KABANATA 1

ANG PANITIKAN:KAHULUGAN, KAHALAGAHAN AT BISA TALAKAYIN NATIN!

Aralin 1: ANG PANITIKAN: KAHULUGAN, KAHALAGAHAN AT BISA

Ang panitikan ay salamin ng lahi.
_ Anonymous Ang panitikan ay buhay at pamumuhay. Tunay itong mahalaga at
makabuluhan sa tao. Magkaugnay ang tao at panitikan. Ang mga mahalagang
kaganapan sa buhay ng tao, makukulay na karanasan at maging ang kanyang mga
damdamin at at mithiin ay naissatitik sa panitikan sa isang masining at makahulugang
Inaasahang Pagkatuto
pamamaraan. Ang panitikan ay naglalarawan ng lahat na anggulo ng buhay-
pangkatawan, pangkaluluwa, panlipunan, pampulitika at pangkalinangan.
Sa katapusan ng aralin na ito, kayo ay inaasahang:
A. Nakakapagbigay ng sariling pagpapakahulugan sa panitikan. a. Katuturan ng Panitikan
B. Nakakikilala ng mga klasikong akdang nakapagbigay ng
impluwensiya sa daigdig. Ayon kay Jose Villa Panganiban, ang salitang panitikan ay nanggaling sa
C.Nakatatalakay sa bisa, kahalagahan at impluwensya ng panitikan unlaping

PANG-, sa salitang ugat na TITIK at hulaping –AN (pang+ titik+

an = pangtitikan) na nagiging panitikan dahil sa pagbabago sa
Simulan Natin! morpemang PANG- at TITIK . Ang panitikan ay katumbas ng
literature sa Kastila at literature sa Ingles.

Konseptong Mapa Ipinahayag nina Alejandro (1991) at Pineda (1978) na ang panitikan ay mga
bungang isip na isinatitik. Sumasaklaw ito sa lahat ng uri ng katha na
a. Kompletuhin ang concept map ng mga salitang maaaring iugnay sa tumutulong sa wastong ikauunawa ng kahapon, ngayon at bukas ng isang
panitikan. bansa o lahi.

Ang panitikan ay nasusulat na talata ng pinakamabuting kaisipan at damdamin ng tao-

William Long
kultura
Sina Panganiban (1992) at Guamen (1993) ay may malapit ding pagpapakahulugan.
Sinabi nilang ang panitikan ay pagpapahayag ng damdamin ng tao hinggil sa mga
bagay bagay sa daigdig sa pamumuhay, sa lipunan at sa pamahalaan, at sa kaugnayan
PANITIKAN
ng kaluluwa sa Dakilang Lumikha.

1
Ayon naman kina Rubin (1995), ang panitikan ay isang pagpapahayag na
kinapapalooban ng katotohanan sa paraang ipinararanas sa mambabasa, ang kaisipan
at damdamin ng manunulat.
Arrogante (1991) ay malinaw na talaan ng buhay. Naisalaysay rito ng tao ang mga
pangyayaring naganap, nagaganap at magaganap sa kanyang panahon ng pag-unlad
mula noon siya ay binhiin, sumilang, magmusmos, mamulat, magkaisip, matuto,
gumulang at mamatay.
Nakasaad naman sa Webster Dictionary, na matatawag na panitikan ang ano mang
nakasulat bunga ng imahinasyon at kritikal na pag-iisip, nagtataglay ng permanenteng
kahalagahan o balyu t angbibigay ng mabuting epekto sa damdamin.
Panitikan ding matatawag ang lahat ng uri ng mga tala na kinasasalaminan ng pang-
araw-araw na pamumuhay ng mga tao sa lipunang kanilang ginagalawan. Isang lakas
itong maaaring mahalagang bahagi ang pagpapaunlad ng lipunan at kalinangan
(Ramos, 1990)
Sauco (1997) ang panitikan ay buhay, buhay-buhay, pamumuhay at pakikipamuhay ng
mga tao. Repleksyyon ito ng mga karanasan, kaisipan, damdamin at buhay sa lipunan
kabilang na ang mga bagong kalakaran at kultura ng ibang bansa na ating inaasimila at
humuhubog sa ating kaasalan at pagkatao.
SUBUKIN NATIN!
Magbigay ng sariling kahulugan ng panitikan.
P- __________________________________________________________
A- __________________________________________________________
N- __________________________________________________________
I- __________________________________________________________
T- __________________________________________________________
I- __________________________________________________________
K- __________________________________________________________
2
A- __________________________________________________________
N- __________________________________________________________
b. Kahalagahan at Impluwensya ng Panitikan
Ang panitikan ay isang mahalagang bahagi ng kultura ng isang lahi.
Ang mga pangyayaring naganap at patuloy na nagaganap sa isang bansa o
lahi ay malikhaing nailalahad at nailalarawan sa pamamagitan ng panitikan.
Nailalakbay tayo ngating mga binabasa sa samu’t saring mga
karanasang magdudulot sa atin ng malawak na kaalaman upang lalong
magiging masaklaw ang ating pag-unawa sa buhay.
Malalaman ng mga tao ang kanilang kalinangan at kasaysayan.
Mababatid nila ang kalakasan o kahinaan ng kanilang paniniwala atpag-
uugali.
Magiging matatag at matibay ang kanilang pagkalahi.
Makikilala ang mga kapintasan atkagalingang pampanitikan upang lalong
mapayabong.
Magkakaroon ng pagmamalasakit sa ating sariling panitikan.
Ang panitikan ay may dalang imlpuwensya sa buhay, kaisipan at ugaliin
ng tao sa dalawang kalagayan:
Una, ang mga akdang nababasa natin mula sa iba’t ibang bansa ay
nagbibigay sa atin ng kaalaman tungkol sa kultura at kabihasnan ng bansang
pinanggalingan nito. Sa pagbabasa, hindi na kailangan pang maglakbay tayo sa lahat
ng panig ng daigdig upang maunawaan ang sangkatauhan.
Ikalawa, sa pagbabasa natin ang mga aklat mula sa iba’t ibang bansa,
makikilala at maiintindihan natin ang mga ugali at kakanyahan ng bawat lahi. Bunga
nito, nagkakahiraman tayo ng kaugalian at palakad na maari ring makakaangkop sa
ating kultura at sistema ng pamumuhay.
Sa ano mang wika nasusulat ang panitikan, ito ay nagiging daan upang
mapatibay o mapahalagahan ang sariling kultura at kabihasnan ng bansang
nagmamay-ari nito. Salamin ng pagbabago at pag-unlad ang panitikan.
 Nakikita at nauunawaan ang pag-unlad ng diwa, damdamin at isipan pati na
ang pamumuhay at pakikipamuhay nga tao sa pamamagitan ng mga sinulat na
panitikan.
Dapat na maging likas sa tao ang magpahalaga sa ano mang pinag[aguran ng
kanyang kapwa. Pero, bago mapahalagahan ang mga ito, dapat munang pag-aralan at
suriin upang medaling maintindihan. Naging mahalaga lamang ag isang bagay kung
ito ay nauunawaan. Ito ay dahilan kung bakit mahalagang maipabatid sa atin ang mga
bagay-bagay na nakaimpluwensya sa mga akdang pampanitikan.
. _____________________________________________________________________
Subukin Natin!
1. Bilang isang mag-aaral paano mo mapahalagahan ang panitikan?
______________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________.
2. Bilang isang millineal, sa anong mga paraan mo mapalaganap ang ating
panitikan na nasa modernong panahon na tayo?
______________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________.
3
3. Anong impluwensya ang naidulot sa iyo ng panitikan at paano
naapektuhan ang iyong pagkatao?
______________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________.
C. Mga Salik sa Pagkatha
May mga salik sa humuhubog sa pananalita, paksa, paniniwala, himig at anyo ng
sinulat na kathang pampanitikan. Ang mga ito ay:
1. Klima – may kinalaman sa pag-iisip at pag-uugali ng tao.
2. Gawaing Pang-araw-araw / Hanapbuhay– ang hanapbuhay at mga tungkulin
ng ka-raniwang tao ay nagpapasok ng mga salita at kakanyahan ng pagkukuro
sa wika at panitikan ng isang lahi o bansa.
3. Kinatitirhan – ang kinatitirhang pook ng isang lahi ay nagtatakda sa hilig at takbo
ng talasalitaan
at himig ng tayutay ng panitikan.
Ang lugar na tin itirhan ng mga tao ay may malaking impluwensya sa kanilang isipan
at damdamin.
Ang uri ng tanawin at kapamuhayan ng mga tao sa isang lugar ay siyang
karaniwang nagiging paksa ng panitikan ng mga mamamayan.
4. Lipunan at Pulitika – mga ugaling pan-lipunan at mga simulaing pampulitika at
pamahalaang nagdadala ng ka-hilingan at kabihasnang napapasama sa panitikan ng
isang bansa.
5. Relihiyon at Edukasyon – ang tayog, lalim, at lawak ng isang panitikan ay
nakukuha rin sa
pananampalatayang dala ng relihiyon at sa kabihasnan atkalinangan naituturo ng
pilosopiya ngedukasyon ng bansa.
D.Bakit Kailangan Pag-aralan ang Panitikang Pilipino?
Bilang mga Pilipino ay nararapat na alam natin ang sariling panitikan sapagkat ito ay
salamin n gating pagkabansa at pagalahi. Ito ang dahilan kung bakit ang Panitikang
Pilipino ay isa sa mahalagang asignaturang pinag-aaralan sa ating mga paaralan. Anu-
ano ba nag mga tiyak na kabuluhan kung bakit dapat na pag-aralan natin ang
panitikan?
1. Ating mabatid ang magagandang kaugalian, tradisyon at kulturang ikinaiiba
natin sa ibang mga lahi.
2. Upang malaman at maipagmalaki na tayo ay may mag mahuhusay na
manunulat na di pahuhuli sa mga manunulat ng ibang lahi.
3. Mabasa natin ang magaganda at mahuhusay na mga akdang Pilipino at nang
sa gayon ay matutuhan nating pahalagahan at pagmamalasakitan ang mga ito.
4. Upang mabatid ang mga sariling kahusayan sa panitikan, gayundin ang ating
mga kapintasan at kahinaan upang maging daan ng pagpapabuti ng mga ito.
5. Upang ating tuklasin an gating mga kakayanhan o identidad bilang mga
Pilipino.
6. Ating lubusang makikilala at mapadama an gating pagiging Pilipino kung
pinag-aaralan an gating panitikan.
7. Sa pag-aaralan natin n gating panitikan ating maipakita bilang mga Pilipino
ang pagmamahal sa sariling kultura at pagmamalasakit sasariling panitikan.
E. Mga Akdang May Dalang Bisa Sa Daigdig
4
Tunay na mahalaga ang magbasa ng mga akdang pampanitikan dahil tayo ay
nalilibang habang natuto at bunga nito nahuhubog nito ang ating pag-uugali at
napapalawak an gating mga kaisipan.
1. Banal na Kasulatan – ito ang bibliya ng mga Kristiyano at nagiging batayan ng
sangkakristiyanuhan. Ambag ito sa panitikan ng bansang Palestina at Gresia. May
dalawang bahagi ang kasulatang ito: ang Luma at Bagong Tipan.
Ang kahalagahan ng pagmamahal at pagpapatawad ang dalang bias ng banal na
kasulatan sa pag-iisip at pamumuhay ng mga tao sa daigdig, lalung-lalo na ng
mga Kristiyano.
2. Koran – itinuring itong bibliya ng mga Mahometano. Naglalaman ito ng mensahe
ni Allah sa sangkatauhan na kanyang ipinahahayag kay Anghel Gabriel at kay
Muhammad (Mohammed) ang propeta. Ang Koran ay isa sa dalawang batayan ng
pananampalatayang Islam.
3. Illiad at Odyssey – ang Illiad at Odysey ay dalawang dakilang epiko ng bansang
Gresia na sinulat ni Homer, isang bulag na manunulat. Tinatalakay sa Iliad ang
maigting na damdamin ng tao na kung hindi niya mapaglabanan ay maaaring
magdulot ng kanyang sariling kapahamakan. Ipinakita sa epiko ang karahasang
dulot ng digmaan at ang kapinsalaan nito. Kuwento din ito ng pag-ibig at
kabayahihan.
4. Ang Odyssey, sa kabilang dako, ay nagsasalaysay ng pakikipagsapalaran ni
Odysseus o Ulysses sa mahiwagang lupain ng mga Cyclops, lutos eaters at lupain
ng mga patay. Kasasalaminan ang epikong ito ng katapatan, pagiging
mapagmatiis at pagkamatiyaga gayundin ng katatagan ng pananalig sa sariling
kakayahan.
5. Mahabharata – ito ay pambansang epiko ng India. Kasaysayan ito ng limang
prinsipe na inagawan ng korona, ipinatapon sa kagubatan at muling bumalik
upang kanilang mabawi ang kahariang inagaw sa kanila. Itinuturo ng epiko ang
kahalagahan ng sakripisyo kalinisan ng budhi at kabanalan. Pinahahalagahan din
ang pagiging makatarungan ng tao.
6. Divina Comedia - ang epikong ito mula sa bansang Italya at sinulat ni Dante, ang
tinaguriang Ama ng Panitikang Italyano.
 Ang Divina Comedia ay ipinalalagay na pinakadakilang akda ng Middle Ages at Inilalarawan sa mga salaysay ang tipikal na katangian ng ilang mga Ingles gaya
isa rin sa pinakamahusay na katha sa buong daigdig. Tinatalakay sa epikong ito ang ng pagiging tunay na maginoo ng sundalo, ang pagkamabait, mapagkumbaba at
paghahanap ng tao ng tunay na kaligayahan na maaaring matamo niya kung siya’y pagkamagalang ng madre, ang katipiran, tiyaga at katapatan ng kawani; at ang
may katwiran at taimtim na pananalig sa Panginoon. pagkamasigasig sa tungkulin ng pari bilang pastol ng Panginoon.

7. El Cid Campeador – nagpapahayag ito ng katangiang panlahi ng mga Kastila at

ng kanilang mga alamat at kasaysayan. Salaysay ito ng katapangan at kagitingan
ni Rodrigo Dias de Rivar na kilala din bilang Sidior o El Cid. Tinatalakay din ang
iba’t ibang pakikipagsapalaran ni El Cid sa pagpapalaganap ng Kristiyanismo at
mga tagumpay niya sa digmaan laban sa Moors.
8. Awit ni Rolando - Epiko ito ng lahing Pranses at kuwento ng pakikipagsapalaran
ni Carlomagno at ng kanyang Doce Pares. Nagsasalaysay ito ng Gintong panahon
ng Sangkakrsitiyanuhan at ng dating makulay na kasaysayan ng mga Pranses.
13. Uncle Toms Cabin – ang nobelang ito na sinulat ni Harriet Beecher Stowe ay
malaking ambag ng Amerika sa panitikan. Kuwento ito ng pagkaaalipin at pang-
aalipin na nakatawag-pansin sa karumaldumal na kalagayan ng mga alipin at
nagiging batayan ng simulain ng demokrasya. Ipinakikita sa akda ang
kahalagahan ng pagtitiis, tapat na paglilingkod, kabutihang loob at kabayanihan-
mga katangiang taglay ni Uncle Tom, ang pangunahing tauhan sa nobela.

9. Aklat ng mga Araw – kalipunan ito ng mga mayayamang kasabihan ni

Confucius na nagiging batayan ng pananampalataya at karunungan ng mga Intsik.
Pinahahalagahan nito ang Gintong Tuntunin na “gawin sa kapwa ang nais mong SUBUKIN NATIN!
gawin sa inyo”

Punan ang Cross word Puzzle.

10. Aklat ng mga Patay – mula sa bansang Ehipto (Egypt) at naglalaman ng kulto ni
Osiris at ng mitolohiya at teolohiyang Ehipsio. Binubuo ito ng iba’t ibang mga
kabanata na pumapatnubay sa isang namamatay sa kanyang paglalakbay sa buhay
na walang hanggan. 1. Epikong sinulat ni Dante
 Ang teksto ay sadyang sinulat upang gamiting gabay ng mga 5. sa bansang ito nagmula ang Divina Comedia
namamatay nang sa gayon ay kanilang mapagtagumpayan ang mga 6. pambansang epiko ng India
balakid na maaaring magligaw sa kanila upang mailayo sa 7. nagsasalaysay ng pakikipagsapalaran ni Odysseus
pupuntahang katiwasayan at akligayahan. 8. Ama ng Panitikang Italyano
9. naglalarawan ng pamumuhay ng Arabe at Persyano
11. Sanlibo’t Isang Gabi – binubuo ito ng iba’t ibang kuwento na naglalarawan ng 11.sinulat ni Harriet Beecher Stowe
buhay at pamumuhay ng mga Arabe at persyano. Inilalahad din dito ang mga
ugaling pampamahalaan, panlipunan,pangkabuhayan at panrelihiyon ng mga
silanganin.

12. Canterburry Tales – kalipunan ito ng mga kuwentong sumasalamin sa

pananampalataya at kaugalian ng mga Ingles. Binubuo ito ng 24 na kuwentong 2.Kuwento ng pag-ibig at kabayanihan
isinalaysay ng mga manlalakbay na dadalaw sa dambana ni St. Thomas Becket. 3. Binubuo ito ng 24 na kwentong isinalaysay

5
4.Salaysay ito ng katapangan ni Rodrigo Dias Rivar
10. naglalaman ito ng mensahe ni Allah.

A
1.D

2. D
8

3. R L 9.S

I
N
7.
4.E 5.I 6. E R

ARALIN 2
Y

MGA ANYO AT URI NG PANITIKAN

A I Inaasahang Pagkatuto

11.U Y S
Sa katapusan ng aralin na ito, kayo ay inaasahang:
10.K A
A. Nakapagpapaliwanag ng pagkakaiba ng akdang patula at
akdang tuluyan

6
 at natutukoy ang mga halimbawa ng bawat uri.
B. Natutukoy ang iba’t ibang uri ng panitikang tuluyan at
patula at
naipapaliwanag ang pagkakaiba ng mga ito.
C. Nakasusulat ng alinmang sa mga anyo at uri ng
panitikan, patula man o
tuluyan.

SIMULAN NATIN!
TALAKAYIN NATIN!
Word Puzzle
Sa loob ng limang minuto,subukang hanapin ang mga sali nakalista sa ibaba
A : Mga Anyo at Uri ng Panitikan
(maaring pahilis, pahalang, pababa o pataas). Itala ang sagot sa nakalaang bilang.
Ang panitikan ay buhay at pamumuhay. Tunay itong mahalaga at
makabuluhan sa pagpapanatili at pag-unlad ng sibilisasyon ng alinmang bansa.
T A A B U A S O M I D U L A C Nagsasalaysay din ito sa pamahalaan, lipunan at mga pananampatalaya at mga
U M N O P K R T O U K L N O M karanasang may kaugnay ng iba’tibang uring damdamin tulad ng pag-ibig,
L B G T N S S G P G T O P R D kaligayahan, kalungkutan, pag-asa, pagkapoot, paghihiganti, pagkasuklam, sindak at
A A S D F D T T A H A T R A G pangamba.
K A D R T Y O U B I L A E S B
Ang panitikan, nakasulat man o di nakasulat ay may dalawang anyo:patula at
M N L F G H I L U G U R T D S
tuluyan.
S G O H J K L U L L M R I E T
A W R B G Y U Y A K P U T S E 1.Ang Panitikang Patula
\
D S F B E D A A D A A G H J P Ang panitikang patula ay ginagamitan ng mga piling salita na nahahati sa
T R B C S L A N W E T R Y K I mga taludtod o saknong na maaaring may sukat, tugma at talinghaga o maari naming
U D T Y H D A S G D I K L B K wala. Kapag wal itong sukat at tugma, tinatawag itong malayang tula o tulang may
Y W A B G K L M N F B N E N O malayang taludturan . Ang mga bugtong, salawikain, kasabihan, kawikaan, kantahin o
O B U G T O N G B S Q N L H M awiting bayan, epiko, at mga bulong ay mga anyong patula.
P R W Q W A R T F W H L O I B Mga uri ng Panitikang Patula
A L A M A T S D B E N G H U U
May tatlong uri ng panitikang patula: tulang pasalaysay, tulang liriko o tula ng
damdamin, tulang pandulaan o tulang pantanghalan.

1. Tulang pasalaysay- tulang nagsasalaysay ng mga pangyayari sa buhay, pag-

ibig, pakikipagsapalaran ng bayani o mga bayaning tauhan. Ayon kay Sauco

7
(1978), ang mga epiko, ballad, awit at korido ay mga halimbawa ng tulang
pasalaysay.
a. Epiko- ayon kay Manuel ay tulang pasalaysay na may di
pangkaraniwang haba at kinakanta o binibigkas na amy himig. Ang mga
pangyayari ay di kapanipaniwala o puno ng kababalaghan; ang mga
tauhan ay may pambihirang lakas atapang at talino, umiikot sa mga
paniniwala pamahiin, uri at paraan ng pamumuhay o kultura ng isang
tiyak na pangkat etniko.
Ang epiko ayon kay Manuel ay mauuri ayon sa haba nito:
Microepic- ang tawag sa epikong maikli at kumpleto sa kanyang sarili
tulad ng Biag ni Lam-ang;
Mesoepic- ang tawag sa epikong may katamtamang haba at may
masalimuot na pangyayari tulad ng Labaw Donggon
Macroepic- napakahabang epiko na naglalahad ng iba’t ibang bahagi
tulad ng Darangan at Tuwaang.
b. Ballad- ay isang tulang pasalaysay na kinakanta habang may sumasayaw
noong unang panahon. Katumbas nito ng komposo ng mga Taga- Panay.
Ito ay tulang pasalaysay na kinakanta, may sukat na anim na pantig na
nang lumaon ay nagging walo o siyam at nagsasalaysay tungkol sa
karanasan sa buhay, pag-ibig, pag-aasawa, at iba pa , na puno ng
damdamin ng kabiguan, lungkot, pasakit at kahirapan.
c. Awit at korido- ay mga tulang pasalaysay na ang tema ay pinagsamang
romansa, pakikipagsapalaran, kabayanihan at kataksilan. Ito ay
metricalna may mga pangyayaring hango sa buhay ng mga reyna, hari,
prinsipe at iba pang mga dugong mahal. Ang tagpuan ay sa ibang bansa.
Awit- labindalawang pantig sa bawat taludtod,ang mga tauhan ay may
katangiang higit na makatotohanan. Ang pangyayaria ay kadalasang
nakababatay sa kasaysayan. Binibigkas ng mabagal.
Halimbawa: Florante at Laura, Siete Infantes de Lara, Doce Pares sa
Kaharian ng Francia
8
Korido-walong pantig sa bawat taludtod, ang tauhan ay nasasanib ang
mga kapangyarihan at may katangiang puno ng kababalaghan. Ang mga
pangyayari ay hindi kapani-paniwala at binibigkas ng mabilis.
Halimbawa: Ibong Adarna, Historia Famosa de BernardoCarpio, Buhay
na Pinagdaanan ni Dona Maria sa Ahas at Iba pa.
2. Tulang Liriko o Tula ng Damdamin- ang salitang liriko ay buhat sa
Griyego na ang kahulugan ay tulang inaawit sa Sali ng lira. Ang tulang liriko
ay nagpapahayag ng damdamin na maaaring damdamin ng sumulat o likha
lamang ng mayamang guniguni ng makata, na batay o hango sa isang
karanasan. Ito ay nauuri sa mga sumusunod:
a. Kantahin o Awit- ito ay mga taludtod na may sukat at tugma na inilaan
para awitin
b. Soneto- ito’y tulang may saknong na binubuo ng labing-apat na taludtod
c. Elehiya-tulang nagpapahayag ng panimdim at kalungkutan o
pagkalumbay sanhi ng pagkamatay ng isang minamahal sa buhay.
d. Oda- tulang nagpapahayag ng paghanga o pagpuri sa pambihirang
nagawa ng isang tao o mga tao at nasusulat sa masining na paraan.
e. Dalit- isang awit ng papuri sa Panginoon o Mahal na Birhen na
nagtataglay ng pilosopiya sa buhay
f. Pastoral- tulang naglalarawan ng tunay na buhay sa bukid
3. Tulang Pandulaan o Pantanghalan- ang mga tulang pandulaan ay mga
tulang isinasadula o itinatanghal. Sa madaling salita, ang usapan ng mga
gumaganap sa dula ay sa paraang patula.
a. Karagatan- ang tulang pandulaang ito ay tungkol sa isang
alamat ng singsing ng isang dalaga na inihulog sa dagat sa
hangaring mapangsawa ang kasintahang mahirap. Hinahamon
ng dalaga ang mga bintang lumiligaw sa knaya na sisirin at
hanapin ang singsing at kung sino man ang makakuha ay
pakakasalan niya.
b. Duplo- isang uri ng laro naa karaniwang ginaganap sa mag
lamayan kung may namamatay. Ito ay isang madulang pagtatalo
 sa paraang patula na ginagawa mismo sa bakuran ng
namatayan. Ang mga manlalaro ng duplo ay binubuo ng isang
pangkat ng kabinataan at isa ring pangkat ng kadalagahan na
may namumuno bilang hari. Ang mga dalaga ay tinatawag na
bilyaka at nag mga kabinataan ay mga bilyako. Bago simulan
ang laro, ang mga manlalaro ay nagdarasal ng Ama naming.

c. Tibag- isa itong pagtatanghal tungkol sa paghanap ng krus na pinagpakuan

kay Kristo. Ginagampanan ito nina Reyna Elena at Prinsipe Constantino. SUBUKIN NATIN!
Namalasak ang dulang ito noong panahon ng Kastila sa layuning
maipalaganap ang Kristiyanismo. Ginagawa ito ng paprosisyon sa pook na
Pagtapatin
pagdarausan.
A.Pagtambalin ang mga uri ng tula na nasa Hanay A sa kanilang kahulugan na nasa
d. Panunuluyan o Pananapatan- ginaganap ito kung bisperas ng pasko. Ipinakikita sa Hanay B. Isulat ang sagot sa patlang.
dula ang paghahanap ng bahay na matutuluyan ng Mahal na Birhen na
Hanay A
magsisilang kay Hesus.Ang mga gumaganap ay ang Birhen Maria at San
Hanay B
Jose. Ang usapan sa pagtatanghal ay paawit.
____1. may saknong na binubuo ng labing-apat na taludtod a. Kantahin
e. Panubong- isang mahabang tula ang binibigkas ng paawit sa dulang ito. Ito
ay ginagawa bilang pagpaparangal sa isang dalagang may kaarawan. Ang ____2. mga taludtod na may sukat at tugma na inilaan para awitin b.Pastoral
salitang panubong ay kasingkahulugan ng salitang pamutong sa Tagalog na ____3. tulang nagpapahayag ng panimdim at kalungkutan c. Soneto
ang ibig sabihin ay lagyan ng putong o koronang bulaklak ang dalagang may
kaarawan. ____4. tulang nagpapahayag ng paghanga o pagpuri d.Elehiya

____5. isang awit ng papuri sa Panginoon o Mahal na Birhen e. Oda

f. Senakulo- ang dulang ito ay itinatanghal kung panahon ng Semana Santa. Ito
ay nagpapakita ng buong kasaysayan ng buhay, paghihirap, pagkamatay at ____6. may masalimuot na pangyayari tulad ng Labaw Donggon g.Dalit
pagkabuhay muli n gating Panginoong Hesukristo. May dalawang uri ang
senakulo: Hablada, kapag ang usapan ay tinutula: Cantada naman kung ang ____7. tulang naglalarawan ng tunay na buhay sa bukid h. Epiko
usapan ay inaawit. Higit na mahaba ang cantada. Tumatagal ito ng mga ____8. ang mga tauhan ay may pambihirang lakas atapang at talino g. Microepic
tatlong gabi samantalang ang hablada ay isang gabi lamang.
____9. naglalahad ng iba’t ibang bahagi tulad ng Darangan i. Macroepic
g. Sarswela- isa rin itong patulang dulang musical o isang melodramang may
____10. epikong maikli at kumpleto sa kanyang sarili j. Mesoepic
tatlong yugto na ang paksa ay tungkol sa pag-ibig, panibugho, paghihiganti,
k. Ballad
pagkasuklam at iba pang uri ng damdamin. Nag inilalarawan sa dula ay
buhay Filipino at ang kasuutang ginagamit ng mga nagsisiganap ay kasuutang
Filipino.

9
 _____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_______________________________________

3. Alay sa dalagang may kaarawan-

B. Bigyan ng kahulugan

Ibigay ang pahiwatig na kahulugan ng sumusunod na pahayag. Punan ng titik ang _____________________________________________________________________
kahon upang mabuo ang kahulugan nito. Pagkatapos, gamitin ito sa pagbuo ng _____________________________________________________________________
makabuluhang pangungusap. _____________________________________________________________________
_______________________________________

4. Nagpahayag ng kalungkutan -
1. Tulang Pandulaan-

p u y p n

_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_______________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
___________________________________________________

Tula sa namatay-

u K y B. Ang Panitikang Tuluyan

_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_______________________________________
Ang panitikang tuluyan ay nasusulat nang Malaya sa anyo ng mga talata na
binubuo ng mga karaniwang pangungusap. Kabilang sa mga anyong tuluyan ang mga
alamat, mito, pabula, kwentong bayan, dula, maikling kwento, sanaysay, nobela,
talumpati, balita, liham at iba pang nasusulat sa karaniwang takbo ng mga
pangungusap na nahahati sa mga talata.

Mga Uri ng Panitikang Tuluyan

2. Ang tema ay pag-ibig-
 Pabula- isang maikling salaysay na ang mga gumaganap ay hayop na amy
r layuning magbigay ng magandang aral o halimbawa sa mga mambabasa na

10
 karaniwang makikita sa wakas ng kwento sa pamamagitan ng kasabihan o
salawikain.
 Nobela- mahaba ito kaysa maikling kwento sapagkat kinasasangkutan ng
 Alamat – isang uri ng kathang tuluyan na nagsasaad o nagpapaliwanag
kawing kawing at masalimuot na mga pangyayaring sumasaklaw sa isang
tungkol sa pinagmulan ng isang bagay, pook at pangalan.
mahabang panahon.

Tulad ng maikling kwento, mayroon ding tagpuan, mga tauhan, kasukdulan
 Maikling Kwento- isang akda pampanitikan na ang layunin ay magsalaysay
at wakas.
ng pangunahin o maselang pangyayari sa buhay ng pangunahing tauhan. Ang
mga pangyayari ay simple, may mga kilos na organisado, may tunggalian ng
Iba’t ibang uri ng Nobela
mga tauhan, may banghay, may kasukdulan at may katapusan o wakas.
Matapos na basahin sa isang pag-upo lang.
1. Nobelang Makabanghay- ang mga balangkas ng mga pangyayari ang
binibigyang diin ng uring ito.
Uri ng Maikling Kwento ayon kay Sauco (1981)
2. Nobela ng Tauhan- ang nobelang ito ay nagbibigay-diin sa hangarin ng
a. Kwento ng Tauhan- ang mga tauhan o mga tauhang gumaganap ang
mga tauhan.
binibigyang diin sa uring ito ng maikling kwento.
3. Nobelang Maromansa- nobelang tumutukoy sa pag-iibigan
b. Salaysay- timbang na timbang ang mga bahagi ng kwentong ito. Hindi
4. Nobelang pangkasaysayan- ang diin ng nobelang ito ay mga
nagmamalabis bagama’t masaklaw.
pangyayari o kasaysayan ng isang bansa.
c. Kwento ng Katatakutan- ang damdamin sa halip na ang kilos ang
5. Nobelang Masining- nobelang nagbibigay-pansin sa mahusay na
binibigyang diin sa uring ito ng kwento. Sa ibang salita, katatakutan ang
pagtalakay at paghahanay ng mga pangyayari at paglalarawan ng mga
damdaming namamayani.
tauhan.
d. Kwento ng Kababalaghan- ang mga pangyayari sa uring ito ng kwento
6. Nobela ng layunin- nobelang nagbibigay-diin sa mga simulain at mga
ay hindi kapani-paniwala at taliwas sa katotohanan at sa karanasan sa
layuning mahalaga sa buahy ng tao.
tunay na buhay.
e. Kwento ng Katutubong Kulay- ang tagpuan o ang kapaligiran ng isang
 Sanaysay- isang uri ng panitikang tuluyan na naglalahad at tumatalaky sa
pook ang binibigyan diin o pokus sa kwentong ito. Ang mga kaugalian at
paksa ayon sa sariling pananaw at kuro-kuro ng may-akda.
ang mga gawi ng mga tao ay maingat na inilalarawan.
 Dula- isang uri ng akdang pampanitikang tuluyan na naglalarawan ng mga
f. Kwento ng Madulang Pangyayari- sa kwentong ito, ang binibigyang
pangyayari sa buhay ng tao sa pamamagitan ng mga tauhang gumaganap sa
pansin ang pangyayari na siyang dahilan ng pagkakaroon ng pagbabago
ibabaw ng tanghalan.
sa kapalaran ng pangunahing tauhan.
g. Kwento ng talino – sa uring ito ng kwento, ang may-akda ay lumikha ng
Iba’t ibang uri ng dula:
amsuliraning kalagayan sa simula hanggang sa sumapit ang takdang oras
ng paglalahad.
a.Komedya- ang dulang ito ay masaya at kawili-wili sapagkat
h. Katatawanan – may kabagalan at ilang paglihis sa balangkas ang galaw
nagtatapos sa tagumpay ng pangunahing tauhan. Pangunahing layunin ng
ng mga pangayayri sa uring ito ng kwento.
dulang ito ang libnagin at pukawin ang kawilihan ng mga manunuod.
i. Kwentong Sikolohikal- sa kwentong ito, inilalarawan ang mga tauhan
b. Melodrama- isang uri ng dulang may malungkot na pangyayari. Ang
sa isipan ng mga mambabasa.
pangunahing tauhan ay susuot sa mahigpit n pakikipagtunggali subalit sa
j. Kwentong makabanghay- binibigyang diin ang pagbabalangkas o
wakas ito ay kanyang pagtatagumpayan.
pagkakabuo ng mga pangyayari.

11
 c. Trahedya- dulang ginagampanan ng mga tauhang mapupusok
sapagkat kinapapalooban ng mahigpit na tunggalian. Nagwawakas ng
malungkot ang dulang ito sapagkat humantong sa kamatayan o
pagkatalo ng pangunahing tauhan.
d. Parsa- isang uri ng dulang ang layunin ay magpatawa sa
pamamagitan ng katawa-tawang pananalita at mga pangyayari
e. Saynete- ang paksa ng dulang ito ay may mga karaniwang ugali na
itinataghal sa paraang katawa-tawa. Ang mga tauhang nagsasalita ay
nasali likod ng telon. Kung minsan ang pagtatanghal ay sinasamahan ng
awitan.
 Talumpati- isang akdang pampanitikang sadyang inihanda para bigkasin sa
harap ng mga tagapakinig. Ang maaaring maging layunin nito ay humikayat,
magpaliwanag, magbigay ng impormasyon, mangatwiran at magbigay ng
opinion.
a. Panimula- ang bahaging dapat ang pagbati at ang pagbanggit ng dahilan
ng talumpati at paksa nito
b. Paglalahad- bahaging tinatalakay ang paksa at pinakakatawan ng
talumpati
c. Paninindigan- ang bahaging dapat ay malinaw, maktwiran, makatotohan
at makabuluhan dahil sa bahaging ito inilalahad ang mga patunay sa
kanyang sinasabi upang mahikayat na umayon ang mga nakikinig sa
nagtatalumpati
d. Pamimitawan- bahaging nagbibigay ng kongklusyon at kailangan sa
bahaging ito ay makapag-iiwan ng makabuluhang impresyon o
kakintalan sa nakikinig.
May iba’t ibang uri ng talumpati:
1.Talumpating Panlibang- ang talumpating ito ay ginagamit sa pagtitipong sosyal o
panlipunan, sa mga miting ng mga organisasyon sa mga bangkete at mga salu-salo
upang maging buhay at makulay ang okasyon.
12
2. Talumpati Pampasigla- ginagamit sa mga okasyong katulad ng pagtatalaga ng
mga gusali, pagbubukas ng mga aklatan, sa mga gradwasyon at iba pang mga
pagkakataon na kauri upang gisingin at pasiglahin ang damdamin ng mga nakikinig.
3. Talumpating Nagbibigay-impormasyon- talumpating ginagamit kung magbibigay
ng ulat o kaya ng panayam at karaniwang ginagami ng mga datos na kuha sa mga
opisyal na papeles. Ginagamitan ito ng mga larawa, tsart, grap at iba pang pantulong
sa pagpapalinaw ng mga impormasyon.
4.Talumpating Nagbibigay-galang- binibigakas upang salubungin o tanggapin ang
mga bagong miyembro sa isang samahan. Maaari rin itong isang talumpating
panalubong at maaari ring pagtanggap sa isang tungkulin.
5.Talumpati ng Papuri- talumpating may layuning
magbigay ng parangal o papuri sa magandang Ang dula ay may
nagawa o ginagawa ng pinag-uukulan ng talumpati. tatlong sangkap:
 Balita – uri ng akdang tuluyan na a. Tauhan
naglalahad ng mga pangyayaring pang- b. Tagpuan,pook
araw-araw sa loob at labas ng bansa. at panahon
c. Banghay
 Talambuhay- uri ng akdang pampanitikan
na naglalahad ng mga pangyayari sa buahy
ng isang tao mula nang siya ay isilang
hanggang sa kanyang kamatayan o sa kasalukuyan.
 Liham- isang uri ng akdang tuluyan na nag-uugnay sa dalawang tao o
pangkat ng mga taong magkalayo. Ang layunin ay maghatid ng mga
kaalaman o impomarsyon.
 Ulat- isang uri ng akdang tuluyang naglalahad ng mga impormasyon o
kaalaman na bunga ng isang pag-aaral, obserbasyon, pagbabasa o
pananliksik.
  Editorial- akdang tuluyan na naglalahad ng mga kuru-kuro at pananaw ng
manunulat tungkol sa isang napapanahong isyu na may kasamang
pamumuna. Ito ay maaaring maging daan ng pagbabago.
 Parabula- mga salaysay na hanho sa Bibliya na kinapapalooban ng
mahalagang aral sa buhay.
 Mitolohiya- ay katipuan ng iba’t ibang paniniwala at mga kwento tungkol sa
diyos at diyosa
 Anekdota -maikling salaysay ng mga tunay na karanasan o pangyayari sa
buahy ng mga dakila at kilalang tao na karaniwan ay katawa-tawa at ang-
iiwan ng magagandang aral sa buhay.
 Kwentong bayan- mga kwentong pumapaksa ng mga katangian ng mga
tauhan (mabuti at masama) at may layuning maglibang. Nagpasalin-salin ito
sa bibig ng mga tao.
SUBUKIN NATIN!
Tukuyin mo ito!
Tukuyin kung anong uri ng panitikang tuluyan ang sumusunod na halimbawa.
Isulat ang sagot sa patlang.
1. Anyo:________________________________________________________
Mabangis na Kamay — Maamong Kamay
Nagising kay Battling Kulas ang simbuyo ng isang kamalayan, na tila
siya nagtatayo ng bantayog ni Kamatayan na habang kinakapal sa luwad ay
nagkakahugis sa katotohanan. Kaya malimit na mawala siya sa pagmamasid sa
kanyang anak, sa di-mawaring pagkabahala sa dinaranas na buhay nito, sa
pagtitining sa kanyang kalooban na makabuo ng isang pasiya kung nararapat sa
simbuyo ng kamalayang iyon.
Mainit na ang sikat ng araw. Naghahakot ng basura ang kanyang anak sa
tambakan sa may puno ng tulay. Itinuon niya ang kanyang paningin sa mukha at
katawang naliligo sa nangingitim na pawis at sa malalapad na paang bahagya
nang maangat sa lupa samantalang hilahila ng bata ang isang malaking tiklis ng 13
basurang nag-iiwan ng nagaalimpuyong alikabok.
2. Anyo:________________________________________________________
Bagong Pag-asa
Ang istorya ay nangyari sa panahong takipsilim doon sa may
gawing iyon ng Tondo sa Maynila.
Sa entresuwelong inuupahan nina Mang Doro, ang dingding ng
bahay ay inunat na karton ng gatas. Isang bangkong mahaba ang
nasa tabi ng nag-iisang bintana sa kanan ng tanghalan. Isang
maliit na mesang nagsisilbing kainan at dalawang bangko sa
magkabilang panig ng mesa ang makikita sa kaliwa ng
tanghalan.
Nasa ibabaw ng mesa ang isang gaserang aandap-andap na
liwanag. Mula sa loob ng bahay ay maririnig ang malakas at
makapangyarihang tinig ni Gng. Bondoc habang ito ay
nakapamaywang.
Gng. Bondoc: Kung hindi kayo makababayad nang buo, mabuti
pang maghanap kayo ng malilipatan. Ba!
Kahit ganito ang paupahan ko, e, maraming mag-uunahan sa
pag-upa riyan.
Aling Senyang: Nakikiusap lamang naman po kami. Kung
hindi po maaari e mangungutang kami para maibigay ang
kapupunan.
Gng. Bondoc: Wala akong pakialam ano man ang gawin ninyo.
Ang mahalaga’y bayaran ninyo nang buo ang upa. Treinta pesos,
kakalahatiin pa. Aba! Nasaan naman ang kunsensiya ninyo?
3. Anyo:_____________________________________________________
3. Laging May Bituin
Isang tala o malaking bituin ang nagsabog ng liwanag na naging
patnubay ng tatlong Haring Mago buhat sa Silangan upang
matunton ang sabsabang sinilangan ng sanggol na magiging “Hari
ng mga Hari.” Sa paglalakbay sa disyerto, ang mga Arabe o
Israelita ay tumitingala tuwina sa mga bituin upang di sila
maligaw ng landas sa patutunguhan. Sa gitna ng karimlan, kung
ang buwan ay sakmal ng mga ulap, waring ang mga bituin ang
tanging nagbibigay-liwanag at sa gayo’y pumapawi sa karimlang
nakaambang maghari sa kalooban ng tao. Ngunit may mga gabi
ring maging ang mga bituin ay ayaw pakita o ikinukubli ng mga
ulap. Gayunman, hindi nawawala ang ating panalig na ang mga
4. Anyo:_____________________________________________________
4. Si Langgam at si Tipaklong
Maganda ang panahon. Mainit ang sikat ng araw. Maaga pa lamang ay gising na
si Langgam. Nagluto siya at kumain. Pagkatapos, lumakad na siya. Gaya nang
dati, naghanap siya ng pagkain. Isang butil ng bigas ang nakita niya. Pinasan
niya ito at dinala sa kanyang bahay. Nakita siya ni Tipaklong.
“Magandang umaga, kaibigang Langgam”, bati ni Tipaklong. “Kaybigat ng
iyong dala. Bakit ba wala ka nang ginawa kundi maghanap at mag-ipon ng
pagkain?”
5. Anyo:_____________________________________________________
5. Muni Owl Service
Dis-oras ng gabi Owl service mula 10:00 p.m. hanggang 5:00 a.m. sa halip
na 1:00 a.m. hanggang 5:00 a.m. Lahat ng regular na ruta ng Owl ay
nagseserbisyo pa rin maliban sa 5 Fulton at 48 Quintara/24th Street, na
pansamantalang itinigil. Ang sumusunod na lines ay tatakbo nang 24 oras sa
isang araw o magbibigay ng espesyal na Owl Service:
https://www.sfmta.com/fil/projects/mga-bagong-balita-pagtugon-sa-covid-19
6. Anyo:_____________________________________________________
6. Pagkaraan ng ilang araw ay magaling-galing na si Aling Rosa. Hinanap niya si
Pinang. Tinanong niya ang mga kapitbahay kung nakita nila ang kanyang anak.
Ngunit naglahong parang bula si Pinang. Hindi na nakita ni Aling Rosa si
Pinang.
Isang araw, may nakitang halaman si Aling Rosa sa kanyang bakuran. Hindi niya
alam kung anong uri ang halamang iyon. Inalagaan niyang mabuti hanggang sa
ito'y magbunga. Laking pagkamangha ni Aling Rosa ng makita ang anyo ng
bunga nito. Ito'y hugis-ulo ng tao at napapalibutan ng mata.
Biglang naalaala ni Aling Rosa ang huli niyang sinabi kay Pina, na sana'y
magkaroon ito ng maraming mata para makita ang kanyang hinahanap. Tahimik
na nanangis si Aling Rosa at laking pagsisisi dahil tumalab ang kanyang sinabi sa
anak. Inalagaan niyang mabuti ang halaman at tinawag itong Pinang, Sa palipat-
14 lipat sa bibig ng mga tao ang pinang ay naging pinya.
https://buklat.blogspot.com/2017/10/ang-alamat-ng-pinya_20.html
 “Oo nga. Nag-iipon ako ng pagkain habang maganda ang panahon”, sagot ni

7. Anyo:_____________________________________________________
9. Anyo:_____________________________________________________

7. Ang Kahalagahan ng Edukasyon

Ang pagkakaroon ng isang mataas at matibay na edukasyon ay isang saligan
upang mabago ang takbo ng isang lipunan tungo sa pagkakaroon ng isang
masaganang ekonomiya.
Mataas na edukasyon na hindi lamang binubuhay ng mga aklat o mga bagay na
natutunan sa ating mga university at paaralan. Bagaman, kasama ito sa mga
pangunahing elemento upang magkaroon ng sapat na edukasyon, ang praktikal na
edukasyon na nakabase sa ating araw-araw na pamumuhay ang siya pa ring dapat
na piliting maabot.
9. Ang Alibughang Anak
Parabula / By wikakids
May isang mayamang ama na may dalawang anak na kapwa lalaki. Hiniling ng
bunsong anak na ang manang kanya sa kayamanan ng kanyang ama ay ibigay na
sa kanya. Nang makuha na ng bunso ang kanyang mana ay ipinagbili niya agad
ito makalipas lamang ang ilang araw. Matapos ito ay umalis siya at nagtungo sa
malayong bayan. Dito niya walang habas na nilustay ang kabuhayang
ipinagkaloob ng ama.

Matibay ang isang edukasyon kung ito ay pinagsamang katalinuhan bunga ng mga
pormal na pag-aaral tungkol sa Mathematics, Science, English at mga bagay na
tungkol naman sa buhay at kung paano mabuhay ng maayos.Mula sa Sanaysay-
Filipino.blogspot.com
8. Anyo:_____________________________________________________
8. Poblacion,Bacon Districit,
Sorsogon City
Hindi nagtagal, naubos na lahat ang kanyang salapi. Nang dumating ang
taggutom sa bansang iyon ay isa na siyang pulubi. Namasukan siya bilang
tagapag-alaga ng mga baboy. Dahil sa gutom, nais na niyang kainin pati pagkain
ng mga baboy na alaga niya. Ngunit maging ito ay ipinagkakait din sa kanya ng
kanyang amo.
Sa ganitong kalagayan, naisip niya ang kanyang ama. Ang mga manggagawa
nito ay kumakain nang maayos habang heto siya na nagugutom at walang
makain. Agad siyang nagpasyang bumalik sa dating tahanan.

Ika-2 ng Marso,2011

Mahal kong tita Ana,

Inaanyahan ko po kayong pumunta sa aking graduation na

magaganap sa April 6 alas 8 ng umaga.Alam ko pong matutuwa kayo

para sa akin dahil magtatapos ako ng elementarya na may sertipiko at

15
diplomang matatanggap.
Inaasahan ko po ang inyong pagdating.

Aralin 3

10. Anyo:________________________________________________________
PANITIKAN BAGO DUMATING ANG MGA KASTILA

10. Kahalagahan ng Edukasyon

Ang Edukasyon ay mahalaga sa bawat isa dhil dito nakasalalay ang
kinabukasan ng bawat tao at kung ano ang kanyang kahihinatnan d2 sa
mundo. At ito ang ating sandata para magkaroon ng magandang buhay.
Maraming paraan upang makamit natin ang isang mabuting hinaharap.
Ang paghahanda para sa ating kinabukasan ang mabisang paraan
upang makasiguro tayo sa ating pamumuhay. Ngunit may mga hadlang din
na maaring pumigil sa ating pagtatagumpay, kaya marapat lang na maging
maagap ang bawat isa sa atin upang tagumpay na malagpasan ang mga ito.
At ang pagkamit ng tagump[ay ay kailangan buo determinasyon, tiwala sa
sarili, may pananampalataya sa Diyos at marami pang mga katagian na
dapat nating taglayin para makamit natin ang magandang bukas.
“KAHIRAPAN AY DI HADLANG SA KINABUKASAN”.
Inaasahang Pagkatuto
Sa katapusan ng aralin na ito, kayo ay inaasahang:
A .Nababasa ang mga halimbawang akdang tuluyang laganap
sa kapuluan bago dumating ang mga Kastila tulad ng alamat,
kwentong bayan, mito at mga kwentong kababalaghan.
B. Napahalagahan ang mga tradisyon, paniniwala, pamahiin,
uri at paraan ng pamumuhay ng mga Pilipino na nababasa at
nasusuri ang kabuluhan ng mga matandang tradisyon at
kultura sa pamumuhay ng mga Pilipino sa kasalukuyan.

C. Nasusuri ang mga makabuluhang pangyayari sa

Lagi natin tandaan na tayo gumgawa ng ating sariling kapalaran kaya kung
anuman ang ating tatahakin ay nakasalalay sa ating mga kamay. at lagi tayo
matandang panitikan na naglalahad ng kapaki-pakinabang
sasandal sa ating Panginoon sa lahat ng ating mga ginagawa dahil walang na mga aral at pagpapahalgang dapat panatilihin at tularan
imposible sa kanya kung tama at nararapat ang iyong ginagawa.
ng sambayang Pilipino.

16
 2.
p l

SIMULAN NATIN!

FOUR PICS ONE WORD

1.
a t
4.
3.
m t k g - b y n

TALAKAYIN NATIN!

Aralin 1 : Panitikan Bago Dumating Ang mga Kastila

Bago pa man dumating ang mga Kastila, an gating mga ninuno ay

mayaman sa mga alamat, kwentong bayan, epiko, awiting bayan, bugtong, salawikain,
palaisipan at mga bulong na nagbibigay ng kasiyahan at nagtatampok sa kalinangan at
kultura n gating lahi.

Ayon kay Villafuerte, et al. (2000) ang mga anyo ng panitikang ito
ay nagpapakita n gating panlipunan at panlahing pagkakakilanlan. Bagaman at
karaniwang sa mga akdang ito ay pasali-salin lamang sa mga bibig ng mga matatanda,
mayroon na silang sistema ng pagsulat. Ginamit nila nag kawayan, talukap ng niyog,

17
dahon balat ng punongkahoy bilang sulatan at ang ginamit nilang panulat ay ang
matutulis na kahoy, bato o bakal.
A. AKDANG TULUYAN
1. ALAMAT
Ayon kay Villafuerte, et al (2000) may dalawang bahagi ang panitikang
sinauna: Una ang KAPANAHUNAN NG MGA ALAMAT na nagsisimula sa lalong
kauna-unahang panahon n gating lahi, ayon sa kayang maabot ng mga mananaliksik
hanggang pagkatapos ng ikalawang pandarayuhan sa kapuluan ng mga Malay sa pali-
palibot ng taong 1300Ad. Ikalawa, ang KAPANAHUNAN NG EPIKO O TULANG
BAYAN na nagsisimula sa palibot-libot ng taong 1300AD na nagtapos sa panahon ng
pananakop ni Legaspi noong 1565.
Ang alamat ang isang salaysay nanag pinakadiwa ay mga bagay na
makasaysayan at tumutukoy sa pinagmulan ng isang bagay. Halimbawa, bakit maalat
ang tubig dagat? Bakit mabango ang sampaguita? Likas yatang matatalino at
malikhain ang matatanda natin noon at nasasagot nila ng mga katanungang ito sa
pamamagitan ng paglikha ng mga salaysay na tinatawag nating alamat.
Ang mga alamat ay likhhang isip lamang kaya di kapani-paniwala at kulang
sa katotohanan. Bagaman may ganitong katangian, nasasalamin naman ditto ang mga
pniniwala at kaugaliang Pilipino.
SUBUKIN NATIN!
Basahin ang teksto
Paano Nalikha ang Mundo
(Panay)
Noong unang panahon ay walang langit at lupa. Lahat ay walang hugis at
anyo- ang langit, lupa, dagat at hangin ay magkahalo.
18
Mula sa kailaliman ng kawalan, dalawang ddiyos ang lumitaw, sina
Tungkung Langit at Alunsina. Umibig si Tungkung Langit kay Alunsina at matapos
ang maraming taon ng panliligaw, sila ay ikinasal at nanirahan sa pinakamataas na
bahagi ng kawalan na nag tubig ay lagging maligamgam at ang amihan ay lagging
malamig. Mula sa lugar na ito, ang kaayusan ay unang naganap.
Si tungkung Langit ay mapagmahal, masipag at mabait na diyos na ang
pangunahing nasa ay maisaayos ang lahat ng bagay sa paligid. Inako niya ang
pagsasaayos ng lahat ng bagay sa kalawakan. Samantala, si Alunsina ay isang tamad,
mapagnibughuin at makasariling diyosa na ang tanging gawain ay tumunganga sa
bintana ng kanilang tahanan at abalahin ang sarili sa pag-iisip ng walang kabuluhang
bagay. Minsan, siya ay bumababa mula sa bahay, umupo sa tabi ng lawa ng tubig at
nagsusuklay ng buhok sa buong araw.
Minsan, nagpaalam si Tungkung Langit kay Alunsina na siya’y mawawala ng
ilang araw upang ayusin ang takbo ng oras at ang posisyon ng mga bagay-bagay. Nang
makaalis si Tungkung Langit, pinasunod ni Alunsina ang hanging habagat upnag
manmanan ang kilos ng asawa. Galit nag alit si Tungkung Langit nang malaman niya
ito.
Pagkabalik ni Tungkung Langit, pinagsabihan niya si Alunsina. Tiniyak niya
na walang dahilan si Alunsina upang manibugho sapagkat wala naming ibang nilalang
sa daigdig maliban sa kanilang dalawa. Ikinagalit ni Alunsina ang pananlita ni
Tungkung Langit kung kaya’t ang dalawa ay nag-away.
Naubos ang pasensya ni Tungkung Langit. Sa labis nag alit, tinanggalan niya
ng kapangyarihan si Alunsina at kanyang ipinagtabuyan. Wlang nakakaalam kung
saan nagpunta si Alunsina. Bigla na lamang siyang nawala.
Mga ilang araw pagkaalis ni Alunsina ay nalungkot si Tungkung Langit.
Napag-isip niya ang kanyang nagawa. Ngunit huli na ang kanyang pagsisi. Ang lugar
na dati ay pinasasaya ng matamis na tinig ni Alunsina ay nagging malamig at
malungkot. Sa pagkagising niya, nakadarama siya ng kapighatiang nanunuot sa
kanyang puso dahil wala ang kanyang asawang naghihintay sa kanya upang pawiin
ang pananakit ng kanyang kalamnan
Ilang buwang nagging malungkot si Tungkung Langit. Sa gitna ng kanyang
kalungkutan, naisip niyang magtrabaho upang makalimutan sumandali ang kanyang
panimdim.
 Isang araw, habang siya ay pumapalaot sa gitna ng mga ulap, naisip niyang
gumawa ng malaking lawa ng tubig sa ibaba upang Makita niya ang mga imahe ng
kanyang asawa kung siya man ay nagtatago sa itaas. Bigla-bigla ay nagkaroon ng
dagat sa daigdig. Ngunit hindi niya nakita ang knayang hinahanap.

Nagdaan ang mahabang panahon, kinainisan ni Tungkung Langit ang dagat

na kanyang nilikha. Bumaba siya sa gitnang daigdig at likha niya ang lupa. Tinamnan
niya iyon ng damo, puno at mga halamang namumulaklak. Kinuha niya ang mga alahs A. Gamit ang radial web sa ibaba punan ng mga hinihinging impormasyon mula
ni Alunsina at ikinalat niya iyon sa kalawakan. Inisip niya na kung makikita iyon ni sa alamat.
Alunsina at baka maisipan niyang magbalik. Ang mga kwintas ay nagging bituin, ang
.
suklay ay nagging buwan buwan at ang korona ya nagging araw. Ngunit sa kabila, Anong pangyayari sa alamat na maiuugnay sa tunay mong buhay?
hindi nagbalik si Alunsina.

Hanggang sa kasalukuyan, ipinapalagay ng mga matatanda sa Panay na si

Tungkung Langit ay malungkot na nag-iisa pa rin sa kanyang palasyo sa langit.
Minsan sa labis niang kalungkutan, siya ay napapalahaw at napapluha kung kaya,
kumukulog at umuulan sa daigdig.

Espina,2001
Pagpapahalagang Pilipino mula sa alamat:

Tauhan
:

Tagpua

19
________________
 Pamagat

______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
____________________________________________

C.Sumulat ng isang alamat kung saan nagmula ang pangalan ng inyong

barangay. B.Ang Mga Kwentong Bayan

Ang mga kwentong bayan o mga kwento ng bayan ay mga salaysay na

laganap sa komunidad o sa pamayanan. Nagsasalamin ang mga ito ng mga pangarap,
mithiin paniniwala, kaugalian n gating mga ninuno lalo na an gating pagiging
PAMAGAT mapamahiin.

______________________________________________________________ Sa mga kwentong nilikha n gating mga ninuno ay naihahayag din ang
______________________________________________________________ sistemang pilitikal at sosyal pati na ang uri ng pamamamahala ng mga pinuno noong
______________________________________________________________ unang panahon- mga kautusan ng mga namumuno na dapat sundin pati na ang mga
______________________________________________________________ kaukulang parusa sa mga lumilihis ditto. Siyempre, dahil sa gaanong maunlad ang
______________________________________________________________ sistema ng pagsulat, kaya, pasalin-salin lamang sa bibig ng mga matatanda ang mga
______________________________________________________________ salaysay na ito.
______________________________________________________________
Ayon kay Villafuerte, et al. (2000), ang mga kwentong ito ay nauukol sa
______________________________________________________________
pakikipagsaplaran, pakikipagkaibigan. Kwento rin ito ng katatawanan, katatakutan.
______________________________________________________________
Nakakatulong ito upang mapahalagahan natin ang kapaligiran, makilala an gating
______________________________________________________________
katauhan at maiayos an gating pananaw sa buhay.
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________ SUBUKIN NATIN!
______________________________________________________________ Basahin ang teksto
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________ Ang Mangkok na Kahoy
______________________________________________________________ (Kwentong Bayan ng Capiz)
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Noong unang panahon ay amy mag-asawang
______________________________________________________________
______________________________________________________________ namuhay kasama ng kanilang matandang ama. Mayroon
silang maliit na bunso. Sa loob ng ilang taong pamumuhay
nang maligaya dumating ang panahon na nag matandang
20 magulang ay nagging bingi at ang kanyang nabibitiwan

“Oo nga pala, itay. Ito na nga eh. Lalong pinakikinis ko pa ang
mga ito. At dapat ay mas malinis pa. Hindi ba, Tay?
“Bakit? Ano ang gagawin mo sa mga ito? Tanong ulit ng ama na
parang nagtataka sa ginagawa ng anak.
“Ah, eh para sa inyo ni Ina ang mga ito, tay. Para kung kayo ay
tumandana eh, mayroon na rin kayong magagamit.
Pinaghahandaan ko na ang pagtanda ninyo ni Inay., paliwanag
ng anak. Parang biglang natauhan ang mag-asawa sa paliwanag
ng kanilang anak
“Oo nga pala, itay. Ito na nga eh. Lalong pinakikinis ko pa ang
mga ito. At dapat ay mas malinis pa. Hindi ba, Tay?
“Bakit? Ano ang gagawin mo sa mga ito? Tanong ulit ng ama na
parang nagtataka sa ginagawa ng anak.
Espin
Sagutin ang sumusunod na katanungan:
1. Ano ang mahihinuha sa pabula?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
21
_____________________________________________________________________
____________________________________________________
2. Ano ang mensahe na nais ipabatid ng pabula sa mambabasa?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_________
3. Anong kulturang Pilipino ang masasalamin sa pabulang binasa?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________
C.MITO
Madalas na nagatatanong ang matatanda noong tungkol sa kapangyarihan
at kababalaghang naibigay ng kalikasan tulad ng liwanag na naidulot ng araw, ng
kasaganaang dulot ng mga ilog, kabundukan at maging ng mga punong kahoy.
Dahil sadyang mapanaliksik, napaikot nila ang kanilang imahinasyon
kaya madali nilang nakuha ang paliwanag ng mga pangyayari, kababalaghan at
kahiwagaang nagaganap sa paligid. At bilang kasagutan sa mgaa katanungan iyon,
sila ay lumikha ng mga diyos at Diyosa na kumakatawan sa kapangyarihan, talino,
ganda, pag-ibig, kasaganaan at iba pa. ang mga Diyos at diyosang ito ay nagiging tao
ngunit nagtataglay ng kapangyarihang mala-Bathala.

Ang mito ay salaysay na naglalahad ng mga kwento o pangyayaring

mahiwaga at ang mga tauhanng gumaganap ay ang mga Diyos at mga diyosa.

Ang mga sumusunod ay ilan sa mga diyos at diyosa, mabubuti at

masasamang ispiritu sa mitolohiyang Pilipino (Rivera, 1977)

Tiyanak- tagatanod sa lupa. Ayon sa matatanda, ito ay sanggol na namatay nang hindi

Nabinyagan. Nag-aanyong ibon, isda at iba pang nakakatuwang hayop.

Mamanhig- nangingiliti sa mga bata

Limbang – tagatanod sa kayamanang nasa ilalim ng lupa

SUBUKIN NATIN!
Tiktik- ibong kasama ng aswang
Basahin ang teksto
Tanggal- matandang babaeng sumisipsip ng dugo ng sanggol. Sa kanyang
paglalakbay ay iniiwan niya ang kalahati ng kanyang katawan

Kama-kama- maliit na tao na kumukurot sa sanggol Ang Diyos ng Ating mga Ninuno at Paninimula ng Unang Pulo

Kapre-maitim at malaking tao na may tabako Ang dakilang diyos n gating mga ninuno ay nagtataglay ng iba’t ibang
grupo sa iba’t ibang lugar sa kapuluan.
Bathala-pangunahing diyos
Siya ay tinawag na Bathala ng mga Tagalog, Laon ng mga Bisaya.
Indionale –diyos ng mabuting gawain Kabunian ng mga Ifugao, lumawig ng mga kankanay at Bontoc, Kadaklang ng mga
Anion tabo-diyosa ng hangin at lupa Tinggians, malayari ng mga Zambal, Maykapal ng mga Kapampangan, Tuluk Lawin
ng mga Matandang Sulod ng Panay, Tugbasan ng mga Manobo, Mamabaya ng mga
Apolaki- diyos ng digmaan Bukidnon, Melu ng mga Bilaan, Minadean ng mga Tiruray, mamanwa ng mga Negrito
ng Surigao at Pamulak Manobo ng mga Bagobo ng Mindanao.
Hanan-diyos ng mabuting pag-aani
Siya ang dahilan at pinagmulan. Siya ang simula bago nilalang ang lahat
Mapolan/masalanta-patron ng mangingibig sa daigdig.
Libongan – nagtanod sa pagsilang ng isang buhay Ang Bathala o Maykapal ng mga ninuno ng mga Tagalog ay pinaniniwalaang tumitira
Libugan –diyos na nangasiwa sa pag-aasawa sa bundok ng Arayat. Siya ang gumawa ng dagat, langit, lupa at lahat ng tumutubo sa
lupa. Siya ang nagbibigay-buhay at tagapagligtas sa buong daigdig.
Limoan- diyos na nangangasiwa kung paano mamamatay
Isang palasak na kwento sa Luzon ang agsabi na wala pang nilikha sa
daigdig kundi ang langit, dagat, at isang uwak na lilipad-lipad na naghahanap ng
matutungtungan sa lawak ng karagatan. Wala siyang Makita kaya siya ay umisip ng
paraan at pinaglaban ang dagat at langit. Ininugan at ibinulwak ng dagat sa langit ang

22
kanyang tubig. Bilang pangganti, ang langit naman ay nahulog ng mga bato at lupa sa ng kawayan nagmula si Putri Turina na napangasawa ni Kabanguan at ang
tubig kaya ay napahinto ang alon at nagkaroon ng mga pulo na mapagpahingahan ng kanilang mga anak ay siayng kauna-unahang mga Magindanawon.
uwak.

Ayon naman sa matandang Panay(Bisaya), mayroon din ibong tinatawag

na Manual na siyang pinakamakapangyarihan sa kalangitan. Ayon sa salaysay, pagod
na pagod na sa pakikipaglaban sa dagat ang langit kaya siya ay dumalangin sa ibon.
Binungkal ni manual sa ilalim ng dagat ang kimpal-kimpal na lupa at inihagis sa
dagat.ito ang kauna-unahang pulo.

Ang mga Ifugao ay naniniwala sa kanilang diyos na tinatawag na

Kabunian na ayon sa kanila ay nakatira sa ikalimang piankamataas na lugar ng
daigdig.

Ang mga Igorot sa Benguet ay naniwala naman sa kanilang Apolaki, ang

ispiritu ng kadakilaan. Ito ang lumalang sa unang mga tao at nagturo sa kanila ng mga
Magbigay ng paniniwala sa bawat lugar at ang kultura na masasalamin ditto
gawaing kamay.
D.Mga Kwentong Kababalaghan
Ang mga Bontoc at Kankanay sa Lalawigang Bulubundukin ay
naniniwala kay Lumawig na siyang panguhing Diyos at siyang pinagmulan ng buhay, Naniniwala ba kayong may kapre, aswang, duwende, tamawo o diwata,
hari ng kamatayan at lumalang sa lahat ng bagay sa mundo. matiw, tiyanak, mananangal at tikbalang? Kung hindi man, tiyanak na nakakarinig din
kayo ng mga kwento tungkol ditto, hindi ba? Ito ay sa dahilang noong unang
Ayon sa mga Bagobong Mindanao, ang Pamulak Manobo at tumitira sa
panahon, naniniwala ang mga ninuno natin sa mga kakatwang nilikhang ito at marami
langit. Nang Makita niyang ang daigdig ay walang kalaman-laman, siya ay lumalang
silang salaysay hinggil sa daigdig na di- nakikita o kaya ay sa ilalim ng lupa na
ng sarisaring bagay upang ipalamuti sa daigdig.
pinanahanan ng mga di pangakaraniwang nilikhang bagaman at maaaring nasa paligid
Ang makapangyarihang Diyos ng mga Bukidnon ay si Mababaya na natin ay madalas kaysa hindi namimili lamang ng lugar o taong pakikitaan. Ang mga
tumitira sa tahanang tulad din ng kanyang mga sakop. May kapangyarihan at kwentong kababalaghang ito ay pasalin-salin din sa bibig ng mga maatatanda kaya
nasasakop niya ang ibang maliliit na Diyos at Diyosa. laganap din ang ganitong klaseng tuluyang salaysay kahit hanggang sa kasalukuyan sa
lalawigan ng Panay at Negros.
Sa mitolohiya naman ng mga Tagalog, si Amihan daw at Habagat ay
nag-iisang dibdib. Sila ay nakakita ng biyas ng kawayang lulutang-lutang sa
dagat. Ito raw ay napadpad sa dalampasigan kinatatambakan ng isang sabi- SUBUKIN NATIN!
sabi. Ang biyas ng kawayan ay tinukan ng ibon at nang mabutas ay nabiyak at
ditto lumabas ang isang lalaki at isang babae. Basahin ang teksto
Napapaiba naman ang kwento ng paglikha ng mga taga-Mindanao.
Ang diyos na si Sutli Paramisuli bago namatay ay nagtagubilin sa kanayang
Isda at Tiyanak
mga anak na lalaki na ag kanyang suklay ay ibaon sa pinaglilibingan sa kanya.
Nang maitanim ito, sumibol at lumaki ang isang puno ng kawayan. Sa biyas Noong unang panahon, isang kabataang lalaki ang nangisda
sa ilog. Walang buwan, ngunit, malinaw o kumukislap ang tubig.

23
Sapagkat napakarami ng mga isda sa ilog, hindi siya gumagamit ng
salok o lambat. Sapat nang pagewang-gewangin niya ang walang katig
na Bangka at pukpok-pokpukin ang mga gilid niyon upang ang mga
isda ay maglundagan.
Nang gabi ngang iyon, pambihira ang kilusan ng mga isda
sa tubig. Humanda ang batang lalaki sa pagpapagewang ng Bangka.
Sa isang pukpok sa gilid ng Bangka, naglundagan nga ang mga isda at
bumagsak sa loob nito.
Isang malaking bangus ang bumagsak sa paanan ng
kabataang lalaki. Sa pangambang makapitlag iyon at makabaliksa
tubig, sinunggaban niya ang isda. Ngunit sa panlalaki ng ulo niya at
sa kilabot atpamimilog ng kanayng mga mata ang bangus ay
nagsalita.
“Ah, ah,… huwag mo akong sunggaban! Hindi ako isda. Ako’y isang
bata, “wika ng isda.
Halos himatayin ang kabataang lalaki sa tindi ng takot nang isada ay
nagging isang sanggol.
Maya-maya ay nag-anayo uling isad ang sanggol at lumundag uli sa
tubig. Dali-daling sinungaban ng kabataang lalaki ang sagwan at
mabilis siyang umuwi.
Sumulat ng isang kwentong kababalaghan na may kinalaman sa inyong
karanasan.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
24
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
___________________________________
E.Pabula
Isa sa lumalaganap na tuluyang salaysay bago dumating ang mga Kastila ay ang
pabula.
Ano ang pabula? Ayon kina Abueg (1989) ang pabula ay tulang salaysay hinggil
sa mga hayop na binibigyan ng mga katangian ng tao at nagbibigay aral.
Ayon naman kay Rivera (1982) ang karaniwang pabula ay mga kwento, na hayop
ang gumaganap ngunit kumikilos at nagsasalita na tulad ng tao. Madalas na
ilalarawan ang dalawang hayop na magkaibang ugali at nag-iwan ng aral.
Si Langgam at si Tipaklong
Maganda ang panahon. Mainit ang sikat ng araw. Maaga pa lamang ay
gising na si Langgam. Nagluto siya at kumain. Pagkatapos, lumakad na siya. Gaya
nang dati, naghanap siya ng pagkain. Isang butil ng bigas ang nakita niya. Pinasan
niya ito at dinala sa kanyang bahay. Nakita siya ni Tipaklong.
“Magandang umaga, kaibigang Langgam”, bati ni Tipaklong. “Kaybigat ng iyong
dala. Bakit ba wala ka nang ginawa kundi maghanap at mag-ipon ng pagkain?”
25
“Oo nga. Nag-iipon ako ng pagkain habang maganda ang panahon”, sagot ni
Langgam.
“Tumulad ka sa akin, kaibigang Langgam”, wika ni Tipaklong. “Habang
maganda ang panahon tayo ay magsaya. Halika! Tayo ay lumukso, tayo ay kumanta.”
“Ikaw na lang, kaibigang Tipaklong”, sagot ni Langgam. “Gaya nang sinabi ko sa iyo,
habang maganda ang panahon, ako ay maghahanap ng pagkain. Ito’y aking iipunin
para ako ay may makain pagsumama ang panahon.”
Lumipas pa ang maraming araw. Dumating ang tag-ulan. Ulan sa umaga,
ulan sa hapon at sa gabi ay umuulan pa rin. At dumating ang panahong kumidlat,
kumukulog at lumalakas ang hangin kasabay ang pagbuhos ng malakas na ulan.
Ginaw na ginaw at gutom na gutom
ang kawawang Tipaklong. Naalaala nilang
puntahan ang kaibigang si Langgam.
Paglipas ng bagyo, pinilit ni
Tipaklong na marating ang bahay ni
Langgam. Bahagya na siyang makalukso.
Wala na ang dating sigla ng masayahing si
Tipaklong.
Tok! Tok! Tok! Bumukas ang pinto.
“Aba! Ang aking kaibigan”, wika ni Langgam. “Tuloy ka. Halika at maupo.”
Binigyan ni Langgam ng tuyong damit si Tipaklong. Saka mabilis na
naghanda siya ng pagkain.
Ilan pang sandali at magkasalong kumain ng mainit na pagkain ang magkaibigan.
“Salamat, kaibigang Langgam”, wika ni Tipaklong. “Ngayon ako naniwala sa iyo.
Kailangan nga pa lang mag-ipon habang maganda ang panahon at nang may makain
pagdating ng taggutom.”
Mula noon, nagbago si Tipaklong. Pagdating ng tag-init at habang maganda ang
panahon ay kasama na siya ng kanyang kaibigang si Langgam. Natuto siyang gumawa
at natuto siyang mag-impok.
Sagutin ang sumusunod na katanungan.
1. Ano ang aral na makukuha mula sa pabula?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
____________________________________________________________
2. Ano ang mensahe na masasalamin sa pabula?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
______________________
3. .Kung may pipiliin kang tauhan sino ito at bakit?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_________________________________________________________________
26
4. Ano ang sularanin ng tauhan at paano niya ito nalampasan.
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_________________________________________
5. Sumulat ng sariling pabula. na kakikitaan ng napapanahon na paksa..
Sundin ang pamantayan sa Rubriks
Nilalaman------------------------------------------------------------ 10
Ang kasaysa
Mensahe--------------------------------------------------------------- 5
ang guro ng
Orininalidad---------------------------------------------------------- 5
Gramatika at wastong gamit ng banats---------------------- 5
Kabuuan--------------------------------------------------------------- 25
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
 ______________________________________________________________ C. Nakakapagpapaliwanag at nakasusuri ng mga
______________________________________
halimbawang bugtong, palaisipan, salawikain,
kasabihan na kumakatawan sa bawat rehiyon o pangkat
etniko ng bansa.

SIMULAN NATIN

Kabanata 2
HULAAN MO AKO!

1.Hawakan mo ang buntot ko

ARALIN 1:PANITIKAN BAGO DUMATING ANG MGA at ako'y lulublob sagot: _ a _ _ _ _
KASTILA 2. Naririnig ngunit hindi nakikita
(Anyong Patula) Nakikita ngunit hindi naririnigsagot: k _ _ _ g at k _ _ l _ _

3 May isa ka kahoy nga magayon

Nga may napulog duha ka sanga
Apat ka bulak sa tag-iya
Kag ini may tag pito ang dahon sagot: _ a _ _ n_ _ _ _ _
Inaasahang Pagkatuto

Sa katapusan ng aralin na ito, kayo ay inaasahang:

4.Matahum nga dalaga sagot:p_ng_ _n
A Natutukoy ang mga kaisipan, paniniwala, pamahiin, makita tatlo ka beses
sa isa ka adlaw.
pag-uugali, tradisyon at mga kaugaliang nasasalamin sa
mga natalakay na mga karunungang bayan.
5.Nagbakal ako ulipon sagot: _al_
B. Natatalakay ang kahalagahan at kabuluhan ng mga
Mataas pa sa akon
awitin o kantahing bayan sa pamumuhay ng mga
Pilipino noong unang panahon.

27

Palaisipan
6.Tanong: Bakit binubuksan ang bintana tuwing umaga?
Sagot:___________________________________________________
7.Tanong: Anong isda ang lumalaki pa?
Sagot:_________________________________________________
8.Tanong: Dalawang kuwebang naglalabas ng tubig pagkaraan nama’y agad
binabalik
Sagot:_____________________________________________________
9.Tanong: Anong meron sa jeep, tricycle, at bus, pero wala sa eroplano?
Sagot:_____________________________________________________
10.Hindi hayop, hindi rin tao pero tinatawag niya ako.
_______________________________________________________________
____
TALAKAYIN NATIN!
Aralin 1 : Panitikan Bago Dumating Ang mga Kastila
Ang mga bugtong, palaisipan, salawikain, kasabihan, at mga
talinghaga ay itinuring na mga karunungan baying nagging bahagi ng
pang-araw-araw na pamumuhay n gating mga ninuno. Ang mga ito ay
ipinalalagay na kauna-unahang mga tula na anging susi ng maunlad,
28
mapayapa at amy sistemang lipunan. Ang mga unang tulang ito ay may
temang panrelihiyon at samahang panlipunan.
Ang tulang ito ay binibigkas nang may himig at patungkol sa
kanilang mga paniniwala sa mga naito na humuhubog ng kanilang pag-
uugali, pagkilos at pananaw sa buhay upang gumaling ang mga
maysakit sa paglibing ng mga namatay.
Ayon kay Medina, ang mga Pilipino bago pa man sila nasakop
ng ibang malalakas na bansa ay sagana sa maiikli at mahahabang tula.
Dagdag pa niya, “ ang mga katutubo noon ay mahilig na sa mga tula’t
pagtatanghal at wala silang pagod kapag tula ang pinag-uusapan.
a.Kawikaan, Kasabihan at Salawikain
Ayon kay Villafuerte, et al. (2000), ang mga salawikain/
kasabihan ay maiigsing pahayag ng mga pangkalahatang katotohanan,
mga batayang tuntunin o mga alituntunin ng kaasalan. Ito ay maaaring
patula o tuluyan. Ang mga may-akda ay hindi matunton at ang mga ito
ay pasalin-salin sa mga lahi.
Ayon naman, kay Sauco, et al.(1987), ang salawikain ay mga
butil ng karunungang hango sa karanasan ng mga matatanda. Ito ‘y
kinapapalooban ng mabubuting payo tungkol sa kagandahang asal at
mga paalaala tungkol sa batas ng kaugalian. Ang salawikain ay
karaniwang patalinghaga at nasusulat ng may sukat at tugma.
Mga Popular na Kasabihan o Salawikaing Laganap sa Kapuluan
Anhin mo pa ang damo
Kung patay na ang kabayo
Walang utang Salawikain at Kasabihan (NCR)
Na hindi pinagbabayaran Ang taksil na kaibigan
Higit na masama kaysa kalaban
Ang anumang balakin Ang mag-asawang walang bunga
Makapitu munang isipin Parang kahoy na walang sanga

Ang magtanim ng hangin Hurubaton/ Daragilon/ daraida(Rehiyon 6)

Bagyo ang aanihin
Ang maniwala sa sabi-sabi
Walang bait sa sarili
Salawikain at Kawikaan (Rehiyon 3)
Ang sakit ng kalingkingan
Damdam ng buong katawan
Ang taong nagigipit
Ang mga HURUBATON ay mga gabay o panununtunan o mga
tagubilin na tila nagpupumilit sundin.
Halimbawa:
Ayaw pagtanum it dumut kag kapusa nga kalagyan
Hay nagakitid ang banas nga masami mo maagyan
Daragilon
Ang daragilon ay katumbas ng mga salawikain at kasabihan sa
panulaang Tagalog. Ito ay mula sa salitang dagli (pagsambit ng mga
kataga)

sa patalim kumakapit Sa panggas nga tinuruan kang balhas

Manamit nga uyas ang maani nimo

Hindi nakikilala ang bayani sa salita Pay sa bunga nga tinagilhas

Kundi sa kanyang mga kilos at gawa Malas-ay ang maburaw mo

29
 Ang paggahud kang dagasnan Hayan na hayan na
Nagapakilala kang ana kanabaw Di nakikita Sagot: Hangin
Pay di ang kagahud indi mo mabatian
Sa malinong madalum nga linaw Kung kalian ko pinatay
Daraida- Ang matatanda noong unang panahon kung may nais ipaalala Saka humaba ang buhay Sagot: Kandila
sa mga kaapuhan o kung nais nilang mangaral sa mga gusting making,
hindi marahas ang kanilang paraan kungdi idinadaan nila sa Daraida.
Palaisipan- tulad ng bugtong ay nakakapukaw at nakahasa din ng
Kon magkapug ang tinig-ang
isipan ng tao. Nangangailangan din ito ng isip upang sagutin.
Indi ka gid magkalu-kalu,
Halimbawa:
Maraw-ay ina nga buhat-
Sa duklay ng isang sanga
Tikang nga makarulukso
Limang ibon ang kumakanta
Mayad kon mayad ang maluksuhan mo
Lumipad ang isa
Mayad man ang imo maabtan
Ilan ang natira?
Pay kun aswang ang maluksuhan mo,
Sagot: Lima pa rin. Lumipad lang ang ibon. Hindi umalis
Panambion ka kang mga tawo
Bugtong at Palaisipan
Palatu/Palagatu o Paktakon ng Kanlurang Bisayas
Ayon kay Bisa at Bisa (1981), ang bugtong ay mga tugmang
Sa Kanlurang Bisayas, ang bugtong ay mas lalong kilala sa
naghahamon sa isang tao na mag-isip nang madalian na walang
tawag na palatu, palagatu o paktakon na galling sa salitang Hiligaynon
pinagbabatayan kungdi ang inilalarawan ng mga salita.
na pakot na nangangahulugan na Ingles na, guess. Ang salitang
Ayon kay Villafuerte, et al. (2000) ang bugtong ay isang uri ng Hiligaynon na akon ay nangangahulugan sa Ingles na mine.
panitikan na kawili-wili . ito ay isang pagpapalawak ng talasalitaan at
Ang salitang palate o palagatu ay mga salitang kinaray-a para sa
pagsasanay na mabilis na pag-iisip na nagpasalin-salin sa bibig ng mga
salitang paktakon. Sa paktakon ay makikilala kung sino ang magaling
ninuno.
sumagot sa katanungang inilalahad ng pahayag.
Halimbawa:
Halimbawa:

30
 Kon maghulog nagaagsik Matapang ka’t
Pay wara’t sin o nga makaisip Sagot: Nasa pugad
ulan
Kaptan mo anay sa ikug
Bulong
Ugaring sa sinabawan itusmog Sagot:
Ayon kay Santiago, et al.(1989) ang bulong ay mga maikling
sandok
tugmang ginagamit n gating mga ninuno na pangkulam o pang-
ingkanto.
MGA HALIMBAWA NG IBA PANG MAIKLING TUGMA Ayon naman kay Panganiban (1981), ang mga bulong ay
ginagamit ng arting mga ninuno sa paghingi ng paumanhin o pasintabi
Talinghaga
sa mga lamang lupa tulad ng mga dwede. Binubuo ito ng mga taludtod.
Ang talnghaga ay isang simpleng metaporang may Sa bulong makikita ang malaking paggalang at pangamba ng mga tao
walong pantig sa bawat taludtod. Ito ay may sukat at tugmaang regular. noon sa mga nakikitang ispiritu.

Halimbawa:
Labong ng kawayang bago tumutubo Halimbawa:
Langit na mataas ang itinuturo 1.Huwag magagalit, kaibigan

Kapag tumanda na at saka lumago Aming pinuputol lamang

Lupang pinagmulan, doon din ang yuko. Ang sa amin ay napag-utusan.

Mga Tugmaang Pambata

May mga tugmang pambata din na hindi maituturing na mataas 2.Dagang malaki, dagang maliit
na uri ng panitikan subalit ang mga ito’y matatandang tugmaang may
Eto ang ngipin kong sira at pangit
kahalagahang pampanitikan. Kinalulugdan ang mga ito ng matatanda at
bata pagkat nakapagdudulot ng kaaliwan. Sana ay bigyan ng bagong kapalit

Putak,putak! SUBUKIN NATIN!

Panuto: Ang mga sumusunod na bugtong ay may sagot na. Ibigay ang
Batang duwag! nawawalang pahayag upang mabuo ang bugtong.

31
 1. Balay ka tatay ni Sisoy,
_______________________
5.May ulo’y walang buhok,
Ang atup kawali.
may tiyan _______________ Sagot

Sagot

6-15 Ipaliwanag ang sumusunod:

2._______________,
6-8 Hurubaton: Ang mayad nga kabubut-on indi
galigid ligid sa abo. Indi mabakal ka pilak
Sagot
__________________________________________________________
__________________________________________________________
2. Kung hikapon ara __________________________________________________________
________________________.
pay __________
9-11: Salawikain: Sa taong walang takot
Sagot
Walang mataas na bakod
3. Ang ____________sa duha,
ang talawit kontra sa isa
__________________________________________________________
Sagot __________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_______________________________________

4.Kung mahiga ay patagilid

12-15 Sa maliit na dampa nagmumula ang dakila
___________________
Sagot __________________________________________________________

32
__________________________________________________________ Sambotani- awit ng tagumpay
__________________________________________________________
Kundiman- awit ng pag-ibig
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________
AWITING BAYAN Awiting Bayan ng mga Bisaya

Laganap sa Pilipinas ang awiting bayan, isang tulang inaawit sa

pagpapahayag ng damdamin, kaugalian, karanasan, pananampalataya at Iloilo Ang Banwa Ko Iloilo ang
gawain o hanapbuhay ng mag taong naninirahan sa isang pook. Iloilo ang bayan ko
Bayan Ko
Isinilang sa mga bulubundukin at kapatagan, mula sa Luzon hanggang pinangalanan
Bisaya’t Mindanaw, ang mga ito’y napasalin-salin sa bibig ng mga Iloilo ang banwa ko ginahingadlan
Kaaki-akit na ngalang
mamamayan hangang sa tanggapin nila at nakaugaliang tanggapin. Matam-is ng pulong nga akon ginmat-an kinamulatan
Walang paghahanda o minsan ay biglaan, impormal ang Dili ko ikaw bulagan banwa kong nalulutan Hindi ko ikaw iiwan bayan
pagpapahayag ng mga ito na nagpapamalas ng reaksyon ng mga tao sa kong minamahal
Ikaw ang gintunaan sang kalipayan
kanilang pang-araw-araw na gawain karanasan at pakikipagkapwa-tao. Sa iyo nangagaling ang
Ilonggo ako nga tunay kaligayahan
Ayon kay Panganiban, ang mga uri ng awiting bayan ay ang
mga sumusunod: Nga nagapuyo sa higad sang baybay Ilonggo ako na tunay
Talindaw-awit sa pamamangka Manami magkiay-kiay Na nanahan sa tabi ng
Sa tagipusuon bug-os ang kalipay baybay
Soliranin- awit sa paggaod
Magandang umindak-indak
Diona- awit sa panliligaw kasal
At sa aking puso’y tigib ng
Oyayi –awit sa pagpapatulog ng bata
Dalit o imno- awit sa pagpuri o pagsamba
Kumintang- awit sa pakikidigma

33
 Ayon kay Manuel (1976), ang epiko ay isang tulang pasalaysay
na may di-karaniwang haba. Ito ay kinakanta o binibigkas na amy
himig. Ang mga tauhanay may di-pangkaraniwang katangian, may
pambihirang lakas, ang mga pangyayari ay puno ng kababalaghan o
may milagrong nagaganap; at umiikot sa kultura, pamahiin, kaugalian,
uri at paraan ng pamumuhay ng isang tiyak na pangkat etniko.
Ayon kay Villafuerte (2000) ang mga sumusunod ay ang
katangian ng epiko:ang pag-alis ng pangunahing tauhan sa sariling
tahanan; pagtaglay ng agimat o anting anting ng pangunahing tauhan,
paghahanap niya sa isang minamahal; ang kanyang pakikipaglaban,
Sa higad Sinang Bukid patuloy na pakikidigma ng bayani; pamamagitan ng bathala para matigil
ang labanan; pagkamatay at pagkabuhay muli ng bayani; pagbalik ng
bayani sa sariling bayan; at ang pagpapakasal o pag-aasawa ng bayani.

Sa higad sinang bukid,may isa ka tuburan. Bawat pangkat etniko ng mga Pilipino lalo na yaong hindi
kaagad naimpluwensyahan ng relihiyong kristiyano ay may
Sa bato naga ilig,ang matin-aw nga tubig. maipagmamalaking epiko. Ilan sa mga ito ay:
Sa daku kong kauhaw,ako ay naghapit.
Alim Ifugao
Kag didto ko nabatyagan,ang kabugnaw sang
tubig. Tuwaang Bagobong Muslim

Parang Sabir Muslim Taosug

Kag didto ko nakit-an,larawan sang kagayon.
Biag ni Lam-ang Iluko
Nagbatyag kauhaw ining dughan nakon.
Ibalon Bicol
Katulad sang tuburan,may gugmang dalitan
Darangan Muslim Maranao
Daw tubig naga ilig,nga dili ko mapunggan.
Hudhud Ifugao

Indarapatra at Sulayman Muslim Maranao

Ang Mga Epiko
Bantugan Muslim Maranao
Ang epiko ay mga kwento ng kabayanihan. Punong-puno ito ng
kagila-gilalas na pangyayari. Labaw Donggon Lambunao, Iloilo (Panay)

34

SUBUKIN NATIN!
Basahin ang teksto
Nagsimula ang lahat nang may isang Dyosa ng kalangitan na nagngangalang
"Alunsina", sa takot na di na makapag asawa ay iminungkahi ng hari ng mga
Diyos na si "Kaptan" na sya ay mag asawa na.
Maraming Diyos ang dumating makadaupang palad lamang si Alunsina.
Ngunit ang lahat ay bigo sapagkat ang napili ni Alunsina ay isang mortal na
nag ngangalang "Paubari".
Si Paubari ay isang datu na namumuno sa Halawod.
Ang desisyon ni Alunsina ay lubos na ikinagalit ng ilang nabigong dyos.
Napagkasunduan ng ilang dyos sa pangunguna ni "Maklium-sa-t’wan" na
magkaroon nang pagpupulong upang maudlot ang kasal ni Alunsina at Paubari
sa pamamagitan ng isang baha sa halawod.
Ngunit si Alunsina at Paubari ay nakaligtas sa kapahamakan sa tulong ni
Suklang Malayon, ang kapatid ni Alunsina. Natunugan ni Malayon ang plano
ng ilang dyos kayat sinabi nitong magpunta sa mataas na lugar sina Paubari at
Alunsina.
Pagkatapos humupa ang baha ay palihim na bumalik si Alunsina at Paubari sa
halawod.
Dahil dito ay naghiganti ang anak ni Labaw Donggon at agad na kinalaban si
Saragnayon. Kalauna'y nagtagumpay ang anak ni Labaw Donggon at sila'y
parehong bumalik sa kanilang lugar.
Dahil din sa pagkakabilanggo ni Labaw Donggon ay lubos na nagalit si
Humadapnon at Dumalapdap. Nangako si Humadapnon na ipaghihiganti nya
ang kapatid hanggang sa kaapu-apuhan ni Saragnayan.
Pagkatapos umalis ni Humadapnon upang maghiganti ay umalis din si
Dumalapdap upang makipagpalaran at pakasalan si "Lubay Lubyok
Mahanginun si Mahuyokhuyokan". nakipaglaban si Dumalapdap sa nilalang
na may dalawang ulo na kung tawagin ay "Balanakon".
Pagkatapos nito ay nilabanan din ni Dumalapdap ang nilalang na "Uyutang"
na kawangis ng isang paningi na may malaking mga pangil at makamandag na
kuko. Nilabanan ni Dumalapdap ang Uyutang sa loob ng pitong buwan.
Naging matagumpay si Dumalapdap at kasama na nyang umuwi si "Lubay-
Lubyok Hanginun si Mahuyokhuyokan" upang pakasalan.
Nang makabalik na ang magkakapatid ay ipinagdiwang ni Datu Paubari ang
tagumpay ng mga ito
1. Isa-isahin ang mga kababalaghang nakapaloob sa
binasang epiko. Pagkatapos, sagutin mo ang tanong: “Sa

Matapos ang ilang buwan ay nagsilang si Alunsina ng tatlong lalaki at

iyong palagay, paano nakatulong ang nasabing
pinangalanang Labaw Dongon, Humadapnon at Dumalapdap. kababalaghan upang makilala ang mga tauhan?” Gamitin
Pagkatapos isilang ay agad na ipinatawag ni Alunsina ang paring si Bungot- mo ang dayagram sa iyong pagsagot. Gawin sa papel.
Banwa para gawin ang ritwal upang maging malakas ang mga kambal.
Gayahin ang pormat (10 points)
Matapos ang ritwal ay naging malalakas at makisig sina Labaw Dongon,
Humadapnon at Dumalapdap.

Ang tatlong magkakapatid ay kapwa nagkaroon ng kanya kanyang

pakikipagsapalaran katulad na lamang ni Labaw Donggon na nakipaglaban
kay Saragnayan ngunit ito'y bigo at ibinilanggo ni Saragnayan.

35
HINILAWOD

2.Ano anong mga pangyayari sa epiko na may kaugnayan sa

(15 points)

a.iyong sariling karanasan sa

buhay________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
________________________________

b. sa
pamilya,______________________________________
___
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________

36
_____________________________________________ A . Natutukoy ang mga kaisipan,paniniwala at
_______________________________ kaugaliang nasasalamin sa mga nabasang liham at
c. sa lipunan kuwentong bayan.

_________________________________________ B.Natatalakay ang kahalagahan at kabuluhan ng mga

_____________________________________________ talambuhay at kuwento tungkol sa mga santo at santa at

ang dalang impluwensya ng mga akdang ito sa buhay
_____________________________________________
ng mga Pilipino.
_____________________________________________
_____________________________________________ C. Nasusuri ang iba’t ibang tuluyang anyo ng
_____________________________________________ panitikang sinulat sa Panahon ng Kastila.
_____________________________________________ .
SIMULAN NATIN
_____________________________________________
PICTURE ESSAY
_____________________________________________
_____________________________________________ Magbigay ng hinuha iyong hinuha mula sa larawan na
_____________________________________________ makikita sa ibaba.

_____________________________________________
_________________________________

ARALIN 2: PANITIKAN SA PANAHON NG KASTILA

(Anyong Tuluyan)

Inaasahang Pagkatuto
Sa katapusan ng aralin na ito, kayo ay inaasahang: ___________________________________________

_________________________________________

37

_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
TALAKAYIN NATIN!
Aralin : Panitikan sa Panahon ng Kastila –
Anyong Tuluyan
Mula sa pagsamba sa mga itinuturing na diyus-diyusan,
ay natutuhan din n gating mga ninuno ang magpahalaga sa mga aral-
Kristiyano kung kaya’t lumalaganap sa panahon ng mga Kastila ang
mga kuwento o salaysay tungkol sa talambuhay ng mga bana at martir
ng dakilang simbahang Katoliko. Kanila ding pinahalagahan ang mga
batas panrelihiyon at pangkaasalan.
Upang mapalapit sa kalooban ng mga katutubo at sa
gayon ay madali para sa kanila ang magpalaganap ng relihong Katoliko,
nag mga misyonerong Kastila ay nag-aral ng iba’t ibang dayalekto ng
bansa.Bunga nito, nasulat din nila ang iba’t ibang gramatika,
bokabularyo at diksyunaryo.
38
A. Parabula
Ano ang parabola? May narinig o may nabasa nab a kayong mga
parabola? Saan ito karaniwang makukuha?
Ayon kay Kissinger (1919), ang salitang parabola ay buhat sa
salitang Griyego na “parabole”. Ito’y matandang salita na
nangangahulugang pagtatabihin ang dalawang bagay upang pagtularin.
Ito’y pagtutulad at metapora upang bigyang-diin ang kahulugan.
Ang parabola ay mga salaysay na madalas ay hango sa banal na
kasulatan at umaakay sa tao sa matuwid na landas ng buhay.
Halimbawa:
Ang Sampung Dalaga
Ang pagtatamo sa kaharian ng langit ay itinutulad sa pangyayari
ukol sa sampung dalaga na naghahanda ng kanilang ilawan upang
salubungin ang lalaking kanilang magiging asawa. Lima sa mga
dalaga’y matatalino at ang lima ay hindi.Ang matatalinong dalaga ay
nagbaon ng langis para sa kanilang dalang ilawan samantalang ang mga
hangal ay walang dalang baon.
Nakatulog sa paghihintay ang mga dalaga. Hatinggabi na nang
dumating ang kanilang hinihintay. Nagising at nagsigayak ang mga
dalaga upang salubungin ang mga dumating. Inihanda nila ang kanilang
ilawan. Ang mga hangal ay naubusan ng langis kaya’t humingi sila sa
mga matatalino pero hindi sila binigyan.
Ikinatuwiran nilang baka hindi magkasya para sa kanilang
sariling pangangailangan ang baong langis.Nagpasya na lamang ang
mga hangal na bumili ng langis kaya wala sila nang dumating ang
kanilang mapapangasawa.
Nang sila’y bumalik huli na ang lahat. Napinid na ang pinto at
yaong matatalinong nangaghahanda ay sumamang pakasal sa lalaking
hinihintay.
Ang mga hangal ay kumatok sa pinto at nakiusap na kung
maaari ay papasukin sila, ngunit sinagot sila ng “ Ah, ang sinasabi ko
sa inyo, ay hindi ko kayo nakikilala.”

B.Mga Alamat at Kuwentong Bayan

Bagamat nagkaroon ng pagbabago sa paksa ang mga kuwento
dulot ng impluwensya ng pagpapahalaga at aral-Kristiyano sa buong
1.Aral mula bansa, patuloy pa rin ang paglaganap ng mga alamat at kuwentong
sa Parabula bayan. Bukod pa ditto, taglay din ng mag salaysay ang pagpapahalaga
sa kagandahang –asal at mabuting pag-uugali na dulot ng mga aral at
pagpapahalagang Kristiyanong itinuturo at ipinasusunod sa mga
Pilipino sa buong panahon ng pananakop ng mga Kastilang dayuhan.
Halimbawa:
Alamat ng Hinulugang Taktak
Isang araw, ang isang dalaga na ang pangalan ay napapalitan tuwing
uulitin ang kuwento, ngunit palaging pinupuri ang kagandahan, ay naglalaba
2.Mensahe sa batis na dumadaloy papunta sa talon. Nakasuot lamang ng waring tapis,
nakilahok ang magandang katawan sa pang-umagang sikat ng araw, siya ay
tunay na isang napakagandang tanawin.
At dumating ang isang kabataang Espanyol, isang tenyente sa
mananakop na puwersang Espanyol. Nang Makita niya ang binibini ay
namulagat siya sa ganda nito. Kailanman ay hindi niya naisip na sa sinaunang

3.Pangyayari 39
 maiuugnay
sa tunay na
buhay

baying ito ay may kagandahang Tapat sa sumpa nito na magiging busilak, tumalon sa bangin ang
makikipagpaligsahan na makikita binibin bilang pagtanggol sa karangalan nito. Tinangka ng lalaki na pigilan ito,
sa kanang marilag na bayan, ang ngunit huli na ang lahat. Ang narinig na lamang niya ay isang humulagpos na
Espanya. sigaw habang nakita niyang bumagsak ang katawan nito sa mga putting bula
sa ibaba. Lalong narinig niya sa isip ang mg huling salita nito, tinitigib ng
Tahimik na minasdan
matinding lumbay at pagsisisi. “ kapag lumapit ka pa ng isang hakbang…”
niya ito nang ilang sandal,
itinatala ng kanyang mga mata Ang kanyang karangalan ay natatakda rin ng isang bagay lamang:
ang bawat detalye ng buhok nito namagdusa rin siya ng iisang kapalaran na hindi niya sinasadyang naitakda sa
na dumadalusdos sa balikat tulad butihing babae. Tinandaan niya ang eksaktong lugar na binagsakan nito, at
ng sa isang talon, mahaba, matapos ang isang huling dasal tumalon siya sa kanyang kamatayan.
katamtamang kayumangging mga
braso nito, ng tumatawang Hanggang sa araw na ito, sa paanan ng talon ay may dalawang baton
kalungkutan ng mga mata nito. a katulad ng dalawang taong wari animo magkayakap nang walang
hanggan.
Lumapit siya rito. Mabilis
itong tumayo, mailap sa takot ang Sa paligid nila ay maningning na sumasaboy ang lagi’t lagi
mga mata pagkakita sa dayuhan. Nagbantulot ang Espanyol, pagkwa’y nang maputing tubig, bumubuo ng mapuputing bula, at pagkatapos ay
inilahad ang kamay upang makipagkamay. buong dangal na dumadaloy.
“Huwag kang matakot, aniya.” Wala akong layuning saktan ka”
“Nakikiusap ako, lumayo ka,” takot na bulalas nito.”Sino ka?Bakit ka Subukan Natin
nagpunta rito?”
IGUHIT MO.!!
Gusto ko lamang makipag-usap sa iyo, magandang binibini.”
Mula sa alamat na binasa pumili ng isang pangyayari na
Umurong ito nang ilang hakbang palapit sat along. Sinundan ito ng
kabataang sundalo,nakiusap siya rito na mag-usap sila sa loob ng ilang minuto.
iyong nagustuhan at iguhit ito.Ipaliwanag kung bakit ito ang iyong
napili.
Maniwala ka sa akin,” sumpa ng tinyente, wala akong masamang
hangarin. Gusto ko lamang makipag-usap sa iyo.”
Nakarating sila sa gilid ng bangin. Tumigil ang binibini, kapag
lumapit ka pa ng isang hakbang, lulundag ako sa talon.”
Hindi pinakinggan ang babala nito, humakbang ng isa ang sundalo
nang may isang braso ang layo mula sa binibini.

40
 C.Liham
URBANA AT FELIZA (Laguna)
Ang Urbana at Feliza ay aklat ng mga liham o pagsusulatan ng
dalawaang binibini na sina Urbana, at Feliza. Kinatha ang aklat na ito ni
Padre Modesto Castro.
Naglalaman ang aklat ng mga pangaral at paalaala sa mga
kabataan upang makaiwas sa mga tukso at panganib. Kalakip ng mga
ito ang mga dasal-dasalin sa simbahan, sa tahanan, sa paaralan, sa
pakikitungo sa kapwa-tao , sa mga guro, sa magulang at sa Diyos.
Ayon kay Villafuerte (2006) ang mga pangalang Urbana at
Feliza ay nagtataglay ng mga sumusunod na sagisag:
Urbana- urbanidad o kabutihang –asal
Feliza- mula sa salitnag Kastila na “feliz” at sumasagisag sa
kaligayahang makakamtan sa pagpakasakit
Honesto-(Bunsong kapatid nina Urbana at Feliza) sumasagisag
sa kalinisang-budhi at karangalan
Amadeo- (mangingibig ni Feliza) ay sumisimbolo sa pag-ibig.
Buod ng Urbana at Felisa
Sina Urbana , Felisa, at Honesto ay magkakapatid na tubo sa
isang lalawigan. Nang sila’y magsialki na, si Urbana ay nagtungo sa Maynila
samantalang sina Felisa at Honesto ay nanatili sa lalawigan. Sina Urbana at
Felisa ay lagging nagsusulatan at sa kanilang mga pagsusulat ay lagi nilang
pinaalaala sa bawat isa ang mga ginintunag aral tulad ng pakikipagkapwa-
tao, mga katungkulan ng mga tao sa Diyos, pag-iibigan, kalinisan ng
kalooban, at mga dakilang aral ng ina sa anak sa ina, katulad ng sinabi ni Pari
Modesto kay Urbana na “ Pakatantuin ng ina ang kalinisan ng isang dalaga
41
ay parang bubog na kahit di nagkalamat, kahit di mabasag, mahingahan
lamang ay nagdurungisan.
Tungkol naman sa pakikipagkapwa-tao ay binanggit ni Felisa kay
Urbana na, “Ang kabaitang di-hamak na ipinakita mo sa eskwela na tinipid
mo ang gawi ng kabataang kalaro sa kapwa-bata, ang kahinhinan ng iyong
asal na di-makitaan ng kagaslawa’t kataipandsang magpahanga ngayo’y di
malilimutan ay nagagalak ang loob ko’t nagnasang mahuwaran ang
magandang kaasalan mo.”
Likas kay Urbana ang mabining kilos at kabaitan sa kapwa, kaya’t
kahit wala na siya sa lalawigan ay bukambibig pa rin ng kaniyang mga guro
dahil sa magandang-asal niya at katapatan sa pakikisama sa kapwa. Ang
magagandang gawa ay di-malilimutan kailanman.
Sa kanilang pagsusulatan ay nabanggit din ang tungkulin ng mga
magulang sa pagtuturo ng kagandahang asal, mga dasal, at karunungan sa
pgkilala sa Diyos. Napag-usapan din nila na kung magbinata si Honesto at
magkaroon ng pagkakataong alukin ng katunkulan bayan ay di niya dapat
tanggapin ang panunungkulan kung karangalan lamang ang nasa. Ngunit
kung ito’y pinagkaisahn ng bayan ay dapat na tanggapin sapagkat kaloob ito
ng Diyos. Nabanggit din nila na karamihan sa mga nanunungkulan ay may
kasakiman at di marunong tumupad sa katungkulan at ang iniisip ay
pansariling kapakanan lamang. Kung sakaling tanggapin ni Honesto ang
panunungkulan ay dapat siyang maging matapat at di dapat amging palalo
upang di maparusahan ng Diyos.
Ang huling tinalakay ni Urbana at Felisa ay ang “Kahatulang Ukol sa
Pagsang-ayon sa Kalooban ng Diyos.
Sa pagkamatay ng ama nila ay pinayuhan ni Urbana si Felisa na
umayon sa kagustuhan o kalooban ng Diyos. Ang kapalaran ng isang tao ay
naitakda na at di dapat sisihin ang sinuman bagkus ay ipanalangin ang
kaluluwa nito.
Mga bahagi ng liham mula sa aklat na naglalaman ng mga paalala sa
pagpapahalaga sa isang pinuno;at tungkol sa pagdaramit, pagdarasal,at
pag-aasam.
 Pagpapahalaga sa Isang Pinuno
 “… ang pato at tagak na umuuwi sa hapunan, husay na
pagliliparan, tulad sa ejercitong nagsusunod-sunod, walang
nahihiwalay, iisa ang loob, iisa ang tunog, iisa ang sinusundan
ng sambayanang ibon, at palibhasa’y tulad din ng tao’y may
pinipintuho’t sinusunod na hari.
 Tungkol sa Pagdaramit
“Bukod sa kalinisan at kahusayang hinihingi, ay kailangan din
naman ang pagbabagay-bagay sapagkat nakatatawa ang hindi
marunong mag-ukol ng damit na kaparis ng luksang pula,
gayundin naman ang pagsasalit ng may halagang kayo sa dukha
at abang damit.
 Tungkol sa Pagdarasal
“Manikluhod nang buong galang sa harapan ng Diyos, magdasal
ng Rosario, at huwag tularan ang nakikita sa iba, sa matanda
ma’t bata na nakatingala, nakabuka ang bibig na parang isang
hangal na nagpahuhula.”
 Tungkol sa Pag-aasawa
“Isa sa inyong mga katungkulan ay ang pagpapakasakit na ang
inyong mga anak ay malagay sa estado pagdating ng
kapanahunan.”

Sa pamamagitan ng dayagram,isulat ang iyong natutunan sa

liham ng magkapatid.
MGA AKLAT PANRELIHIYON
ISIPIN NATIN A.Doctrina Cristiana

Itala sa graphic organizer sa ibaba ang mga aral na iyong
natutuhan mula sa urbana at felisa.
Ang Doctrina Cristiana ay kauna-unahang aklat na nalimbag sa
Pilipinas sa pamamagitan ng silograpo noong 1598. Ang aklat ay
nasulat sa Kastila at Tagalog. Ang sumulat sa Kastila ay si Padre
Domingo Nieva at sa Tagalog naman ay si Padre Juan de Placencia.
Inilalahad ng aklat ang mga pangunahing aral ng Kristiyanidad na

42
Aking mga
Natutuhan
 nararapat na saulado at
isinasapuso ng mga matatapat
sa Iglesia. Ang mga
sumusunod ay nilalaman ng
aklat:
Paster Noster-Ama Namin
Panalangin hango sa
Mateo 6:19-13 at ito’y
itinuturing na saligan ng
pananalangin. Inilalahad ditto
na ang kaharian ng Diyos ay
hini ang materya, manapa’y
ang kapayapaan, kabanalan,
kalinisan, at kabutihan.
Dios Te Salve Maria- Ave Maria
Panalangin ding ito na hango sa Bibliya (Lucas 1:28). Ang diwa
ng dasal na ito ay ang pagpupugay ng Panginoong Diyos sa Mahal na
Birhen Maria.
Credo- ang Sumasampalataya Ako
Ito ang pinakabuod ng pananampalatayang Kristiyano at
pumupugay kay Hesukristo bilang panuklang baton ng Simbahang
Katoliko.
MGA AKDANG PANGWIKA
Alam ba niniyo na ang mga misyonerong Kastila ang nagpasimula sa
larangan ng linggwistikang Pilipino? Di ba ang pangunahing layunin
43
ng pananakop ng Kastila ay palaganapin ang relihiyong Katoliko sa
bansa? Kahit hiwa-hiwalay ang mga pulo sa Pilipinas, hindi ito suliranin
sa mga misyonero dahil sa pinag-aralan nila ang iba’t ibang mga
dayalekto at sa ganoon ay napalapit sila sa mga katutubo. Bunga nito
nasulat nila ang iba’t ibang gramatika, bokabularyo at diksyunaryo.
Mga Akda ukol sa Balarila
1.Arte y Reglas de la Lengua Tagala- Sinulat ni Padre Blancas de San
Jose at inilathala ni Tomas Pinpin noong 1610
2. Compendio del Arte de la Lengua Tagala- Akda ni Padre Gaspar de
San Agustin at inilathala noong 1703
3.Arte de la Lengua Tagala y Manual Tagalog- Si Padre Sebastian de
Totanes ang sumulat nito at inilimbag noong 1745
Mga Bokabularyo
1. Vocabulario de la Lengua Tagala-unang talaan ng mga salitang
nagtataglay ng kahulugan na ipinalathala ni Padre Pedro de san
Buenaventura. Noong1703, may pagdaragdag na salitang
ginawa si Padre Domingo de los Santos.
2. Vocabulario de la Lengua Tagala- nina Padre Juan de Noceda at
Padre Pedro San Lucas. Ipinalalagay itong pinakamahuasay sa
mga bokabularyong nalimbag noong panahon ng Kastila.
3. Nuevo Diccionario Manual Espanol-Tagala-Sinulat ni
RosalioSerrano at inilathala noong 1872. Sa aklatan na ito
ibinatay ng anak niyang si Pedro Serrano Laktaw ang dalawang
diksyunaryong ipinalimbag niya noong 1889 at 1914- ang
Spanish Tagalog Dictionary at ang Tagalog-Spanish Dictionary.
 Ang Dula sa Panahon ng Kastila
Tunay na malaki ang impluwensya ng kulturang Kastila, lalo na ng
simbahang Katoliko sa gawi at pamumuhay ng mga Pilipino. Bunga
nito, ang sining at kultura ng mga unang Pilipino ay nagtataglay ng
tatak nito.
Ang mga sinaunang anyo ng dula na hindi maaaring ganap na
gamitin sa layuning panrelihiyon ay sinangkapan naman ng mga Kastila
ng dasal, pagpapasalamat sa Diyos, paggamit ng mga pangalang
Kristiyano sa mga tauhan at ang pagpapasok ng mga kaugaliang
kaugnay sa relihiyon. Sa ganitong paraan, ang pagsasama ng katutubo at
ng dayuhan sa panitikan ay minsan pang naganap.
Ayon kay Bisa (1981), batay sa lugal na pinagtatanghalan, may
tatlong uri ng dula sa panahon ng Kastila: dulang pantahanan, dulang
panlansangan at dulang pantanghalan
I.Mga Dulang Pantahanan
 Ito ang mga dulang karaniwang idinadaraos sa loob ng bahay o
sa bakuran ng sino mang may lamay o parangal sa namatay. Ang
lamay ay ginagawa mula sa unang gabi ng pagkamatay
hanggang sa huling gabi bago ilibing.
A.Karagatan- ito’y isang larong may paligsahan sa tula na batay sa
alamat tungkol sa singsing ng isang dalaga. Ang singsing ay
nahulog sa gitna ng dagat, at sino man ang binatang makakuha ng
singsing ay pakakasalan ng dalagang may-ari nito.
2.Pamanhikan- ito’y masasabing dula, kahit “totohanan”. Ang
isang binata, sa pamamagitan ng kanyang mga kamag-anakan ay
papanhik sa tahanan ng dalgang kanyang napupusuan at sa
pamamagitan ng matatalinghagang pagpapalitan ng mga
pangungusap ay naipahayag ang malinis na layunin ng lalaki.
44
May Tatlong bahagi ang pamanhikan
a. Bulong- Ito ay isinasagawa ng pangkat na piniling kakatawan sa
binatang umiibig. Sila ay walang pasabi kung dumating. Sa
pamamagitan ng mga berso at awitan ang matapat na layunin ay
maipadadama sa magulang ng dalaga.
b. Kayari – ito ang sumusunod matapos ang mga araw, lingo, o
buwan ng matigayang paninilbihan. Gayunman, kung tutol ang
mga amgulang ng dalaga sa binata, sila ay hihiling ng isang na
alam nilang di makaya ng binata.
c. Dulog –Ito ang huling bahagi ng pamanhikan. Itatakda na ang
araw at oras ng kasal. Ito ang pinakamasayang bahagi ng
pamanhikan. Ang pagkain ay bumabaha; may awitan, sayawan
at inuman. Ang pamanhikang isinalarawan ay buhat sa
Katagalugan.
3.Duplo- ito ay paligsahan sa pagtula. Ito’y pagtatalo sa
pagmamatuwid at ang palitanng matwid o sagutan ay walang
paghahanda. Dito nagkaugat ang tinatawag nating balagtasan
ngayon.
Ang mga lalaking kasali ay tinatawag na duplero at mga babae’y
duplera. Sila’y tinatawag na bilyako at bilyaka pag naglalaro na.
4.Huego de Prenda
Ang mahilig sa panitikan ay naglalaro ng tinatawag na dupluhan at
“huego de prenda.” Ang mga ito’y mahalaga kaya’t inilakip sa pag-
aaral na ito. Ang mga halimbawa ay pinagaan at sadyang pinaikli
upang magkapuwang ditto sapagkat ang mga lumang huwaran ay
mahaba at batbat ng talinghaga, bukod sa mahirap unawain. Tampok
na laro din ito sa namatayan. Tulad ng duplo ito ay nagsisimula sa
pagdarasal.
 Maria ang mga kadalagahan. Ang awit na ito ay tinatawag din na
dalit.
2.MGA DULANG PANLANSANGAN
Mga dula itong hinggil sa relihiyon na karaniwang pinagsamang
prusisyon, awitan, saka kaunting aksyon. Tinatawag ang mga ito na Tibag- isang dula ito hinggil sa paghahanap ni Emperatris Elena ng
panlansangan dahil ang mga tagpo’y sa labas ng mga bakuran ng Roma sa krus na kinamatayan ni Hesus. Noong una sa isang hayag
tahanan o kaya’y sa mga kalye. Ang mga tipong itoy ang na pook sa bayan ay magtatao ang mga deboto ng ilang bunduk-
pangngaluluwa, panunuluyan, salubong , alay at tibag. bundukan. Sa bawat bundok ay may nakabaong krus. Huhukain ito
at ang krus na “ himalang” makapagpagaling sa isang “maysakit”
Pangangaluluwa- sa bisperas o sa mismong araw ng Todos los
ay tatanghalin siyang kinamatayang krus. Ito ay ipuprusisyon
Santos, may mga pangkat ng mga kabataan na nagbabahay-bahay at
patungo sa simbahan. May gumaganap ng papel ni Reyna Elena,
umaawit ng hinggil sa mga karaingan ng kaluluwa ng mga
Rosa Mistica, Reina de los Flores, Prinsipe Constantino at iba pa.
namatay. Noong araw, ang mga ito’y pinagbuksan, pinapatuloy sa
Ang popular na tawag ditto ngayon ay Santakrusan.
loob ng bahay at hinahainan ng mga kakanin tulad kalamay, suman,
biko at iba pa.
Panunuluyan- Pagatatanghal ito ng paghahanap ni Jose at ng Lagaylay- ang paglalahad na ito ay hawig sa tibag. Sa mga
Birheng Maria ng matutulugan sa ng bisperas ng Pasko. Ang Pilarenos ng Sorsogon isang pagtitipun-tipon kung buwan ng Mayo
gumaganap dito’y ang mga naninirahan sa bahay-bahay at ang ang pagkakaroon ng LAGAYLAY, Abril pa lamang namimili na si
kumakatawan kina Jose at Maria. Kikay ,ang anak ng sacristan mayor, ng mga dalagang sasali rito.
Kung minsan, ipiniprisinta na ng mga magulang ang kanilang anak
kahit hindi pa dalaga, dahil sa isang panata na ginawa dahil sa
Salubong- ito’y isang prusisyon na ginaganap sa madalin araw ng pagkakasakit o sa isang pabor na nais makamtan. Sa ibang bahagi
Linggo ng Pagkabuhay. Ang mga imahen ng Kristong nabubuhay na ng Kabikulan, iba naman ang pagtatanghal ngunit ang layunin ay
muli at ang mamimighating Birheng Maria ay nasa kani-kanyang pareho: paggalang, pagpuri at pag-aalay ng pagamamahal sa mahal
karosa at nagmumula sa magkaibang lugar. Magtatagpo sila sa na krus na nakuha sa bundok na tinitibag.
patyo ng simbahan o saan mang lugar na mapagkasunduan ng mga
nagdadala sa kanila.
3.MGA DULANG PANTANGHALAN
Higit na nakakatawag-pansin sa mga manonood noong panahon
Alay- Tinatawag din na Flores de Mayo, ang ala ay isang prusisyon
ng mga Kastila ang mga dulang pinaghandaang mabuti at itinatanghal
ng mga kadalagahan mula sa isang lugar patungo sa altar ng
sa entablado kung may okasyon.
Birheng Maria sa Simbahan upang mag-alay ng mapuputing
bulaklak. Habang nag-aalay, nagsisiawit ng pagpuri sa Birheng

45
Ang senakulo, halimbawa, ay itinatanghal kung Cuaresma, ang moro-
moro (komedya) at karilyo naman ay itinatanghal kung may kapistahan.
Senakulo- ito ang pagsasadula ng buhay ng Panginoong Hesukristo
mula sa kanyang pagsilang hanggang sa kanyang kamatayan.
Binibigyang-diin at kulay ditto ang kanyang mga paghihirap at
pagpapakasakit para matubos ang sangkatauhan sa kasalanan.
Moro-moro o Komedya
Ayon kay Sauco (1979) ang moro-moro o komedya ay isang uri ng
dulang puno ng pakikipagsapalaran, pagdanak ng dugo at digmaan.
Ang komedya ay isang dula tungkol sa pakikipaglaban ng mga
Kastila sa mga “ moors”, na minsang sumakop sa Espanya at
nanirahan sa isang lugal sa hilaga ng Iberian peninsula.
Saynete- itinuring na isa sa mga dulang panlibangan ng mga huling
ataon ng pananakop sa atin ng mga Kastila ang saynete. Ang paksa
ng dulang ito ay nahihingil sa paglalahad ng kaugalian ng isang
lahi o katutubo, sa kaniyang pamumuhay , pangingibig, at
pakikipagkapwa. Ang “La India Elegante Y El Negrito Amante” ni
Francisco Baltazar ay ipinapalalagay na isa sa mga nakaaliw na
libangang saynete nang panahong ito.
Tunghayan ang buod at ilang bahagi ng “La India Elegante Y El
Negrito Amante
La India Elegante y El Negrito Amante
46
(Sayneteng may isang yugto)
Mga tauhan:
Uban,(pusong)
Kapitang Toming(ita)
Menangge,(babae)
Buod:
Nagwawalis si Uban sa isang calzada dahil mapipista. Habang
siya’y nagwawalis ay nasabi niya sa kanyang sarili na bakit
kailangan pang walisin ito gayong pinagsusunugan lang ito ng mga
kambing at mga baboy. Si uban ay nagtatrabaho nang walang bayad
dahil iyon ay pantrabaho ng Kastila. Dumating si Toming nang huli
na, tinanong siya ni Uban kung bakit siya tinanghali ng dating at
napansin na kakaiba ang suot niya. Naka de-levita siya. Iyon ang
suot ng mga Kastila. Kaya daw siya nagkaganoon ay dahil aakyat
siya ng ligaw kay Menaggue. Hindi siya pinapansin ni Menanggue
dahil siya ay isang ita lamang. Kaya’t si Toming ay gumawa ng
iba’t ibang paraann. Nandyan na yung magsuot siya ng damit
mestisong Tagalog, damit ng Intsik, damit Morong Balangingi at
ngayon siya’y nag-levita baka raw sakaling mapansin na siya.
Ganoon pa man, pinagwawalis pa rin ni Uban si Toming at dahil
ayaw magtrabaho ni Toming ipinaalala sa kanya ni Uban ang mga
utang nito sa huli. Sinabi ni Toming na mayroon na siyang
pambayad doon kaya lang ay ibibigay niya kay Menanggue.
Sa kabilang dako, si Menanggue ay nag-iisip na mahirap daw na
walang makakasama sa darating na pista. Habang iniisa-isa niya ang mga
kaibigang lalaki na dati’y siya ang pinapansin ay siya naming pagdating ni
Toming na umaawit. Ang bungad ni Toming ay ang pangangamusta niya
kay Menanggue at sa kulasising bigay niya rito na mukhang kwago. Sinabi
na ni Tomin gang kanyang nararamdaman tungkol sa pakikipag-usap ni
Menanggue kay Tito at lalo na ang mayamang Intsik na nagreregalo ng
kung anu-ano sa kaniya. Ayon sa kaniya nabibiyak ang kanyang puso,
paninibugho ang namamayani sa kanya higit sa lahat kapag nakikita
niyang tinatanggap ni Menanggue ang regalong ibinibigay ng mga ito.
Ang katwiran ni Menanggue ay ugali sa mundo ang pagtanggap ng regalo.
Ang sagot naman ni Toming tungkol doon, hindi sa mga lumiligaw at
dito’y naitannong ni Menanggue kung si Toming ay sumisinta. Nasabi ni
Menanggue ang katayuan nila sa buhay. Siya’y Tagalog at si Toming ay
isang Ita. Ang akala ni Toming ay hindi siya pihikan, tinitingan pala niya
ang balat at hindi ang laman. Nagalit si Menanggue dahilan sa siya’y
nainsulto. Nagsimula nang magtapat si Toming ng kaniyang tunay na
niloloob kay Menanggue.
Noong una, akala ni Menanggue ay iniinis lamang siya ni Toming
ngunit kahit na anong taboy ang gawin ni Menanggue patuloy pa rin sa
pagsuyo si Toming. Unti-unting nakita ni Menanggue ang katapatan ni
Toming at sa dakong huli ng saynete, umawit sila ng isang awit ng pag-
ibig na may makahulugang nilalaman. Ang lalong kaakit-akit na bahagi ay
ang ikalawang talata na nagsasaad ng ganito.
SUBUKIN NATIN

Bumuo ng isang POSTER SLOGAN mula sa

Sa pag-ibig walang hindi sumusuko
ang lalong mailap ay napapaamo mensaheng iyong napulot sa dulang La India Elegante
Ang tigreng mabangis na uhaw sa dugo y El Negrito Amante at ipaliwanag ang Poster slogan
Daig ng pag-ibig at nagpapasuyo na ginawa.
----SALITAAN-----(Bahagi) Rubriks para sa Poster Slogan
TOM: Ay! Menanggue, kung makikitang si Titoy ay kausap ka, ang puso ko’y nag- Pagkamalikhain--------------------------------5
aalsa
nalulubid ang bituka. Orihinalidad-----------------------------------10

Lalo na’t kung mamamalas na ikaw ay kinakausap ng mayamang insik-Guat Mensahe(Kaangkupan sa tema)-------------5
ang dibdib
ko’y nabibiyak
TOTAL-----------------------------------------20

Nagreregalo ng hamon, kandila, kakaw at litson, sa pagtanggap mo’y mayroon

titig na paalon-alon.

MEN: Anong masakit sa iyo tumanggap man ng regalo? Ito’y ugali sa mundo.

TOM: Ngunit hindi sa paggiliw 47

 ang mga pagmimilagro at tungkol sa kagandahang asal. Makikita
ang tradisyong ito sa nobelang “ Barlaan at Josaphat” kahit salin
lamang sa wikang Pilipino.
Ayon kina Sauco (1979), ang Barlaan at Josaphat ang
ipinalalagay ng mga mananaliksik na kauna-unahang nobelang
Pilipino na uang nakasulat sa
wikang Griyego ni San
Juan Damasceno at isinalin
naman sa Tagalog ni Padre
Antonio de Borja. Ang
nobelang ito ay binubuo ng
apatnapung (40) kabanata.

JOSAPHAT
ANG NOBELA SA PANAHON NG KASTILA
Ayon kay Aguilar (mula kina Alcantara), ang salitang nobela na
hiram sa Kastila ay hiram din sa Italyanong novella. Ito ay isang
katha na nagsasalaysay ng anumang bagay sa kabuuan o sa isang
bahagi ay hinango sa isang pangyayari na sinulat upang makabigay
kasiyahan sa mambabasa dahil sa magandang paglalarawan ng
tagpo, ng ugali at gawi ng mga taong pinagagalaw na nagiging
salaminan ng pagkamarangalat pagpapakasakit ng dahil sa isang
bagay o layon.
Ang nobelang sinulat sa panahon ng Kastila ay kasisinagan ng
tradisyong panrelihiyon. Dahil sa nobela nababasa ang tungkol sa
pananampalataya, nag pagkilala sa kapangyarihan ng Panginoon,
48
Buod ng BARLAAN AT
Ang Haring Abenir ng India ay malakas at makapangyarihan.
Ipinauusig niya nag mga Kristiyano sapagkat siya’y sumasamba
sa mga diyus-diyusan. Ang mga pari ay ipinakulong niya at
pinahirapan ngunit ang mga iyon ay hindi nangatakot at
patuloy sa kanilang pangangaral. Ipinag-utos ng hari na ang
mga tao’y magsibalik sa pagsamba sa mga diyus-diusan.
Hindi naglaon, ang Haring Abenir ay nagkaanak. Ang
sanggol ay lalaki at pinangalanan niyang Josaphat.
Pinatanurang mahigpit ng hari ang anak at upang maging
lubusan ang pag-iingat ay ipinagtayo ito ng isang palasyo sa
isang malayo at ligtas na pook. Mahigpit na ipinagbabawal ng
hari ang pagbanggit ng anumang bagay tungkol sa
Kristiyanismo. Pinaalis ng Hari ang ilang natitirang pari sa
kaharian sapagkat may humulang ang prinsipe ay maging
Kristiyano pagsapit nito sa sapat na gulang.
Paminsan-minsan ay nakahihingi ng pahintulot si

Itinuro ni Barlaan kay Josaphat ang mga aral ng Kristiyanismo at
ipinaliwanag niya ang kahalagahan ng kabanalan.
Nagging krisyiano si Josaphat. Ang madalas na pagdalaw ni Barlaan kay
Josaphat ay napansin ni Zardan, isang kablyerong kabilang sa mga bantay na
itinalaga ng hari. Ipinagunita ni Zardan sa prinsipe ang kanyang magiging
gipt na katayuan kapag nalaman
ng hari ang malimit na pagdalaw roon ni Barlaan. Sinabi ni Josaphat kay
Zardan na huwag mag-aalala sapagkat wala silang ginagawang masam at
tuloy inanyayahan niya si Zardan na making sa susunod na pagtungo roon ni
Barlaan. Pinakiusapan din ng prinsipe si Zardan na huwag ibubunyag ang
laaht sa hari at hintayin ang piankamagandang pagkakataon.
Nang dumalaw na muli si Barlaan ay nagpaalam, siya kay Josaphat
na hindi n amuling makadadalaw rito sapagkat siya’y tutungo sa malayong
pook. Iniwang alaala ni Barlaan kay Josaphat ang kanyang damit-ermitanyo a
kahilingan ng prinsipe. Ang kanyang buong panahon ay inuukol ni Josaphat
sa pananallangin at paghingi ng awa sa Dios.
Naligalig nang gayon na lamang si Zardan kayat siya’y nagsaki-
sakitan. Umuwi siya sa kanilang bahay. Ginamot si Zardan ng isang
mangagamot s autos ng hari kaya’t natuklasang wala siyang karamdaman.
Ipinagtapat na ni Zardan ang buong katotohanan . Galit nag alit ang hari at
humingi sia ng payo sa pinakamatapat na tagapayong si Araquez. Ipinay nito
49
na ipadakip at hiyain sa isang pakikipagtalo sa mga pantas ng kanilang
kaharian. Kapag natalo si Barlaan ay mawawala ang pananalig ditto ni
Josaphat.
Ipinahanap si Barlaan ngunit hindi siya natagpuan. Nang mabigo
ang hari sa pagdakip kay Barlaan ay si Nicor na bantog na Astrologo ang
ipinadakip niya. Pumayag si Nacor na magkunwaring si Barlaan. Ipinakalat
ng Haring Abenir na nadakip na si Barlaan. Gayon na lamang ang
kalungkutan ni Josaphat nang makarating sa kanya ang balita. Nanalangin
siyang saklolohan ng Diyos ang kanyang maestro.
Dumalaw ang hari sa anak at hinihikayat itong manumbaalik sa
pagsamba sa mga diyus-diyusan. Hindi niya nabago ang kalooban ng anak
kaya’t umisip na naman sila ni Araquez ng ibang balak. Ipinabando niyang
siya at ang buong kaharian ay magpapabinyag, kapag nanalo si Barlaan. Ito’y
parang hamaon kay Josaphat. Tinanggap ni Josaphat ang hamon sapagkat
hindi niya nalalamang hindi tunay na Barlaan ang makikipagtagisan ng
talino kundi si Nacor.
Nang dumating ang araw ng pagtatalo ay tanging si Barachias ang
Kristiayanong naparoon kahit na nanawagan ang hari sa mga pagano at mag
Kristiyano na magsisali sa debate. Pinagbalaan ng hari na tatanggap ng
parusang kamatayn ang mga paham, kapag hindi tinalo ng mga ito si Barlaa.
Si Nacor naman ay kinausap si Josaphat (nalaman na niyang hindi ito si
Barlaan ngunit hindi siya nagpahalata) at sinabi niang mamamatay sa
kanyang mga kamay si Barlaan kapag ito’y natalo sapagkat iisa laamng ang
magiging kahulugan, isang manlilinlang si Barlaan
Nang sumapit ang oras ng pagtatalo ay kataka-takaiang bagay nag
naganap. Sumagot sa mga tanong si Nacor na tila siya’y piangkalooban ng
langit ng hiwagang karunungan. Ipinahintong samantala ang debate upang
ipagpatuloy kinabukasan.humingi ng pahintulot si Josaphat sa hari na
maisama si Nacor. Nagalak naman ang hari sapagkat makapaghahandang
mabuti ang kanyang mga paham.
Kinausap nang masinsinan ni Josaphat si Nacor at sinabi niyang alam
na niya ang katotohanang si Nacor ay nagpapanggap na si Barlaan. Itinuro
niya kay Nacor ang mga aral ng Kristiyanismo at ito’y nagging Kristiyano.
Sumama si Nacor sa mga mongheng nanirahan sa isang monasteryong nasa
labas ng lungsod. Nagalak ng gayon na lamang ang prinsipe. Si Haring
Abenir naman ay poot na poot sapagkat nawalan siya ng pagkakataong
talunin si Barlaan. Pinarusahan niya ang mga paham at nawalan na rin siya
ng pagsampalataya sa mga diyus-diyusan. Sa kabila ng mga pangyayari ay
ayw pa rin niyang yumakap sa kristiyanismo.
Nagdaos ng pista ang kaharian. Ayaw na sanang makialam ang hari
sa pagpapasigla sa pista ngunit pinakiusapan siya ni Theudas na tumulong
sa ikasisigla ng pista at si Theudas ang iisip ng paraan upang mapagbago ang
isip ni Josaphat . Ipinayo ni Theudas san a lahat ng mga utusan sa palasyo ay
palitan ng magagandang babaeng tutukso kay Josaphat. Pinaglabanan ni
Josaphat ang mga tukso. Nanalangin siyang ilayo siya sa tukso. Isang
nakakatakot na pangitain ang nagging dahilan ng kanyang pagkakasakit.
Dinalaw ni Haring Abenir ang anak at sinabi ni Josaphat ang
kanyang malabis na pagtataka sa ginagawa ng kanyang ama na pagbubulid ng
anak sa kasamaan. Hiniling niya rito na payagan siyang makalabas upang
hanapin si Barlaan at mamuhay sa piling nito.
Humingi muli ng payo si Haring Abenir kay Theudas at sinabi nito
na ang mabuti ay magtalo sila ni Josaphat. Ang nagging wakas ay nag
bagbabalik-loob ni Theudas sa malaking pagkabigo ng hari. Ipinayo ni
Theudas sa Haring Abenir na hatiin ang kaharian at ibigay ang kalahati kay
Josaphat. Pumayag naman si Haring Abenir at ipinahayag niya sa mga
nasasakupan na maaaring sumama kay Josaphat ang lath ng may ibig nang
hindi magtatamo ng parusa.
Sa simula ng kanyang paghahari, ang unang ginawa ni Josaphat ay
magpatayo ng simbahan. Maligaya ang mga taong bayan sapagkat sagana ang
pamumuhay. Ang ibang mga nasasakupan ni Haring Abenir ay
nangagsilipatan sa kaharian ni Josaphat kaya’t kakaunti ang natirang mga
tauhan ng hari.
Nakilala ni Haring Abenir ang kanyang pagkakamali at sinulatan
niya si Josaphat na aralan sya ng anak sa pananampalatayang kristiyano.
50
Malugod na tinupad ni Josaphat ang kahilingan ng ama. Nagpabinyag ang
hari at Josaphat ang nagging inaamaniya. Ang kanyang kaharian ay
ipinagkatiwala niya kay Josaphat at tinungo niya ang ilang. Pagkaraan ng
apat na taong pagpapakasakit aat pagsisisi sa kanyang mga kasalanan ay
namatay si Haring Abenir. Nasa tabi niya si Josaphat nang malagutan siya ng
hininga.
Matapos maibigay ang kaukulang parangal sa kamatayan ng ama ay
tinipon ni Josaphat ang mga nasasakupan. Sinabi niya nag balak niyang
lumigpit sa malayong pook at iiwan niya nag kaharian kay Barachias, ang
kaisa-isang kristiyanong dumalo at pumanig kay Nacor na nagpanggap na
Barlaan sa pakikipagtalo s amga paham.
Hinanap ni Josaphat si Barlaa at maraming hirap ang dinanas niy
abago natagpuan ang kanayang maestro. Sila’y nagsamang namuhay at ang
panahon ay iniukol sa pananalangin at pagpapakasakit. Isang araw ay sinabi
ni Barlaan kay Josaphat na siya ay malapit nang mamatay kaya’t inuutos
niyang tawaging lahat ni Josaphat ang mga mongheng nagsisipanirahan na
malapit sa kanilang pook. Nag-alay ng misa si Barlaan at pagkaraan ng mga
sandal ng panalangin ay namatay si Barlaan.
Namuhay sa pagtitiis si Josaphat. Nang siya’y mamatay, ang
kanyang bangkay ay inasikaso ng mga kalapit niyang monghe. Ang kanyang
bangkay ay inilibing sa pinaglibingan kay Barlaan. Isang monghe ang
nagpakita sa pangitain kay Barachias at isinalaysay niya ang buong buhay ni
Josaphat hanggang sa kamatayan nito, sa mga bulubundukin sa Senaar.
Ipinagutos ni Barachias na hanapin ang bangkay ni Josaphat. Ang dalawang
bangkay ay natagpuan ng mga tao at gayon na lamang ang kanilang pagtataka
sapagkat hindi nabulok ang mga ito.Napansin din nila ang mahinhing samyong
humahalimuyak. Ang mga bangkay ay dinala nila sa kauna-unahang simbahang
ipintayo ni Josaphta . Doon inilagak ang dalawang bangkay at maraming himala ang
nasaksihan ng mga tao kaya’t marami ang nangagbalik-loob sa Diyos.
 SIMULA

SUBUKIN NATIN Kabanata 3

STORY LADDER

Isulat ang mahahalagang pangyayari mula sa buod ng nobelang Barlaan at

ARALIN 1:PANITIKAN SA PANAHON NG
Josaphat.
PROPAGANDA
Gayahin ang pormat sa ibaba.
Ang kasaysayan ang saksi ng panahon, ilaw ng katotohanan, ang buhay na paalala at
ang guro ng buhay at nakapagdala ng balita sa nakaraan.
WAKAS _ nonymous

Inaasahang Pagkatuto

KAKALASAN
Sa katapusan ng aralin na ito, kayo ay inaasahang:
A . Nailalahad ang mga kalagayang panlipunan,

KASUKDULAN pampamahalaan at panrelihiyon na nagging dahilan ng

pagsibol ng kamalayang noong Panahon ng Propaganda
at Himagsikan.
B.Napapahalagahan ang mga dakilang hangarin at
TUNGGALIAN
gawain para sa bayan ng mga propagandista at mga

51
mapanghimagsik na naisasalamin sa kanilang mga akda
at kung paano ang mga ito humuhubog sa kamalayang
pambansa ng mga Pilipino noon.

C. naipapaliwanag at nabibigyan-interpretasyon nag

mga katangi-tanging mga akda at ang mga
impluwensya nito sa asal, isip at damdamin ng mga

.mamamayang Pilipino.

_______________________________________________________________
SIMULAN NATIN
_______________________________________________________________
_______________________________________________
Suriin nang mabuti ang larawan sa ibaba.Ano
ang mensahe na nais iparating ng dalawang TALAKAYIN NATIN!
larawan sa ibaba.

Aralin 1: Panitikan sa Panahon ng Propaganda at

Himagsikan
Tumagal pa ng halos tatlong daang taon ang pananakop ng mga
Kastila sa Pilipinas bago tuluyang nagkamulat ang ilang mamamayang
Pilipino lalo na ang mga mayayamang nakapag-aral at nakapangibang-
bansa.

52
 Ang mga kabataang ilustrado na nag-aral sa Espanya tulad nina
Rizal, Marcelo H. del Pilar at ang magkapatid na Antonio at Juan Luna
ay nagkaisa at nagpasimula sa mga kilusang makabayan. Ang kilusang
Propaganda ay isa sa mga kilusan ito naghahangad ng reporma sa
mapayapang pamamaraan.
Sa kabila ng paghingi ng reporma ng mga propagandista, ay tila
nagging bingi ang Espanya sa lahat ng mga hinaing ng mga Pilipino,
kaya lalong tumining ang maalab na damdaming makabayan. Bunga
nito lumitaw ang kilusang mapanghimagsik sa pamumuno ni Andres
Bonifacio.
Ayon kay Pineda(1979) sinimulan sa panahong ito ang
panunuligsa sa mga mananakop na mga Kastila at ang kalagayang
sosyal at pangkabuhayan ng mga Pilipino sa ilalim ng sistemang
kolonyal.
Sa kabuuan, ang mga akdang sinulat sa panahon ng
Propagandista at Himagsikan ay nagtataglay ng masidhing pagmamahal
sa bayan. Para sa mga propagandista ay pagnanais ng pagbabago o
reporma at sa manghihimagsik ay ang kalayaan sa pamamagitan ng
himagsikan.
A. PANITIKANG PANGREPORMA
Ang Kilusang Propaganda ay nagging daan upang maparating ng
mga Pilipino sa Espanya ang hinihiling na reporma o pagpapaluwag sa
mga batas na pinaiiral noon ng mga Kastila.
Ang Kilusang ito ay binubuo ng pangkat ng mga intelektwal na
ilustrado na kinabibilangan nina Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar at
Graciano Lopez Jaena, nag mga itinuturing na taluktok ng Kilusang
53
Propaganda. Kasama rin nila sina Antonio Luna, Mariano Ponce, Jose
Ma. Panganiban, Pedro Paterno at iba pa.
Tunghayan natin ngayon ang kani-kanilang mga dakilang ambag sa
panitikan at sa bayan.
1. Dr. Jose Rizal (Laguna)
Si Jose Rizal ay isinilang sa Calamba, Laguna noong
Hunyo 19,1861. Siya’y isang manggagamot, taong-agham,
makata, nobelista, pintor, dalubhasa, pilosopo, mananaliksik,
linggwista at mananlaysay. Sa kabuuan , siya’y isang henyo.
Sa kabataan pa lamang ay kinamalasan na si Rizal ng
katalinuhan. Ang kanyang guru ay ang kanyang ina. Sa gulang
na tatlong taon ay natutuhan na niya ang alpabeto at sa gulang
na limang taon ay marunong nang magsalita ng Kastila.
Kinilala siyang dalubhasang mangagamot, siyentipiko at
paham nang siya’y nasa Europa sa gulang na dalawampu’t apat.
Natamo niya ang kanyang edukasyon sa mga
nangungunang pamantasan sa Pilipinas: Ateneo de Municipal at
Unibersidad ng Santo Tomas. Natapos niya ang kursong
medisina sa Pamantasang Sentral ng Madrid.
Ang kanyang pagamamahal sa inang bayan ang
nagwakas sa kanyang buhay. Binaril siya sa Bagumbayan
(ngayon ay Luneta) noong Disyembre 30, 1896 sa paratang
paghihimagsik laban sa pamahalaang Kastila.
Bilang manunulat, karamihan sa mga akda niya ay
nasulat sa wikang Kastila. Narito ang ilang mga akda ni Rizal na
 tunay na bunga ng hindi lamang niyang malikhaing guniguni
kundi kasisinagan ng isnag mulat na Pilipino na tunay na
nagmamahal sa inang bayan at nagnanais ng kalayaan nito.
MGA AKDA NI RIZAL
1. Noli Me Tangere- Ito ang una at walang kamatayang nobelang
nagpasigla ng malaki sa Kilusang Propaganda at siyang nagbigay-
daan sa himagsikan laban sa Espanya.
2. El Filibusterismo- ang nobelang ito’y karugtong ng Noli. Kung ang
Noli ay tumatalaky sa mga sakit ng lipunan, ang Fili ay naglalantad
ng kabulukan ng pamahalaan at ang makapangyarihang simbahan,
kaya’t madalas uriin ang Nolin a nobelang panlipunan at
pampulitika naman ang Fili.
3. Mi Ultimo Adios (Ang Huling Paalam) sinulat niya ang tulang
itosa panahong nakakulong siya sa “Fort Santiago”. Ipinalalaga ng
marami na ang tulang ito ay maihanay sa lalong pinakadakilang tula
sa daigdig.
4. Filipinas Dentro De Cien Anos (Ang Pilipinas sa Loob ng
Sandaang Taon.)
Ito ay isang sanaysay na nagpapahiwatig na darating ang panahon
na ang interes ng Europa sa Pilipinas ay mababawasan, samantalang
ang impluwensiya ng Estado Unidos ay mararamdaman. Hula ni
Rizal: Kung may sasakop uli sa Pilipinas, walang iba kundi ang
Estados Unidos.
5. A La Juventud Filipino (Sa Kabataang Pilipino)
Ito ay isang tulang inihandog niya sa mga kabataang Pilipinong nag-
aaral sa Pamantasan ng Santo Tomas.
6. El Consejo De Los Dioses (Ang Kapulungan ng mga Bathala) ito
ay isang dulang patalinghagang nagpapahayagng paghanga kay
Cervantes.
7. Junto el Pasig (Sa Tabi ng Pasig) isinulat niya ito nang siya ay 14
na taog gulang lamang
54
8. Liham sa mga Babaing Taga-Malolos—Liham na sinulat ni Rizal
sa Londres noong Pebrero22, 1889 bilang tugon sa kahilingan ni
Marcelo H. del Pilar upang pasiglahing lagi ang mga kapanalig nina
Rizal na lalong magtumining ang kanilang paghahangad na
makamtan ang kaginhawaan at kalayaan ng mga Pilipino. Pinupuri
ni Rizal ang mga dalagang taga-Malolos sa kanilang pagsisikap na
makapagpatayo ng paaralan.
9. Me Piden Versos (Hinilingan Nila Ako ng mga Tula, 1882) at “A
Las Flores de Heidelberg” (Sa mga bulaklak ng Heidelberg)
Ang dalawang tulang ito ay nagpapahayg ng mga di
pangkaraniwang kalaliman ng damdamin.
10. Tungkol sa Katamaran ng mga Pilipino
Sanaysay na naglilinaw sa maling akala ng mga taga-Europa (lalo
na ng mga Kastila) hinggil sa mga tunay na dahilan ng katamaran ng
mga Pilipino.
11. Matalik na Pag-uugnayan ng Relihiyon at Edukasyon
Tulang naglalahad ng kahalagahan ng relihiyon sa edukasyon;na
ang edukasyong walang relihiyon ay katulad ng isang Bangka na
walang ugit kaya madali matangay ng malakas na hangin.
12. Dahil sa Karunungay Nagkakaroon ng Kinang ang Bayan
Tulang nagpapahayag na ang karunungan ay naggaagwad sa sariling
bayan ng walang paglipas na mga tagumpay.
13.Sa Aking mga Kababata
Sinulat ni Rizal ang tulang ito nang siya ay walongtaong gulang. Dito
niya ipinahayag ang kanyang pagmamahal sa ating sariling wika.
SUBUKIN NATIN!
 Katangian
____________________________________________________
ni Jose Rizal
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
_______________.

B. Sagutin ang mga sumusunod na tanong:

1. Kung ikaw si Rizal, iaalay mo din ba ang iyong sariling buhay
para sa bayan? Bakit?
____________________________________________________
____________________________________________________ II. Suriin ang tula na sinulat ni Rizal.
____________________________________________________
____________________________________________________ Sa Aking mga Kababata
____________________________________________________ Kapagka ang baya’y sadyang umiibig Ang wikang Tagalog
____________________________________________________ tulad din sa Latin
________________________________. Sa kanyang salitang kaloob ng langit, Sa Ingles, Kastila, at
salitang anghel
2. Bilang isang kabataang Pilipino, paano mo maipapakita ang Sanlang kalayaan nasa ring masapit Sapagkat ang Poong
iyong pagmamahal sa iyong bayan? maalam tumingin Katulad ng ibong nasa himpapawid
____________________________________________________ Ang siyang naggawad, nagbigay sa atin.
____________________________________________________

55
Pagka’t ang salita’y isang kahatulan Ang salita nati’y tulad
din sa iba
Sa bayan sa nayo’t mga kaharian Na may alfabeto at
sariling letra
At ang isang tao’y katulad, kabagay Na kaya nawala’y
dinatnan ng sigwa
Ng alin mang likha noong kalayaan. Ang lunday sa lawa
noong dakong una
Ang hindi magmahal sa kanyang salita
Mahigit pa sa hayop at malansang isda.
Kaya ang marapat pagyamaning kusa
Na katulad sa inang tunay na nagpala
1. Ano ang paksa ng tula?
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
__________________________________________________.
2. Anong mensahe ang ipinapahiwatig ng tula?
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
__________________________________________________.
3. Bilang isang mamamayang Pilipino, sa anong mga paraan mo
maipagmamalaki ang iyong pambansang wika?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
___________________________
56
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
___________________________________________________
4.Ipaliwanag ang Ang wikang Tagalog tulad din sa Latin
Sa Ingles, Kastila, at salitang anghel.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
___________________________
4. Sumulat ng isang tula na may kaugnay sa tulang “Sa Aking
mgaKababata”. Ang tula ay binubuo ng apat na saknong lamang.
Ang bawat saknong ay binubuo ng apat na taludtod o linya.
(Walang sukat at tugma)
______________________________________
Pamagat
____________________________________________________
_________
____________________________________________________
__________
____________________________________________________
__________
 ____________________________________________________ kanya at sa hangad na makatulong sa propagandista, si Del Pilar ay
__________ nagtungo sa Espanya noong 1888.
Ang panitik ni del Pilar ay ginamit nang ubos-kaya sa
pakikitunggali sa mga prayle at pagtuligsa sa pang-aapi ng mga may
____________________________________________________
kapangyarihang Kastila sa Pilipinas. Kung sinabi man gang pananalita
__________
ni del Pilar ay di kasing-ningning ng kay Luna, ang hikayat niya sa
____________________________________________________
pahayag ay di kasing-maganyak ng kay Lopez-Jaena at ang kanyang
__________
pilosopiya ay di kasing lalim at tibay ng kay Rizal- sinasabi naming ang
____________________________________________________
panitik ni del Pilar ay walang takot, walang pagod, walang-pangingilag,
___________
tapat, tahas at di-mapagkakamalian. Sa loob ng isang taon, pagrating ni
____________________________________________________
del Pilar sa Espanya, ay hinalinhan niya sa pagkapatnugot ng La
__________
Solidaridad si Graciano Lopez-Jaena. Ang iba pang ginamit na ngalang
sagisag ni del Pilar ay “Piping Dilat” , “Pupdoh” at “Dolores
Manapat” . Sa Kastila , si del Pilar ay daig ni Rizal, ngunit sa Tagalog
____________________________________________________ ay daig naman ni del Pilar si Rizal. Ayon kay Hral. Blanco, si del Pilar
_________ ay siyang “lalong kinatakutang pulitikong Pilipino, ang lalong matalino
____________________________________________________ sa lahat at ang tunay na tinig ng mga separatist, na higit pa kay Rizal.
__________
____________________________________________________ Mga Akda ni del Pilar
__________
1. “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa”
___
2. “Kaiingat Kayo”
3. “Dasalan at Tocsohan”
4. Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas
5. Pasiong Dapat Ipag-alab ng Puso ng Taong Babasa (Bahagi)
2.MARCELO H. del PILAR
A. Ilarawan ang katangian at pagkatao ni del Pilar bilang isang
tanyag na manunulat sa
Si Marcelo H. del Pilar ay nagging tanyag sa bansag na Plaridel. panahon ng Kastila.

Itinatag niya at pinamatnugutan ang Diariong Tagalog (1882) na

isang pahayagang pampulitika na pinaglathalaan niya at ng mga
kasamang manunulat ng mga daing ng mga naapi at ng mga hiling na
reporma sa pamahalaang Kastila. Dahil sa nangyayaring pag-uusig sa

57
 Si del Pilar
Bunso, ang taghoy mo’t mapighating bilang
hibic Hapo na sa hirap aco’t
walang caya manunulat:
Wala ca anac cong sariling hinagpis
Na hindi caramay ang ina mong ibig; Ito na nga lamang ang
maisasagot
Ng salantang ina sa
hibic mo irog
Wala cang salita, walang cahirapan Sasakyan mo’y guipo,
huwag matutulog
Na tinitiis cang di co dinaramdam Ang manga anac mo’t
may sigwa sa laot
Ang buhay mo’y bunga niring pagmamahal
Ang cadustaan mo’y acuing cadustaan Frayleng manlalaban,
ngunit, alin caya
Sa galit ng bayan ang
magiging cuta
Ang lahat ng ito’y ninais sana Ang payapang dagat
B. Basahin ng mabuti at suriin ang tulang Sagot ng Espanya sa pag siyang naglaba
Ng malagyang lunas ng sinta mong ina Ay walang bayaning
Hibik ng Pilipinas .
macasasansala
Ang tulang ito ay binubuo ng 82 na taludtod. Ang tulang ito’y
naglalaman ng kasagutan ni Marcelo H.del Pilar sa “ Hibik ng
Pilipinas sa Inang Espanya” na akda ng kanyang dating gurong
si Herminigildo Flores. Inilalahad dito ang paghingi ng 1. Ano ang damdamin na pinapahiwatig ng mga saknong sa tula.
pagbabago ngunit di makapagkakaloob ng tulong ang Inang ____________________________________________________
Espanya dahil sa kapabayaan na rin ng mga Pilipino at higit sa ____________________________________________________
lahat lubhang matanda na ang Inang Espanya. Ang tulang ito’y _______________________________.
isinulat niya sa Barcelona noong 1889. 2. Sa iyong palagay kanino inaalay ni Marcelo ang tulang ito?
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
___________________________
Tingnan natin ang ilang saknong sa tulang ito ni Marcelo H. del Pilar 3. Ano ang mensaheng nais ipabatid ng tula?
____________________________________________________
____________________________________________________
Puso co’y nahambal ng aquing marinig, Ngunit pag-anhin mo,
ngayo’y matanda na

58
 ____________________________________________________
_____________________________
4. Pumili ng isang saknong mula sa tula at ipaliwanag ito.
3. GRACIANO LOPEZ-JAENA (1860-1869) (Iloilo)
Ipinagmalaking anak ng Jaro, Iloilo. Siya ay isinilang noong
Disyembre 18, 1860. Itinuturing na isa siya sa pinakadakilang
heno ng Pilipinas. Sa simula pa lamang inakala na ni Lopez-
Jaena na ang Pilipino at Kastila ay iisa at magka-uri, ito ay
bagay na kanyang hinangad na maging lalawigan ng Espanya
ang Pilipinas.
Isa siyang kritiko ng pahayagang Kastila-Los Dos
Mundos. Sa kanyang mga sinulat gumamit siya ng mga
pananalitang nakahihikayat, maapoy , walang takot dakila’t
makapangyarihan. Dahil ditto, kinilala siya hindi lamang ng mga
Pilipino kundi maging ng mga Kastila.
Itinatag at pinamatnugutan niya ang pahayagang
tagapamansag ng Kilusang Propaganda- ang La Solidaridad
noong 1889. Kabilang siya sa Association Hispano-Filipino,
kapisanan ng mga Kastila at Pilipino na tumutulong sa mga
pagbabago.
Sa tulong ng kanyang mga nakaririwasang kamag-anak
nagtungo siya sa Maynila upang makapag-aral ng
pagkamanggagamot ngunit hindi siya natanggap sa Unibersidad
ng Santo Tomas kaya’t siyay namasukan sa San Juan de Dios
Hospital. Makaraan ang dalawang taon, nakakuha siya ng
lisensya sa pangagamot. Nangagamot siya ng walang bayad sa
kanyang mga kababayang mahihirap, lalo na sa mga liblib na
pook. Sa mga pook na ito, nasaksihan niya ang mga pang-aapi at
pang-uusig ng mga pamahalaang Kastila at simbahan sa mga
mamamayang Pilipino. Dito nagsimula ang pagpupunla niya sa
karaniwang mga mamamayan tuno sa pagtatamo ng ganap na
kalayaan at demokratikong pamamaraan. Ang mga bagay na ito
59
ang nagging sanhi ng mga kanyang pagtungo sa ibang bansa
upang makaiwas sa mga pang-usig
Nakapagsulat siya ng may isandaang talumpati.
Mga akda ni Gracino Lopez Jaena
1. La Hija Del Fraile (Ang anak ng Prayle)- nobelang nang-
uuyam sa kayabangang ginagawa ng mga prayle. Inilahad ni
Lopez-Jaena ang kalunus-lunos na kalagayan ng Pilipino kung
mapakasal sa isang Kastila
2. Sa mga Pilipino1891)- Isang talumpating naglalayong mapabuti
ang kalagayan ng Filipino na malaya at maunlad at
naipagtatanggol at natatamasa ang kanilang karapatan.
3. En Honor de los Filipinas (Ang Dangal ng Pilipinas)
Talumpating nagbibigay pugay at nagbubunyi sa tatlong
Pilipinong nagkamit ng gantimpala sa Eksposisyon sa Paris,
Mayo 6, 1889, sina Juan Luna at Felix Ressureccion Hidalgo
(mga pintor) at Joaquin Pardo de Tavera (iskultor)
4. Mga Kahirapan sa Pilipinas –ang akdang ito ay tumutuligsa sa
maling pamamalakad sa pamahalaan at sa maling sistema ng
edukasyon sa Pilipinas
5. En Honor del Presidente de la Assosacion Hispano-Filipino-
Binigyan papuri ni Lopez-Jaena si Heneral Morayta sa pantay-
pantay na pamamalakad sa mga pinamumunuan.
6. Ang lahat ay Pandaraya- isang lathalain tungkol sa mayamang
Filipina na nagmamalaking sinasabi sa mga tao na siya’y
magiging kondesa dahil sa isa raw konde ang kanyang
mapapangasawa at buhat sa maharlikang pamilya at lahing
Kastila ngunit ang ama pala nito ay isang hamak na sapatero at
nakatira sa isang distrito sa Madrid.
7. Fray Botod (Disyembre 17, 1856- Enero 20, 1896) – Isang
maikling nobelang naglalarawan hinggil sa isang patpating
 prayleng Kastila na dumating sa Pilipinas. Makalipas ang ilang
taon tumaba siya at nagging mukhang tao dahil sa kakain ng
mga masasarap na pagkain at prutas. Sa nobelang ito tinuligsa ni
Graciano Lopez Jaena ang pagbibigay ng masamang halimbawa
at mga gawain ng mga prayle na sana’ magiging mabuting
huwaran ng mga mamamayang Pilipino sa pagatatamo ng
kapuri-puri at kasiya-siyang kaasalan. Nailarawan ditto ang iba’t
ibang bisyo ng mga prayleng Kastila, ang kanilang pangangalakl
sa pananampalatayng Katoliko at nag iba pang mahahalay na
gawain.
Buod ng Nobela
Francisca T. Borja
Ang Fray Botod ay bansag o taguri ng mga tao kay Pari Ana.
Siya ay taga-Aragon,Espanya. Nagkamuwang siyang hindi man lamang
nakikilala ang tunay na mga magulang. Inaruga siya ng isang
mangingisda na nakakita sa kanya sa Ilog ng Ebreo malapit sa simbahan
ng “Our Lady of Pilar”. Nang siya ay laping-apat na taong gulang
tumakas siya at nagpunta sa kmubento ng mga Agustino. Dalawampu’t
isang taong gulang siya nang maatasang magungo sa Pilipinas.
Naging maayos at maganda ang kanyang kalagayan sa Pilipinas
dahil sa masaganang pagkain, kaya hindi kataka-taka na pagkaraan ng
ilang taon ay lubha siyang lumubo at ang dating payat na payat na pari
ay nagkakaroon ng malaki at nakausling tiyan o botod sa kianugaliang
salitang Hiligaynon. Maliban sa malaking tiyan, siya ay pandak, may
bilugang mukha na parang buwan, bilugang pisngi, makpal na mga labi,
maliit na mga mata, mapulang ilong na malaki ang butas na medaling
makaamoy. May mamula-mulang buhok, bilugan ang ulo tulad ng bao
ng biyog. Kunot ang noo at matalas tumingin. Lalong tumingkad ang
katabaan niya sa leeg niyang maikli.
Kung ang kanyang pag-uugali naman ang ilalarawan, si Fray
Botod ay matakaw sa pagkain. Katulad niya ay patabaing baboy na
kumakain, umiinom, natutulog at walang iniisip kundi ang malamang
60
sarap. Paano siya kumain? Sa umaga, malaking tasang tsokolate at apat
na hiwang bibingkang kanin. Sa tanghali, alak- 15 duke. Lagi siyang
may siesta pagkatapos mananghalian. Mahilig din siyang magtipon ng
mga magagandang batang babae na kanyang dinadala sa labas ng bayan
upang mamasyal at kumain. Ginagawa din niyang tagapag-aliw ang
mga batang ito ipinagagawa ng mga sumusunod: namamaypay sa kanya
lalo na kung mainit ang panahon (Kikay) , nangingiliti sa kanyang mga
paa (Paula), naghihilot ng kanyang ulo (Loleng) , nag-aalis ng
kuto(Titay) nangingiliti sa kanyang tainga gamit ang pakpak ng manok
(Manoy) nanghihila ng daliri (Arang) nag-aalis ng putting buhok
(Ansay) , bumubulong ng mga kuwento sa kanyang tainga upag
makatulog siya (Calay) at ang pinakamaganda sa mga bata (Biray) ay
ipinaghihimas niya ng kanyang tiyan. Laging nakahanda ang kanyang
sinturong pamalo sa mga kabataang babae na matigas ang ulo o
lumalaban sa kanyang kagustuhan.
Mabisyong tao rin Fray Botod dahil halos araw-araw siya ay
nagsusugal maliban kung araw ng Linggo sapagkat nagsasabong siya.
Kung siya ay naglalaro at may mangungumpisal na nag-aagaw buhay,
kanya itong itinataboy at sinasabing magdasal na lamang ng “
Sumasampaltaya” dahil ayaw niyang maistorbo. Isa rin siyang ususero o
buwaya sa katihan dahil kapag may humihiram sa kanya na mga
magsasaka ng 300 piso ay di lamang niya pababayaran ng doble o 600
kundi bibilhin pa niya ang palay ng murang-murang at ipagbibili ng
mahal kapag tag-init. Ginigipit niya ang mga magsasaka at palagi
niyang idinadahilan na ang lahat na ito’ sa kagustuhanng Mahal na
Birhen.
Kakikitaan din ng kalaswaan si Fray Botod.Nakatambad sa
kanyang kuwarto ang larawang ng nakahubad na babae at palaging may
dalawang magandang babae na itinatabi niya sa pagtulog.
Mga Iba pang Propagandista
Antonio Luna (1868- 1899, Maynila, NCR)
 Si Antonio Luna ay isang parmasiyutikong higit na kilalabilang
heneralng hukbo noong himagsikan laban sa mga Amerikano. Siya’y
kapatid ng tanyag na pintor na si Juan Luna. Gumamit siya sa sagisa na
Taga-ilog. Marami siyang naiambag na sinulat sa pahayagang “La
Solidaridad”. Ang La Solidaridaday pahayagang itinatag ng mga
propagandista sa Madrid. Dito inilathala ang lahat na maga katiwalian,
pang-aabuso at pagmamalupit ng mga prayle sa Pilipinas. Ang unang
patnugot nito ay si Graciano Lopez- Jaena at siya’y hinalinhan ni
Marcelo H. del Pilar.
Ang kanyang kamatayan sa Cabanatuan ay kagagawan daw ng
mga nagging kawal niang hindi nakasunod sa mahigpit niyang disiplina
kaya’t pinatay siya nang pataksil. Ang hiwaga ng kanyang kamatayan
ay kailangang tuklasin pa hanggang sa ngayon ng mga manunulat ng
kasaysayan.
Ang ilan sa mga Akda ni Antonio Luna
1. Impresiones—inilalarawan ditto ang labis na kahirapang
dinaranas ng isang pamilyang naulila sa ama na isang kawal.
Gumamit siya ng sagisag na Taga-ilog sa akdang ito.
2. La Maestra de mi Pueblo- pinipintasan ang sistema ng
edukasyon ng mga kababaihan.
3. Noche Buena- paglalarawan ng aktwa na buhay ng mga
Pilipino.
4. La Tertulia Pilipinas (Ang Piging na Pilipino) –isinasaad nito
na higit na mabuti ang mga kaugaliang Pilipino kaysa Kastila.
5. Todo Por El Estomago- tinuligsa nito ang mga patakaran sa
pagbubuwis ng pamahalaang Kastila.
MARIANO PONCE (1863 1918) Bulacan
Si Mariano Ponce na tubong Baliwag, Bulacan ayy isang
matibay na haligi ng Kilusng Propaganda. Gumamit siya ng mga
61
sagisag na Tikbalang, Kalipulako at Naning. Binigyang- diin niya sa
kanyang mga sanaysay ang kahalagahan ng edukasyon; ipinagtanggol
niya ang mga Pilipino sa paghamak ng mga Kastila at inlahad niya ang
mga hinaing ng bayan.
Ang Ilang sa mga Akda ni Mariano Ponce:
1.Ang Pagpugot kay Longhino- ang dulang ito ay itinanghal sa
liwasan ng Malolos, Bulacan.
2. Mga Alamat ng Bulakan- ito’y katipunan ng mg alamat ng
lalawigang kanyang sinilangan.
3. The Literature of the Propaganda Movement- (Ang Panitikan ng
Kilusang Propaganda)
4.Ang mga Pilipino sa Indo Tsina
Pascual Poblete (Cavite)
Naging kasamahan siya ni Marcelo H. del Pialr sa pahayagang “
Diaryong Tagalog” Itinatag at pinamatnugutan niya ang pahayagang “
El Resumen” nang sila ni Marcelo H. del Pialr ay maghiwalay na sa
pagsulat sa “Diariong Tagalog”. Mapanuligsa ang kanyang panulat na
nagging dahilan ng pagtatapon pa sa kanya sa Africa noong 1882 at
panahon na ng mga Amerikano nang makabalik siya sa Pilipinas.
Itinatag niya ang pahayagang “El Grito del Pueblo” na may pangalang
Tagalog na “Tinig ng Bayan” Siya’y tinaguriang “Ama ng
Pahayagan”
Siya ang kauna-unhang nagsasalin sa Tagalog ng “ Noli Me Tangere” ni
Jose P. Rizal.
Ang ilan sa mga Akda ni Pascual Poblete
 1. Salin ng nobelang” Ang Konde ng Monte Kristo” ni Alezander
Dumas
2. Salin ng “Buhay ni San Isidro Labrador” ni Francisco Butina
3. Mga manunulat sa Wikang Tagalog
JOSE MA. PANGANIBAN (1865- 1895) Camarines Sur
Gumamit ng sagisag na Jomapa, si Jose Maria Panganiban ay
nag-ambag ng mga sanaysay at lathalain sa pahayagan ng propaganda.
Siya’y tubung Camarines Sur. Nagtapos siya ng Batsilyer ng Siyensya
sa Colegio de San Juan de Letran at nag-aral ng tatlong taon sa
Unibersidad ng Santo Tomas ng kursong Medisina. Katulong siya si
Marcelo H. del Pilar sa pahayagang “ La Solidaridad”. Siya’y magaling
na mamamahayag at mananalumpati. Humanga maging si Rizal sa
pagkakaroon niya ng “ Memoria fotografica”
Ang ilan sa mag akda ni Jose Ma. Panganiban
1. Noche de Mambulao 4. El Pensamiento
2. A Nuestro Obispo 5. La Universidad de
Manila
3. Lupang Tinubuan
PEDRO PATERNO (1857-1911) Maynila , NCR
Isang tunay na manunulat, makata, nobelista dramaturgo, si
Pedro Paterno ay masigasig na tagapaglaganap ng damdaming
makabayan at pagbabagong-isip ng mga Pilipino. Mga paksang
panrelihiyon at panlipunan ang mga tinalakay niya sa kanyang mga
akda. Kauna-unahan siyang manunulat na nakalaya sa sensura sa
panitikan sa panahon ng mga Kastila.
PEDRO SERRANO LAKTAW (Bulacan)
Ang ilan sa mga Akda ni Pedro Paterno
Propaganda na may layuning magkaroon ng mga sumusunod:
62
1. Ninay- nobelang nagpatanyag kay Pedro Paterno at sinasabing
kauna-unahang nobelang panlipunan sa Kastila na sinulat ng
isang Pilipino.
2. El Cristianismo y La Antigua Civilization Tagala- sinulat
niya noong 1892, naglalaman ng isang pag-aaral sa bisa ng
Kristiyanismo
3. Sampaguita y Poesias Varias- Isang katipunan ng mga tulang
kanyang nasulat.
4. A mi Madre (Sa Aking Ina) ipinapahahayag nito ang kanyang
pangungulila kung wala ang kanyang ina
5. La Civilization Tagala
6. El Alma Filipino
7. Los Itas
ISABELO DELOS REYES (Ilocos Sur)
Si Isabelo de los Reyes ay napabilang sa tatlong panahon ng
panitikang Pilipino: Panahon ng Propaganda, Panahon ng
Himagsikan at Panahon ng Amerikano. Siya’y isang manananggol,
manunulat, mamamahayag at lider ng manggagawa. Itinatag niya
ang “Iglesia Filipina Independiente”.
Ang Ilan sa mga Akda ni Isabelo delos Reyes
1. El Folklore Filipino –nagtamo ito ng gantimpala sa
Eksposisyon sa Madrid
2. Las Islas Visayas en la Epoca de la Conquista
3. Historia de Ilocos
4. La Sensacional Memoria Sobre la Revolucion Filipina
Itinatag niya ang “Lohiyang Nilad” na kaugnay ng Kilusang
 Pilipinong kinatawan sa Korte ng Espanya, demokratikong pamunuan,
kalayaan at karapatan ng bawat tao, magkaroon ng mga pagbabago at
reporma at maging lalawigan ng Espanaya ang Pilipinas. Isa siya sa
mga pangunahing mason na kasamang umuwi sa Pilipinas ni Antonio
Luna na am ayuning bumuo ng Masonarya.
Ang ilan sa mga Akda ni Pedro Serrano Laktaw
1. Diccionario –Hispano Tagalo- nalathala ito noong 1889
2. Sobre la Lengua Tagala
3. Estudios Gramaticales

Ang mga bialng 2 at 3 ay mga akda ni Pedro Serrano Laktaw na

pinagbatayan ni Lope K. Santos ng Balarila ng Wikang Pambansa
Maliban sa mga nabanggit na maga akda, may mga kuwentong
bayan din na pumapaksa sa pagamamalabis ng mga prayle
lalung-lalo na nag kanilang paghamak sa mga Pilipino
noon.Naging paksa ng usap-usapan ang mga kahinaan ng mga
Pilipino.
Bunot na nakalusot sa buats ng kisame. Nang mahawakan ito ay biglang
binatak. At naganap ang baligtad na pagsabog ng bulking Taal. Ang
kura ay naligo sa bumuhos na umasim na’t nagkaroon ng kakaibang
amoy na ginatan.
Marahil, itatanong pa ng nagkukwento: “Ngayon sino ang tanga?

Pagpapahalaga:

Si Juang Tamad At Ang Kura

Nang maubos ni Juan ang ginatang ipinatinda ng kuripot at malupit na Mula sa mga akdang binasa sa panahon ng propaganda.
kura, di malaman ng pobreng bata kung ano ang kanyang gagawin. Umuwi siya sa Gumuhit na kung saan naglalaman ng tema at mga aral na nais
kumbento na tigib ng pangamba na dumanas siya ng mga palo ng yantok na iparating ng akda sa panahong ito.
gahinlaki ng paa. Naubos ang isang katingang ginatan, wala siyang napagbilhan.
Nagtago si Juan sa kisame ng kumbento. Alam niyang iyon lamang ang
lugar na di papanhikin ng kura. At sa mga butas niyan ay masisilip niya ang kura.
Ngunit nang tinawag na siya ng kura ay saka sumumpong ang nakababahalang
sakit ng kanyang tiyan. Gumala ang kanyang paningin. Nakanita siya ng bunit ng 63
niyog. Iyon ay ipinasok niya sa kanyang puwit upang mapigil ang isang
 Katipunan. Ang mga hangarin ng Kilusang Propaganda ay nawalan ng
kabuluhan at naisip nina Bonifacio na wala nang nalalabi kundi
maghihimagsik upang makamit ang kalayaan.
Ang mga katha nila’y nagging mapanghimagsik at nanunuligsa.
Higit na dama sa mga sinulat nila ang pag-aalsa ng damdaming
makabayan ng mga Pilipino.
Ang paghihimagsik laban sa mga Kastila ay pinagtampukan ng
mga akda nina Bonifacio at Emilio Jacinto, mga akdang nasulat sa
Tagalog, ang wikang opisyalng Katipunan. Samantala, ang
paghihimagsik laban sa mga Amerikano ay tinampukan ng mga akda
nina Apolinario Mabini at Jose Palma, mga akdang ang lalong marami
ay nasulat naman sa wikang Kastila.

1. Andres Bonifacio (Maynila, NCR)

Si Bonifacio ay
kinilalang “Ama ng
Isinilang si Bonifacio noong Demokrasyang
Nobyembre 30, 1863 sa isang bahay pawid Pilipino”, kinilala
sa Tondo.Siya ang pinakamatanda sa anim rin siyang “Dakilang
Plebyo.”Siya ay
na anak nina Santiago Bonifacio, isang kasal kay Gregoria
mahirap na sastre, at ni Catalina de Castro. de Jesus, ang
Natutuhan niya mula sa isang nagkaroon ng tinaguriang
“Lakambini ng
pormal na pag-aaral dahil sa kawalan nila Katipunan.” Wala
ng salapi. siyang naiwang
anak.
Nang siya’y maulila sa gulag na 14,
nagging pananagutan niya nag mga
ARALIN 2
nakababatang kapatid. Gumawa siya ng
PANITIKANG MAPANGHIMAGSIK mga abaniko at mga basting kawayan at ipinagbibili upang kumita.
Naglingkod siya bilang mensahero sa isang kompanya, nagging ahente
Ayon kay Bisa (1987) sa pagkalansag ng La Liga Filipino nang
rin at bodegero sa isang kasang pag-aari ng isang Aleman.
ipatapon si Jose Rizal sa Dapitan, itinatag nina Andres Bonifacio ang

64
 Nang itapon si Jose Rizal sa Dapitan, nalansagang La Liga Filipina. Buhay ma’y abuting magkalagut-lagot lalong pag-irog pa
Itinatag ni Bonifacio, kasama ang mga kauri niyang mamamayan, ang ang sa kanya’y alay
Katipunan. Si Bonifacio ang namuno ng “Unang Sigaw sa Balitawak.”
Bakit? Alin ito na sakdal ng laki Kung ang baying
Sa panahong iyon nagging biktima si Bonifacio ng pamamaraang ito’y mapapasa-panganib
politika. Nagkaroon ng dalawang lapian ang Katipunan. Ang sa idinaos Na hinahandugan ng buong pagkasi, at siya ay dapat na
ipagtangkilik
na asamblea upang pag-isahin ang dalawang lapian, hindi nahalal na na sa lalong mahal makapangayayari ang anak, asawa,
pangulo si Bonifacio. Natalo siya ni Emilio Aguinaldo. Ang asamblea magulang, kapatid
sa Tejeros na angtala ng kanyang pagkatalo ay winalang –halaga ni at ginugulan ng buhay na iwi? Isang tawag niya’y
Bonifacio nagpapulong din siya at humanda sa paglipat sa Morong. Ang tatalikdang pilit
ginawa niya’y ipinalagay niya na paglaban kina Aguinaldo.Hinuli siya,
Ito’y ang Inang baying tinubuan Hayo na nga, kayong
nilitis at hinatulan ng kamatayan.
nangabuhay
Si Bonifacio at ang kapatid na si Procopio ay ipinapatay noong Siya’y ina’t tangi na kinamulatan sa pag-asang lubos
ng kaginhawaan
Mayo 10, 1897 sa Bundok Buntis sa Maragondon, Cavite.
ng kawili-wiling liwanag ng araw at walang tinamo
kundi kapaitan,
nagbibigay-init sa buong katawan hayo na’t ibangon
ang naabang bayan

Pag-ibig sa Tinubuang Lupa Kalakip din nito’y pag-ibig sa Bayan Kayong nalagasan ng
bunga’t bulaklak
Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya Pagpupuring lubos Ang lahat ng lalong sa gunita’y mahal ng kahoy ng buhay
ang palaging hangad na nilanta’t sukat
Sa pagkadalisay at pagkadakila sa bayan ng taong Mula sa masaya’t gasong kasanggulan ng bala-balaki’t
may dangal na ingat. makapal na hirap
Gaya ng pag-ibig sa sariling lupa? Umaawit, tumula, Hanggang sa katawa’y mapasa-libingan muling manariwa’t sa
kumatha’t sumulat bayay lumiyag
Aling pag-ibig pa? wala na nga, wala. Kalakhan din niya’y
isinisiwalat. Sa aba ng abay mawalay sa Bayan, Ipahnadog-handog
ang buong pag-ibig
Walang mahalagang hindi inihandog Pati ang nagdusa’t Gunita ma’y lagging sakbibi ng lumbay at hanggang may
sampung kamatayan dugo’y ubusing itigis
Ng pusong mahal sa Bayang nagkupkop wari ay masarap Walang alaala’t inaasam-asam kung sa pagtatangol,
kung dahil sa Bayan, buhay at mapatid,
Dugo, yaman, dunong, katiisa’t pagod at lalong maghirap, Kundi an makita’y lupang tinubuan. Ito’y kapalaran at
oh himalang bagay tunay na langit.

65
 Panitikan ng Pilipinas- Espina, _________________________________________________
Borja _________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
A. Punan ng nawawalang titik ang mga kahon upang mabuo ang
_________________________________________________
kahulugan ng salitang nakalimbag nang pahilig.
__________________.
1. Ang kanyang kalakhan ay isinisiwalat
2. Anu-anong mga damdamin ang namamayani sa tula?
i p n g t a t _________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
2. Hinahandugan niya nang buong pagkasi ang bayan _________________________________________________
_.
p m a h a l
3. Anong kaisipan ang napapaloob sa saknong na ito:

3. Ginugulan ito ng dugo at buhay “Walang mahalagang hindi inihandog

Ng may pusong mahal sa Bayang nagkupkop,
b i b w s n Dugo, yaman, dunong, katiisa’t pagod,
Buhay ma’y abuting magkalagut-lagot.”
_________________________________________________
4. Kayong nalagasan ng mga mahal sa buhay _________________________________________________
n w l n _________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
5.Ito palibhasa ang tanging baying kinamulatan _________________________________________________
_________________________________________________
K i g s n
_________________________________________________
______________________________________.
4. Paano mo maipapakita ang iyong pag-ibig bilang isang sa
B. Sagutin ang sumusunod na tanong: iyong lupang tinubuan?
1. Ano ang layunin ng makata sa paglalarawan ng “Pag-ibig sa ___________________________________________________
Tinubuang Lupa” ___________________________________________________

66
 ___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
_________________________________________________.
5. Ikaw, bilang isang kabataan, paano ka makatutulong sa
pagmulat at pag-akay sa mga kabataang “pabigat” at “puwing”
sa bayan?
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
________________
2. EMILIO JANCINTO (Maynila, NCR)
67
Si Emilio Jacinto ang kilalang “Utak ng Katipunan” dahilan na rin
sa kanyang katalinuhan.
Isinilang siya sa Trozo, Maynila noong Disyembre 15, 1875.
Ang kanyang ama, si Mariano Jacinto ay isang tenedor de libro
(bookkeeper), samantala, ang ina, si Josefa Dizon, ay isang hilot.
Ang kaunting kinita ng mga magulang niya ay nakasasapat para
sa isang maliit na pamilya. Si Jacinto ay nag-iisang anak kaya
nakapag-aral siya hanggang sa kolehiyo. Tinapos niya sa Kolehiyo
ng San Juan de Letran ang Bachiller en Artes ngunit nakaisang taon
lamang siya sa pag-aaral ng batas sa Unibersidad ng Sto. Tomas
sapagkat ang isipan niya’y napatuon sa
pagsapi sa Katipunan. Ginamit niya sa
pagsulat ang sagisag
Sa gulang na 19 na taon sumama na si
na “Dimas- Ilaw”,
Jacinto sa Katipunan. Patakaran ni ginamit naman niyang
Bonifacio na lahat ng kasapi at ibig pangalan bilang
sumapi sa Katipunan ay marunong kasapi ng Katipunan
magsalita at magsulat sa wikang Tagalog. ang “Pingkian”.
Iyon ang nagging suliranin para kay
Naging mahalaga
Jacinto. Ang alam niyang wika ay haluang
siyang kanang-kamay
Kastila, Intsik at Tagalog- yaong tinawag
ni Bonifacio. Sumulat
na lengua de tienda. Kinailangan ni siya at naglimbag.
Jacinto na mag-aral at magsanay sa Naglathala siya ng
pagsasalita at pagsulat. Sinsabing sa loob pahayagang
ng isang taon, nagging matatas siya sa Kalayaan na
pagsasalita at maging mahusay pa sa nakatulong, kahit
pagsulat. Katunayan, nang masulat na ni minsan lamang
Emilio Jacinto ang Kartilya ng katipunan, lumabas, sa
hindi na ipinagamait ni Bonifacio ang pagganyak sa marami
sarili niyang nasulat na Kartilya. Ipinalit para sumapi sa
Katipunan.
 ang ginawa ni Jacinto. Mula noon, nagging manunulat na ang
Katipunan si Jacinto.
Nang sumiklab ang rebolusyon, ipinagkatiwala ni Bonifacio sa
pamumuno ni Jacinto ang Intramuros at mga karatig na bayan
gayundin, ang mga lalawigan ng Laguna at Rizal. Ngunit si
Jacinto’y hindi nasanay sa pagkakawal; higit siyang manunulat.
Nang mga sumunod na buwan, nawala siya kay Bonifacio, na ang
mga panahong iyo’y nagawaran na ng hatol na kamatayan
Liwanag at Dilim
Sa iyo, Oh Anak ng Bayan, anak ng dalita, na
nagbabatang pumapasan ng madlang kabigatan sa balat ng lupa,
sa iyo ko inihandog itong munting kaya ng kapus kong isip.
Iyo ngang marapatin sapagka’t iniaalay ng isang pusong
nabubuhay at nabubuhol sa iyo, sa pamamagitan ng lalung tapat
na pakikipagpuwa.
Inakala ko na kahit babahagya ay iyong pakikinabangan;
at ako ma’y di bihasa sa magandang pagtatala ng mga piling
pangungusap, ay aking pinangahasang isulat.
Mapalad ako kung makabahid sa lalung ikagiginhawa ng
aking mga kababayan na siya kong lagging matinding nais.
At bakit ko sabihin? Ang ala-ala ko’y baka akalain na
namumuhunan ng buhay at dalit ay malabuan at maalupungatan
sa nagdaang mahabang pagkakahimbing at ang laman ng
bunganga matitira sa iyo kung di mapait na balat.
68
Apolinario Mabini (1864- 1903- Batangas)
Kilala sa bansag na “ Dakilang Lumpo”, si Mabini ay
tinagurian ding “Utak ng Himagsikan”. Sa bugso ng
paghihimagsik laban sa Amerikano, siya ang naging punong
ministro ng Unang Republika at Kalihim ng mga Gawaing
Panlabas.Siya rin ang tagapayo ng unang Pangulong Heneral Emilio
Aguinaldo.
Tubong Tanawan, Batangas, isang anak-maralita, nagtungo sa
Maynila pang mag-aral ng batas. Ang guro niya sa paaralan ng
kanilang parokya- si Pari Valerio Malabanan, nag nagmungkahing
magpatala siya sa San Juan de Letran. Dahil sa likas na talino,
naipasa niya ang pagsusulit at nabigyan siya ng iskolarsip. Bilang
mag-aaral sa batas, humanga ang propesor niya sa kanyang
katalinuhan
Bilang manunulat, marami siyang akda sa Kastila- mga akdang
pampulitika sosyolohiko, pampahalaan at pilosopiko.
Kabilang sa mga akda niya ang sumusunod:
1. La Revolucion Filipina- Binubuo ito ng dalawang tomo.
Ang una ay naglalaman ng mga sinulat niya bilang
pribadong mamamayan at bilang opisyal ng pamahalaang
rebolusyonaryo ni Aguinlado. Saklaw nito ang mga nasulat
mula Abril hanggang Mayo, 1899. Ang ikalawa ay mga
akdang binubuo ng mga liham na pambayan na nasulat
noong Hunyo 21, 1899 hanggang Setyembre 2, 1902.
2. El Verdadero Decalogo- (Ang tunay na Dekalogo) isinulat
ito upang pasiglahin ang pagkamakabayan ng mga Pilipino
at upang maituro ang mga tungkulin sibiko. Ipinaliwanag
rito ang tunay na kahulugan ng kalayaan at ang mga
pamntayang dapat sundin.
3. Jose Palma (1876-1903- Tondo, Maynila)
Isinilang siya sa Tondo, Maynila noong Hunyo 6, 1876.
Nag-aral siya sa Ateneo de Manila. Samantalang nasa Ateneo,
Salin sa Tagalog ng tulang Filipinas na nagging “Pambansang awit
marami siyang nasulat na tula. Ang mag ito’y ipinalimbag na
ng Pilipinas”
nakatatanda niyang kapatid na si Rafael, bilang isang aklat-
katipunan ng mga tulang liriko na amy pamagat na Melancolicas
(Mga panimdim)
Bayang magiliw
Kabilang si Palma sa mga manunulat sa panahon ng Perlas ng Silanganan
rebolusyon laban sa mga Amerikano. Iyon ang panahongang Alab ng puso sa dibdib mo’y buhay
bawat manunulat-makata, nobelista o mananaysay-ay pinasisigla Lupang hinirang / Duyan ka ng magiting
ng damdaming makabayan. Ang mga Sa manlulupig/ di ka pasisiil
makata ay higit na natutulungan ng mga Ang tulang “
pahayagan. Sa bagay na iyon ay Sa dagat at bundok/ sa simoy/ at sa langit mong bughaw
Filipinas” ang
May dilag ang tua at awit / sa paglayang minamahal
nakahihigit na si Jose Palma sapagkat makabuluhan
Ang kislap ng watawat mo’y/ tagumpay na nagniningning
kagawad siya ng pahayagang La niyang ambag sa Ang bituin at araw niya’y/ kalian pa ma’y di magdidilim
Independencia na itinatag nina hen panitikan. Ito ang
Antonio Luna at Rafael Palma. nagging titik ng Lupa ng araw ng luwalhati’t pagsinta
musikang nilikha ni Buhay ay langit sa piling mo
Bilang peryodista, sumulat siya ng Julian Felipe. Aming ligaya ng pag may mang-aapi
pitak na Vida Manilena. Nagtatag din siya
Nang mabasa ni Ang mamatay ng dahil sa iyo.
ng sariling pahayagan, ang Laong Laan,
ngunit ito’y di nagtagal. Aguinaldo agad
niang sinang-
Isang tao nang tinugtog ang musika ni ayunan maging
Julian Felipe sa maraming lugar sa liriko ng
Pilipinas mula nang unang tugtugin noong pambansang aawt.
Hunyo 12, 1898 nang ipasya ni Jose Palma Unang inilimbag
na isulat ang liriko. Naisip niyang ang ang tula sa
nakatitinag ng damdaming tugtugin ay pahayagang La
dapat ding awitin. Sinulat niya ang may 20 Independencia.
taludtod na tulang Kastila.

69
 Kabanata 4

ANG PANITIKAN SA PANAHON NG AMERIKANO

SIMULAN NATIN!
Butil ng Karunungan

“Ang kalayaan ay katambal ng tao at gayundin ng talino ang karunungan”

Gamit ang picture list sa ibaba magtala ng mga
-Isagani
impluwensya ng mga Amerikano sa ating paniniwala
at kultura. 15 points

Inaasahang Pagkatuto
Sa katapusan ng aralin na ito, kayo ay inaasahang:
A . Nakababasa ng mga halimbawang akda na namayani
sa panahon ng Amerikano.
B. Napahahalagahan ag mga paniniwala, uri at paraan ng
pamumuhay ng mga Pilipino na mababakas sa mga
akdang nabasa.
C.Nasusuri ang mga makabuluhang pangyayaring PAGKAIN
PANANAMI EDUKASYON
naglalahad ng mahahalagang mga aral at mabuting ugali
1. T
1.
na dapat panatilihin ng mga Pilipino.
2. 1.
2.
3 2.
3.
4. 3.
4.
5. 4.
5.

IMPLUWENSYA NG MGA AMERIKANO

70

TALAKAYIN NATIN!
Aralin 1 :Ang
Panitikan sa Panahon ng
Amerikano
Ang Panitikang Pilipino sa
panahon ng Amerikano ay
sumasaklaw sa mga taong 1903
hanggang 1941. Ang pagdating
ng mga Amerikano sa bansa sa pagsapit ng ikalabinsiyam na dantaon ay
nagbigay ng bagong pag-asa sa mga Pilipino na nagdanas ng matinding
kahirapan at pang-aapi sa kamay ng mga Kastila nang mahabang
panahon.Totoong ngang nakadanas ng bahagyang kalayaan ang mag
Pilipino sa panahong ito pero ang mga manunulat ay hindi pa rin
nagkaroon ng ganap ng kalayaang makasulat ng nais nilang sulatin dahil
ang Batas Sedisyon ay nagbabawal sa kanila na sumulat o pumaksa ng
may kinalaman sa pamamahala ng mga Amerikano na maaaring
magpaalab ng damdaming makabayan ng mga Pilipino. Maliban ditto,
sapilitang ipinagagamit ang wikang Ingles, bilang wikang panturo sa
mga paaralang pampubliko at ito’y nagging hadlang sa kalayaan ng mga
Pilipino na maitaguyod ang kanilang mga kakayahang katutubo.
Sa kabuuan, ang mga akdang pampanitikan nalikha sa panahong
ito ay kasasalaminan ng romanticism at ng mga gawi, ugali at sinulain
ng kapanahunan ng mga gurong Amerikano. Masisinag din sa mga
akda ang mga damdamin kimi, maromansa at mga pangyayaring puno
71
ng pantasya. Nagging karaniwang paksa din sa panahong ito ang pag-
ibig o palasintahan.
A. Panitikang Tuluyan: Maikling Kwento
Ang unang anyo raw ng maikling kwento ay nakilala sa
Pilipinas sa mga unang taon ng ika-20 siglo ng panahon ng
Amerikano. Ang mga unang anyo raw nito ay mga dagli, na ang
himig ay nangangaral, namumuna at nanunuligsa at ang pasingaw o
munting kasaysayan na nagpapahayag ng pag-ibig sa nililigawan o
hinahangaang paraluman. Ang pasingaw ay siyang umunlad na
dagli.
Sa kabilang dako, ayon kay Abueg, ang mga unang anyo ng
kwento ay tumutuligsa sa mga Amerikano, sa Pilipinong maka-
Amerikano, sa panatismo o mayroon naming naglalantad ng
kabanalan ng hustisya
Mga Pusong Sugatan
Guillermo A. Holandez
Wala na! Ang dating malambing na kundimang inaawit, samantalang
nagbuburda at nananahi sa loob ng kanyang dukha ngunit maaayos na tahanan
ay hindi naulinigan sa labi ni Esmeralda. Ang dating masayang pagbibiro sa
kapwa mananahi kung siya ay dinadalaw at tiwalang pagkikipagtawanan dito
ay nagging parang bulak na tinangay ng hangin.
Natapos nang lahat! At …sa libingan na rin ang ligayang pumanaw ay
parang halamang sumupling ang pighati, ang dusa at dalamhati? Si Esmeralda
ay hindi na ang dating palangiting Esmeralda, “ang kahalikan ng mga bulaklak
ay nalagas n asana sa tangkay at ang mga talulot !Kay lungkot na pagbabago!”
Nang mga sandaling iyon, si Esmeralda ay tumatangis…bawat patak
ng luha sa kanyang mga matang tumatangis at mapupungay ay isang butyl ng
perlas na mahabang kuwintas ng buntong hiningang namumutawi sa kanyang
mga mapuputlang labi…
 “Esmeralda!Anong nangyari sa iyo?” Ang sa kawasa’y tanong na
kanyang narinig mula sa kanyang ina.
“Wala po..” ang marahan ngunit malungkot niyang isinagot.
“Wala ?kung ganon, ano ang ibig sabihin ng luha sa iyong mga mata?
Magtapat ka Esmeralda!Huwag kang maglihim sa akin dahil ako ang dapat
mong pagtapatan ano mang iyong lihim.”
“Ay…Inang!” sabay yupyup sa kandungan ng ina, at nanangis na
parang bata.
“Bakit? Bakit Esmeralda! Ano ang nangyari sa’yo?
Hindi pa rin makasagot si Esmeralda at sa kanyang nakakalunos na
anyo ay naliligiran din ng luha ang mata ng butihing ina. Sa malaong
pagmamasid ay namatan ng ina ang lukot na sulat na hawak ni Esmeralda,
kinuha at sabik na binasa.
“Esmeralda:
Sa pagtunghay mo nito ay hindi na ako ang dati mong iliw, kung di isang
sinawi ng kapalarang dahil sa pagbibigay-loob sa aking magulang ay
magiging asawa ng babaeng hindi ko man lamang iniibig. May suliraning
hindi ko masabi ang siyang sanhi ng pagkatalimwang ko sa ating sumpaan.
Ngunit pakaasahan mong ikaw lamang ang may-ari ng puso, dangan na nga
lamang at pinaglaruan tayo ng tiwaling kapalaran. Paalam at patawad.
Artemio”
Noon lamang nabatid ng ina ni Esmeralda ang buong katotohanan.
“Pagtiisan mo, Esmeralda at iyan ay atas ng kapalaran.”
Inang hindi ko yata maitiis. Iniibig ko si Artemio nang walang
malamlam na takipsilim ang siyang nagwakas ng gayong malungkot na usapan
na mag-ina.
Isang taon ang lumipas at sa loob ng panhong iyan ay himala na nag
lamang ang manumbalik pa kay Esmeralda ang dating kaligayahan sa puso at
kalusugan sa pangangatawan, bagama’t nasisinag pa rin ang katutub niyang
alindog. At… ang sugat ng kanyang puso ang kanyang pag-ibig at ang
pagkasawi nito ay hindi maaaring tubusin sa pamamagitan ng paghahanap ng
iba!.
Ang napangasawa ni Artemio ay kilala sa lipunan at kung palayawan
ay Mimi, ngunit hindi pa nagtatagal ang kanilang pagsasama’y natambad sa
72
kanyang mata ang mapait na katotohan. Pinaglaruan at niyurakan ang kanyang
karangalan, sapagkat ipinagkanulo ang kanyang pagtitiwala sa piling ng ibang
lalaki.
Sa nasaksihang pagatataksil ni Mimi ay halos handa na siyang
pumatay kundi lamang pinigil ng sariling budhi, kaya’t nabitawan ang hawak
na balaraw, na ikinagitla ng mga taksil. Parang ibinabad na sukang
nahintakutan ang dalawa sa pagkatutop sa kanilang pagtataksil at handa na
sanang tumalon sa bintana ang lalaki ni Mimi, ngunit…
Huwag kang tumalon!” ang pigil ni Artemio. “ Hindi ko kayo
aanuhin! Maaaring ipanghugas ko ang inyong dugo sa dangal kong inyong
dinungisan ngunit hindi ko kayo aanuhin! Humanda ka Mimi at ngayon din ay
isasauli kita sa iyong magulang, yamanng nakatupad na ako sa aking pangako
at makapagbigay-loob sa aking ama!.” Walang malamang gawin si Mimi, na
halos mapagpatirapa na sa harap ni Artemio,
“Patawad, Artemio…” ang pagatul-gatol na nabigkas niMimi.
“Hindi kita maaaring patawarin!”
Sa araw ding iyon ay isinauli ni Artemio ang taksil na asawa sa mga
magulang nito. Sa pag-uwi niya ang nagunita niya si Esmeralda na sugatan din
ang puso dahil sa kagagawan ng kanyang ama at siya rin ang sawi dahil sa
ginagawang pagtataksil ni Mimi! Sa wakas ay nanaig din ang banal na nasang
magbalik kay Esmeralda, humingi ng kapatawaran at magpaliwanag. At siya
ngang isinagawa. Pagdating niya sa tahanan ni Esmeralda dahil sa ito’y nasa
banig ng karamdaman.
“Esmeralda, patawad..” sabay ng pagdaloy ng luha sa mata.
“ Artemio! Salamat..at naalala mo pa akong dalawin! Oo, hindi kita
maaaring limutin kalian man Pinapatawad kita.”
At ang dalawang pusong sugatan ay muli uling nagduyan sa banig nag into ng
pagmamahalan at sa langit-langitan ng kanilang pag-asa ay nahawi ang ulap
upang muling sumikat ang magandang araw ng kanilang kapalaran.
Sagutin ang sumusunod na tanong:
1.Ano ang suliranin sa kwento? 2 points
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
___
2.Anong kaugaliang Pilipino ang masasalamin sa kwentong binasa? 2 points
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
________________________________________

3.Kung ikaw sa kalagayan ni Esmeralda,ano ang iyong gagawin pagkatapos

kang iwan ng iyong katipan? 2 points
_______________________________________________________________ Aralin 2: PAMUMUNANG PAMPANITIKAN
_______________________________________________________________
Araw
_______________________________________________________________
Naging isa nang sangkap ng pag-unlad ng panitikan ang ay hindi maaa
_______________________________________________________________
___ pagpapahalaga at pamumunang pampanitikan. Dalawa ang tanawin lama
4. Anong aral ang nakuha mula sa kwento?2 points nagsimula sa pamumuna sa panitikang Tagalog –sina Clodualdo del binibining hin
_______________________________________________________________ Mundo sa kanyang “Parolang Ginto” at si Alejandro Abadilla sa
kanyang “Talaang Bughaw” Sa ka
_______________________________________________________________
Si Clodualddi del Mundo ay nagbukas ng pamumunang dibdib ni Lui
_______________________________________________________________
pampanitikan sa pahayagang Mabuhay –ang –“Tao sa Parolang makarating s
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ Ginto” noong 1972 na nakatulong nang malaki sa pagpapataas ng uri Luisito. Hind
_______________________________________________________________ ng kwento dahil maingat na ang mga manunulat. Siyam na taong at dungo sa b
_______________________________________________________________ namuno si del Mundo hanggang 1935 at ang kwentong , “Ay! Ay! maipagtapat a
_______________________________________________________________ Ni Rosalia L. Aguinaldo.
Sa ib
_______________________________________________________________
____________________________. Basahin ang kwentong “Ay!Ay! ni Rosalia Aguinlado-isa sa mga Luisito Varqu
5. Naniniwala ka ba na ang “pag-ibig ay matamis sa ikalawang pagkakataon? kwentong napasama sa Parolang Ginto ni Clodualdo del Mundo. kapwa lalaki,
Ipaliwanag ang iyong sagot. 2 points Ang
_______________________________________________________________
puso. Hindi m
_______________________________________________________________
lamang niya n
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ Gany
_______________________________________________________________ si Minda ang
_______________________________________________________________ Si Luisito’ m
________________________________________________ nasisilayan an
sinuman sa k
loob ko” ang

73 “Sino
kanyang saril
 “Kung gayo’y sasagutin kita, Miss Silva,” ang may
halong biro ni Delfina. “Siya ay si Luisito Vasquez Camina.
Magtatapos na siya ng medicine sa taong ito. Saka hindi mo Samantalang ano?” anang binata.
ba siya namumukhaan? Siya ang nagging konsorte ng Miss “Samantalaang ako’y hindi mo man lamang pansin,
Philippines 19.”Walang kaimik-imik si Minda. Isa mang gayong nakikita mo ako araw-araw.”
pangungusap ni Delfina ay walang tumanan sa kanyang
pandinig. Natandaan niya ang lahat. “Saan?”

Luisito Vasquez Camina. Kung makailan niyang “Hindi ko sasabihin sa iyo ngayon. Sa ibang araw na..”
inulit-ulit sa sarili. Hindi na mangyayaring malimutan ni
“Ikaw ang bahala! Pinasasakitan mo ako, Pagasa ko.
Minda ang pangalang yaon. Nasa dibdib niya ang larawan
Wala kang awa.Mga agayon ang sagutan nila sa
ni Luisito. Nakaraan ang maraming araw, maraming araw
telepono. Nag-ibigan sila’y hindi man lamang nakkaabot
na pagtitiis ni Minda. Sa aklat ng telepono’y sinasalamin
palad. Hindi man lamang nagkakalapit.Ngunit sa panig
niya nag pangalan ni Luisito, at ang bilang ng telepono
ni Luisito, ang babaing kausap-usap niya at kasintahan
nito’y kanyang nababatid. Makailan na niyang inangat ang
sa telepono ay kanya ring dadayain lamang , gaya rin ng
receiver at sinimulang pihitin ang dial sa paghahangad na
marami at iba pang umaasa sa kanya ng
marinig ang tinig ni Luisito. Ngunit lagging napuputol ang
pagkasalawahan.
kanyang nais at ang kakimian ang nagtagumpay.Ngunit
isang aarw ang makapangyaruhang puso ang nag-utos kay Si Minda lamang, yaong binibining sukdulanng hinhin,
Minda.Tinawagan niya ang binata. yaong hindi kilalang mayuming kariktan ang maaaring
maging katali ng kanyang puso, wala nang iba.
“Sino kayo?” anang tinig ni Luisito.
Malayong-malayo sa akala niyang si Minda na nga ang
“Isang humahanga sa inyo! Ang hindi nag- kagiliwwan niya sa telepono; iyon nga lamang ang
aalinlangang sagot ni Minda. Tinig babae napangiti si matamis na tinig na kaulayaw ay nagiging aliwan niya sa
Luisito.Ang mga gayong sandal at pagkakataon ang mabigat na suliraning di malunasan: ang pag-ibig at
kanyang hinihintay. Datapuwat ang parang “katalunan” na pagsamba sa dalagang tinatanaw-tanaw niya sa pinto ng
lamang niya’y pagtangging ibigay ang pangalan ng kanyang Instituto.”
kausap.ngunit tagumpay pa ring maituturing ang kanyang
kinamit, sapagkat araw-araw na kanilang ipinag-uusap ni
Minda, sila’y saklaw na ng makapangyarihang pag-ibig.
“Ang hinanakit ko lamang sa iyo, ani Luisito “ aya
ayaw mong sabihin sa akin ang iyong pangalan; ayaw kang 74
pakilala sa akin, ayaw mo akong tulutang dumalaw sa iyo.”
 “Paano naman ang pag-ibig mo?” anang matamis
sa kausap, at nahuhulaan ko, nakikinikita ko, na lalong
napakatamis ka at napakaganda.
Oh , Kailan kaya kita makikilala nang harapan!
“Huwag kang mainip! Ang sagot ni Minda.
“Mapaghirap kang lubha. Hindi ko makuro kung gaanong
kataas na langit ang iyong kinaroroonan. Hale na. Huwag kang
maramot.Ano ang tunay mong pangalan?Saan naroon ang
iyong palsayo?”
“Ako’y nasa isang dampa, att ako’y si Pag-asa.”
“Ako ba’y iniibig mo , gaya ng iyong sinasabi?”
Wala kang tiwala , kapag iakw ay nag-alinlangan.”
“Hindi ako makapanalig sa isang pag-ibig na ikinahihiya.”
Matagal na hindi sumagot ang kausap. At nang
marinig na muli ni Luisito ang tini ni Minda, ang matamis ay
basag at pinuputol ng mga ikbi.
“Ako’y isang babaing Pilipina, mahal ko... at kungdi
makapangyarihang higit sa aking puso, marahil..ni ang mga
sandaling ito n gating pag-uulayaw ay hini ko makamtan.”
“At paano?..ang may pagkamanghang tanong ni Luisito.
“...Marahil..” ang nakikiming sagot na paputol-putol.
“Kailan?Kalian?”
“ Sa Sabado ay may idaraos na kasiyahan sa aming kolehiyo.”
“saan ?Aling Kolehiyo?”
Nag-ulik-ulik si Luisito. Naisip niyang pakilala man a kanya ang
kasintahan niya sa telepono kung sa paaralang binanggit
dinlamang makakatagpo, ay mangyayaring masiyahan siya,
75
At paano kita makikilala?” ani Luisito.
“Ang suot ko’y pulang pula.Ang pinsan ko’y bughaw naman ang gagamitin.”
“Makikilala kita agad kahit mapahalo ka man sa isang libong kariktan,” ang
pagmamalaki naman ni Luisito sa kanyang kausap.
“Hanggang Sabado kung gayon, sa ikaapat ng hapon.”
Ikatlo at kalahati pa lamang ng hapon, ay isang magandang berlina ang
tumigilnang pagharap ng roadster ni Luisito. Dalawang binibini ang lulan: isang
nakabughaw at isang nakapula ng kasuotang balintawak. Hindi malilimutan ni
Luisito na nakapula ang kanyang katipan, ang matamis na tinig sa telepono.
“Di sasalang siya’y napakaganda!”’ ang asam ni Luisito bago pa
dumating ang berlina ng dalawang babae. Mapayapang umibis ng sasakyan
ang dalawang bagong dating.Si Luisito naman ay bumaba rin roon. Ngunit
saglit na saglit lamang , padabog pang kinabig ang pinto ng roadter, at
matuling lumayo.
“Pag-asa! Sayang na Pag-asa!!! Aniyang nagngitngit.
Nabigo si Luisito at galit nag alit.
“Inaglahi niya ako,” ang pakagatlabing nasabi sa sarili.
Sa maikling paliwanag ay ganito ang nangyari:
Si Minda Soccorro Luna, na siyang dapat magsuot ng ternong pula,
gaya ng kanyang wika at pangako kay Luisito, na siyang ikakilala sa kanya,
nang dumating ang sandal ng pagbibihis nilang magpinsan, si Minday
pinanghinaan ng loob, nagapi ng kahihiyan at kayumian, at ang ternong
bughaw ang kanyang isinuot. Ang kasuotang pula’y nalapat sa ibang katawan,
at si Luisito Vasquez Camina, tangi na sadyang palahanga sa madla at
balanang, kariktan, pusong salawahan, pangahas at mapagmalaki, nang
kanyang makita ang nakadamit ng pula, siya’y parang sinilihan sag alit, bakit
ang nakita niyang nakabugahw na sinasabing pinsan” nang mayuming
binibining walang kapantay sa kariktan sa ganang kay Luisito.
“Talagang sinasama!Maanong nagkapalit na sila ng damit!”

Umuwing nanlulupaypay ang binata. Isinumpa niya ang tinig na lagi niyang
kaulayaw ay hindi pa naman nagging iba, kundi yaong Minda, nang wala siyang
kamalaymalay sa mga pangyayari. Buhat noo’y nagging “wala po rit” ang kanyang panago
sa tinig na lagging ipinalalagay niyang gumagambala sa kanya. Hindi na siya nakitalamitam
pa sa kinasusuklaman nang kaulayaw sa telepono. Makaisanglibo at isang ulit na
tumatawag sa kanya si Minda upang magpaliwanag. Sa gayon ding bilang, ang mayumi at
mahiyaing sa Minda’y nagbalak lumiham, nagsimula sa pagsulat, ngunit sa pagtawag sa
telepono’y ayaw na siyang sagutin, at ang kanyang mga liham na sinusulat, sa simula pa
lamang ay natitigmak na sa luha.

Nagging kapatid ng buntonghininga ang kanyang dibdib. Nagging malungkot na

gayon lamang si Minda.

Si Luisito’y gaya rin ng dati araw-araw ay umaaligid sa Instituto de Mujeres, ngunit

wala na, ang mukhang langit na kanyang tinatanawtanaw ay hindi na niya nasilayan
minsan lamang, hindi na niya nakita apng muli. Nalimutan na niya ang tinig sa telepono,
ngunit sang-ayon sa kanyang tanging kapatid na dalaga ay lagi nang may isang tinig na
babaing tumatawag kay Dr. Camina, walang kasala-sala tuwing Sabado ng hapon, sa ganap
na ikaapat. Natiyak na ni Luisito kung sino ang tumatawag sa kanya:

Ang dalagang nakapula, na hindi nakasiya sa kanyang pagkapihikan. Ang dating araw-araw
na pagtawag ay nagging tuwing Sabado na lamang ng hapon, sa ganap na ika-apat.
“Pabayaan mo siyang magtawag!” ani Luisito sa kapatid. “ Sabihin mong wala ako
rito, tapos!”
Animna buwan ang nakaraan. At isang Sabado ng hapon, na ang matamis na tinig ay hindi
na tumawag sa telepono ng mga Camina. Nang hapon yao’y balisang gayon na lamang si
Luisito. Hindi siya dating gayon.Balisa at malungkot. Wala sa loob ay nakarating siya kina
Lourdes. Malungkot na naupo sa tabi ng piano. Tinugtog ni Lourdes ang “ Remember Me”.

76
 Katotohanang Kagandahang Asal Kaugaliang Pilipino
pangyayari mula sa na masasalamin sa Sagutin ang sumusunod na tanong.
kwento kwento
1. Sino-sino ang mga tauhan at ilarawan ang mga katangian nila?
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
__________________.

2. Ano ang layunin ng may-akda sa pagsulat ng kwento?

________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________.

3. Anong damdamin ang namayani sa iyo pagkatapos mong mabasa ang

kwento? Patunayan.
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
___.

4. Kung bibigyan ka ng pagkakataon na baguhin ang wakas ng kwento

ano ito at bakit?
________________________________________________________
________________________________________________________

77
 ________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
______
3. ANTOLOHIYA
Isang maituturing na tumutulong upang mapasigla ang pagsulat ng
mga maikling kwento ay ang pagbuo o pagsasaaklat ng mga piling mga
akdang na tinatawag na aklat-katipunan o antlohiya. Ipinagbuti ng mga
manunulat ang kanilang mga akda sa pag-asang baling araw ay mapasama sa
isang katipunan ng mga akda ang kanilang isinulat. Nagiging bantayog daw ng
isang manunulat at ng isang akdang napabilang sa isinaaklat na katipunan
maging ito ay katipunan ng sariling mga akda o kasama sa ibang manunulat
lalo na’t kung nag aklat ay mapiling ipagamit sa mga paaralan.
Sa pagbo ng pamumunang pampanitikan, tila nagging radikal ang
pagkilos ng mga kabataang manunulat at dahil ditto naitatag ang Kapisanang
Panitikan noong 1935 na tulad ng nabanggit na ay tinawag na sakdalista at
aristokrata.
Noong 1940, ang kilusang ito ng mga taga-Kapisanang Panitikan ay
humantong sa pagsusunog ng mga akdang lubhang kahiya-hiyang tawaging
panitikan sa Plaza ng Mariones Tondo. Pati mga kasapi ng kapisanang ito ay
nagsipagsunog din ng kanilang mga akdang sa palagay nila’y dapat nang
maabo kaysa ipamana sa susunod na salinlahi. Isa sa mga tanyag na
manunulat sa panahong ito ayy si Hernando Ocampo.
Ang mga pangyayari ito ay naghikayat sa mga manunulat ng mga akdang may
mga sumusunod na katangian:
1. Ang paggamit ng unag panauhan sa mga kwento.
2. Ang pagtalakay sa mga paksang nauukol sa buahy sa lungsod.
3. Ang katimpian ng pagpapahayag ng damdamin at sa paglalarawan
78
4. Ang karaniwang kalalabasan ng pangyayari sanhi sa pilit na
pagtatangkang hind imaging lantad
5. Ang pamamayani ng paghahangad na mapaganda ang kaanyuan o
porma.
6. Ang pagsulat ng mga kuwentong nabibilang sa iba’t ibang uri, gaya ng
kuwentong makabanghay, kuwentong pangkaisipan, kwentong
makapangkapaligiran at kwentong makatauhan.
Ang pananalita na sunod sa pamamaraang Ingles tulad ng “sa sulok
ng aking mga mata” iniluha pa niya ang araw na iniluwal niya sa
maliwanag”, ang kanyang pandamdam ay nagging mapusok.” “ ang
kanyang kabuhayan ay isang bukas na aklat,” at marami pa na dapat
namang asahan sapagkat ang manunulat ay tubo sa paaralang Ingles at
hindi nila maiwasan ang impluwensya ng dayuhang kabihasnan at
wika
Aralin 2: PANITIKAN SA PANAHON NG AMERIKANO
Ang mga tulang mababasa sa modyul na ito ay sinulat ng
tatlong uri ng makata: makata ng puso, makata ng buhay at makat ng
dulaan. May mga makat rin buhat sa ibang rehiyon ng bansa, gaya ng sa
Kanlurang Visayas na nakilala rin sa larangan ng panulaan gaya nina
Flavio Zaragoza Cano, Delfin Gumban at iba pa.
Ang mga tula sa panahong ito ay nagtataglay ng mag
sumusunod na katangian:
Pagkakaroon ng sukat at tugma
Ang pagpaksa sa diwang romantisismo at pagdurusa
Ang pagiging maaliw-liw at maindayog
Ang pangangaral, kung minsan ay lantad kaya ang aral
ay matatagpuan sa huling saknong ng tula.
Ang pagpasok ng iba’t ibang sukat sa isang saknong.
Kaugnay nito, si Patricio Mariano ay gumawa ng tulang
amy labing-apat na pantig at si Pedro Gatmaitan ay
 nagtangkang Huwag nang makita,banggitin na lamang ,
magpasok ng Sadyang ang ngalan ko ay nakasusuklam
labinlimang pantig
na taludtod na Ang pinagmulan ko ay kasaulaan,
nahahati sa sesurang Ang katuringan ko ay tira-tirahan
6-3-6
Ang pagkakaroon ng
dalisay, malalim at Kung sa bagay,mali ang pag-aakalang
madamdaming
pananalita. sa takbo lamang ako nagmumumula
maaring ako’y labi ng kandila,
o dupong ng kahoy,o tuod sa lupa
Lope K. Santos

Si Lope k. Santos ay kinilalang makata, nobelista ,manunulat at

peryodista.Tinagurian siyang “Ama ng Balarilang Pilipino”Sa kanyang Yari sa pag-aanyo’y nagpapakilalang sa
mga aklat na pampanitikan ay madarama na si Lope K.Santos ay hindi Panginoon ko’y nakapaglilingkod na”t
lamang dalubhasa tungkol sa wika kundi lalo pa ngang dalubhasa sa
wasto,maindayog at mabisang paggamit nito napakinabangan ang buo kong kaya,

Bilang makata laging mababanggit kaugnay ng pangalan niya ay mga hanggang sa buhay ko’y wala nang natira
tulang “Pangginggera “,Puso’t Diwa” “Mga hamak na Dakila.” Ang
Sino ka- Ako’y Si at iba pa.
Halimbawa ng tula ni Lope K. Santos
Mga hamak na Dakila
Sa tulang ito inlalarawan ni Lope K. Santos ang tatlong hamak na
bagay :upos ,taling at agiw.Kanyang ipinapahayag na sa kabila ng mga hindi
maiinam na katangian nito ay mayroon din silang silbi na maituturing na
kadakilaan.

Upos

79

SUBUKIN NATIN
Pagsusuri sa tulang binasa.
1. Sa kabuuan, ano ang mensaheng nais ipabatid ng may-
akda sa kanyang mambabasa?
______________________________________________
______________________________________________
______________________________________________
__________________________
2. Ano ang ibig sabihin ng huling saknong ng tula?
Yari sa pag-aanyo’y nagpapakilalang sa
panginoon ko’y nakapaglilingkod na”t
napakinabangan ang buo kong kaya,
hanggang sa buhay ko’y wala nang natira
_______________________________________________________________
_____
3.Bakit kaya upos ang nagging pamagat ng tula ni Lope K. Santos? Saan niya
ito inihahalintula
80
Jose Corazon De Jesus
Si Jose Corazon De Jesus ay lalong kilala sa sagisag na Huseng
Batute .dahil sa husay ng pagsulat at pagbigkas ng tula, makailang beses
niyang tinalo si Florentino Collantes sa balagtasan kaya itinanghal
siyang kauna-unahang “Hari ng
Balagtasan”
Ang kalipunan ng mga uang tula niya ay
natitipon sa isang aklat na may pamagat
ng “Mga Dahong Ginto”Ang ilan sa
mga tula ng naisama rito ay ang “Ilaw
ng Kapitbahay
I. Tapakan ng tao, sa gitna ng daan;
Kung matisad mo’y iila-ilandang
Ngunit pagkatapos, pag ika’y namatay,
Bato ang tatapak sa bangkay mo naman
II. Batong tuntungan mo sa pagkadakila,
Batong tungtungan ko sa pamamayapa;
Talagang ganito sa lapad ng lupa
Ay hali-halili lamang ang kawawa
III. Balot ng putik, marumi’t maitim
Tinapyas at, aba! Brilyanteng maningning!
Sa putik din pala ay may bituin din
Na hinahangaan ng matang titingin
IV. Maralitang tao’y batong itinatapon,
Sa lusak ng palad ay palabuy-laboy;
Nag-aral at, aba! Noong makaahon,
Sa mahirap pala nar’on ang marunong
V. Ang batong malaki’y kay daling mabungkal,
Ang batong brilyante’y hirap matagpuan,
Ubod laking tipak, mura nang matimbang. Bato ang lapida sa hukay ng tao
Ga-mata ng isda’y pagkamahal-mahal. Itong mundo pala'y isang dakot na bato
VI. Talagang ganito, madalas mamalas
Sa alimasag man ang malaki’y payat;
May malaking kahoy sy sukal sa gubat,
May mumunting damo, ang ugat ay lunas.

VII. Ang bato sa ilog, ayun! Tingnan mo ba!

Batong nasa agos, makinis, maganda,
Batong nasa gilid, bahay ng talaba, SUBUKIN NATIN
Sadlakan ng dumi at nilulumot pa.

VIII. O, batas ng buhay! Ang ayaw kumilos, Pagsusuri sa tulang binasa.

Habang tumatanda’y lalong nilulumot.
Kapag agos ng palad, ang takot sa agos.
Malayong matutong lumangoy sa ilog
IX. Tatlong tungkong bato, nagtutuwang-tuwang
Nang makaluto ka ng kanin sa kalan
Mapurol mang gulok at kampit na batingaw,
Mapapatalim din ng batong hasaan.
1.Ano ang layunin ng may-akda sa pagsulat ng tulang ito?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
___________________________

X. Sa tao, ang bato, aklat ang kagaya,

Ang talim ng isip, tabak ang kapara;
Hasa ka nang hasang sumulat-bumasa,
Bukas-makalawa’y magiging pantas ka.
XI. Kapag, nagkapingki bato mang malamig,
May talsk na apoy na sumasagitsit;
Ang noo ng tao, kapag nagkiskis,
Apoy ng katwiran ang tumitilamsik!
XII. At saka ang bato ay may katarungan,
Taong nilulunod na bato ang pataw,
Kung taong masama’y di na lumulutang,
Ngunit kung dakila’y pumapaibabaw
XIII. Bato ang korona ng hari sa trono
Bato ang sabsaban na duyan niCristo
2.Pagkatapos mong mabasa ang tula ano ang ara na iyong nakuha?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
__________________________
3. Pumili ng isang saknong ng tula na nagiwan ng kakintalan sa
iyo(impact)
At ipaliwanag kung bakit?
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_________________

81
4. Ano ang nais iparating ng mga linya sa huling saknong ng tula?
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
_____________________________________________
Sa pagkahilig niyang magbasa ng mga artikulo tungkol sa sosyalismo at
komunismo ay naparatangan siya sa kasalanang sedisyon.Nabilanggo
siya ng anim na taon habang hinihintay ang pangwakas na hatol ng
Korte Suprema sa paghahabol sa iginawad na parusang pagkabilanggo
habang buhay.

Sa tulang ‘Hinahanap ko ang Diyos “Inilahad ni Hernandez ang

kanyang pagtutol sa kalagayan ng kanyang panahon lalo nasa hindi
AMADO HERNANDEZ makatarungang batas at paghahangad niya ng tunay na kalayaan.
Isinilang sa Tondo,Maynila noong Setyembre Tunghayan natin ang bahagi ng tulang "Hinahanap Ko ang Diyos
13,1903 at tinaguriang “Makata ng
Manggagawa” sa dahilang ang mga tula niya HINAHANAP KO ANG DIYOS
ay nagtataglay ng pagmamahal at Hinahanap ko ang Diyos Sa kubong tila pugad
pagpapahalaga sa mga maliliit at dukhang ng ibon
manggagawa.Siya ay may makulay at Hinahanap ko ang laya Na nakatago sa mga yabong
mabulaklak na katangian sapagkat bukod sa ng kahoy
isang batikang makata ay nakilala rin siya Nang sa bayan at sa lunsod Nakita ko ang mga
anak ng bayan,
bilang kwentista,mamamahayag, Ay wala nang kalayaan at katanungan Nakita ko ang mga
mandudula,nobelista,lider ng mga anak ng Diy0s,
manggagawa at pulitiko. At wala ng Bathala Nakita ko ang mga
anak ng Diyos
Nang ang apat na hinete ng apokalipsis Mga lalaking-tunay
Ay magsabog na ng lagim, Na ayaw sumuko sa
Ang aklat ng “Pilipinas” na naglalaman ng mga sinulat niyang tula ay mapambusabos
pinagkalooban ng gantimpalang pampanitikan nang pasinayaan ng At ang mga lider ay kay Fausto tumulad Nagtiis ng gutom at
komonwelt noong 1935.Sa pambangsang timpalak dalawampu’t limang lahat ng hirap,
ulit siyang nanalo sa pagkamakatang laureado sa iba’t-ibang timpalak Na nagbibili ng kaluluwa kay Satanas, Nagtiis ng sakit na
pampanitikan. Kinilala rin siyang mambabalagtas at mambibigkas sa di-madalumat,
mga tulang nagbigay sa kanya ng pangalan:ang Bonifacio at “Guro ng Ay tinungo ko ang bundok Naglamay sadilim na
tila wala nang liwanag,
Lahi” Ang lalong mataas na pook, Hinugasan ng dugo
ang sa baya'y paghamak.
Na parang nakadipang kamay At sila'y malaya,
Ng isang nananalangin sa Maykapal. Malayang-malaya,

82
 Pantay-pantay kay
Bathala,

At doon sa huling kabundukang Walang takot sa INIGO ED REGALADO

kaaway,
Kinilalang manunulat lamang
Malapit sa kalangitan, Walang takot sa
buhay, noong panahon ng Amerikano
Sa mga gubat na nakabalbal ng ulap, Walang takot sa kundi noon ding panahon ng
kamatayan kastila si Eňigo Ed
Sa mga parang na hindi nahawan ng sinag ng araw Regalado.Tanyag siya sa panulat
Sa mga banging tuwing lulusungin Ngayong ang sagisag na Odalager. Bilang
bansa
Parang mong nilusong ang sarling libing Ay muling halikan makata ay nagtamo siya ng unang
ng nabawing laya gantimpala sa timpalak ng
At ang tanging hagda'y ang nagbiting baging, Ngayong ang ating komonwelth noong 1941sa
bandila kaniyang aklat na may pamagat na “Damdamin”. Sa aklat na ito napapaloob
Sa mga yungib na tila bunganga . Ay wala nang sugat ang kalipunan ng kanyang mga tula. Bukod sa isang makata ay kilala rin siya
at wala nang luha.. bilang mamamahayag,nobelista,kuwentista, guro at naging kagawad ng Surian
Ng isang libong dambuhala. Oh, Bathala! Oh, ng Wikang Pambansa.
Bathala
Sa mga baybay ng magdapya't kalisaya Huwag Mong itulot
na ang mga dakilang puso,
Narito ang kanyang tula,
At sandaang ilog Ang mga anak ng
bayang hindi sumuko, SA AKLAT NG BUHAY
Na makalagot-ahas ang lakas ng agos, Ang mga bayaning
hindi natutong mahapo, Sikapin mong lumigaya't lumanimik ang tahana
Sa mga liku-likong bulaos Ang mga lumaba't
namatay Pakinggan mo aking bunso, itong mga sasabihin Maging
Na wari'y higanteng sawang sa paa Ang mga nagdusa ng pugad na marilag at mapuring kapalaran
higit pa sa kamatayan, Na sa aking katandaa'y parang huling tagubilln, ang ligalig
Ng bundok namulupot, Ay manatiling api, sa buhay mo ay dapat paglabanan
Sa mga putikang bigla kang higupin Kawawa at limot, Sa puso mo ay ingatan at sa diwa'y kandilihin kung nais
Ng kumunoy na anong lalim Limahid, dayukdok mo't sa panata ay di-bagay na tawaran
Sa ulilang dampa sa malayong burol, Isang Kristong hindi Balang-araw ay tutubo't parang utang na singilin
matanggal sa krus
Sambahin mot dakilain ang mataas na Bathala,

83
Ang pagsamba'y diligin o mo sa muni't nang manariwa Ang anak Isang hamak ang sa lusak ay masabing nahirati, Sa aral na
mo'y alagaan sa märubd0b na pagsuyo inihanda.
Ang sarili'y para mo ring pawawalan ng bahala Sikapin
mong sa sanli'y huwag siyang maging laho,
Kung sa Diyos ay hindi mo itanim sa puso' diwa. Talipandas IGUHIT MO
sa paglaki kung sa sama makaruyo Panuto: Mula sa tulang “ Sa aklat ng Buhay” iguhit ang mensaheng nais
Sa lahi mo't mayan ipabatid nito sa mga mambabasa. Ipaiwanag ang iyong guhit
mo'y isang tinik ng balaho,. pagkatapos. 5 points
Mahalin mo habang buhay ang bayan mo at ang lahi
Oras, oras, sa kilos mo, ay itanim sa pangwari:
Ang paglimot sa bayan mo, sa saril'y pag-aglahi,
Pagwawasi't pagwawaldas sa likas na mga ari Igalang mo
ang kapuwa na kaparis ng paggalang
Sa sariling
pagkatao't sa sarilli mo ring buhay:
Igalang mo’t arugain ang nagkupkop na magulang: Kung
ikaw'y d matututong magbigay ng alang-alang
Oras, oras ay dinggin mo at palihim na awitan, Sa daluyong
ng palad mo'y para ka ring walangbuhay.
Kahit ka na naghihirap, kasaluhin sa dinulng
Kahit mo na ikasawi, aliwin sa panambitan

Punungkahoy ng lupa mo'y alagaan at linisin Ang sigaw FLORENTINO T. COLLANTES

ng iyong budhi’y pakinggan mong mahinahon
Sa kapit ng mga dapong mapagdala ng hilahil, At bathin
mo ang pasaning sa balikat nakapatong
Ang dapo ay isang tanda ng malupit na tisin, Sa paraang Ang Lumang Simbahan
iyan lamang makukuhang makaahon Florentino T. Collantes
Sa pagdahop ng bakuran ay madalas maging dahil. Ng palad Si Florentino T. Collantes ay noong Oktubre 16, 1986 sa Dampol,
mo sa aglahi ng mapalit na linggatong. Pullan,Bulakan.Tulad ni Jose Corazon de Jesus,si Collantes ay naging
Hari ng Balagtasan.Siya ay naging guro sa paaralang-bayan at naging
Bigyan mo ng karangala't dakilain ang sarili, kawani sa Kawanihan ng mga Lupain.Sumulat din siya sa mga
Sa tukso ng kamunduha'y hindi dapat mamarati, pahayagang Tagalog.
Busabos ang di-marunong sa sanil'y kumandali, At tumigil
ang matanda

84
Ang mapanudyong tula ni Collantes ay ang Bahay-Lansangan na Ang isang malakit basag na kampana May puntod
ginamitan niya ng sagisag panulat ng Kuntil-Butil.Ang kaniyang mga na libing sa harap ng altar.
tulang hinangaan ng marami ay ang magsasaka,Pangaral sa Bagong Ito raw'y nabasag anang matatanda
Ikakasal, Ang Labindalawang kuba,Ang Pasalubong at ang Nuno sa Noong panahon pa ng mga kastila Lumaki ang
Punso.Ang lalong hinangaan ng madla ay ang dalawang tulang ahas sa mga balita'y
pasalaysay:Ang Tulisan at ang Lumang Simbahan na sinulat niya noong Nang ito'y tugtugin dahilan sa digma Lalong di
1928.Ang huli ay isinalin din sa pelikula. pinasok ang simbahang luma
Sa lakas ng tugtog bumagsak sa lupa. Kung kaya
ang hindi makurong hiwaga'y
Narito ang tulang Ang Lumang Simbahan ni Collantes Nagkasalin-
salin sa
Sa isang malit at ulilang bayan Kung araw, maraming
ang tao, kahit magsaliksik dila
Pinagtampuhan na ng kaligayahan Ang Sa lumang simbahat sa kampanang basag Hanggang
matandang ito'y hindi ráw masilip may nagsabing sa gabing payapa
Ay may isang munti at lumang simbahan Ngunit Ay may natatagong matandang alamat May mga
pagdilim na't ang gabi'y masungit hinaing doo'y nagmumula
Balot na ng lumot ng kapanahunan Ano’t ang Na sa lihim niyo'y siyang nagsiwalat Himutok ng
simbahan ay lumalangitngit. isang papanaw sa lupa.
Sa gawing kaliwa, may lupang tiwangwang Ang lumang simbaha'y nilimot na ng lahat
Ginubat ng damot makahiyang- parang Magmula Pinagkatakutan, kay daming nasindak Ngunit
nga noo'y pinagkatakutan isang gabi ay may nagmatapang
Sa dami ng kurus doo’y nagbabantay Ayaw nang Umano, kung gabi ay may namamalas Mag-isang
pasukin ang lumang simbahan pumasok sa lumang simbahan
Makilala mong yaon ay libingan. Saka ang isa Ng isang matandang doo'y naglalakad. Datapuwat
pang sa baya'y gumimba hindi siya nagtatagal
Ang Karimot ng
kampanang basag takbong napabalik sa bahay
na bahaw na bahaw Ang suo't ay puti't may apoy sa bibig Saka
Sa gawing Silangan ng simbahang luma Kung ano't namalitang nagkakandahingal
tumunog sa madaling araw Sa buong magdamag ay di matahimik Ako po'y
May isang simboryong hagdanan ma'y wala At ang may multong natagpuan
tinutugtog agunyas ng patay, Ngunit ang hiwagang di sukat malirip Ang suot ay
Dito ay ibinitin yata ng tadhana Saka nang puti at nakabalabal
dumating ang kinabukasan Kung bakit sa gabi lamang namamasid Gayong
binaril ko'y ano't di tinablan."

85
 Kung sa kayamana'y walang pangalawa Ang lumang
Lalo nang nag-ugat sa bayan ang lagim Hugnanap simbahan ay ipinagawa
ng palang panghukay sa lupa Ang binata nama'y magsasaka At ipinabuo
Ang lumang simbaha'y ayaw nang pasukin Itong ang kampanang sira,
sawimpalad na aping binata Mahirap,kung kaya aayaw ang ama. At saka
Taong naglalakad sa gabing madilim Habang nagdaos ng pistang dakila
humuhukay ang kaawa-awa Ngunit sa babaing tapat ang pagsinta Tugtog ng
Ni ayaw sumagi, ni ayaw tumingin Sa habag sa musiko y sampung araw na yata
sinta’y nanatak ang luha Ang yaman sa mundo ay walang halaga Inalis ang
Pati nang naroong sakdal gandang Birhen Ang takot sa puso ng madla
naduka-dukal mga gusing luma Kaya't nagkasundong magpatiwakal na Ang
Kayat sa simbaha' y wala nang pumansin Saka ng inihalili’y sayang di-kawasa.
iahon, Oh, laking himala! Sa langit magpakasal, doon na magsama.
Tulad ng ulila’t tiwangwang na libing Puno ng Sa
salapi at gintong Kastila! ginawang bago sa
lumang simbahan
Ngunit isang gabing kadilima'y sakdal Ang Sa harap ng Birhen ang magkasing-ilyag Ang
magkasing-giliw ay nagitlahanan magkasing ito ang unang nakasal.
Ang simbahang luma'y anot nagkailaw At nalimot Ay nagsidalangin luha'y nalalaglag Nang sila'y
tuloy ang magpatiwakal lumuhod sa harap ng altar
May isang binata't isang paraluman Ang Matapos ang dasal, dalaway nagyakap Ang lahat
mutyang dalaga ang siyang tumanglaw ng tao'y nangagsipagdiwang
Na nangakaluhod sa harap ng altar Oh, daming Sa pagmamahalay parang pahimakas Dito na
salapi, laking kayamanan nabatid ng takot na bayan
Ang dalawang ito ay magkasintahan Libot laksa- Dalawang sandatang kapuwa kumikislap Ang
laksa itong natagpuan simbahan-pala ay pinagtaguan
Sa galit ng ai na'y ayaw ipakasal Kaya't sa Ang sa dibdib nila'y sabay itatarak Nang isang
malaki nilang kagalakan matandang puno ng tulisan
Kaya't ang dalawa y dito nagtipanan Lumuhod sa Yayamang sa lupa'y api ang mahirap Na may
Birhen at nagsipagdasal, ibinaon doong kayamanan
Sa harap ng Birhen ay magpatiwakal. Sa langit na sila mag-lisang palad
At sila'y Ngayo'y di
umuwing pasan ng na takot kundi
binata saya't tuwa
Ang ama raw nitong magandang dalaga Nagkakang- Ngunit ang binata ay may naisipan Ang
uuyad sa malaking tuwa.. madudulang mo sa simbahang luma

86
Bago nagkasundong dibdib ay tarakan At sa
Birhen doong kay-amo ng mukha Tunghayan natin ang piling bahagi ng kanyang mga isinulat na tula:
Nagunita niyang ang lalong mainam Oh, kay-
rami ngayong nagmamakaawa. Ang tulang ito ay naglalarawan ng mga buwan Rg taon - simula
Ay humukay muna sa harap ng altar Ito'y Enero o BagongTaon hanggang Disyembre.Buwang masaya ay Enero,
katunayan: Ang ano mang gawa, bagong taon, bagong buhay.Maikling buwan ang Pebrero, madaling
Saka sa gagawing malalim na hukay Dapat matapos pero may dala ring kabutihan.Buwang maalinsangan at buwang
isangguni muna kay Bathala walang kabuhay-buhay ang Marso kaya nagdadalamhati dinang
Ay doon na sila magsamang mamatay Taong sinisimpang pagsinta. Masayang buwan ang Abril ngunit puno ng
sawimpalad kung magkabihira kahiwagaan dahil walang katiyakan ang buhay. Walang katulad ang
Kung mamatay silang wala sa libingan Sa awa ng buwan ng Mayo sa tamis, sa bango at kagandahan - panay kaligayahan
Diyos nagtatamong pala. ang makikita sa kapaligiran. Mabubungang buwan naman ang Hunyo at
Baka kung ibaon ay magkahiwalay. Hulyo at ipinapahayag sa tula na kailangang magtanim ang tao upang
hindi magugutom. Maulan ang buwan ng Agosto, walang tigil ang pag-
ulan na maaaring magdulot ng kapahamakan sa mga tao at ari-arian.
Malamig ang hangin at maaliwalas ang kalangitan kung Nobyembre
kaya panahon ng pagsusuyuan. Puno ng kaligayaha ang
FLAVIO ZARAGOZA pinakamasayang buwan ng taon - ang Disyembre, panahong
MGA BULAN SANG TUIG pinakaasam-asam ng sangkatauhan lalo na ng mga kabataan.
Flavio Zaragoza Cano Bag-ong Tuig
Iisinilang sa Cabatuan, lloilo si Flavio Zaragoza Cano. Ang daan nga tuig natapus gilayon Bag-o man
Nagsimula ang kanyang buhay-manunulat nang siya ay nag-ambag ng ang pispis nga lamang humapon
mga lathalain sa magasing RenacimientoFlipino .Naging manunulat din ang tuig nga bag-o amo nang dumason sa sanga
siya sa La Vanguardia at naging direktor ng Heraldo Bicol, Buntot sang kahuy nga masinadyahon;
Pague at dalawang pahayagan na nailathala sa wikang Hiligaynon ang abaw pagkadali paghunahunaon, kag bag-o
La Nueva ang tanan sanglit kaagahon
Fuerge at El Heraldo. magsunod ang aga sa kahapunanon kag wala
mag-abut ang kahapunanon.
Noong 1929, nagtamo siya ng karangalan sa Premio Zobel sa
tulang Las Rimas (The Rymes) .Nagwagi rin siya ng kauna-unahang Pagbutlak sang adlaw kon magkaagahon, Bulahan
Timpalak sa Panulaan ng Pamahalaang Komonwelt sa kanyang matuud ang taong matarung,
obramaestra na "De Mactan a Tirad" bag-ong mga bulak, bag-ong mga dahon wala
pagkalaya nga subong sang dahon;
Si Zaragoza ay manunulat sa Kastila ngunit sumulat rin ng mga tulang kag bag-o ang tanan kon imo tulukon, kon ang iya
Hiligaynon at makatlong beses na nagtamo ng karangalang "Prinsipe ng kalag gihapon maligdong.
mga Makatang Ilonggo.

87
bag-o pating tun-og sa mga hilamon.. daw sa bag-ong hindi magugutom. Maulan ang buwan ng Agosto, walang tigil ang pag-
tuig nga lunsay malinong ulan na maaaring magdulot ng kapahamakan sa mga tao at ari-arian.
Malamig ang hangin at maaliwalas ang kalangitan kung Nobyembre
kaya panahon ng pagsusuyuan. Puno ng kaligayaha ang
pinakamasayang buwan ng taon - ang Disyembre, panahong
MGA BULAN SANG TUIG pinakaasam-asam ng sangkatauhan lalo na ng mga kabataan.
Flavio Zaragoza Cano Bag-ong Tuig
Iisinilang sa Cabatuan, lloilo si Flavio Zaragoza Cano. Ang daan nga tuig natapus gilayon Bag-o man
Nagsimula ang kanyangbuhay-manunulat nang siya ay nag-ambag ng ang pispis nga lamang humapon
mga lathalain sa magasing RenacimientoFlipino .Naging manunulat din ang tuig nga bag-o amo nang dumason sa
siya sa La Vanguardia at naging direktor ng Heraldo Bicol,Buntot sanga sang kahuy nga masinadyahon;
Pague at dalawang pahayagan na nailathala sa wikang Hiligaynon ang abaw pagkadali paghunahunaon, kag bag-o
La Nueva ang tanan sanglit kaagahon
Fuerge at El Heraldo. magsunod ang aga sa kahapunanon kag wala
mag-abut ang kahapunanon.
Noong 1929, nagtamo siya ng karangalan sa Premio Zobel sa
tulang Las Rimas (TheRymes) .Nagwagi rin siya ng kauna-unahang Pagbutlak sang adlaw kon magkaagahon, Bulahan
Timpalak sa Panulaan ng Pamahalaang Komonwelt sa kanyang matuud ang taong matarung,
obramaestra na "De Mactan a Tirad" bag-ong mga bulak, bag-ong mga dahon wala
pagkalaya nga subong sang dahon;
Si Zaragoza ay manunulat sa Kastila ngunit sumulat rin ng mga tulang kag bag-o ang tanan kon imo tulukon, kon
Hiligaynon at makatlong beses na nagtamo ng karangalang "Prinsipe ng ang iya kalag gihapon maligdong.
mga MakatangIlonggo. bag-o pating tun-og sa mga hilamon.. daw sa bag-
ong tuig nga lunsay malinong
Tunghayan natin ang piling bahagi ng kanyang mga isinulat na tula:

Ang tulang ito ay naglalarawan ng mga buwan Rg taon - simula

Enero o BagongTaon hanggang Disyembre.Buwang masaya ay Enero,
bagong taon, bagong buhay.Maikling buwan ang Pebrero, madaling
matapos pero may dala ring kabutihan. Buwang maalinsangan at
buwang walang kabuhay-buhay ang Marso kaya nagdadalamhati din
ang sinisimpang pagsinta. Masayang buwan ang Abril ngunit puno ng
kahiwagaan dahil walang katiyakan ang buhay. Walang katulad ang
buwan ng Mayo sa tamis, sa bango at kagandahan - panay kaligayahan
ang makikita sa kapaligiran. Mabubungang buwan naman ang Hunyo at
Hulyo at ipinapahayag sa tula na kailangang magtanim ang tao upang
DELFIN GUMBAN
Si Delfin Gumban ay katutubo ng Pavia,Iloilo. Isa siyang
abogado, hukom at propesorsa Kastila. Naging deligado siya sa
Constitutional Convention noong 1934. Isa rin siyang
bantog na makatang Ilonggo at ang kanyang tulang" Suba ang Kabuhi
(llog ang Buhay)
ay itinuring na tulang klasiko.

88
 Siya ay naging director ng "El Nuevo Heraldo at nagtatag ng Tunghayan natin ang tulang "Ako ang Daigdig":
pahayagang “La Tribuna “ at nakapaglimbag ng aklat na Flores de I
Invierno. ako 
ang daigdig
SUBA ANG KABUHI  
ako 
Suba ang kinabuhi, naga-ilig waay langan
ang tula
kag padayon sa lawod sang kamatayon  
Wala sa gahum kag manggad ako 
Mag-alangay ang binilog ang daigdig
halangdon kag pinanambi, ng tula
bata, lampong kag tigulang ang tula
Wala sing kapin kag kulang ng daigdig
Ang madalom kag manabaw,  
ang init kag masulog sa dagat ako
tanan madulog ang walang maliw na ako
Ang gamhanan kag tinawa ang walang kamatayang ako
ang tula ng daigdig
sa lublubngan magatulog
Diin ang mga tandaan
Sang kahimtangan napanas?
II
Katulad sang mga pangpang ako
sang suba nga nagalana! ang daigdig ng tula
ako
ang tula ng daigdig
 
ako ang malayang ako
matapat sa sarili
ALEJANDRO ABADILLA sa aking daigdig
ng tula
Ang tulang "Ako ang Daigdig" ni Abadilla ay nagpabago sa  
kalakaran ng panulaang Tagalog. Sa pamamagitan ng pag-uulit ng ako
wastong salita: ako, ang, daigdig ay sinikapni Abadilla na maghatid sa ang tula
mga mambabasa ng isang malalim na pilosopiya sa buhay. sa daigdig
Ang pag-uulit at pagpuputol-putol na ito ay tunay na nagpapakita ng  
paghihimagsik sa ako 
ang daigdig
kinagawiang sukat at tugma.
ng tula
ako

89
III tula
ako      ako....
ang damdaming
malaya
  CIRIO H. PANGANIBAN
ako
ang larawang
buhay
Manika
 
ako  Cirio H. Panganiban
ang buhay Sa kanyang pagiging kwentista' si Cirio H. Panganiban ay
na walang hanggan nakapag-ambag sa panitikan ng kanyang kwentong Bungan g Kasalanan
  na nalathala sa Taliba noong 1920. Ito ang palatandaan na nauunawaan
ako na ng mga manunulat na Pilipino ang tunay na kaanyuan ng isang
ang damdamin maikling kuwento. Ito rin ang naging dahilan upang tanghali si
ang larawan Panganiban na "Kuwentista ng taong 1920 dahil sa boto ng mga
ang buhay mambabasa ng magasing Liwayway.
 
damdamin Sa larangan ng dula ay napabantog ang kanyang iisahiing
larawan
yugtong dula na may pamagat na Veronidia noong 1927 kung saan
buhay
tula ginamit niya ang sagisag sa panulat na Crispin Pinagpala. Itinanghal ang
Ako dulang ito sa Dulaang Zorilla sa pamamahala ng Samahang Ilaw at
IV Panitik. Sinasabi ng mga kritiko na ang Veronidia ay nagpasigla at
ako nagbigay-halaga sa dulang Tagalog. Ang Sa Kabukiran ay Isang
ang daigdig dulang-awit na mula rin sa panulat ni Cirio H. Panganiban.
sa tula
  Bilang makata kung saan siya higit na kinilala ay naipamana
ako niya ang katipunan
ang tula ng mga tulang kanyang nasulat sa isang aklat na binigyan ng pamagat
sa daigdig na Salamisim na pinagsikapang ipalathala ni Teodora Gener nang si
 
Cirio H. Panganiban ay patay na.
ako 
ang daigdig
  Naging alagad siya ni Balagtas sa pagsulat ng tula. Tradisyunal
ako ang istilo niya sa pagbuo ng tula subalit ng malaman ay nagbago na rin
ang tula ang istilo. Unang nakita ang pagbabagong anyo sa kanyang tula sa
  kanyang mga tulang Manika ,Sa habang buhay at Three O’clock in the
daigdig Morning .

90

MANIKA
Ikaw?
Para kang hiwaga!
Ang sabi ng aking inang minumutya,
Ikaw raw ang kanyang matandang manika.
Aywan ko kung tunay
ang sabi ni Inang
Nagkaroon daw siya noong siya'y bata
ng isang magandang manikang may sula,
hanggang sa pumikit, hanggang sa ngumiti ay nakakamurna
ng iyong pagngiti't ng iyong pagpikit ng nakatutuwa,
kulot daw ang buhok, mapula ang pisngi't matulis ang baba,
para daw tsinitang kapag tumatawa, mata'y nawawala
Nasabi sa akin
ng Ina.kong giliw,
na ang ibig niya ay muling mahagkan
ang kanyang manikang pinakamamahal.
Parang pagbabalik
ng dating pag-ibig.
sa puso ni Ina'y muling dumadalaw
ang panahong musmos ng kaligayahan;
nagunita niya noong kami'y mga batang walang malay,
mga bunso niyang kapilas ng puso't larawan ng buhay,
91
ay minsan ding naging manikang maliit
sa kanyang kandungan!
Ngunit ngayong kami'y mangagsilaki na sa gitna ng layaw.
sa ulilang bisig ng mutya kong Ina'y wala nang magduyan.
Ngayong hinahanap ang kanyang manika niyong kabataan.
-matandang manikang
kulot daw ang buhok, mapula ang pisngi't matulis ang baba
ang ibig ko sana, sintang minamahal,
yamang kamukha mo ang kanyang manikang laon
nang namatay
hanggang sa pumikit, hanggang sa ngumiti ay nakakamukha
ng iyong pagngiti't ng iyong pagpikit na nakatutuwa
ay pahagkan kitang hiyas ng buhay ko sa Ina kong hirang
na parang bulaklak sa harding sarili ng aking magulang
at iibigin pa hanggang sa ilalim ng aking libingan...
Ngunit.ikaw?
Para kang hiwaga!
Kung manika ka mang matatawag-tawag,
manika ka yata ng lahat ng aking mga paghihirap.
Kung iyong kamukha
ang sa aking Inang manikang matanda
alinlangan ako na baka ang kanyang manika’y ikaw nga
na, dahil sa ikaw ay napabayaan
nang magdalaga na ang Ina kong hirang
ngayon, ang gawa mo’y naghihiganti kahit walang sala,
Kahit mo alam na ikaw ang tanging king inibig.
tawagan man kita ay parang hindi mo ako naririnig
hilingan man kita ng kahit na isang mailap na titig
ang mga mata mong sula niring buhay ay ipinipikit
maghirap lang ako’y kinukuyom mo na ang langit
mong dibdib!
Manika..Manika
Para kang hiwaga
Buhay ang dugo mo't sariwang-sariwa
ang mga laman mong may balot ng sutla,
kulot na buhok mo, mapula ang pisngi't matulis ang baba
para kang tsinitang kapag tumatawa, mata'y nawawala
Ngunit kung ikaw man ay napakaganda at kahanga-hanga,
manika kang taong ayaw magsalita’t
sa di mo pagkibo'y esfinge ka yata..
Pikit ang mata mo,
umid ang dila mo,
marmol àng puso mo!

SUBUKIN NATIN Aralin 2:ANG NOBELA

Pagsusuri sa tulang binasa.
1. Saan inhahalintulad ang manika sa tula?
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
___________________.
2. Ano ang damdamin na namamayani sa tulang ito?
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
______________________
3. Bakit kaya pinamagatan ang tula na “ MANIKA”.
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
________________________4. Iguhit ang mensaheng nais
ipabatid ng tula. At ipaliwanag ang iyong ginuhit. 10 points
Ang nobelang Tagalog ay iniluwal sa panahon ng Amerikano,bagama’t
napakayaman sa impluwensya ng Panahon ng Kastila.Walang
maituturing na nobelang masining at makabuluhan na nasulat sa
panahon ng kastila maliban sa Noli Me Tangere at el Filibusterismo.
Ilan sa mga nangunang manunulat ay si Lope K.Santos, Veleriano
H.Peňa na sinundan naman nina Aurelio Tolentino,Eňigo Ed
Regalado,Roman Reyes at marami pang iba.
Karamihan sa mga tagapanguna ng nobelang Pilipino ay aral sa mga
paaralang Kastila kaya hindi kataka-takang ang kanilang nalikha ay mga
kwentong kastila rin ang kaanyuan at pumapaksa sa pananalampalataya
at kagandahang asal.Dahil dito, nabuo ang konsepto ng nobelang
Tagalog behikulong pampangaral ng makakolonyal na buhay at
kaugaliang Pilipino.
Ang pag-unlad ng nobela ayon sa dami at sa uri ay tinulungan ng mga
pahayagan at inilathala nang lingguhang serye.Naging masigla rin ang
pagpapalimbag sa anyong paper back

92
Ang nobela sa panahong ito ay pumapaksa sa pag-iibigan at mga
pagdurusa , moralidad at kagandahang- asal at pananaig ng kabutihan
laban sa kasamaan.
Bagaman ang karamihan sa mga nobela ay panlibang lamang at
nangangaral,may pangkat naman ng mga manunulat na lumikha ng mga
obrang naghahantad ng kalagayan ng lipunan at nanunuligsa sa mga
kasamaang pampulitika at pangkabuhayang naganap nang panahon
iyon.
Unang-unang mabanggit sa nobela mapanuligsa ang Banaag at Sikat ni
Lope K. Santos,Pinaglahuan at Lihim ng Isang Pulo ni Faustino
Aguilar.
Banaag at Sikat
Lope K. Santos
Si Lope K. Santos ay isinilang sa Buwayang Bato, Pasig, Rizal
noong Setyembre 25, 1879. Ang kanyang ama ay si Ladislao Santos,
isang impresor sa isang limbagan. Ito marahil ang dahilan ng
pagkakahantad ni Lope sa gawaing pagsusulat at nagpamulat sa kanya
sa mga kaapihang dinaranas ng mga malilit na manggagawa kung kaya
ito ang
temang pinagsikapan niyang talakayin sa nobelang "Banaag at Sikat .
Isa siyang pantas sa wika kaya tinagurian siyang "Ama ng Balarilang
Tagalog"at "Makata ng Buhay" Siya ang kauna-unahang Pilipino na
nakasulat ng balarila ng wikang Tagalog.
Bilang nobelista, tampok na nobela niya ang Banaag at Sikat na
itinuturing niyang kanyang obra-maestra. Kinilala pa rin siya bilang
unang sumulat ng nobela o kathambuhay sa Tagalog.Ilan sa mga nasulat
niya ay “Salawahang Pag-ibig” “Kandungan”,”Batas ng Halalan at
Alila ng Kapalaran “.
93
Ang Banaag at Sikat ay punung-puno ng mga nakalulunos na mga tagpo
ng pag-iibigan, naglalahad naman ng tunggalian ng kapitalismo at
unyunismo, nanunuligsa sa di-pagkakapantay-pantay ng mga tao sa
lipunan at nagmumungkahi ng sosyalismo bilang solusyon sa mga
problema ng kabuhayan. Kasisinagan ng tradisyong klasikal-
rebolusyonaryo ang nobelang ito.
NOBELA
Narito ang buod ng nobela:
Buwan ng Mayo 1904, panahon ng paglalakbay sa Antipolo.
Kabilang sa maraming taga-Maynilang naroon, ang mga mag-anak ni
Don Ramon Miranda at Don Filemon Borja na kapwa mayaman.
Kasama ni Don Ramon ang dalawa niyang anak na sina Talia at Meni at
kasama naman ni Don Filemon ang kanyang asawangsi Nyora Loleng at
ang kaişa-isa nilang anak na dalagang si lsiang.
Habang ang iba sa mga magkakasama ay nagsisipaligo sa isa sa
mga batis, sina Talia at Meni ay nanduhat. Tinulungan sila nina Pepito
(isang binatang may gusto kay Meni at Martin Morales, isang
parmaseutikong nakágugulo sa isip ni Isiang).Di nagluwat at dumating
sina Felipe at Delfin, na kaakyat lamang buhat sa Maynila. Si Felipe ay
inaanak sa kumpil ni Don Ramon at si Delfin na kaibigan niyang
matalik ay manliligaw ni Meni. Si Felipe ay isang manlilimbag at si
Delfin ay isang manunulat sa pahayagang Bagong Araw.Kapwa sila
kasapi ng isang samahan ng mga manggagawa.
 Nagkaroon ng pagkakataong magkapalitan ng kuru-kuro si Don
Ramon, Don Felimon at Delfin hinggil sa suliranin ng puhunan at
paggawa. Sina Don Ramon at Don Filemon ay kapwa may malaking
sapi sa mga pagawaan ng tabako sa Maynila na ang ngalan ay El
Progreso. Mataas ang tungkulin nilang hinahawakan sa pangasiwaan ng
pabrikang ito. Nang mga araw na iyon ay kasalukuyang may welga sa
pagawaan. Tinuligsa ng dalawang matanda ang masasamang gawi ng
mga manggagawa na sa ganang kanila ay siyang sanhi ng paghihirap ng
buhay. Sa pagtatanggol ni Delfin ay inamin niya na ang pagtataglay ng
masasamang hilig ng mga manggagawa ay totoo datapwat hindi naman
lahat ay gayon at idinagdag pa nga niya na ang ipinagkakaganyan ng
marami ay ang kanila na ring kahirapan.
Nagpatuloy ang tatlo sa kanilang pagsasagutan na ang pinapaksa
ay ang karapatan ng puhunan sa isang panig at ng paggawa sa kabila.
Ang tumpak na pagpapasunod sa mga gumagawa sa mga pagawaan at
ng mga alila sa tahanan pati na ng mga kasama sa mga lupang sakahan
ay nabanggit na lahat na nagbunga ng alitan Nagdamdam si Don
Felimon sa mga sinabi ni Delfin na sa pakiwari niya ay may masamang
pahiwatig hinggil sa pinagmulan ng kaniyang kayamanan.
Ang mga naliligo ay nangapalabas dahil sa kaingayan ngunit
nakuhang payapain ni
Honorio (Yoyong) Madlang-layon, abogado at katipań ni Talia. Ang
dalawa ay lumuwas sa
Maynila kinahapunan noon. Naiwan si Felipe ayon sa kanilang
kasunduan.
Pagkalipas ng apat na araw si Felipe’y dumating buhat
sa antipolo, taglay ang isang sultana padal ni Meni kay Delfin.Sa sulat
ay ibinalita ang masamang pagkakakilala ni Don Ramon kay Delfin
bunga ng sumamang salitaan sa Antipolo.Pinagbibilinan siyang huwag
munang dumalaw sa tahanan ng dalaga.Nagpakita si Felipe ng iba pang
bagay hinggil sa mga nangyari sa Antipolo nang makaalis na si Delfin
at pagkatapos ay siya naman ang humihingi siya ang balitaan tungkol
kay Tentay na napupusuan niya (si Felipe). Naputol ang kanilang pag-
94
uusap dahil sa paghingi ng mga kahista ng isang pangulong tudling o
editorial.
Sa tulong ni Felipe,nagkita si Meni at delfin sa bakuran ni Don
Ramon,kinagabihan nang araw ng dating ng mag-anak buhat sa
antipolo. Sa pagkikitang iyon,naging mapalad si Delfin kay Meni. Dahil
sa isang halik , tinatawag siyang “magnanakaw” ng dalaga.
Nang gabing iyon ay dumalaw si Don Felimon at Nyora Loleng
kay Don Ramon. Dinatnan nila ang mag-inang taga- San Miguel na tila
may hangarin sa matandang biyudo.
Si Felipe ay anak ng isang mayamang ginoong taga-Laguna.
Ipinadala siya sa Maynila upang mag-aaral ng comercio sa Ateneo de
Maynila.Sa ninong niyang si Don Ramon siya itinira ng kanyang
ama.Hindi naging masarap sa loob niya ang comercio.Hindi siya
makasang-ayon sa mga simulating itinuturo sa kanya sa kolehiyo
hinggil sa puhunan, pag-aari at iba pang bagay na may kinalaman sa
kabuhayan. Dahil sa “pagpapabaya” niya sa pag-aaral,hindi siya
nakatapos at ito ay naging sanhi upang lubos siyang pabayaan ng
kanyang ama.Inibig ni Felipe ang maging isang manggagawa.Sa
limbagan ng bagong Araw naging kakilala niya at naging matalik na
kaibigan si Delfin na siyang naging dahilan ng pagkakalapit nina Delfin
at Meni .Dalawang linggo mula nang magkaniig sina Delfin at Meni , si
Felipe at si Delfin ay nagkausap. Ibinalita ni Felipe na siya’y pinauwi na
ng kanyang ina datapwa’t nahikayat niya itong pabayaan na siyang
mamalagi sa Maynila upang may makatingin sa kapatid niyang
dalagang nag-aaral sa Concordia.
Si Aling Teresa, na ina ni Tentay ay nabiyuda.Anim na anak ang
naiwan kay Aling Teresa. Si Ruperto,isa sa mga anak na lalaki, ay wala
roon at hindi malaman kung nabuhay pa sa araw na iyon. Pinasama ni
Ruperto sa isang Kastila noong siya’y 11 na taong gulang pa lamang sa
kasunduang siya’y gagawing utusan subalit papag-n si Tenaralin.
 Bago namatay ang ama ni Tentay, ipinagbilin ditto, na kay
Felipe siya mag-asawa.Nangako naman si Tentay sa hanggad na
huwag bigyang sama ng loo bang ama niyang namatay.
Ikinasal nang marangal sina Talia at Yoyong .Nalungkot si Meni
sapagkat inaakala niya ang paghihigit ng ama at ang balak nitong isama
siya sa paglalakbay sa Hapon,pagkatapos ng kasal niTalia .Nangako
naman si Talia sa tutulong sa ikapaghahatirang balita nina Delfin at
Meni habang huli ay nasa malayo.
Si kapitan Loloy, ama ni Felipe, ay lumuwas sa Maynila upang
kunin sa Concordia ang anak na si Marcela.Nagdaan muna siya sa
bahay ng kumpare niyang si Don Ramon na dating tinuluyan.Si Felipe
ay dumalaw naman kina Tentay nang hapon iyon. Kinabukasan
pinagalitan nang gayon na lamang ni Kapitang Loloy si Felipe .
Nalaman niyang ang lahat –lahat tungkol kay Felipe at ito’y isinama
niya sa pag-uwi.
Si Tentay ay hindi naniwalang umuwi sa lalawigan si Felipe kundi nang
tumanggap na siya ng isang sulat pagkaraan ng ilang araw.Si Tentay ay
nagdamdam sa nangyari.
Si Talia at si Yoyong ay may nahahalatang nangyayari kay Meni.
Tinangkang magtanan ni Meni dahil sa kahihiyan at takot sa
Ama,datapwat nahikayat ni Talia na ang lahat ay ipaubaya sa kanilang
mag-asawa.
Kinausap ni Talia at Yoyong si Delfin tungkol kay Meni,at si Delfin ay
nangakong ilaan ang lahat alang-alang sa kanyang kasintahan.
Ipinaalam ni Yoyong ang nangyaring alitan sa Antipolo, at ito
na ang naging dahilan ng mahabang pagpapalitan ng kuro ng dalawa
tungkol sa mga suliraning panlipunan at pangkabuhayan bagay na
ikinaiinip ni Talia na naghihintay sa labas.Sa paghihiwalay
95
nakapagyariang kakausapin na si Don Ramon ni Talia at ni Yoyong
tungkol sa suliranin ng magkasintahan.
Tumupad ang mag-asawa sa pinagkasunduan.Si Don Ramon ay nagalit
nang gayon pa lamang nang malama ang nangyari kay Meni.Ito’y
nasampal niya nang matindi.Nakarating kay Delfin ang mga
pangyayaring iyon sa bahay ng kanyang kasintahan .Hindi na nag-uuwi
ng bahay si Don ramon mula noon.Si Yoyong naman ay umaasang
malulunasan din ang lahat.
Sa malaking pagkaawa ni Talia sa kapatid.Ipinasundo niya si
Delfin upang magkausap ang dalawa.Buhat sa tahanan ni Don Felimon
na kanyang pinanggagalingan nang mangyari ang alingasngas, si Don
Ramon ay dumating at si Delfin ay inabu sa bahay.Ang binata ay
nakatanaw sa tulong ng mga babae at kutserong tumitira sa silong.Si
Yoyong na wala sa bahay nang ipasundo ni Talia ay dumating.Nang
malaman ang nangyari ay sinisi ang asawa.
Ligalig dahil sa mga nangyayari sa kanyang buhay.Si Don
Ramon ay nakapaghunos –dili.Sa loob niya’y nagpang-agaw ang habag
sa anak at poot sa lalaking naging dahilan ng pagkapahamak
nito.Datapwat sa isang paraang si Yoyong lamang ang makagagawa ang
matanda ay nahimok ding sumang-ayon sa kasal ni Meni at Delfin.Ang
dalawa’y ikinasal ng isang pareng kaputsino sa bahay ng isang kakilala
nila sa Quiapo. Pagkatapos ng kasal ay inihatid ni Yoyong at Talia ang
dalawa sa bahay ng lalaki.
Mula sa laguna’y dumating si Felipe ,kasama ang isang alilang
lalaki.Nalaman niyang ang kaibigan niyang si Delfin at kinakapatid
niyang si Meni ay naraos na bagaman desposada lamang.Dumadalaw
din siya kay Tentay at dito’y inilahadf niya ang kanyang hanggad na
sila’y magsama kundi ang oag-iibigan ng dalawang magsasama habang-
buhay.
Si Tentay ay nag-aalanganin sa balak at kagustuhang ito ni
Felipe.

Matapos iayos ang mga kasulatan tungkol sa kanyang
kayamanan at mga ari-arian, Si Don Ramon ay naglayag,patungo
Hapon, Amerika at iba pang bayan-bayan sa Europa.Ipinasiya sa
sariling hindi na magbabalik kailanman.Sa testament ay hindi kasama si
Meni.Si Yoyong sa dating may mabuting loob ay nakalimot nng mapag-
isip.
Isip niyang sila sila niTalia ang magsasama kung sakali.Ang hindi
magpapamana kay meni ay di niya pinakatutulan pa.
Malaki ang ibinuti ng kalagayan ng pangangatawan ni Meni
palibhasa’y ganap siyang nasisiyahan sa piling ni Delfin.Nalaman niya
ang tungkol sa paglalayag ng kanyang ama at ito’y nagin sanhi ng
panibagong pagdaramdam niya mula noong siya’y magkasakit nang
araw na siya’y sampalin ng matanda ibinalitani Delfin kay Talia ang
pangyayari at ito naman ay dumalaw sa kanyang kapatid.
Si Yoyong ay waring ginigiyas ng sariling budhi dahil sa
pagkawawalang bahal niya sa ginawang kasulatan ni Don Ramon na
nag-alis ng mana kay Meni,gayong alam niya na iyon ay labag sa batas
pagkat walang sukat pagbabatayan. Oo’t ipinamata niya sa matanda ang
kalahating sinabi ng batas ukol sa gayong bagay upang mapaniwala
niya ang biyenan na sadyang nalalabag sa batas ang iniisip nitong
gawain. Datapwat nang ito’y magmatigas ay hindi na siya nagkikibo
lalo’t nang maisip niyang iyon na ang pagkakataon upang magpasasama
ang kanyang mga lihim na adhika sa pag-aasawa sa isang anak-
mayaman.Dahil sa mga pangyayaring ito’y nag-atubili si Yoyong sa
pagsalubong kay Talia at sa kasama nitong dumalaw kay Meni. Ang
dalawang dumalaw ay umuwi nang walang iba pang kasabay.
Nalaman ni Delfin ang buong nangyari tungkol sa pagkakagaw ng
kasulatan.Si Meni ay sinansala niya sa mga pagbabalak nitong
paunlakan ang mga anyaya ni Talia na siya’y magparaan ng kahit
maghapon sa bahay ng kanyang ama.Sa ganyan at sa iba pang
nagtulung-tulong na dahilan ang magkapatid ay unti-unting
96
nagkalayo.Naramdaman nan i Meni ang mga bungang dulot ng buhay
maralita.Ang pag-aaral ni Delfin ng pagkamanananggol ay nanganganib
na maiwan. Kung minsan ay nasasalin-salin ni Meni kay Delfin na ang
mabuti’y maghabol sila ng mana sa kanyang ama.Datapwat para kay
Delfin ay masarap pa ang mabuhay nang maralita kaysa gawin ang
gayon, bagaman at alam niyang sila’y nasa matuwid.
Isang luku-lukong tao na tinawag na katanod ng madla ang
naging dahilan ng pagkapag-anyaya ng ina ni Tentay na doon na muna
sa kanilang bahay magparaan ng gabi si Felipe pagkat natatakot sila sa
taong iyon.Iyan ang naging dahilan ng pagkatupad ng hangad ni Felipe
na sila ni Tentay ay magsama na lamang at huwag nang pakasal.
Isinilang ni Meni ang kanyang unang anak.Sa panahong ito’y
manakang-nakang nagkaroon ng tamapuhan ang mag-asawang Meni at
Delfin. Gayundin ang maminsan-minsang hinanakit sa kanilang Aleng
nakagawian nang tawaging nanay. Sa panahong ito naganap ang
kanilang pagkakatuwaan sa pagpili ng dapat na ipangalan sa sanggol na
lalaki.Si Felipe ang napagkakaisahan nilang gawing ninong sa binyag
ng bata.
Si Felipe at si tentay ang dumalaw kina Delfin.Napag-usapan ang
tungkol sa pagbibinyag at ang dalawang babae ay nagkukuwentuhan ng
kanilang mga buhay-buhay.Ang dalawang lalaki’y nagkawilihan din sa
pag-uusap.Mga pasaring sa relihiyon na sukat asahang manggaling sa
bibig ng mga nagtatag ng paniniwalang katulad ng kanila ang mula sa
kanilang mga labi.
Tungkol sa binyag (sa ganang kay Felipe ay hindi na sana kailangan
tupdin dangat dapat din naman silang makibagay muna sa takbo ng mga
pangyayari) ito’y napagkayariang sa katapusan ng buwan idaos upang
mapagbigyan ang hangad ni Mening maghanda kahit paano alang-alang
sa kanilang
anak. Ang magkumpare'y nakikibagay nga lamang sapagkat anumang
malaking balak na ibig maibangon at pagpusanan
kailangan isangkalan sa relihiyon.
 Pinabinyagan ang anak ni Delfin at Meni. Masayang-masaya sa
bahay nila. Maraming panaunin ang inanyayahan. Sa kabila ng
kakapusan sa pera ay nakagawa ng paraan si Meni para maipahanda ang
kanyang anak.
Sa gitna ng gayong galak ay dumating ang balita buhat sa
amerika na si Don Ramon ay pinatay ni Tikong ,alilang kanyang
isinama sa kanyang paglalayag.
Inuwi sa Pilipinas ang bangkay ni Don Ramon lulan ng
transporte Loga.Ang naghatid ay si Doreto Miranda isang pinsan ni
Meni na nag-aaral sa Amerika.Isang Pilipinong nagsasamantala sa
pagkakataong ito upang makauwi sa Pilipinas ang kasama ni
Doroteo.Iyo’y si Ruperto, kapatid ni Tentay na kasintahan ni
Felipe.Nagtagpo si Ruperto at si Felipe at sila’y nagkakilal.Si Ruperto
ay nagpahatid kay Felipe sa bahay ng kanyang ina sa San Lazaro.
Isinalaysay ni Ruperto ang naging buhay sa loob ng pitong taong
inihiwalay sa kanyang mga magulang at kapatid. Ibinalita niya ang
maraming bayang kaniyang nararating at ang nasaksihan niyang ang
mga pag-aklas ng mga manggagawa sa Barcelona, na doon ang
nagsisipag-aklas ay di nag-aatubiling gumagamit ng lakas sa paninira
ng pabrikaat paglalabanan maging sa may makapangyarihan alang-
alang sa ikakatagumpay ng kanilang hangarin.Ibinalita rin niya ang
kanyang nalalaman hinggi sa pagkapatay ni Tikong kay Don Ramon.
Dito’y binigyang paglalarawan ang paglibing sa bangkay ni Don
Ramon.
Ang magkumpare ay nawili sa pag-uusap sa isang panig ng
libingan malayo sa karamihan ng tao.Ang pagkamatay ni Don Ramon
ang ipinagkaiba-iba ng kalagayan sa buhay ng mga tao, ang
pangangailangang mgakaroon ng isang rebolusyong sosyalang mga
ito,nangingibabaw sa mga paksang napag-usapan nila. Si Felipe ay
mapusok. Sidelfin ang mahinahon.
97
Sa tulong ni Ruperto ay nalaman ni Delfin ang lahat ng
pagtuligsa sa kanyang pagkatao, nina Yoyong, Don Felimon at iba pang
magkatipan sa bahay ng namatay.Nalaman din niya ang balak na si
Meni ay pahiwalayin sa kanya.Nakikiramdam daw siya hinggil sa
mamanahin ni Meni kaya siya ay nagpaparoon na.
Sa pagsalu-salo sa haponan nang kinagabihan ng araw na yaon
ng libing ,si Meni matapos magkausap sila nang lihim ni Delfin ay
nagbitiw ng mga salitang nagtatanggol sa asawa at sa kahihiyan nilang
dalawa.Tinutukoy niya ang mga taong may kagagawan ng lahat upang
siya ay hindi magkamit ng mana.Sa pagsasagutan ay matigas na nasabi
ni Delfin na siya’y walang paghahabol na anuman pagkat siya’y
sadyang may kakaibang paninindigan tungkol sa mga
manahanan.Lumubha ang pag-uusap. Ang hapunan ay natigil nang
hindi pa oras.Si Meni ay pinipigil ni Talia upang huwag nang sumama
kay Delfin.Si Delfin ay dadaluhungin nina Siano at Yoyong dahil sa
parang pagkatulak ka Talia nang kasalukuyang nagpupumiglas si Meni
upang makakapit siyang mabuti kay Delfin at makawala siya sa
mahigpit na pagkakapit nang mariin.Isang babala hinggil sa magiging
wakas ng mgamayayaman ang malakas na binibigkas ni
Felipe.samantala’y hinawakan niya ang tig-iisang kamay ang mag-
asawang Delfin at Meni upang sabay-sabay na silang makaalis. Ang
mga nilisa’y nasindak sa kanilang naririnig.
SUBUKIN NATIN
Pagsusuri sa nobelang binasa.
1.Ano ang paksa ng nobelang binasa?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
____________
2.Ano ang suliranin ng nobelang binasa?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
__________________
3.Kung may pipiliin kang isang tauhan na iyong nagustuhan sino ito at bakit?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
__________________
4.Kung babaguhin mo ang wakas ng nobela ano ito at bakit?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________
ARALIN 3:SANAYSAY
Marahil, ang sangay ng panitikang nangangailangan ng higit na
pagpapala ay ang sanaysay.Ito higit na nakapagpapaisip sa
mambabasa,katangiang kailangan upang mamulat ang bayan at bumuo
ng damdaming-bayan.Ngunit hanggang sa kasalukuyan ay mangailan-
ngilan lamang ang mga aklat –katipunan ng sanaysay (at dito’y isinama
na rin ang panunuring pampanitikan at ang mga tinipong pitak sa iba’t-
ibang bababasahin)
98
Naririto ang ilan sa mga manunulat ng mga sanaysay at ang kanilang
mga akda.
AMERIKANISASYON NG ISANG PILIPINO
Ponciano B.P. Pineda
Ang de-amerikanisasyon ng isang Pilipino ay isa sa
pinakamalaking tungkuling dapat nating gampanan sa ating
kasalukuyan. Ang Amerikanisasyon ay isang sakit na tumalamak na sa
katawan ng ating lipunan. Bunga nito ang maraming kapansanan ng
bayan.
Isang simulaing cardinal, katotohanan palibhasa, na ang isang
Pilipino’y mahalagang sangkap ng buong pamayanang Pilipino. At ang
pinagsama-samang indibidwal, ang katipunan ng lahat ng mga
mamamayan ng bansang ito, ang bumubuo ng Sangkapilipinuhan.
Habang mahina, habang ‘di ganap ang pagka-Pilipino ng kabuuang ito
ay ‘di tayo makapagtatayo ng isang lipunang tunay na Pilipino, ni ng
pamahalaan at pangasiwaang tunay na Pilipino. Ang ugat ng dahilan ay
nasa uri ng edukasyon ng isang Pilipino.
Tignan natin ang isang pangyayari bilang halimbawa. Ipalagay
nating heto ang isang batang Pilipino. Ang kanyang pamilya’y kabilang
sa mga may kaunting pribilehiyo sa buhay. Bagay na isinisiwalat ng
kanilang katayuang ekonomiko. Ang batang paksa ng kwento’y
nakarinig sa unang pagkakataon at nanggaya sa unang pagkakataon, sa
pabulol na pamamaraan, ng mga salita ng kanyang ina’t ama. “That’s
the light,” sasabihin ng ina, sabay turo sa bumbilyang nagliliyab sa
kisame ng bahay. “Now,” sasabihin ng bata, “where’s the light.” Ituturo
ng bata. “There!” sasabihin ng ina. Paulit-ulit. “That’s your Mommy”,
sasabihin ng ama. “Say, Mommy.” Gagayahin ng bata. “He’s your
Daddy,” sasabihin ng ina. “Say, Daddy.” Gagayahin ng bata. Ganyan
ang simula.
 Ang batang ito, pagsapit ng isang panahon, ay ipapasok sa
kindergarten. Doon ay maririnig din niya ang wikang naririnig sa
kanyang Daddy at Mommy. Bibigyan siya ng manipis na aklat na may
malalaking drowing at nandidilat na mga letra. Ituturo sa kanya ng
titser. “Apple”. “Epol,” wika ng bata. “Snow” sasabihin ng guro.
“Isno,” wika ng bata. “Eagle,” ang wika ng titser. “Igel,” gagad ng bata.
Ang paaralang ito, nais kong idugtong ay eksklusibo. Para lamang sa
may kayang magbayad ng malaki. Ari ng dayuhan at pinamumunuan ng
mga relihiyoso.
Papasok ang bata sa regular na grado, sa paaralang ito rin: ari ng
mga dayuhan; pinamumunuan ng mga relihiyoso. Mababasa na niya ang
mga liubrong bumabanggit ng mga daan sa New York at sa
Washington, D.C. Mamamasid niya ang Central Park at Times Square.
Ang batang ito na nagsisimula pa lamang ay may guniguni nang
lumipad sa lupalop na malayo sa kanyang tinubuan.
Ang batang paksa natin ay lumalaki, mangyari pa at
nagkakaisip. Tuwing kakausapin siya ng kanyang Daddy at Mommy ay
sa wikang Amerikano. Ngunit may mga ibang tao sa kanilang tahanan:
ang mga taong iyon ay alila o utusan kung tawagin ng kanyang Mommy
at Daddy. Nakikita niyang ang mga ito’y tagapaglinis ng bahay,
tagapagluto sa kusina, tagapamili sa palengke, tagapagpaligo niya, at
malimit na inaalimura ng kanyang mga magulang. Ang mga taong ito,
kung kausapin ng kanyang Daddy at Mommy ay sa Tagalog. Hindi siya
kinakausap sa wikang iyon ng kanyang Daddy at Mommy. Kaya, sa
kanyang batang puso at utak ay tila mandin napagbubukod niya ang
kagamitan ng dalawang wika: Ingles ang ginagamit ng kanyang mga
magulang sa pakikipag-usap sa kanya; Tagalog sa pakikipag-usap sa
mga alila o utusan. Ito’y kanyang mapagkakalakhan at kahit na
tumanda’y iisipin niya, ipamamansag niya sa katunayan, na ang wikang
Tagalog ay ginagamit lamang sa mga alila.
99
Ang batang ito’y patuloy sa paglaki. Palaging librong Ingles ang
kanyang binabasa, palaging Ingles-Amerikano, pagkat mga Amerikano
ang awtor. Dahil dito’y ayaw na rin niyang bumasa ng ano mangsinulat
ng kanyang mga kababayan sa wikang kanyang kinagisnan. Ang librong
nasusulat sa Tagalog ay nagiging kasuklam-suklam sa kanya. Sa
tahanan ay exposed siya sa telebisyon – sa mga programang ginaganap
sa wikang kanyang pinagkamalayan. Gayon din ang kanyang pinanood
sa mga sine. Kahit Class B, o Class C sa kanya’y pinakamagaling
pagkat mga artistang Amerikano ang nagsisiganap. Samantala, ang
pelikulang Tagalog ay bulok sa kanya, walang pasubali.
Siya’y isang ganap nang mamamayan, marahil ay mayroon nang
pananagutan sa buhay. Ngunit mayroon siyang sariling daigdig na
kinikislapan ng pumikit-dumilat na samut-saring kulay ng ilaw-dagitab
sa piling ng mga nagsasalita ng Ingles. Malayo sa kanya ang ibang
daigdig, ang lalong malaking dagidig. Ito’y ang lipunan ng mga
nakabakya, ng nagsisipagsalita ng katutubong wika. At sa ganyan ay
sumilang ang malaking pagitan ng mga Pilipinong pribilihiyado sa
buhay at ang masa ng ating bayan.
Totoong humaba ang simpleng kwentong aking isinalaysay.
Ngunit gaya ng inyong napansin, ito’y naglalarawan ng yugtu-yugtong
pagkahubog ng isang batang Pilipino sa pagiging Amerikano sa isip, sa
salita at sa gawa. Ang trahedyang ito’y nakaturo sa ating sistema ng
edukasyon. Nang pumasok ang mga Amerikano sa Look ng Maynila’y
dala na nila ang sistema ng paturuang Amerikano.
Ayon sa kasaysayang sinulat ng mga dayuhan at ng mga
Pilipinong gumagamit ng salaming dayuhan – pumarito ang mga
dayuhan upang hanguin tayo sa barbarismo. Bibigyan daw nila tayo ng
edukasyon. Binigyan nga, edukasyong popular pagkat sa simulain ay
bukas sa lahat ng mga mamamayan. Ang wikang panturo ay Kano. Ang
mga asignatura’y hulwad sa Kano. Malayo na ang panahong iyon ng
pagdaong ni Dewey sa ating pasingan, ngunit narito pa rin ang mga
bakas. Isa tayong kolonya hanggang ngayon. Ang sistema natin ay
tunay na kolonyal.
Marahil ay ‘di totoong mga Amerikano lamang ang dapat nating
sisihin. Tayo man naman ay may kasalanan. Sa kabila ng katotohanang
binigyan tayo ng kalayaang pampulitika, tayo nama’y pinanatiling
nakagapos sa kaalipinang ekonomiko at edukasyonal. Sa panahon ay
humihingi tayo ng pag-aaral sa ating mga suliranin sa pagtuturo. Ang
hinihiling nating gumawa nito’y ang ating dating panginoon, ang mga
Amerikano. Sila rin ang nagmumunyi sa atin ng mga kalutasan. At kung
‘di magbunga nang maigi, tayo ang nagdurusa. Kasalanan natin, ngunit
‘di nating gustong magkaganito. Biktima tayo ng kasaysayan. Ganito
ang ating palad. Gayunman, ang tanong ko’y ‘di na ba tayo bubulas,’di
na ba tayo magiging ganap na lalaki at ganap na bansa – sui juris sa
lenggwahe ng batas.
Ang wika at edukasyon ay magkaugnay. Ngayon ay marami
pang tulong sa edukasyon na kaloob ng Estados Unidos. Hindi natin
matiyak ang mga tali ng tulong na ito. Sa kawalan ng
mapanghahawakang kongkretong ebidensya’y makapagbibigay lamang
tayo ng mga hinuha. Maaaring sabihing ang kaloob sa atin ay udyok ng
damdaming altruistiko ng ating dating panginoon. Ito kaya’y kapani-
paniwala? Hindi ba’t sa maraming pagkakataon ay lumilitaw ang
katotohanang sa kapakanang Amerikano lamang ang paglilingkod na
ginawa rito ng mga Amerikanong kinatawan ng Pamahalaang
Amerikano at pati ng kanilang mga ahenting na-“brain wash”
pagkatapos magtamasa ng kwalta ng iskolarsyip at grant? Isang
kababawan, kung ‘di man katunggakan ang mag-akalang tunay na
nagbubuhos dito ng salapi at panahon ang Estados Unidos dahil lamang
sa kapakanang Pilipino. Sa katunaya’y naglilingkod sila sa kapakanan
ng Estados Unidos at sa kalwalhatian ng Union. Ito ang hinahangaan ko
sa mga Amerikano, kahit sila saan magtungo, kalian mang panahon, ay
nananatili silang Amerikano. Kapos tayo sa bagay na ito. Tayo pa nga
ang tumatayong tagapagtanggol nila, na para bagang kailangan pa
nating ipagtanggol sila.
Ang isang Pilipino, lalo na ang kabilang sa pamilyang ginawa
kong halimbawa sa simula ng komentaryong ito, ay medaling maging
Amerikano. Kaawa-awa ang bayang ito! Ang lahat ng ating pagsisikap
na maging tunay na Republikang Pilipino ay mabibigo habang dayuhan
ang sistema ng ating paturuang pambansa. Tunay na kailangan ang
pagbabago, ang rebolusyon sa laranang ito.
Ngayon ay may isang Komisyong nilikha ang Pangulo upag
pag-aralan ang sitwasyon ng edukasyon sa ating bayan. Sana’y maging
tunay na Pilipino ang ibubunga ng Komisyon. Huwag sanang kaligtaan
nito ang kahalagahan ng wikang panturo. Nababatid kong nasa kamay
na ng komisyon ang maraming pag-aaral ng Kawanihan ng Paaralang
Bayan tungkol sa bagay na ito. Nababatid na rin nito marahil ang
tagubilin ng Lupon sa kurikulum, pati na ang paninindigan ng Lupon sa
Implementasyon. Hindi ako isang manghuhula, ngunit masasabi ko
nang walang alinlangan; na habang nabibidbid ang ating paturuang
pambansa sa sistemang Amerikano, at habang tinatagikawan tayo ng
wikang Amerikano, mananatili tayong second rater lamang sa
edukasyon, mangagagaya at bayang walang bait sa sarili.
Ang Wikang Filipino’y handa upang gamitin sa
deamerikanisasyon ng isang amerikanisadong mamamayang Pilipino..
SUBUKIN NATIN
Pagsusuri sa sanaysay binasa
1.Mula sa sanaysay na binasa, para sa iyo ano ang Amerikanisasyon?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

100
_______________________________________________________________
____________________________________
2.Ano ang iyong reaksyon sa binigay na halimbawa ng may-akda?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
______________________

3.”Ang amerikanisasyon ay isang sakit na tumalamak sa katawan n
gating lipunan. Bunga nito ang maraming kapansanan ng bayan.”
Ipaliwanag ang pahayag na ito.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
________________________________
4.Ano nag iyong mga realisasyon pagkatapos basahin ang sanaysay.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________
ARALIN 4:DULA
Totoong ipinakilala ang sarsuwela sa panahon ng mga Kastila
ngunit hindi nagkakaroon ng sapat na panahon para umunlad dahil
naging kaagaw pa nito ang moro-moro na siyang tinatanglik ng
mayaman.Sumulat si Severino Reyes ng sarsuwelang R.I.P na tumuligsa
sa moro-moro.Ito ay naghihimagsik sa paksa,anyo, pamamaraan at
himig kaya sumigla,tumanyag at tinangkilik ang sarswela sa panahong
ito.
Ang mga dula laban sasa prayle at pamahalaang Kastila ay naitanghal sa
panahon ng mga Amerikano nang walang gumagambala sa mga
mandudula.
Sa panahon ito ,iniluwal ang mga dulang ang paksa ay buhay-
buhay na napapanahon.Pinaksa ng mga sumusunod:
 Mga ugali,kabutihan, at kasamaang-asal
 Pamamahal sa magulang
 Mga sakit ng lipunan at kasagwaan ng alta sosyodad
 Pulitika at mga hakabang ng pamahalaan
 Pag-ibig,at
 Pagbalikwas ng uring aba

101
 Nag-ibayo ang sigla sa pagsulat at pagtatanghal ng mga dula sa
panahong ito.Higit na naibigan ng mga manonood ang mga dulang
maraming tugtugin at awitin.
Kinilalang “Ama ng Dulang Tagalog” at “Ama ng Lingguhan
Liwayway” si Severino Reyes. Kauna-unahang isinulat niya ang
dulang “Walang Sugat” at itinuring na kanyang ubra-maestra.
Nakilala rin si Patricio Mariano.Siya ay dalubhasa sa kastila,
isang mandudula, peryudista, kwentista , nobelista at makata. Ang
“Anak ng Dagat” ay isinulat niya noong 1922 at ipinalagay na
kanyang obra-maestra.
WALANG SUGAT
Severino Reyes
Ipinanganak si Severino Reyes noong ika-11 Pebrero 1861 sa
Santa Cruz,Maynila nina Rufino Reyes, isang iskultor,at ni Andrea
River. Siya ay ikinasal kay Maria Paz Puato at biniyayaan ng ika 17
anak.Sinimulan niya ang kanyang pag-aaral sa Catalino Sanchez,
tinapos ang kanyang hayskul at batsilyer sa sining sa Colegio de San
Juan de Letran, at kumuha rin ng kurso sa Universidad ng Santo Tomas.
Nang itinatag ang Liwayway noong 1923, si Reyes ang naging
unang patnugot nito.Siya rin ang nagsisilbing pangulo ng Aklatang
Bayan at ginagawang kasaping ilaw at Panitik,kapwa mga samahan ng
mga manunulat
Sa edad na 41, si Reyes ay nagsimulang magsulat ng mga dula.Ang
R.I.P noong 1902 ang una niyang dula.Sa Parehong taon,isinulat niya
ang Walang Sugat (Not Wounded) na masasabing isa sa mga
pinakamalaki niyang akda . Ang Walang Sugat din ay naging simula ng
ginintuang panahon ng sarsuwela sa bansa.
102
Noong 1902 itinatag niya ang Gran Compaňia de la Zarzuela
Tagala upang maitanghal ang kanyang mga dula sa mga teatro sa
Maynila pati na rin sa mga entablado sa mga probinsya.
Ang mga dula ni Reyes ay naisapelikula rin, tulad ng Walang Sugat
noong 1939at 1957 at minda Mora noong 1929.
Kinalaunan,si Reyes ay naging kilala sa mga kwentong isinulat
niya tungkol kay Lola Basyang. Nagsimula ang Lola Basyang noong
siya ay naging punong –patnugot sa Liwayway.Nang sinasabihan siya
ng kanyang mga patnugot na wala ng natitirang materyales upang
punuin ang isang maliit sa ispasyo sa isang pahina ng
magasin,kinakailangan niyang magsulat ng isang kwento upang umabot
sa takdang oras.Matapos na maisulat ang kwento, nag-iisip siya ng
ibang pangalan na maaaring ilagay bilang may-akda ng istoryang
ito.Naalala niya ang matandang babae na kapitbahay ng kanyang
kaibigan sa Quiapo,Maynila. Ang pangalan ng babae ay Gervacia
Guzman de Zamora o mas kilala sa Tandang Basyang .Tuwing alas-4
ng hapon,magsasama-sama ang mga kabataan sa kanilang lugar at
makinig sa mga kwento ni Tandang Basyang. Kaya naman, matapos
nito,ang mga kwento na sinusulat ni Reyes ay may pirma na Lola
Basyang.Unang nailathala ang kwento ni Lola Basyang sa Liwayway
noong 1925.
Ang dulang Walang Sugat ni Severino ay may temang
mapahimagsik.Ito ay naglalarawan ng kalupitan ng mga kastila sa
pagpaparusa ng mga mamamayang wala namang
pagkakasala.Ipinakilala sa dula ang kagitingan ng mga kawal-Filipino at
ang hangarin nito ay pagbabagong sosyal at pagkamakabayan
Tunghayan natin ang buod ng” Walang Sugat “
Magkasintahan sina Julia at Tenyong.Si Kapitan Inggo ang ama ni
tenyong ay ipiniit at pinarusahan ng mga kastila.Wala nang laman ang
dalawang pigi ng kahabag-habag dahil sa kapapalo at ang dalawang
braso’y litaw na ang buto dahil sa nagitgit sa pagkakagapos.Siya’y
pinapalo araw-araw , ibinibilad at binubuhusan ng tubig sa ilong .Ang napasigaw si Miguel ng “walang sugat” .Nagsigawan ang lahat ng
lahat ng ito’y s autos ng prayle. “WALANG SUGAT”

Dinadalaw ni Tenyong at ng kanyang ina si kapitana lingo at

nakita nila ang kahambal-hambal na kalagayan ng matanda.Namatay si
Kapitan linggo .Nag-alab ang poot ni Tenyong at isinumpa niyang
siya’y maghihiganti.

Nagtatag si Tenyong ng isang hukbo.Sila’y naghahanda noon sa

pagsalakay nang matanggap niya ang isang liham buhat kay Julia. Ito’y
dala ni Lucas. Isinasaad sa sulat ang ina ni tenyong na si aling Putin ay
binawian ng buhay noon ding araw ng umalis si Tenyong.Ang isa pang
ibalita ni Julia ay ang malapit nilang kasal ni Miguel.

Naghihinagpis si tenyong nang dumating ang kanilang

Heneral.Itinanong sa kanya ang dahilan ng kanyang SUBUKIN NATIN
kalungkutan .Ipinagtapat ni Tenyong ang dalawang kasawian niya sa
buhay .Nahahabag na nkiramay ang Heneral sa pagkamatay ng ina ng
binataat pinangakuan niya si Tenyong ng tulungan sa paglutas ng Pagsusuri sa dula binasa
suliranin nito kay Julia.

Inihanda na ang lahat para sa kasal nina Miguel at Julia.Si Padre
Teban ang magpapakasal sa dalawa.Sisimula na ng pari ang seremonya
nang walang anu-ano’y ipinasok ang sugatan at nag-aagaw buhay na si
Tenyong.Hiniling ng binata na sila’y makasal ni Julia, yamanng siya’y
mamamatay.
Pumapayag naman si Miguel na ikasal sina Tenyong at Julia
upang pagbigyan ang huling kahilingan ng isang mamamatay.Si Julia
nama’y magiging balo lamang sa turing .ang Heneral ang tumatayong
padrino ni Tenyong.
Ikinasala ni Padre Teban sina Tenyong at Julia. Nang matapos
ang kasal ay nagsalita ang Heneral “Bumangon ka Kapitan Tenyong at
ako’y nakatupad na sa aking pangako.Biglang bumangon si Tenyongat
1. Ano ang mensaheng nais iparating ng dula?
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
________________________
2. Ano ang kulturang Pilipino ang masasalamin sa dulang Walang
sugat?
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
_______________________________

103
 3. Kung ikaw ang sa kalagayan ni Tenyong ano ang kaya mong 2.Nakikilala ang mga tanyag na manunulat at ang kani-kaniyang mga
gawin sa ngalan ng pag-ibig? akda.
____________________________________________________
____________________________________________________ 3.Naisa-isa ang mga pangyayari at ang mga nagging impluwensya ng
____________________________________________________ mga ito sa panitikan.
______
4. Sa pamamagitan ng isang poster Slogan ipakita ang aral na
iyong nakuha sa dulang ito.

Kabanata 5

ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPONES SIMULAN NATIN!

Butil ng Karunungan

“Pasasaan pa ang kalayaan kung ang mga alipin ngayon ay sila din naming
mang-aalipin bukas… Jose Rizal

Inaasahang Pagkatuto

Sa katapusan ng aralin na ito, kayo ay inaasahang:

1.Natutukoy ang mga uri ng panitikang nagging palasak sa panahon, at

katangian ng mga ito.

104
 Gamit ang venn diagram sa ibaba itala ang
TULA SA PANAHON NG HAPONES
pagkakaiba at pagkakatulad ng tulang haiku 10 POINTS
Ang Panahon ng Hapones ay mabuting pagkakataon para sa mga
makata na mag-eksperimento sa tula.Mula nang tinagin niAbadilla ang
kumbensyonal na panulaan,ang mga kabataan ay unti-unting tumalikod
sa lumipas at tumanaw sa hinaharap.Humaharap sila sa pagsubok sa
malayang taludturan na sinangkapan nila ng mayamang guniguni.
TANAGA (Imagenary).Gayundin naging palaiwas sa pagka-romantiko ang
HAIKU paksa,nagbago ang talasalitaan o pananalita at naiuugnay ang himig sa
paksa ng tula.
Ayon kay Santiago et.al (2008) ang karaniwang paksang mga tula
noong panahon ng Hapones ay tungkol sa bayan o sa
pagkamakabayan ,pag-ibig,kalikasan,buhay –lalawigan o
nayon ,pananampalataya , at sining.
Mga Halimbawa
Nag-iisa Larawan
Severino Gerundio R.S Sison
May sugat Kahapon
Ang puso ng hangin nang
magbombahan
Ang mapupulang talulot nakakita
ako
Ng bulaklak ng Caballero ng isang larawan
Ay parang dugong pumapatak isang
Sa mga paa kong inang nakayakap
Naghihintay sa anak niyang
Nakasubsob
Sa kanyang
TALAKAYIN NATIN! kandungan

ARALIN 1: Mga Uri ng Tula na Lumaganap sa Panahon ng Hapones

105
 Ayon kay Villafuerte (2000) dalawang uri ng tula ang Ngunit muli ng tumayo Kung idiit sa tainga Sa kahoy-
mamamayani noong Panahon ng Hapon ang karaniwan at malaya. nalugayak Nagkabunga ng ginto Nagbubuntug –hininga
Sa puso- naglalagablab
1. Malayang Taludturan

Haiku o hokku- Ang hsiku o hokku ay mga malayang tulang

kataliwas ng mga mahabang tulang kinauugalian ng mga
sinundang panahon. Ito ay binubuo ng 17pantig na ikinalat sa 2. Karaniwan/Makaluma
tatlong taludtod 5-7-5.Maikling tula lamang ito ngunit Kasabay sa pagyabong ng mga tulang may malayang taludturan
nagtataglay ng masaklaw at matalinhagang kahulugan. ay naging maunlad na rin ang mga karaniwan o tulang
makaluma.
Mga Halimbawa haiku ni Gonzalo K. Flores
Mapapansin sa mga tula ang likas na musika sa pananalita ng
Tutubi Anyaya tagalog
Hila’t mo’y tabak Walang damo
Ang bulaklak nanginig Sa tahimik na ilog
Sa paglapit mo Halika,
Sinta Pag-big
Teodoro Gener

Tanaga- Ang tanagaay maikli lamang tulad ng haiku.Ito ay may Umiibig ako, at ang iniibig
apat na taludtod na ang bawat taludtod ay may pitong pantig.Ito ay hindi ang dilag na kaakit-akit
ay may sukat at tugma.Nagtataglay din ito ng mga pagka’t kung talagang ganda lang ang nais,
matalinhagang kahulugan hindi ba’t nariyan ang nunungong langit?

Lumiliyag ako, at ang nililiyag

Mga halimbawa ay hindi ang yamang pagkarilag-rilag
Palay Kabibi Tag- pagka’t kundi totoong perlas lang ang hangad
init di ba’t masisisid ang pusod ng dagat?
IIdefonso Santos
Palay siyang,matino Kabibi,ano k aba? Umiibig ako’t sumisintang tunay,
Alipatog lumalapag di sa ganda’t hindi sa ginto ni yaman…
Nang humingi’y yumuko May perlas,maganda ka Sa lupa- Ako’y umiibig, sapagkat may buhay
nagkabiyak na di nagtitikim ng kaligayahan…

106
 Ang kaligayahan ay wala sa langit
wala rin sa dagat ng hiwang tubig…
ang kaligayaha’y nasa iyong dibdib
na inaawitan ng aking pag-ibig…
SUSULAT TAYO
1. Sumulat ng isang tula na haiku. (any topic) 5points
____________________________________________________
____________________________________________________
_____________________________________________
2.Sumulat ng isang tanaga ---10 points
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________
107
ARALIN 2:
MAIKLING KWENTO SA PANAHON NG HAPON
Ang Panahon ng Hapones ay panahon ng nasyonalismong
Pilipino. Dahil sa paghahangad ng mga Hapones na maakit ang ating
mga ninuno sa makiisa sa pagkakaroon ng sama-samang kasaganaan sa
Silangang Asya, tinangka nilang linangin ang damdaming makabansa
ng mga Pilipino.Dahil,dito,isang malaking pakinabang ang natamo sa
tungkuling ito ng Hapones. Ito ay ang pasigla ng wika at panitikang
Pilipino. Ginagamit na midyum sa pagtuturo ang Wikang Tagalog.
Ang pahayagang Tribune (Ingles) at ang pahayagang Tagalog at
kinakatawan ng taliba.Natigil ang Free Press at ang ibang magasing
Ingles, maliban sa buwanang Philippine Review, samantalang ng
lingguhang Liwayway ay patuloy na tumangkilik sa wika at panitikan.
Nagsimula na rin ang mga Hapones sa pagtatakda ng mga salitang may
tatak purismo,
Maraming kawal Hapones ang nagmalabis sa kanilang
karahasan sa mga mamamayan maliban lamang kay Kin-Ich
Ishikawa ,isang edukadong Hapones na nagsikap tumulong ng mga
Roces na naglalathala ng Liwayway at ng Taliba.Sapagkat nakapag-aral
at may kaalaman sa masining na pagsulat,si Ishikawa ay may
Malaya,makabago at maunlad na kaisipan at paninindigan sa panitikan.
Biglang nakapasok sa Liwayway ang mga akdang dati’y hindi
tinatanggap ng naturang lingguhan.Dahil ditto,ang mga dating
nagsinulat sa Ingles ay natangkang sumulat sa Liwayway at piliin ang
mga pangunahing kwento noon,may nakasamang mga akda ng may
pangalan sa panulatang Ingles. Ang mga kathang ito ay tinipon sa isang
aklat at pinamagatang “25 Pinakamabuting Maikli Kathang Pilipino ng
1943.
Narito ang mga nangunguna ayon sa pagkakasunod –sunod:
a.Lupang tinubuan ni Narciso Reyes
b. Uhaw ng Tigang na Lupa ni Liwayway A.arceo
c. Lungsod ,Nayon at dagatan ni N.V.M Gonzales
d. Suyuan sa Tubigan ni Macario Penida
Mga Panuntunan sa pagsusuri at pamimili ng kwentong nagwagi
a. Kaalaman- na siyang pinakapangunang bagay sa lahat ng
sining ay dapat magsaalang-alang sa diwa ng Bagong
Kaayusan at bagaman ang mga kathang mapipili ay
maaaring hindi magtaguyod at puspusang mangaral ng mga
sinimulain ng Sangkasaganaan ng Lalong Malaking
Silangang Asya ang mga iyon ay dapat maging katugma nito
o di kaya’y huwag man lamang tumaliwas sa mga adhika
nito.
b. Pamaraan o ang makasining na paraan ng pagpapahayag na
malimit kinasasaligan ng pagiging mabisa ng pagpapahayag
ng isang kaisipan. Ng pagtatanghal ng mga pangyayari, ng
paglalarawan ng mga tauhan,at ng pangwakas na kabuuan at
kasiyahang dapat maidulot ng isang kwento.
Sa pangkalahatan,ang mga kwento sa panahong ito ay
pumapaksa ng pagmamahal sa bayan at buhay
lalawigan.Dumadaloy parin ang sentimentslismo sa mga akda at
masining na paglalarawan ng tauhan gaya ng kwentong
“Uhawang Tigang na Lipan i Liwayway Arceo”
108
Uhaw ang Tigang na Lupa
1
Uhaw ang Tigang na Lupa ni Liwayway Arceo Ilang gabi nang ako ang
kapiling niya sa higaan. Tila musmos akong dumarama sa init
ngkanyang dibdib at nikikinig sa pintig ng kanyang puso. Ngunit,
patuloy akong nagtataka sa malalim na paghinga niya, sa kanyang
malungkot na pagtitig sa lahatng bagay, paghikbi...
2
Ilang araw ko nang hindi nadadalaw ang aklatan: ilang araw ko nang
hindi nasasalamin ang isang larawang mahal sa akin: bilugang mukha,
malapad na noo, hati-sa-kaliawang buhok, singkit na mga mata, hindi
katangusang ilong, mga labing duyan ng isang ngiting puspos-
kasiyahan...Sa kanya ang aking noo at mga mata. Ang aking hawas na
mukha, ilong na kawangki ng tuka ng isang loro, at maninipis na labi,
ay kay Ina...
3
Sa Ina ay hindi palakibo: siya ay babaing abilang at sukat ang
pangungusap. Hindiniya ako inuutusan. Bihira siyang magalit sa akin at
kung nagkakagayon ay maikliang kanyang pananalita: Lumigkit ka!...At
kailangang ‘di ako makita. Kailangang ‘do ko masaksihan ang kikislap
na poot sa kanyang mga mata. Kailangang ‘di ko namamalas ang
pagkagat niya sa kanyang labi. Kailangang ‘do ko na makita ang
panginginig ng kanyang mga daliri. Ito rin ang katumbas ng kanyang
mariing huwang kung mayroon siyang ipinagbabawal.
Ang ngiti ni Ina ay patak ng ulan kung tag-araw: ang bata kong puso ay
tigang na lupang uhaw na uhaw...
4
Minsan man ay hindi ko narinig na may pinagkagalitan sila ni
Ama bagama’t hindi ko mapaniwalang may magkabiyak ng pusong
hindi nagkahinampuhan. Marahil ay sapagkat kapwa sila may malawak
na kaunawaan; ang pagbibigayan sa isa’t isa ay hindi nila maliot kalian
man.
 5 Sapat na panakaw sa sulyap ni Ama upang ipadamang may naririnig
Kung gabi ay hinahanap ko ang kaaliwang idinudulot ng isang
amang nagsasalaysay ukol sa kapre at nuno at ukol sa magagandanga da
at prinsesa; ng isang nagmamasid at nakangiting ina; ng isang pulutong
ng nakikinig na magaganda at masasayang bata.
Ngunit sa halip niyon ay minamals ko si Ama sa kanyang
pagsusulat; sa kanyang pagmamakinilya; sa kanyang pagbabasa.
Minamasdan ko kung paano niya pinangungunot ang kanyang noo;
kung paano niya ibubuga ang asong nagbubuhat sa kanyang tabako
kung paano siya titingin sa akin na tila may hinahanap; kung paano niya
ipipikit ang kanyang mga mata; kung paano siya magpapatuloy sa
pagsulat.
Si Ina ay isang magandang tanawin kung nanunulsi ng mga
punit na damit; kung nag-aayos ng mg auhales at nagkakabit ng mga
butones sa mga damit n Ama. Sa kanyang pagbuburda ng aking mga
kamison at panyolito-sa galaw ng kanayang mga daliri-ay
natutunghayan ko ang isang kanapa-panabik na ito’y napapawi.
Kabagu-tbagot ang aking pag-iisa at ako ay naghahanap ng kasama sa
bahay: isang batang marahil ay nasa kanyang kasinungalingang gulang
o isang saggol na kalugud-lugod, may ngiti ng kawalang-malay,
mabango ang hininga, may maliit na paa at kamay na nakatutuwang
pisilin, may mga pisngi at labing walang bahid-kasalanan at kasiya-
siyang hagkan, o isang kapatid ba kahulihan ng gulang, isang maaaring
maging katapatan..
6 ni Ina ng malahiningang tsaa, ngunit wala itong naibigay na ginhawa.
.Sakali mang hindi nagkagalit si Ina at Ama, o kung nagkakagalit man
ay sadyang hindi ipinamamalay sa akin, ay hinahanap ko rin ang
magiliw na palitan ng mga titig, ng mga ngiti, ng mga biruan.
Sapat na ang isang tuyot na aalis na ako sa pagpapaalam ni Ama. Sapat
na ang naningil na ang maniningil sa ilaw o sa tubig o sa telepono
upang sakupin ang panahong itatagal ng isang hapunan.
109
siya
7
.Mabibilang sa mga daliri ng aking dalawang kamay kung makailan
kaming nagpasyal: Si Ama, si Ina at ako. Malimit na ako ang kasama ni
Ina; hindi ko nakitang sinarili nila ang pag-aaliw
Inuumaga man si Ama sa pag-uwi kung minsan ay hindi ko
kinapapansinan ng kakaibang kilos si Ina. Nahihiga rin siya pagdating
ng mga sandali ng pamamahinga at kung nakatutulog siya o hindi ay
hindi ko matiyak.
Marahil ay ito ang tunay na madarama ng kataling-puso ng isang taong
inaangkin ng madla...Ngunit, walang pagsisisi sa kanyang tinig.
8
Ilang taon na ngayon ang nakaraan nang minsang may ibinalik na aklat
ang amingtagapaglaba: yaon daw ay nakuha niya sa isang lukbutan ng
amerikana ni Ama. Ibinigay ko yaon kay Ina: yaon daw ay talaarawan
ni Ama.Kinabukasan ay may bakas ng luha ang mga mata ni Ina.
Kapansin-pansin ang lalo niyang hindi pagkabo buhat noon. Lalo siyang
naging malungkot sa aking paningin.
Ano ang nasa isang talaarawan?
9
Lasing na lasing si Ama. Karaniwan nang umuuwing lasing si Ama
ngunit, kakaiba ang kalasingan niya nagyong gabi. Hinihilamusan siya
Hindi rin kumikino si Ina: nasa mga mata niya ang hindi maipahayag na
pagtutol.
Sapagkat may isusulat ako...sapagkat ikamamatay ko ang pighating
ito...sapagkat...sapagkat...sapagkat..
10
Idinaraing ngayon ni Ama ang kanyang dibdib at ulo: hindi raw siya
makahingang mabuti.
Marahil ay may sipon ka, ani ina. Sinisinat ka nga
.Isang panyolitong basa ng malamig na tubig ang itinali ko sa ulo ni
Ama. Wala siyang tutol sa aking ginagawa. Sinusundan niya ng tingin
ang bawat kilos ko.
Ang kanyang mga bisig, buhat sa siko hanggang sa palad, at ang
kanyang binti, buhat sa tuhod hanggang sa mga talampakan, ay
makailan kong binuhusan ng tubig na mainit na inakala kong
matatagalan niya – tubig na pinaglagaan ng mga dahong ng alagaw.
Kinulob ko siya ng makakapal na kumot matapos na inumin niya ang
ibinigay kong mainit na tubig na pinigaan ng kalamansi.
Nakangiti si Ama: Manggagamot pala ang aking dalaga!
Sinuklian ko ng isang mahinang halakhak ang ngiti niyang yaon: hindi
ako dating binibiro ni Ama.
Sana’y ako si na sa mga sandaling yaon: sana’y lalo kong ituturing na
mahalaga ang nadarama kong kasiyahan..
11
Nabigo ako sa aking pag-asa: nakaratay nang may ilang araw si Ama.
Halos hindisiya hinihiwalayan ni Ina: si ilalim ng kanyang mga mata ay
may mababakas na namang maiitim na guhit.
Anang manggagamot ay gagawin niya ang lahat ng kanyang makakaya.
Ngunit, ayaw niyang ipagtapat sa akin ang karamdaman ni Ama.
12
Ipinaayos ngayon ni Ama ang kanyang hapag. Nililinis ko ang kanyang
makinilya. Idinikit ko ang kagugupit na kuwentong kalalathala pa
lamang. Pinagsama-sama ko ang mga papel sa kanyang mga kahon.
110
Ang pang-ilalim na kahon ng kanyang hapag ay nagbigay sa akin ng
hindi gagaanong pagtataka: may isang kahitang pelus na rosas at isang
salansan ng mgaliham. Maliliit at mga bilugang titik bughaw na tinta sa
pangalan ni Ama sa kanyang tanggapan ang mga nasa sobre.
13
Ang larawan sa kahitang pelus ay hindi yaong hawas na mukha,
may ilong na kawangki ng tuka ng isang loro, maninipis na labi. Sa
likod niyon ay nasusulat sa maliliit at bilugang mga titik sa bughaw na
tinta: Sapagkat ako’y hindi makalimot... Ang larawan ay walang lagda
ngunit nadama ko ang biglang pagkapoot sa kanyang at sa mga
sandaling yaon ay natutuhan ko ang maghinanakit kay Ama.
14
Bakit sa panahong ito lamang tayo pinaglapit ng pangyayari?
Higit marahil ang aking katiwasayan kung hindi ka dumating sa aking
buhay, bagamat hindi ko rin marahil matitiis na hindi maipagpalit ang
aking kasiyahan sa isang pusong nagmamahal. Totoong ang kalagayan
ng tao sa buhay ang malimit maging sagwil sa kanyang kaligayahan...
15
Naiwan na natin ang gulang ng kapusukan; hindi na tayo
maaaring dayain ng ating nadarama. Ngunit, nakapagitan sa atin ngayon
ang isang malawak na katotohanang pumupigil sa kaligayahan ang hindi
natin maisakatuparan ay buhayin na lamang natin sa alaala. Panatilihin
na lamang natin sa diwa ang katamisan ng isang pangarap; sana’y
huwag tayong magising sa katotohanan..
16
.Nakita ko siya kagabi sa panaginip; sinusumbatan niya ako. Ngunit,
hindi ko balak ang magwasak ng isang tahanan. Hindi ko maatim na
mangnakaw ng kanyang kaligayahan; hindi ko mapababayaang lumuha
siya dahil sa akin. Ang sino mang bahagi ng iyong buhay ay mahal sa
akin; ang mahal sa akin ay hindi komaaaring paluhain...
17
Ang pag-ibig na ito’y isang dulang ako ang gumaganap ng pangunahing
tauhan; sapagkat ako ang nagsimula ay ako ang magbibigay-wakas.
Ipalagay mo nang ako’y nasimulang tugtuging nararapat tapusin. Gawin
mo akong isang pangarap na naglalaho pagkagising. Tulungan mo
akong pumawi sa kalungkutang itong halos pumatay sa akin..
18
Ngunit bakit napakahirap ang lumimot?
19
Ang pag-ibig na ito’y isang dulang ako ang gumaganap ng pangunahing
tauhan; sapagkat ako ang nagsimula ay ako ang magbibigay-wakas.
Ipalagay mo nang ako’y nasimulang tugtuging nararapat tapusin. Gawin
mo akong isang pangarap na naglalaho pagkagising. Tulungan mo
akong pumawi sa kalungkutang itong halos pumatay sa akin..
Si Ina ay dumating at lumisang walang binitiwang kataga.
Ngunit, sa kanyang paglisan ay muling binati ng kanyang palad ang
aking balikat at nadarama ko pa ang salat ng kanyang mag daliri; ang
init ng mga iyo, ang bigat ng kanilang pagkakadantay.
20
Ang katahimikang namagitan sa amin ni Ina ay hindi pa
napapawi. Iniiwasan ko ngayon ang pagsasalubong ng aming mga titig;
hindi ko matagalan ang kalungkutang nababasa ko sa mga paninging
yaon.
21
Hiningi ni Ama ang kanyang panulat at aklat-talaan. Nguni,
nang mapaniwala ko siyang masama sa kanyang ang bumangon ay
kanyang sinasabi: Ngayon ay ang aking anak ang susulat nang ukol sa
atin...At sa anya’y isang dalubhasang kamay ang uukit niyon sa itim na
marmol. Ngunit, hindi ko maisatitik ang pagtutol na halos ay pumugto
sa aking paghinga.
Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatian ko!
111
Kailanman ay hindi ko aangkining likha ng aking mga daliri ang ilang
salitang ito.
22
Huwag kang palilinlang sa simbuyo ng iyong kalooban; ang
uang tibok ng puso ay hindi pag-ibig sa tuwina...Halos kasinggulang mo
ako nang pagtaliin ang mga puso namin ng iyong Ina...Mura pang lubha
ang labingwalang taon...Huwag ikaw ang magbigay sa iyong sarili ng
mga kalungkutang magpapahirap sa iyo habang-buhay...
Muli kong nadama ang tibay ng buhol na nag-uugnay ng damdamin ni
Ama sa akin.
23
Kinatatakutan ko na ang malimit na pagkawala ng diwa ni
Ama.Si Ina ay patuloy sa kanyang hindi pagkibo sa akin, patuloy sa
kanyang hindi pag-idlip, patuloy sa kanyang pahluha kung walang
makakita sa kanya...
24
Ang kanang kamay ni Ina ay idinantay sa noo ni Ama at ang
pagtatanan ng isang nais tumakas na damdamin sa kanyang dibdib ay
tinimpi ng pagdadaop ng kanyang ngipin sa labi.
Naupo siya sa gilid ng higaan ni Ama at ang kaliwang kamay
nito ay kinulong niya sa kanyang mga palad.Magaling na ako, mahal
ko...magaling na ako...sa muli mong pagparito ay sabihinmo sa akin
kung saan tayo maaaring tumungo...ang moog na itong
kinabibilangguan ko’y aking wawasakin...sa ano mang paraan...sa ano
mang paraan..
.Ang malabubog na tubig na bumabakod sa mga pangingin ni
Ina ay nabasag at ilang butil niyo ang pumatak sa bisig ni Ama.
Mabibigat na talukap ang pinilt na iminulat ni Ama at sa pagtatagpo ng
mga titig nila ay gumuhit sa nanunuyo niyang labi ang isang ngiting
punung-puno ng pagbasa. Muling nalapat ang mga durungawang yaon
ng isang kaluluwa at hindi niya namasid ang mga matang binabalungan
ng luha: ang mga salamin ng pagdaramdam na hindi mabigkas.
 25
Nasa mga palad pa rin ni Ina ang kaliwang kamay ni Ama: Sabihin mo,
mahal ko, na maaangkin ko na ang kaligayahan ko...Kinagat ni Ina nang
mariin ang kanyang labi at nang siya’y mangusap ay hindi konaaming
kay Ina ang tinig na yaon: Maaangkin mo na, mahal ko!Ang init ng mga
labi ni Ina ang kasabay ng kapayapaang nanahanan sa mga labi ni Ama
at nasa mga mata man niya ang ilaw ng pagkabigo sa pagdurugtong sa
isang buhay na wala nang luhang dumadaloy sa mga iyon: natitiyak
niya ang kasiyahang nadama ng kalilisang kaluluwa.
SUBUKIN NATIN
Pagsusuri sa maikling kwento binasa
1.Ano ang damdaming nangingibabaw sa tauhang nagsasalaysay?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
__________________________
112
2.Ano ang suliranin ng tauhan sa kwento?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
______________________
3.Bakit pinamagatang “Uhaw ang tigang na Lupa “ ang maikling kwento?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_________
4. Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatian ko.”
Ipaliwaang ang linyang ito.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
__________
5. Mula sa iyong realisasyon sa kwentong binasa, paano inilarawan ang
pamilya ng may-akda?
_____________________________________________
ARALIN 3: Ang Dula sa Panahon ng Hapon
Ang dula sa paanhong ito ng marahas na pananakop ay
amy mahalagang papel na ginampanan sa buahy ng mga Pilipino.
Nangangailangan ng aliwan ang marami sa maga mamamayang
gumagala sa daan dahil sa nawalan ng trabaho, nagugutom at nagging
biktima ng malupit na pamamahala. Sila’y naaliw ng mga palabas na
lubhang katawa-tawa kaya nalimutan nila, kahit pansamantala lamang,
ang mga pangamba, pag-aalaga at takot. Dumagsa ang mga tao sa mga
sineng may dalawang palabas at meronpang bodabil.
Lubhang kinagigiliwan ang mapagpatawang mga
artistang tulad nina Pugo at Tugo na kadalasa’ tumutuligsa sa mga
katiwalian at pang-aabuso ng mga Hapones. Kung minsan, ang mga
balitang pampalakas-lobb sa mga Pilipino ay pinararating sa madla sa
pamamagitan ng dula. Bunganito, tinaguriang ang panahon ng Hapones
ay “ Gintong Panahon ng Dulaan.”
DULA SA PANAHON NG HAPON
Halimbawa ng Dula sa Panahon ng Hapones
Sino ba kayo?
Julian Cruz- Balmaceda
Sino Ba Kayo?
Julian Cruz-Balmaceda
Doña Marcela sa isang shelter sa Iloilo nang siya ay abutan doon ng
digmaan.
Dumating sa Maynila sina Doña Marcela at Senor Crispin. Ang
una ay umuwi
na sa kanyang tahanan samantalang ang huli ay nagtuloy muna sa isang
kaibigan ay upang humingi ng tulong tungkol sa babaeng taga-Maynila
na sa nagbanta sa kanyang buhay nang hindi niya pinakasalan.Hiniling
niyang si Ubaldo ang maging bantay niya sa babaeng ito na ang
pangalan ay Maria.
113
Sa pagdating ni Doña Marcela ay inilihim nina Maria at Juan sa
Donya na sila ay mag-asawa na at may isang anak.Kaya nila inilihim ito
ay sapagkat may tiyo si Maria na nangangakongpamanahan siya kung
hindi siya mag-aasawa.
Naunang dumating sa tahanan si Doña Marcela.Kinumbinsi niya
sina Juan at Maria na huwag ipagtapat kay Señor Crispin na siya ay may
isang anak na lalaki na ang pangalan ay Lukas.Si Señor Crispin pala ay
may ipinaglihim,din kay Doña Marcela.Siya rin pala ay may anak na
nakainterna sa P.G.H na ang pangalan ay Crispinita.
Nang umuwi sa tahanan si Doña Marcela si Señor Crispin ay
isinama niya si Ubaldo.Pumasok na si Señor Crispin sa tahanan at
naiwan sa may pintuan si Ubaldo upang magbantay sa babaeng
nagbabanta sa buhay ng una.Nagkataong si Maria ay galing sa
pinaglalagakan ng kanilang anak at nakita niya si Ubaldo sa
pintuan.Itinanong ni Ubaldo kung ano ang pangalan niya at sinabi
niyang Maria.
Nabigla si Ubaldo.Binigyan niya si Maria ng limandaang piso
upang huwag ituloy ang inaakala niyang balak nito.Nabigla si Maria at
sa bigla katuwaan ay hinalikan si Ubaldo.Sa ganitong akto ay dumating
si Juang asawa ni Maria.Ito ay isinumbong ni Juan kay Doña Marcela sa
pag-aakalang si Ubaldo ay si Señor Crispin.Nagtataka pa si Señor
Crispin.Nagtataka pa si Señor Crispin nang siya ay sitahin ni Doña
Marcela.Hindi niya naipaliwanag na ang kasama niyang si Ubaldo ang
may kagagawan nito.Sa labis ding galit ni Doña Marcela.Hindi niya
naipaliwanag na ang kasama niyang si Ubaldo ay may kagagawan
nito.Sa labis ding galit ni Doña Marcela ay hinamon niya si Señor
Crispin na maghiwalay na lamang.Pumasok sa silid si Doña Marcela sa
labis na pagkamuhi at pagdaramdam.
Naiwan si Señor Crispin sa sala nang sa darating si Crispinita na
makabalitang dumating ang ama.Nagbalitaan silang mag-ama at ilang
saglit pa ay sumubsob sa dibdib ni Señor Crispin ang anak na
umiiyak.Ibinalita ni Crispinita sa ama na sila ay naghihiwalay ng silis ni
Doña Marcela at muling nabigla sa nakita.Magpapaliwanag sana si
Señor Crispinngunit hindi siya pinakinggan ni Doña Marcela.Muling
nagalit ang Doñaat muli na namang pumasok sa kanyang silid.Nagtungo Pumili ng isang tauhan sa dula at ilarawan siya sa pamamagitan ng
naman sa hardin ang mag-ama. isang guhit at isalaysay ang papel na ginagampanan nila sa
kasalukiyang panahon.
Hindi nagtagal at dumating namang bigla si Lukas na anak ni 10 POINTS
Doña Marcela at nagyakap naman ang mag-ina.Ibinalita ni Lukas sa ina
na napakalungkot ang sinapit ng kanyang pag-ibig.Binanggit niya sa
niyaya niyang pakasal ang isang dalagang pinakaiibig niya ngunit ito ay
tumanggi sapagkat ibig muna nitong hintayin ang ama.Nahabag si Doña
Marcela sa anak at ibinalita rin niya ang kasawian niya sa pag-ibig.

Nasa ganoong ayos sila nang siyang paglabas ng mag-amang

Señor Crispin at Crispinita.Nakita ni Crispinita si Lukas na nakayakap
sa ina.Pasigaw na sinumbatan ni Crispinita at si Lukas na taksil.Sinabi
ni Lukas na ang babaeng kayakap niya ay kanyang ina.Sinabi rin ni
Lukas na si Cristina ang taksil.Nang marinig ni Señor Crispin ang
masasakit na pangungusap ni Lukas ay dadaluhungin sana nito ang
una.Sa ganitong tagpo ay sumigaw si Doña Marcela ng “Anak at si
Crispinita naman ay Papa.

Napatigil kapwa ang apat at nagkakila-kilala.Niyakap ni Lukas

si Crispinita at naging masaya naman sina Señor Crispin at Doña
Marcela.Biglang dumating sina Ubaldo at ang mag-asawang Maria at
Juan.Sa ganitong ayos ay ipinagtapat din nina Juan at Maria na sila ay
mag-asawa at may isang anak.Masayang ibinalita ni Doña Marcela na
ang tiyo ni Maria ay namatay na at ang kayamanan nito ay ipinamanang
lahat kay Maria.Naging masaya ang lahat sa pagkakalutas ng
Kabanata 6
gulo.Nagtapos ang dula na sina Doña Marcela at Señor Crispin; Lukas
at Crispinita at ang mag-asawang Juan at Maria ay nagtatanong sa nag-
iisang si Ubaldo ng” Sino Ba Kayo? ARALIN 1:PANITIKAN SA PANAHON NG KALAYAAN AT
REPUBLIKA
Nobela, Dula, Sanaysay at Talumpati

SUBUKIN NATIN

114
“Huwag hayaang masayang ang lahat ng sakripisyo at ang nangawalang
Miguel Malvar

Sa katapusan ng aralin na ito, kayo ay inaasahang:

A. Nakapaglalarawan ng mga pangunahing pangyayari
na sumasalamin ng katangian ng mga akda noong
Panahon ng Kalayaan.
B. Nakapaglalahad ng sariling opinion kaugnay sa mga
kaisipang nangingibabaw sa mga akdang binasa.
C. Nasusuri ang mga kaisipan at pagpapahalagang _______________________________________________________________
Pilipino nais paimbabawin at pahahalagahan sa mga _______________________________________________________________
_______________________________________________________________
akda. _______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_____________________________

SIMULAN NATIN Aralin 1:Mga Anyong Patula

Panuto: Suriin ng mabuti ang larawan at
mahbigay ng iyong hinuha kung ano ang mensaheng
nais iparating nito.
Noong 1946, sa ganap na pagpapalaya ng mga Amerikano sa
kamay ng mga Hapones ay muling umusbong ang panulaang Tagalog sa mga
pahayagang pangkolehiyo at pampamantasan. Nagtatag sila ng mga samahang
pampanitikan at isa na rito ang KADIPAN (Kapisanang Aklat, Diwa at
Panitik) na itinatag noong Oktubre 22, 1950. Ang mga kasapi ay mula sa

115
kilalang pamantasan at kolehiyo sa lungsod ng Maynila. Layunin ng samahang Ang maghapo’y tila isang tanikala
ito na mapahalagahan ang wikang sarili, mapalaganap at mapaunlad at
mapanatili sa mga pahayagang pamparaalan ang pitak ng wikang pambansa. sa kalakaladkad ng paang madugo,
ang buong magdamag ay lumambong luksa
ng kabaong waring lunga ng bilanggo.
Isang Dipang Langit
Kung minsa’y magdaan ang payak na yabag,
Amado V. Hernandez kawil ng kadena ang kumakalansing;
sa maputlang araw saglit ibibilad,
Ako’y ipiniit ng linsil na puno
sanlibong aninong iniluwa ng dilim.
hangad palibhang diwa ko’y piitin,
katawang marupok, aniya’y pagsuka,
Kung minsan, ang gabi’y biglang magulantang
Damdami’y supil na’t mithiin ay supil.
sa hudyat-may-takas-at asod ng punlo;
kung minsa’y tumangis ang lumang batingaw,
Ikinulong ako sa kutang malupit:
sa bitayang muog, may naghihingalo.
bato, bakal, punlo, balasik ng bantay,
lubos na tiwalag sa buong daigdig At ito ang tanging daigdig ko ngayon –
at inuring kahit buhay man ay patay. bilangguang mandi’y libing ng buhay;
sampu, dalawampu, at lahat ng taon
Sa munting dungawan, tanging abot-malas ng buong buhay ko’y dito mapipigtal.
ay sandipang langit na puno ng luha, Ngunit yaring diwa’y walang takot-hirap
maramot na birang ng pusong may sugat, at di habang araw ang api ay api,
watawat ng aking pagkapariwara tanang paniniil ay may bayang gaganti.

Sintalim ng kidlat ang mga mata ng tanod, At bukas, diyan din, aking matatanaw
sandipang langit na wala nang luha,
sa pintong maysusi’y walang makalapit; sisikat ang gintong araw ng tagumpay!
Sigaw ng bilanggo sa katabing muog, layang sasalubong ako sa paglaya!
anaki’y atungal ng hayop sa yungib.
SUBUKIN NATIN

116
Pagsusuri sa tulang binasa:
1.Ano ang mensaheng nais iparating ng tulang binasa?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_________________________
2.Ano ang damdamin na namamayani sa tula?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________
3.Ano ang suliranin ng unang tauhan sa tula?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
________________________.
4. At bukas, diyan din, aking matatanaw
sandipang langit na wala nang luha,
sisikat ang gintong araw ng tagumpay!
layang sasalubong ako sa paglaya!
_Ipaliwanag ang huling saknong
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
________________________________
Aralin 2:Maikling Kwento
117
Pagkatapos ng digmaan, muling nabuksan ang mga
palimbagan ng mga pahayagan at magasin. Ang mga manunulat sa Ingles bago
nagkadigma na sumulat sa Tagalog noong panahon ng digmaan ay naakit na
sanang magpatuloy sa pagsulat sa sariling wika ngunit bumalik na sa pagsulat
sa wikang Ingles.
Kapanabay nito, ay nagtakda ang mga magasin ng mga
panuntunan sa paglalathala ng mga ipinadadalang kwentong na dapat ay may
mag sumusunod na katangian:
1. Yaong masasayang wakas
2. Yaong ang haba ay hindi lalampas sa anim na papel makinilyahan.
Kaya upang makakaangkop ang maikling kwento sa
kalagayang ito, nagtaguyod ng isang timpalak-pampanitikan ang
Surian Wikang Pambansa upang mapasigla ang mga manunulat ng
maikling kwento.
Aralin 3:Ang Nobela
Pagbalik ng mga Amerikano at nang maitatag ang Republika ng
Pilipinas noong 1946, muling sumigla ang pagsulat sa iba’t ibang
akdang Pilipino at kabilang na rito ang nobela.
Sa panahong ito pumasok ang modernismong pamamaraan sa
pagsulat ng nobela na nagbigay pokus sa indibidwalismo o ang
kahalaganhan ng indibdwal ay nanggaling sa kanyang sarili at hindi sa
impluwensya ng komunidad.
Nagsisilitaw ang mag nobelang walang takot sa pagbubunyag ng
bulok na sistemang pamahalaan at ang nakaririmarim na realidad ng
lipunan. Ang mga akda ay gumising sa damdamin ng maraming
mamamayan at nagbigay ligalig sa mga tiwaling namumuno ng
pamahalaan at dahil sa ginawanilang walang takot na pagbunyag
maraming manunulat ang hinuli at ikinulong ng mga military.

LUHA NG BUWAYA (1963)
Amado V. Hernandez
Kagagaling ni Bandong, guro sa Sampilong, sa opisina ng
Superintendente sa kabisera ng lalawigan sapagkat siyang manuparang
pansamantalang principal sa kanilang nayon samantalang nagbabakasyon ang
principal na si Maestrong Putin.Dinalaw ni Bandon gang pinakamagandang
dalagang nayon si Pina, anak ni Mang Pablo na pangulo ng PTA , upang
makipagbalitaan at magpalipad-hangin ukol sa kaniyang pag-ibig. Nalaman ni
Bandong na may pabatares sa pagapas kinabukasan sina Mang Pablo. Sa
gapasan, naging Masaya ang mga mangagapas kahit na lumabas si Donya
Leona Grande, ang may-ari ng pinakmalawak na lupang sakahin sa Sampilong
Napakahigpit sa kasama si Donya Leona.
Nang ipaghanda sa bahay-asyenda ang dalawang anak ni Donya
Leona, s Jun na nagtapos ng medisina at si Ninet na angtapos naman ng
parmasya, ang mga kasamang babae at lalaki ay hugos din sa bahay na bato sa
pagtulong sa mga gawain at sa pagsisilbi sa mga panauhin. Naganap sa
kasayahang ito ang kaguluhang kinasangkutan ni Andres, isang iskwater na
nakatira sa pook na tinaguriang Tambakan. Nagawi sa Sampitong si Andres
mula sa Maynila noong panahon ng Hapones sapagkat natandaang sinabi ng
yumaong ina na may kamag –anakan sila sa Sampilong . nang matapos ang
digmaan, si Andres at ang kanyang mag-ina ay hindi na nagbalik pa sa
Maynila.
Nakilala nang lubusan ni Bandong si Andres nang ipinapasok nito sa
grade one ang anak na sampung taong gulang . inamuki ni Bandong si Andres
na magtayo ng cottage industries sa pook ng mga iskwater. Ito ay aknilang
sisimulan pagkatapos na linisin at ayusin ang kanilang pook. Pumayag si
Andres at ang mga iskwater sa mungkahi ni Bandong.
Bumuo ng isang samahan ang mga magsasaka at si Bandon gang
tagapayo nito. Isinumbong ni Dislaw, ang engkargado at badigard ni Don
Severo Grande amg tungkol sa binuong union ng mga magsasaka. Ikinagalit
iyon ni Donya Leona at ng kanayng pamilya. Tumanggi si Donya Leona sa
118
mga kaholingan ng mga magsasaka at ang mga ito naman ay tumangging
gumawa sa kanilang mga saka.
Samantala’y nalinis at naayos nina Andres ang pook ng mga iskwater
at tinawag nilang Bagong Nayon. Sa tulong ni Bandong, lumapit sina Andres
sa Social Welfare Administartion. Nakapangilak sila ng pondo mula sa mga
kanyon at sinimulan nilang itayo ang kooperatiba hinggil sa industriyang
pantahanan.
Ngunit ang bagong Nayo ay sinimulang kamkamin ni Donya Leona.
Pagkatapos kausapin ang huwes ng bayan, isinampa ng mga Grande ang habla
at ang ginamit na tanging ebidensya ay isang lumang dokumento ng
pagmamay-ari. Kinasapakat din ni Donya Leona ang alkalde na pinsan ni Don
Severo at ang hepe ng pulisya na inaanak naman sa kasal ng mag-asawang
Grande.
Lumaban ang mga ikwater sa pamumuni ni Andres. Ang samahan ng
mga magsasaka at ang kooperatiba ng mga iskwater ay nagsanib at s tulong ni
Bandong sila ay nakakuah sa Maynila ng isang abogadong naging kaibigan ni
Bandong noong nag-aaral pa siya sa Maynila.
Sa isang pagkakataon, nakatagpo ni Andres si Ba Inten na
pinakamatandang tao sa nayon. Sa pagatatanong ni Andres sa matanda,
natiyak ni Ba Inten na si Andres ay apo sa tuhod ng yumaong mabait na
Kabisang Resong ng Sampilong. Mayaman sa Sampilong ang nuno ni Andres
ngunit nang namatay ito ay napasalin sa mga magulang ni Donya Leona ang
may-aring lupa nito. Nagawa ng mga Grande na palitawing ibinenta sa kanila
ni Kabisang Resong ang lupa nito bago namatay. Sa pagtatanong ni Andres sa
kanilang abogado, nalaman niyang maari pa jiyang habulin ang lupa at
papagbayarin ng pinsala ang mga Grande.
Sa utos ni Donya Leona, naigawa ng kasong administratibo si
Bandong. Si Dislaw na karibal ni Bandong kay Pinaat si Hepe Hugo ng
pulisya ang nakalagda sa sumbong. Nang dumating ang apsukan, isang
bagong principal, si Mr. Danyos, ang dumating sa Sampilong
 Sinagot ni Pina ang iniluhog na pag-ibig ni Bandong. Samantalang ,
pinagtangkaang halayin ni Dislaw si Pina. Mabuti na lamang at dumalaw si
Bandong na kung hindi naawat ng mga dumalo ay baka napatay si Dislaw. Sa,
nangyari,pinaluwas ni Donya Leona sa Maynila si Dislaw.
Sa gabi, lihim na ipinahakot ni Donya Leona s mga trak ang mga
palay niya sa kamalig at ipinluwas sa Maynila upang iipagbili sa Intsik. Isang
umaga nagisnan na lamang ng Sampilong na nasusunog ang kamalig ng mga
Grande. Ibinitang ang pagkasunog ng kamalig sa mga pinuno ng union ng mga
magsasaka at sa mag pinuno ng kooperatiba ng mga iskwater.
Salamat na lamang at ang mayordoma sa bahay ng mga Grande, si
Iska ay nagtapat kay Sedes, asawa ni Andres tungkol sa pagpapasunog ni
DonyaLeona sa kamalig kay kosm. Kasintahan ni Iska si Kosme , ngunit
nalaman niyang may binabahay ang lalaki sa Maynila na si Cely, kapatid ni
Dislaw.
Hinuli si Kosme at umamin sa kasalanan. Isinunod ni Andres ang
paghahabol sa hukuman sa lupang kinamkam ng mga Grande. Dahilan sa
tinamong kahihiyan, hinakot ng mga Grande ang kanilang mga kasangkapan
sa Maynila at doon na sila naninirhan. Sa maynila , si Donya Leona ay
nagksakit at naging paralisado . Si Don Severo naman naman ay nagkasakit
ng matinding insomya.
Samantala, napawalang-saysay ang hablang administratibo laban kay
Bandong at tiniyak ng superintendente na siya ang ilalagay na principal sa
Sampilong. Aalisin si Mr. Danyos dahil sa hindi ito makasundo ng mga guro
at ng mga magulang ng mga bata.
Namanhikan sina Bandong kina Pina at may pahiwatig na siya ay
ikakandidato pang alkalde ng kanyang mga kanayon sa susunod na halalan.
SUBUKIN NATIN
119
Pagsusuri sa nobelang binasa:
1.Ano ang mensaheng nais iparating ng nobela kwento?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_________________________
2.Ano ang suliraning panllipunan na masasalamin nobela?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________
3.Ilarawan ang pagkatao ni Donya Leona.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
________________________.
4. Ano ang aral na nakuha sa nobela?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
__________________________________
Aralin 2:Ang Dula
Ang damdamin ng pagsasarili ay namayani sa puso ng
sambayanang Pilipino nang makamtan ang kalayaan noong Hulyo 4,
1946.
 Maraming pagbabago ang nagaganap sa iba’t ibang aspekto ng
buhay dala ng kakamit na kalayaan.
Ang panitikan lalo na ang larangan ng dulaan ay nakisangkot sa
pambansang launin na ito, kaya’t isang pangkat ng mga manunulat ang
nagbalak magpalathala ng kanilang mga akda.
Sa dula, si Wilfredo Ma. Guererro ay nagpatuloy na kinikilala sa
kahusayan sa pagsulat ng dula.
Noong 1950 ay bumuo ng isang samahan, ang “ Manila
Theater Guild” na may layuning magpalabas ng mga makabagong dula
na hango sa mga Amerikano. Ang mga dulang ipinalabas noong 1950
ay ang mga sumusunod: “ Nights Must Fall” ni Evelyn William ;”
Our Town” ni ThorntonWilder;” The Glass Menagerie” ni Tennesse
William “The Madwoman of Chaillot” ni Jean Giraudox at “ The House
of the August Moon” ni John Patrick.
Pitong taon
Fidel Sicam
Nagsimula ang dula sa pagkikita sa lansangan ng magkaibigang
Sol at Don. Ibinalita ni Sol na siya ay dadalaw sa tahanan ni Patsing na
anak nina Torcuato Bagatsing at Paz Bagatsing. Nalaman ni Don na si
Patsing ay pitong taon nang nililigawan ni Sol at hindi pa sila
nagkakaunawaan nito. Nagtaka pa si Don kung bakit sa pitong taong
pagdalaw ni Sol sa tahanan nina Patsing ay wala pang nangyayari.
Sinabi ni Sol na wala pa raw siyang ipinagtatapat na pag-ibig kay
Patsing. Sinabi ni Don na tama si Sol sapagkat napakabigat na
responsibilidad ang may asawa sa panahong iyon.
120
Marami siyang binanggit na mga halimbawa ng mga kaibigan
niyang nagsipag-asawa na naging kaawa-awa ang naging kalagayan sa
buhay. Sinabi rin niya na ang pag-aasawa ay parang nasa bilangguan
habang buhay. Binalaan niya si Sol na huwag na huwag makikikain sa
tahanan ng nililigawan sapagkat marami nang pangyayaring ang lalaki
ay napikot dahilan sa gayumang inialalgay sa pagkain. Bago,
maghiwalay, ang dalawa ay ipinagbilin ni Don kay Sol na huwag
kalilimutan ang mga babala niya rito.
Nang dumating si Sol sa tahanan ng mag-anakna Bagatsing ay
oras na ng pananghalian. Nagtaka ang mag-anak lalo na si Patsing nang
tumangging kumain si Sol.Dati naman ay lagging doon siya kumakain
tuwing Sabado sa loob ng pitong taon. Kahit pampalamig ay tumanggi
siyang uminom at nagdahilang wala siyang gana sapagkat kumain.
Sa kanilang pag-uusap ay nagpaparinig si Patsing kay Sol na
pitong taon na ay wala pang nangyayari. Natsitsismis na raw sila ay
wala pa ring linaw ang relasyon nila. Tuwing babanggitin ni Patsing ang
bagay na ito ay umiiwas sa paksa si Sol at nagpaalam kaagad ang
binata. Hindi na nakatiis si Patsing at sinabi kay Sol na huwag na siyang
babalik kailanman. Sinabi ni Sol bago siya umalis na marami naming “
call girls” kaya lalong nagalit ang dalaga.
Nang pumasok sa sala ang mag-asawang Toruato at Paz ay
inabutang umiiyak si Patsing. Sinabi ng dalagang mahal niya si Sol.
Tinanggihan daw niyang lahat ang kaniyang manliligaw dahilan daw
kay Sol. Inalo naman ng ama ang anak at sinabing si Sol ay muling
babalik.
Walang anu-ano’y dumating si Don na kaibigan ni Sol. Nang
tanungin ni Patsing kung ano ang dahilan at nadalaw siya ay sinabi ni
Don na ang katulad niya ay isang ibong nangungulila at naghahanap ng
kalaguyo. Sinabi niyang siya’y may babaeng sinasamba sa loob ng
pitong taon. Hindi raw niya alam kung may nagmamay-ari na sa
babaeng ito. Sinabi niyang ang naturang babae ay si Patsing. Handa raw
niyang niyang pakasalan ang dalaga at ipinangako niyang handa siyang Don: Payag ka bang tumingin sa ibang babae habang nabubuhay ang
magtiis upang maging isang mabuting asawa. Nabigla si Patsing. iyong asawa?
Naging marahas si Don. Hinawakan at hinalikan si Patsing kaya Sol: Oo
ang dalaga ay nagsisigaw. Sa ganitong pangyayari ay biglang dumating
Don: Payag kabang makasama sa buhay mo ang kanyang ina na
si Sol. Nalaman nia kung bakit ganoon na lamang ang pananakot at
tutulong sa paghamak sa iyo?
paalala ni Don tungkol sa panliligaw niya kay Patsing. Magsusuntukan
n asana ang dalawa nang pumasok ang mga magulang at kapatid ni Sol: Oo
Patsing. Pinaalis nila si Don at sa pagtatanggol ni Sol sa dalaga ay
nangangahulugang ang naghihintay nila sa pitong taon ay matutuloy na Don: Handa ka bang magbaon ng pera na tama lamang sa pasahe mo
rin. pagpunta sa upisina at pagbalik sa bahay?

Isang makulay na tagpo sa “Pitong Taon” Sol: Oo

Don: Hindi iyan ang palataang kung siya’y iniibig mo nga. Kung Don: Payag ka ba na ang baon mong pagkain sa opisina ay
tunay na iniibig mo siya , dapat mong sagutin ng “oo” ang mga tuyong dilis at kaniyang lamig at isang kapiranggot na
tanong na ito. karamelo?

Sol: ang mg tanong? Sol: Oo

Don: Heto ang una. Payag ka bang ibigay ang suweldo mo sa babaeng Don: Handa ka bang maghintay ng isangdaang minute kung
iya? kayo’y may pupuntahan samantalang siyay nagbibihis.

Sol: Oo(ang mga sumusunod pang Oo” ni Sol ay pahina nang pahina Sol: Oo
ang maging bigkas hanggang matapos) Don: Payag ka bang manatili sa bahay at ikulong ka doon ng
Don: Payag ka bang halungkatin ang bulsa mo araw-araw? habang buhay inoorasan ang iyong pag-alis at pagdating?

Sol: Oo Sol: Oo

Don: Payag ka bang maglaba ng lampin ng anak mo? Don: Sa maikling salita, payag ka bang mabilanngo
habangbuhay?
Sol: Oo
Sol: Oo
Don: Handa ka bang gumising sa hatinngabi upang magtimpla ng
gatas para sa iyong umiiyak na sanggol? Don: Kung gayon, payag ka bang pakasal sa babaeng iyon?

Sol: Oo Sol: (sa wakas) Hindi

121
 Don: Ganyan ang sagot, kaibigang Solomon Cabaero! Tigasan ang
SUBUKIN NATIN
kalooban

PAGPAPAHALAGA
Pagsusuri sa nobelang binasa:
1.Ano ang mensaheng nais iparating ng dula?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ Panuto: Mula sa dulang binasa, pumili ng isang pangyayari na iyong
_______________________________________________________________ nagustuhan at iguhit ito. Pagkatapos ipaliwanag kung bakit mo ito
_________________________ nagustuhan.

2.Ano ang suliraning panllipunan na masasalamin dula?

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________
3.Pumili ng isang tauhan sa dula at ilarawan ito
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
________________________.

4. Kung bibigyan ka ng pagkakataon na baguhin ang wakas ng dula ano

ito at bakit?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ _______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
__________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

122
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_________________________________________________________
Aralin 3 :Sanaysay, Talumpati at Iba pa
Patuloy ang pag-unlad ng pagsulat ng sanaysay sa iba’t ibang
rehiyon ng bansa hanggang sa kasalukuyan. Ang mga nakasulat na
sanaysay ay nasa anyong kalipunan at tumatalakay ng iba’t ibang
paksang may kaugnayan sa buhay ng mga Pilipino na maaring
pampulitika, panlipunan, panrelihiyon, pang-araw-araw na gawain,
pang edukasyon at ibapa.
Lalong nabigyan ng halaga ang sanaysay bilang isang nayo ng
panitikan. Ang patimpalak na inilunsad ng iba’t ibang institusyong
paimpalak tulad ng Carlos Palanca Memorial Awards for Literature,
Gawad Urian at iba pa ay lalong nagpasigla sa mga mananasaysay na
Pilipino na payabungin ang pagsulat ng sanaysay.
TALINGHAGA NG BUHAY
Armando A. Rayos
Ang mabuhay sa daigdig ay batbat ng pakikipagsapalaran. Bawat
pangyayaring nagaganap ay may kakambal: tagumpay sa kabiguan, halakhak
sa luha; luwalhati sa pagtitiis; ginhawa sa pagpapagod at marami pang iba.
Ang lahat ng iyan ay bahagi ng pagiging nilalang. Sapagkat batas ng kalikasan
sa daigdig na kung may araw at may gabi, kung may lupa ay may langit, kung
may dagat ay may bundok at kaparangan.
Mapapalad ang mga taong sa kabila ng paglasap ng mga walang awang
dagok ng kabiguan ay nanatiling buhay ang pag-asa. Nakukuhang maging
masigla at lumalaging buhay ang pananalig na ang minimithing tagumpay
malao't madali ay magkakaroon ng katuparan. Sila ang mga taong
naniniwalang paglipas ng unos ay may malayang panahong daratal, pagkaraan
123
ng gabi ay may darating na ginintuang sila his ng umaga. Sila ang mga taong
ang suliranin ay iwinawaksi hindi sa pagpapautang ay sa ispiritu ng alak;
manapa, ay naghahanap ng wastong paraan upang ang nalasap na kabiguan ay
maging isang tanglaw at mapag-aralan ang mabisang paraan upang ito ay
maiwasan.
Sa isa mang dukhang dampa ay maari ring mamayai ang kaligayahan sa
pamamagitan ng mabuting pag titingnan, pagsusunuran at higit sa lahat ay
pag-ibig at pagmamahalan. Kapag ang haligi ay nanatiling matibay at matatag
na hindi makayang maigupo ng bagyo man o daluyong at ang ilaw, sa kabila
man ng liwanag, maasahang ang isa mang dampa ay magsusulong ng mga
hinlog na hindi kara-karakang nagpapatangay sa agos ng buhay.
Ang tunay na kaligayahan ay maaari rin matagpuan hindi lamang sa
kayamanan, mararangyang kasangkapan at kagamitan. Magkaminsan ay
nagsasabi nating mapapalad ang ilang tao. Magigimbal na lamang tayo kung
mababalitaan nating may nagpatiwakal na taong inaakala nating nasa kanila na
ang lahat ng katangian upang maging maligaya. Maitatanong natin sa ating
sarili. Bakit sila - - - isang tanyag na artistang nasa rurok ng tagumpay, isang
hukom na kinikilala at iginagalang ng Balanga, isang tinitingalang negosyante,
isang pulitikong pampanginoon at marami pang katulad nilang nakahanay sa
mataas na lipunan ay naisip na wakasan ang sariling buhay? Marahil, sapagkat
ang tunay na kaligayahag kanilang inaasam sa pagtatamo ng tagumpay ay
hindi nila nakamit. Sa kabilang dako, isang mahirap na may asawang nag-
aagaw-buhay, sa dahilang walang salaping magugol ay napilitang magnakaw
maipagamot lamang ang minamahal ay nakagiting tumanggap ng parusa ng
hukuman.
Anong uri ng mga tao mayroon kung ganoon ang lipunang ating
ginagalawan? May mga taong masagana at halos nasa kanila na ang lahat-lahat
ay kung bakit tila walang kasiyahan at mayroon namang mga taong nagiging
maligaya sa kabila ng mga rehas na bakal. Kaipala, ang sukatan ng tagumpay
ay hindi ang yaman, kundi kasaganaan o karangyaan. Ang tagumpay ay
nakasalalay sa pagmamahal ng kapwa tao. Maipadarama natin ang ating
pagmamahal at pag-ibig sa kanila ang katotohanan ng buhay sa paligid. Imulat
natin na ang pagkabigo ay bahagi ng buhay at ang tagumpay sa pananaliksik
upang ang kabiguan ay ituring na isang hagdan upang maabot ang
pinagsisikapag tagumpay. Sa mga sandali ng pag-aalinlangan, ating limiin na
may mga taong nasasalubong na walang kamay, walang paa, walang ilaw ang
paningin, walang pandinig at iba pang kapus-palad na tulad nila ang patuloy
na nakikibaka sa daigdig upang mabuhay. Isipin nating higit tayong mapalad
sapagkat kung magkakaroon tayo ng mga suliranin, bagay na karaniwan
lamang sa anumang nilalang, wala namang tayong kapansanan at nasa atin ang
mga katangian upang ang hangaring inaasam ay mapagtagumpayan.
Likas sa tao ang pagkakaroon ng marupok na kalooban kaya ang
kailangan ay tulungan silang magkakaroon ng inspirasyon - - isang gabay na
magsisilbing timbulan upang magkalakas ng loob at magpunyagi nang sa
gayon ay marating ang kaligayahan sa pamamagitan ng pag baka sa kawalang-
pag-asa. Kung magagawa nating ngumiti sa gitna ng kabiguan, kung tayo ay
may lakas ng loob na harapin gaano man ang sumasa ating salaghati sa buhay,
kung tayo ay la laging nakahanda sa anumang pagsubok, marahil, ang
tagumpay na ma'y hatid ng tunay na kaligayahan ay atin ding matatagpuan.
SUBUKIN NATIN
Pagsusuri sa nobelang binasa:
1.Ano ang gusting iparating ng may-akda sa kanyang mambabasa?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_________________________
2.Paano inilarawan ng may-akda ng buhay sa kanyang sanaysay?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
124
_______________________________________________________________
_______________
3. Ang mabuhay sa daigdig ay batbat ng pakikipagsapalaran.
Ipaliwaang ang linyang ito
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
________________________.
4. Likas sa tao ang pagkakaroon ng marupok na kalooban kaya ang
kailangan ay tulungan silang magkakaroon ng inspirasyon. Ano ang nais
ipahiwatig ng linyang ito sa huling saknong.
Kabanata 7
ARALIN 1:PANITIKAN SA PANAHON NG PROTESTA
Anyong Patula
“Kung sa pagtanda ko’y lumingon ako sa aking kabataan at wala ni
isa man akong mabuting nagawa sa bayan, bawat putting buhok ay
magsisilbing tinik na susurot sa aking pagkatao.”
Isa
Sa katapusan ng aralin na ito, kayo ay inaasahang:
A. Nakikilala ang mga manunulat ng tula sa panahon ng
protesta.
 B. Natutukoy ang mga paksa ng mga tulang nagging
palasak sa panahon ng protesta.
C. Nasusuri ang mga kaisipang ipinahihiwatig ng mga
tula noong panahon ng protesta.
D. Nauugnay ang mga kaisipan ng tula sa tunay na mga
pangyayari sa buhay.
SIMULAN NATIN
Suriin ng mabuti ang larawan.Ano ang mensahe na nais ipabatid nito?
_______________________________________________________________
125
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_____________________________________________________
TALAKAYIN NATIN!
Aralin 1 : Ang Patulang Anyo
Sa panahon ng Aktibismo ang mga salitang hindi mabigkas ng mga
mahiyain ay ginagamit na ng mga aktibistang makata. Ang mga tula sa
panahong ito ay para sa masa at mararahas na salita ang ginagamit upang
maipadam ang katotohanan sa mga mambabasa. Ang kamulatang panlipunan
at ang damdaming makabansa ng mga manunulat sa panahong ito ang siyang
nagpabilis upang maihatid sa katotohanan ang panaginip ng ng mga manunulat
na aktibista- ang makabuo at magkaroon ng tunay na panitikang Pilipino na
may sariling kasaysayan (Pineda, 1979).
Hindi maitatanggi na sa mga nagdaang panahon, ang panitikang Pilipino ay
kulang sa kamalayang pangmasa. Itoa ng gumising sa mga kabataang
manunulat na gumawa ng isang panghihimagsik sa larangan ng panitikan na sa
kanilang paningin at pakiramdam ay walang pagsulong sapagkat huwad o
gagad sa iba kaya’t walang sariling kasaysayan.
Ilan sa mga manunulat na matutukoy sa panahong ito ay sina Amado V. Masasalubong mo ang isang panahon
Hernandez Bienvenido A. Ramos, Teo S. Baylen, Rodolfo Salandanan,
Na sambuntong abo at nagngangang libing?
Virgilio Almario at Jose M. Buhain. Matutunghayan ang kanilang mga akda sa
bahaging ito ng modyul. Ikalawang Saknong
Tatlo ang katangian ng tula sa panahon ng aktibismo: Ito ba ang lupang aking aangkinin
1.Nagsusuri sa kalagayan ng bayan. Na tira-tirahan ng apoy at talim?
2. Nagsisiwalat ng mga katiwalian. Ito ba ang manang aking bubungkalin
3. Tahasang lumalabag sa kagandahang asal (panunungayaw at may karahasan Sa sambuntong abo at nagngangang libing?
sa pananalita)
Ikatlong Saknong
Ito ba ang mundong hinila kung saan
Ng Gulong ng inyong hidwang kaunlaran?
Ito ba ang bunga ng Sining mo’t Agham?
Tinig ng Darating ni
Teo S. Baylen Ito ba ang aking manang Kalinangan?

-isinilang si Teo S. Baylen sa Noveleta, Cavite noong Enero 21, 1904 Ikaapat na Saknong

-Ayon sa Talaang Bughaw ni A. G. Abadilla, siya ang Makata ng Taong 1962 Iyan ba ang bukid na walang naimbak
at Taong 1964.Nagkamit siya ng Republic Cultural Heritage Award for Kundi mga bungo ng mga kaanak?
Literature noong 1963 at nagging Palanca Awardee noong 1965. Siya ay hindi
lamang kilala bilang manunulat. Isa rin siyang musikero at kompositor. Ang Binaog ng inyong punlong makamandag
Landas sa Kadakilaan, Unang Ginang Imelda at Ramon Magsaysay March ay
At wala ni damo na diya’y mag-ugat?
tatlo sa kanyang mga pinakapopular na komposisyon.
Ikalimang Saknong
-Nagkamit din siya ng Republic Cultural Heritage Award for Literature noong
1963 at naging Palanca Awardee noong 1965. Kahubdan at gutom, isipang salanta,
TINIG NG DARATING Bigong pananalig at pag-asang giba;
Unang Saknong Ito ba ang aking manang napapala
Sa guniguni mo’y paglakbayin doon Na labi ng inyong taniman at sumpa
Sa madugong landas ng ating dantaon;

126
 SUBUKIN NATIN Gumawa ng isang poster slogan na nagpapakita ng mensaheng nais
iparating tula.

Pagsusuri sa tulang binasa.

1.Sa kabuuan, ano ang mensahe na nais iparating ng tula?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________.
2. Ano ang layunin ng akda sa pagsulat ng tula?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
________________________________ Aralin 2 : Anyong Tuluyan: Maikling Kuwento
3. Kaninong tinig ang tinutukoy ng may-akda? I.Layunin:
4. Ipaliwanag ang kahulugan ng linyang ito. A. Nailalarawan ang mga tauhan ng iba’t ibang kuwento batay sa
kanilang kilos at pananalita.
Ito ba ang mundong hinila kung saan
B. Nasusuri ang mga kaisipang ipinahihiwatig ng mga kuwento.
Ng Gulong ng inyong hidwang kaunlaran? C. Nailalahad ang sariling opinion/ paniniwala batay sa mga
_______________________________________________________________ pangyayari ng mga kuwentong binasa.
_______________________________________________________________ D. Naiuugnay ang mga pangyayari sa kuwento sa tunay na buhay
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ ANG MAIKLING KWENTO
___________________________________________________
Ano raw ang ginampanang papel ng mga kuwento sa panahon
Pagbigay Halaga: ng protesta? Hindi lamang daw ang paglalantad at pagtutol sa karumal-
PALAWAKIN NATIN dumal na kalagayan ng lipunan ang ginagampanang papel ng mga
mailing kuwento kundi ang pagtataguyod ng “pagbabagsak sa bulok na

127
sistemang malakolonyal at malapiyudal na pagpapahintulot sa paniniil
at pagsasamantala ng iilan sa masa ng sambayanang Pililipino.”
Ayon naman kina Pineda samantalang ang kabataang aktibista
ay nagpatuloy ng awit ni Amado V. Hernandez sa diwang sosyalista na
inakala nilang siyang pag-asa ng bayan, ang maraming makalumang
manunulat na Pilipino ay nagpatuloy pa rin sa mga akdang pantakas sa
katotohanang nagaganap sa bansa na inilathala ng mga pahayagang at
magasing konserbatibo.
Halimbawa ng maikling kwento:
Banyaga ni Liwayway Arceo Bautista
Mula nang dumating si Fely kanina ay hindi miminsang
narinig ang tanong na iyon na tila ngayon lamang siya nakita.
Gayong umuuwi siya dalawang uli isang taon: kung Araw ng
mga Patay at kung Pasko. O, napakadalang nga iyon, bulong
niya sa sarili. At maging sa mga sandaling ito na wala nang
kumikibo at tumitingin sa kanya ay iyon din ang katunayang
wari ay nababasa niya sa bawat matimping ngiting may lakip na
lihim na sulyap. At mula sa salamin sa kanyang harapan ay
nakita niya si Nana Ibang sa kanyang likuran. Hinahagod ng
tingin ang kanyang kaanyuan. Matagal na pinagmasdan ang
kanyang buhok. Hindi ito makapaniwala nang sabihin niyang
serbesa ang ipinambasa sa buhok niya. “Serbesa ba ‘kamo bata
ka, ha?” Ngumiti siya, kasabay ang mahinang tango. At nang
Makita niyang nangunot ang noo nito, idinugtong niya ang
paliwanag. “Hindi naman masama ang amoy, Nana.” Ngayon sa
kanyang pagtindig ay hindi maikaila sa kanya ang pagtuon ng
128
tingin nito sa kanyang suot sa leeg ang kanyang terno na halos
ay nakasabit lamang sa gilid ng kanyang
balikat at tila nanunuksong pinipigil ang
Panahon rin ito
pagsungaw ng kanyang malusog na
ng mga
dibdib. Sa kanyang baywang na lalong
aakdang
pinalaktik ng lapat na lapat na saya. Sa
malalaswa,
laylayan nito na may gilit upang
nakasisira sa
makahakbang siya. Ibang-iba na ngayong
kaugaliang
ang… lahat!… at naunlinigan ang
Silangan-mga
buntunghininga na kumawala sa dibdib
akdang hawig
ng matanda niyang lola. Napangiti siya.
sa mga
Alam niyang iyon din ang sasabihin ng
pelikulang
kanyang ama na sa pagkakaalam niya ay
bomba na
hindi naging maligoy minsan man sa
pornograpiya
pagsasalita. Iyon din ang narinig niyang
ang kalamnan.
sabi ng kanyang Ate Sedes. At ng
kanyang Insong Edong, ang balo ng
kanyang Kuya Mente. At ang kanyang
apat na pamangkin ay halos hindi nakahuma nang Makita siyang
nakatoreador ng itim at kamisadentrong rosas. Pinagmasdan siya
ng kanyang mga kanayon, mula sa ulong may taling banda, sa
kanyang salaaming may kulay hanggang sa kanyang mga
kukong mapula sa paa, na nakasungaw sa step-in na bukas ang
nguso. “Sino kaya’ng magmamana sa mga pamangkin mo…
matalino.” “Sinabi ko naman sa Inso… Ibigay na sa akin…
papag-aralin ko sa Maynila. Nag-iisa naman ako. Ang hirap sa
kanila… ayaw nilang maghiwa-hiwalay. Kung sinunod ko ang
gusto ni Inang… noon… kung natakot ako sa iyakan…”
Tumigil siya sa pagsasalita. Alam niyang hindi maikukubli ng
kanyang tinig ang kapaitang naghihimagsik sa kanyang dibdib.
“E… oo nga…” walang anu-ano’y ni Nana Ibang. “Tigas nga
naming iyakan nang lumwuas ka…”
“Noon pa man, alam kong nasa Maynila ang aking pagkakataon.
Sasali ba’ko sa timpalak na ‘yon kung hindi ako nakkasigurong
kaya ko ang eksamen?” Hindi sumagot si Nana Ibang.
Naramdaman niyang may dumamping panyolito sa kanyang
batok. Hindi sumagot si Nana Ibang. Naramdaman niyang may
dumamping panyolito sa kanyang batok.“Pinagpapawisan ka na,
a. Ano bang oras sabi ni Duardo na susunduin ka?”“Alas tres
daw. Hanggang ngayon ba’y ganoon dito?” At napangiti siya,
“Alas tres o alas singko? Alaskuwatro na, a! Kung hindi lang
ako magsasaya, di dinala ko na rito ang kotse ko.Ako na ang
magmamaneho. Sa Amerika…” “Naiinip ka na ba?” agaw ni
Nana
Ibang sa kanyang sinasabi.“Hindi sa naiinip, e. Dapat ay nasa
oras ng salitaan. Bakit ay gusto kong makabalik ngayon sa
Maynila.”“Ano? K-kahit gabi?”Napatawa si Fely. “Kung sa
Amerika, nakapunta ako at nakabalik nang mag-isa, sa Maynilap
a? Ilang taon ba ‘kong wala sa Pilipinas? Ang totoo…”Biglang
nauntol ang kanyang sasabihin nang marinig niya ang mahinang
tatat ni Nana Ibang. At nang tumingin siya dito ay nakita niya
ang kulimlim na mukha nito. At biglang-biglang, dumaan sa
kanyang gunita ang naging anyo. Ang walang malamang gawing
pagsalubong sa kanya. At nang siya ay ipaghain ay hindi siya
isinabay sa kanyang pamangkin. Ibinukod siya ng hain, matapos
mailabas ang isang maputi at malinis na kumot na ginawang
mantel. Hindi siya pinalabas sa batalan nang sabihin niyang
maghuhugas siya ng kamay, Ipinagpasok siya ng palanggana ng
tubig, kasunod ang isa niyang pamangkin na sa pangalan at
larawan lalo niyang kilala sapagka’t patuloy ang kanyang
sustento rito buwan-buwan. Ito ang may dalang platitong
kinalalagyan ng isang sabong mabangong alam niyang ngayon
lamang binili. Nakasampay sa isang bisig nito ang isang
tuwalyang amoy moras. At napansin niyang nagkatinginan ang
129
kanyang mga kaharap nang sabihin niyang magkakamay siya.
“Ayan naman ang kubyertos… pilak ‘yan…” hiyang-hiyang sabi
ng kanyang hipag. “Yan ang uwi mo… noon… hindi nga
naming ginagamit…” Napatawa siya, “Kinukutsara ba naman
ang alimasag?” Nagsisi siya pagkatapos sa kanyang sinabi,
Napansin niyang lalong nahapis ang mukha ng kanyang Nana
Ibang. Abo tang paghingi nito ng paumanhin. “Kung hindi k aba
nagbagong-loob, di sana’y nalitson ang biik sa silong. Kasi
sabi… hindi ka raw darating…” Wala na siyang balak dumalo sa
parangal. Nguni’t naisip niyang ngayon lamang gagawin ang
ganyon sa kanilang nayon. Sa ikalimampung taon ng Plaridel
High School, waring hindi niya matatanggihan ang karangalang
inuukol sa kanya ng Samahan ng mga Nagsipagtapos sa
kanilang paaralan. Waring naglalaro sa kanyang isipan ang mga
titik ng liham ng pangulo ng samahan. Parangal sa unang
babaing hukom na nagtapos sa kanila. Napakislot pa si Fely
nang marinig ang busina ng isang tumigil na sasakyan sa harap
ng bahay. Alam na niya ang kahulugan niyon. Dumating na ang
sundo upang ihatid siya sa bayan, sa gusali ng paaralan. Hindi
muna niya isinuot ang kanyang sapatos na mataas at payat ang
taking. “Sa kotse na,” ang sabi niya kay Nana Ibang. Ang hindi
niya sinabi: Baka ako masilat… baka hindi ako makapanaog sa
hagdang kawayan. Ngunit sa kanyang pagyuko upang damputin
ang kanyang sapatos ay naunahan siya ng matanda. Kasunod
niya ito na bitbit ang kanyang sapatos. Sa paligid ng kotse ay
maraming mukhang nakatingin sa kanya. Ang pinto ng kotse ay
hawak ng isang lalaking nang mapagsino niya ay bahagya
siyang napatigil. Napakunot ang noo niya. “Ako nga si Duardo!”
Pinigil niya ang buntunghininga ibig kumawala sa kanyang
dibdib. Nang makaupo na siya ay iniabot ni Nana Ibang ang
kanyang sapatos. Yumuko ito at dinampot naman ang tsinelas na
hinubad niya. Isinari ni Duardo ang pinto ng kotse at sa tabi ng
tsuper ito naupo. “Bakit hindi ka rito?” tanong niya, Masasal ang
kaba ng kanyang dibdib. “May president ba ng samahan na makalabas siya ay lalong nagtining ang kahungkagang nadarama
ganyan?”“A… e…” Hindi kinakailangang Makita niyang niya kania pa. At may sumungaw na luha sa kanyang mga mata.
nakaharap si Duardo. Napansin niya sa pagsasalita nito ang Tila hindi na niya nakikilala at hindi na siya makikilala pa ng
panginginig ng mga labi. “A… alangan… na ‘ata…”Tumigas pook na binalikan niy
ang mukha ni Fely. Nagtiim ang kanyang kalooban. Si Duardo
ang tanging lalaking nagging malapit sa kanya. Noon. Ngayon,
nalaman niyang guro ito sa paaralang kanilang pinagtapusan. At
ito Tumigas ang mukha ni Fely. Nagtiim ang kanyang kalooban.
Si Duardo ang tanging lalaking nagging malapit sa kanya. Noon.
Ngayon, nalaman niyang guro ito sa paaralang kanilang
pinagtapusan. At ito rin ang pangulo ng Samahan ng mga
Nagsipagtapos. “Natutuwa kami at nagpaunlak ka…” Walang
anu-ano;y sabi ni Duardo. “Dalawampu’t dalawang SUBUKIN NATIN
taonna…”“Huwag mo nang sasabihin ang
taon!”nagtatawang sabi ni Fely.“Tumatanda
ako…” “Hindi ka nagbabago,” sabi ni Duardo. “Parang mas … Pagsusuri sa maikling kwentong binasa:
mas… bata ka ngayon. Sayang… hindi ka makikita ni
Monang…” “Monang?” napaangat ang likod ni Fely. “Kaklase 1.Ano ang mensaheng nais iparating ng maikling kwento?
natin… sa apat na grado,” paliwanag ni Duardo. “Kami ang…” _______________________________________________________________
at napahagikhik ito. “Kamakalawa lang niya isinilang ang aming _______________________________________________________________
pang-anim…” “Congratulations!” Pilit na pilit ang kanyang _______________________________________________________________
pagngiti. Tila siya biglang naalinsanganan. Tila siya inip na inip _____________________
sa pagtakbo ng sasakyan. “Magugulat ka sa eskuwela natin
2. Anong kultura ang masasalamin sa kwento?
ngayon,” patuloy ni Duardo nang hindi siya kumibo.
“Ibang-ibakaysa…noon.” “Piho nga,” patianog niya, “Hindi _______________________________________________________________
naman kasi ‘ko nagagwi sa bayan tuwing uuwi ako. Lagi pa _______________________________________________________________
‘kong nagmamadali…” Bagung-bago sa kanyang paningin ang _______________________________________________________________
gusali. At nang isungaw niya ang kanyang mukha sa binate ng ______________________________
sasakyan ay nakita niya ang mga matang nakamasid sa kanya. 3. Bakit kaya pinamagatan na “ Banyaga” ang kwento?
Isinuot niya ang salaaming may kulay. Tila hindi na niya
_______________________________________________________________
matagalan ang nakalarawan sa mukha ng mga sumasalubong sa
_______________________________________________________________
kanya. Pagtataka, paghanga, pagsungyaw. Aywan niya kung
__________
alin. At nang buksan ni Duardo ang pinto ng kotse upang

130
4. Mula sa kwento, paano inilarawan ng may-akda si Fely?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_________________

5. Ipaliwaang ang huling bahagi ng kwento “. Tila hindi na niya nakikilala

at hindi na siya makikilala pa ng pook na binalikan niya.
________________________________________

Aralin 3 : Anyong Tuluyan: Nobela, Dula at Sanaysay sa

Panahon ng Protesta Suriin ng mabuti ang larawan at sumulat ng isa isang sanaysay na naglalahad
n mensaheng nais iparatinng larawan.
I.Layunin:
A. Nakikilala ang mga manunulat ng nabanggit na panahon.
B.Natutukoy ang mga paksa at kaisipang nangingibabaw sa mga
nobela, dula at sanaysay.
C.Nasusuri ang mga kaisipang ipinapahiwatig ng nobela, dula at
sanaysay.
D. Naiiuugnay ang mga pangyayari sa dula at nobela sa tunay na
buhay.
II. Panimulang Gawain( ACTIVATE) TALAKAYIN NATIN!

SIMULAN NATIN Aralin 3 :

A. Ang Nobela

131
 Ang nobela mula noong 1960 hanggang 1972 ay
kinakitaan ng malaking pagbabago hindi lamang sa paraan ng pagsulat
kundi sa nilalaman man at sa layunin. Hindi na lamang umaaliw ang
nobela sa panahong ito kundi ang mga ito’y nagging daan na rin ng
pagkamulat ng mga mambabasa sa mga maraming pangyayari sa ating
lipunan. Higit na masining ang paraan ng pagsulat ng mga nobela sa
panahong ito. Kung nagging tahasan man ang paggamit nila ng wika
sapagkat nais nilang maging makatotohanan, ang istilo ng pagsusulat ng
mga nobelista sa panahong ito ay masasabi pa ring masining.
Naging tema ng mga nobelang nasulat sa panhong ito ang
magandang daigdig ng mga mayayaman at ang karahasan ng mga
kapangyarihan.
Ilan sa mga nobela at nobelistang nagging tanyag sa panhong ito ay ang
mga sumusunod:
1. Daluyong ni Lazaro Francisco
2. Ibong Mandaragit ni Amado V. Hernandez
3. Dilim sa Umaga ni Efren Abueg
4. Sa Mga Kuko ng Liwanag ni Edgardo Reyes
5. Satanas sa Lupa ni Celso A. Carunungan
Satanas sa Lupa
ni : Celso al Carunungan
PANAHON NG BAGONG LIPUNAN
Ilang buwan ang nakalipas pagkatapos ideklara ang
Batas Militar, naging paksa ng mga panitik ang pagkakaisa,
132
tiyaga, pagpapahalaga sa pambansang kultura, ugali,
kagandahan ng kapaligiran.
Unang nailimbag ang nobelang Satanas Sa Lupa noong 1971.
Naging kontrobersiyal ang nobela dahil sa matapang nitong
paglalarawan sa maruming pulitika noong panahong iyon. Nang
idiklara ang Batas Militar, isa ang may-akda na ikinulong sa
Camp Crame kasama ni Benigno “Ninoy” Aquino,Jr.
Isa sa mga dahilan ng detensyon ay ang pagkakasulat niya ng
nobela. Ang nobelang ito ay naglalantad ng mga suliranin at
kahinaan ng ilang piling indibidwal na nagsisilbi sa bayan at
patuloy na nakikisangkot sa puwersang panlipunan at puwersang
pulitikal.
Celso Al. Carunungan
Si Celso Al. Carunungan ay isang manunulat, nobilista,
at mamamahayag sa Ingles at Filipino.
Isinilang noong Enero 7, 1923 sa San Pablo City. Ang
mga isinulat niya ay kilala lalong lalo na ang nobelang Like A
Big Brave Man na isinalin sa maraming wikang banyaga.
1971 inilathala ni Celso Carunungan ang nobelang
Satanas sa Lupa.
Gaya ng mga nobelang Noli Me Tangere at El
Filibusterismo na nagtulak kay Jose Rizal sa piitan noong 1896,
ang aklat na Satanas sa Lupa naman ang dahilan ng pagdakip sa
may akda nito, kay Celso Al Carunungan, nang mga unang araw
ng Martial Law, taong 1972.
Tinunton ng nobela ang pag-akyat sa hagdanan ng
politika ni Kong. Benigno Talavera
Deklaradong isang "nasyonalista", pero ang buhay
naman niya ay repleksyon ng paglustay ng karamihan sa ating
mga politiko sa kahulugan ng pagiging isang "public servant".
 Siya ay naimpluwensyahan ng tatlong kongresista na
sina Carpio, David at Balbino,Ang tatlong ito mga mandurugas.
Bahagi ng akda:
Tagpuan:
Ospital- lugar kung saan unang nagbago ang prinsipyo ni
Benigno talavera sa kadahilanang naospital ang.kanyang anak at
wala siyanv maipambayad sa pagpapagamot.sa pagwawakas ng
kwento sa tagpuang ito binawian ng buhay ang pangunahing
tauhan dahil sa heart attack.
Night club kung saan natutong magtaksil ang pangunahing
tauhan sa kanyang asawa dahil nahumaling ito sa Isang babaeng
nagngangalang diana.sa isang pagkakataon sa kwento ay
nakapatay ang pangunahing tauhan sa tagpuang ito.
Roma- nagbakasyon si benigno kasama ang kanyang asawang si
virgie
Bahay- Nalaman ng mag asawa na buntis ang anak nilang si
ester at naitulak siya ni benigno na naging dahilan ng
pagkakalaglag ng batang kanyang dinadala.
Bulwagan ng Kongreso- Inihimlay si benigno at kung saan
pinarangalan siyang magaling na Kongresista
Tauhan
Benigno Talavera - isang matinong Kongresista na natuksong
gumawa ng kasamaan
Dr. del Roy -naghimok Kay Benigno na ilakad ang kanyang
loan application sa pnb
Mr Lim-smuggler na kinasangkapan ni benigno upang
mapalusot ang kanyang kontrabando
-Nagpadala ng isang maletang pera Kay Benigno para sa
kapatid nito sa hong Kong
133
Balbino Marcial- kawani ng adwana na siyang tagalakad upang
mapalusot ang mga kontrabando.
-nagingkalaguyo rin ni Diana.
Kongresista Carpio - Nag anyaya kay Benigno na uminom sa
night club at nagdala sa kanya sa bahay na kinaroroonan ni
Diana.
Diana - Babaeng labin anim na taong gulang pa lamang na
kinahuhumalingan ni Benigno hanggang sa ibinahay na niya ito.
Marichu - Anak ni benigno na namatay sa aksidente.
Don Ignacio - May ari ng trak na nakabangga sa pamilya ni
Benigno
Virgie - Asawa ni benigno
Ester - Anak ni benigno na nakipagtanan Kay rosendo na anak ni
kongresista David.
Ricky - Anak ni kongresista Carpio na nakasagutan ni Benigno
at napatay nito.
Condrado - seminaristang anak ni benigno na nahumaling rin
kay Diana na humantong sa pagkabuntis ng babae.
Ismael – anak ni Benigno na naging adik
Buod ng kwento
Si Benigno Talavera ay isang karaniwang tao bago siya mahalal
na Kongresista sa ating Batasang-Bayan. Ang kanyang pagiging
gerilya ang siyang naghatid sa kanya sa tagumpay bilang
kinatawan ng lalawigan ng San Miguel.
Tulad ng karamihan sa mga Kongresista, si Benigno ay mabuti
at matuwid. Ginawa niya ang mga dapat niyang gawin para sa
ikabubuti ng kanyang lalawigan. Sa pananamit at pamumuhay
ng pamilya niya, makikita na hindi siya magnanakaw sa kaban
ng bayan. Nagbago ang prinsipyo ni Benigno ng
magkasakit ang isa niyang anak at kailangang ipasok sa
ospital.Wala siyang perang pambayad kaya naki usap siya sa
may ari na si dr.del rey.Kinasangkapan ng doktor ang pagiging
Kongresista niya upang ilakad ang loan application niya sa pnb
bilang kapalit ng pagtulong nito.Nalakad ni benigno ang
loan.binigyan nito ang Kongresista ng sobre na lamay
pera.Isasauli sana ito ni benigno Ngunit umalis agad ang
doktor.ipinagpalagay na lamang niya itong bayad sa nagawa
niyang paglilingkod.
Sunod sunod na ang tuksong dumating Kay
Benigno.kinasangkapan siya ng insik na si mr.lim .isang
ismagler na maging tagapalusot nito sa adwana.Ang kasabwat
nilang si Balbino Marcial isang kawani sa adwana ang tagalakad
para mailbas ang mga kontrabando.Ang perang ibinigay no
mr.lim at ipinagpalagay parin ni Benigno na kabayaran sa
kanyang paglilingkod.
Sa Roxas Boulevard nakatagpo ni Benigno si Kongresista carpio
na siyang nagdala sa kanya sa bahay aliwan.doon niya nakilala
ang labin anim na taong gulang na dalaga na si diana.Nahulog
ang loob ni Benigno sa kanya at ibinahay na niya ang dalaga. si
diana ang naging taga ayos ng mga deal nito.Sa pagbabago ni
Benigno napagpasyahan ng kanyang pamilya na umalis
patungong probinsya. Sa kasamaang palad naaksidente sila at
malubha ang sinapit ng anak nilang si Marichu na humantong
din sa pagkamatay nito. Galit na galit si Benigno sa nangyari
kayat nais niyang pagbayarin ang mau sala. Sa kasamaang palad
namatay rin ang tsuper, hindi rin niya maidemanda ang may ari
ng trak na si Don Ignacio dahil malaki rin ang naitulong nito sa
kanya noon.
Upang makalimot sa masamang nangyari ,nagbakasyon ang mag
asawa sa Roma. Si Mr.Lim.ang sumagot sa lakad nila. Inabutan
sila ng isang maletang puno ng dolyares upang ibigay sa kapatid
nitong babae. Madaling nakalusot ang maleta sa custom dahil
narin sa may katungkulan ito sa pamahalaan.Sa Roma,
134
asikasong asikaso si Benigno ng mga embahador ng
Pilipinas.Ninais nitong makita ang Papa.Nagdala sila ng isang
libong rosaryo upang pabendisyunan ngunit nakalimutan na niya
itong gawin dahil inuna pa niya ang pagpapakuha ng larawan
ngunit hindi manlamang niya isinama ang kanyang asawa.
Sa pag-uwi nila sa Manila, sinalubong sila ng maraming
tao.Nagkaroon ng salu-salu sa Manila Hotel na dinaluhan ng
pangulo at ng unang ginang.. Pagdating nila sa bahay, nalaman
nilang nagtanan ang anak nilang si Ester kasama ang anak ni
Kongresista Carpio na si Rosendo.Sa galit ni Benigno, naitulak
niya ang anak at nalaglag ang sanggol na dinadala nito. Noong
una'y tutol si Benigno sa pagpapakasal ng dalawa ngunit
nagbago ang kanyang isip dahil kailangan niya ang tulong ni
Kongresista David dahil iniimbestigahan na siya ng kongreso sa
masasamang gawain niya.
Sa "night club" nagkasagutan sina Benigno at ang anak ni
kongresista Carpio na si Ricky.Hindi nagustuhan ni Benigno ang
tinuran ng binata, kalaunay bigla na lamang nakarinig ng putok
ang mga tao,bumagsak si Ricky at makikitang naliligo na sa
sarili nitong dugo.Sunod- sunod ang problemang dumating sa
buhay ni Benigno,ang anak niyang si Ismael ay naging isang
"drug addict" . Si Diana ay nakikitungo kay Balbino Marcial at
nahumaling din sa dalaga ang anak niyang seminaristang si
Condrado. Umabot ang rekasyon nina Diana at Vondrado sa
pagdadalantao ni Diana na siya namang ikinasama ng kalooban
ni Benigno.
Ang puso ni Benigno ay sumuko na dahil sa sama ng loob.
Dinala siya sa ospital ngunit hindi nagtagal ay binawian na siya
ng hininga.Sa bulwagan ng kongreso,pinarangalan si Benigno
bilang isang magaling na kongrsista ngunit hindi ito nagustuhan
ng kanyang asawa dahil hindi na nito kinakaya ang
pagkukunwaring ginagawa sa harao ng bangkay ng
asawa .Nailibing si Benigno ng matiwasay ngunit ang gawaing
 pulitika ay patuloy paring gumugulo sa pamilya nila.Tulad nga
ng sinabi ni Carpio " Hindi po blackmail misis,Ito po'y
pulitika !".
SUBUKIN NATIN
Pagsusuri sa nobelang binasa:
1. Sino ang tinutukoy na SATANAS SA LUPA?
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
___________________________________
2. Ilahad ang mga suliranin sa kwento?
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________
135
3. Ilarawan si Benigno Talavera.
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________
4.Maglahad ng mga suliranin sa pamilya at lipunan na makikita
sa kwento na at iugnay ito sa kasalukuyang nangyayari at
magmungkahi ng mga posibleng solusyon.
B. Dula
Ang mga dula sa panahon ng Protesta ay nagpapahayag ng
paghahangad ng tao sa pagbabago ng pamumuno sa bansa.
Nasasalamin din sa mga dula ang pagkamuhi ng tao sa bulok na
sistema at masamang lipunang kinasasadlakang nabahiran ng
maraming suliraning nagpapahirap sa buhay ng mamamayan.
Ang mga dulang sinulat sa panahong itoa y naglalayong mapukaw ang
buong bansa at mahikayat upang maitawid ang ilang katiwalian sa
pamahalaan?
May dalawang uri ng dula ang nasulat sa panahong ito:
1.Mga Dulang Romantiko o dula ng Pag-ibig-Naging layunin ng mga
dula sa ganitong uri ang magbigay-aliw. Gaya ng dati, ang mga dulang ito ay
pumapaksa sa pag-iibigan ng isang mahirap na may bahod ng kamalayang
panlipunan sapagakt ang nagiging suliranin ng magnobyo ay kung paano
mapabubuti o maaiaangat ang kanilang kalagyan sa buhay.
2. Mga Dulang Mapanghimagsik- Ito ang mga dulang nag-iba ng landas sa
paksa at pamamaraan ng pagtatanghal. Hindi na nagging maligoy at mahahaba
ang mga dayalogo ng mga tauhan, may mag kaisipan at pangyayaring
ipinahihiwatig na lamang sa pamamagitan ng pagbibitin ng mga pangungusap.
* Sa tanghalan ay hindi n arin
gumagamit ng napakaraming
props. Kung minsan ang mga
manonod ay nagiging bahagi ng
pagtatanghal. Ang lenggwahe ay
tuwiran kaya kung galit ang
tauhan ay di kataka-takang
maririnig siyang nagmumura at
gumagamit ng mga malalaswang
salita na siyang hinihingi ng mga
tagpo.
Bok kung anung Gang kabilang si Tony ngunit sinabi nitong sawa na sa mga
Gang o barkada sapagkat ayun ang naging dahilan ng kanyang pagkakakulong.
Kinilalang mabuti ni Ernan si Tony at humanga din sa angking talino ng binata
at inakalang ito ay nag-aaral ng batas.
Subalit nabanggit ni Tony na elementarya lamang ang kanyang
natapos ngunit sya ay valedictorian. Ikinuwento ni Tony na ang kanyang ama
ay empleyado at maraming bisyo. Ang kanyang ina ay napakabait kahit di
kasya ang sahod na binibigay ng kanyang ama.
Nagkaproblema ang pamilya ni Tony ng malaman ng kanyang ina na
may babae ang kanyang ama. Naghiwalay ang mga ito at di lumaon ay
nagkasakit. Ang kanyang kapatid na babae naman ay namatay.
Dahil sa pagkakaospital ng kanyang ina ay di kinaya ni Tony ang mga
gastusin kaya''t natuto itong bumarkada at magnakaw. Sinisi ni Tony ang lahat
sa kanyang ama.

Narito ang buod ng sinag sa
karimlan ni Dionisio Salazar
Sa isang panig ng pagamutan ng Muntinlupa ay naroroon sina Tony, isang
binatang bilanggo dahil sa pagnanakaw. Si Ernan na isang manunulat at
professor sa Maynila na nakulong dahil sa pagsunog sa maraming aklat na
nagpapakalat ng maling impormasyon. Si Doming na nakulong dahil sa
pagbaril sa kalaguyo ng misis at si Bok na labas masok na ng kulungan.
Nahospital si Tony matapos syang masaksak sa kadahilanang ayaw
nyang sumama sa pagtakas sa kulungan, kasama nya sa kwarto si Ernan na
inoperahan dahil almoranas, si Doming naman ay may plaster ang paa at si
Bok ay may trangkaso.
Dito ay nakilala nila ang isa''t isa. Lubos na humanga si Tony kay
Ernan sapagkat nabasa na ng binata ang kanyang mga akda. Tinanung din ni
Matalinong bata si Tony at nais syang tulungan ni Ernan at ni Padre
Abena at nangakong pag-aaralin ang binata.
Isang araw, sa hindi inaasahan pagkakataon ay dumalaw ang kanyang
amang si Luis sa bilanguan. Nagkita si Tony at ang kanyang ama. Dito
nabanggit ng kanyang ama na limang bwan na nyang pinaghahanap ang anak
at nang malamang nakakulong ay nilakad nito ang paglaya ni Tony.
Humingi ng tulong ang kanyang ama sa isang senador para mabigyan
ng parole ang binata. Nakipag-ayos din ang ama ni Luis sa kanyang ina na
inakala ni Tony na patay na ngunit ito pala''y magaling na.
Sa kabila ng paliwanag ay masama pa rin ang loob ni Tony at nang
malaman ito ng ilang kasamahan at nang kanyang nurse na si Ms. Reyes, si
Tony ay pinangaralan at pinaalala ang kahalagahan ng isang ama.
Nang dumalaw muli ang kanyang ama ay napatawad na nya ito at sila''y
nagyakap.

136
 2. Pagkamalikhain 20%

3. Orihinalidad 10%

4. Mensahe 40%

SUBUKIN NATIN

Pagsusuri sa dulang binasa:

1. Ipaliwanag kung bakit “ Sinag sa Karimlan” ang pamagat ng dula.
2. Ano ang suliranin ng kwento?
3. Bakit nakulong si Ernan?
4. Paano nabago ang buhay ni Ernan sa loob ng kulungan?
5. Ano ang mensahe na nais iparating ng dula sa mga mambabasa nito?

C. Ang Sanaysay
Pagbigay Halaga:
GUMUHIT TAYO!!! Sa panahon ng aktibismo, ang sanaysay ay di-gaanong nabigyan
ng pansin. Ang mga sanaysay an ansulat sa panahong ito ay mag
sinulat ng mga mag-aaral na nagsisisali sa mag patimpalak na
Panuto: Mula sa dulang binasa iguhit ang aral na iyong natutuhan. itinataguyod ng mga paaralan at mga samahang nagpakita ng
pagmamalasakit sa uri ng panitikang ito.
Rubriks sa Pagmamarka

1. Kaangkupan sa paksa 30%

MENDIOLA: Sa Pagitan ng Nag-aapoy na Ideolohiya

137
 Arturo Florentino
Kanina, mga ilang sandali sa aking pagbubungang-isip,
ako ay ginambala ng mga pangitain. Natagpuan ko ang aking
sarili sa loob ng isang babasaging Kristal na nababalutan ng
telang itim. Wala akong nakikita maliban sa isang maliit na
repleksiyon ng aking kabuuan. Kumikilos ngunit hindi
gumagalaw ang katawan. Sumisigaw pero hindi bumubuka ang
bibig.
At… Kay ganda ng araw. Tumilamsik sa aking mata ang
isang nakasisilaw na liwanag. Sa muling pagbabalik ng aking
kamalayan ay narinig ko ang mga matitining na sigaw.
“ Pakinggan… Dinggin ang aming mga kahilingan.”
Ah… mga kabataan na ngayon sana’y nasa loob ng isang
institusyong tagahugas ng mga kalawang sa isip. Institusyong
tagapatak ng langis sa nabubulok na makina ng utak. Ngunit …
bakit sila naririto? Hawak ay mag pira-pirasong karton na
kinatitikan ng mga buo-buong kaisipan. Ibinabandila ang mga
marurungis na telang kinasusulatan ng mga malilinis na
ideolohiya. Mga ideyang nais nilang ipaabot sa mga nakabiting
isipan ng mga awtoridad. Hindi ba’t iisang wika ang kanilang
ginamit sa pagbabalangkas at pagbuo ng mga saloobing ito?
Wikang pambansa na mula pa sa noo’y naging kasangkapan na
sa paglikha ng realidad. Isang wikang inaasahan nilang nais
iparating. Wikang sa kanila’y binibigkas nang may poot at
hinanakit sa dibdib. Poot? Hinanakit…?
Oo, kaibigan, sa maliit na daigdig na ito hindi mo
mabibilang ang mga tinatawag nilang musmos ngunit konkreto
ang diwa at may mga ideolohiyang kayang ipaglaban sa tulong n
gating sariling wika.
Hayun…masdan mo sila. Doon sa histrikong pook na
tinatawag nilang Mendiola. Isang lugar na minsan kong
nariinggan ng mga malalaka na bulong at mga piping hinaing na
138
naging tatak na sa nakalilitong pag---inog ng mundo. Minsan ay
naitanong ko sa aking sarili kung bakit kailangan pang
mapatakan ng dugo ang mga placard na kanilang hawak. Na
ang nais lamang nila’y paisbungin at isabog ang mga bagong
ideolohiya na magpapalinaw sa maulap na sinag ng atong pagka-
Pilipino.
Mamaya sa aking muling pagbubungang—isip,
inaasahan kong makikitang gumugulong ang babasaging Kristal
na nagkukulong sa akin. Ito ay hahampas sa isang napalaking
bato hanggang sa ang durog na kabuuan nito’y kumislap at
magsilbing liwanag sa paglubog na araw.
SUBUKIN NATIN
Pagsusuri sa sanaysay na binasa:
1.Ano ang layunin ng may-akda sa pagsulat ng sanaysay na
MENDIOLA: Sa Pagitan ng Nag-aapoy na Ideolohiya?
____________________________________________________
_____________________________________
2. Ano ang nais iparating ng kanyang sanaysay sa mga kabataan
sa kasalukuyang panahon?
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
________________
3“ Pakinggan… Dinggin ang aming mga kahilingan.”
Ano ang damdaming namamayani sa mga linyang ito
 ____________________________________________________
____________________________________________________
_________________________________
4.Bilang isang kabataan sa kasalukuyang panahon, sa anong
paraan mo ipaglalaban ang iyong mga karapatan at ideolohiya.?
____________________________________________________
____________________________________
Kabanata 8
B. Nasusuri ang nilalaman ng mga anyong patula na
kasasalaminan ng layunin ng pamahalaang Marcos sa
panahong iyon.
C. Naipapaliwanag ang mga tema at paksang
nangingibabaw sa mga panitikang patula sa
panahon ng batas military at bagong lipuanan.

ARALIN 1:PANITIKAN SA PANAHON NG BATAS MILITAR SIMULAN NATIN

AT
BAGONG LIPUNAN Gamit ang radial Venn. Magbigay ng mga salitang
Anyong Patula maaring iugnay sa batas military.

“Kung sa pagtanda ko’y lumingon ako sa aking kabataan at wala ni

isa man akong mabuting nagawa sa bayan, bawat putting buhok ay
magsisilbing tinik na susurot sa aking pagkatao.”

Sa katapusan ng aralin na ito, kayo ay inaasahang:

A. Napapahalagahan ang mga tual,a waitin at islogan na
anging daan sa tuluyang pagkakamit ng kalayaan
Batas
mula sa mapanikil sa pamahalaan.. Militar
139

Talakayin Natin!
Introduksyon
Nagkaroon ng malawak na impluwensya sa
Panitikang Pilipino ang puspusang
pagtataguyod at pagpapaunlad ng kabuhayn sa
pamamagitan ng iba’t ibang samahan na
tumataguyod sa pagkakaroon ng disiplina gaya
ng Masagana ’99.,mga Samahang Nayon at iba
pa. ilang buwan ang nakalipas pagkatapos
maidilara ang Batas Militar ay nabasa at
narinig ng mga mamamayan ang ilang islogan
ng Bagong Lipunan.
Aralin 1 : Ang Patulang Anyo:Awit, Tula at Islogan
140
A. Mga Awiting Pilipino
Matagal na ring naging lubog ang awiting Pilipino sa kadahilanang
namayagpag ang awiting Ingles.
Ang mga kundiman sana sa mga malalayo at liblib na pook na inaawit
sa mga lamayan at patapos sa mga patay at sa mga haranahan ay maririnig pa
dangan nag lamang at lumaganap ang radio at nitong mga huling taon ay ang
telebisyon. Naging madalang pa sa patak ng ulan ang pakikinig ng mga
kundiman at dumanas ng tagtuyot. Namalasak ang mga awiting Ingles ang
paraan ng pag-awit ay ginagad pa.
Nagnago lamang ang takbo ng kasaysayan ng awiting Pilipino nang
awitin ng pangkat Cinderella ang T.L Ako sa’yo. Ito’y pop na ttik ay pabalbal
ang pagkakayari na ansa magkabilang kumpas at tinawag na Himig-Maynila
na mabilis na tinanggap ng mga kabataan at mgakaraniwang tao.
T.L. Ako Sa 'Yo
Cinderella
Ewan ko ba kung bakit type kita
Di ka naman guwapo
Kahit malabo ang pagpili ko
T.L. ako sa 'yo
Panay kantiyaw ng mga ng utol ko
Dehins ka raw bagay sa kagandahan ko
Malabo na ba raw ang mata ko
At na-T.L. ako
Ganyan liko-liko ang takbo ng isip ko
Sabi ng lolo may toyo ang utak ko
Sabi ng lola ay humanap ng iba
May porma't mayaman, T.L. wala naman
Ewan ko ba kung bakit type kita
Di ka naman guwapo
Kahit malabo ang pagpili ko
T.L. ako sa 'yo
Ganyan liko-liko ang takbo ng isip ko 3. Anong ang iyong nadarama habang pinapakinggan ang kanta?
Sabi ng lolo may…
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
___________________________________________
4.Ano ang tema ng awiting ito?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
___________________

SUBUKIN NATIN Matapos maging popular ang mga awit ni Rico J. Puno, mga awit na may
diwang Pilipino sa himig pop, na kinagigiliwan ng masa, ang mga dating
composer na sa mga pelikula lamang nagkakaroon ng pagkakataon ay muling
naging abala sa pagkatha ng mga awit tulad nina Velarde, Tito Arevalo, Tony
Marquez at iba pa
Pagsusuri sa kantang napakinggan
1. Pagkatapos mapakinggan ang kanta ano ang mensaheng nais iparating
Ang “Anak” ni Freddie Aguilar ay naging matagumpay dala ng damdamib at
nito?
diwang ipinapahayag nito:
_______________________________________________________________
"Anak"
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________. I.Noong isilang ka sa mundong ito
2. Ano ang iyong napapansin sa mga salitang ginamit sa kanta Laking tuwa ng magulang mo
At ang kamay nila ang iyong ilaw
_______________________________________________________________ At ang nanay at tatay mo'y
_______________________________________________________________ Di malaman ang gagawin
_______________________________________________________________ Minamasdan pati pagtulog mo
_______________________________________________________________
________________________________

141
 Ano ka? Ano siya? Ano ako? Ano tayo?
II.At sa gabi'y napupuyat ang iyong nanay SAbi nila’y Pilipino
Sa pagtimpla ng gatas mo Ugat natin ay silangan
At sa umaga nama'y kalong ka
Anak dagat ang ninunong hatid dito ng barangay
Ng iyong amang tuwang-tuwa sa iyo
Galing doon sa malayo, sa matandang kalupaan
Dito sila ipinadpad ng magandang kapalaran
III. Ngayon nga ay malaki ka na
Nais mo'y maging malaya Dito nanirahan, nangaglahi, nangabuhay ng sagana
Di man sila payag May ugaling katutubo, may gobyerno at bathala
Walang magagawa May samahan at Ibigan, Maayos at payapa
Ikaw nga ay biglang nagbago May Sariling wika
Naging matigas ang iyong ulo Ito tayo, Ito tayo, Ito tayo!
Sa ante-panahon ng Kolonyalismo
Walang kaabog-abog
Mula sa kanluran ang dayo’y sumapit
Ako’y hinamak, Siya’y Inapi, Ikaw ay Hinamig
Siniil ang Laya, Kinamkam ang Yaman
Baranggay ay binuwag, binuwag, binuwag (aaaahhh!)
Mga Tala ay Sinunog
B. TULA
Nanatili pa ring mabisang kasangkapan sa pagpapahayag ng Abakada’y Ibinawal
damdamib ang tula sa panahon ng Batas Militar dangan nga Ipinasiyang mga mangmang
lamang at hindi na nging kasing-alab at kasintalimm ng mga tula Ang lahat ng katutubong kayumanggi ang kulay
sa Panahon ng Aktibismo. At naging alipin ang bayan kong irog
Ang mga makata sa mga panahong ito ay pumaksa ng mga Mailoko, ma-bisya, ma-kamampangan, ma-tagalog
teman gaya ng pag-ibig, buhay at kalikasan-mga paksang ligtas Ito tayo
talakayin sapagkat noon ay mahigpit ang sesura Pilipino
At sa halip, sa halip
PILIPINO: Isang Depenisyon Pinalitang Lahat-laht
Gobyerno, relihiyon, ugali at kultura
Ponciano B. P. Pineda Kinastila itong dila pati na puso
Edukasyon ay hulog ng langit
Mga tao ay dumunong sa pagbasa at pagsulat
Kastilaloy ang panturo, kastilaloy ang balangkas
Kaya’t ako’y nakastila

142
Sa kaluluwa at sa balat Ngunit iyon din ang dayuha’y panginoon
Pinagtilad-tilad, ikaw ako’t siya Pilipino ang busabos, nakayuko, tagasunod
Sa adhika’y paghatiin: divide et impera Walang tutol
Edukasyong popular: kinano ang sistema
At yumabong
Umunlad di nga kasi; Pilipino ay dumunong
Ilokano’y Ilokano
Naging kano sa ugali, naging kano sa damdamin
Kapampanga’y Kapampangan
Naging kano sa isipan, naging kano sa pagsulong
Bikolano’y Bikolano
Sadyang gayon ang katwiran
Pangasina’y Pangasinan
Masterin mo iyang wika’t
Ang Cebuano’y Cebuano
Ang kultura niyang wika’y ikaw iyang mamasterin
Iyang Wara’y laging Waray
Ang nangyari: ang produkto
Ang Ilongo ay Ilongo
Nitong ating edukasyon: prospektibong mandarayo
Mga Muslim laging Muslim
Di gradwadong makabansa, hinding-hindi Pilipino…
Ang Tagalog ay Tagalog
Kanya-kanya, tayu-tayo Divide et Impera
Masawi man ang sampangkat, malipol man ang santribu Ilokano’y Ilokano
Huwag lamang tayo Kapampanga’y Kapampangan
Huwag lamang ako Bikolano’y Bikolano
Pagka’t tayo’y ito Pangasina’y Pangasinan
Mga Pilipino Ang Cebuano’y Cebuano
Iyang Wara’y laging Waray
Ang naamis ay nagbangon, lumaban, naghimagsik
Ang Ilongo ay Ilongo
Kamatayan ay sinuong, sinagupa ang panganib
Mga Muslim laging Muslim
Bumagsak ang mapaniil na nag-iwan ng bakas
Ang Tagalog ay Tagalog
Kolonyal na edukasyon, ekonomiya at sosyedad
Kundi rin lang itong akin
Kaya’t laya’y itinindig sa kislap ng mga tabak
Mabuti pa ang sa dayo
At sa Kawit nawagayway ang maningning na sagisag
Ito tayo
Datapuwa’t sa sansaglit
Plipino: Isang lahing maka-ako, tayu-tayo
Pagsasarilii ay inagaw ng malakas
At nagdilim
Dinagit ng dambuhalang ang dimumano’y bagong mesiyas
At kumulog at kumidlat at lumindol
Diumano’y naparito upang noon ay iligtas
At ang ulan ay bumuhos at bumaha at umunos
Ang barbarong walang dunong, walang alam sa paghawak
Ang salinlahi’y nagliliyab, nalulunod
Ng Gobyerno at ng layang para lamang sa di uslak
Nagliliyab, nalulunod
Di gayon nga
Ay, salamat sa karimlan
Awtoridad ay naiba
Ay, salamat sa magdamag
Napalitan ang balangkas, nangagbago ang sistema

143
At sumilay ang liwayway Ang pagdeklara ni Presidente Ferdinand Marcos ng Batas Militar
Ng maningning na liwanag ng noong Setyembre 21, 1972 ang biglang pumutol sa mga kaguluhan at sa
Isang phoenix ang nagbangon lubhang agresibong panulat ng mga kabataang ang piniling landas ay patungo
Sa abo ng lumipas sa marahas na pagbabago.
Nagmistulang manunubos ng naamis nating palad
Kaguluhan ay Inayos, mga giba ay binuo
Nilipol ang kasamaan, kayarian ay binago A. Maikling Kwento
Tenance, ekonomiya, sosyedad, gobyerno
Edukasyo’y nakaangkop sa lahat ng kailangan Naging makatotohanan ang mailing kwento sa panahong ito.
Nang sa gayo’y bumalikwas ang duhagi nating bayan Naging paksain ang mga simulain ng Bagong Lipunan. Binigyang-
pansin ng mga manunulat ang ginawang pagbibigay ng pamahalaan
Pinabubulas ng ayong muli ang kulturang katutubo
ng lupa sa mga magsasaka; ang pagbabalik sa bukid ng matagal na
Bilang tandang luwalhati ng Kahapong siniphayo
naninirahan sa lungsod upang sa nayon mamuhay nang simple na
Ang launi’y isang lahing sumapit na
malayo sa polusyon. Nagkaroon din ng mga kuwento tungkol sa mga
Isang Bansang hindi dayo
Pilipinong nagbalik-bayan at iba pang mga totoong pangayayari na
Isang lahi’t bansang
nagaganap noong panahong iyon.
Pilipinong-Pilipino
Kailangan natin ngayon ay uri ng panturuang magbubuklod
Sa biyaya ng magandang katubusan
Sambandila’t isang awit, isang wikang hindi hiram
Dapat itong maging bunga nitong bagong kaayusan
At pag ito’y natupad na
At pag ito’y naganap na
Masasabing taas-noo
Ikaw, siya, saka ako’y
Mga bagong Pilipino
Aralin 2: Anyong Tuluyan
Maikling Kwento, Sanaysay, Talumpati, Talambuhay
Introduksyon
Ang pakikibaka ng mga kabataan na humantong sa pagsigaw nila sa
mga kalye na nagdulot ng kaguluhan sa buong bansa sapagkat ang mga
kabataang ang launin ay ang humingi ng pagbabago ay nahaluan ng ibang
pangkat na ang hangarin ay hindi pagbabago kung hindi ang palitan ang
pamahalaan.

144