 − C H2 − C H − C H2 − C H = C H − C H2 − C H2 − C H = C H − C H2‬‬
‫⎯‬
‫‪n‬‬
‫‪238‬‬
 ‫)‪ (3_13‬ﺷﮑﻞ‪ :‬ﭘﻮﻟﻲ ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ ﺑﻴﻮﺗﺎداﻳﻦ )‪(PolyStyerene-butadiene‬‬
‫ﻧﻴﻮﭘﺮﻳﻦ د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ رﺑ‪ ７‬ﺑﻞ ډول دى ﭼ‪ ３‬د ﻃﺒﻴﻌﻲ رﺑ‪ ７‬ﭘﻪ ＇ﺎى ﻟﻪ ﻫﻐﻪ ＇ﺨﻪ ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬دا رﺑ‪ ７‬د‬
‫‪ - 2‬ﮐﻠﻮروﭘﻴﻮﺗﺎداﻳﻦ )‪ (2chlrobuta diene‬ﻟﻪ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ او ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮ ﻳ‪ ３‬اﻳﺰو ﭘﺮﻳﻦ‬
‫ﺗﻪ ورﺗﻪ دي ؛ ﺧﻮ داﻳﺰو ﭘﺮﻳﻦ د ﻣﻴﺘﺎﻳﻞ ﭘﺎﺗﻲ ﺷﻮﻧﻲ ﭘﻪ ﮐﻠﻮرو ﭘﺮﻳﻦ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻮي دي ‪ ،‬د ﻫﻐﻮی‬
‫ﻓﻮروﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪CH = C − CH = CH , CH = C − CH = CH‬‬
‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬ ‫| ‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Cl‬‬
‫‪Isoprene‬‬ ‫‪2 −chlrobutadiene‬‬
‫ﭘﻪ دې ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮ ﮐ‪ ３‬د ﮐﻠﻮرﻳﻦ ﺷﺘﻮن د ﻏﻮړﻳﻮ او ﻋﻀﻮي ﻣﺤﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ﭘﺮ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻪ د ﻏ‪＋‬ﺘﻠﻮاﻟﻲ د زﻳﺎﺗﻴﺪو‬
‫ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪＄‬ﻴﺪﻟﻲ دي‪ ،‬د ﻫﻐﻪ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫⎛‬ ‫⎞‬
‫⎜‬ ‫⎟‬
‫⎯ ‪n CH = C − CH = CH‬‬‫⎟ ‪⎯→ − ⎜ CH = C −CH −CH −‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫|‬ ‫⎜⎜‬ ‫|‬ ‫⎟⎟‬
‫‪Cl‬‬ ‫⎝‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪⎠n‬‬
‫)‪ (4_13‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﻣﻮ！ﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ！ﺎﻳﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ رﺑ‪７‬‬
‫‪ :2_1_13‬ﭘﻮﻟﻲ ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ‬
‫ﮐﻪ د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ د ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﻳﻮ اﺗﻮم د ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﻪ ﮐ‪７‬ی ﺑﺎﻧﺪي ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺷﻲ‪ ،‬د ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪３‬‬
‫ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ډول دي‪:‬‬
‫‪CH 2 = CH‬‬
‫‪Styerene‬‬
‫‪239‬‬
 ‫د ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ ﻟﻪ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﭘﻮﻟﻲ ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪى ډول ＊ﻮدل ﮐﻴ‪８‬ي‪:‬‬
‫‪Styerene‬‬ ‫‪Poly styerene‬‬
‫‪nCH 2 = CH‬‬ ‫‪− CH‬‬
‫‪H2 − CH −‬‬
‫‪n‬‬
‫ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﭘﻮﻟﻲ ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي ‪ ،‬ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ ﻟﻮ＊ﻲ او د ﮐﻮر د اړﺗﻴﺎ ﻧﻮر ﺗﻮﮐﻲ ﻟﻪ دې ﭘﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﻴﺮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي‪.‬‬
‫)‪ (5_13‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﭘﻮﻟﻲ ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮي ﻟﻮ＊ﻲ‬
‫‪ :2_13‬ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮي ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ )‪(Condensation Polymers‬‬
‫ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺗﻴﺮو ﻟﻮﺳﺘﻮﻧﻮﮐﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮل ‪ ،‬د ﺟﻤﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻫﻐﻮى‬
‫ﮐ‪ ３‬د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ！ﻮﻟ‪ ３‬ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﭘﺮﺗﻪ د ﮐﻤ‪＋‬ﺖ ﺷﺎﻣﻠ‪ ３‬دي ؛ ﺧﻮ ﭘﻪ ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮو ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪３‬‬
‫ﺑﺮﺧ‪ ３‬وﻧ‪６‬ه ﻧﻪ ﻟﺮي‪ ،‬دا ﺟﻼ ﺷﻮې ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﻮ‪－‬ﻪ اوﺑﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﺗﺮاﮐﻢ د ﻋﻤﻠﻴ‪(Condensation) ３‬‬
‫ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮى ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ د ﻫﻐﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﺗﺮﮐﻴﺒﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺗﺸﮑﻴﻠﻴ‪８‬ي ‪،‬‬
‫د دې ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ‪ ،‬دوه وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ﮔﺮوﭘﻮﻧﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬ﻫﺮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮ د ﻫﻤﺪﻏﻮ ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻻرې ﻟﻪ دوو‬
‫ﻧﻮرو ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑ‪ ３‬ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮي ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ د ﮐﻮﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي )ﮐﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ د ﻫﻐﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ د ډول ＇ﺨﻪ‬
‫دي ﭼ‪ ３‬د دوو ﻳﺎ ＇ﻮ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي(‪.‬‬
‫‪ :1-2_13‬ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ ‪:‬‬
‫ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺴ＂ﺮوﻧﻪ؛ ﻟﮑﻪ دﮐﺮون )‪ (Dacron‬د ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮو ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د اﻳﺘﻠﻴﻦ‬
‫ﮔﻼﻳﮑﻮل او ﻓﺘﺎﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻟﻪ ﺗﺮاﮐﻢ ＇ﺨﻪ د ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟ‪ ３‬ﺳﺮه ﺳﻢ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ دي‪:‬‬
‫‪240‬‬
‫د اﻳﺘﻠﻴﻦ ﮔﻼﻳﮑﻮل د ﻫﺎﻳﺪروﮐﺴﻴﻞ ﮔﺮوپ د ﺗﺮي ﻓﺘﺎﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ د ﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻴﻞ ﻟﻪ ﮔﺮوﭘﻮﻧﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي‪،‬‬
‫اوږده زﻧ‪％‬ﻴﺮوﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د اﻳﺴﺘﺮي اړﻳﮑﻮ ﻟﻪ درﻟﻮدﻟﻮ ﺳﺮه ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ي دي‪ ،‬ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻠﻴﻦ ﻓﺘﺎﻟﻴﮏ ﭘﻪ ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﺑﺮﺧﻮ ﮐ‪３‬‬
‫ﮐﺎرول ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ！ﺎﻳﺮوﻧﻮ ‪ ،‬ﻗﻠﻤﻮﻧﻮ او ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﺷﻮي او ﻫﻢ د ﻫﻐﻮ ﮐﺎﻟﻴﻮ ﺗﺎروﻧﻪ ﭼ‪ ３‬اﺗﻮ‬
‫ﮐﻮﻟﻮﺗﻪ ارﺗﻴﺎ ﻧﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬ﺗﺮې ﺟﻮړﺷﻮي دي‪ ،‬ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ ﻧﻮﻣﻮړي ﺗﺎروﻧﻪ ＊ﻴﻲ‪:‬‬
‫)‪ (6_13‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ ﺗﺎروﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺮې داﺳ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ د ﻓﻠﻢ ﭘﻪ ﺑ‪２‬ﻪ ﺟﻮړ ﺷﻲ ‪ ،‬د ﻣﻴﻠﺮ )‪ (Mylar‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد‪８４‬ي ﭼ‪ ３‬د ！ﻴﭗ ‪ ،‬وﻳﺪﻳﻮ او‬
‫ﻧﻮرو ﺗﻮﮐﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﻟﻪ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺴﺘﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ د اﻟﻴﺎﻓﻮﻧﻮ ‪ ،‬ﻓﻠﻤﻮﻧﻮ او ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ‬
‫ﺟﻮړ ﻟﻮﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫‪H O‬‬
‫‪ :2_2_13‬ﭘﻮﻟﻲ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ‬
‫ﭘﻮﻟﻲ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ د ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮو ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ډول دى ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د اﻣﺎﻳﺪي اړﻳﮑﻪ ) ‪ ( − N − C −‬ﺷﺘﻮن‬
‫|| |‬
‫ﻟﺮي ‪ ،‬د دې ډول ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＊ﻪ ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ د ‪ -6,6‬ﻧﻴﻠﻮن )‪ (6,6 - nylon‬دي ﭼ‪ ３‬د ادﻳﭙﻴﮏ اﺳﻴﺪ او ﻫﮕﺰا ﻣﻴﺘﺎﻳﻠﻴﻦ ډاى اﻣﻴﻦ‬
‫ﻟﻪ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪،‬د اد ﻳﭙﻴﮏ اﺳﻴﺪ دﮐﺎرﺑﻮ ﮐﺴﻴﻞ ﮔﺮوپ د ﻫﮕﺰان ډاى اﻣﻴﻦ ﻟﻪ اﻣﻴﻨﻮ ﮔﺮوﭘﻮ ﺳﺮه ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﻮي ‪ ،‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬د اوﺑﻮ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ ﺟﻼ او د ﻫﻐﻮى ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻰ‪:‬‬
‫⎯ ‪nH N − (CH2) − NH + nHOOC − (CH2) − COOH‬‬
‫→⎯‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Hexadiamine‬‬ ‫‪Adipic acide‬‬
‫‪⎛ H‬‬ ‫‪H O‬‬ ‫⎞ ‪O‬‬
‫| ⎜‬ ‫|| |‬ ‫⎟ ||‬
‫⎜‬ ‫⎟‬
‫⎜‬
‫‪−‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪−‬‬ ‫)‪(CH2‬‬‫‪6 − N − C −(CH2)4 − C − ⎟ +nH 2O‬‬
‫⎜‬ ‫⎟‬
‫⎝‬ ‫‪⎠n‬‬
‫‪Nylon − 6,6‬‬
‫ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ د دوو ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻲ دي او ﻳﻮ ﮐﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ دي ؛ دا ﭼ‪ ３‬ﻫﺮ ﻳﻮ ﻣﻮﻧﻮ‬
‫‪241‬‬
‫ﻣﻴﺮ ﺷﭙ‪ ،８‬ﺷﭙ‪ ８‬اﺗﻮﻣﻪ ﮐﺎرﺑﻦ ﻟﺮى؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې ﮐﺒﻠﻪ د ‪ -6,6‬ﻧﻴﻠﻮن ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪،‬ﻧﻮﻣﻮړی ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﭘﻪ ‪1935‬م‪ .‬ﮐﺎل‬
‫ﮐ‪ ３‬دﻳﻮ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭼ‪ ３‬ﻧﻮم ﻳ‪ ３‬واﻟﺲ ﮐﺮوﺗﺮ ‪ Dr.Wallace carothers‬و ‪ ،‬ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻰ‪ ،‬دا ﭘﻮﻟﯽ‬
‫ﻣﻴﺮ د ﮐﺎروﻟﻮ ډﻳﺮ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬دﭘﻮﻟﻲ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ د ﻫﻐﻮي ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ د ﻧﻴﻠﻮن ﮐﺎﻟﻴﻮ دﺟﻮړوﻟﻮ ﻟﭙﺎره ‪＂－‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي؛ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﻲ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ ﺗﻪ وړاﻧ‪ ３／‬ورﮐﻮل ﺷﻲ ‪ ،‬ﮐﻠﮏ او ﻣﺘﺮاﮐﻢ)‪ (Cross-linking‬او ﭘﻪ ډﻳﺮو ﮐﻠﮑﻮ ﺗﻮﮐﻮ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻠﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻮى ＇ﺨﻪ د ﻣﺮﻣﻴﻮ ﺿﺪ واﺳﮑ＂ﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮﮐ‪ ３‬ﮐﺎر اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫)‪ (7_13‬ﺷﮑﻞ‪ 6,6 _ :‬ﻧﻴﻠﻮﻥ )‪(6,6-Nylon‬‬
‫‪ :3_13‬ﺳﺎﻳﻨﺲ ‪ ،‬ﺗﮑﻨﺎﻟﻮژي او ！ﻮﻟﻨﻪ‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ درا ﺗﻠﻮﻧﮑﻲ او ﻧﻦ ور‪ ３＄‬ﺗﻮﮐﻲ دي‪ ،‬دا ﺗﻮﮐﻲ ﭘﻪ او ﺳﻨ‪ ９‬زﻣﺎﻧﻪ ﮐ‪ ３‬د ﮐﺎروﻟﻮ ډﻳﺮ‬
‫‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ ﻟﺮي او ﭘﻪ راﺗﻠﻮﻧﮑﻰ ﮐ‪ ３‬ﻫﻢ د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ډوﻟﻮﻧﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ او ور＇ﺨﻪ ﺑﻪ ﮔ＂ﻪ واﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻪ‬
‫اوﺳﻨ‪ ９‬زﻣﺎﻧﻪ ﮐ‪ ３‬ﻣﻬﻢ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﻮي ﭼﻰ ﺳﭙﮏ‪ ،‬ﮐﻠﮏ او د ﺑﺮﻳ‪＋‬ﻨﺎ ﺗﻴﺮوﻧﮑﻲ دي ﭼ‪ ３‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ‬
‫ﻫﻐﻮ ﻓﻮﻻدو ﺳﺮه ﻳﻮ ﺷﺎن دي ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬ورﺳﺮه ﻫﻢ اﻧﺪازه دي‪ ،‬ﮐﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وړې ﺳﺘﻮﻧﺰې راﻣﻨ‪＃‬‬
‫ﺗﻪ ﮐ‪７‬ي؛ ﺧﻮ دا ﺳﺘﻮﻧﺰي دوﻣﺮه زﻳﺎﺗ‪ ３‬او د ﭘﺎم وړﻧﻪ دي‪ .‬ﭘﻪ ﻧﻨﻨﻲ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﮐ‪ ３‬د اﻧﺴﺎﻧﻮﻧﻮ د ﺑﺪن ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻏ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ‬
‫ﻫﻐﻮى د ﺑﺪن ا‪請‬ﻠﻲ ﻏ‪７‬ى ﺧﭙﻠﻲ دﻧﺪي ﺗﺮ ﺳﺮه ﮐﻮﻟﻲ ﻧﻪ ﺷﻰ او ﻟﻪ ﮐﺎره ﻟﻮﻳﺪﻟﻲ وي‪ ،‬ﻟﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻏ‪７‬و＇ﺨﻪ‬
‫ﭼ‪ ３‬د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى دي ‪ ،‬ﮔ＂ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﭘﻪ راﺗﻠﻮﻧﮑﻰ ﮐ‪ ３‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻰ ﭼ‪ ３‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ ﻫ‪６‬وﮐﻲ‬
‫داﺳﻲ ﺟﻮړﮐ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬د ا‪請‬ﻠﻲ ﻫ‪６‬وﮐﻮ ﺳﺮه اړﻳﮑﻪ ورﮐ‪ ７‬ي ﺗﺮ ＇ﻮ د ﻫﻐﻮی د ودې ﻻﻣﻞ و ﮔﺮ‪＄‬ﻰ ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻮي‬
‫ﺳﺮه ﻳ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺗ‪７‬ل ﺷﻮې ده ‪ ،‬ﻫﻤﺪارﻧﮕﻪ زړه ‪ ،‬ﺳ‪８‬ي او ‪＄‬ﻴ‪／‬ﺮ ﺑﻪ ﻫﻢ د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﯽ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻲ‪ ،‬د‬
‫زړه واﻟﻮﻧﻪ ﻫﻢ د ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى دي‪ ،‬د اﻧﺴﺎﻧﺎﺗﻮ د ﺑﺪن ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻞ ﻏ‪７‬ي‪ :‬ﻟﮑﻪ ﻏﻮږوﻧﻪ‪ ،‬ﻻﺳﻮﻧﻪ ‪ ،‬ﭘ‪＋‬ﻰ‬
‫او د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ د ﺑﺪن ﻧﻮر ﻏ‪７‬ى ﭘﻪ دي وروﺳﺘﻴﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻤﺪﻏﻮ ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮى دي ﻟﻪ ﺑﺪن‬
‫＇ﺨﻪ د ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻣﻮاد ﻟﺮﻳﮑﻮل ‪ ،‬ډﻳﺮه ﻟﻮ‪ﾦ‬ﻪ ﺳﺘﻮﻧﺰه ﻳﯽ اﻧﺠﻴﻨﻴﺮاﻧﻮ او دﻳﺰاﻳﻨﺮاﻧﻮ ﺗﻪ ورﭘ‪＋５‬ﻪ ﮐ‪７‬ي ده ؛ ‪＄‬ﮑﻪ د اﻧﺴﺎﻧﺎﻧﻮ ‪＄‬ﺎن‬
‫ﭘﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﻰ د ﻧﻨﻪ ﻧﻪ ﻣﻨﻰ ﭘﺮدي ﻣﻮاد او ﻫﻐﻪ ﻟﺮي ﮐﻮي ﭼ‪ ３‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ ﻏ‪７‬ي ﻫﻢ ﻟﻪ ﻫﻤﺪې ﭘﺮدﻳﻮ ﻣﻮادو ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ‬
‫ﺷﻮي او ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏ‪７‬ي ﻫﻐﻮى ﺗﻪ د ﺗﻬﺎﺟﻤﻮ ﻣﻮادو ﭘﻪ ﺳﺘﺮ‪－‬ﻪ ‪－‬ﻮري او ﻟﺮي ﮐﻮي ﻳ‪ ، ３‬ﻫﻐﻪ ﻣﻮاد د ﺑﺪن د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‬
‫ﻏ‪７‬و د ﺟﻮړﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﻣﻨﺎﺳﺐ دي ﭼ‪ ３‬د دې ﺳﻴﺴﺘﻤﻮﻧﻮ دﻟﺮي ﮐﻮﻟﻮ دﺣﺎﻟﺖ دﭼﻤﺘﻮاﻟﻲ ﻻﻣﻞ وﻧﻪ ﺷﻲ او د ﻫﻐﻮى‬
‫ﺳﺮه روﻏﻪ ﺟﻮړه و ﮐ‪７‬ى ﺷﻲ د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﺗﻮﮐﻮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ اﻋﻀﺎو ﻟﻮﻳﻪ ﺳﺘﻮﻧﺰه داده ﭼ‪ ３‬دﻫﻐﻮي ﻫﻤﺪا ﺑﺮﺧﻪ دوﻳﻨﻰ‬
‫د ﭘﺮن ﮐﻴﺪو ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪＄‬ﻲ او د وﻳﻨ‪ ３‬ﻋﺎدي ﺑﻬﻴﺮ ﮔ‪６‬وډ وي‪ ،‬د وﻳﻨ‪ ３‬د ﺑﻬﻴﺮﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ ﭘﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺷﻮي ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ دﻳﺰاﻳﻦ‬
‫‪242‬‬
‫ﺷﻮې ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ ﻣﻬﻢ دى ‪ ،‬د وﻳﻨ‪ ３‬دﻏﻴﺮ ﻧﻮرﻣﺎل ﭼ＂ﮑﺘﻴﺎ ﭘﻪ دي ﺑﺮﺧﻪ ﮐ‪ ３‬د وﻳﻨ‪ ３‬د ﭘﺮن ﮐﻴﺪو ﻻﻣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪ .‬د‬
‫ا‪請‬ﻠﻲ ﻏ‪７‬و د ﺑﺮﺧ‪ ３‬او د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻧ‪＋‬ﺘﻠﻲ ﺑﺮﺧ‪ ３‬ډ‪４‬ﺮه ＊ﮑﺎره ﺳﺘﻮﻧﺰه‪ ،‬د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻧ‪＋‬ﺘﻞ ﺷﻮې او د ﻃﺒﻴﻌﻰ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫دﻧﺴﺎﺟﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪ ＃‬د اړﻳﮑﻮ ﺗ‪７‬ل دي ‪ .‬ﻫﻐﻪ ﺗﻮﮐﻲ ﭼ‪ ３‬د ﺧﻮړو ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ ﺑﺪن ﺗﻪ وردﻧﻨﻪ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬د ﻃﺒﻴﻌﻰ ﻧﺴﺠﻮﻧﻮ د‬
‫ﻳﻮ ﺑﺮﺧﻰ د ﻫﻐﻮي رﺷﺘﻮي ﻧﺴﺠﻮﻧﻮ د ودي ﻻﻣﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ﮐﻮم ﭼﻰ ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ ﻧ‪＋‬ﻠﻮل ﺷﻮې ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﺗﻪ ﻧﮋدې وى ‪ ،‬دا‬
‫ﺑﺮﺧﻪ ﮐﻠﮑﻪ او ﻣﺎﺗﻴﺪوﻧﮑ‪ ３‬وي ﭼ‪ ３‬د درد راﻣﻨﺤﺘﻪ ﮐﻴﺪو‪ ،‬ﭘ‪７‬ﺳﻴﺪو او د ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﺴﺠﻮﻧﻮ دﺷ‪４７‬ﺪو ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﮐﻰ ډﻳﺮ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ﺳﻠﻴﮑﺎن د رﺑ‪＇ ７‬ﺨﻪ دى ﭼ‪ ３‬د‬
‫)‪ (Silastic‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪ ８‬ي او د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﻓﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪى ډول دى‪.‬‬
‫⎡‬ ‫⎤‬
‫⎢‬ ‫⎥‬
‫⎥ ‪⎢−O − Si −CH 3‬‬
‫⎢‬ ‫|‬ ‫⎥‬
‫⎢‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫⎥‬
‫⎣‬ ‫‪⎦n‬‬
‫‪Polydimethylsilotane‬‬
‫ﻫﻐﻪ ﻏﺸﺎوې ﭼ‪ ３‬د ‪＇ Polydimethylsilotane‬ﺨﻪ ﺟﻮړې ﺷﻮي دي‪ ،‬د ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ ﭘﻮﺳﺘﮑﻰ ﭘﻪ ﺗﻮ‪－‬ﻪ‬
‫د ﺳﻮزﻳﺪو د ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎ ﻧﻮ د درﻣﻠﻨ‪ ３‬ﻟﭙﺎره ﭘﻪ ﮐﺎروړل ﮐ‪８５‬ي‪ .‬د وﻳﻨ‪ ３‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ رﻧﮕﻮﻧﻪ د دﮔﺮون ﻳﺎ ﺗﻴﻔﻼن )‪(Teflon‬‬
‫د ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺴﺘﺮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي ‪ ،‬ﭘﻪ دې اړه د ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ ﻟﻮﺳﺖ ﮐ‪ ３‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﺷﻮي‬
‫دي‪ .‬د ﭘﻮﻟﻲ وﻳﻨﺎﻳﻞ د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ ) ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ( ＇ﺨﻪ د اوﺑﻮ ﭘﺎﻳﭙﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ‪ ،‬د دﻳﻮاﻟﻮﻧﻮ ﭘﻮ＊ﻠﻮ‪ ،‬د‬
‫دروازو او ﮐ‪ ７‬ﮐﻴﻮ د ﭼﻮﮐﺎ！ﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ‪،‬د ﺗﻮدوﺧﻲ ﻧﻪ ﺗﻴﺮووﻧﮑﻮ او د ﺑﺮ＊ﻨﺎﻳﻲ ﺳﺎﻣﺎﻧﻮﻧﻮ او ﻣﻮادو ﭘﻪ ﭘﻮ＊ﻮﻟﻮ ﮐ‪３‬‬
‫ﺗﺮي ﮔ＂ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ د ﻃﻴﺎرو ﭘﻪ د ﻧﻨﻪ ﺑﺮﺧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮔ＂ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﺧﻮ د ﻃﻴﺎرو ﭘﻪ وزروﮐ‪ ３‬ﻫﻢ‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬ﺗﺮﮐﻴﺒﻰ ﻟ‪ ８‬وزن ﻟﺮي او د ﮐﻤﭙﻮزﻳ＀ )‪ (Composite‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد‪８４‬ي‪ ،‬ﮐﺎر‬
‫اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﭘﻪ اوﺳﻨ‪ ９‬ﭘ‪７５‬ۍ ﮐ‪ ３‬د ！ﺎﻳﺮ ﻟﺮوﻧﮑﻮ ﻣﺎﺷﻴﻨﻮﻧﻮ ﭘﺮزي د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﯽ ﻣﻴﺮو ＇ﺨﻪ ﺟﻮړى ﺷﻮي او‬
‫ددی اﻣﮑﺎن ﺷﺘﻪ ﭼﻰ ﭘﻪ ﻧﮋدي را ﺗﻠﻮﻧﮑﻰ ﭘ‪７５‬ۍ ﮐ‪ ３‬د ﻣﻮ！ﺮوﻧﻮ اﺳﮑﻠﻴ＀ ﻫﻢ د ﮐﻠﮏ ﭘﻼﺳﺘﻴﮏ ﭼ‪ ３‬د ﮐﻤﭙﻮزﻳ＀‬
‫ﻣﻮادو ＇ﺨﻪ ﺟﻮړ‪８４‬ي‪ ،‬ﮐﺎر واﺣ‪５‬ﺴﺘﻞ ﺷﻲ‪ .‬ﭘﻪ راﺗﻠﻮﻧﮑﻮ وﺧﺘﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﺑﻪ د ﺑﺮﻳ‪＋‬ﻨﺎ د ﻫﺎدي ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮ ＇ﺨﻪ د‬
‫ﻣﺎﺷﻴﻨﻮﻧﻮ ﺳﭙﮑ‪ ３‬ﺑﺘﺮۍ ﺟﻮړې ﺷﻲ ‪.‬‬
‫د دې اﻣﮑﺎن ﻫﻢ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 21‬م‪ .‬ﭘﻴ‪７‬ۍ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮﺷﻤﻴﺮ داﺳ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﻲ ‪ ،‬ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ډﻳﺮو‬
‫د ﺣﻴﺮاﻧﺘﻴﺎوړ وي‪ ،‬د ﻓﻮﺗﻮ ﺳﻨﺘﻴﺰ )‪ (photosynthesis‬ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬زﻣﻮﻧ‪ ８‬د اړﺗﻴﺎ وړ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد‬
‫اواﮐﺴﻴﺠﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻣﻮادوﮐ‪ ３‬د ﻟﻤﺮ اﻧﺮژي ذﺧﻴﺮه او ﻟﻪ ﻫﻐ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﭘﻪ ور‪＄‬ﻨ‪ﾧ‬ﻮ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﮐﻴﻤﻴﺎوي‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﭘﻪ دې وروﺳﺘﻴﻮ ﭘﻴ‪７‬ﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮ＊） ﺷﻮي ﭼ‪ ３‬ﺗﺮ＇ﻮ داﺳ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ دﻳﺰاﻳﻦ‬
‫ﮐ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻟﻤﺮ اﻧﺮژي ﭘﻪ ﻧﻴﻐﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﺎﻳﺪه ﻟﺮوﻧﮑﻲ اﻧﺮژي ﺗﺒﺪﻳﻠﻪ ﮐ‪７‬اى وﺷﻲ ‪ ،‬دﻳﺎد وﻟﻮ وړ ده داﭼ‪ :３‬زﻳﺎت‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ د ﭘﺘﺮوﻟﻴﻢ او ﻟﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﺎز ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻰ ﭼ‪ ３‬ﻣﻤﮑﻦ د ‪ 21‬م‪ .‬ﭘﻴ‪７‬ۍ ﺗﺮ ﭘﺎي ﭘﻮرې د‬
‫ﻫﻐﻮ ！ﻮﻟ‪ ３‬زﻳﺮﻣ‪ ３‬ﭘﻪ ﻣﺼﺮف ورﺳﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﭘﻮﻫﺎن ﮐﻮ＊） ﮐﻮي ‪ ،‬ﺗﺮ＇ﻮ د ﻳ‪＄ ３‬ﺎى ﻧﺎﺳﺘﻲ وﻣﻮﻣﻲ او ﻟﻪ ﻫﻐﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫د ﮔ＂‪ ３‬اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاﺑﺮه ﮐ‪７‬ي‪.‬‬
‫‪ :4_13‬د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻫﺴﺘﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬دﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل ﮐﮑ‪７‬ﺗﻴﺎ‬
‫ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ د ﻫﻐﻮى ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ د ﻫﺴﺘﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬دﭼﺎﭘﻴﺮﻳﺎل د ﮐﮑ‪７‬ﺗﻴﺎ ﻻﻣﻞ ﮔﺮ ‪＄‬ﻴﺪﻟﻲ دي‪ .‬ﭘﻪ اﻣﺮﻳﮑﺎ‬
‫‪243‬‬
‫ﮐ‪ ３‬ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ د ﺟﺎﻣﺪو ﮐﺜﺎﻓﺎﺗﻮ ﮐﻮ！ﻮﻧﻮ ‪ 20%‬ﺣﺠﻢ ﺟﻮړ ﮐ‪７‬ى دى‪ .‬او ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﻳ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺮﻣﺨﺘﻠﻠﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ‬
‫ﮐ‪ 90% ３‬د ﺟﺎﻣﺪو ﮐﺜﺎﻓﺎﺗﻮ د ﮐﻮ！ﻮﻧﻮ ﺣﺠﻢ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐ‪７‬ى دى ﭼ‪ ３‬ﻏ＂ﻪ ﺳﺘﻮﻧﺰه ﻳ‪ ３‬راﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ ﮐ‪７‬ي ده؛ ‪＄‬ﮑﻪ دا‬
‫ﮐﻮ！ﻮﻧﻪ ﭘﻪ ‪＄‬ﻤﮑ‪ ３‬ﮐ‪＊ ３‬ﺦ ﺷﻮي او ډﻳﺮ ‪＄‬ﺎى ﻳ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻰ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪＄‬ﻤﮑ‪ ３‬ﮐ‪ ３‬د ‪＄‬ﺎي دﮐﻤﻮاﻟﻲ ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪ﾧ＄‬ﺪﻟﻴﺪى‪.‬‬
‫ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﮐﻠﮑﻮ ﻣﻮادو ﺟﻮړ دي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ډﻳﺮه ﻣﻮده ﮐﻲ ﻫﻢ ﻧﻪ ！ﻮ！ﻪ ﮐﻴ‪８‬ي‪ :‬ﮐﻪ ﭼﻴﺮې دوى ﻟﺮې واﭼﻮل ﺷﻲ‪،‬‬
‫ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻧﻪ ‪＄‬ﻲ‪ :‬ﭘﺎرﮐﻮﻧﻪ ‪ ،‬د ﭘﻠﻮﻻرې ‪ ،‬ﻟﻮﻳ‪ ３‬ﻻرې ‪ ،‬ﺳﻴﻨﺪوﻧﻪ او ﺣﺘﻰ ﺳﻤﻨﺪروﻧﻪ ﺗ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺳﻤﻨﺪروﻧﻮ ﮐ‪３‬‬
‫ﺳﻤﻨﺪري ژوﻳﻮ ﺗﻪ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺳﺘﻮﻧﺰه را ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ ﮐﻮي‪:‬‬
‫)‪(9_13‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ ډ ﻳﺮان‬ ‫)‪ (8_13‬ﺷﮑﻞ‪ :‬ﭘﻪ ﺳﻤﻨﺪرﻧﻮﮐ‪ ３‬د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ اﭼﻮل او ﺳﻤﻨﺪري ژوﻳﻮ ﺗﻪ د ﻫﻐﻮى ﺗﺎوان‬
‫ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ډول ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ ﭘﻪ دوه ډوﻟﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ﻳﻮ ډول ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ！ﻮ！ﻪ ﮐﻴ‪８‬ي او د )‪(Biodegradable‬‬
‫ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎدﻳ‪８‬ي ‪ ،‬دا ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ د ﻧﺸﺎﻳﺴﺘ‪ ３‬ﻟﻪ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮي دي‪.‬‬
‫دوﻳﻢ ډول ﭘﻼﺳﺘﻴﮏ د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎ و ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﻪ ！ﻮ！ﻪ ﮐﻴ‪８‬ي او د )‪ (Nonbiodegradable‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎ دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬
‫دي ډول ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ د اوﺳ‪５‬ﺪﻟﻮ ﭘﻪ ﭼﺎﭘ‪５‬ﺮﻳﺎل ﮐ‪ ３‬د ﭘﺎم وړ ﺳﺘﻮﻧﺰې را ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ ﮐ‪７‬ې دي‪ ،‬دا ډول ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ‬
‫ﻧﻪ ‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﺧﻮ ﭘﺎرﮐﻮﻧﻪ‪ ،‬د ﭘﻠﻮ ﻻرې‪ ،‬ﻟﻮﻳﻲ ﻻرې‪ ،‬ﺳﻴﻨﺪوﻧﻪ او ﺣﺘﻰ ﺳﻤﻨﺪروﻧﻪ ﺑﻨﺪوي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﺳﻤﻨﺪروﻧﻮ ﮐ‪ ３‬دژوﻧﺪاﻧﻪ‬
‫ﺳﺘﻮﻧﺰې راﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ ﮐﻮي او د ﺗﻞ ﻟﭙﺎره ﻫﻢ ﭘﺎﺗﻲ ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د دوى ﺑ‪５‬ﻠﮕ‪ ３‬ﮐﻴﺪاى ﺷﻲ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻠﻴﻦ‪ ،‬ﭘﻮﻟﻲ اﮐﺮﻳﻠﻴﺖ‪،‬‬
‫ﭘﻮﻟﻲ ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻔﻼن او ﭘﻮﻟﻲ ﺑﻴﻮﺗﺎ داﻳﻦ وړاﻧﺪى ﺷﻲ‪ .‬د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ د راﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ ﺷﻮې ﺳﺘﻮﻧﺰې‬
‫د ﻟﺮې ﮐﻴﺪو ﻟﭙﺎره‪ ،‬ﻫﻐﻮی ﺗﻪ ﻟﻪ ﺳﺮه دوران ورﮐﻮي او ﺑﻴﺎ ﺗﺮې ‪＂－‬ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐ‪８５‬ي ﭼ‪ ３‬ﺑﻴﺎ ﺗﺮې ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫ﻟﻪ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ راﭘﻴﺪا ﺷﻮو ﺳﺘﻮﻧﺰو د ﺣﻞ ﺑﻠﻪ ﻻره دا ده ﭼ‪ ３‬ﻫﻐﻮى ﺳﻮزول ﮐﻴ‪８‬ي او د ﻫﻐﻮى د ﺗﻮدوﺧﻰ‬
‫＇ﺨﻪ اﻧﺮژي ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ ،‬ﺧﻮ د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ او رﺑ‪７‬وﻧﻮ ﺳﻮزول دﭘﺎم وړ ﻧﻮرې ﺳﺘﻮﻧﺰي راﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ ﮐﻮي ‪،‬ﻫﻐﻪ دا‬
‫ﭼ‪ ３‬زﻫﺮي ﻣﻮاد ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﻦ ډاى اﮐﺴﺎﻳﺪ ﮔﺎز ) ‪ ، (CO2‬ﮐﺎرﺑﻦ ﻣﻮﻧﻮاﮐﺴﺎﻳﺪ ) ‪ ، (CO‬ﺳﻠﻔﺮ ډاي اﮐﺴﺎﻳﺪ ) ‪ ( SO2‬او‬
‫ﻫﺎﻳﺪروﺟﻦ ﮐﻠﻮراﻳﺪ ) ‪ (HCl‬ﺗﻮﻟﻴﺪ وي ﭼﻰ د ﻫﻮا دﮐﮑ‪７‬ﺗﻴﺎ ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪＄‬ﻲ ‪ .‬ددې ﺳﺘﻮﻧﺰې دﺣﻞ ﻳﻮازﻳﻨﻰ ﻻره دا ده‬
‫ﭼ‪ ３‬ﺑﺎﻳﺪ ﻟﻪ ﻫﻐﻮ ډوﻟﻮ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮ ＇ﺨﻪ ﮔ＂ﻪ واﺧﻴﺴﺘﻞ ﺷﻲ ‪ ،‬ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ﺑﮑﺘﺮﻳﺎوو ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ！ﻮ！ﻪ ﮐﻴﺪﻻى ﺷﻲ‪.‬‬
‫د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ ﺳﻮدا‪－‬ﺮي‬
‫د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮ د ﮐﻮ！ﻮﻧﻮ ﺳﻮدا‪－‬ﺮي د اﺳﺘﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬د ﺳﺎﺗﻠﻮ ﻟﻪ ﮐﺒﻠﻪ ﺧﻮرا ډﻳﺮ اﻫﻤﻴﺖ ﻟﺮي‪ ،‬دا ﭼ‪ ３‬ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻧﻔﺘﻲ‬
‫ﻣﻮادو ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮي دي‪ ،‬د ﻧﻔﺘﻮ ﺑﻴﺮﺗﻪ ﺟﻮړوﻧﻪ ﺳﺘﻮﻧﺰﻣﻨﻪ ده؛ ﻧﻮ د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮ ﺳﻮدا‪－‬ﺮي او ﺑﻴﺮﺗﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﻳ‪３‬‬
‫د ﻧﻔﺘﻮ ﺷﺘﻮن ﺗﻪ ﻣﺮﺳﺘﻪ ﮐﻮي‪ .‬ډﻳﺮې د ﺳﻮدا‪－‬ﺮۍ او د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ د ﺑﻴﺎ ﮐﺎروﻟﻮ ﻻرې ﺷﺘﻪ دي ﭼ‪ ３‬ﻳﻮه ﻳ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى‬
‫！ﻮ！‪！ ،３‬ﻮ！‪ ３‬ﮐﻮل او د ﻫﻐﻮى د ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ډوﻟﻮﻧﻮ ﻣﺨﻠﻮط ﮐﻮل دي؛ ﭘﻪ دې ﻻرې ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ وروﺳﺘﻪ ﻟﻪ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ ﺑﻴﺎ‬
‫‪244‬‬
‫وﭼﻮي او ﻟﻪ ﻧﻮرو ﺗﻮﮐﻮ ﺳﺮه ﻳ‪ ３‬ﻣﺨﻠﻮط وى ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻐﻮى ＇ﺨﻪ د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮ ﭘﺎ‪ ３１‬ﭘﻪ ﻻس راوړي‪ .‬د ﻏﻴﺮ اﻟﮑﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﺸﺮوﺑﺎﺗﻮ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻰ ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﻪ‪ ،‬وروﺳﺘﻪ ﻟﻪ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ ！ﻮ！ﻪ‪！ ،‬ﻮ！ﻪ ﮐﻮي او ﻟﻪ ﻫﻐﻮى ＇ﺨﻪ د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻲ ﻟﻮ＊ﻮ ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ‬
‫ﮐ‪ ３‬ﮔ＂ﻪ اﺧﻠﻲ‪ .‬ﻫﻤﺪارﻧﮕﻪ د ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﻣﺮﮐﺒﻮﻧﻮ د ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻮ د ﻣﺨﻠﻮﻃﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ د ！ﻮ！ﻪ‪！ ،‬ﻮ！ﻪ ﮐﻮﻟﻮ ＇ﺨﻪ وروﺳﺘﻪ‬
‫＇ﻮﮐ‪ ،９‬ﻣﻴﺰوﻧﻪ ‪ ،‬ﮔﻠﺪاﻧ‪ ،９‬ﺳﻄﻠﻮﻧﻪ او ﻧﻮر ﻟﻮ＊ﻲ ﺟﻮړوي‪.‬‬
‫ﻓﮑﺮو ﮐ‪７‬ئ‬
‫‪ _1‬د ＇‪＋‬ﻠﻮ ﺷﺮﺑﺘﻮﻧﻮ د اﺧﻴﺴﺘﻠﻮ ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐ‪ ،３‬ﺑﻪ ﺗﺎﺳ‪ ３‬د ﺧﭙﻞ ﮐﻮر د ＇ﮑﻠﻮ ﻟﭙﺎره ﻻﻧﺪ‪ﾦ‬ﻨﻲ ﮐﻮم ډول ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﺪ‬
‫) اﻟﻒ او ﻳﺎ ﮐﻪ ب ( ！ﺎﮐﺊ؟‬
‫)‪(10_13‬ﺷﮑﻞ‪ :‬د＇‪＋‬ﻠﻮ ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﻪ د ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﮐﺘﻠﻮ ﺳﺮه‬
‫‪ _2‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮﺳﻮ‪ ،‬ﮐﻮم ﻻﻧﺪې ﻣﺸﮑﻼت ﺑﻪ ﭘﻪ ﭘﺎى ﮐ‪ ３‬وﻟﺮئ؟‬
‫ب_ د ﺧﺎورو ﻻﻧﺪې ﮐﻮل‪.‬‬ ‫اﻟﻒ_ ﺳﻮ‪＄‬ﻮل‬
‫‪ _3‬د ＇‪＋‬ﻠﻮ د ﺷﺮﺑﺘﻮﻧﻮ د ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﻮ ﺟﻮړوﻟﻮ ﻳﻮه ﻓﺎﺑﺮﻳﮑﻪ د ＇‪＋‬ﻠﻮ د ﺷﺮﺑﺘﻮﻧﻮ د ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﻮ ﮐﺘﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ‪ 68‬ﮔﺮاﻣﻮ ＇ﺨﻪ‬
‫‪ 51‬ﮔﺮاﻣﻮ ﺗﻪ را！ﻴ＂ﻮي‪ ،‬ﺳﺘﺎﺳ‪ ３‬ﭘﻪ ﺧﻴﺎل د ﻓﺎﻳﺮﻳﮑ‪ ３‬د ﮐﺎر ﮐﻮوﻧﮑﻮ دا ﮐ‪７‬ﻧﻪ ＇ﻪ ﮔ＂‪ ３‬ﺑﻪ د ＇‪＋‬ﻠﻮ دﺷﺮﺑﺘﻮﻧﻮ د ﺑﻮﺗﻠﻮﻧﻮ د‬
‫ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐﺎرﺧﺎﻧ‪ ３‬ﺗﻪ‪ ،‬اﺧﻴﺴﺘﻮﻧﮑﻮ ﺗﻪ ﻫﻤﺪارﻧ‪／‬ﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺳﺮﭼﻴﻨﻮ او د اﺳﺘﻮ‪－‬ﻨ‪＄ ３‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ﺗﻪ‪ ،‬و ﻟﺮي؟‬
‫د ﻫﻮا ﮐﮑ‪７‬ﺗﻴﺎوى او ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺑﺎراﻧﻮﻧﻪ ‪:‬‬
‫د ﺳﻮزوﻟﻮ ﻣﻌﺪﻧﻲ ﺗﻮﮐﻲ؛ ﻟﮑﻪ ‪ :‬ﻧﻔﺖ ‪،‬د ډﺑﺮو ﺳﮑﺎره او ﻧﻮر د ﻫﻮا د ﮐﮑ‪７‬ﺗﻴﺎ ﺳﺮﭼﻴﻨ‪ ３‬دي‪ .‬د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ او ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﺑﻴﻼ ﺑﻴﻠﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ﺳﻮزﻳﺪوﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ﻫﻮا ﭘﻪ اﺗﻤﻮﺳﻔﻴﺮ ﮐ‪ ３‬ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﮔﺎزوﻧﻪ ازاد ﻳ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻮا د ﮐﮑ‪７‬ﺗﻴﺎ‬
‫ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬د دې ازادو ﺷﻮﻳﻮ ﮔﺎزو ﻧﻮ ＇ﺨﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻲ ﻳ‪ ３‬د ﺑﺎران ﻟﻪ ＇ﺎ＇ﮑﻮ ﺳﺮه ﻣﺨﻠﻮط ﮐﻴ‪８‬ي او د ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺑﺎرواﻧﻮﻧﻮ‬
‫دورﻳﺪو ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪＄‬ﻲ ‪ ،‬دا ﮔﺎزوﻧﻪ ﻋﺒﺎرت ﻟﻪ ‪ SO2‬او دﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﮐﺴﺎﻳﺪوﻧﻪ ) ‪ ( NO x‬دي ‪ ،‬دا ﮔﺎزوﻧﻪ ﻟﻪ ﻫﻮا ＇ﺨﻪ‬
‫دراﻧﻪ دي ‪＄‬ﻤﮑ‪ ３‬ﺗﻪ ＊ﮑﺘﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬دا ﮔﺎزوﻧﻪ ډﻳﺮ زﻳﺎت د ﻫﻐﻮﺗﻮﻟﻴﺪي ﻓﺎﺑﺮﻳﮑﻮ ＇ﺨﻪ ازادﻳ‪８‬ي ‪ ،‬ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬ﻟﻮړ ﻟﻮﮔﻲ‬
‫وﺗﻮﻧﮑﻰ ﻧﻠﻮﻧﻪ ﻟﺮي ﭼ‪ ３‬د ﺑﺎران د اورﻳﺪو ﭘﻪ وﺧﺖ ﮐ‪ ３‬د ﺑﺎران ﭘﻪ ＇ﺎ＇ﮑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻞ او د ﺑﻴﻼﺑﻴﻠﻮ ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ د ﺟﻮړﻳﺪو‬
‫ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪＄‬ﻲ ‪ ،‬ﺟﻮړﺷﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﻤﮑ‪ ３‬د ﻣﺦ د ﺗﺨﺮﻳﺒﻮﻧﻮ ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪＄‬ﻲ ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ او ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ ﺗﻪ ﺗﺎوان رﺳﻮي؛‬
‫د ﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬ﮐﺎرﺑﻦ ډاى اﮐﺴﺎﻳﺪ‪ ،‬د ﺳﻠﻔﺮ او ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ اﮐﺴﺎﻳﺪوﻧﻪ ﻟﻪ ﻻﻧﺪې ﻣﻌﺎدﻟﻮ ﺳﺮه ﺳﻢ د ﺑﺎران ﻟﻪ اوﺑﻮ ﮐ‪３‬‬
‫←⎯ ‪SO2 + H 2O‬‬
‫⎯‬‫‪⎯→ H 2 SO3‬‬
‫⎯⎯‬
‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﮐﻮي او ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﺟﻮړوي‪:‬‬
‫←⎯ ‪CO2 + H 2O‬‬
‫⎯‬‫‪⎯→ H 2CO3‬‬
‫⎯⎯‬
‫←⎯ ‪SO3 + H 2O‬‬
‫⎯‬‫‪⎯→ H 2 SO4‬‬
‫⎯⎯‬
‫←⎯ ‪N 2O5 + H 2O‬‬
‫⎯‬‫‪⎯→ 2HNO3‬‬
‫⎯⎯‬
‫‪245‬‬
‫دا ﺟﻮړﺷﻮي ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ اوﺑﻮﺗﻪ وردﻧﻨﻪ ﮐﻴ‪８‬ي او ﭘﻪ وﻳﺎﻟﻮ ‪ ،‬ﺳﻴﻨﺪوﻧﻮ او ﺳﻤﻨﺪروﻧﻮﮐ‪ ３‬ﺑﻬﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د اوﺑﻮ دﻣﻨ‪＃‬‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻮ او ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ ﺗﻪ ﺗﺎوان رﺳﻮي ﺗﺮ دې ﮐﭽ‪ ３‬ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﭘﻪ ﻻﻧﺪې ﺷﮑﻞ ﮐ‪ ３‬ﻟﻴﺪل‬
‫ﮐﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ﺗﻴﺰاﺑﻰ ﺑﺎراﻧﻮﻧﻮ اورﻳﺪل د ﮐﺮﻧﻴﺰو ﺧﺎورو ﭘﻪ ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻣﻮادو ﺑﺎﻧﺪې اﻏﻴﺰه ﮐﻮي او ﭘﻪ ﻣﺎﻟﮕﻮ ﻳ‪ ３‬ﺗﺒﺪﻳﻠﻮي‪،‬‬
‫دا ﻣﺎﻟ‪ ３／‬اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬ﺣﻠﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ اوﺑﻮ ﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎی د ‪＄‬ﻤﮑﻮ ﭘﻪ ژورو ﺑﺮﺧﻮ ﮐ‪＊ ３‬ﮑﺘﻪ ‪＄‬ﻲ او د ﻧﺒﺎﺗﺎﺗﻮ د اړﺗﻴﺎ وړ‬
‫ﻣﻮاد ﮐﻢ او ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﺘﻪ ‪＄‬ﻲ‪ .‬ﭘﻪ ﺗﻴﺰاﺑﻲ اوﺑﻮ ﮐ‪ ３‬داﻫﮏ ﭘﻮډر اﭼﻮي ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ‪請‬ﻮرت ﮐ‪ ３‬ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻪ ﺧﻨﺜﻰ او اړوﻧﺪه‬
‫را‪＄‬ﻲ ‪:‬‬
‫‪ pH‬ﻻس ﺗﻪ ﻲ‬
‫)‪ (11_13‬ﺷﮑﻞ‪ :‬ﭘﻪ اﺳﮑﺎﻧﺪﻳﻨﻴﺎ ﺗﻴﺰاﺑﻲ ﺳﻴﻨﺪ ﮐ‪ ３‬د ﭼﻮﻧ‪ ３‬د ډﺑﺮو د ﭘﻮډرو ﭘﻪ واﺳﻄﻪ د ﻫﻐﻪ د ﺗﻴﺰاﺑﻮﻧﻮ ﺧﻨﺜﻰ ﮐﻮل‬
‫ﻓﮑﺮ وﮐ‪７‬ئ‬
‫ﭘﻪ ﻧ‪７‬ۍ ﮐ‪ ３‬د ‪ SO2‬د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﻄﺤﻪ د ﻟﻴﺪﻟﻮوړ ﺑﺪﻟﻮﻧﻪ ﻟﺮي‪ ،‬ﻻﻧﺪې ﺟﺪول د ‪ SO2‬د ﺗﻮﻟﻴﺪ‪ﾦ‬ﺪو‬
‫دﺳﻄﺤ‪ ３‬ﺑﺪﻟﻮﻧﻮﻧﻪ ﭘﻪ درې ﻟﻮﻳﻮ و ﭼﻮﮐ‪＊ ３‬ﻴﻲ‪ ،‬ﺳﺘﺎﺳﻮ ﭘﻪ ﺧﻴﺎل زﻣﻮﻧ‪ ８‬د ﮔﺮان ﻫﻴﻮاد ﻟﭙﺎره دا اﻧﺪازې ＇ﻪ ﭘﻴ‪＋‬ﻲ راﻣﻨ‪＃‬‬
‫ﺗﻪ ﮐﻮﻟﻲ ﺷﻲ؟ او ﻫﻢ ﭘﻪ ‪ 2010‬م‪ .‬ﮐﺎل ﮐ‪ ３‬د وړاﻧﺪ وﻳﻨ‪ ３‬د ‪ SO2‬د اﻧﺪازې د ﻟ‪８‬واﻟﻲ ﻟﭙﺎره د ﮐﻮﻣﻮ ﻻرو وړاﻧﺪﻳﺰ‬
‫ﮐﻮئ؟‬
‫)‪ (2_13‬ﺟﺪول د ﻧ‪７‬ۍ ﭘﻪ درې ﻟﻮﻳﻮ وﭼﻮﮐ‪ ３‬د ‪ SO2‬د ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺴﻄﺢ ﭘﻪ ﻣﻴﻠﻴﻨﻦ ！ﻦ‬
‫‪2010‬‬ ‫‪2000‬‬ ‫‪1995‬‬ ‫‪1990‬‬ ‫‪1980‬‬ ‫ﮐﺎل‬
‫‪18‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪59‬‬ ‫ﺍروﭘﺎ‬
‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪24‬‬ ‫اﻣﺮﻳﮑﺎ‬
‫‪79‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪15‬‬ ‫آﺳﻴﺎ‬
‫دﮐﮑ‪７‬ﺗﻴﺎووﻣﺨﻨﻴﻮى‪:‬‬
‫د ﻣﻮادو د ﺳﻮزﻳﺪوﻟﻮ ﭘﺮ‪＄‬ﺎي د اﻧﺮژي د ﻻس ﺗﻪ راوړﻟﻮ ﭘﻪ ﻣﻮﺧﻪ د اﻧﺮژي د ﻻﺳﺘﻪ راوړﻟﻮ ﻟﭙﺎره ﺳﻤ‪ ３‬ﻻرې‬
‫ﻟ＂ﻮل ؛ د ﺑﻴﻠﮕ‪ ３‬ﭘﻪ ډول ‪ :‬د ﻟﻤﺮ ﻟﻪ اﻧﺮژي ＇ﺨﻪ ﮔ＂ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻨﻪ ‪ ،‬د ‪ SO2‬د ﺗﺸﮑﻴﻠﻮوﻧﮑﻮ ﻣﻮادو د ﺳﻮ‪＄‬ﻮﻟﻮ ﮐﻤﻮاﻟﻰ‬
‫‪ ،‬ﮐﮑ‪７‬ﺗﻴﺎو د ﮐﻨﺘﺮول د ﻟﮕ‪＋‬ﺖ ﺑﺮاﺑﺮول‪ ،‬د ﮐﮑ‪７‬ﺗﻴﺎوو ﻣﺨﻨﻴﻮى ﮐﻮي‪.‬‬
‫‪246‬‬
 ‫د دﻳﺎرﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳﺰ‪:‬‬
‫* ﮐﮐﻪ ﭼﻴﺮې د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ واﺣﺪوﻧﻪ ) ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮ ( ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻳﻮ‪＄‬ﺎي ﺷﻲ ‪ ،‬داﺳ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ﭼ‪ ３‬د‬
‫ﺟﻤﻌﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ‪.‬‬
‫* ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﻮاد دي ‪ ،‬ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮ ى د ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ﭘﻪ ﺟﻮړ＊ﺖ ﮐ‪ ３‬د ﺟﻮړووﻧﮑﻮ ﻋﻨﺼﺮوﻧﻮ اﺗﻮﻣﻮﻧﻮ ﺗﺮ ﻣﻨ‪＃‬‬
‫دوه ﮔﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻮن ﻟﺮي او دا دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻪ د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮازﻳﺸﻦ )‪(Polymerization‬د ﻋﻤﻠﻴﻲ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﭘﻪ ﻳﻮه‬
‫ﮔﻮﻧﻲ اړﻳﮑﻪ ﺑﺪﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ ‪:‬‬
‫* ﮐﻪ ﭼﻴﺮې د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻪ د ﺗﻮدوﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 250o C‬او ﭘﻪ ‪ 1000 − 3000atm‬ﻓﺸﺎر او د ﻋﻀﻮي ﭘﺮ اﮐﺴﺎﻳﺪوﻧﻮ‬
‫ﭘﻪ ﺷﺘﻮن ﮐ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮازﻳﺸﻦ ﺷﻲ ‪ ،‬ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ )‪ (Polyethylene‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫* د ﻃﺒﻴﻌﻰ ﻣﻬﻤﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ رﺑ‪ ７‬دي ﭼ‪ ３‬د اﻳﺰوﭘﺮﻳﻦ )‪ (Isoprene‬د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮ د رادﻳﮑﺎﻟﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ‬
‫ﺑﻬﻴﺮ ﮐ‪ ３‬ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ ،‬د اﻳﺰوﭘﺮﻳﻦ دوه ډوﻟﻪ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى د اﻳﺰوﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻮرې ﺗ‪７‬ﻟﻲ دي او ﻫﻐﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫د ﺳﻴﺲ او ﺗﺮاﻧﺲ )‪ (cis and trans‬اﻳﺰوﻣﻴﺮي دي‪.‬‬
‫* ﭘﻪ ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮو ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﮐ‪ ３‬د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮوﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﺳﻬﻢ ﻧﻪ ﻟﺮي ‪ ،‬دا ﺟﻼ ﺷﻮي ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﭘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﻮ‪－‬ﻪ اوﺑﻪ‬
‫دي ﭼ‪ ３‬د ﺗﺮاﮐﻢ د ﻋﻤﻠﻴﻲ )‪ (Condensation‬ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬
‫* ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ ؛ ﻟﮑﻪ دﮐﺮون )‪ (Dacron‬د ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮو ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﮔﻼﻳﮑﻮل‬
‫‪H O‬‬ ‫او ﻓﺘﺎﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ ﻟﻪ ﺗﺮاﮐﻢ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ راﻏﻠﻲ دي‪.‬‬
‫* ﭘﻮﻟﻲ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ د ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮو ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ډول دي ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬اﻣﺎﻳﺪي اړﻳﮑﻪ ) || | (‬
‫‪−‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪−‬‬
‫ﺷﺘﻮن ﻟﺮي ‪ ،‬د دې ډول ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＊ﻪ ﺑﻴﻠ‪／‬ﻪ د ‪ − 6 , 6‬ﻧﻴﻠﻮن )‪ (6,6 - nylon‬دي‪.‬‬
‫* ﭘﻪ ﻧﻨﻨﻲ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﮐ‪ ３‬د اﻧﺴﺎﻧﻮﻧﻮ د ﺑﺪن ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻏ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬ﺧﭙﻠﻲ دﻧﺪي ﻧﻪ ﺷﻲ ﺗﺮ ﺳﺮﮐﻮﻟﻰ او ﻟﻪ ﮐﺎره ﻟﻮﻳﺪﻟ‪ ３‬وي‪ ،‬د‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻏ‪７‬و＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى وي ‪ ،‬ﮔ＂ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪.‬‬
‫* ﻟﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ د ﻃﻴﺎرو ﭘﻪ د ﻧﻨﻪ ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﮐﻰ ﮔ＂ﻪ اﺧﻴﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ ،‬ﺧﻮ د ﻃﻴﺎرو ﭘﻪ وزروﮐ‪ ３‬ﻫﻢ ﻟﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‬
‫ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﭼ‪ ３‬ﺗﺮﮐﻴﺒﻲ ﻟ‪ ８‬وزن ﻟﺮي او د ﮐﻤﭙﻮزﻳﺖ )‪ (Composite‬ﺑﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد‪８４‬ي‪ ،‬ﮐﺎر اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫* د دې اﻣﮑﺎن ﻫﻢ ﺷﺘﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ‪ 21‬م‪ .‬ﭘﻴ‪７‬ۍ ﮐ‪ ３‬ﻳﻮﺷﻤﻴﺮ داﺳ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﻲ‪ ،‬ﮐﻮم ﭼ‪ ３‬د ډﻳﺮې ﺣﻴﺮاﻧﺘﻴﺎوړ‬
‫وي ‪ ،‬د ﻓﻮﺗﻮ ﺳﻨﺘﻴﺰ )‪ (Photosynthesis‬ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬ﭘﻪ ﭘﺎﻳﻠﻪ ﮐ‪ ３‬زﻣﻮﻧ‪ ８‬د اړﺗﻴﺎ وړ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮاد اواﮐﺴﻴﺠﻦ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‬
‫ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ دې ﻣﻮادوﮐ‪ ３‬د ﻟﻤﺮ اﻧﺮژي ذﺧﻴﺮه او ﻟﻪ ﻫﻐ‪＇ ３‬ﺨﻪ ﭘﻪ ور‪＄‬ﻨ‪ﾧ‬ﻮ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﮐ‪ ３‬ﮔ＂ﻪ اﺧ‪５‬ﺴﺘﻞ ﮐﻴ‪８‬ي ‪ .‬ﭘﻪ‬
‫دې وروﺳﺘﻴﻮ ﭘﻴ‪７‬ﻳﻮ ﮐ‪ ３‬ﮐﻮ＊） ﺷﻮى ﭼ‪ ３‬داﺳ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ دﻳﺰاﻳﻦ ﮐ‪７‬ي ﭼ‪ ３‬د ﻟﻤﺮ اﻧﺮژي ﻧﻴﻎ ﭘﻪ ﻧﻴﻐﻪ ﭘﻪ ﮐﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ‪＂－‬ﻪ‬
‫ﻟﺮوﻧﮑﻲ اﻧﺮژي ﺗﺒﺪﻳﻠﻪ ﮐ‪７‬اى ﺷﻲ‪.‬‬
‫د دﻳﺎرﻟﺴﻢ ＇ﭙﺮﮐﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪: ３‬‬
‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮاﭘﻪ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪３‬‬
‫‪ _1‬ﮐﻪ ﭼ‪５‬ﺮې د ‪ ......‬د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ واﺣﺪ ﻳﻮ ﻟﻪ ﺑﻞ ﺳﺮه ﻳﻮ ‪＄‬ﺎى ﺷﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ﭼ‪ ３‬د ‪ .....‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ډول دى‪.‬‬
‫د_ ﻫ‪ ＃５‬ﻳﻮ ‪.‬‬ ‫ج_ ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮى ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮوﻧﻪ‬ ‫ب_ ﺟﻤﻌﻲ ‪ ،‬ډاى ﻣﻴﺮ‬ ‫اﻟﻒ_ ﺟﻤﻌﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮ‬
‫‪ _2‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﻫﻐﻪ ﻣﻮاد دي ﭼ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＇ ......‬ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮى وي‪.‬‬
‫د_ ﺗﺘﺮا ﻣﻴﺮوﻧﻮ‪.‬‬ ‫ج_ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ‬ ‫ب_ ﺗﺮاي ﻣﻴﺮوﻧﻮ‬ ‫اﻟﻒ_ ډاى ﻣﻴﺮوﻧﻮ‬
‫‪ _3‬د ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ﻓﻮرﻣﻮل ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ − (CH 2 − CH 2 ) − :‬ب‪ CH 2 = CH 2 :‬ج‪ CH 2 = CH − CH 3 :‬د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬
‫‪n‬‬
‫‪ _4‬د ﻟﻮړ ﮐﺜﺎﻓﺖ ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ )‪ (High- density poly ethylene‬ﭘﻪ ‪＊ .....‬ﻮدل ﮐﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫اﻟﻒ_ ‪ LDPE‬ب_ ‪ CPE‬ج_ اﻟﻒ او ب دواړه د_ ‪HDPE‬‬
‫‪ _5‬ﻃﺒﻴﻌﻲ رﺑ‪ ７‬د ‪ .....‬د راﻳﮑﺎﻟﻲ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ＇ﺨﻪ ﻻس ﺗﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬
‫د_ ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ‬ ‫اﻟﻒ_ اﻳﺰوﭘﺮﻳﻦ ب_ ‪ Isoprene‬ج_ اﻟﻒ او ب دواړه‬
‫‪247‬‬
 ‫‪ _6‬د ﺳﻠﻔﺮ اوﻃﺒﻴﻌﻲ رﺑ‪ ７‬ﺗﻌﺎﻣﻞ د ‪ .......‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﻪ ﻧﻮم ﻳﺎد ﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫د_ ﭘﻮﻟﯽ ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ‬ ‫ب_ ‪ Vulcanisation‬ج_ ﺟﻤﻌﻲ‬ ‫اﻟﻒ_ اﻳﺰوﻣﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ‬
‫‪ _7‬ﻧﻴﻮﭘﺮﻳﻦ د ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ رﺑ‪ ７‬ﻳﻮﺑﻞ ډول دي ﭼ‪ ３‬د ‪ ..........‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬
‫ج_ ‪ _2‬ﮐﻠﻮروﺑﻴﻮﺗﺎ داى ﻳﻴﻦ‬ ‫اﻟﻒ_ ‪ 2 − chlorbuta diene‬ب_ ﮐﻠﻮوروﺑﻴﻮﺗﺎ دای ﻳﻴﻦ‬
‫د_ اﻟﻒ او ج دواړه‬
‫‪ _8‬د ﭘﻼﺳﮑﻮ ﻟﻮ＊ﻰ او د ﮐﻮرﻧﻮر د اړﺗﻴﺎ ﻣﻮاد د ‪＇ .......‬ﺨﻪ ﺟﻮړﺷﻮي دي‪:‬‬
‫د_ ﭘﻮﻟﻲ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻪ‬ ‫ج_ ﭘﻮﻟﻲ ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ‬ ‫ب_ ﭘﻼﺳﺘﻴﮑﻮﻧﻪ‬ ‫اﻟﻒ_ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ‬
‫‪ _9‬ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮي ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ د ﻫﻐﻮ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮﻧﻮ ډول دي ﭼ‪ ３‬د ‪ .........‬ﺗﻌﺎﻣﻠﻮﻧﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬
‫د_ ﺟﻼﮐﻴﺪﻟﻮ‬ ‫ج_ د ﺳﻮن‬ ‫ب_ ﺟﻤﻌﻲ‬ ‫اﻟﻒ_ ﺗﺮﮐﻴﺒﻰ‬
‫‪ _10‬ﭘﻪ ﭘﻮﻟﻲ اﻣﺎﻳﺪوﻧﻮ او د ﻫﻐﻮى ﭘﻪ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮﻟﻮﻧﻮﮐ‪ (.............) ３‬اړﻳﮑﻪ ﺷﺘﻪ ده‪:‬‬
‫‪H O‬‬
‫|| |‬
‫د_ ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬ ‫ب_ ‪ − N − C −‬ج_ اﻟﻒ او ب دواړه‬ ‫اﻟﻒ_ اﻣﺎﻳﺪي اړﻳﮑﻪ‬
‫‪ _11‬ﭘﻪ ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮو ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮﮐ‪ ３‬د ‪＄ .............‬ﻴﻨ‪ ３‬ﺑﺮﺧ‪ ３‬ﺷﺎﻣﻠﻲ ﻧﻪ دي‪:‬‬
‫د_ ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮ‬ ‫ج_ ﻣﺮﮐﺐ‬ ‫اﻟﻒ_ ﻣﺎﻟﻴﮑﻮل ب_ اﺗﻮم‬
‫‪ _12‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬ﭘﻪ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﮐ‪ ３‬ډﻳﺮ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي‪＇ ،‬ﺨﻪ ﻋﺒﺎرت دي ﻟﻪ ‪...........‬دي‪،‬‬
‫د_ ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬ ‫ب_ د ﺳﻠﻴﮑﺎن رﺑ‪ ７‬ج_ اﻟﻒ او ب دواړه‬ ‫اﻟﻒ_ ‪Silastic‬‬
‫‪ _13‬د وﻳﻨ‪ ３‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻪ د ‪＇ ..........‬ﺨﻪ ﺟﻮړ ﺷﻮي دي ‪.‬‬
‫د_ ！ﻮل ‪＄‬ﻮاﺑﻮﻧﻪ ﺳﻢ دي‬ ‫ج_ ‪Teflon‬‬ ‫ب_ ﺗﻔﻼن‬ ‫اﻟﻒ_ ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺴﺘﺮ‪ ،‬د ﮐﺮون‪،‬‬
‫‪ _14‬د ﻃﻴﺎرو ﭘﻪ وزروﻧﻮﮐ‪ ３‬ﺗﺮﮐﻴﺒﻲ ﮐﻢ وزن ﻟﺮوﻧﮑﻲ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ د ‪ ...................‬ﭘﻪ ﻧﻮم ﮔ＂ﻪ اﺧﻠﻲ‪.‬‬
‫د_ ﻫ‪ ＃５‬ﻳﻮ‬ ‫ج_ اﻟﻒ او ب دواړه‬ ‫ب_ )‪(Composite‬‬ ‫اﻟﻒ_ ﮐﻤﭙﻮزﻳ＀‬
‫‪ _15‬د ！ﻴﭗ ‪ ،‬وﻳﺪﻳﻮ او ﻧﻮرو ﭘﻪ ﺟﻮړﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﻟﻪ ﻻﻧﺪى ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﻳﻮ ﭘﻪ ﮐﺎر وړل ﮐﻴ‪８‬ي ؟‬
‫ﺩ_ ﺍﻟﻒ ﺍﻭ ﺏ‬ ‫ﺝ_ ﻧﻴﻠﻮﻥ ‪-6,6‬‬ ‫ﺏ_ ‪Mylar‬‬ ‫اﻟﻒ_ ﻣﻴﻠﺮ‬
‫‪ _16‬د ﮐﺮون )‪ (Dacron‬د ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺷﻮو ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮ ＇ﺨﻪ دي ﭼ‪ ３‬د ‪ .........‬ﺗﺮاﮐﻢ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻞ ﺷﻮى دى‪:‬‬
‫ج_ اﻟﻒ اوب دواړه د_ اﻳﺘﻠﻴﻦ‬ ‫ب_ ﻓﺘﺎﻟﻴﮏ اﺳﻴﺪ‬ ‫اﻟﻒ_ اﻳﺘﻴﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳﮑﻮل‬
‫ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﻮ＊ﺘﻨ‪: ３‬‬
‫‪ _1‬د ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ )‪ (Polymerization‬ﻋﻤﻠﻴﻪ رو＊ﺎﻧﻪ او د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑﻲ ﺑﺪﻟﻮن ﭘﻪ ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳﮑ‪ ３‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ _2‬د اﻳﺰوﭘﺮﻳﻦ دوه ډوﻟﻪ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ ﭼ‪ ３‬د ﻫﻐﻮ د اﻳﺰو ﻣﻴﺮوﻧﻮ ﭘﻮري اړه ﻟﺮي ‪＇ ،‬ﺮﮐﻨﺪه ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ _3‬د ﺳﺘﻴﺎرﻳﻦ ﻟﻪ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ＇ﺨﻪ ﮐﻮم ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي؟ ﭘﻪ دې اړوﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ _4‬د ﮐﺮون )‪ (Dacron‬ﮐﻮم ډول ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮ دى ؟ د ﮐﻮﻣﻮ ﻣﻮﻧﻮﻣﻴﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ﺗﺮاﮐﻢ ＇ﺨﻪ ﺣﺎ‪請‬ﻠﻴ‪８‬ي ؟ د ﻫﻐﻪ د ﭘﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﻴﺮاﻳﺰﻳﺸﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﻟﻴﮑﺊ‪.‬‬
‫‪ _5‬د ‪ Polydimethylsilotane‬او د ﻫﻐﻪ د اﺳﺘﻌﻤﺎل د ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ ﭘﻪ اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ ‪.‬‬
‫‪ _6‬د ﻣﺼﻨﻮﻋ‪ ３‬ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻮ او ﭘﻪ ﻧﻨﻨﻲ ﻋﺼﺮ ﮐ‪ ３‬د ﻫﻐﻮ د رول ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﭘﻪ ﻧﻨﻨﻲ ‪請‬ﻨﻌﺖ ﮐ‪ ３‬او د راﺗﻠﻮﻧﮑﻮ ﻣﻮادو ﭘﻪ‬
‫ﺟﻮړوﻟﻮ ﮐ‪ ３‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې او دﻫﻐﻮ د ﮐﺎروﻟﻮ ﭘﻪ ﻫﮑﻠﻪ ﻻزم ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ ‪.‬‬
‫‪ _7‬ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺴﺘﺮوﻧﻪ ؛ ﻟﮑﻪ د ﮐﺮون )‪ (Dacron‬ﮐﻮم ډول ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮدي ؟ ﭘﻪ دې اړه ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ورﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪ _8‬د ﻃﺒﻴﻌﻲ او ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ رﺑ‪ ７‬ﺗﺮﻣﻨ‪ ＃‬ﺗﻮﭘﻴﺮ د ﺑﻴﻠ‪／‬ﻮ ﭘﻪ وړاﻧﺪې ﮐﻮﻟﻮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ورﮐ‪７‬ئ ‪.‬‬
‫‪ _9‬د ﭘﻮﻟﻲ اﻳﺘﻠﻴﻨﻮ ﺑﻴﻼﺑﻴﻞ ﺷﮑﻠﻮﻧﻪ رو＊ﺎﻧﻪ او د ﻫﻐﻮى د ﮐﺎروﻟﻮ ‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻪ د ﺑ‪５‬ﻠ‪／‬ﻮ ﭘﻪ واﺳﻄﻪ ＇ﺮ‪－‬ﻨﺪ ﮐ‪７‬ئ ‪.‬‬
‫‪ _10‬ﮐﻮم ﭘﻮﻟﻲ ﻣﻴﺮوﻧﻪ د اﺳﺘﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬د‪＄‬ﺎﻳﻮﻧﻮ د ﻻ زﻳﺎﺗ‪ ３‬ﮐﮑ‪７‬ﺗﻴﺎوو ﻻﻣﻞ ﮔﺮ‪＄‬ﻲ؟ ﭘﻪ دې ﻫﮑﻠﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وړاﻧﺪې ﮐ‪７‬ئ‪.‬‬
‫‪248‬‬
 :‫ﻠﻴﮑﻮﻧﻪ‬％‫اﺧ‬
1- K. Peter, C.Vollhardt, Organic Chemistry, Fourth Edition ,2003, US
2- Ovorak, Schmutu.a. von der Chemier 2, 1996 by E.DORNER GmbH,
1010 wien, Austria.
3- Pribas, Hagenauer, Markl, Zadrazil Chemie,aktuell , 1. Auflage, 2006,
Austria.
4- Dr. Franz Neufingerl, Otto Urban, Dr. Martina viehhauser, Chemie 2
5- Franz Neufingerl, Chemie istuberall 4, 2006 westermann wien,im Ver-
lag E. DORNER GmbH, Austria.
6- ZANBAK YAYINLARI, Hydrocarbons, 2006, Chemistry series.
7- ZANBAK YAYINLARI, Oxygen and Nitrogen Containing, organic
Compounds,2005 , chemistry series.
8- KOYZ and TREICHEL, Chemistry and Chemical Reactivity, fourth
Edition, 1999, USA.
9- Williams S.Seese, G. William Daub, Basic Chemistry, Fifth Edition,
1988, USA.
10- HOLT, RINEHART and WINSTON, MODERN Chmistry, 2002,
USA.
11- Raymond Chang, General Chemistry, Third Edition, 2003, USA.
12- David E. Goldberg, Fundamentals of Chemistry, Ghird Edition, 2001,
USA.
13- Steven S. Zumdahl, Chemistry, Third Edition, 1993, USA.
‫ ﺳﺎﻝ‬،‫ ﻭﺯﺍﺭﺕ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﻭ ﭘﺮﻭﺭﺵ‬،‫ ﻣﻨﺼﻮﺭ ﻋﺎﺑﺪﺑﻨﯽ ﻭ ﺩﻳﮕﺮﺍﻥ‬، ‫( ﻭ ﺁﺯﻣﺎﻳﺸﮑﺎﻩ‬٢) ‫ ﺷﻴﻤﯽ‬-١۴
.‫ ﺗﻬﺮﺍﻥ‬١٣٨٥ ،‫ﺩﻭﻡ ﺩﺑﻴﺮﺳﺘﺎﻥ‬
،‫ ﺩ ﮐﺎﺑﻞ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮﻥ‬،‫ ﭘﻮﻫﻨﺪﻭی ﺩﻳﭙﻠﻮﻡ ﺍﻧﺠﻨﻴﺮ ﻋﺒﺪﺍﻟﻤﺤﻤﺪ ﻋﺰﻳﺰ‬:‫ ﻣﻮﻟﻒ‬.‫ ﮐﻴﻤﻴﺎی ﻋﻤﻮﻣﯽ‬-١۵
.‫ﮐﺎﻝ‬١٣٨٧
249