ĐẤT NƯỚC

MỞ BÀI: Nguyễn Khoa Điềm là một trong những cây bút tiêu biểu cho thế hệ các nhà
thơ trẻ trưởng thành trong những năm kháng chiến chống Mỹ. Thơ ông lấy cảm hứng từ
quê hương, con người và tinh thần chiến đấu của người chiến sĩ yêu nước. Bài thơ “Đất
Nước” trích từ chương V của bản trường ca “Mặt đường khát vọng” - một bản trường ca
ghi dấu ấn và khẳng định tên tuổi của Nguyễn Khoa Điềm trong thi đàn thơ ca nước nhà,
được sáng tác năm 1971 tại chiến khu Trị Thiên, hướng về tuổi trẻ Việt Nam trong những
ngày sục sôi đánh Mỹ. Trong đó, chín câu thơ đầu nêu những cảm nhận mới mẻ của tác
giả về phương diện sinh thành và tồn tại của Đất Nước đã để lại ấn tượng sâu đậm trong
lòng người đọc.
“Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
...
Đất Nước có từ ngày đó…”

THÂN BÀI:
N Dẫn dắt:
- Nhà thơ Sóng Hồng khẳng định: “Thơ là sự thể hiện thời đại một cách cao đẹp”,
viết về hình ảnh Đất Nước, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện hình ảnh cao
đẹp ấy qua những chất liệu văn hóa quen thuộc, gần gũi mà rất đỗi thân thương đối
với tất cả mọi người. Nếu những nhà thơ cùng thời chọn điểm nhìn về Đất Nước
bằng những hình ảnh kì vĩ hay lấy nguồn cảm hứng từ dòng lịch sử qua các triều
đại thì đến với thơ Nguyễn Khoa Điềm, chúng ta lại ngỡ ngàng trước một vẻ đẹp
mới của Đất Nước, một vẻ đẹp vừa quen vừa lạ, vừa gần gũi nhưng cũng rất cổ
kính, xa xưa - Đất Nước dân gian.

N Phân tích:
- Đất Nước vốn là những giá trị vĩnh hằng, vĩnh cửu được tạo dựng, vun đắp qua
nhiều thế hệ, từ đời này qua đời khác nối tiếp nhau giữ gìn và phát triển. Vậy nên,
ngay từ câu thơ đầu tiên, tác giả đã đưa ta trở về cội nguồn của đất nước bằng một
giọng thơ nhẹ nhàng, thủ thỉ, tự nhiên như lời tâm tình.

“ Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi”

- Đất Nước đã có từ rất lâu đời. Có từ bao giờ ta không rõ, có từ khoảng thời gian
nào ta cũng không hay, chỉ biết rằng “khi ta lớn lên” là khi ta biết nhận thức thì
Đất Nước đã tồn tại như một chân lí không thể thay đổi.
+ Đại từ “ta” là nhân xưng nhân danh cho một thế hệ trẻ đang tự vấn về cội nguồn
của đất nước.
+ Hơn thế nữa, ba chữ “đã có rồi” vang lên vừa như một lời khẳng định chắc nịch
về sự tồn tại của Đất Nước, vừa bộc lộ niềm tự hào mãnh liệt về lịch sử hình thành
và phát triển của dân tộc.
 + Cùng với cách khẳng định ấy, nhà thơ còn bộc lộ sự thành kính của mình bằng
việc viết hoa danh từ “Đất Nước”, từ đó Đất Nước trong trái tim mỗi người lại
càng trở nên thiêng liêng hơn bao giờ hết.

“Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa” mẹ thường hay kể.”
- Sau lời khẳng định chắc nịch về sự tồn tại của Đất Nước, nhà thơ Nguyễn Khoa
Điềm lý giải nguồn gốc của Đất Nước một cách mới lạ nhưng cũng đầy thuyết
phục.
+ Đầu tiên, Đất Nước có trong những câu chuyện cổ, trong lời ru “ngày xửa ngày
xưa mẹ thường hay kể”. Cụm từ “ngày xửa ngày xưa gợi cho ta nhớ về những câu
chuyện được bà, mẹ kể cho nghe khi còn bé như Thạch Sanh, Tấm Cám, Cây tre
trăm đốt… Chính những câu chuyện cổ tích ấy như dòng sữa ngọt chăm bẵm, nuôi
dưỡng tâm hồn ta thêm trong sáng, bồi đắp thêm tình yêu quê hương, đất nước.

“ Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn.”
- Đất Nước còn tồn tại trong phong tục ăn trầu. Miếng trầu bé nhỏ nhưng chứa đựng
chiều sâu của văn hóa, phong tục. Nó là biểu tượng của tình yêu, của đời sống tâm
linh và sự kết nối giữa các các thế hệ trong cùng một gia đình.
+ Hai chữ “bắt đầu” nhấn mạnh yếu tố cội nguồn, nhắc nhở con người phải nhớ tới
cội nguồn.

“ Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc”
- Một đất nước không thể thiếu truyền thống, mà một trong những truyền thống quý
báu của dân tộc ta là truyền thống đánh giặc giữ nước.
+ Từ “lớn lên” chỉ sự trưởng thành của Đất Nước cùng với đó là hình ảnh cây tre -
biểu tượng của làng quê Việt Nam, biểu tượng cho cốt cách và phẩm chất của con
người Việt Nam.
+ Chi tiết “trồng tre mà đánh giặc” gợi cho ta nhớ về truyền thuyết Thánh Gióng
với ý nghĩa đất nước gắn liền với lịch sử đấu tranh giữ nước, là biểu tượng cho
tinh thần của tuổi trẻ Việt Nam.

“ Tóc mẹ thì bới sau đầu

Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn”
- Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm lại tiếp tục khai thác thêm nhiều yếu tố mang vẻ đẹp
thuần phong mỹ tục của người dân nước Việt. Đó là vẻ đẹp giản dị của người phụ
nữ Việt Nam với phong tục “búi tóc sau đầu”.
- Bên cạnh đó còn là đạo lý ân tình ân nghĩa ngàn đời của cha mẹ. Câu thơ “cha mẹ
thương nhau bằng gừng cay muối mặn” đã vận dụng một cách sáng tạo từ ca dao
Việt Nam:
“Tay bưng đĩa muối chén gừng
Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau”
 “ Cái kèo, cái cột thành tên”
- Đất Nước còn gắn liền với mỗi ngôi nhà, nơi sinh tồn của bao thế hệ. “Cái kèo”,
“cái cột” thể hiện mơ ước của nhân dân về nơi an cư ấm áp, chắc chắn. Chính vì
vậy, người dân Việt Nam thường lấy “cái kèo”, “cái cột” đặt tên cho con cái, tuy
mộc mạc nhưng gửi gắm mong ước về một cuộc sống no đủ trong tương lai.

“Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng”
- Đất Nước ta còn nổi tiếng với nền văn minh trồng lúa nước của của những người
dân cần cù, chịu thương chịu khó trong cuộc sống cần lao. Phép liệt kê các động từ
liên tiếp “xay”, “giã”, “giần”, “sàng” nhấn mạnh sự chịu thương chịu khó, vất vả
một nắng hai sương, mỗi hạt gạo thấm vị mặn của mồ hôi, làm nên vị ngọt cho
đời.

- Câu thơ cuối là một lời kết mang ý nghĩa khẳng định đầy tự hào:
“Đất Nước có từ ngày đó…”

N Chốt ý: Bằng lối thơ quy nạp, bằng hình ảnh và ngôn từ đậm màu sắc dân gian,
trữ tình kết hợp với tự sự, Đất Nước hiện lên vừa tôn kính, thiêng liêng, vừa thân
thương, gần gũi. Đất Nước được cảm nhận từ chiều sâu văn hóa, lịch sử và ngay
cả trong cuộc sống đời thường.

N Chốt Nghệ Thuật: Làm nên thành công cho đoạn thơ trên, bên cạnh những giá
trị về mặt nội dung, ta không thể không nhắc tới những nét đặc sắc về nghệ
thuật, cụ thể là sự vận dụng linh hoạt , độc đáo chất liệu dân gian, cùng với đó là
những câu từ giản dị, đời thường, không chút pha tạp, vay mượn. Ngoài ra, sự
truyền tải cảm xúc theo lối lập luận chặt chẽ cũng đã làm nên nét riêng trong lối
thơ trữ tình chính luận của thi nhân.

KẾT BÀI: Nói tóm lại, với giọng thơ giàu cảm xúc trăn trở, suy tư, Đất Nước được
Nguyễn Khoa Điềm cảm nhận, trải nghiệm thật mới mẻ và độc đáo. Đất nước hiện lên
trong mọi phương diện của cuộc sống, từ trong văn hóa, phong tục đến trong đời sống lao
động hằng ngày, từ trong đời sống tình nghĩa cho đến trong chiến đấu. Và dù ở phương
diện nào thì Đất Nước vẫn mãi là tiếng gọi thiêng liêng trong trái tim ta. Gieo vào lòng
người tình cảm và nhận thức ấy, Nguyễn Khoa Điềm đã đánh thức trách nhiệm với Tổ
quốc ở mỗi con người bằng giọng thơ chính luận quen thuộc nhưng không khô khan mà
rất đỗi trữ tình.