‫وزارت تحصیالت عالی‬

‫پوهنتون بلخ‬
‫دانشکده شرعیاات‬
‫دیپارتمنت ثقافت اسالمی‬

‫مدیریت اسالمی‬

‫سال ‪۱۴۰۰ :‬‬

‫‪1‬‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫تعریف مدیریت‪8 .................................................................................................................................................. :‬‬
‫مدیریت درتاریخ انسانی‪9 ................................................................................................................................... :‬‬
‫مدیریت وتشکیالت اداری درعصرپیامبراسالم صلی للا علیه وسلم‪11 ........................................................................... :‬‬
‫خالصه مطلب‪12 ............................................................................................................................................. :‬‬
‫مدیریت وتشکیالت اداری درعصرخالفت راشده‪13 .................................................................................................. :‬‬
‫رابطه حکومت و مدیریت‪14 ...............................................................................................................................:‬‬
‫لزوم آگاهی از مدیریت اسالمی‪14 ........................................................................................................................ :‬‬
‫اهداف ومقاصد مدیریت اسالمی ‪15 ........................................................................................................................‬‬
‫ضروریات‪16 ................................................................................................................................................. :‬‬
‫احتیاجات‪17 ................................................................................................................................................... :‬‬
‫تحسینیات‪17 ................................................................................................................................................... :‬‬
‫نگرش جامع و بهم پیوسته‪18 .............................................................................................................................. :‬‬
‫پرسش ها‪19 ................................................................................................................................................... :‬‬
‫مبحث دوم ‪19 .......................................................................................................................................................‬‬
‫استخدام ‪19 ...........................................................................................................................................................‬‬
‫اهمیت استخدام‪19 ................................................................................................................................................ :‬‬
‫مواردی که دریک استخدام درست باید توجه شود عبادت اند از‪20 ................................................................................... :‬‬
‫‪ -1‬شناخت‪20 .................................................................................................................................................. :‬‬
‫‪ -2‬آگاهی از گذشته‪21 ....................................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -3‬تناسب شغل و شاغل‪22 ................................................................................................................................. :‬‬
‫‪ -4‬اهلیت و اولویت‪23 .......................................................................................................................................:‬‬
‫موانع و چالش ها در امر استخدام افراد اهل‪26 ....................................................................................................... :‬‬
‫فواید رعایت اولویت و اهلیت‪28 .............................................................................................................................. :‬‬
‫‪ -1‬پرهیز از سپردن امور به نا اهالن‪28 ................................................................................................................:‬‬
‫سیره رسول خدا‪28 ...........................................................................................................................................:‬‬
‫‪ -2‬پرهیز از تقدم و تاخر های نادرست‪28 .............................................................................................................. :‬‬
‫مبحث سوم ‪30 ......................................................................................................................................................‬‬
‫شایسته ساالری ‪30 .............................................................................................................................................‬‬

‫‪2‬‬
‫شرایط تحقق شایسته ساالری‪31 ............................................................................................................................... :‬‬
‫الف – ضابطه مداری‪31 .................................................................................................................................... :‬‬
‫ب‪ -‬آزمایش و امتحان‪32 .................................................................................................................................... :‬‬
‫ج‪ -‬گوش دادن به ندای فطرت‪32 ......................................................................................................................... :‬‬
‫آفات فطرت‪33 ................................................................................................................................................ :‬‬
‫‪ -1‬ضعف ایمان‪33 ........................................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -2‬هواپرستی‪33 .............................................................................................................................................. :‬‬
‫‪ -3‬ریاست طلبی‪33 .......................................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -4‬ثروت اندوزی‪34 ......................................................................................................................................... :‬‬
‫ویژگی های افراد شایسته‪34 ................................................................................................................................... :‬‬
‫الف‪ -‬ایمان به خدا و قیامت‪34 ............................................................................................................................. :‬‬
‫ب‪ -‬امانت داری‪35 ........................................................................................................................................... :‬‬
‫ج – تخصص‪35 .............................................................................................................................................. :‬‬
‫د‪ -‬ژرفنگری‪35 ............................................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -6‬سنخیت با ماهیت‪35 ..................................................................................................................................... :‬‬
‫باز سازی‪36 ...................................................................................................................................................:‬‬
‫پرسش ها‪37 ................................................................................................................................................... :‬‬
‫مبحث چهارم ‪37 ....................................................................................................................................................‬‬
‫سلسله مراتب‪37 ....................................................................................................................................................‬‬
‫اهمیت رعایت سلسله مراتب‪37 ............................................................................................................................... :‬‬
‫تبعیت و اطاعت‪38 ........................................................................................................................................... :‬‬
‫معیار اطاعت‪39 .............................................................................................................................................. :‬‬
‫سیره رسول خدا‪41 ...........................................................................................................................................:‬‬
‫فوائد اطاعت و رعایت سلسله مراتب‪42 .....................................................................................................................:‬‬
‫الف‪ -‬وحدت نیروها‪42 ...................................................................................................................................... :‬‬
‫ب‪ -‬اجرای دقیق طرح ها‪42 ............................................................................................................................... :‬‬
‫پرسش ها ‪43 ....................................................................................................................................................‬‬
‫مبحث پنجم ‪43 ......................................................................................................................................................‬‬
‫هدف ‪43 ..............................................................................................................................................................‬‬
‫اهداف‪43 ........................................................................................................................................................... :‬‬
‫اهمیت هدف‪44 ................................................................................................................................................ :‬‬
‫ویژگیهای هدف‪44 ............................................................................................................................................... :‬‬

‫‪3‬‬
‫الف‪ -‬بزرگ و متعالی بودن‪44 ............................................................................................................................ :‬‬
‫ب‪ -‬واضح و مشخص بودن‪44 ............................................................................................................................ :‬‬
‫ج‪ -‬واقع بینانه بودن‪44 ...................................................................................................................................... :‬‬
‫ویژگی های شخصی برای رسیدن به هدف‪45 ............................................................................................................. :‬‬
‫‪ -1‬خالقیت و امید به موفقیت‪45 ........................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -2‬تعهد‪46 ..................................................................................................................................................... :‬‬
‫راههای به وجود آوردن تعهد‪46 .............................................................................................................................. :‬‬
‫‪ -3‬صبر و استقامت‪47 ...................................................................................................................................... :‬‬
‫معنا و مفهوم صبر و استقامت‪47 ......................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -4‬آرامش و وقار‪48 .........................................................................................................................................:‬‬
‫‪ -5‬ارائه الگو‪49 .............................................................................................................................................. :‬‬
‫معیار های الگو ‪50 ................................................................................................................................................‬‬
‫‪ -1‬مردمی بودن‪50 ...........................................................................................................................................:‬‬
‫‪ -2‬آشنایی با درد مردم‪50 .................................................................................................................................. :‬‬
‫پرسش ها ‪51 ....................................................................................................................................................‬‬
‫مبحث ششم ‪51 ......................................................................................................................................................‬‬
‫تصمیم گیری ‪51 ....................................................................................................................................................‬‬
‫جایگاه تصمیم گیری‪51 ......................................................................................................................................... :‬‬
‫مزایایی تصمیم گیری جمعی‪52 ............................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -1‬اطالعات جامع تر و کامل تر‪52 ...................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -2‬پذیرش سریع تر تصمیم‪52 ............................................................................................................................. :‬‬
‫‪ -3‬مشروعیت بیش تر‪53 ................................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -4‬افزایش تنوع دیدگاه ها‪53 ...............................................................................................................................:‬‬
‫مبانی تصمیم گیری ‪53 ............................................................................................................................................‬‬
‫‪ .1‬کسب اطالعات ‪53 .........................................................................................................................................‬‬
‫عریف و نقیب‪54 ............................................................................................................................................. :‬‬
‫سیره رسول خدا ‪54 ............................................................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬مشورت‪55 ................................................................................................................................................ :‬‬
‫‪ -3‬تدبر و آینده نگری‪56 ....................................................................................................................................:‬‬
‫سیره رسول خدا‪57 ...........................................................................................................................................:‬‬
‫‪ -4‬بهر گیری از تجربه‪57 ................................................................................................................................. :‬‬
‫‪ -5‬یافتن بهترین راهکار‪58 ................................................................................................................................ :‬‬

‫‪4‬‬
‫‪ -6‬حفظ جهت در تصمیم گیری ها‪59 .................................................................................................................... :‬‬
‫سیره رسول خدا‪59 ...........................................................................................................................................:‬‬
‫‪ -7‬توجه به کیفیت‪59 ........................................................................................................................................ :‬‬
‫‪ -8‬دفع افسد به فاسد‪60 ...................................................................................................................................... :‬‬
‫پرسش ها ‪60 ....................................................................................................................................................‬‬
‫قاطعیت در تصمیم گیری‪60 .................................................................................................................................‬‬
‫بایسته های قاطعیت‪62 ............................................................................................................................................‬‬
‫‪ -1‬قاطعیت نه استکبار‪62 .................................................................................................................................. :‬‬
‫‪-2‬قاطعیت توام بامدارا و نرمی‪62 ........................................................................................................................ :‬‬
‫‪ -3‬پرهیز از شک و تردید‪62 .............................................................................................................................. :‬‬
‫‪ -4‬قاطعیت در تغییر تصمیم و رویه های غلط‪63 ..................................................................................................... :‬‬
‫‪ .5‬برخورد با متخلفان ‪64 ....................................................................................................................................‬‬
‫‪.6‬محدودیت زمان ‪64 .........................................................................................................................................‬‬
‫‪ .7‬توکل بعداز تصمیم گیری‪65 ........................................................................................................................... :‬‬
‫پرسش ها ‪65 ....................................................................................................................................................‬‬
‫مبحث هفتم ‪65 ......................................................................................................................................................‬‬
‫برنامه ریزی ‪65 ....................................................................................................................................................‬‬
‫آثار وفواید برنامه ریزی ‪67 .....................................................................................................................................‬‬
‫لوازم برنامه ریزی صحیح ‪69 ..................................................................................................................................‬‬
‫‪2‬ـ مدیریت اقتضایی ‪69 .......................................................................................................................................‬‬
‫مصادیق مدیریت اقتضایی ‪69 ...................................................................................................................................‬‬
‫الف‪.‬در انجام کارها‪69 ...................................................................................................................................... :‬‬
‫ب‪.‬درتعامل باکارمندان ‪70 ....................................................................................................................................‬‬
‫پرسش ها ‪71 ....................................................................................................................................................‬‬
‫مبحث هشتم ‪72 .....................................................................................................................................................‬‬
‫انضباط و جدیت‪72 ................................................................................................................................................‬‬
‫لوازم انضباط و جدیت‪74 ....................................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -1‬مداومت و پایداری در کار‪74 ......................................................................................................................... :‬‬
‫مداومت بر کار‪ ،‬دشوارتر از خودکار‪75 ................................................................................................................ :‬‬
‫‪ -2‬پرهیز از آرزو و خیال‪76 ..............................................................................................................................:‬‬
‫‪ -3‬پرهیز از سستی و کاهلی‪76 ........................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -4‬پرهیز از نسنجیده کاری‪77 ............................................................................................................................ :‬‬

‫‪5‬‬
‫‪ -5‬انجام دادن به موقع کارها‪77 ........................................................................................................................... :‬‬
‫ثمرات انضباط و جدیت‪77 ................................................................................................................................. :‬‬
‫‪3‬ـ تنظیم افکار‪78 .............................................................................................................................................:‬‬
‫‪4‬ـ جلوگیری از هدر رفتن امکانات‪78 ................................................................................................................... :‬‬
‫‪5‬ـ الگوبودن برای دیگران‪78 .............................................................................................................................. :‬‬
‫‪6‬ـ پی بردن سریع به مشکالت‪78 ......................................................................................................................... :‬‬
‫‪7‬ـ همفکری بیشتر‪78 ........................................................................................................................................ :‬‬
‫‪.‬پیامدهای بی انضباطی ‪78 .......................................................................................................................................‬‬
‫الف‪.‬ایجاد هرج ومرج ‪79 ....................................................................................................................................‬‬
‫ب‪.‬خد شه دار شدن وجهه مدیران ‪79 ......................................................................................................................‬‬
‫ج‪.‬پایمال شدن حقوق دیگران ‪79 ............................................................................................................................‬‬
‫د‪.‬هدر رفتن سرمایه ها‪79 ....................................................................................................................................‬‬
‫پرسش ها ‪79 ....................................................................................................................................................‬‬

‫‪6‬‬
 ‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬
‫مقدمه‪:‬‬
‫الحمد هلل رب العالمین والصلواه والسالم علی سیدنا محمد وعلی آله واصحابه اجمعین‪.‬‬
‫اما بعد‪:‬‬
‫مدیریت و کیفیت اداره جوامع بشری یکی از موضوعات مهم‪ ،‬در جهت به کارگیری مؤثر منابع‬
‫مادی‪ ،‬ظرفیت های انسانی و بسیج آنها برای دستیابی اهداف سازمانی با حفظ ارزش های مورد قبول‬
‫جوامع بشری است‪ .‬بدون شک ارزشهای حاکم برجوامع نحوه مدیریت را‪ ،‬که ریشه دربینشها دارد تحت‬
‫تاثیر قرار میدهد‪ .‬باتوجه به اینکه دین مبین اسالم پاسخگوی تمام نیازهای مادی ومعنوی بشراست‬
‫ودرهرزمینه حرفی برای گفتن ورهنمودهای نجات بخش برای انسان دارد‪ ،‬نحوه مدیریت هم مورد توجه‬
‫واقع شده‪ .‬اصول اساسی‪ ،‬صفات وویژگیهای که درهرنظام توجه به آنها شرط الزم برای موفقیت دراداره‬
‫موفقانه امور است به تصویر کشیده شده‪ .‬اهمیت توجه به آموزه های دین درین امرمهم ازینرو است‪ ،‬که‬
‫دراداره ومدیریت اکیدا روی نحوه نگرش انسانها وافکارآنان تاکید شده است‪ .‬بنابرین شناخت انسان جهت‬
‫مدیریت اووبرنامه ریزی موفقانه برای اداره اواجتناب ناپذیراست‪ .‬به عباره دیگر تاانسان شناخته نشود‬
‫نمیتوان برای نیازهای مدیریتی اودستورالعملی صادرکرد وتا نیازهای اساسی او شناخته نشود نمی توان‬
‫فهمید‪ ،‬که برای اداره امور این موجود چی ویژگیهای درمدیران واداره کننده گان الزم است‪ .‬به همین دلیل‬
‫چاره ای نیست جزاینکه به وحی الهی‪ ،‬و تعالیم پیامبران آسمانی مخصوصا قرآن کریم‪ ،‬تمسک جسته‬
‫وازآن کمک گرفت و در پرتو رهنمودهای این کتاب هدایتگر‪ ،‬که درآن مدیریت براساس حق وواقعیت‬
‫مورد تاکید قرارگرفته بهتربتوان راه ورسم اداره امور جامعه را شناسایی نماییم‪ .‬درجزوه حاضرکه به‬
‫منظور تدریس طی یک سمستر برای محصلین صنوف چهارم دانشکده ها تهیه گردیده است‪ ،‬اصول‬
‫مدیریتی مطلوب ازدیگاه اسالم باتجزیه وتحلیل آیات واحادیث مورد بررسی قرار گرفته است‪ .‬هدف این‬
‫است که ازیک طرف دانشجویان عزیز دانشکده ها با سیستم مدیریتی اسالم تا حدود آشنائی حاصل نمایند‬
‫وازسوی دیگر باتوجه به مشکالت فراوانیکه در نظام اداری کشور ما وجود دارد‪ ،‬به سهم خود درجهت‬
‫رفع این مشکل تالش نماییم‪ ,‬تا یک اداره آبرومند وعاری از هر گونه فساد و خالی از مشکالت داشته‬
‫باشیم‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫مبحث اول‬
‫مدیریت‬

‫تعریف مدیریت‪:‬‬
‫مدیریت در لغت عبارت است از اداره کردن ومدیریعنی اداره کننده‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫در آیات و احادیث واژه مدیریت به کار نرفته‪ ،‬بلکه واژه (یدبر) و (تدبیر) به معنای تدبیر کردن و اندیشیدن‬
‫در باره فرجام امور‪ 2‬به کار رفته مانند‪:‬‬
‫اء ِإلَى أاْل َ أر ِ‬
‫ض‪( ...‬سجده‪ )5/‬ترجمه‪ :‬امور جهان را از آسمان به سوی زمین تدبیر‬ ‫یُ َدبِ ُِّر أاْل َ أم َر ِمنَ ال َّ‬
‫س َم ِ‬
‫میکند‪.‬‬
‫س َو أالقَ َم َر ۖ ُك ٌّل یَجأ ِري‬
‫ش أم َ‬ ‫علَى أالعَ أر ِش ۖ َو َ‬
‫س َّخ َر ال َّ‬ ‫ع َم ٍد ت ََر أونَ َها ۖ ث ُ َّم ا أست ََوىۖ َ‬
‫ت بِغَی ِأر َ‬
‫اوا ِ‬ ‫َّللاُ الَّذِي َرفَ َع ال َّ‬
‫س َم َ‬ ‫َّ‬
‫س ًّمى ۖ یُ َدبِ ُِّر أاْل َ أم َر‪(.‬رعد‪ )2/‬ترجمه‪ :‬للا متعال همان ذات است‪ ،‬که آسمان ها را بدون ستون های که‬ ‫ِْل َ َج ٍل ُّم َ‬
‫برای شما دیدنی باشد‪ ،‬برافراشت و سپس بر عرش استیال یافت (وزمام تدبیر جهان را در کف قدرت‬
‫گرفت) وخورشید وماه را مسخر ساخت‪ ،‬که هرکدام تا زمانی معینی حرکت دارند! کارها را او تدبیر‬
‫میکند‪.‬‬
‫ت َوی أُخ ِر ُج أال َم ِیِّتَ ِمنَ‬
‫ي ِمنَ أال َم ِِّی ِ‬
‫ار َو َمن ی أُخ ِر ُج أال َح َّ‬
‫ص َ‬‫ض أَ َّمن یَ أم ِلكُ الس أَّم َع َو أاْل َ أب َ‬
‫اء َو أاْل َ أر ِ‬ ‫قُ أل َمن یَ أر ُزقُ ُكم ِ ِّمنَ ال َّ‬
‫س َم ِ‬
‫َّللاُ ۖ فَقُ أل أَ َف َال تَتَّقُونَ ‪(.‬یونس‪ )31/‬ترجمه‪ :‬بگو‪( :‬چه کسی شما را از‬ ‫سیَقُولُونَ َّ‬ ‫ي َو َمن یُ َد ِب ُِّر أاْل َ أم َر ۖ فَ َ‬ ‫أال َح ِِّ‬
‫آسمان و زمین روزی میدهد؟ یا چه کسی مالک (وخالق) گوش و چشمها ست؟ وچه کسی زنده را از مرده‪،‬‬
‫ومرده را از زنده بیرون می آورد؟ وچه کسی امور (جهان) را تدبیر می کند؟) بزودی در (درپاسخ) می‬
‫گویند‪( :‬خدا) بگو‪( :‬پس چرا تقوا پیشه نمی کنید (و از خدا جل جالله‪ ،‬نمی ترسید)؟!‪.‬‬

‫مدیریت در اصطالح‪:‬‬
‫از نظر اصطالح می توان مدیریت را چنین تعریف نمود« هنر و علم به کارگیری صحیح افراد و‬
‫امکانات در جهت وصول اهداف سازمانی است‪ ،‬به نحوی که به موازین شرع مغایرت نداشته باشد»‪.3‬‬
‫در دنیای مدیریت اسالمی رعایت قوانین شرع مقدس از مهمترین وسایل بوده و باید به حساسیت بسیار‬
‫دنبال شود‪.‬‬

‫‪ 1‬لغت نامه دهخدا‪ ،‬ص ‪18515‬‬

‫مفردات الفاظ قرآن کریم‪ ،‬ص ‪1652‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-‬مدیریت اسالمی‪ ،‬ص ‪.33‬‬

‫‪8‬‬
‫اسالم نه کاپیتالیسم و سرمایه داری غرب است که تنها جهت تولید و سود بیشتر به عنوان اصلی ترین‬
‫هدف‪ ،‬برنامه ارائه می کند و نه دین مسیحیت امروز است که در چهارچوب خشک کلیسا محصور شده و‬
‫برای اداره جامعه برنامه نداشته باشد بلکه دینی است که جهت اداره‪ ،‬رهبری و مدیریت جامعه برنامه ارائه‬
‫می کند‪ ،‬که از یک طرف حقوق انسانی افراد بشر رعایت میشود و ضمنا با ایجاد حرکت و پویایی بیشتر‬
‫انسان هارا در مسیر مستقیم و الهی خود رشد می دهد‪.‬‬

‫اهمیت تدبیر و مدیریت سالم‪:‬‬

‫حضرت علی رضی للا عنه‪ ،‬میفرماید‪ :‬تدبیر و مدیریت خوب سرمایه اندک را افزون میکند‪ ،‬اما تدبیر‬
‫و مدیریت ناقص سرمایه فراوان را نابود میسازد‪ .‬این یک حقیقت انکار ناپذیر است‪ ،‬که استفاده مطلوب و‬
‫بهینه از منابع مادی و ظرفیت های انسانی منوط به نحوه مدیریت و تدبیر مدیران در هر جامعه بشری‬
‫است‪ .‬ضعف مدیریت و عدم تدبیر در امر چگونگی بکار گیری این منابع منجر به تباهی و اضمحالل هر‬
‫جامعه بشری میشود‪ .‬آلفرد مارشال اقتصاددان انگلیسی میگوید‪« :‬اگر تمام سرمایه ها و ابزار تکنیکی و‬
‫وسایل فنی موجود در جهان‪ ،‬یکباره دستخوش نابودی شود‪ ،‬اما دانایی مدیران و سیاست گزاران در موقف‬
‫های استراتژیک وجود داشته باشد‪ ،‬در مدت کوتاهی نظام جامعه پویا میشود‪».‬‬
‫‪ -‬التدبیر نصف المعونة‪ .‬تدبیر (مدیریت) در کار نیمی از کمک دادن و یاری رساندن به انجام آن است‪.‬‬
‫‪ -‬التدبیر قبل الفعل یؤمن العثار‪ .‬تدبیر پیش از انجام کاری‪ ،‬از افتادن در سختی ها ایمن می گرداند‪.‬‬
‫‪ -‬التدبر قبل العمل یؤمن الندم‪ 1.‬تدبیر پیش از کار از پشیمانی ایمن می سازد‪.‬‬

‫مدیریت درتاریخ انسانی‪:‬‬

‫مفکوره اداره ومدیریت ریشه درتاریخ بشردارد‪ ،‬این وابستگی ازقبیل ارتباط فرع با اصل خود است‪.‬‬
‫درجامعه انسانی ازبدو زندگی بشر‪ ،‬شخصیتهای وجود داشتند که عمال کارهای اداری را انجام میدادند‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫گرچه هنر نوشتن درآن زمان معمول نبود‪.‬‬
‫مدیریت در تاریخ پیامبران الهی علیهم السالم‪:‬‬
‫بیشترین مفاهیم واصطالحات اداری عصرحاضر ازنحوه عملکرد پیامبران الهی سرچشمه میگیرد‪،‬‬
‫به گونه مثال حضرت یوسف علیه الصاله والسالم به مدت پانزده سال‪ ،‬اداره مالی حکومت شاهی مصر را‬
‫به عهده داشتند وبه بهترین شکل آن را کنترول نمودند‪ .‬قرآن عظیم الشان درزمینه چنین حکایت میکند‪:‬‬

‫غرر الحکم‪ ،‬ص ‪.354‬‬

‫‪1‬‬

‫فی عهد عمربن الخطاب ‪ .‬ص‪.23‬‬ ‫‪ - 2‬االدارة االسالمیة‬

‫‪9‬‬
‫ین﴿‪ ﴾54‬قَا َل اجأ عَ أل ِني‬ ‫صهُ ِلنَ أف ِسي فَلَ َّما َكلَّ َمهُ قَا َل إِنَّكَ أالیَ أو َم لَ َد أینَا ِم ِك ٌ‬
‫ین أَ ِم ٌ‬ ‫{وقَا َل أال َم ِلكُ ائأتُونِي بِ ِه أَ أست أَخ ِل أ‬
‫َ‬
‫ع ِلی ٌم}‪[ .‬یوسف‪ .]55 ،54 :‬ترجمه‪ :‬وپادشاه گفت‪ :‬او را نزد من آورید تا وى‬ ‫ظ َ‬ ‫ض إِنِِّي َح ِفی ٌ‬
‫علَى خَزَ آئِ ِن اْل َ أر ِ‬
‫َ‬
‫را خاص خود كنم پس چون با اوسخن راند گفت‪ :‬تو امروز نزد ما با منزلت وامین هستى‪[ .‬یوسف] گفت‪:‬‬
‫مرا برخزانههاى این سرزمین بگماركه من نگهبانى دانا هستم‪.‬‬
‫حضرت سلیمان علیه السالم نیز امور تجارت‪ ،‬تعمیرات ودیگر امورمملکت خود را تنظیم نموده‬
‫بودند‪.‬‬
‫دانشمندان تاریخ جهان غرب‪ ،‬ایجاد اداره را برای اشخاص غیر مسلمان نسبت میدهند و از مکتب‬
‫اسالم داشتن نظام مدیریتی سالم و رهبری پاسخگو در همه حوزه ها را بعضا نفی میکنند‪ ،‬درحالی که این‬
‫پندار کامال بی اساس است‪ .‬اگر اینان به تاریخ اسالم به نظر انصاف بنگرند‪ ،‬برین امرمعترف خواهند شد‬
‫که دامن اسالم ازین اتهامات بی اساس‪ ،‬پاک ومبری بوده وتاریخ اسالم درین باره بی نهایت غنی میباشد‪.‬‬
‫انکار از تکامل مراحل امور اداری درعصور انبیاء علیهم السالم‪ ،‬درواقع اغماض ازحقایق بزرگی است‬
‫که همواره دشمنان اسالم عمال مرتکب چنین اشتباهات می شوند‪.‬‬
‫قرآن کریم وقایع امت ها وملت های کهن را یادآورمی شود‪ ،‬واز ذکرچنین واقعات هویدا میگرددکه‬
‫تصور اداره ومدیریت‪ ،‬سابقه وقدامت تاریخی داشته است‪ .‬چنانچه درمورد شهرسبأ(‪ )1‬میفرماید‪{:‬لَقَ أد َكانَ‬
‫ور﴿‪﴾15‬‬ ‫غفُ ٌ‬ ‫ق َر ِبِّ ُك أم َوا أش ُك ُروا لَهُ َب أل َدة ٌ َ‬
‫ط ِیِّ َبةٌ َو َربٌّ َ‬ ‫ین َو ِش َما ٍل ُكلُوا ِمن ِ ِّر أز ِ‬
‫َی ِم ٍ‬ ‫عن‬ ‫َان َ‬‫س َبإٍ ِفي َم أس َك ِن ِه أم آ َیةٌ َج َّنت ِ‬
‫ِل َ‬
‫أال َع ِر ِم َو َبد أَّلنَاهُم ِب َجنَّتَ أی ِه أم َجنَّتَی ِأن َذ َواتَى أ ُ ُك ٍل خ أَمطٍ َوأَ أث ٍل َو َ‬
‫ش أيءٍ ِ ِّمن ِسد ٍأر‬ ‫س ألنَا َ‬
‫ع َل أی ِه أم َ‬
‫س أی َل‬ ‫ضوا فَأ َ أر َ‬ ‫فَأَع َأر ُ‬
‫قَ ِلی ٍل﴿‪[.}﴾16‬سبأ‪. ]16 ،15 :‬‬
‫ترجمه‪ :‬قطعا براى [مردم] سبا درمحل سكونتشان نشانه [رحمتى] بود دو باغستان از راست وچپ‪،‬‬
‫[به آنان گفتیم‪ ]:‬از روزى پروردگارتان بخورید و او را شكر كنید‪ ،‬شهرى است خوش وخدایى است‬
‫آمرزنده‪ .‬پس روى گردانیدند و برآنان سیل [سد] عرم را روانه كردیم و دو باغستان آنها را به دو باغ كه‬
‫میوههاى تلخ وشورهگز وجیزی اندکی ازدرخت سدر تبدیل كردیم‪.‬‬
‫درین آیت متبرکه خداوند متعال درآغاز شهر سبأ را توصیف می نماید‪ ،‬که این شهردارای آب‬
‫وهوای صاف وشفاف بود‪ ،‬و در سمت چپ و راست این شهر باغ وبوستان های شاداب و سرسبز وجود‬
‫داشت‪ ،‬ودرطرف جنوب قصردارالسلطنت‪ ،‬دوکوه به نام های «جبل االبلق» موقعیت داشتند‪ ،‬ودرسال‬

‫‪( - 1‬سبأمحله مشهوری بود در یمن که دارای چهار هزار وهفت صد قریه بوده ومساحت ساحات آن تا سرزمینهای سوریه‬
‫وصل بود)‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫(‪ ) 1400‬قبل از میالد دروسط این دوکوه‪ ،‬بندی به نام (سدمآرب) احداث شده بودکه ارتفاع دیوارآن به‬
‫‪1‬‬
‫اندازه (‪ )150‬فوت وعرض آن (‪ )50‬فوت بود‪.‬‬
‫اهالی این شهرصاحب اداره اراضی زراعتی وبند مشهورمآرب بودند‪ ،‬که زمین ها وباغهای‬
‫خویش را از آن سیراب میکردند‪ .‬باشندگان این شهردارای اداره ساختمانها وعمارات مستحکم بودند‪ ،‬واداره‬
‫ویژه ی جهت توزیع آب برای دهقانان نیزداشتند‪.‬‬
‫درمیان حضرت سلیمان وبلقیس ملکه شهرسبأ معاهده رسمی انجام پذیرفت که شرح بیشترآن ازین‬
‫قرار است‪ :‬درقرن دهم (قبل ازمیالد) ملکه شهرسبأ تمامی سران قبایل‪ ،‬اشخاص بانفوذ وذی رأی واراکین‬
‫دولت ومدیران ارشد حکومت خویش را جمع نمود وبه منظور اتخاذ تصمیم قاطع پیرامون پیام تهدیدآمیز‬
‫سلیمان تشکیل جلسه داد‪.‬‬
‫الر ِح ِیم﴿‪ ﴾30‬أَ َّال تَ أعلُوا‬ ‫سلَ أی َمانَ َو ِإنَّهُ ِبس ِأم َّ‬
‫َّللاِ َّ‬
‫الرحأ َم ِن َّ‬ ‫متن پیام حضرت سلیمان علیه السالم چنین بود‪ِ {:‬إنَّهُ ِمن ُ‬
‫ي َوأأتُونِي ُم أس ِل ِمینَ }‪[ .‬نمل‪ ]31 ،30:‬ترجمه‪ :‬این پیام ازطرف سلیمان است و[مضمون آن] این است به‬ ‫علَ َّ‬
‫َ‬
‫نام خداوند رحمتگرمهربان‪ ،‬بر من بزرگى مكنید ومرا از در اطاعت درآیید‪.‬‬
‫ملکه سبأ پس قرائت پیام سلیمان به حاضرین مجلس چنانکه قران کریم حکایت میکند‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫ُون﴿‪ ﴾32‬قَالُوا نَحأ نُ أ ُ أولُوا قُ َّوةٍ َوأُولُوا َبأ أ ٍس‬ ‫ت َیا أَیُّ َها ال َم ََل ُ أَ أفتُونِي فِي أَ أم ِري َما ُكنتُ قَ ِ‬
‫اط َعةً أَ أم ًرا َحتَّى تَ أش َهد ِ‬ ‫{قَالَ أ‬
‫ظ ِري َما َذا تَأ أ ُم ِرینَ ﴿‪[}﴾33‬نمل‪ ]33 ،32 :‬ترجمه‪ :‬گفت‪ :‬اى سران [كشور!] در كارم به‬ ‫شدِی ٍد َو أاْل َ أم ُر ِإلَی ِأك فَان ُ‬‫َ‬
‫من نظر دهید كه بىحضور شما [تا به حال] كارى را فیصله ندادهام‪ ،‬گفتند‪ :‬ما سخت نیرومند ودالوریم ولى‬
‫اختیاركار با توست بنگر چی دستور مىدهى‪ .‬درین اجالس توافقی اعالن شد که درواقع یک فیصله اداری‬
‫‪2‬‬
‫بود درآن سالمتی وحفظ اقتدار ملی تضمین گردیده بود‪.‬‬

‫مدیریت وتشکیالت اداری درعصرپیامبراسالم صلی هللا علیه وسلم‪:‬‬

‫پیامبربزرگواراسالم درآغاز‪ ،‬دولت واحد ومستقلی را برای مسلمانان درشهرمدینه منوره تأسیس وپایه‬
‫گذاری کردندکه درتشکیل وساختار این دولت جدیدالتأسیس جوان‪ ،‬تمامی اساسات واصول بنیادی یک دولت‬
‫از قبیل‪ :‬مردم(جامعه)‪ ،‬قلمرو(کشور)‪ ،‬تصویب قوانین وتعیین رئیس دولت‪ ،‬رعایت گردیده بود‪ .‬شخص‬
‫پیامبر اسالم در رأس این دولت به عنوان رهبر قرار داشتند وتمامی امور مرتبط به پیشبرد جامعه‪ ،‬متعلق‬
‫به خودشان بود وبیشترین کارهای اداری را شخصا خودشان انجام میدادند وهرازگاهی که مصالح دولت‬

‫‪ - 1‬تفسیرعثمانی‪ ،‬ج‪ 2‬ص ‪.725‬‬

‫‪ - 2‬االدارة االسالمیة فی عهد عمربن الخطاب ‪ .‬صص‪.27 ،26‬‬
‫‪11‬‬
‫ایجاب واقتضاء میکرد‪ ،‬اشخاص دیگری را ازمیان یاران خود برای پیشبرد امور حکومت داری خوب‬
‫میگماریدند‪.‬‬
‫هنگامی که گستره قلمرودولت اسالمی وسعت یافت‪ ،‬وظایف ومسئولیت های اداری بیشترگردید‪،‬‬
‫پیامبراسالم اساس نظام نو وتشکیالت جدید اداری را تدارک دیدند که درآن‪ ،‬وظیفه مسئولین درجه اول‬
‫وبلند رتبه این بود‪ ،‬که از روند اجراء وتطبیق وظایف سپرده شده نظارت کامل ومراقبت جدی نمایند‪،‬‬
‫وپروسه پیشبرد امور دولت داری را اشخاص وافرادی به دوش می گرفتند که واجد اهلیت وصاحب‬
‫صالحیت کامل می بودند‪ ،‬ورسول للا صلی للا علیه وسلم ایشان را تربیت وآماده ساخته بودند مانند‪:‬‬
‫حضرت معاذبن جبل‪ ،‬حضرت علی بن ابی طالب‪ ،‬حضرت ابوموسی اشعری‪ ،‬حضرت عبد للا بن رواحه‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫حضرت عتاب بن اسید‪ ،‬حضرت عالء الحضرمی وامثال آنان رضی للا عنهم‪.‬‬
‫عالمه عبدالغفار«عزیز» پیرامون آخرین تشکیالت اداری در عصرپیامبراسالم مینویسد‪:‬‬
‫تشکیالت اداری درحکومت زیرقیادت پیامبراسالم از هرجهت کامل وکافی بود وبه همین منظور طرح‬
‫وتأسیس شده بود تا برای زمان های آینده وحکومات بعدی‪ ،‬اساس محکم اداری وحکومتی باشد‪ ،‬والیحه‬
‫کامل کاری برای مسلمانان تلقی گردد‪ .‬پیامبراسالم در طرح وتنظیم همه این امور تنها به وحی الهی وقرآن‬
‫عظیم الشان اتکاء واستناد داشتند‪ .‬قرآن کریم درواقع کتابی است که همواره به عنوان اصل واساس برای‬
‫تمامی تشریعات وقوانین حایز اهمیت بوده است‪ ،‬وانسان ها درتمامی ابعاد زندگی خود به آن نیازمبرم دارند‬
‫وبه قواعد وقوانین آن محتاج ا ند‪ .‬رسول للا مبارک شخصا خود شان ملتزم وپابند به قانون قرآن کریم بودند‬
‫‪2‬‬
‫وهمه دساتیر واحکام ایشان درواقع بیانگر وتفصیل دهنده قوانین قرآن کریم بود‪.‬‬

‫خالصه مطلب‪:‬‬
‫رسول للا صلی للا علیه وسلم درسلسله اموراداری همه آن روش های را بکار می بردند که امروزه‬
‫رهبران سیاسی دولت ها ومدیران حکومات بکار میبرند‪ ،‬ولی با این تفاوت که پیامبراسالم این همه امور‬
‫را عاری از هرنوع ترفند و به هدایت ورهنمایی مستقیم خداوند عزوجل به پیش می بردند‪ .‬ایشان شخصا‬
‫مسئولین ومقامات دولتی را—بر اساس حفظ مصالح عامه و اهلیت افراد—استخدام وبرکنار می کردند‪،‬‬
‫جهت تأمین روابط حسنه برای سران دولت ها وحکومات محلی مکاتیب ونامه ها می فرستادند وبا آنها‬
‫معاهدات وپیمان می بستند وفرامین سیاسی‪ ،‬نظامی‪ ،‬اقتصادی امضاء وتوشیح می کردند‪ ،‬ایشان همه این‬

‫‪ - 1‬غالب قریشی‪ .‬اولیات الفاروق‪ ،‬ج‪ 1‬ص‪.62‬‬

‫‪ - 2‬الدین والسیاسة فی االدیان الثالثة‪ .‬ص ‪.13‬‬
‫‪12‬‬
‫امور را به منظور تکمیل وبرآورده ساختن خواسته های زمانی‪ ،‬دینی‪ ،‬واجتماعی امت اسالمی با‬
‫بکارگیری سیستم درنهایت ساده وبسیط‪ ،‬انجام می دادند‪.‬‬

‫مدیریت وتشکیالت اداری درعصرخالفت راشده‪:‬‬

‫اداره امور درعصرخلفای راشدین رضی للا عنهم‪ ،‬نیزبه همان روش وشیوه پیش برده می شد‪ ،‬که در‬
‫زمان نخستین بنیانگذار دولت اسالمی(پیامبراسالم) تأسیس وتطبیق می شد‪ ،‬خلفای راشدین احکام وپیام های‬
‫دولت اسالمی را جامه عمل می پوشاندند‪ ،‬آنگاه که پیامبر اسالم رحلت نمودند‪ ،‬برای بازماندگان شان کدام‬
‫شیوه خاص حکومتداری وروش مشخصی را جهت پیشبرد اداره امور تعیین وانتخاب نه نموده بودند‪ ،‬بلکه‬
‫برای مسلمانان وحکومت پس ازخویش این حق وصالحیت را تفویض نمودندکه برای خویش بادرنظرداشت‬
‫اوضاع واحوال زمانی‪ ،‬نظام مناسبی را انتخاب نمایند؛ زیرا که دعوت اسالمی یک دعوت جهان شمول‬
‫است که بامحیط هر منطقه وهرعصر مطابقت وسازگاری دارد‪ .‬بعدا نظامها وسیستم های جدید اداری ایجاد‬
‫شد که درعصرمبارک پیامبراسالم وجود نداشت‪ ،‬تا تمام اقتضاآت‪ ،‬خواسته ها ونیازهای دولت وسیع‬
‫ومقتدر اسالمی‪ ،‬بادرنظرداشت وسعت و حجم آن که بعد از رحلت رسول للا صلی للا علیه وسلم‪ ،‬به دولت‬
‫اسالمی افزوده شده بود‪ ،‬برآورده شود‪.‬‬
‫علت اساسی ودلیل عمده ظهور این نظام های جدید درزمان خلفای راشدین این بود که برای نسل های‬
‫بعدی مقام وارزش سنت خلفاء وجانشینان پیامبرترجیح داده شود؛ زیرا عصر این برزگان اولیه دین‪،‬‬
‫درواقع زمان تفسیر وتشریح احکام شرعی اسالم بود‪ ،‬به ویژه آن عده احکامی که تاآن حال برای عده ی‬
‫ازمردم پوشیده وکامال واضح نشده باقی مانده بود‪ ،‬هرچند دوران نزول احکام شرعی وتجدیدآن باوفات‬
‫رسول للا صلی للا علیه وسلم به اختتام رسیده بود‪ ،‬ولی دریک سلسله احکام تاجایی قسما غموض وجود‬
‫داشت که ذهن بسیاری ویا برخی ازمردم آن را درک کرده نمی توانست‪.‬‬
‫دوران خلفای راشدین بهترین نمونه والگو برای تطبیق واجرای عملی سیاست شرعی وحکمروایی اسالمی‬
‫بود‪ ،‬وهدف اساسی از ایجاد این نظام همانا بدست آوردن مصلحت های عامه ی بود که درآن اصالت های‬
‫شرعی کامال رعایت می شد‪ .‬روی همرفته این نظام درپرتوشریعت اسالمی باتوجه به مصالح عمومی بناء‬
‫یافته بود‪.‬‬
‫رهبران پیشین امت اسالمی اهمیت ونقش اداره عامه را احساس کرده بودند‪ ،‬آنگاه که فتوحات اسالمی‬
‫گسترش وساحات بیشتری به قلمروخالفت اسالمی افزایش یافت‪ ،‬درنتیجه منابع طبعی‪ ،‬معادن و اموال‬
‫غنیمت به پیمانه زیادی دربیت المال جمع گردید‪ ،‬برخی ازبزرگان صحابه به خلیفه مسلمین حضرت‬
‫عمربن الخطاب رضی للا عنه مشوره وپیشنهاد کردند که لستی ازسربازان وفرماندهان لشکر اسالم ترتیب‬
‫‪13‬‬
‫گردد تابرای هر عسکر وفرمانده ازبیت المال حقوق وشهریه مقررگردد‪ ،‬خلیفه مسلمین مشوره مذکور را‬
‫پذیرفت وسرانجام برای تنظیم اداره امورمالی دیوان مخصوصی تشکیل یافت‪.‬‬
‫حضرت عمربن الخطابرضی للا عنه درپهلوی دفترمالی فوق الذکر ادارات ودفاتردیگری نیز تأسیس‬
‫وایجاد کردند مانند‪ :‬دیوان عسکری ودیوان جمع آوری اموال خراج وبیت المال‪ ،‬وبرای همه مسلمانان‬
‫بادرنظرداشت سوابق ایمانی وخدمات اسالمی شان معاش تعیین کردند‪ .‬وبدین اساس فاروق اعظم نخستین‬
‫خلیفه ی اسالم بودند که به اهمیت نظام اداری اعتنای انکارناپذیر وتوجه خاص مبذول داشتند وسیستم‬
‫اداری را درشعبات مختلف دولت اسالمی عملی نمودند‪ .‬البته درهمه بخشهای مدیریتی ایشان شخصیت های‬
‫بزرگی مانند حضرت علی ابن مسعود ودیگر بزرگان صحابه رضوان للا علیهم ازمشاوران ارشد ایشان‬
‫‪1‬‬
‫بودند‪.‬‬

‫رابطه حکومت و مدیریت‪:‬‬

‫تشکیل و ایجاد حکومت از نظر قرآن کریم و احادیث نبوی مسئله بسیار مهم و ضرورت حاد جامعه بشری‬
‫است‪ ،‬باید توجه داشت که اجزای پیکرۀ نظام وحکومت را مدیریتها تشکیل می دهند؛ از این رو باید گفت‬
‫هنگامی که گفته می شود تشکیل حکومت الزم و ضروری است و حکومت باید عادالنه عمل کند به معنای‬
‫آن است که باید مدیریتهایی بر اساس عدل‪ ،‬از رأس حکومت تا پایین ترین اجزای آن به وجود آید‪.‬‬

‫لزوم آگاهی از مدیریت اسالمی‪:‬‬

‫مدیرانیکه درپیکره ای نظام اسالمی کارمیکنند هرکدام مسوولیت به عهده دارند دل سوزانه باید تالش‬
‫کنند تاحکومت را درمسیر اهداف متعالی آن در سایه حصول رضای پروردگار‪ ،‬مدد کارباشند و این امر‬
‫میسر نخواهد شد مگر آنکه مدیران وظایف شرعی خودرا به خوبی بشناسند وبه اساس آن عمل کنند‪.‬‬
‫از این رو در نظام اسالمی بر مدیران الزم است که قبل از هرچیز تکالیف خود را در حیطۀ مبحث‬
‫«مدیریت اسالمی» بشناسند و بر اساس آن عمل کنند تا خدای نا کرده بی جهت به نکبت دنیا و عذاب‬
‫آخرت دچار نشوند‪.‬‬
‫مدیران باید بدانند به عنوان یک مسلمان در محدوده مدیریت دارای مسئولیتهایی هستند که هرگز چنین‬
‫مسئولیت هایی در غیر از آن محدوده از آنان خواسته نشده است؛ از ابتدا باید تکلیف و مسوولیت انسان‬
‫های مؤمن را برحسب امکانات مالی‪ ،‬موقف اجتماعی و ظرفیت های معنوی ایشان بشناسند و سپس دقیقا ً‬

‫‪ - 1‬فوزی کمال ادهم‪ ،‬االدارة االسالمیة‪ .‬ص ‪ .24‬ونگاه‪ :‬نظام سیاسی واداری اسالم‪ ،‬مؤلف‪:‬‬
‫عبدالباقی حقانی ومترجم‪ :‬عبدالبصیرمدنی‪ .‬صص ‪.11 -7‬‬
‫‪14‬‬
‫آن را به رهروی رهبران دست اول بشریت به کار گیرند؛ که اینک به عنوان مثال روی مطالب چند از‬
‫آدرس انبیاء علیهم السالم درجهت مدیریت سالم جوامع بشری عطف مینماییم‪:‬‬
‫‪ -1‬پیامبران الهی و در پیشاپیش آنان‪ ،‬پیامبر اسالم (صلی للا علیه وسلم)‪ ،‬تنظیم روابط اجتماعی پیروان‬
‫خود را از اهم مسائل معرفی می کنند تا آنجا که پیامبر اسالم (صلی للا علیه وسلم) می فرماید‪« :‬إِنَّ َما بُ ِعثْتُ‬
‫ق» ‪1‬من برای تمام نمودن مکارم اخالق مبعوث شده ام‪ .‬از آنجا که روابط اجتماعی از‬ ‫ِِلُتَ ِم َم صَا ِل َح ْاِل َ ْخ َال ِ‬
‫شاخصترین تجلی گاه مسائل اخالقی است و پیامبر اسالم (صلی للا علیه وسلم) هم برای اتمام این امر مهم‬
‫مبعوث گردیده است و از سوی دیگر بخش عظیمی از مسائل مدیریت هم مربوط به چگونگی روابط‬
‫مدیران با فرادستان‪ ،‬زیردستان و نوع استفاده از نیروی آنهاست‪ ،‬نقطه اساسی تالقی مباحث مدیریت و‬
‫اسالم که همان چگونگی روابط صحیح انسانها با یکدیگر است معلوم می شود و در منابع اسالمی در بارۀ‬
‫روابط انسانها و موضوعات مربوط به مدیریت‪ ،‬مطالب و دستورات بسیاری وجود دارد که آنچه در این‬
‫نوشتار مالحظه خواهید فرمود بخشی از آن مباحث است‪.‬‬
‫‪ -2‬یکی دیگر از وظایف مهم انبیاء (علیهم السالم)‪ ،‬اجرای عدل و قسط و جلوگیری از ظلم و استبداد است‬
‫و اجرای عدل بدون ایجاد مدیریتهایی که عادالنه بر مردم حکم کنند و مدیرانی که از بی عدالتی و ظلم‬
‫جلوگیری نمایند‪ ،‬ممکن نیست‪.‬‬
‫‪ -3‬اگر به جهان شگفت انگیز آیات قرآن کریم و روایات توجه شود مطالب بسیار زیادی در مورد‬
‫چگونگی ادارۀ جامعه‪ ،‬چگونگی برخورد و رفتار مدیران نسبت به افراد تحت مدیریت به چشم می خورد‬
‫که کتب سیره رسول للا صلی للا علیه وسلم وسیره خلفای راشدین مملو ازین قبیل مطالب است‪.‬‬
‫در این منابع مسائل بسیاری به عنوان وظیفه و تکلیف زمامداران مشخص شده و در مقابل مسائلی از‬
‫ویژگیهای حاکمان جور بیان شده است و زمامداران مسلمان مؤظف به عمل طبق آن تکالیف و دوری از آن‬
‫خصلتهای مذموم می باشند‪.‬‬

‫اهداف ومقاصد مدیریت اسالمی‬

‫درواقع اهداف مدیریت ها چه اهداف الهی باشند وچه هم سازمانی همان تحقق دادن به مصالح انسانها است‬
‫این مصالح همان مقاصدی اند که شرع شریف برای تأمین وتحفیظ آن آمده است ‪ .‬و این مصالح –بر حسب‬
‫استقراء‪ -‬سه نوع هستند‪ :‬ضروریات‪ ،‬حاجیات و تحسینیات؛ و این موارد از نظر اهمیت نیز در یک اندازه‬
‫قرار ندارند‪ .‬شرح و بیان این امور چنین است‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ مسند امام احمد بن حنبل ‪.‬ج‪.14‬ص ‪.512‬‬

‫‪15‬‬
 ‫ضروریات‪:‬‬
‫منظور از آن مصالحی است که زندگی انسان و برپایی جامعه و استقرار آن متوقف بر آنهاست‪ ،‬به نحوی‬
‫که اگر این مصالح فوت شوند‪ ،‬نظام زندگی مختل و هرج و مرج بر مردم حکمفرما می شود و آشوب و‬
‫اضطراب وبی نظمی امور شان را فرا می گیرد و بدبختی دنیا و عذاب آخرت دامنگیر آنان می شود‪ .‬این‬
‫ضروریات عبارتند از‪ :‬دین‪ ،‬نفس‪ ،‬عقل‪ ،‬نسل و مال‪.‬‬
‫همه ی ادیان و شرایع این مصالح را مراعات کرده اند‪ ،‬گرچه راه آنها در مراعات و حفظ این ضروریات‬
‫با هم متفاوت بوده است و شریعت اسالمی – که آخرین شرایع است – آنها را به کامل ترین صورت‬
‫مراعات نموده و در ابتدا برای ایجاد آن ها و سپس‪ ،‬جهت محافظت از آنها احکامی را تشریع کرده است؛‬
‫چنان که برای ایجاد دین‪ ،‬ای مان به ارکان دین یعنی شهادتین و لوازم آنها و عقاید دیگر چون ایمان به‬
‫رستاخیز و محاسبه ی اخروی و اصول عبادات‪ ،‬مانند نماز و روزه و حج و زکات را تشریع کرده است‪ .‬با‬
‫این امور دین ایجاد می شود و امور و احوال مردم قوام می یابد و جامعه بر اساس وبنیانی استوار برپا می‬
‫گردد‪ .‬همان طور هم برای محافظت از دین‪ ،‬این امور را تشریع کرده است‪ :‬دعوت مردم به دین‪ ،‬دفع‬
‫تجاوز از دین‪ ،‬وجوب جهاد علیه کسانی که قصد ابطال و محو نشانه های آن را دارند‪ ،‬مجازات کسانی که‬
‫از ان بر می گردند‪ ،‬بازداشتن افرادی که قصد این را دارند که مردم را در مورد عقیده ی خود دچار شک‬
‫و تردید سازند‪ ،‬بازداشتن افراد از فتوای باطل دادن یا فتوا به تحریف احکام و مواردی از این قبیل‪.‬‬
‫برای ایجاد نفس‪ ،‬شریعت ازدواج را و برای حفظ نفس‪ ،‬وجوب خوردن غذا و نوشیدنی و آنچه را قوام بدن‬
‫بدان است و نیز مجازات متجاوزگران برنفس و همچنین تحریم در معرض هالک قرار دادن جان را تشریع‬
‫کرده است‪.‬‬
‫در مورد عقل‪ ،‬خداوند (جل جالله) عقل را به انسانها بخشیده است و انسان ها در اصل این نعمت با هم‬
‫برابر هستند‪ ،‬ولی برای حفظ عقل‪ ،‬مصرف چیزهای چون مواد مست کننده را که سبب فساد عقل می شوند‬
‫تحریم کرده و برای اف رادی که مواد مست کننده یا سست کننده (مواد مخدر) را مصرف می کنند مجازات‬
‫تشریع کرده است‪.‬‬
‫برای ایجاد نسل‪ ،‬ازدواج شرعی تشریع شده و برای حفظ و عدم اختالط آن‪ ،‬این امور تشریع شده است‪:‬‬
‫تحریم زنا و مجازات برای افرادی که مرتکب زنا می شوند‪ ،‬تحریم قذف و تشریع مجازات برای کسی که‬
‫به دیگران تهمت می زند‪ ،‬تحریم سقط جنین و پیشگیری از بارداری مگر به خاطر ضرورت‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫برای ایجاد مال‪ ،‬شرع معامالت مختلف را مباح و تالش برای کسب آن را واجب کرده است و برای‬
‫محافظت از ا«‪ ،‬این موارد تشریع شده است‪ :‬تحریم سرقت‪ ،‬حد سارق‪ ،‬تحریم اتالف مال دیگران و ضامن‬
‫بودن افراد در مقابلف آ« چه که تلف می کنند‪ ،‬محجور کردن سفیه و مجنون و افرادی چون آنان‪.‬‬

‫احتیاجات‪:‬‬
‫اموری هستند که مردم‪ ،‬برای رفع حرج و مشقت از خود‪ ،‬به آنها نیاز دارند و اگر چنانچه فوت شوند‪ ،‬نظام‬
‫زندگی مختل نمی شوند‪ ،‬لکن مردم دچار سختی و مشقت و تنگنا می شوند‪ .‬حاجیات‪ ،‬همه‪ ،‬به رفع حرج از‬
‫مردم بر می گردند و در شریعت‪ ،‬احکام مختلفی برای تحقیق این هدف وارد شده است؛ مثالً‪ ،‬در عبادات‬
‫جهت دفع حرج‪ ،‬رخصت ها تشریع شده اند و شارع برای مسافر و مریض مباح کرده که افطار کنند و به‬
‫مریض اجازده داده که نشسته نماز بخواند و برای مسافر مباح کرده که نماز را به صورت شکسته بخواند‬
‫و به مسلمانان اجازه داده و برایشان مباح ساخته که در صورت عدم وجود آب‪ ،‬تیمم کنند و نیز‪ ،‬اگر فردی‬
‫در کشتی یا هوا پیما بود و به جهت قبله نماز می خواند اما این جهت وی بر اثر حرکت هوا پیما یا کشتی‬
‫تغییر ک رد‪ ،‬شریعت برای وی مباح ساخته که به جهتی غیر از قبله نماز بخواند‪ .‬در معامالت هم‪ ،‬به‬
‫استثنای قواعد عمومی‪ ،‬انواعی از معامالت تشریع شده اند و شارع سلم‪ ،‬استصناع‪ ،‬اجاره ها و مزارعه را‬
‫تشریع کرده و طالق را برای رها شدن ازدست ازدواجی که صالحیت بقا و استمرار را ندارد تشریع نموده‬
‫است‪ .‬در مجازات ها نیز‪ ،‬قاعده ی «اسقاط حدود با شبهات» تشریع شده و برای تخفیف به قاتل خطا‪ ،‬در‬
‫این نوع قتل دیه برعهده ی عاقله گذاشته شده است‪.‬‬
‫عالوه بر نصوص جزئی وارده در شریعت‪ ،‬نصوص عمومی شریعت نیز بر مراعات حاجیات از جانب‬
‫شریعت داللت دارند‪ ،‬ا ز جمله این آیات که می فرمایند‪« :‬ما یرید للا لیجعل علیکم من حرج»[مائده‪]6 :‬‬
‫ترجمه‪ :‬خداوند (جل جالله) هیچ نمی خواهد شما را به تنگ آورد و به مشقت بیندازد‪ .‬و «و ما جعل علیکم‬
‫فی الدین من حرج»[حج‪ .]78 :‬ترجمه‪ :‬و او در دین‪ ،‬هیچ کار دشوار و سنگینی بر دوش شما نگذاشته‬
‫است»‪ .‬و «یرید للا بکم الیسر و الیرید بکم العسر»‪[ .‬بقره‪ .]185 :‬ترجمه‪ :‬خداوند (جل جالله) آسایش شما‬
‫را می خواهد و خواهان زحمت شما نیست‪.‬‬

‫تحسینیات‪:‬‬
‫آن مواردی است که کاری می کند که احوال انسان بر مقتضای آداب عالی و اخالق درست و استوار‬
‫جریان یابد و اگر فوت ش وند‪ ،‬نظام زندگی مختلف نمی شود و مردم دچار مشقت و سختی نمی گردند‪ ،‬لکن‬
‫زندگی آنان در راهی خالف مقتضای مروت (مجموعه ی صفات شایسته) و مکارم اخالق و فطرت سلیم‬

‫‪17‬‬
‫می افتد‪ .‬شریعت این نوع مصالح را در همه ی انواع عبادات و معامالت و عرف و عادات و مجازات ها‬
‫رعایت کرده است؛ چنانچه ىر عبادات ستر عورت‪ ،‬پوشیدن لباس نیکو در هنگام ورود به مساجد و تقرب‬
‫با اعمال مستحبی چون صدقه دادن و نمازد و روزه ی مستحبی؛ و در معامالت‪ ،‬امتناع از بیع نجاسات‪،‬‬
‫امتناع از اسراف و منع از بیع بر بیع دیگران؛ و در عادات‪ ،‬مستحب دانستند عمل بر اساس آداب خوردن‬
‫و نوشیدن‪ :‬مانند خوردن با دست راست‪ ،‬خوردن از جلوی دست و دست دراز نکردن به هر طرف‪ ،‬ترک‬
‫خوردنی های پلید و رعایت اخالق فاضله؛ و در مجازات ها‪ ،‬تحریم مثله کردن مقتول – چه در قصاص و‬
‫چه در جنگ – و تحریم کشتن زنان و بچه ها و راهبان در جنگ را تشریع کرده است‪.‬‬
‫ناگفته نباید گذشت تمام ادارات مصروف انجام هرنوع اعمال که باشند همه برهمین موارد برمیگردد‪.‬‬

‫نگرش جامع و بهم پیوسته‪:‬‬

‫یکی از اصول مهم در مدیریت کل نگری و جامع نگری است‪ .‬تا توجه به مساله ای سبب اخالل در مسائل‬
‫دیگر نگردد‪ .‬این امر در آموزه های دین به خوبی مورد توجه قرار گرفته‪ .‬از نظر اسالم؛ جهان و انسان‬
‫را آن گونه که هستند و باید باشند دید‪ .‬مکتب اسالم در فرآیند تفکر‪ ،‬جهان را یک مجموعه منظم ویک‬
‫سیستم دقیق و هماهنگ می نگرد و معرفی میکند که در این نظام احسن و هماهنگ‪ ،‬هر جزء ذره با جزء‬
‫ها و ذره های دیگر در ارتباط اند‪ .‬جزء ها و ذره ها با مجموعه های حیاتی منظم نیز رابطه دارند و‬
‫مجموعه های منظم با دیگر مجموعه های منظم در وحدت و همکاری به سر میبرند‪ .‬بی نهایت کوچک با‬
‫بی نهایت بزرگ در ارتباط است و بی نهایت بزرگ با بانهایت کوچک نیز هماهنگی و همکاری دارد وکل‬
‫نظام هستی یک مجموعه ی منظم و هماهنگ می باشند‪.‬‬
‫کل نگری و تفکر سیستماتیک یعنی کل مجموعه را دیدن وبه محصول عالی آن و اهداف تکامل آن‬
‫نگریستن واز بررسی همه ی جوانب این نظام نتیجه گرفتن است‪ .‬مثال قرآنی این موضوع آیه شریفه نفر‬
‫است که می فرماید‪َ :‬و َما َكانَ أال ُمؤأ ِمنُونَ ِل َین ِف ُروا كَافَّةً ‪[.‬توبه‪ ]122/‬وشایسته نیست مومنان همگی کوچ کنند‪.‬‬
‫پیام آیه این است که برای پیش برد کار ها و ایجاد نظم در اداره باید همه جوانب در نظر گرفته شود و‬
‫اشتغال به یک برنامه موجب غفلت از برنامه های دیگر نگردد‪ .‬این ازیک طرف واز سوی دیگر به‬
‫منظور جلوگیری از هر ضعف و سستی درقسمتی از اداره و ایجاد هماهنگی های الزم در همه ی بخش ها‬
‫نقش مدیر و اهمیت آن ایجاب میکند مدیریت با نگرش منظم انجام پذیرد‪ .‬یعنی همه قسمت ها و تمام افراد‬
‫شاغل که در یک اداره و موسسه به وظایفی مشغول هستند برای رسیدن به اهداف اداری‪ ،‬اهمیت خاص‬
‫خود را دارند‪ .‬ومدیردستگاه باید روابط صحیح و مناسب تعاملی وتقابلی را ایجاد نماید‪ .‬برای مفهوم شدن‬
‫َّللا لَ َو َجدُوا فِی ِه‬ ‫این گفته‪ ،‬آیه ای از قرآن کریم می فرماید‪( :‬أَفَ َال یَتَ َدب َُّرونَ أالقُ أرآنَ ۖ َولَ أو َكانَ ِم أن ِعن ِد َ‬
‫غی ِأر َّ ِ‬
‫‪18‬‬
 ‫اختِ َالفًا َكثِ ً‬
‫یرا)‪ [.‬نساء‪ ]82:‬آیا درباره قرآن نمیاندیشند؟! اگر از سوی غیر خدا بود‪ ،‬اختالف فراوانی در آن‬ ‫أ‬
‫مییافتند‪ .‬یعنی اجزای ق رآن یکی بادیگری به حدی هماهنگ است که هیچ گونه تعارض درمیان آنها وجود‬
‫ندارد‪ .‬سوره ها با سوره ها آیه ها با آیه ها وحتی حروف آن با یکدیگر درارتباط اند‪.‬‬
‫این امر عینا ً در مساله یک اداره منطبق است باید کل با اجزا و اجزا با کل از یک هماهنگی برخوردار‬
‫باشند‪ .‬در غیر این صورت نظم اداره مختل میگردد‪ .‬واین ممکن نیست مگر اینکه همه اجزای تابعه مطیع‬
‫و فرمان بردار تصمیمات کلی باشند‪.‬‬

‫پرسش ها‪:‬‬
‫‪ -1‬منظور از نگرش جامع و بهم پیوسته چیست؟‬
‫‪ -2‬چرا آگاهی ازمدیریت اسالمی الزم است ؟‬
‫‪ -3‬اهداف ومقاصد مدیریت اسالمی کدام ها اند توضیح نمائید؟‬

‫مبحث دوم‬

‫استخدام‬

‫اهمیت استخدام‪:‬‬
‫اصل گزی نش و استخدام از اولین و مهمترین اصول اداری‪ ،‬در هر اداره است‪ .‬به عبارت دیگر‬
‫نقطه کلیدی در شکل گیری صحیح و درست یک اداره‪ ،‬استخدام کارمندان‪ ،‬مدیران و مسئوالن آن است‪.‬‬
‫س أبعِینَ َر ُج ًال ِلِّ ِمیقَاتِنَا)[اعراف‪]155/‬‬
‫سىۖ قَ أو َمهُ َ‬ ‫بهترگزینی اصل است که‪ ،‬ریشه در قرآن دارد‪َ ( .‬وا أخت َ‬
‫َار ُمو َ‬
‫موسی ازمیان قوم خود هفتاد مرد برای میعاد ما برگزید‪.‬‬
‫بر این اساس الزم است این امر با دقت و حساسیت خاصی صورت بگیرد‪ ،‬تا افراد ناالیق‪ ،‬غیر متعهد و‬
‫سوء استفاده جو‪ ،‬روی کار نیایند‪ .‬الزمه موفقیت در این زمینه دقت در گزینش و استخدام افراد است‪.‬‬
‫در آموزه های دین برای انتخاب مدیران و کار مندان دستورات ارزشمندی وجود دارد که یکی از آنها‪،‬‬
‫انتخاب افراد از خانواده های پاکدامن و صالح است‪ .‬دلیل اهمیت توجه به این ویژگی این است که از نظر‬
‫روانشناسی صالحیت و پاکی خانوادگی اثر بسزائی در تربیت افراد و فرزندان خواهد داشت قهرا فرزندان‬
‫تربیت شده با خلق و خوی نیک‪ ،‬آثار خلقی خود را در بزرگی به ظهور می رسانند آنانی که در خانواده‬

‫‪19‬‬
‫پست‪ ،‬تنگ نظر‪ ،‬کوته بین ‪ ،‬کینه ورز و بدخلق و‪ ...‬تربیت و بزرگ شوند و سپس مسئولیت به آن ها‬
‫واگذار شود‪ ،‬با دید پست‪ ،‬تنگ نظری‪ ،‬کوته بینی و کینه توزی با افراد تحت امر یا مافوق خود بر خورد‬
‫خواهند نمود‪ .‬به خالف آنکه اگر فرد در خانواده بلند مرتبت‪ ،‬دارای سعه صدر‪ ،‬دور اندیش‪ ،‬بلند نظر‪،‬‬
‫باگذشت‪ ،‬خوشرفتار و خوش اخالق و‪ ...‬بزرگ شود و رشد پیدا کند‪ .‬طبعا آثار نیک او در هر پست و‬
‫مقامی که باشد به زیر دستان ومقامات باال تراوش و سرایت خواهد نمود و عالوه بر حسن مدیریت و‬
‫سامان دادن به تشکیالت اداری خود افراد معاشر با وی به وسیله عمل نیک او تربیت و تزکیه خواهند شد‬
‫و او یک مربی عملی در یک اداره خواهد بود! پیامبر صلی للا علیه وسلم‪ ،‬میفرماید‪ ( :‬ما من مولود اال‬
‫یولد علی الفطرة فابواه یهودانه او ینصرانه او یمجسانه)‪ 1.‬ترجمه‪ :‬هیچ نوازدی نیست مگر اینکه بر فطرت‬
‫آفریده میشود‪ ،‬پس والدین وی سبب میشود که یهودی‪ ،‬یا نصرانی و یا مجوسی شود‪.‬‬
‫رعایت این امر در سمت های کلیدی و حساس از اهمیت بیشتری برخوردار است‪ .‬زیرا اگر در سمت های‬
‫باال از افراد الیق و دارای شخصیت کار گرفته شود‪ .‬به لحاظ اهمیت که به آبروی خود‪ ،‬فامیل و اقوام خود‬
‫قایل هستند به خود اجازه نمی دهند ویا خود را کنترول میکنند که به مستی‪ ،‬مقامهای زود گذر‪ ،‬آبرو و‬
‫حیثیت خانوادگی شان را به باد ندهد‪ .‬لذا این گونه افراد از ارتکاب تخلفات به مراتب دور ترند تا کسانی‬
‫که از آبروی خانوادگی بر خوردا ر نیستند‪ .‬ویا پایبندی به حفظ آن ندارند‪ .‬در حدیث شریف آمده است‬
‫ار ُه ْم فِي ا ْلجَا ِهلَیَّ ِة ِإذَا فَ ِق ُهوا» ‪ 2.‬مردمان همانند خزانه های اند بهترین‬
‫س َال ِم ِخیَ ُ‬ ‫ار ُه ْم فِي ْ ِ‬
‫اْل ْ‬ ‫«النَّ ُ‬
‫اس َم َعا ِدنُ ِخیَ ُ‬
‫آنان درجاهلیت بهترشان دراسالم است مشروط بر اینکه از دین ( ومسائل اداری) آگاهی کامل داشته‬
‫باشند‪.‬‬

‫مواردی که دریک استخدام درست باید توجه شود عبادت اند از‪:‬‬
‫‪ -1‬شناخت‪:‬‬
‫به کار گیری مناسب و صحیح از هرچیزی به شناخت آن بستگی دارد این یک قاعده عمومی است که در‬
‫هرچیزی مصداق دارد مثالً پیامبرانی را که للا جل جالله‪ ،‬برای جامعه بشریت فرستاده است بر اساس‬
‫س ألنَاكَ ِإ َّال َرحأ َمةً ِلِّ أل َعا َل ِمینَ ‪( .‬انبیاء ‪:‬‬
‫شناخت است‪ ،‬چنانچه للا جل جالله به پیامبر اسالم می فرماید‪َ :‬و َما أَ أر َ‬
‫‪ .)107‬وما ترا نفرستادیم مگر رحمت برای جهانیان‪ .‬این آیه مبارکه بیانگر همین واقعیت است که اوالً‬

‫‪ - 1‬صحیح البخاری‪ ،‬جلد ‪ 1‬ص ‪.456‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ 2‬ـ صحيح البخاري ‪.‬ج‪.8‬ص‪.452‬‬

‫‪20‬‬
‫شناخت از آنحضرت کامل است ثانیا ً بر اساس همان شناخت رحمت بودن آن حضرت برای همه بشریت‬
‫اعالم گردیده‪.‬‬
‫در است خدام و گزینش افراد برای پیش برد کار ها و ماموریت ها وقتی میتوان اطمینان داشت و تا حدودی‬
‫به آینده و نتیجه کارامید وار بود که انتخاب افراد با شناخت صحیح همراه باشد همان چیزی که خداوند در‬
‫قرآن در باره حضرت عیسی مورد اشاره قرار داده که شناخت عیسی از اینکه عده ای با او همراهی‬
‫سىۖ ِم أن ُه ُم أال ُك أف َر قَا َل َم أن‬ ‫نخواهند کرد باعث شد که برای پیدا کردن یاران واقعی اقدام کند‪ (.‬فَلَ َّما أَ َح َّ‬
‫س ِعی َ‬
‫َّللا)[آل عمران‪ ] 52/‬چون عیسی از آنان احساس کفر کرد گفت یا ران من در راه خدا چی‬ ‫اري ِإ َلى َّ ِ‬
‫ص ِ‬‫أَن َ‬
‫کسانند‪.‬‬
‫بنا بر این شناخت نیرو های وفاد دار و ویژگی های آنها از اهمیت فوق العاده برخوردار است‪ ،‬اهمیت‬
‫گزینش افراد سالم و تربیت شده از آن رو که روح اینگونه افراد هرچند در کالبد کوچک جا گرفته است اما‬
‫در آن قالب محدود نمی باشد و پیوسته شوق پرواز دارد وجز بر بام بلند انسانیت استقرار نمیابد و تابدان‬
‫جایگاه رفیع نرسد در تالطم و اضطراب خواهد بود الزمه ای شناخت این گونه افراد این است که ابتدا باید‬
‫دید گاه انسانی داشت تا بتوان روحیات انسانی را شناخت و با آن شخصیت انسانی را تشخیص داده توان‪،‬‬
‫ضعف و عواطف افراد را فهمید‪.‬‬

‫‪ -2‬آگاهی از گذشته‪:‬‬
‫یکی از نقطه های کلیدی در شناخت افراد‪ ،‬آگاهی و اطالع از گذشته آنان است‪ .‬همان چیزی که خداوند در‬
‫ت فَأَتَ َّم ُه َّن ۖ قَا َل ِإنِِّي َجا ِعلُكَ ِللنَّ ِ‬
‫اس‬ ‫قرآن مورد اشاره قرار داده ( َو ِإ ِذ ا أبتَلَىۖ ِإب َأراه َ‬
‫ِیم َربُّهُ ِب َك ِل َما ٍ‬
‫ِإ َما ًما )[بقره‪ ] 124/‬وپرور دگار ابراهیم او را به کار چند بیازمود و ابراهیم آن کار ها را به تمامی به انجام‬
‫رسانید خدا گفت‪ :‬من ترا پیش وای مردم گردانیدم‪.‬‬
‫الزم به یاد آوری است که در یک مجموعه تنها به شناخت و آگاهی از گذشته افراد نباید بسنده نمود بلکه‬
‫مدیران هر برهه از زمان باید از حوادث‪ ،‬قوانین‪ ،‬موفقیت ها‪ ،‬ناکامی ها و مشکالتی که در یک اداره‬
‫وجود داشته نیز آگاهی داشته باشند و بدانند که چه کارهای در اداره انجام گرفته اگر موفق بوده دلیل‬
‫موفقیت چه بوده اگر هم ناکام بوده دلیل نا کامی چه بوده؟ چنانکه خداوند به حضرت عیسی‪ ،‬تورات را که‬
‫قوانین گذشته بود‪ ،‬آموخت این نشان می دهد که اگاهی از گذشته خیلی مهم است که اگر ناکامی وجود داشته‬
‫ص أبت ُم ِ ِّمثألَ أی َها‬
‫صیبَةٌ قَ أد أَ َ‬ ‫و مدیریت قبلی در کار خود با شکست مواجه شده‪ ،‬دلیل چه بوده؟( أَ َولَ َّما أَ َ‬
‫صابَتأ ُكم ُّم ِ‬
‫قُ ألت ُ أم أَنَّىۖ هَۖ َذا ۖ قُ أل ه َُو ِم أن ِعن ِد أَنفُ ِس ُك أم )[آل عمران‪ ]165/‬وآیا هنگامی که آسیبی به شما رسید که شما‬

‫‪21‬‬
‫خود دو چ ند آن رسانده بودید‪ ،‬گفتید‪ :‬این آسیب از کجا رسید؟ بگو‪ :‬از جانب خودتان‪ .‬هر آینه خدا بر‬
‫هرچیز تواناست‪.‬‬
‫آنچه مهم است این که اگر شکست و ناکامی وجود داشته آن را نشانه شکست نهایی نباید قلمداد کرد بلکه آن‬
‫را تجربه ای دانست برای رسیدن به موفقیت های جدید که این خودیک پیروزی است‪َ (.‬و َال تَ ِهنُوا َو َال‬
‫تَحأ زَ نُوا َوأَنت ُ ُم أاْل َ أعلَ أونَ إِن ُكنتُم ُّمؤأ ِمنِینَ )[آل عمران‪ ]139/‬وسستی مکنید و غمگین نشوید که شما برترید‪.‬‬

‫‪ -3‬تناسب شغل و شاغل‪:‬‬

‫بعد از شناخت و آگاهی از گذشته افراد‪ ،‬الزم است تناسب افراد با شغل و وظیفه ای که به عهده آنان گذاشته‬
‫می شود بطور جدی مدنظر قرار گیرد‪ .‬همان منطقی که خداوند درقرآن بیان نموده که بعد از موفقیت‬
‫حضرت ابراهیم در امتحان الهی تنها کسی که شایسته و مناسب آن مقام دانسته شد خود او بود نه تمام‬
‫ت فَأَتَ َّم ُه َّن ۖ قَا َل ِإنِِّي َجا ِعلُكَ ِللنَّ ِ‬
‫اس ِإ َما ًما ۖ قَا َل َو ِمن ُذ ِ ِّریَّتِي ۖ قَا َل َال‬ ‫دودمانش ( َو ِإ ِذ ا أبتَلَىۖ ِإب َأراه َ‬
‫ِیم َربُّهُ بِ َك ِل َما ٍ‬
‫الظا ِل ِمینَ )[بقره‪ ] 124/‬وچون ابراهیم را پروردگارش باکلماتی بیازمود و وی آن همه را به انجام‬ ‫ع أهدِي َّ‬ ‫یَنَا ُل َ‬
‫رسانید فرمود من تو را پیشوای مردم قرار دادم پرسید از دو دمانم فرمود پیمان من به بیداد گران نمی‬
‫رسد‪.‬‬
‫ونیز احادیث و اثار زیادی از پیامبر اکرم صلی للا علیه وسلم و خلفای راشدین در مورد مناسبت شغل و‬
‫شاغل وارد گردیده است از جمله اینکه پیامبر صلی للا للا علیه وسلم برای هرکار شخص مناسب را‬
‫برمیگزید و از سپردن امور برای غیر اهلش را خیانت می دانست روایت شده که پیامبر اکرم صلی للا‬
‫علیه وسلم در غزوه احد شمشیری را بلند نموده و به صحابه خطاب نموده فرمودند‪ :‬چی کسی این شمشیر‬
‫را به حقش میگیرد وباالخره شمشیر را به حضرت ابو دجانه تحویل داد و همچنان خلیفه اول از جوهر‬
‫مردم شناسی بر خوردار بود از این رو عمر رضی للا عنه در مورد خالد به ابو بکر مشوره عزل داد اما‬
‫ابوبکر صدیق این مشوره نپذیرفت و خالد را به جایش ابقاء کرد چون خالد مناسبتی خوبی به وظیفه ای که‬
‫به وی سپرده شده بود داشت که عبارت از قیادت نظامی در زمان ابوبکر صدیق بود‪.‬‬
‫و حضرت عمر رضی للا عنه برای هرکس موافق استعداد و صالحیتش منصب تعیین می نمود به همین‬
‫خاطر فرمود‪ :‬در نزد من تنها مانع انتخاب سلیط بن قیس به حیث امیر‪ ،‬عجلت وی در جنگ است و عجلت‬
‫در جنگ تباهی و نقصان را به بار می آورد سوگند به للا اگر صفت عجلت در جنگ در وجود او نمی بود‬

‫‪22‬‬
‫او را امیر جنگ مقرر می نمودم کسی میتواند به درستی بجنگد که او تامل و تحمل داشته و وقتی جنگیدن‬
‫‪1‬‬
‫وترک جنگ را بداند‪.‬‬
‫تناسب روحیه افراد با کار مورد نظر‪ ،‬یکی از اصول مهم مدیریت هاست که در رشد فرد و جامعه تاثیر‬
‫بسزائی دارد‪ .‬و در روانشناسی کار یکی از مباحث جدی و کاربردی است زیرا روانشاسان به این نتیجه‬
‫رسیده اند که بسیاری از انسان ها برای بسیاری از کار ها مناسب نیستند و نمی توانند در انجام آن موفق‬
‫باشند‪ .‬الزم است این امر در مرحله گزینش مورد توجه قرار بگیرد و این ضرب المثل که هرکسی را بهر‬
‫کاری ساختند یکی از ضرب المثل های شیرین و علمی و کار بردی است‪ .‬این امر نتیجه تحقیقات سالیان‬
‫طوالنی بشر است که باید بین انسان و کار مورد نظر او بررسی های کار شناسانه صورت پذیرد ‪ .‬برای‬
‫هرکس کاری را واگذار کند که با روح او سازگار و با توان و اندیشه و خالقیت او تناسب دارد‪.‬‬
‫مساله تناسب بقدری مهم و حائز اهمیت است که در آموزه های دینی در مدیریت خانه یکی از موضوعاتی‬
‫که مورد توجه ویژه قرار گرفته رعایت این تناسب در تقسیمات کاری زن و شوهر است‪ .‬حضرت علی‬
‫رضی للا عنه می فرماید‪( :‬وال تملک المراه من امر ها ما جاوز نفسها فان المراة ریحانه ولیست‬
‫بقهرمانة)‪ 2.‬کاری که برتر از توانایی زن است به او واگذار نکن‪ ،‬که زن گل بهاری است‪ ،‬نه خدمت کار‬
‫سخت کوش‪.‬‬
‫پیام خیلی واضح این اثر این است که نباید کارهای سخت و خشن را که با روح زن انطباق ندارد‪ .‬به او‬
‫واگذار کرد در اداره نیز باید این مساله مورد اهتمام ویژه قرار بگیرد‪ .‬مخصوصا ً این که در آیه شریفه فوق‬
‫که مساله گماشتن افراددر پستها و سمتها به صورت تدریج وپس از سپری کردن با موفقیت مرحله قبلی‬
‫مورد توجه قرار گرفته دارای نکته اساسی است‪.‬‬

‫‪ -4‬اهلیت و اولویت‪:‬‬
‫برای یک گزینش مطلوب ومناسب تنها شناخت‪ ،‬آگاهی از گذشته و رعایت تناسب شغل و شاغل کفایت نمی‬
‫کند بلکه در بعضی موارد ایجاب می کند که باالتر از تناسب اهلیت و اولویت اعمال شود این یکی از نکات‬
‫َّللا َیأ أ ُم ُر ُك أم أَن ت ُ َؤدُّوا أاْل َ َمانَا ِ‬
‫ت ِإلَىۖ أَ أه ِل َها)[نساء‪ ]58/‬خداوند‬ ‫اساسی است که قرآن مورد تاکید قرار داده( ِإ َّن َّ َ‬
‫به شما فرمان می دهد که امانت ها را به اهلش بسپارید‪.‬‬
‫در ادامه آیه شریفه به یک مطلب بسیار مهم اشاره کرده و آن اینکه در شرایط یکسان از نظر تناسب شغل‬
‫و شاغل عدالت اقتضا میکند که در داوری و انتخاب افراد در چنین شرایطی آنکه بیشتر اهلیت دارد‬

‫نظام سياسی و اداری اسالم ج‪ 2‬ص ‪3821‬‬

‫‪2‬‬
‫ـ نهج البالغه ‪ .‬نامه ‪.117‬‬

‫‪23‬‬
‫اس أَن تَحأ ُك ُموا بِ أالعَ أد ِل)[نساء‪]58‬وچون در میان مردم به داوری نشینید‬
‫اولویت داده شود( َو ِإ َذا َحك أَمتُم بَیأنَ النَّ ِ‬
‫به عدل داوری کنید‪.‬‬
‫آیه شریف ه نشان می دهد که رعایت اهلیت در انتخاب افراد ودر نظر گرفتن شایستگی های الزم یک سنت‬
‫الهی است که خداوند به هیچ کس جز به اساس شایستگی ها و اهلیت های الزم مسئولیتی نمی دهد مصداق‬
‫بارز آن جریان حضرت ابراهیم است که اشاره شد او وقتی به مقام رسید که شایستگی خود را در همه‬
‫آزمایش ها از‪ :‬دستور قربانی فرزند‪ .‬قرار دادن زن و فرزند در سرزمین خشک وبی گیاه مهاجرت از‬
‫سرزمین بت پرستان‪ ،‬شکستن بت ها‪ ،‬تا رفتن در دل آتش‪ ،‬نشان داد‪.‬‬
‫بنا براین‪ ،‬آنچه سبب گردش درست امور و صالبت کار هامیشود‪ ،‬ان است که مناسب و مسئولیت ها امانت‬
‫تلقی گرددو به شایستگان سپرده شود‪ .‬روایات متعدد گویای آن است که اداره امورمردم از مهم ترین و‬
‫َّللا یَأ أ ُم ُر ُك أم أَن ت ُ َؤدُّوا‬
‫مورد توجه ترین مصادق آن است‪ ،‬از زید بن اسلم نقل شده است که آیه شریفه( ِإ َّن َّ َ‬
‫ت ِإلَىۖ أَ أه ِل َها)[نساء‪ ]58/‬خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به اهلش بسپارید‪ .‬درباره‬ ‫أاْل َ َمانَا ِ‬
‫رهبران و کسانی که کاری از امور مردم را بر عهده دارند‪ ،‬نازل شده است‪ 1.‬از شهر بن حوشب نیز نقل‬
‫‪2‬‬
‫شده است که‪ :‬این آیه در خصوص امرا نازل شده است‪.‬‬

‫استخدام انسان های اهل یگانه طرح تضمین شده‪ ،‬برای محو فساد !‬

‫این امر یعنی سپردن امانت های اداری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬نظامی‪ ،‬عدلی و قضایی و‬
‫غیره به اهل آن ضامن بهبودی و سالمت همه امور است‪.‬‬

‫عمده ترین عناصر اهلیت در ایفای امور و ادای امانت ها دو اصل است‪ :‬اصل اول‪ :‬تعهد‪ .‬اصل دوم‪:‬‬
‫تخصص‪.‬‬

‫اساسا ً فساد زمانی پدیدار میگردد‪ ،‬که مسؤولین مربوط فاقد یکی از عناصر اهلیت باشند‪ .‬زیرا‪:‬‬

‫تعهد عبارت از مجموعۀ ویژگیها و خصوصیات علمی عملی و اعتقادی (ایدیولوژیک) و اخالقی‬
‫انسانی است در برابر خدا (ج) تاریخ مردم و وطن ! و تخصص عبارت از مجموعۀ آگاهی ها‪ ،‬ملکات و‬
‫تجارب مسلکی‪ ،‬فنی و حرفوی انسان است در یک شغل معین‪.‬‬

‫هرگاه انسان پابند تعهدات ایمانی و وجدانی در مقابل امانت ها نباشد هیچ تضمین را برای صحت و‬
‫سالمت او در ایفای امور نمیتوان پذیرفت‪.‬‬

‫مصنف ابن ابی شيبه‪ ،‬ج ‪ 7‬ص ‪5711‬‬

‫تفسير طبری‪ ،‬ج ‪ 5‬ص ‪922‬‬

‫‪24‬‬
‫هم چنین یک نفر مسؤول فاقد تخصص‪ ،‬هر گز نمیتواند بر یک امر تخصصی فایق آید بنابر این‬
‫انجام امور از نظر مهارت حتما ً آسیب پذیر میشود‪.‬‬

‫شاید بهمین دلیل و یا حکمت های دیگر است‪ ،‬که خدای متعال‪ ،‬در هر جا که سخن بر انتخاب یا‬
‫انتصاب اهل امانت رفته است تعهد و تخصص را بوضوح از لوازم اهلیت بیان فرموده اند ‪ .‬در سورۀ‬
‫یوسف (ع) خداوند متعال از زبان یوسف میفرماید‪{ :‬انی حفیظ علیم} (یوسف ‪.)55 /‬‬

‫یعنی من متعهد به پاسداری از امانت بزرگ این سمت یا خزائن زمینم و هم چنان متخصص راز ها و‬
‫دانای این کارم‪.‬‬

‫در سورۀ قصص آیۀ (‪ ) 26‬از زبان یکی از دختران حضرت شعیب (ع) به ارتباط استخدام حضرت‬
‫موسی(ع) بکار شبانی میفرمایند‪ِ { :‬إ َّن َخی َأر َم ِن ا أستَأ أ َج أرتَ أالقَ ِو ُّ‬
‫ي أاْل َ ِمینُ }‪ .‬القصص‪.26/‬‬

‫یعنی حضرت موسی ( ع) بداشتن تخصص یعنی مهارت و توانائی جسمی الزم برای انجام امور‬
‫شبانی به داشتن تعهد یعنی صفت امین یا سیرۀ نیکوی امانتداری در و ظایف و امانت ها به پیشگاه حضرت‬
‫شعیب (ع) از طرف آن دختر پیشنهاد شد‪.‬‬

‫در جوامعی که فساد اداری رونما می گردد‪ ،‬حتما ً این فساد یا منشأ داخلی دارد و یا منبع خارجی !‬

‫منشأ داخلی هر فساد قبل از عوامل دیگر‪ ،‬مدیریت ناسلیم افراد فاقد اهلیت برای ایفای امور است‪.‬‬
‫یعنی مسؤولین یا مشکل تعهد دارند یا مشکل تخصص ! و یا هردو مشکل همزمان در وجود آنها جمع شده‬
‫اند‪.‬‬

‫معضالت مربوط به فساد داخلی را میتوان در تعهد و یا تخصص عاملین فساد جستجو کرد‪ .‬و برای آن‬
‫پیشنهاد راه حل نمود‪ .‬چنانچه اگر مشکل درتخصص باشد میشود با تدویر کورس ها‪ ،‬کنفرانس ها‪ ،‬دیالوگ‬
‫ها‪ ،‬ورکشاپ ها‪ ،‬سیمینار ها و غیره تدابیر الزم علمی در رفع کاستی سطح تخصص عمال دولت اقدام‬
‫کرد‪.‬‬

‫اگر خ دای نخواسته پروبلم مربوط به تعهد یعنی مسایل وجدانی‪ ،‬ایمانی‪ ،‬اخالقی‪ ،‬و فکری مسؤولین‬
‫باشد‪ ،‬اینچنین ذوات باید تحت تجدید تربیت فکری و عقیدتی قرار گیرند‪ .‬در غیر آن کوتاه ترین راه تعویض‬
‫و بیرون ریختن عناصر فاسد و نا بکار از رأس امور جامعه است‪.‬‬

‫هرگاه فساد در سطوح پائین تر یعنی ادارات دست دوم و سوم دولتی باشد‪ ،‬مسؤولیت اصالحات و یا‬
‫حذف آنها بدوش وزراء‪ ،‬رؤسا‪ ،‬والیان و امثالهم میباشد‪ .‬اگر مشکل در مسؤولین دست اول دیده شود‬
‫مسؤولیت اصالح‪ ،‬جلوگیری‪ ،‬تعویض و یا سبکدوشی آنها وجیبۀ زعمای محترم کشورها است‪.‬‬

‫به یقین که هیچ زعیمی ذهنا ً پذیرای ظهور و حاکمیت فساد در نظام و عالقمند بدنامی و شکست خود‬
‫نمیباشد‪ .‬و این عناصر نا اهل عمدتا ً در رده های بعدی نظام ها اند که با نبود تعهد یا بعضا ً کمبود تخصص‬
‫دست بفساد میزنند‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫اما هر زمانی که فساد از بیرون مرزها در یک دولت سازماندهی‪ ،‬تحمیل و رهبری شود‪ ،‬فاجعه ایست‬
‫نهایت جدی‪ ،‬در سطح توطئۀ سیاسی استخبا راتی علیه حاکمیت ملی آنکشور‪.‬‬

‫در چنین صورت ها بر زعیم ملی و همۀ مسؤولین امنیتی و دفاعی و کلیه اتباع بیدار و وطنخواه یک‬
‫سرزمین است تا تدابیر جدی و الزم امنیتی را برای دفع چنین توطئه اتخاذ نمایند‪.‬‬

‫مسلم است که بحران فساد در سرزمین آفت ریز ما بطور عمده ناشی از عدم تعهد اراکین دولتی در‬
‫مقابل خدا و وطن است‪ .‬اما ویژه گی مهار ناپذیری این بحران و همزمان با آن طعن و لعن گستردۀ تبلیغات‬
‫جهانی علیه جمهوری اسالمی افغانستان بدون شک مداخلۀ دست های خارجی را نیز ثابت میکند‪ .‬یا بعبارۀ‬
‫روشنتر فساد اداری ما از نوع فساد های سازمان یافتۀ استخباراتی از بیرون کشور است‪.‬‬

‫ب رای بیرون رفتن از این بن بست تنها یک راه موجود است‪ :‬راه تجدید نظر در ساختار کادری‬
‫تشکیالت دولتی‪ .‬یعنی زعامت ملی در نصب کادر های جدید با آزمایش فورمول قرآنی اهلیت میتواند یک‬
‫انقالب اصالحات را بمیان آرد‪.‬‬
‫موانع و چالش ها در امر استخدام افراد اهل‪:‬‬
‫عمده ترین ضعف نظام های حاکم و مهم ترین مشکل‪ ،‬عدم ظرفیت الزم و توانایی در سپردن امور به‬
‫شایسته ترین افراد و قرار دادن آنها در مناسب ترین جایگاه است‪ .‬این عمل ممکن است آگاهانه یا نا آگاهانه‬
‫صورت گیرد‪ .‬ولی معلول علل مختلف است مانند‪:‬‬
‫‪ -1‬جهالت‪ :‬جهالت وناتوانی در شناخت شایسته ترین افراد و به کارگرفتن آنها‪ ،‬سبب بر سرکار آمدن‬
‫افرادی می گردد که نمی توانند حق اداره امور را ادا کنند‪.‬‬
‫‪ -2‬رقابت‪ :‬رقابت های نادرست نیز از جمله عواملی است که سبب کنار زده شدن شایسته ترین افراد برای‬
‫اداره امور میشود‪.‬‬
‫‪ -3‬حسادت‪ :‬گاهی نیز حسادت های زمامداران و مسئوالن است که توان دیدن شایسته ترین افراد را ندارند‬
‫خواهش های نفسانی آن ها باعث می شود بهترین ها کنار زده شوند‪.‬‬
‫‪ -4‬حقارت‪ :‬این پدیده مذموم و مخرب گاهی نیز از آن روست که افراد ناتوانی بر سر کار قرار می گیرند‬
‫و زمام امور به آن ها سپرده می شود و آنان از برسرکار آمدن انسان های تواناتر از خود بیم دارند‪.‬‬
‫حقارت نفسانی‪ ،‬مانع سپرده شدن امور به شایسته ترین افراد می گردد‪ .‬چنین مدیرانی تنها کسانی را می‬
‫پسندند که ضعیف و مطیع باشند تا ضعف شان بر مال نگردد‪.‬‬
‫‪ -5‬خصومت‪ :‬بعض اوقات خصومت ها و دشمنی ها سبب می شود که شایسته ترین مدیران کنار زده شوند‬
‫و ادراه امور بازیچه دست قدرت طلبی گردد‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫‪ -6‬مناسبات ناسالم‪ :‬مناسبات ناسالم اجتماعی و سیاسی و روابط نادرست مدیریتی خود سبب می گردد که‬
‫شایسته ترین افراد به کنار گیری وادار شوند‪.‬‬
‫‪ -7‬فرصت طلبان‪ :‬نفوذ فرصت طلبان و میدان یافتن آنها نیز خود از علل کنار رفتن صاحبان اهلیت است‪.‬‬
‫این گونه افراد که با آگاهی وعلم از وجود افراد شایسته تر‪ ،‬کسانی دیگری را به کار می گمارند‪ ،‬باب‬
‫َامالً ِمنَ‬
‫ستَ ْع َم َل ع ِ‬
‫خیانتی خانمان برانداز را می گشایند که رسول للا صلی للا علیه وسلم فرمود‪َ « :‬م ِن ا ْ‬
‫سو َلهُ َوج َِمی َع‬ ‫سنَّ ِة نَبِیِ ِه فَقَ ْد َخانَ َّ َ‬
‫َّللا َو َر ُ‬ ‫َّللا َو ُ‬
‫ب َّ ِ‬‫یه ْم أَ ْولَى ِبذَ ِلكَ ِم ْنهُ َوأَ ْعلَ ُم بِ ِكتَا ِ‬
‫س ِل ِمینَ َو ُه َو یَ ْعلَ ُم أَنَّ فِ ِ‬
‫ا ْل ُم ْ‬
‫س ِل ِمینَ »‪ 1.‬هر که در میان مسلمین شخصی را بگمارد درحالیکه میدانددرمیان ایشان شایسته تر از او و‬ ‫ا ْل ُم ْ‬
‫داناتر از او به کتاب خدا و سنت پیامبرش هست‪ ،‬به خدا و پیامبرش و به همه مسلمانان خیانت کرده است‪.‬‬
‫این مسئله آن قدر با اهمیت است که عدم رعایتش حتی در کوچکترین کار ها جبران ناپذیر است‪ .‬از رسول‬
‫للا صلی للا علیه وسلم نقل شده که فرمود‪ :‬ایما رجل استعمل رجال علی عشرة انفس علم ان فی العشرة‬
‫هرکه فردی را به عنوان مسئول‬ ‫‪2‬‬
‫افضل ممن استعمل فقد غش للا و غش رسوله وغش جماعة المسلمین‪.‬‬
‫برده تن بگمارد و بداند در میان ایشان فردی شایسته تر از او هست‪ ،‬بی گمان به خدا و پیامبرش وهمه‬
‫مسلمانان خیانت کرده است‪.‬‬
‫ستَ ْع َم َل َر ُج ًال ِم ْن ِعصَابَة َوفِي تِ ْلكَ ا ْل ِعصَابَ ِة َم ْن ُه َو أَ ْرضَى ِ َّ ِ‬
‫ّلِل ِم ْنهُ‬ ‫ونیز از آن حضرت نقل شده است ‪َ « .‬م ِن ا ْ‬
‫سولَهُ وخانَ ا ْل ُم ْؤ ِمنِینَ » ‪ 3‬هرکه در میان جمعی‪ ،‬کسی را (به عنوان مسئول بگمارد‬ ‫فَ َق ْد َخانَ َّ َ‬
‫َّللا وخانَ َر ُ‬
‫ودر میان ایشان کسی که بیشتر از او مورد رضایت خدا است‪ ،‬یافت شود‪ ،‬به خدا و پیامبرش و مومنان‬
‫خیانت کرده است‪.‬‬
‫این همه تاکید برای آن است که چنین شیوه های در اداره امور سبب خواری مدیریت‪ ،‬افول قدرت‪ ،‬زوال‬
‫حکومت و از همه بدتر ظلم و ستم بر مردم است‪ .‬چون اکثر ضعف ها و فساد که در ادارات رخ میدهد به‬
‫این خاطر است که کسی در ج ای قرار می گیرد که شایسته گی و صالحیت الزم برای آن کار ومقام را‬
‫ندارد وقتی میتوان مطمئن بود که در گماشتن افراد اهلیت و اولویت رعایت گردیده که مهمی و زیادی کار‬
‫کسی را خسته نسازد کجی و گمراهی به وجود نیاید اگر غیر از این باشد بجای آنکه فرد بر کار مسلط شود‬
‫کار بر او مسلط میشود‪ .‬بجای آنکه او امور را اداره کند امور او را اداره میکند‪.‬‬

‫السنن الکبری‪ ،‬ج ‪10 .‬ص ‪،188‬‬

‫‪1‬‬

‫کنز العمال‪ ،‬ص ‪ 68‬ج ‪12‬‬

‫مستدرک الحاکم ‪ ،‬ج ‪ .4‬ص ‪93 -92‬‬
‫‪3‬‬

‫‪27‬‬
 ‫فواید رعایت اولویت و اهلیت‪:‬‬
‫‪ -1‬پرهیز از سپردن امور به نا اهالن‪:‬‬
‫یکی از عوامل عمده در تیره بختی‪ ،‬ضعف و سستی مدیریت ها‪ ،‬سپردن امور به کسانی است که‬
‫اهلیت الزم برای آن امور را ندارند‪ .‬افراد فاقد علم‪ ،‬قدرت‪ ،‬عدالت‪ ،‬تجربه‪ ،‬ناپخته‪ ،‬بی بصیرت‪ ،‬بی‬
‫تدربیر‪ ،‬خود رای‪ ،‬مستبد‪ ،‬قدرت طلب‪ ،‬تنگ نظر‪ ،‬کوته بین‪ ،‬خود خواه‪ ،‬ترسو‪ ،‬حریص‪ ،‬بی پروا‪ ،‬بد کار‪،‬‬
‫وبد سابقه که جز ضرر و زیان به کشور و اداره سودی ندارند‪ .‬گماشته می شوند که رعایت این اصل‬
‫موجب می گردد که افراد اهل در مصدر امور قرار نگیرند‪.‬‬

‫سیره رسول خدا‪:‬‬

‫پیامبر اکرم صلی للا علیه وسلم کسانی را که خواهان مقام و منصب هستند و برای بدست آوردن‬
‫ع َم ِل َنا َم ْن‬
‫علَى َ‬ ‫آن حرص می ورزند فاقد شایسته گی سپردن امور دانسته می فرمایند‪ِ ( :‬إنَّا ََل نَ ْ‬
‫ستَ ْع ِم ُل َ‬
‫علَى َه َذا‬ ‫أَ َرا َد ُه)‪ 1‬ما آن کس را که به دنبال حکومت باشد در امور مان به کار نمی گیریم‪ (.‬أَنَا َو َّ ِ‬
‫َّللا ََل نُ َو ِلي َ‬
‫قسم به خدا ج کسیکه حکومت ووظیفه را سوال کند برایش‬ ‫‪2‬‬
‫ا ْل َع َم ِل أَ َحدًا سأله‪ ،‬وَل أحدا حرص علیه)‬
‫نمیدهیم ونیز کسیکه حرص بدست آوردن حکومت را داشته باشد درامور به کار نمیگیریم ‪.‬کما این که‬
‫خود رسول خدا در انتخاب افراد و سپردن مسئولیت رعایت اهلیت و شایستگی را میکرد نه رعایت‬
‫خویشاوندی ‪ ،‬بزرگی یا قدرت مالی را‪.‬‬
‫بر این اساس آن حضرت در سپردن همه امور تنها شایستگی های افراد رامالحظه میکرد و جوانان شایسته‬
‫را در مناصب و مسئولیت های مهم قرار می داد‪ .‬چنان که عمرو بن حزم را در حالی که جوانی هفده ساله‬
‫بود به عنوان ولسوال نجران در یمن منصوب کرد‪ .‬و عتاب بن اسید را که جوانی بیست و چند ساله در‬
‫نهایت زهد وپرهیزگاری بود‪ ،‬ولسوال مکه قرار داد که از نظر سیاسی پس از مدینه مهم ترین پایگاه‬
‫محسوب می شد و او نخستین امیر الحاج مکه بود‪.‬‬

‫‪ -2‬پرهیز از تقدم و تاخر های نادرست‪:‬‬

‫در طول تاریخ‪ ،‬مقدم داشتن و اولویت دادن کسانی که فاقد شایستگی های الزمند و کنار گذاشتن افراد‬
‫شایسته از اداره امور‪ ،‬ونیز عدم تناسب شغل و شاغل سبب اصلی تباهی نظام ها و فروپاشی آن ها بوده‬

‫صحيح البخاری‪ .‬ج ‪ 5‬ص ‪5251‬‬

‫صحيح مسلم‪.‬ج ‪ 6‬ص ‪62‬‬

‫‪28‬‬
‫است‪ .‬در روایتی وارد شده است‪( :‬یستدل علی ادبار الدول باربع‪ :‬تضییع االصول والتمسک بالفروع‪ ،‬وتقدیم‬
‫االراذل وتاخیر االفاضل)‪ 1‬چهار چیز نشانه تیره بختی و ادبار دولت هاست‪:‬‬
‫الف‪ :‬کنار گذاشتن کار های اصلی‪.‬‬
‫ب‪ :‬پرداختن به امور فرعی‪.‬‬
‫ج‪ :‬دادن موقعیت به فرومایه گان‪.‬‬
‫د‪ :‬کنار گذاشتن صاحبان فضل‪.‬‬
‫بنابر این مقدم داشتن کسانی که فاقد دانایی و توانایی الزم برای اداره امور اند و کنار گذاریدن افراد الیق و‬
‫شایسته خطر بزرگی برای هر جامعه و سازمان است از حکیمی پرسیدند چرا دولت ساسانی به انقراض‬
‫گرایید و مضمحل شده در پاسخ گفت‪ :‬از آن روی که افراد ضعیف و ناشایسته و کوچک را در راس‬
‫کارهای بزرگ قرار دادند از عهده برنیامدند و افراد توانا و الیق و بزرگ را بر کار های کوچک گماشتند‬
‫پس بدان اعتناء نکردند در نتیجه وحدت آنان به تفرقه و نظام ایشان به گسیخته گی گرایید‪ .‬اما رعایت‬
‫‪2‬‬
‫اهلیت و اولویت سبب میشود از تقدم و تاخر های نادرست جلوگیری شود‪.‬‬

‫‪ -1‬آگاهی از گذشته افراد چه تاثیری در استخدام دارد؟‬

‫‪ -2‬قرآنکریم چه بیانی در رابطه با رعایت اهلیت و اولویت دارد؟‬
‫‪ -3‬علل و انگیزه های استخدام افراد نا اهل کدام ها اند؟‬
‫‪ -4‬عناصر اهلیت کدام ها است؟‬
‫‪ -5‬عناصر اهلیت را در داستان های کدام پیامبران بیان شده‪ ،‬مختصرا ً تحریر دارید؟‬
‫‪ -6‬آیت عناصر اهلیت را در داستان موسی ع تحریر دارید‪.‬‬
‫‪ -7‬آیت عناصر اهلیت را در داستان یوسف ع تحریر دارید‪.‬‬

‫غرر الحکم ج ‪ 2‬ص ‪3761‬‬

‫‪2‬‬
‫ـ اصول نظام اداری ازدیدگاه قرآن وحدیث ‪.‬ص‪ .48-25‬با تصرف‪.‬‬

‫‪29‬‬
 ‫مبحث سوم‬
‫شایسته ساالری‬
‫دربحث گذشته بعضی از مواردکه باید دراستخدام مورد توجه واعمال قرار گیرد اشاره شد برای تکمیل‬
‫این بحث موارد دیگری نیز مورد تحلیل وبررسی قرار میگیرد‪.‬‬
‫بر اساس آنچه در آیات و احادیث ذکر شده یکی از اصول مهم که در گزینش و استخدام باید رعایت شود‬
‫ف َوأَ ُخوهُ‬ ‫شایسته ساالری است که انتخاب یوسف از سوی یعقوب نشانه همین واقعیت است( ِإ أذ قَالُوا لَیُو ُ‬
‫س ُ‬
‫ص َبةٌ)[یوسف‪ ]8/‬برادران یوسف گفتند‪ :‬یوسف و برادرش بنیامین نزد پدر مان‬ ‫أَ َحبُّ ِإلَىۖ أَ ِبینَا ِمنَّا َونَحأ نُ ُ‬
‫ع أ‬
‫از ما محبوب تر اند در حالیکه ما گروهی نیرو مند هستیم‪.‬‬
‫از این آیه شریفه یک نکته ی مهم بدست می آید و آن این که بین تبعیض و تفاوت فرق وجود دارد زیرا‬
‫تبعیض برتری دادن بدون دلیل است (فَ َال ت َِمیلُوا ُك َّل أال َم أی ِل فَتَ َذ ُروهَا ك أَال ُم َعلَّقَ ِة)[نساء‪ ]129/‬پس به یک طرف‬
‫یکسره تمایل نورزید تا آن را سرگشته رها کنید‪.‬‬
‫اما تفاوت برتری دادن بر اساس لیاقت و شایستگی است بدین جهت برتری دادن افراد بر اساس لیاقت ها‬
‫درهر پست و مقامی که باشد کامالً معقول و پسندیده است‪ .‬در واقع رعایت تناسب شغل و شاغل و اداره‬
‫موف قانه هر اداره ای ایجاب میکند که توانای و شایستگی افراد در وظایف محوله در نظر گرفته شود‪.‬این‬
‫قضیه در داستان حضرت موسی با دختران شعیب بخوبی آمده است یکی ازدختران شعیب علیه السالم‬
‫ت ا أستَأ أ ِج أرهُ ۖ إِ َّن َخی َأر َم ِن ا أستَأ أ َج أرتَ أالقَ ِو ُّ‬
‫ي أاْل َ ِمینُ ) [قصص‪ ]26/‬ای پدر جان‬ ‫ت إِحأ َدا ُه َما یَا أَبَ ِ‬
‫گفت‪( :‬قَالَ أ‬
‫موسی را به کارگیربه تحقیق بهترین کسی را که استخدام می نمائی قوی و امین است‪ .‬و رسول للا صلی‬
‫للا علیه وسلم می فرمایند‪( :‬استعینوا علی کل صنعة باهلها)‪ 1‬برای انجام دادن هر کار از اشخاص اهل مدد‬
‫بخواهید‪ .‬و خلیفه دوم اسالم حضرت عمر رضی للا عنه روشش چنین بود که کسی را که امیر مقرر‬
‫میکرد که او در کار مربوطه شایستگی و اهلیت میداشت ومی فرمود‪( :‬من استعمل فاجرا ً وهو یعلم انه‬
‫فاجر فهو مثله)‪ 2‬کسی که شخصی فاجری را برکاری استخدام نماید در حالیکه میداند که او فاجر است پس‬
‫خود وی مانند استخدام شونده گنهگار و فاجر است‪ .‬حضرت علی کرم للا وجهه می فرمایند‪( :‬آفة االعمال‬
‫عجز العمال)‪ 3‬آفت و بالی کار ها ناتوانی کار گزاران است‪.‬‬
‫راه چاره آن است که افراد بر اساس صالحیت‪ ،‬توانایی و شایستگی گماشته شوند دلیل اهمیت این کار این‬
‫است که در هر حکومتی روئسا و مدیران‪ ،‬بازوان اجرایی حکومت‪ ،‬عامالن اقامه ی عدل و بسط قانون در‬

‫کنوز الحقایق ج ‪ 1‬ص ‪291‬‬

‫کنز العمال ج ‪ 5‬ص ‪7612‬‬
‫تصنيف غرر الحکم ص ‪3453‬‬

‫‪30‬‬
‫جامعه هستند‪ .‬شایستگی‪ ،‬توانمندی‪ ،‬استوار گامی‪ ،‬و سالمت رفتاری آنان‪ ،‬بدون شک‪ ،‬مهم ترین نقش را‬
‫در سامان یابی اداره در ابعاد مختلف دارد‪ .‬از این رو‪ ،‬در گزینش و استخدام کارگزاران‪ ،‬فقط شایستگی ها‬
‫باید حاکم باشد‪ ،‬نه وابستگی ها‪ .‬شایسته ساالری‪ .‬اصل اساسی گزینش در سیاست اداری باید باشد‪ .‬زیرا‬
‫آفت کارها‪ ،‬ناتوانی کارمندان است‪.‬‬
‫در منطق دین از نشانه های عقب ماندگی و انحطاط هر امت و جمعیتی منزوی کردن انسان های فاضل‪،‬‬
‫خردمند و شایسته وبه کارگیری انسان های ناشایست می باشد‪ .‬بر اساس اصل شایسته ساالری‪ ،‬گزینش‪،‬‬
‫عزل و نصب های بی ضابطه مبتنی بر قبیله گرایی‪ ،‬سمت گرایی و باندی محکوم به شکست است‪.‬‬
‫مدیرباید در امانتی که به او سپرده شده است کسی را شریک نگرداند‪ ،‬مگر اینکه به تدین‪ ،‬تعهد‪ ،‬امانت‬
‫داری و شاسیتگی و اطمینان داشته باشد‪ ،‬چه او از نزد یکان باشد چه نباشد‪.‬‬
‫به عبارت دیگر برای دستیابی به شایسته ساالری‪ ،‬الزم است مناصب بر اساس لیاقت و شایستگی تقسیم‬
‫شود و مسئووالن و کارمندان حکومت‪ ،‬با کفایت ترین و خدمتگزارترین افراد باشند‪ .‬زیرا چنین حکومتی‪،‬‬
‫به آرمانهای خود سریعتر دست می یابد‪ .‬این مساله بقدری مهم است که پیامبر اکرم صلی للا علیه وسلم‬
‫س ِل ِمینَ َو ُه َو یَ ْعلَ ُم أَنَّ‬
‫َامالً ِمنَ ا ْل ُم ْ‬
‫ستَ ْع َم َل ع ِ‬
‫زیر پاگذاشتن شایسته ساالری را خیانت دانسته می فرماید‪َ « :‬م ِن ا ْ‬
‫کسی که‬ ‫‪1‬‬
‫سولَهُ َوج َِمی َع ا ْل ُم ْ‬
‫س ِل ِمینَ »‪.‬‬ ‫سنَّ ِة نَ ِب ِی ِه فَ َق ْد َخانَ َّ َ‬
‫َّللا َو َر ُ‬ ‫َّللا َو ُ‬
‫ب َّ ِ‬‫یه ْم أَ ْولَى ِب َذ ِلكَ ِم ْنهُ َوأَ ْعلَ ُم ِب ِكتَا ِ‬
‫فِ ِ‬
‫شخصی را بر منصب مقرر نمود در حالیکه او میدانست نسبت به شخص استخدام شده شخص دیگر بهتر و‬
‫ع الم تر به کتاب خدا و سنت پیامبرش وجود دارد درحقیقت آن شخص با خدا و رسول او وبه همه ای‬
‫مسلمین خیانت کرده است‪.‬‬

‫شرایط تحقق شایسته ساالری‪:‬‬

‫الف – ضابطه مداری‪:‬‬
‫مهمترین شرط تحقق شایسته ساالری ضابطه مداری است تنها با ضابطه مداری است که خط بطالن برهمه‬
‫علَىۖ أَنفُ ِس ُك أم أَ ِو أال َوا ِل َدی ِأن‬
‫ش َه َدا َء ِ َّّلِلِ َولَ أو َ‬ ‫تعلق ها کشیده میشود (یَا أَیُّ َها الَّذِینَ آ َمنُوا ُكونُوا قَ َّو ِامینَ بِ أال ِقس ِ‬
‫أط ُ‬
‫َو أاْل َ أق َربِینَ ) [نساء‪ ] 135/‬ای کسانی که ایمان آورده آید پیوسته به عدالت قیام کنید و برای خدا گواهی دهید‬
‫هرچند به زیان خودتان یا پدر ومادر و خویشاوندان باشد‪.‬‬
‫تنها چیزی که می تواند تضمین کننده شایسته ساالری باشد این است که همه چیز بر اساس عدالت‪ ،‬عدم‬
‫پذیرش هیچ گونه سفارش‪ ،‬بدون در نظر گرفتن هرگونه تعلق خاطر و تمایالت شخصی فقط بر اساس لیاقت‬
‫‪1‬‬
‫السنن الکبری‪ ،‬ج ‪10 .‬ص ‪،188‬‬

‫‪31‬‬
‫و شایستگی صورت بگیرد‪.‬همان چیزی که پیامبر اکرم صلی للا علیه وسلم وخلفای راشدین در گزینش‬
‫افراد در ادارات آن را به کار می بستند‪.‬‬

‫ب‪ -‬آزمایش و امتحان‪:‬‬

‫دومین شرط تحقق شایسته ساالری این است که افراد پس از امتحان و آزمایش های مختلف به سمت ها‬
‫گمارده شود‪ .‬قرآن کریم درمورد واگذاری اموال اشخاص یتیم برای مدیریت خود آنها ازاموال شان می‬
‫فرماید‪َ ( :‬وا أبتَلُوا أالیَتَا َمىۖ َحتَّىۖ ِإ َذا بَلَغُوا النِِّكَا َح فَإِ أن آنَ أستُم ِ ِّم أن ُه أم ُر أشدًا فَا أدفَعُوا إِلَ أی ِه أم أَ أم َوالَ ُه أم) نساء ‪ .)5:‬و‬
‫یتیمان را چون به حد بلوغ برسند‪ ،‬بیازمایید! اگر در آنها رشد (کافی) یافتید‪ ،‬اموالشان را به آنها بدهید!‬
‫خلیفه چهارم اسالم حضرت علی کرم للا وجهه برای والی مصر حضرت اشتر نخعی نوشتند در کار مندان‬
‫خود مردمانی را طلب کن که دارای تعلق و ارتباطات بامردمان نیکو و در اسالم سابقه دار و صاحبان‬
‫تجربه و حیاء باشند زیرا که مردمان موصوف به صفات ذکر شده از نظر اخالق بسیار خوب بسیار عزت‬
‫‪1‬‬
‫مند کم تر حریص و در عواقب امور صاحب نظر صائب و نیکو میباشند‪.‬‬
‫که کند پاک از پلید جدا‬ ‫امتحان است سرحکم خدا‬

‫ج‪ -‬گوش دادن به ندای فطرت‪:‬‬

‫فطرت پاک و وجدان سالم هر انسانی حکم میکند که در هر مقامی‪ ،‬باید شایستگی مدنظر قرار بگیرد‪ .‬دلیل‬
‫اهمیت دادن به ندای فطرت آن است‪ ،‬که صفایت باطن و وجدان اخالقی انسان‪ ،‬همواره با خواهش نفسانی‪،‬‬
‫جاذبه و سوسه گر بیرونی‪ ،‬خیانت و ناپاکی به مقابله برمی خیزد و می کوشد که آن را مهار کند‪.‬‬
‫از نظر هر فطرت سلیم بدیهی است‪ ،‬که کفایت و شایستگی کارمندان حکومت باعث جلب اعتماد و‬
‫همکاری صمیمانه مردم با حکومت خواهد گردید و بدین ترتیب تعامل مستحکم و مترقی حکومت و مردم‪،‬‬
‫زمینه بالندگی و رشد اجتماع و ثبات بیشتر حکومت را سبب خواهد شد و مردم را به سوی آرمان های‬
‫متعالی رهنمون خواهد ساخت‪.‬‬
‫از طرف دیگر‪ ،‬کم کاری‪ ،‬چاپلوسی‪ ،‬حسادت‪ ،‬حق تلفی‪ ،‬قانون شکنی‪ ،‬تقدم رابطه به ضابطه‪ ،‬ستم به‬
‫فرودستان‪ ،‬تسامح و سهل انگاری و هرگونه خالف کاری‪ ،‬مخالف با هر فطرت سلیم و آگاهی است‪ ،‬که‬
‫نباید به وقوع بپیوندد‪.‬‬

‫نظام سياسی و اداری اسالم ج ‪ 2‬ص ‪3191‬‬

‫‪32‬‬
 ‫آفات فطرت‪:‬‬
‫همان گونه که اشاره شد یکی از مهمترین عوامل که شایسته ساالری را تضمین می کند پای بندی به حکم‬
‫فطرت است؛ منتهی نکته ای که وجود دارد این است که برخی افراد پا روی فطرت خود گذاشته اجازه نمی‬
‫دهد‪ .‬کارها بر اساس حکم و فطرت پیش برود این که چه چیزی فطرت را به این مرض مبتالً میکند؟‬
‫عوامل گوناگونی‪ ،‬در شرایط و افراد مختلف‪ ،‬سبب تضعیف‪ ،‬انزوا و وارونه شدن فطرت می گردد‪.‬‬

‫‪ -1‬ضعف ایمان‪:‬‬
‫ایمان به خدا و معاد‪ ،‬پشتوانه محکمی برای حقایق عالم‪ ،‬از جمله فطرت به حساب می آید؛ کسانی که چنین‬
‫پشتوانه ای را از دست بدهند‪ ،‬قطعا ً وجدان خود را بی یاور و آن را آسیب پذیر می سازند‪ .‬تاریخ گواه است‬
‫که انسان های متدین‪ ،‬بیشتر پای بند خواسته های فطریشان هستند در مقایسه با انسان های ضعیف االیمان‬
‫و یابی ایمان! خداوند جل جالله‪ ،‬در قرآن مجید این حقیقت را بازگو کرده می فرماید‪َ ( :‬و َال تَ ُكونُوا كَالَّذِینَ‬
‫س ُه أم ۖ أُو َلۖئِكَ ُه ُم أالفَا ِسقُونَ )[حشر‪ ]19/‬مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و‬
‫سا ُه أم أَنفُ َ‬
‫َّللا فَأَن َ‬
‫سوا َّ َ‬
‫نَ ُ‬
‫خدا جل جالله‪ ،‬نیز خودشان را از یادشان برد؛ آن ها فاسقانند‪.‬‬
‫روشن است که این خود فراموشی‪ ،‬بی شخصیتی و غفلت از ندای فطرت بر اثر بی ایمانی پدید می آید‪.‬‬

‫‪ -2‬هواپرستی‪:‬‬
‫هوا و هوس نیز در مقابل خواسته های فطری قرار دارد و هرکس از خواسته های نفسانی پیروی کند‪،‬‬
‫ناچار فطرت اشرا زیر پا میگذارد‪ .‬در قرآن کریم‪ ،‬پیروی از هوا و هوس به مثابه اتخاذ هوا و هوس بجای‬
‫معبود به عبادت قلم داد شده است‪( .‬افرایت من اتخذ الهه هواه)[ الجاثیه ‪ ] 23‬آیا کسی را دیدی که خدای‬
‫خود خواسته هایش را انتخاب نموده است‪ .‬ودر روایتی آمده است که (طاعة الهوی تفسد العقل)‪ 1.‬پیروی از‬
‫خواهش نفسانی خرد را تباه می سازد‪.‬‬

‫‪ -3‬ریاست طلبی‪:‬‬
‫خصلت نکوهیده ریاست طلبی نیز یکی از عوامل مهم غفلت از ندای فطرت است وکسی که به این بیماری‬
‫مبتال گردد‪ ،‬برای نیل به جاه و مقام‪ ،‬به آسانی وجدانش را زیر پا می گذارد‪ .‬بسیاری از زد و بندها که‬
‫بدترین نوع بی وجدانی است‪ ،‬پیامد شوم ریاست طلبی است‪ .‬علماء برای شخص منصب طلب‪ ،‬که بخاطری‬
‫بدست آوردن مال‪ ،‬شرف و بزرگی به ندای فطرت خویش گوش نمیدهد‪ ،‬مثالی بیان نموده می فرمایند‪ :‬این‬

‫شرح غرر الحکم ج ‪ 4‬ص ‪2491‬‬

‫‪33‬‬
‫قسم شخص مانند گرگ گرسنه می باشد که در بین رمه گوسفندان داخل شده همه را کشته و خود را سیر‬
‫نماید و باز به راه خود ادامه دهد واگر به کشتن تمام گوسفندان قادر نشود یکی از آنان را بکشد و حاجت‬
‫‪1‬‬
‫خود را پوره سازد و سپس بر راه خود ادامه دهد‪.‬‬

‫‪ -4‬ثروت اندوزی‪:‬‬
‫خوی ثروت اندوزی و قرار دادن آن در اولویت برنامه های زندگی نیز با فطرت آدمی سر ستیز دارد و او‬
‫را وادار می کند تا در راه جمع ثروت‪ ،‬بسیاری از فرامین فطری را زیر پا گذارد‪.‬‬
‫ناز می آرد نیاز از دل برد‬ ‫کثرت نعمت گداز از دل برد‬
‫وای آن کو از خدا بیگانه زیست‬ ‫من فدای آنکه درویشانه زیست‬
‫دیوان اقبال الهوری‬

‫ویژگی های افراد شایسته‪:‬‬

‫دلیل این که در آموزه های دین نسبت به گزینش افراد الیق و شایسته تاکید گردیده این است که این گونه‬
‫افراد دارای ویژگی های ممتاز یست و عقل سلیم حکم می کند که کار را باید به این گونه افراد سپرد‪.‬‬

‫الف‪ -‬ایمان به خدا و قیامت‪:‬‬

‫کسانی که در جای گماشته می شوند انتظار این است که کار ها را به خوبی انجام دهند و نسبت به اموال‬
‫عمومی که در اختیار آن ها قرار داده می شود امین باشند‪ .‬چنین انتظاری از کسانی به جا خواهد بود که‬
‫دارای ایمان قوی‪ ،‬به خدا و روز قیامت باشند و چون رهبران حقیقی و رهروان آنها‪ ،‬بشریت در طول‬
‫تاریخ بسوی رفاه اجتماعی و آرامش معنوی سوق دهند‪ .‬قرآن کریم‪ ،‬جهت آراسته ساختن به این مؤلفه و‬
‫احیای این ظرفیت معنوی را در درون انسان با راهکار علمی و عملی خاص تذکرمیدهد‪ .‬چنانچه للا‬
‫متعال‪ ،‬در سوره ي احزاب‪ ،‬پیامبر اسالم(صلی للا علیه وسلم) را به عنوان الگوي مناسبي براي انسان های معرفي‬
‫نموده‪ ،‬که با مؤلفه ایمان به خدا جل جالله‪ ،‬باورمندی به معاد و مشغولیت به کثرت ذکر نام های وی تعالی‬
‫َّللا َو أالیَ أو َم أاْل ِخ َر َو َذك ََر َّ َ‬
‫َّللا‬ ‫َّللاِ أُس َأوة ٌ َح َ‬
‫سنَةٌ ِلِّ َمن َكانَ یَ أر ُجو َّ َ‬ ‫را ورد زبا قرار دهد‪ { :‬لَقَ أد َكانَ لَ ُك أم فِي َر ُ‬
‫سو ِل َّ‬
‫َكثِ ً‬
‫یرا }‪ . 2‬ترجمه‪ :‬قطعا براى شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقى نیكوست براى آن كس كه به خدا و‬

‫نظام سياسی و اداری اسالم ج ‪ 2‬ص ‪3721‬‬

‫‪ - 2‬سوره احزاب ‪ /‬آیه ‪.21‬‬

‫‪34‬‬
‫روز باز پسین امید دارد و خدا را فراوان یاد مىكند‪ .‬درین آیه مبارکه به وضاحت مشاهده میکنیم‪ ،‬که‬
‫صلی للا علیه وسلم‬
‫برای یک شخص‪ ،‬منوط به امید داشتن و باور مند بودن به‬ ‫سرمشق قرار گرفتن پیامبر‬
‫جل جالله‬
‫و معاد و همچنان ذکر ( یاد ) للا جل جالله‪ ،‬نموده است‪ .‬یعنی در نبود این عوامل بصورت‬ ‫خداوند‬
‫مستمر‪ ،‬آراسته شدن به فضایل اخالقی امریست محال!‬
‫عدم اعتقاد راسخ به خدا جل جالله‪ ،‬و معاد‪ ،‬منجر به غفلت و فراموشی از جایگاه انسانیت شده و پرواضح‬
‫است‪ ،‬که از چنین اشخاص جز منیت‪ ،‬خیانت‪ ،‬و تباهی ملت ها انتظار دیگری نمی توان داشت‪.‬‬

‫ب‪ -‬امانت داری‪:‬‬

‫خصیصه امانتداری ایجاب می کند که امین کارهای محوله را به خوبی انجام داده نسبت به اموال عمومی و‬
‫مسوولیت های کاری‪ ،‬که در اختیار او گذاشته می شود خیانت نکند‪ .‬افراد امین خیانت نمی کند ولی گاهی‬
‫در اثر اشتباه و عدم شناخت دقیق‪ ،‬انسان خیانت کار را امین تصور نموده و کار ها رابه او واگذار می کند‪،‬‬
‫که در نتیجه مسوولیت محوله را بخوبی انجام نمی دهد و یا اموال را در اختیار او قرار می دهد سپس‬
‫خیانت می کند‪ .‬در این صورت مصداق آن حدیثی است که می فرماید‪(:‬لم یخنک االمین ولکن ائتمنت انت‬
‫الخائن)‪ 1‬امین به تو خیانت نکرده ولی تو به خائن اعتماد کرده ای‪.‬‬

‫ج – تخصص‪:‬‬
‫مهارت و کارآیی در هر شغل و حرفه ای یک ضرورت عقلی است و سپردن مسئوولیت به افراد ناوارد و‬
‫غیر متخصص سبب هدر دادن ثروتهای عمومی‪ ،‬کاهش کارآیی و بهم خوردن نظام مدیریتی در هر اجتماع‬
‫میشود‪ .‬برعالوه‪ ،‬گماشتن شخص فاقد تخصص بر خالف حق و عدالت است‪.‬‬

‫د‪ -‬ژرفنگری‪:‬‬
‫افرادی که دارای دقت نگری باالیی هستند بهتر می توانند برای اداره و پیشرفت کشور مفید باشند در چنین‬
‫صورت امکان دارد باکمترین هزینه بیشترین بهره برداری صورت بگیرد‪.‬‬

‫‪ -6‬سنخیت با ماهیت‪:‬‬
‫در دنیا هیچ چیزی مانند‪ :‬جسم و روح نیستند که دو چیز از دو مقوله متفاوت و دو جنس متضاد یکی از‬
‫عالم ماده و دیگری از عالم معنی و ملکوت‪ ،‬با اینکه هیچ سنخیتی باهم ندارند‪ ،‬مدت زیادی را با یکدیگر‬
‫زندگی می کنند و هریک در دیگری اثر می گذارند‪ .‬که این‪ ،‬از شگفتی های آفرینش است‪ .‬غیر از این دو‪،‬‬

‫شرح غرر الحکم ص ‪2281‬‬

‫‪35‬‬
‫در هر چیزی سنخیت الزم است که اگر سنخیت نباشد مشکل به وجود می آید در دستگاه الهی هیچ چیزی‬
‫بدون سنخیت و هیچ ماموریتی بدون سنخیت واگذار نمیشود‪ .‬اگر خداوند عزرائل را مامور قبض روح‬
‫انسان قرار می دهد برای این است که روحیه او با این کار سنخیت دارد او تحت تاثیر جزع و فزع کسی‬
‫عةً ۖ َو َال یَ أستَ أق ِد ُمونَ )[اعراف‪]34/‬هر امتی‬ ‫قرار نمی گیرد( َو ِل ُك ِِّل أ ُ َّم ٍة أَ َج ٌل ۖ فَإِ َذا َجا َء أَ َجلُ ُه أم َال یَ أستَأ أ ِخ ُرونَ َ‬
‫سا َ‬
‫را مدت عمری است‪ .‬چون اجلشان به پایان رسد‪ ،‬یک ساعت پیش و پس نشوند‪ .‬همچنان استخدام نگهبانان‬
‫اس َو أال ِح َج َ‬
‫ارة ُ‬ ‫س ُك أم َوأَ أه ِلی ُك أم ن ً‬
‫َارا َوقُو ُدهَا النَّ ُ‬ ‫جهنم با این وظیفه ایشان سنخیت دارند؛ (یَا أَیُّ َها الَّذِینَ آ َمنُوا قُوا أَنفُ َ‬
‫ظ ِش َدا ٌد)[تحریم‪ ]6/‬ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خود را از آتشی که‬ ‫علَ أی َها َم َالئِ َكةٌ ِغ َال ٌ‬
‫َ‬
‫سوخت آن مردم و سنگ هاست بیم دهید آتشی که بر آن فرشتگانی سخت گیر و درشت خو نگهبانند (سخت‬
‫گیری الزمه کار کسی است که مسئول جهنم است)‪.‬‬
‫این که خداوند از بین همه موجودات و مخلوقات خود‪ ،‬به انسان ردای خالفت را شایسته می داند‪ ،‬و او را‬
‫ض َخ ِلیفَةً)[بقره‪ ]30/‬برای این است که تنها موجودی که‬
‫مفتخر به این مقام می سازد ( ِإنِِّي َجا ِع ٌل فِي أاْل َ أر ِ‬
‫می تواند تجلی بخش صفات الهی گردد انسان است‪.‬‬
‫بنابر این سنخیت مقام‪ ،‬با ویژگی های شخصیتی و فضائل اخالقی یکی از اصول مهم نظام اداری است؛ که‬
‫باید رعایت شود و میزان اختیارات افراد نیز با توجه به همان خصائص تعین گردد و اختیاراتی که برای‬
‫افرادی دارای فضائل اخالقی و شخصیتی اختصاص می یابد بیشتراز افرادی باشد که این ویژگی را دارند‪.‬‬
‫تفاوتی که بین تناسب شغل و شاغل و سنخیت وجود دارد این است که در تناسب شغل و شاغل بیشتر‬
‫تخصص افراد مورد توجه است ولی در سنخیت بیشتر خصلت های روحی و فضائل اخالقی مورد توجه‬
‫است‪.‬‬

‫باز سازی‪:‬‬
‫باهمه تاکیداتی که در آموزه های دین نسبت به گزینش و استخدام صورت گرفته و انتظار میرود‪،‬‬
‫که این مهم مورد توجه واقع شود؛ اما در عین حال ممکن است باز نواقصی وجود داشته باشد‪ ،‬کوتاهی‬
‫های صورت بگیرد و آن گونه که باید و شاید افراد در سمت ها و پست های مناسب قرار نگرفته باشند‪.‬‬
‫این امر می تواند باعث اخالل گردد و در روند کارها ایجاد مشکل کند؛ با چنین وضعی تنها چیزی که مایه‬
‫امیدواری است و می تواند جبران کننده نواقص باشد‪ ،‬باز سازی نیروها وگماشتن افراد در سمت های جید‬
‫و تغییر وظایف است! این امریست‪ ،‬که مورد تاکید آموزه های دین است‪ .‬قرآن کریم‪ ،‬در داستان یونس‬
‫مساله باز سازی را به خوبی منعکس نموده؛ آن هنگام که یونس با حالت خشم و غضب قوم را رها کرد و‬

‫‪36‬‬
‫مقدمات خشم الهی نیز بر آنها ظاهر شد‪ ،‬تکان سختی خوردند و به خود آمدند‪ .‬آنها اطراف عالم و دانشمندی‬
‫را که در میان آنها بود گرفتند‪ ،‬وبا رهبری او در مقام توبه بر آمدند‪.‬‬
‫در بعضی از روایات آمده است که آنها دست جمعی به سوی بیابان حرکت کردند وبین زنان و فرزندان و‬
‫حیوانات و بچه های آنها‪ ،‬جدایی افگ ندند‪ ،‬سپس گریه را سر دادند‪ ،‬و صدای ناله خود را بلند کردند و‬
‫مخلصانه از گناهان خویش و تقصیراتی که در باره پیامبر خدا یونس داشتند توبه کردند‪ .‬پرده های عذاب‬
‫کناررفت و حادثه برکوه ها ریخت و جمعیت مومن توبه کار به لطف الهی نجات یافتند‪ 1‬یونس بعد از این‬
‫ماجرا به سراغ قومش آمد تا بیند عذاب بر سر آنها چه آورده است؟ هنگامی که آمد در تعجب فرو رفت که‬
‫چگونه آنها در روز ه جرتش همه بت پرست بودند ولی اکنون همه موحد خدا پرست شده اند؟ قرآن می‬
‫گوید‪ :‬ما او رابه سوی جمعیت یکصد هزار نفری یا بیشتر فرستادیم (وارسلناه الی مئة الف او‬
‫یزیدون)[صافات‪ ] 147/‬آنها ایمان آوردند و ما تا مدت معینی آنان را از مواهب حیات و زندگی دنیا بهره‬
‫مند ساختیم‪(.‬فامنوا فمتعناهم الی حین)[صفات‪]148/‬‬

‫پرسش ها‪:‬‬
‫‪ -1‬بین شناخت و استخدام مطلوب چه رابطه ای وجود دارد‪.‬‬
‫‪ -2‬قرآن چه بیانی در رابطه با رعایت و اهلیت و اولویت دارد؟‬
‫‪ -3‬باز سازی چه کمکی به ارتقاء کیفیت میکند‪.‬‬

‫مبحث چهارم‬

‫سلسله مراتب‬

‫اهمیت رعایت سلسله مراتب‪:‬‬

‫رعایت سلسله مراتب یکی دیگر از اصول مهم نظام اداری است این اصل به معنای ارتباط زنجیروار‬
‫سلسله مراتب اختیارات از صدر تا ذیل است؛ که باید در پیش برد کارها مورد توجه قرار گیرد‪ .‬خداوند در‬
‫َّللا َوأَ ِطیعُوا‬
‫قرآن کریم‪ ،‬بصورت خیلی زیبا این امر را بیان کرده می فرماید‪( :‬یَا أَیُّ َها الَّذِینَ آ َمنُوا أَ ِطیعُوا َّ َ‬

‫تفسير برهان ج ‪ 4‬ص ‪31‬‬

‫‪37‬‬
‫سو َل َوأُو ِلي أاْل َ أم ِر ِمن ُك أم )[نساء‪ ]59/‬ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای‬
‫الر ُ‬
‫َّ‬
‫امرخود را نیز اطاعت کنید‪.‬‬
‫آیه شریفه نشان می دهد که برگزیدن فرمان خداوند جل جالله‪ ،‬پیروی از کتاب او‪ ،‬رسول خدا و اولو‬
‫االمر‪ ،‬هریک از این سطوح نسبت به سطوح پایین ترخود دارای اختیار مرجعیت است البته در خصوص‬
‫چگونگی اجرای دستور مافوق باید معیار حق و حقانیت باشد‪ .‬زیرا در مدیریت از نظر اسالم پیروی کور‬
‫کورانه مطلوب نیست پیامبر اکرم صلی للا علیه وسلم می فرماید‪( :‬ال طاعه للمخلوق فی معصیه الخالق )‬
‫اطاعت ازمخلوق که باعث نافرمانی دربرابر خالق شود جواز ندارد‪ .‬و حضرت علی کرم للا وجهه به‬
‫مالک اشتر می فرمایند‪ :‬هر آن امری که از مافوق می شنوی با امر خدا بسنج‪ ،‬چنانچه خداوند تو را از آن‬
‫‪1‬‬
‫عمل نهی می کند‪ ،‬زنهار! فرمان خالق را در راه هوای مخلوق قربانی مکن‪.‬‬
‫آیه شریفه ‪ ،‬حدیث شریف و مبارک ضمن این که رعایت سلسله مراتب را یاد آوری می کند به کسانی هم‬
‫که دارای مقام باالتر است این پیام را دارد که نباید به پشتیبانی مقام سروری خود را بر دیگران تحمیل کرد‬
‫و نباید کسی انتظار داشته باشد که کارمندان از او کور کورانه اطاعت کنند به کارمندان هم این پیام را دارد‬
‫که هرگز نگویند من مامورم و معذور‪.‬‬

‫تبعیت و اطاعت‪:‬‬
‫بدون شک کار جمعی و اداری قوام و دوام آن‪ ،‬بستگی تام به اطاعت افراد از مافوق دارد و فرمان بری‬
‫فرودستان از فرادستان‪ ،‬مانند‪ :‬رشته ای‪ ،‬اعضای سازمان رابه یکدیگر مرتبط می سازدوبه گونه ای که هر‬
‫گونه سهل انگاری در آن به نظم و انسجام اداره خدشه وارد می کند‪ .‬پرواضح است که این نظم و پیوستگی‬
‫بستگی به فرمان بری و اطاعت مردم دارد‪ .‬خداوند در قرآن می فرماید‪(:‬قل ان کنتم تحبون للا فاتبعونی‬
‫یحببکم للا)[آل عمران‪ ] 31/‬بگو‪ :‬اگر خدا را دوست می دارید؛ پس مرا پیروی کنید تا خدا شما را دوست‬
‫بدارد‪.‬‬
‫آیه شریفه نشان میدهد‪ ،‬که هرگاه مدیریت بر اساس آموزه های دین صورت گیرد‪ ،‬محصول آن الفت قلب و‬
‫ایجاد محبت میان مدیران و رعیت میگردد‪ .‬در این گونه تبعیت و اطاعت از استبداد‪ ،‬برتری جویی و‬
‫ریاست طلبی از یک سوی و نافرمانی و اطاعت کور کورانه و حقارت از سوی دیگر اثری نیست‪ .‬در این‬
‫شیوه مدیریت‪ ،‬تبعیت از مدیر و اطاعت او ثمره محبت به او و در واقع محبت به خداست جل جالله‪.‬‬

‫نهج البالغه‪ ،‬نامه ‪531‬‬

‫‪38‬‬
 ‫معیار اطاعت‪:‬‬
‫از نظر آموزه های دین معیار اطاعت و فرمان برداری در مجموعه پیروی و فرمانبرداری از حق است؛‬
‫نه قدرت طلبی‪ ،‬ریاست طلبی‪ ،‬استبداد‪ ،‬و اطاعت کور کورانه‪ .‬اطاعت با این مؤلفه ها از مافوق خویش‪،‬‬
‫عاری از احساس ذلت و حقارت بوده‪ ،‬چون در چنین مجموعه ای‪ ،‬تمام کار ها برای رضای خدا و بندگان‬
‫خدا انجام می گیرد و در عین حال سلطه جویی و جباریت مطرح نیست‪ ،‬بلکه تدبیر امور بمنظور ادای‬
‫رسالت و ادای مسوولیت در پیشگاه للا متعال‪ ،‬است‪.‬‬
‫بنا بر این تبعیت و اطاعت از مدیران‪ ،‬مسئولین و دست اندرکاران که در اسالم سفارش گردیده در جای‬
‫است که مدیر در مدیریتش در صدد کسب رضایت خدا و بندگان الهی باشد؛ در این صورت اطاعت از آنان‬
‫پیروی و فرمانبرداری از کسانی است که قلب به پیروی و فرمانبرداری آنان حکم می کند‪ .‬اما هرگاه‬
‫مسوولین امور‪ ،‬رعیت و مادون خود را در گناه و نافرمانی از خدا جل جالله‪ ،‬فرمان دهد‪ ،‬اطاعت و‬
‫ض ُّلونَا ال َّ‬
‫س ِب َ‬
‫یال)[احزاب‪]67/‬‬ ‫سا َدتَنَا َو ُك َب َرا َءنَا فَأ َ َ‬ ‫فرمانبرداری از آنها واجب نیست‪َ ( .‬وقَالُوا َربَّنَا ِإنَّا أَ َ‬
‫ط أعنَا َ‬
‫وگفتند‪ :‬ای پروردگار ما‪ ،‬از سروران و بزرگان خود اطاعت کردیم و آنان مارا گمراه کردند‪.‬‬
‫سلیم بن قیس هاللی می گوید‪ :‬شنیدم حضرت علی کرم للا وجهه می فرمود‪ :‬از سه کسی بر دین خود تان‬
‫بترسید!‪ ..‬کسی که خدای عزوجل‪ ،‬قدرتی به دست او داده باشد و او گمان کند‪ ،‬که اطاعت او‪ ،‬اطاعت خدا‬
‫جل جالله‪ ،‬ا ست و سرپیچی از فرمان او‪ ،‬سرپیچی از فرمان خداست‪ .‬در حالی که چنین نیست‪ ،‬زیرا‬
‫فرمانبرداری مخلوق در معصیت خالق جایز نیست و نباید چنین کرد‪ ،‬و مخلوق را نزیبد که دلبند گناه شود؛‬
‫پس نه در راه معصیت الهی باید از کسی فرمان برد ونه تحت فرمان شخص گنهکار بایستی درآمد‪ .‬فقط‬
‫می بایست از خداوند و فرستاده اش و اولواالمر فرمان برد‪ ،‬و این که خداوند دستور داده است که فقط از‬
‫فرمان های پیامبر اطاعت شود‪ ،‬برای این است که او معصوم است و پاک‪ ،‬وبه نافرمانی خدا دستور نمی‬
‫دهد؛ واین که فقط به اطاعت اولو االمر دستور داده است‪ ،‬برای این است که آنان به نافرمانی خدا دستور‬
‫‪1‬‬
‫نمی دهند‪.‬‬
‫انسان های وارسته هرگز مردم را به خود و بندگی خود نمی خوانند و در اداره مردمان مقصدی را جز‬
‫سیر آنان به سوی الهی شدن‪ ،‬دنبال نمی کنند‪.‬‬
‫اسالم برای اینکه نظام تبعیت و اطاعت از مسیر اصلی خود منحرف نگردد و کسی از آن سؤ استفاده نکند‪،‬‬
‫دستورات نجات بخشی داده است که با تحقق آنها نظام تبعیت و فرمانبرداری در مسیر صحیح خود قرار‬
‫می گیرد‪.‬‬

‫الخصال‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪1391‬‬

‫‪39‬‬
 ‫‪ -1‬فرمانبرداری مخلوق نافرمانی خالق را به همراه نداشه باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬اهتمام بر حل مشکالت مردم؛ زیرا مطابق آموزه های دین هرکی صبح کند واهتمام به امور مردم‬
‫نداشته باشد مسلمان نیست‪.‬‬
‫‪ -3‬برتری طلبی وجود نداشته باشد زیرا در نظام تبعیت و اطاعتی که در اسالم مطرح است جایی برای‬
‫برتری جویی و ریاست طلبی وجود ندارد‪ .‬چیزی که رسول اکرم صلی للا علیه وسلم در مدیریت خود به‬
‫‪1‬‬
‫شدت با آن مبارزه می کرد و اجازه نمی داد به هیچ وجه این گونه ویژگی ها ظهور و رشد یابد‪.‬‬
‫‪ -4‬خود کامگی وجود نداشته باشد چون از نظر آموزه های دین در شیوه اداره بندگان خدا جل جالله‪ ،‬هیچ‬
‫گونه خودکامگی و گرد نفرازی قابل قبول نیست‪ ،‬زیرا تا کسی به بندگی حق پشت نکند‪ ،‬به خود کامگی‬
‫روی نمی کند؛ تاکسی در حجاب خود بینی و خود پرستی فرو نرود به گردنکشی دست نمی زند‪ .‬خود‬
‫کامگان ک سانی هستند که از حق روی می گردانند و خواسته های پست خویش را پیروی می کنند و آیات‬
‫الهی را انکار می کنند‪ .‬آنان که خود و خدا را شناخته اند و به حقیقت بندگی رسیده اند‪ ،‬در رفتار و روش‬
‫مدیریت آنان‪ ،‬هرگز خودکامگی و گردنفرازی پادشاهان و قدرت طلبان دیده نمی شود‪.‬‬
‫‪ -5‬فرمان برداری از انسان های متجاوز‪ ،‬که اسراف آن ها باعث فساد است نباشد‪َ ( .‬و َال ت ُ ِطیعُوا أَ أم َر‬
‫ص ِل ُحونَ )[شعراء‪151/‬و‪ .]152‬و اطاعت مکنید در امور از‬ ‫أال ُمس ِأرفِینَ الَّذِینَ یُ أف ِسدُونَ فِي أاْل َ أر ِ‬
‫ض َو َال یُ أ‬
‫اسراف کنندگانی که فساد میکنند در زمین و در پی اصالح نیستند‪.‬‬
‫ص ِب أر ِل ُح أك ِم َر ِبِّكَ َو َال ت ُ ِط أع ِم أن ُه أم آثِ ًما أَ أو‬
‫‪ -6‬فرمان برداری از گناهکاران در راه گناه و معصیت نباشد‪( .‬فَا أ‬
‫ورا)[انسان‪ ]24/‬در برابر فرمان پروردگارت صابر باش و از هیچ گناهکار‪ ....‬اطاعت مکن‪.‬‬ ‫َكفُ ً‬
‫‪ -7‬اطاعت از هوی پرستان که اطاعت آنان موجب دوری از رحمت الهی است نباشد‪( .‬وللا یرید ان یتوب‬
‫علیکم ویرید الذین یتبعون الشهوات ان تمیلوا میالً عظیماً)[نساء‪ ]27/‬خدا می خواهد توبه شما را بپذیرد‪.‬‬
‫ولی آنان که از پی شهوات می روند‪ ،‬می خواند که شما به کجروی عظیمی افتید‪.‬‬
‫‪ -8‬از افراد دروغگو نباید پیروی کرد‪( .‬فَ َال ت ُ ِط ِع أال ُم َك ِ ِّذبِینَ )[قلم‪]8/‬‬
‫شاءٍ بِن َِم ٍیم)[قلم‪]11/‬‬ ‫از َّم َّ‬‫‪ -9‬از سخن چینان اطاعت جایز نیست‪َ ( .‬ه َّم ٍ‬
‫‪ -10‬از سوگند خورندگان نباید اطاعت نمود( َو َال ت ُ ِط أع ُك َّل َح َّالفٍ َّم ِه ٍ‬
‫ین‪[).‬قلم‪]10/‬‬
‫‪ -11‬از افراد پست اطاعت حرام است‪َ ( .‬و َال ت ُ ِط أع ُك َّل َح َّالفٍ َّم ِه ٍ‬
‫ین)[قلم]‬
‫‪ -12‬ازمتجاوزان به حقوق مردم نباید اطاعت کرد‪( .‬مناع للخیر معتد‪[)...‬قلم‪]12/‬‬
‫سبِی َل الَّذِینَ َال یَ أعلَ ُمونَ )[یونس‪]89/‬‬ ‫‪ -13‬عدم جواز اطاعت از جاهالن‪َ ... ( .‬و َال تَتَّبِعَ ِِّ‬
‫ان َ‬
‫المغازی‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪991‬‬

‫‪40‬‬
 ‫الف‪ :‬باید از کسانی اطاعت کرد که حرکت شان و کارشان برای خدا و بسوی خداست (‪َ ...‬وات َّ ِب أع َ‬
‫سبِی َل َم أن‬
‫ي َم أر ِجعُ ُك أم فَأُنَبِِّئ ُ ُكم بِ َما ُكنت ُ أم تَ أع َملُونَ )[لقمان‪ ... ]15/‬و خود‪ ،‬راه کسانی را که به درگاه من‬
‫ي ۖ ث ُ َّم إِلَ َّ‬ ‫أَن َ‬
‫َاب إِلَ َّ‬
‫باز می گردند در پیش گیر‪ .‬بازگشت همه شما به سوی من است و من از کارهایی که می کرده اید آگاهتان‬
‫می کنم‪.‬‬
‫ب‪ :‬باید از کسانی اطاعت نمود که برنامه های شان و کار شان در راستای صراط مستقیم الهی است ( وان‬
‫هذا صراطی مستقیما ً فاتبوه‪[)..‬انعام‪.]153/‬‬

‫سیره رسول خدا‪:‬‬

‫از ابو سعید خدری نقل شده است که رسول خدا خود شتر را علف می داد و زانوی آن را می بست‪ .‬خانه‬
‫را جارو می کرد و شیر گوسفند را می دوشید‪ .‬کفش پینه می کرد و لباس وصله می زد‪ .‬با خدمتکار خود‬
‫هم غذا می شد و چون خدمتکارش در کار آسیاب کردن گندم خسته می شد‪ ،‬آن حضرت کار را به عهده می‬
‫گرفت‪ .‬خود به بازار می رفت و خرید می کرد و شخصا آنچه خریده بود به خانه حمل می کرد‪ .‬با توانگر‬
‫و نادار‪ ،‬و بزرگ و کوچک دست می دادو در بر خورد با همه افراد (اعم از کوچک یا بزرگ‪ ،‬سیاه یا‬
‫سفید‪ ،‬آزاد یابرده) در سالم کردن پیشی می گرفت‪ .‬ودراین راستا حلفای راشدین نیز ازرسول للا صلی للا‬
‫‪1‬‬
‫علیه وسلم اتباع میکردند‬
‫پیامبر خدا صلی للا علیه وسلم با این کارش به پیروان خود می آموخت که خدمتگزار مردم باشند و از‬
‫هرگونه خود کامگی و گرد نفرازی پرهیز کنند‪ .‬مبادا بگویی من اکنون بر آنان مسلطم‪ ،‬از من فرمان دادن‬
‫است و از آنان اطاعت کردن؛ که این عین راه یافتن فساد در دل و خرابی دین و نزدیک شدن تغییر و‬
‫تحول است‪.‬‬
‫آن حضرت نسبت به پیامدهای خطرناک و تباه کننده خود کامگی و گردنفرازی هشدار می دهد؛ زیرا با‬
‫ظهور این صفات ابتدا خود انسان هالک می شود و چنانچه به اسم دین بر مصدر امور قرار گرفته باشد‪،‬‬
‫دین را بی آبرو می سازد و البته اوضاع این گونه پایدار نمی ماند و به نارضایتی عمومی و مخالفت مردم‬
‫منجر می شود‪ .‬تنها راه این است که اگر در اثر موفقیت و قدرتی که در اختیار داری در دلت سرکشی و‬
‫خودبینی پدید آمد‪ ،‬آنگاه به عظمت قدرت خدا جل جالله‪ ،‬بنگر که برتر از تو است؛ وبه قدرت او در آنچه‬
‫به آن توانا نیستی نظاره کن که این کار سرکشی تو را بشکند و از تندی تو بکاهد و از خود پسندی ات باز‬
‫دارد و عقل از دست رفته ات را به تو باز گرداند‪ .‬هرگاه انسان تعقل نماید‪ ،‬که در برابر خدا جل جالله‪،‬‬

‫من اخالق النبی‪ ،‬ص ‪3431‬‬

‫‪41‬‬
‫هیچ بهره ای از وجود ندارد و بداند که هر چه هست اوست و از اوست‪ ،‬بدون شک بال های عجز و شکر‬
‫در درون وی به اهتزاز آمده‪ ،‬وی را بسوی قرب ذات صمدانی میکشاند‪.‬‬

‫فوائد اطاعت و رعایت سلسله مراتب‪:‬‬

‫اطاعت از مافوق و تسلیم در برابر فرمانهای او آثار فراوانی دارد که به دو مورد آن اشاره می شود‪.‬‬

‫الف‪ -‬وحدت نیروها‪:‬‬

‫این که قرآن کریم‪ ،‬بعد از دستور اطاعت از خدا و رسولش به وحدت نیروها امر فرموده است و آنان را از‬
‫هرگونه اختالف بر حذر می دارد؛ نشان می دهد که رعایت سلسله مراتب و اطاعت از مافوق باعث وحدت‬
‫نیروها دریک مجموعه می شود( و اطیعوا للا و رسوله وال تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم‪[)...‬انفال‪]46/‬‬
‫وفرمان خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید و بایکدیگر اختالف نکنید‪ ،‬که سست خواهید شد و نیروی شما از‬
‫بین خواهد رفت‪.‬‬
‫ت قَا َل قَ أد ِجئأت ُ ُكم بِ أال ِح أك َم ِة َو ِْلُبَیِِّنَ لَ ُكم بَ أع َ‬
‫ض الَّذِي ت أَختَ ِلفُونَ‬ ‫سىۖ بِ أالبَیِِّنَا ِ‬
‫در آیه دیگر می فرماید‪َ ( :‬ولَ َّما َجا َء ِعی َ‬
‫ون)[زخرف‪ ]63/‬وچون عیسی با دلیلهای روشن خود آمد‪ ،‬گفت‪ :‬برایتان حکمت‬ ‫َّللا َوأَ ِطیعُ ِ‬
‫فِی ِه ۖ فَاتَّقُوا َّ َ‬
‫آورده ام و آمده ام تا چیز هایی را که در آن اختالف می کنید بیان کنم‪ .‬پس‪ ،‬از خدا بترسید و از من اطاعت‬
‫کنید‪.‬‬

‫ب‪ -‬اجرای دقیق طرح ها‪:‬‬

‫بدون شک هر مجموعه ای برای پیشبرد کارهای خود دارای طرح ها و نقشه هاست‪ .‬اجرای موفقیت آمیز‬
‫طرحهای در نظر گرفته شده‪ ،‬در گرو فرمانبرداری نیروهاست‪ .‬در غیراین صورت‪ ،‬بهترین طرحها‬
‫وعالی ترین نقشه ها به نتیجه مطلوب نمی رسد؛ چرا که مسؤولیت اجرایی هر طرح و نقشه ای بر عهده‬
‫نیروهایی است که با اطاعت و فرمانبری آن را به مرحله تحقق وعمل در می آورند‪.‬‬
‫حضرت ابوبکر صدیق درنامه یکه به ابوعبیده رضی للا عنه فرستاد‪ ،‬چنین نگاشته است‪« .‬من خالد را به‬
‫غرض قتال بارومیان فرمانده مقرر کردم تو با وی مخالفت مکن وازامر وی اطاعت کن؛ من موصوف را‬
‫به تو امیر تعیین نمودم درحالیکه میدانم تونسبت به وی بهتر هستی‪ ،‬اما احساس من آنست که خالد نسبت به‬
‫‪1‬‬
‫تو درجنگ مهارت زیادی دارد‪ ،‬خداوند متعال برای من وشما رشد وهدایت نصیب گرداند‪».‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ نظام سیاسی واداری اسالم ‪.‬ج‪.2‬ص‪.124‬‬

‫‪42‬‬
 ‫پرسش ها‬
‫‪ -1‬رعایت سلسله مراتب از نظر آیات چه اهمیتی دارد؟‬
‫‪ -2‬معیار اطاعت انسانی از انسان دیگر چیست؟‬
‫‪ -3‬فوائد وآثار رعایت سلسله مراتب چیست؟‬

‫مبحث پنجم‬

‫هدف‬

‫اهداف‪:‬‬
‫هدف یعنی نقطه ای که تمام تالش ها برای رسیدن به آن صورت می گیرد در جهان چیزی بدون هدف‬
‫وجود ندارد مجموعه جهان هستی یک مجموعه هدفمند است از آفرینش عالم هستی و خلقت انسان گرفته تا‬
‫َاب َو أال ِمیزَ انَ ِلیَقُ َ‬
‫وم‬ ‫ت َوأَنزَ ألنَا َم َع ُه ُم أال ِكت َ‬
‫سلَنَا ِب أالبَ ِِّینَا ِ‬
‫س ألنَا ُر ُ‬
‫ارسال پیامبران دارای اهداف مشخص است‪( .‬لَقَ أد أَ أر َ‬
‫أط‪[)...‬حدید‪ ]25/‬ما پیامبرانمان را با دلیل های روشن فرستادیم و با آنها کتاب و تزارو را نیز‬ ‫اس ِب أال ِقس ِ‬
‫النَّ ُ‬
‫نازل کردیم تا مردم به عدالت عمل کنند‪.‬‬
‫بر این اساس هیچ چیزی در جهان بدون هدف نیست این قاعده در یک حکومت و اجزای تابعه آن نیز‬
‫صادق است‪ .‬دریک اداره بعد از تکمیل و گزینش مطلوب نیروی انسانی‪ ،‬برای پیشبرد کارها داشتن هدف‬
‫مشخص‪ ،‬از اهمیت فوق العاده برخوردار است‪.‬‬
‫سخن حضرت موسی در این خصوص خیلی واضح و روشن است که خداوند از زبان او می گوید‪َ ( :‬و ِإ أذ‬
‫ي ُحقُبًا)[کهف‪ ]60/‬وموسی به شاگرد خود‬ ‫ض َ‬‫سىۖ ِل َفتَاهُ َال أَب َأر ُح َحتَّىۖ أَ أبلُ َغ َمجأ َم َع أال َبحأ َری ِأن أَ أو أَ أم ِ‬
‫َقا َل ُمو َ‬
‫گفت‪ :‬من هم چنان خواهم رفت تا آنجا که دو دریا باهم رسیده اند‪ .‬یا می رسم‪ ،‬یا عمرم به سر می آید‪.‬‬
‫زمانیکه بعد ازوفات رسول للا صلی للا علیه وسلم ابوبکر صدیق لشکر اسامه را به خطوط نبرد میفرستاد‬
‫عده ی با وی مخالفت کردند؛ ایشان درواکنش به این مخالفت ها فرمودند‪ :‬قسم بخدا اگر مرغان هوا گوشت‬
‫های بدنم را قطعه قطعه نمایند هرگز مانع امیر و لشکریکه پیامبر صلی للا علیه وسلم مجهزساخته نخواهم‬
‫شد‪ 1.‬این روحیه درمیان همه ی بزرگان دین وجود داشت‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ سیرت خلفای راشدین ‪.‬ص‪.51‬‬

‫‪43‬‬
 ‫اهمیت هدف‪:‬‬
‫داشتن هدف از آن رو مهم است که هرکاری انسان انجام می دهد میزان تالش و کوشش به میزان اهمیت‬
‫هدف است باید میدان مسابقه ای وجود داشته باشد تا همگان را برای رسیدن به آن تشویق نمود‪ .‬در حدیثی‬
‫آمده که(هموم الرجل علی قدرهمته)‪ 1.‬هدف مردان به اندازه همتشان است‪.‬‬
‫(من کبر همته کبرا اهتمامه)‪ 2.‬هرکس هدف بزرگ باشد همتش بزرگ است‪.‬‬
‫داش تن هدف بقدری مهم است که هربر نامه ریزی تصمیم گیری و ‪ ...‬که انجام می شود برای رسیدن به آن‬
‫هدف است‪ .‬مخصوصا این که در هر اداره عالوه بر هدف یا اهداف اداره افرادی هم که در آن مجموعه‬
‫هستند دارای هدف یا اهدافی هستند که با تلقین هدف افراد واداره یگانگی به وجود می آید که می تواند در‬
‫خود کنترلی افراد خیلی موثر باشد به این معنا که هم هدف افراد انجام و پیشبرد کار ها ست و هم اهداف‬
‫اداره در چنین وضعی بدون این که نظارت و کنترلی وجود داشته باشد افراد کارشان را به خوبی انجام می‬
‫دهند‪ .‬البته ممکن است به همه اهداف نرسد‪ .‬به بعضی آن برسد‪(.‬من طلب شیئا ناله او بعضه)‪ 3.‬آنکه چیزی‬
‫را جوید به کل یا برخی آن رسد‪.‬‬

‫ویژگیهای هدف‪:‬‬
‫الف‪ -‬بزرگ و متعالی بودن‪:‬‬
‫وقتی افراد با انگیزه بیشتر و توان باال وارد میدان می شوند که اهداف بزرگ و متعالی داشته باشند‪.‬‬
‫بارزترین نمونه ی انتخاب اهداف متعالی را در میان رهبران دست اول بشریت (انبیای کرام) و رهروان‬
‫آنها در طول تاریخ بشریت دیده میتوانیم‪ ،‬که بدون احساس خستگی‪ ،‬نا امیدی‪ ،‬و یا تسلیم شدن در بدل‬
‫تطمیع‪ ،‬مسیر شانرا با ثبات قدم و در کمال صبر در جهت دستیابی به آرمان شان پیموده اند‪.‬‬

‫ب‪ -‬واضح و مشخص بودن‪:‬‬

‫هدف باید روشن باشد زیرا هدف تعیین کننده جهت حرکت اداره و مسیر فعالیتهای آن است‪.‬‬

‫ج‪ -‬واقع بینانه بودن‪:‬‬

‫هدف باید قابل حصول باشد و ب ا امکانات و توانایی های اداره تناسب داشته باشد‪ .‬نکته ی که نباید فراموش‬
‫کرد‪ .‬یاد آوری هدف برای کارمندان است والزم است این کار توسط افراد توانمند با روشهای مختلف به‬

‫غرر الحکم و درر الکلم‪ ،‬ص ‪2591‬‬

‫غرر الحکم و درر الکلم‪ ،‬ص ‪4482‬‬
‫‪3‬‬
‫کلمات قصار‪ ،‬حکمت ‪372‬‬

‫‪44‬‬
‫گونه ی که کار مندان احساس خستگی نکنند به آنها تذکر داده شود( ولقد صرفنا فی هذا القران لیذکروا‪.)...‬‬
‫[اسراء‪ ]41/‬ما در این قرآن حقایق را به شکل های مختلف بیان کردیم تا پند گیرند‪.‬‬

‫ویژگی های شخصی برای رسیدن به هدف‪:‬‬

‫وقتی بحث از اداره می شود‪ .‬مجموعه از انسان ها در آن مطرح است که باهم‪ ،‬آن مجموعه را اداره می‬
‫کنند و پیش می برند‪ .‬این افراد عالوه بردارا بودن اوصاف جمعی که نتیجه جمعی بودنشان است باید دارای‬
‫اوصاف و ویژگی های فردی نیز باشد که ازجمله برای رسیدن به هدف گریزی از آن اوصاف نیست‪.‬‬

‫‪ -1‬خالقیت و امید به موفقیت‪:‬‬

‫یکی از اوصاف فردی برای رسیدن به هدف‪ ،‬خالقیت است که انسان را برای رسیدن به موفقیت امیدوار‬
‫عتَ ُه أم فِي ِر َحا ِل ِه أم لَعَلَّ ُه أم‬ ‫بسازد نمونه قرآنی آن جریان حضرت یوسف است‪َ (:‬وقَا َل ِل ِفتأیَانِ ِه اجأ عَلُوا بِ َ‬
‫ضا َ‬
‫یَ أع ِرفُونَ َها إِ َذا انقَلَبُوا ِإلَىۖ أَ أه ِل ِه أم لَعَلَّ ُه أم یَ أر ِجعُونَ )[یوسف‪ ]62/‬حضرت یوسف به غالمان خود گفت‪ :‬آنچه را‬
‫به عنوان بهای گندم پرداخت اند دربار ایشان بگذارید تا هنگامی که به خانه خود بر می گردند وبار ها را‬
‫می گشایند آن را باز شناسند (و به امید تکرار دوباره این اتفاق) به مصر برگردند‪.‬‬
‫مراد از خالقیت نو آوری است‪ .‬بدون شک توانائی نو آوری در هر انسانی وجود دارد که تجربه هم همین‬
‫را نشا ن می دهد‪ .‬به عبارت دیگر خالقیت عبارتست از به کارگیری توانایی های ذهنی برای ایجاد یک‬
‫فکر یا مفهوم جدید‪ ،‬که این می تواند در هر فعالیتی وجود داشته باشد خالقیت و نو اوری است که همگام با‬
‫مقتضیات زمان باعث نوسازی و بازسازی یک اداره می شود‪ .‬که اگر این نباشد اداره و برنامه های آن به‬
‫فرسودگی گرفتار می شود‪ .‬تمام پیشرفت های هم که بشر داشته مرهون نو آوری و خالقیت است‪.‬‬
‫بر اساس منطق قرآن چند چیز می تواند عامل موفقیت در راستای رسیدن به خالقیت و نو آوری باشد که‬
‫عبارتند از‪:‬‬
‫‪ -‬ایمان به هدف وانگیزه(والذین آمنوا)[عنکبوت‪]58/‬‬
‫‪ -‬فعالیت صحیح و سازنده ( وعملوا الصالحات)[عنکبوت]‬
‫‪ -‬استمرار و پشتکار (الذین صبروا)[عنکبوت‪]59/‬‬
‫‪ -‬توکل به خدا (وعلی ربهم یتو کلون)[عنکبوت]‬
‫‪ -‬برنامه مشخص ومدون (والقرآن الحکیم)[یس‪]2/‬‬
‫‪ -‬مدیر آگاه (انک لمن المرسلین)[یس‪]3/‬‬
‫‪ -‬هدف مشخص (علی صراط مستقیم)[یس‪]4/‬‬

‫‪45‬‬
 ‫‪ -2‬تعهد‪:‬‬
‫یکی از ویژگی های شخصی برای رسیدن به هدف تعهد است‪ .‬همان ویژگی که حضرت یوسف به دلیل‬
‫ضۖ‬ ‫دارا بودن آن خود را شایسته عهده داری مقام خزانه داری می داند (قَا َل اجأ َع ألنِي َ‬
‫ع َلىۖ خَزَ ائِ ِن أاْل َ أر ِ‬
‫ع ِلی ٌم)[یوسف‪ ]54 :‬یوسف گفت مرا به خزانه های این سرزمین بگمار که من نگهبان دانا هستم‪.‬‬ ‫ِإنِِّي َح ِفی ٌ‬
‫ظ َ‬
‫از نظر آموزه های دین تعهد در توجه به نقش تالشها و کوشش های انسان در دستیابی به اهداف‪ ،‬و کارآیی‬
‫اختیار واراده آزاد انسان در این زمینه‪ ،‬اهمیت فوق العاده ای دارد‪ .‬انسانی که می داند نتیجه تالشهایش‬
‫عاید خود او می گردد‪ ،‬بادلگرمی به تالش و فعالیت می پردازد‪.‬‬
‫از سوی دیگر‪ ،‬توجه به اختیار مندی آدمی‪ ،‬بهانه ها را از او سلب کرده‪ ،‬احساس مسئولیت را در انسان‬
‫تقویت می نماید و او را به عنصری فعال و تالشگر در عرصه زندگی تبدیل می کند‪.‬‬
‫قرآن کریم انسان را موجودی مختار و مسئول دانسته‪ ،‬سرنوشت نهایی او را در گرو تالش و میزان‬
‫مسئولیت پذیری و ی در عرصه های مختلف زندگی می داند و به عنوان نمونه می فرماید‪َ (:‬و َال تَ أق ُ‬
‫ف َما‬
‫وال)[اسراء‪ ]36/‬و چیزی را ه بدان‬ ‫ص َر َو أالفُ َؤا َد ُك ُّل أُو َلۖئِكَ َكانَ َ‬
‫ع أنهُ َم أسئ ُ ً‬ ‫أس لَكَ بِ ِه ِع أل ٌم ۖ إِ َّن الس أَّم َع َو أالبَ َ‬
‫لَی َ‬
‫علم نداری دنبال مکن زیرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد‪.‬‬
‫بنابر این مدیرانی که یک مجموعه ای را مدیریت می کنند باید در چند چیز تعهد خود را نشان دهند‪ .‬تعهد‬
‫نسبت به ارباب رجوع‪ ،‬به اداره‪ ،‬نسبت به خود‪ ،‬نسبت به کار مندانو نسبت به کار‪ ،‬هیچ عاملی در شکستن‬
‫شخصیت مدیر‪ ،‬همانند بی توجهی به وعده ها و زیر پا گذاشتن پیمان ها نیست‪ .‬آفت زیانبار پیمان شکنی نه‬
‫تنها حیثیت و حرمت مدیریت را می شکند‪ ،‬بلکه به عنوان اخالق زشت‪ ،‬میحط کار را آوده و پایه های‬
‫اداره را تزلزل می کند وبه قول حافظ‪:‬‬
‫زرد رویی کشد از حاصل خود وقت درو‬ ‫هرکه در مزرع دل تخم وفا سبز نکرد‬
‫اگر تعهد دریک اداره از بین برود‪ .‬در محیط کار اعتماد و اطمینان از بین می رود‪ .‬دیگر رابطه صمیمی‬
‫وجود نخواهد داشت‪ .‬همواره تزلزل و اصطراب حاکم خواهد شد‪ .‬نفاق راه می یابد‪ .‬شخصیت افراد شکسته‬
‫می شود‪ .‬فرصت ها ازبین می رود‪.‬‬

‫راههای به وجود آوردن تعهد‪:‬‬

‫برای شکوفاشدن درخت تعهد در آفراد می توان از راههای مختلف اقدام کرد که از باب نمونه دو تای آن‬
‫یاد آوری میشود‪:‬‬
‫الف‪ :‬تذکر دوامدار از عواقب بی تعهدی و پایبند نبودن به تعهدات‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫ب‪ :‬زنده کردن جهان بینی که در آموزهای دین اسالم بیان گردیده ویکی از آن آموزه ها این است که‬
‫خداوند جل جالله همواره ناظر و شاهد اعمال در هر حال است واو سمیع و بصیری است که از افکار ما‬
‫آگاه است‪( .‬یعلم خائنة االعین وما تخفی الصدور)[غافر‪ ]19/‬خدا نگاهای دزدانه و آنچه را که دلها نهان می‬
‫دارند می داند‪ .‬یعنی این که هر سخنی می گوییم ثبت و ضبط می شود و هر قدم بر می داریم در حساب ما‬
‫‪1‬‬
‫نوشته می شود‪.‬‬

‫‪ -3‬صبر و استقامت‪:‬‬
‫صبر و استقامت هم از فضائل و اوصاف مهمی است که برای رسیدن به هدف الزم است چنان که خداوند‬
‫در قرآن به پیامبرمی فرماید‪(:‬فاستقم کما امرت ومن تاب معک)[هود‪ ]112/‬پس چنان که فرمان یافته ای‬
‫استوار و پایدار باش‪،‬‬
‫ونیز می فرماید‪( :‬واتبع ما یوحی الیک و اصبر)[یونس‪ ]109/‬واز آنچه بر تو وحی می شود پیروی کن و‬
‫شکیبا باش‪.‬‬

‫معنا و مفهوم صبر و استقامت‪:‬‬

‫صبر به معنای خویشتنداری‪ ،‬ثبات نفس‪ ،‬استواری‪ ،‬پایداری و استقامت است؛ واین معنا جز در‬
‫خوی شتنداری و پایداری در سختی ها و نامالیمات به کار نمی رود‪ .‬نگهداری نفس و استقامت در برابر‬
‫مشکالتی که در یک اداره وجود دارد یا صبر و استقامت در برابر بعضی بر خوردهای ناشایست و ناروا‬
‫باعث رشد انسان می گردد ویکی از لوازم ضروری در اداره کردن یک مجموعه است‪.‬‬
‫صبر د ر این گونه شرایط باعث صیقل روح میگردد و انسانی که استقامت می ورزد‪ ،‬به میزان صبر و‬
‫استقامتش‪ ،‬روحش صیقل می خورد و در او زمینه ترقی به کماالت و مقامات عالی فراهم می شود‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫چون کنم‪ ،‬بی صبرم ودر مانده ام‬ ‫صد کتاب صبر بر خود خوانده ام‬
‫موالنا جالل الدین رومی برای تبیین این حقیقت داستانی را به تمثیل ارائه می کند‪ :‬یکی از مدیران شیخ ابو‬
‫الحسن خرقانی برای دیدن شیخ راهی شد و پس از تحمل سختی ها و مرارت های بسیار به مقصد رسید و‬
‫سراغ خانه شیخ را گرفت‪ .‬پس از یافتن خانه با صد احترام و رعایت آداب حلقه در را کوبید‪ ،‬زنی در را‬
‫باز کرد و با برخوردی زشت و لحنی نامیمون به مسخرگی پرداخت؛ وچون شنید که آن مرید برای دیدن‬
‫شیخ آمده است‪ ،‬هرچه از ناسزا توانست نثار شیخ کرد‪ .‬مرید در شگفتی فرو رفت و با خود گفت که قطعا‬
‫این جا خانه شیخ نیست و اشتباه آمده است‪ ،‬باور نمی کرد که شیخ چنین همنشینی داشته باشد‪ .‬دوباره سراغ‬

‫تفسير نمونه‪ ،‬ج ‪ ،12‬ص ‪1211‬‬

‫‪2‬‬
‫منطق الطير‪ ،‬ص ‪.184‬‬

‫‪47‬‬
‫خانه شیخ را گرفت‪ ،‬اماهمان نشانی را دادند‪ .‬او مشوش و ناراحت در جستجوی شیخ بر آمد و مردم او را‬
‫راهنمایی کردند که شیخ در کوهسار مشغول جمع آوری هیزم است‪ .‬پس در جستجوی شخصی راهی بیشه‬
‫شد؛اما در درونش آتشی بر پا بود که مگر ممکن است کفر و ایمان باهم جمع شود و دیو را با جبرئیل چه‬
‫نسبتی است؟ وچگ ونه آزر و خلیل باهم توانند ساخت؟ در همین احوال بود که ناگاه شیخ را در برابر خود‬
‫دید‪ ،‬در حالی که بر شیری سوار بود و هیزم هایش را بار آن کرده بود و ماری نیز به صورت تازیانه در‬
‫دست داشت! چون نزدیک شد‪ ،‬ش یخ نگاهی بدو افکند ومشکل او را در چهره اش خواند و سخن آغاز کرد‬
‫تا رفع ابهام و شبهه کند‪ .‬فرمود‪ :‬من از سر هوای نفس با او صبر نکرده ام و آنطور که توپنداشته ای و‬
‫آشفته شده ای‪ ،‬نیست‪ .‬اگر من بر این رفتار او صبر نمی کردم‪ ،‬به چنین مقامی نمی رسیدم که شیر مرکبم و‬
‫مارتازیانه ام‪.‬‬
‫مالی روم در پایان نتیجه می گیرد که منظور از این تمثیل‪ ،‬حقیقتی بلند است و او داستان پردازی نکرده‬
‫است‪ ،‬بلکه این تمثیل بیانگر این حقیقت است که عرصه کمال چنین گشوده می شود؛ آن که با سختی ها و‬
‫مشکالت درست بر خورد می کند و استقامت می ورزد به مفتاح الفرج دست می یابد ودر سایه صبر و‬
‫استقامت است که انسان بر شیرنفس خود سوار می شود و از نیش ها مصون می گردد و به پایداری در‬
‫حق دست می یابد‪ .‬این سیره پیامبران و اولیای خدا بوده است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫تارهی از نیش نفس گبر خویش‬ ‫ای برادر صبر کن بر درد نیش‬

‫‪ -4‬آرامش و وقار‪:‬‬
‫آرامش و وقار در تمام مراحل زندگی و برای رسیدن به اهداف از اهمیت زیادی بر خوردار است خداوند‬
‫ت‬
‫اوا ِ‬ ‫ب أال ُمؤأ ِمنِینَ ِل َی أز َدادُوا ِإی َمانًا َّم َع ِإی َمانِ ِه أم ۖ َو ِ َّّلِلِ ُجنُو ُد ال َّ‬
‫س َم َ‬ ‫می فرماید‪( :‬ه َُو الَّذِي أَنزَ َل ال َّ‬
‫س ِكینَةَ فِي قُلُو ِ‬
‫ع ِلی ًما َح ِكی ًما)[فتح‪ ] 4/‬او کسی است که آرامش و سکینه را در دل های مومنان نازل‬ ‫ض ۖ َو َكانَ َّ‬
‫َّللاُ َ‬ ‫َو أاْل َ أر ِ‬
‫کرد تا ایمانی بر ایمانشان افزوده شود‪ .‬لشکر اسمان ها و زمین از آن خداست و خداوند دانا و حکیم است‪.‬‬
‫سکینه از ماده سکون به معنی آرامش و اطمینان خاطری است که هر گونه شک و تردید و وحشت را از‬
‫انسان زایل می کند و او را در طوفان حوادث و در برابر سختی ها و حمل مسئولیت های سنگین ثابت قدم‬
‫می دارد‪ .‬این آرامش ممکن است جنبه عقیدتی داشته باشد و تزلزل اعتقاد را بر طرف سازد‪ ،‬ممکن هم‬
‫است جنبه عملی داشته باشد‪ .‬ثبات قدمی‪،‬مقاومت و شکیبایی و وقار به انسان بخشد‪ .‬این آرامش اطمینان‬
‫ناشی از ایمان است که در قلب مومن وارد می شود وبه سبب آن‪ ،‬مومن قادر به حمل بار های سنگین می‬

‫مثنوی دفتر اول ص ‪1341‬‬

‫‪48‬‬
‫گردد و در آزمایش ها و دشواری های امور با قوت و استوار بر خورد می کند‪ .‬زیرا یاد خدا و غیر او را‬
‫از یاد بردن‪ ،‬دل را گشاده می دارد و آرامش می بخشد و رفتار را با وقار می سازد‪( .‬الذین آمنوا و تطمئن‬
‫قلوبهم بذکر للا اال بذکر للا تطمئن القلوب)[رعد‪ ]28/‬کسانی که ایمان آورده اند‪ ،‬و دل هایشان به یاد خدا‬
‫مطمئن و ارام است‪ ،‬آگاه باشید با یاد خدا دل ها آرامش می یابد‪.‬‬
‫آن که به ایمان شرح صدر یافته است‪ ،‬آرامش می یابد‪ ،‬از از اضطراب و بی ثباتی آزاد می شود‪ .‬شرح‬
‫صدر تجافی از دنیا می آورد و این امر سبب می شود به خاطر آنچه از دست داده است اندوهگین نشود و‬
‫به آنچه دارد سمت دلبستگی پیدا نکند؛ و این موجب آرامش روحی و وقار و ثبات قدم میشود‪ .‬چنین کسی‬
‫علَىۖ َما فَاتَ ُك أم َو َال تَ أف َر ُحوا بِ َما آتَا ُك أم) [حدید‪ ]23/‬تا بر‬ ‫در اداره امور دچار تزلزل نمی گردد‪ِ ( .‬لِّ َكی َأال تَأ أ َ‬
‫س أوا َ‬
‫آنچه از دستتان می رود اندوهگین نباشید و بدانچه به دستتان می آید شادمانی نکنید‪.‬‬
‫انسان دارای آرامش و وقار هرگز در برابر سختی ها سست نمی شود‪ ،‬بی قراری و ناپایداری نمی کند‪.‬‬
‫انسانی که دریچه دل خود را به نور حق گشوده است‪ ،‬دریچه دل را به علم و حکمت گشوده است‪ ،‬آرام وبا‬
‫وقار است‪ .‬و رسول خدا چنین بود قاضی عیاض به اسناد خود از قول خارجة بن زید آورده است (کان‬
‫النبی صلی للا علیه وسلم اوقر الناس فی مجلسه)‪ 1‬پیامبر صلی للا عیه وسلم با وقار ترین مردم در مجلس‬
‫خویش بود‪ .‬مجلس پیامبر‪ ،‬مجلس آرامش و وقار بود‪.‬‬

‫‪ -5‬ارائه الگو‪:‬‬
‫یکی از ویژگی های شخصیتی انسان الگو پذیری اوست چیزی که در ابعاد مختلف زندگی از جمله رسیدن‬
‫به هدف گریزی از آن نیست این که خداوند در قرآن پیامبر را الگوی نیکو معرفی می کند معنایش این‬
‫است که هر انسانی نیاز به الگو دارد ( لقد کان لکم فی رسول للا اسوة حسنة)[احزاب‪ ]33/‬قطعا برای شما‬
‫در اقتدا به رسول خدا سر مشقی نیکوست‪.‬‬
‫در هر اداره ای برای هدایت کارمندان به سوی اهداف‪ ،‬ارائه نمونه های عینی وعملی به عنوان الگو الزم‬
‫است که این امر در تشویق دیگران نقش فوق العاده دارد‪.‬‬

‫الشفاء بتعریف حقوق المصطفی‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪1761‬‬

‫‪49‬‬
 ‫معیار های الگو‬
‫‪ -1‬مردمی بودن‪:‬‬
‫ارزشها و معیار های لیاقت و شایستگی مختلف است که یکی از مهمترین آنها مردمی بودن و در کنار‬
‫مردم بودن می تواند باشد پیامبران الهی عموما ً و پیامبر اسالم خصوصا ً از چنین خصلت و االیی بر خور‬
‫دار بودند‪ .‬آنان خود را از مردم می دانستند و هیچگونه امتیاز و تفوقی بر خویشتن نسبت به سایر اقشار‬
‫جامعه قائل نبودند (قل انما انابشرمثلکم)[فصلت‪/‬‬
‫‪6‬کهف‪ ]110/‬بگوهمانا من هم همانند شما بشر هستم‪ .‬در آیه دیگری خداوند متعال می فرماید‪(:‬لقدجاء کم‬
‫رسول من انفسکم)[توبه‪ ]128/‬پیامبری از خود شما برایتان آمده است‪.‬‬

‫‪ -2‬آشنایی با درد مردم‪:‬‬

‫افزون بر مردمی برودن‪ ،‬آشنایی و آگاهی ولمس واقعیت های پنهان جامعه وارباب رجوع وهمکاران از‬
‫خصلت های بارزی است که می تواند گزینه خوبی برای بیان الگو باشد‪ .‬کسانی که با شعار محرومیت‬
‫زدایی به عرصه های رهبری و هدایت جوامع وارد می شوند اما خود طعم تلخ محرومیت و گرفتاری را‬
‫نچشیده اند ودرک این واقعیت ها برایشان سخت و غیر ملموس است نمی تواند درد مردم را درگ کنند‪.‬‬
‫اگر هم بخواهند در این رابطه درست عمل کنند موفق نخواهند شد‪ ،‬اما کسانی که این مشکالت و محرومیت‬
‫ها را از نزدیک لمس کرده اند درد و رنج طبقات محروم جامعه را بهتر و راحت تر درک می کنند‪ .‬قرآن‬
‫عا ِئ ًال فَأ َ أغنَىۖ)[ضحی‪ ]6،7،8/‬آیا‬ ‫کریم می فرماید‪ (:‬أَلَ أم یَ ِج أدكَ یَتِی ًما فَ َآوىۖ َو َو َجدَكَ َ‬
‫ض ًّ‬
‫اال فَ َه َدىۖ َ‬
‫وو َجدَكَ َ‬
‫تو را یتیم نیافت و پناه داد؟ وتو را گمشده یافت وهدایت کرد وتو را فقیر یافت وبی نیاز نمود‪.‬‬
‫حضرت خاتم االنبیاء صلی للا علیه وسلم در مقابل مرفهین بی دردی که از او می خواستند از طبقات‬
‫محروم فاصله بگیرد‪ ،‬این آیه را تالوت می کرد‪( :‬وما انا بطارد الذین آمنوا)[هود‪ ]29/‬من هرگز مردم با‬
‫ایمان را گر چه در ظاهر محروم وبی چیز و نیاز مند باشند از خود دور نخواهم کرد‪.‬‬
‫کسی که مدیریت جامعه را به عهده بگیرد‪ .‬الزم است که خود با ریشه های بی عدالتی و فقر و محرومیت‬
‫از نزدیک تماس داشته باشند تا در بلندای تاریخ بتواند ندای عدالت خواهی و محرومیت زدایی را به گوش‬
‫جهانیان برساند‪ .‬قرآن با یاد آوری دوران مشقت بار و سخت زندگی پیامبر صلی للا علیه وسلم به آنان‬
‫حضرت سفارش می کند که ( فاما الیتیم فال تفهر‪ ،‬واما السائل فال تنهر)[ضحی‪ ]109/‬یتیم را از خود دور‬
‫‪1‬‬
‫نکن و درخواست کننده را از خود مران‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ اصول نظام اداری ‪.‬ص‪ 81-67‬به اختصار وتصرف‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫پرسش ها‬
‫‪ -1‬چرا داشتن هدف در یک اداره مهم است؟‬
‫‪ -2‬آرامش و وقار چه کمکی برای رسیدن به هدف می کند؟‬
‫‪3‬ـ درمورد اهمیت آشنائی با درد مردم برای مدیر معلومات دهید؟‬

‫مبحث ششم‬

‫تصمیم گیری‬

‫جایگاه تصمیم گیری‪:‬‬

‫تصمیم گیری و برنامه ریزی در هر اداره ای مانند دوبال یک پرنده است که اگر وجود نداشته باشد ولو‬
‫در گزینش و استخدام همه شرایط رعایت گردیده باشد هدف مشخص با افراد ذی صالح هم وجود داشته‬
‫باشد ولی تصمیم گیری قاطع و برنامه ریزی صحیح وجود نداشته باشد مشکل همچنان باقی خواهد ماند‪.‬‬
‫بنابر این تصمیم گیری در عرصه های مختلف اداره از اهمیتی زیادی بر خوردار است‪ .‬در اداره هر‬
‫جمعیتی و مدیریت هر اداره ای‪ ،‬مدیر مربوطه پیوسته در برابر این مسائل قرار دارد که چگونه تصمیم‬
‫بگیرد؟ بر اساس کدام اصول و مبانی باید تصمیم گیرد؟ و نیز دریک تصمیم گیری درست چه مالحظاتی‬
‫باید مطرح باشد؟ این مسائل به ویژه در مدیریت های انسانی گسترده اهمیتی خاص پیدا می کند‪ .‬به عبارت‬
‫دیگر سرنوشت کارها به تصمیم گیری ها ارتباط پیدا می کند چنانچه تصمیم گیری بر اصول و مبانی‬
‫درستی استوار نباشد‪ ،‬نظام امور یا متزلزل و آشفته می شود ویا اسیر خود محوری و استبداد رای می‬
‫گردد‪.‬‬
‫از نظر اسالم تصمیم گیری بایستی بر اساس ضوابط تعیین شده در آموزه های دین وبه هدف بر قراری‬
‫حق ‪ ،‬عدالت و رعایت رفاه و آسایش مردم صورت بگیرد و به هیچ وجه تابع احساسات و عواطف یا‬
‫مالحظات نادرست اجتماعی و سیاسی نباشد‪ ،‬بلکه در آن حق مالحظه گردد و رضایت عامه (فَأ َ َّما َّ‬
‫الزبَ ُد‬
‫ض)[رعد‪ ]17/‬اما کف به کناری رود و نیست شود‪ ،‬و‬ ‫ث فِي أاْل َ أر ِ‬ ‫َب ُجفَا ًء ۖ َوأَ َّما َما یَنفَ ُع النَّ َ‬
‫اس فَیَ أم ُك ُ‬ ‫فَیَ أذه ُ‬
‫آنچه مردم را سود می رساند در زمین بماند لحاظ شود‪ .‬چنین تصمیمی از استواری و صواب بر خوردار‬
‫خواهد بود‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫بر این اساس‪ ،‬خدای متعال در قرآن روش تصمیم گیری پیامبر خود را امضا کرده ومورد تایید قرار داده‬
‫است و آن را به عنوان بهترین روش تصمیم گیری معرفی کرده ( َوشَا ِو أر ُه أم فِي أاْل َ أم ِر ۖ فَإِ َذا َ‬
‫عزَ أمتَ فَت ََو َّك أل‬
‫َّللا ی ُِحبُّ أال ُمت ََو ِ ِّكلِینَ )[رعد‪ ]159/‬و در کارها‪ ،‬با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم‬ ‫علَى َّ ِ‬
‫َّللا ۖ ِإ َّن َّ َ‬ ‫َ‬
‫گرفتی‪( ،‬قاطع باش! و) بر خدا توکل کن! زیرا خداوند متوکالن را دوست دارد‪ .‬رسول خدا صلی للا علیه‬
‫وسلم پیش از نزول ایه همین روش را در تصمیم گیری داشت و در این جا خداوند روش پسندیده فرستاد‬
‫اش را امضا کرده و می فرماید‪ :‬اصول پیامبر جز بر طبق امرالهی و روش پسندیده خدا قدم بر نمی دارد و‬
‫‪1‬‬
‫روش متین و صواب او مورد تصویب و رضای الهی است‪.‬‬
‫بنابر این تصمیم گیری از اهمیت بسیار و جایگاهی ویژه در مدیریت بر خوردار است؛ تا جایی که برخی‬
‫تصمیم گیری ومدیریت را هم معنا و مترادف دانسته‪ ،‬و معتقدند که مدیریت چیزی جز تصمیم گیری نیست‪،‬‬
‫اگر تصمیمات خوب‪ ،‬به جا و به موقع گرفته نشود‪ ،‬ممکن است خسارت ها و شکست های بزرگ و غیر‬
‫قابل جبرانی به وجود آورد تصمی مدیرمی تواند عملکرد و رفتار اداری کار کنان را به سمتی هدایت کند‬
‫که با اهداف اداره مطابقت و هماهنگی بیشتری داشته باشد؛ چرا که تصمیات مدیر‪ ،‬بیانگر اهداف اداره و‬
‫منعکس کننده آن هاست‪ .‬بنا براین‪ ،‬تصمیم گیری مدیر‪ ،‬به کار کنان کمک می کند تا این اهداف را بهتر در‬
‫یابند‪ .‬همچنین تصمیمات مدیر‪ ،‬رفتار عالی و نوع عمکردی را که از افراد در مشاغل مختلف اداری‬
‫انتظار می رود‪ ،‬معین می کند‪.‬‬

‫مزایایی تصمیم گیری جمعی‪:‬‬

‫نکته ای که در تصمیم گیری از اهمیت باالی برخوردار است تصمیمات گروهی است‪ .‬عمده مزایا و نقاط‬
‫قوط تصمیم گیری جمعی نسبت به تصمیم گیری فردی عبارتنداز‪:‬‬

‫‪ -1‬اطالعات جامع تر و کامل تر‪:‬‬

‫درتصمیم گیری گروهی چند نفر اطالعات خود راعرضه می کنند‪ .‬بنابراین‪ ،‬منبع اطالعاتی گروه برای‬
‫تصمیم گیری‪ ،‬جامع تر و غنی تر میشود‪.‬‬

‫‪ -2‬پذیرش سریع تر تصمیم‪:‬‬

‫بسیاری از راه حل های ارائه شده یا تصمیمات نهائی‪ ،‬مورد قبول همگان قرار نمی گیرد؛ولی اگر در‬
‫مورد یک راه حل نظرهای بیش تری ابراز بشود و بسیاری از کسانی که باید به راه حل نهایی گردن نهند‪،‬‬
‫تفسير الميزان‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪561‬‬

‫‪52‬‬
‫در تصمیم گیری مشارکت کرده؛ باشند‪ ،‬کمتر با تصمیم نهایی مخالفت خواهند کرد؛ و اگر چیزی مورد‬
‫قبول اکثریت قر ارگرفت‪ ،‬نه تنها خودشان آن را می پذیرند؛ بلکه دیگران را نیز تشویق به پذیرش نظر‬
‫جمع می کنند؛ در نتیجه تصمیم مزبور بیشتر مورد حمایت قرار می گیرد‪ ،‬و موجب رضایت افراد بیشتری‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪ -3‬مشروعیت بیش تر‪:‬‬

‫تصمیمات گروهی‪ ،‬در مقایسه با تصمیمات فردی از مشروعیت بیش تری برخوردار است؛ زیرا این نوع‬
‫تصمیم گیری‪ ،‬با مردم ساالری سازگاری بیش تری دارد‪.‬‬

‫‪ -4‬افزایش تنوع دیدگاه ها‪:‬‬

‫تصمیم جمعی نه نتها موجب غنی تر شدن منبع اطالعاتی گروه برای تصمیم گیری میشوند؛ بلکه دیدگاه‬
‫بارزتری به فرایند تصمیم گیری می دهند‪ .‬این امر باعث می شود که گرایش ها و راه حل های بیش تری‬
‫مورد توجه قرار گیرند‪.‬‬

‫مبانی تصمیم گیری‬

‫‪ .1‬کسب اطالعات‬
‫الزمه هر تصمیم گیری درست‪ ،‬کسب اخبار و اطالعات صحیح و کافی در باره موضوع مورد تصمیم‬
‫گیری و بررسی جوانب و اطراف آن است‪ .‬هیچ حرکتی بدون شناخت به درستی میسِّر نیست حضرت علی‬
‫(کرم للا وجهه) (مامن حرکة اال و أنت محتاج فیها إلی معرفة )‪،1‬هیچ حرکت و اقدامی نیست مگر این که‬
‫در آن به شناختی نیازمندی‪.‬‬
‫فطرت‪ ،‬عقل و شرع‪ ،‬آدمی را به پیروی و اقدام بر اساس علم و معرفت فرامی خواند و از اعتقاد و عمل‪،‬‬
‫بدون دانش و آگاهی نهی می کند‪ .‬خدای متعال فرموده است (وال تقف ما لیس لک به علم ) [اسراء‪]36/‬و‬
‫بدنبال آنچه بدان دانش نداری مرو‪.‬‬
‫این آیه از پیروی و متابعت هر چیزی بدون علم و معرفت نهی می کند‪ ،‬معنایش این است که کاری را که‬
‫علم بدان نداری مکن‪ ،‬این در حقیقت تأیید و امضای حکمی است که فطرت انسان بدان حکم می کند و آن‬
‫وجوب پیروی از روی علم پرهیز از پیروی بدون علم است‪.‬‬

‫تحف العقول‪ ،‬ص ‪1151‬‬

‫‪53‬‬
 ‫عریف و نقیب‪:‬‬
‫(عریف ) بروزن (عظیم ) در لغت به معنای دانا و شناسنده و عالم به چیزی و کسی است که یاران خود را‬
‫می شناسد و جمع آن ‪«:‬عرفاء» است‪« .‬عریف» کسی است که قیم امور قبیله و گروهی از مردم است و‬
‫تدبیر امور و مسئول اداره کارهای ایشان را به عهده دارد و در وقت لزوم گزارش کارهای آنان را به‬
‫مسئول ما فوق خود می دهد‪ .‬چنین کسی را بدین سبب «عریف» نامیدند که عارف به احوال قوم خویش‬
‫است و کارهای انان را شناسایی می کند و مسائل و مشکالت ایشان را می داند تا در وقت نیاز به مافوق‬
‫‪1‬‬
‫خود برساند‪.‬‬
‫«نقیب» در لغت به معنای بزرگ قوم و کسی است که به احوال مردم خویش آشناست و نیز کسی را گویند‬
‫که مسئول رسیدگی به قوم خود و تفحص احوال آن ها است؛ از این رو او را «نقیب» می گویند که اوبه‬
‫اخبار و احوال قوم خود نقب زده یا به دل مردمان نقب زده و دارای نفوذ و جایگاه است جمع آن «نقباء»‬
‫است‪.‬‬

‫سیره رسول خدا‬

‫رسول (ص) از «عرفاء» و «نقباء» برای کسب اطالعات الزم برداشتن حجاب ها بهرهمیگرفت‪ .‬ابن‬
‫حجر عسقالنی از قول ابن عساکر آورده است که ابو عزیز جندب بن نعمان ازدی به حضور پیامبر رسید‬
‫و حضرت او را «عریف» قومش قرار داد‪ .‬و نیز آورده است که رافع بن خدیج انصاری«عریف» قومش‬
‫در مدینه بود‪ .‬ماجرای « هوازن » نمونه ای گویا است از به کار گرفتن «عرفاء» برای رفع حجاب و‬
‫آگاهی کامل به احوال و خواست مردم‬
‫آن حضرت با بهره گرفتن «عرفاء» از خواست مردم خود و آنچه در دلشان می گذشت آگاهی می یافت و‬
‫پس از کسب اطالعات کامل تصمیم می گرفت «عرفاء» در واقع امین مدیرمحسوب می شوند تا با دادن‬
‫گزارش های صحیح‪ ،‬او را در تصمیم گیری یاری دهند‪.‬‬
‫ابن حجر عسقالنی از قول ابن بطال در مشروعیت نصب «عرفاء» آورده است که برای مدیر و زمامدار‬
‫ممکن نیست خود بشخصه در همه امور مباشرت کند و الزم است افرادی را به کار گیرد تا او را دراداره‬
‫اموریاری کنند‪ .‬زمامدار و مدیر باید با آگاهی و اطالع کامل درباره مسائل به تدبیر امور بپردازد‪ .‬بدر‬
‫الدین عینی شارح صحیح بخاری نیز در توجیه لزوم نصب «عرفاء» همین بیان را دارد‪.‬‬

‫الصحاح‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪2271‬‬

‫‪54‬‬
 ‫‪ -2‬مشورت‪:‬‬
‫مشورت در تصمیم گیری های سبب می شود که انسان با بهره گیری از خرد دیگران‪ ،‬موارد صواب و‬
‫‪1‬‬
‫خطا را بهتر بشناسد و از فرو رفتن در خطاها اجتناب نماید‪(.‬من استقبل وجوه اْلراء عرف مواقع الخطاء)‬
‫کسی که از نگرش های گوناگون استقبال کند‪ ،‬جایگاه های نادرستی ها را بازشناسد‪ .‬بی گمان برای پرهیز‬
‫از اشتباه و جلوگیری از لغزش راهی بهتر و مفید تر از مشورت کردن و تضارب آرا نیست‪ .‬آنچه راست‬
‫و درست است در رویارویی اندیشه ها و نظر ها و تالقی آرا و افکار ظهور می کند(اضربوا بعض الرای‬
‫ببعض یتولد منه الصواب)‪ 2‬برخی از آرا را به بر خی دیگر بزنید تا رای درست به دست آید‪.‬‬
‫در سایه سنت مشورت است که خطاها خود را می نمایاند و راه درست انتخاب می گردد و پشیمانی ها‬
‫کاسته می شود‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫عقل ها مر عقل را یاری دهد‬ ‫مشورت ادراک و هشیاری دهد‬
‫بنابر این هر که تصمیم به اجرای کاری گیرد و برای آن مشورت کند و انجام دهد به بهترین راه دست‬
‫یابد(اذا عزمت فاستشر)‪ 4‬هرگاه عزم کاری کنی مشورت کن‪ ،‬خداوند به پیامبرش فرمان می دهد که پیش‬
‫از اتخاذ تصم یم از نرمش و انعطاف بر خوردار بوده‪ ،‬مشورت کند و در هنگام اتخاذ تصمیم نهایی قاطع و‬
‫استوار باشد‪ .‬همان چیزی که در آیه شریفه از آن به عزم تعبیر شده است(وشاورهم فی االمر فاذا عزمت‬
‫فتوکل علی للا ‪[)...‬آل عمران‪ ]159/‬ودر کارها با ایشان مشورت کن و چون قصد کاری کنی بر خدا توکل‬
‫کن‪.‬‬
‫قابل توجه است که در آیه مورد بحث مشورت به صورت جمع ذکر شده (وشاورهم) ولی تصمیم نهایی‬
‫تنهایی تنها به عهده پیامبر گذاشته شده وبه صورت مفرد ذکر شده است (عزمت) ببابراین‪ ،‬بررسی و‬
‫مطالعه جوانب مختلف یک امر برای تصمیم گیری در باره آن باید به صورت دسته جمعی انجام گیرد‪ ،‬اما‬
‫پس از رسیدن به نتیجه و تصویب یک کار‪ ،‬برای اجرای آن باید اراده ای واحد به کار افتد که در غیر این‬
‫صورت هرج و مرج پیش خواهد آمد‪ .‬به عالوه فرموده به هنگام تصمیم نهایی باید توکل بر خدا داشت و‬
‫در عین رعایت اصول و مبانی الزم برای تصمیم گیری و فراهم کردن اساب و وسایل عادی به خدای‬
‫متعال توکل کرد‪ 5.‬آنچه به اجمال در این آیه شریفه آمده‪ ،‬در واقع مجموعه مسائلی است که به یک تصمیم‬
‫گیری درست منجر می شود‪ .‬درباره نحوه تصمیم گیری رسول خدا صلی للا علیه وسلم هم نقل شده است‬

‫الکافی‪ ،‬ج ‪ 8‬ص ‪221‬‬

‫شرح غرر الحکم‪ ،‬ج ‪ 2‬ص ‪266‬‬
‫‪2‬‬

‫مثنوی معنوی‪ ،‬دفتر اول‪ ،‬ص ‪10433‬‬

‫غرر الحکم‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪2754‬‬
‫تفسير نمونه‪ ،‬ج ‪ 3‬ص ص ‪149 -148‬‬
‫‪5‬‬

‫‪55‬‬
‫که رسول خدا صلی للا علیه وسلم با اصحاب خود مشورت می کرد‪ ،‬سپس بر آنچه می خواست تصمیم می‬
‫‪1‬‬
‫گرفت‪.‬‬

‫‪ -3‬تدبر و آینده نگری‪:‬‬

‫تدبر و آینده نگری یک دستور قرآنی است که می فرماید‪(:‬فینظروا کیف کان عاقبة الذین من‬
‫قبلهم)[غافر‪ ]82/‬چرادر زمین سیر نمی کنند تا عاقبت کسانی را که قبل از آنها بوده اند ببینند‪.‬‬
‫مدیران و مسئولین در محاسبات و تصمیم گیری های خود‪ ،‬فقط وضعیت فعلی اداره و کارمندان را نبینند‪،‬‬
‫بلکه ضمن بررسی وضعیت گذشته‪ ،‬عاقبت اندیش و آنیده نگر باشند‪،‬‬
‫دو اندیشی و آینده نگری‪ ،‬از شرایط الزم و مقدمات اساسی تصمیم گیری معقول و منطقی است‪(.‬اصل‬
‫العزم الحزم و ثمرته الظفر)‪ 2‬اصل تصمیم گیری دور اندیشی است و میوه آن پیروزی است‪.‬‬
‫هنگام تصمیم گرفتن در خصوص یکی مساله‪ ،‬بررسی جوانب و زوایای گوناگون و پیش بینی پیامدهای‬
‫اجتماعی آن‪ ،‬امری ضروری است؛ در نتیجه ای این بررسی ها تصمیمی که گرفته میشود سنجیده و همه‬
‫ج انبه خواهد بود‪ .‬اگر چه عاقبت اندیشی و آینده نگری در مورد همه تصمیم گیرندگان ضرورت است؛ اما‬
‫این اهمیت در مورد تصمیم گیری کار گزاران‪ ،‬مدیران و مسئوالن اداره دوچندان می شود؛ زیرا‬
‫تصمیماتی که آنان اتخاذ می کنند مهم تراز تصمیمات فردی است‪ ،‬وچه بسا برخی از این تصمیمات‬
‫سرنوشت کشور‪ ،‬اداره ویا کار کنان اداره را تغییر دهد‪ .‬مدیرانی که هنگام تصمیم گیری‪ ،‬با آینده نگری و‬
‫عاقبت اندیشی‪ ،‬جوانب مختلف مساله را بررسی کرده و امکانات و مقدمات الزم را پیش بینی می کنند‪،‬‬
‫تصمیمات استوارتری اتخاذ کرده؛ و میزان موفقیت و اثر بخشی خود را افزایش می دهند‪.‬‬
‫تصمیم گیری صحیح و منطقی آن است که پیش از اتخاذ هرنوع تصمیم‪ ،‬جوانب گوناگون و پیامدهای‬
‫احتمالی آن بر رسی و ارزیابی شود‪ ،‬تا تصمیم درستی اتخاذ شده و از استعداد و امکانات اداره‪ ،‬به صورت‬
‫درست و منطقی بهره برداری گردد‪ .‬اگر تصمیم گیری بدون بررسی همه جانبه و بدون آینده نگری و توجه‬
‫به پیامداهای احتمالی آن ها انجام شود‪ ،‬تصمیم اتخاذ شده از اتقان و استواری الزم برخوردار نبوده و‬
‫موجب هدر رفتن استعداد ها امکانات و منابع اداره خواهد شد؛ و اجرای آن تصمیم نیز پیامدهای مناسب‬
‫نخواهد داشت‪.‬‬

‫المحاسن‪ ،‬ص ‪.106‬‬

‫‪1‬‬

‫شرح غرر الحکم‪ ،‬ج ‪ 2‬ص ‪417‬‬

‫‪2‬‬

‫‪56‬‬
‫بنابراین‪ ،‬آینده نگری و دور اندیشی‪ ،‬از عوامل ضروری برای تصمیم گیری هاست؛ و پیامدهای احتمالی‬
‫هر تصمیم در صورتی قابل جبران خواهد بود که هنگام اتخاذ تصمیم‪ ،‬توجه کافی به آن گردیده و پیش بینی‬
‫الزم صورت گرفته باشد‪.‬‬

‫سیره رسول خدا‪:‬‬

‫در تصمیم گیری های رسول خدا صلی للا علیه وسلم مساله تدبر و آینده نگری یک اصل بود و آن حضرت‬
‫صلی للا علیه وسلم تاکید بسیار داشت که بدون عاقبت اندیشی‪ ،‬هیچ تصمیمی گرفته نشود‪ .‬نقل شده است که‬
‫مردی خدمت پیامبر آمد و گفت‪ :‬ای رسول خدا‪ ،‬مرا نصیحت کن و به من اندرزی ده! حضرت فرمود‪ :‬اگر‬
‫نصیحت کنم‪ ،‬عمل میکنی؟ مرد پاسخ داد‪ :‬آری ای رسول خدا‪ .‬پیامبر دوباره فرمود‪ :‬اگر نصیحت کنم عمل‬
‫می کنی؟ مرد پاسخ داد آری‪ .‬و باز پیامبر سخن خویش را تکرار کرد و مرد نیز پاسخ خود را مثبت داد‪.‬‬
‫بدین ترتیب حضرت سخن خود را سه بار تکرار کرد ومرد نیز اعالم آمادگی نمود‪ .‬آنگاه پیامبر فرمود‪ :‬من‬
‫تو را سفارش و نصیحت می کنم به این که هر زمان تصمیمی به انجام دادن کاری گرفتی‪ ،‬در عاقبت آن‬
‫کار بیندیشی‪ ،‬پس چنانچه عاقبت آن رشد بود و کار درست وصحیح بود انجامش بدهی و اگر عاقبت آن کار‬
‫‪1‬‬
‫گمراهی و تباهی بود‪ ،‬از آن دست بکشی و آن را راه کنی‪.‬‬
‫باز نقل شده است که مردی خدمت پیامبر رسید و تقاضای آموختن چیزی کرد‪ .‬حضرت او را به قطع امید‬
‫از آنچه در دست مردمان است‪ ،‬نصیحت کرد؛ که این روحیه‪ ،‬بی نیازی نقد است‪ .‬مرد تقاضا کرد تا‬
‫حضرت افزون بر آن مطلبی به او بیاموزد‪ .‬حضرت او را به پرهیز از طمع که فقر نقد است‪ ،‬توصیه کرد‪.‬‬
‫مرد چیزی باالتر تقاضا کرد و حضرت فرمود‪ :‬هر زمان که تصمیم به انجام دادن کاری گرفتی‪ ،‬در عاقبت‬
‫‪2‬‬
‫آن بیندیش‪ ،‬پس اگر خیر یا رشد بود آن را دنبال کن‪ ،‬واگر شر یا گمراهی بود از آن اجتناب نما‬

‫‪ -4‬بهر گیری از تجربه‪:‬‬

‫بهره گیری از تجربه های گوناگون‪ ،‬خود منبعی برای درک و فهم بهتر مسائل است و آنان که از تجربه‬
‫های خود و دیگران به درستی استفاده میکنند‪ ،‬در تصمیم گیری ها کمتر دچار اشتباه می شوند و از توفیق‬
‫بیش تری بر خوردارند‪( .‬من التوفیق حفظ التجربة) نگهداری و بهره گیری درست از تجربه از موفقیت‬
‫است‪ .‬این موفقیت بدان سبب است که تجربه‪ ،‬خود دانش تازه ای درباره امور فراهم می آورد و تصمیم‬
‫گیری را با پشتوانه آن استوارتر می سازد‪( .‬فی التجارب علم مستانف)‪ 3‬در تجربه دانشی تازه نهفته است‪.‬‬

‫قرب االسناد‪،‬ص ‪341‬‬

‫المحاسن‪ ،‬ص ‪162‬‬
‫کنز الفوائد‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪367‬‬
‫‪3‬‬

‫‪57‬‬
‫به عالوه تجربه موجب افزایش و کارایی خرد می گردد ودر نتیجه تصمیم ها به درستی و دقت بیش تر میل‬
‫می کند‪.‬‬
‫از همین روس ت که بهترین مدیران‪ ،‬آنان هستند که تجربه ها را به درستی نگه می دارند و از آن به خوبی‬
‫بهره می برند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫زیراکه به‪ ،‬زتجربه‪ ،‬آموزگار نیست‬ ‫ای مبتدی‪ ،‬توتجربه‪ ،‬آموزگار گیر‬

‫‪ -5‬یافتن بهترین راهکار‪:‬‬

‫برای رسیدن به هر مقصدی راه های گوناگون پیش روی یک مدیر وجود دارد و تواناترین مدیر کسی است‬
‫که بهترین راهکار ومناسب ترین روش را برای رسیدن به مقاصد بیابد‪ .‬وارد شدن در امور از راه درست‬
‫آن‪ ،‬از مهم ترین مسائلی است که یک مدیریت باید برای تصمیم گیری از آن سود برد‪.‬‬
‫أس أالبِ ُّر ِبأَن تَأأتُوا أالبُیُوتَ ِمن‬
‫خداوند نسبت به انجام دادن امور از راه و روش مناسب فرمود است‪َ (.‬ولَی َ‬
‫ورهَا َو َلۖ ِك َّن أالبِ َّر َم ِن اتَّقَىۖ ۖ َوأأتُوا أالبُیُوتَ ِم أن أَب َأوابِ َها ۖ َواتَّقُوا َّ َ‬
‫َّللا لَ َعلَّ ُك أم ت ُ أف ِل ُحونَ )[بقره‪ ]189/‬نیکو‬ ‫ُ‬
‫ظ ُه ِ‬
‫کاری آن نیست که از پشت خانه ها در آیید‪ ،‬بلکه نیکویی آن است که متقی باشید وبه هرکار از راه آن‬
‫وارد شوید و تقوا پیشه سازید که رستگار شوید‪.‬‬
‫هنر عمده در تصمیم گیری ها آن است که بتوان به بهترین راهکار ومناسب ترین روش دست یافت ودر‬
‫هر امری از راه آن وارد شد تصمیم گیری های رسول خدا صلی للا علیه وسلم در سراسر دوران زندگی‬
‫آن بزرگوار‪ ،‬گویای آن است که بهترین راه ها و مناسب ترین روش ها را اتخاذ می کرد‪.‬‬
‫برای اتخاذ بهترین راهکار تمهید مقدمات وزمینه سازی‪ ،‬نقش عمده را دارد‪ .‬به عنوان مثال وقتی مدیری‬
‫قصد اجرای طرحی را دارد باید قبال همکاران زیر مجموعه خویش را در تهیه و تدوین طرح مشارکت‬
‫داده ویا اگر اجرای آن طرح از طریق دیگری ابالغ شده است‪ ،‬حداقل در خصوص نحوه ی اجرای آن‬
‫بابحث و مذاکره با افراد اداره در فرصتی مناسب ودر جلسه یا جلسات متعدد‪ ،‬آنان را از کم و کیف طرح‬
‫مطلع سازد و پس از نظر خواهی و بهره برداری از پیشنهادها و راه کار های ارایه شده بعد از رسیدن به‬
‫توافق جمعی و مهیا بودن همه ی موارد الزم‪ ،‬مراحل طرح را به اجرا بگذارد‪ .‬انجام این فرایند پیش از‬
‫اجرای طرح‪ ،‬تمهید مقدمات و زمینه سازی است‪ .‬مدیر باید متناسب باهر اقدام و اجرای هر تصمیمی‪،‬‬
‫مقدمات کار را بررسی ولحاظ کرده‪ ،‬اگر بستر و زمنیه آماده بود‪ ،‬اقدام کند و در غیر این صورت به زمان‬
‫مناسب موکول نماید‪.‬‬

‫لغت نامه دهخدا‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪1811‬‬

‫‪58‬‬
 ‫‪ -6‬حفظ جهت در تصمیم گیری ها‪:‬‬
‫از مسائلی که در تصمیم گیری های یک مدیریت و نیزمدیریت های گوناگون دارای یک برنامه و هدف‬
‫مشخص باید رعایت شود‪ ،‬وحدت جهت در تصمیم گیری هاست‪ .‬تصمیم های پراکنده و گاه متقابل و متنافی‬
‫یکدیگر سبب می شود که بهترین برنامه ها و اهداف‪ ،‬در عمل به شکست بیانجامد‪ .‬هدف های پراکنده مانند‬
‫معبودهای مختلف است( ا ارباب متفرقون خیر ام للا الواحد القهار)[یوسف‪ ]39/‬آیا خدایان پراکنده بهترند یا‬
‫خداوند واحدقهار؟‪ .‬که جز فساد‪ ،‬پراکندگی و ناتوانی نتیجه ای دیگری ندارند‪(.‬لوکان فیهما الهه اال للا‬
‫لفسدتا‪[)...‬انبیاء‪ ]22/‬اگر در زمین و آسمان خدایانی جز للا می بود‪ ،‬هر دو تباه می شدند‪.‬‬

‫سیره رسول خدا‪:‬‬

‫یکی از ویژگی های تصمیمی گیری های رسول خدا حفظ جهت بود و هرگز تصمیم گیری های آنحضرت‬
‫در تقابل نبود همان سخن بلندی که از ابتدا جهت گیری را مشخص کرده بود تا انتها حفظ شد و همه تصمیم‬
‫ها‪ ،‬با آن سمت و سو یافت(قولوا ال اله للا تفلحوا)‪ 1‬بگویید خدایی جز للا نیست تا رستگار شوید‪ .‬رسول‬
‫خدا صلی للا علیه وسلم مردم را به توحید نظری و عملی در همه مراتب و وجوهش فرا خواند و همه‬
‫برنامه ها و اقدامات در همین جهت صورت گرفت‪ .‬همه تصمیم گیری ها و تالش ها در این جهت بود‪:‬‬
‫دعوت پنهانی و همگانی‪ ،‬دفاع و تهاجم‪ ،‬جنگ و صلح همه و همه به یک منظور بود‪.‬‬

‫‪ -7‬توجه به کیفیت‪:‬‬
‫یکی دیگراز مبانی تصمیم گیری است که در تصمیم گیری ها به کیفیت کار توجه شود آنچه مطلوب و‬
‫ماندنی است کارنیکو است نه نفس کار توجه به کیفیت کار یک منطق قرآنی است (لنبلوهم ایهم احسن‬
‫عمال)[کهف‪ ] 7/‬تا آنان را بیازماییم که کدام یک از ایشان نیکو کار تر ند‪ .‬خداوند خطاب به حضرت داوود‬
‫می فرماید‪( :‬ان اعمل سابغات وقدرفی السرد واعملوا صالحا)[سبا‪ ]11/‬زره های کامل و مناسب بباف و آن‬
‫را درست و دقیق اندازه گیری کن اعمال نیک انجام دهید‪.‬‬
‫لذا از نظر قرآن آزمایش و ابتال برای آن است که کیفیت اعمال ظهور یابد که بدون شک ارزش تصمیم ها‪،‬‬
‫برنامه ها و اعمال به کیفیت آن هاست (الذی خلق الموت والحیاة لیبلوکم ایکم احسن عمال)[ملک‪ ]2/‬اوست‬
‫کسی که مرگ و زندگی را بیافرید تاشما را بیازماید که کدام یک از شما نیکو کار تر است‪.‬‬

‫مسند احمد بن حنبل‪ ،‬ج‪ 2‬ص ‪4921‬‬

‫‪59‬‬
‫در حدیثی در معنای آیه شریفه ( لیبلوکم ایکم احسن عمال) آمده‪ ،‬مقصود‪ ،‬عمل بیش تر نیست‪ ،‬بلکه مقصود‬
‫عمل درست تر است‪ 1.‬و درستی عمل همانا ترس از خدا ونیت صادق و کار نیک است‪ .‬درستی عمل‬
‫میزان است ونه فراوانی عمل؛ رسول خدا صلی للا علیه وسلم تاکید داشت که پیروانش به درستی عمل‬
‫اهتمام داشته باشند و می فرمود‪( :‬سلوا للا السداد وسلوه مع السداد سداد العمل)‪ 2‬از خدا درستی بخواهید و‬
‫همراه آن درستی عمل را در خواست نمایید‪.‬‬
‫آن حضرت در وصایای خود به ابوذر غفاری فرمود‪ :‬ای ابوذر! بیش ترین اهتمامت در عمل با تقوا باشد تا‬
‫عمل صرف‪ ،‬زیرا هیچ عملی با تقوا‪ ،‬اندک محسوب نمی شود؛ و چگونه عمل مورد پذیرش خدا اندک‬
‫محسوب شود؟ که خدای عزوجل می فرماید‪ :‬جز این نیست که خدا از پرهیزگاران می پذیرد‪ 3.‬عملی نتیجه‬
‫بخش و ماندنی است که از کیفیت درست برخوردار باشد‪.‬‬

‫‪ -8‬دفع افسد به فاسد‪:‬‬

‫یکی دیگر از مبانی تصمیم گیری که باید مدنظر مدیران در طر حها وپالنها باشد اولویت دادن اهم برمهم‬
‫ساكِینَ یَ أع َملُونَ فِي أالبَحأ ِر فَأ َ َردتُّ‬ ‫ویا در دفع خطرها و تهدید ها دفع افسد به فاسد است‪( .‬أَ َّما ال َّ‬
‫س ِفینَةُ فَكَان أ‬
‫َت ِل َم َ‬
‫صبًا)[کهف‪ ]79/‬حضرت خصر به حضرت موسی گفت‪ :‬آن‬ ‫غ أ‬ ‫أَ أن أَ ِعیبَ َها َو َكانَ َو َرا َءهُم َّم ِلكٌ یَأ أ ُخ ُذ ُك َّل َ‬
‫س ِفینَ ٍة َ‬
‫کشتی متعلق به چند یتیم بود‪ ،‬آن را معیوب کردم زیرا پادشاهی در کمین بود که کشتی های سالم را غضب‬
‫‪4‬‬
‫میکرد‪ .‬یعنی داشتن کشتی معیوب بهتر از نداشتن آن است‪.‬‬

‫پرسش ها‬
‫‪ -1‬ارتباط تصمیم گیری را با اهداف بیان کنید‪.‬‬
‫‪ -2‬حفظ جهت در تصمیم گیری به چی معناست؟‬
‫‪3‬ـ استفاده ازتجربه درتصمیم گیری چه اهمیت دارد؟‬

‫قاطعیت در تصمیم گیری‬

‫در بحث قبلی اهمیت و مبانی تصمیم گیری ذکر شد آنچه در یک تصمیم گیری اهمیت دارد قاطعیت است ‪.‬‬
‫قاطعیت از مواردی است که می تواند بیانگر توانمندی و قدرت مدیر باشد؛ چرا که مدیر باید دقت در کارو‬
‫بررسی جوانب مختلف آن را از تعلل و تردید بیجا و از دست دادن فرصت ها جدا سازد؛ و تصمیمی‬

‫الکافی‪ ،‬ج ‪ 2‬ص ‪161‬‬

‫االشعثيات‪ ،‬ص ‪2232‬‬
‫مکارم االخالق‪ ،‬ص ‪468‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫ـ اصول نظام اداری ‪.‬ص‪.101-83‬‬

‫‪60‬‬
‫درست‪ ،‬منطقی و به موقع بگیرد‪ .‬بنابر این‪ ،‬مدیر توانمند‪ ،‬قوی و دور اندیش کسی است که وقتیکه‬
‫میخواهد در مورد مسأله ای تصمیم بگیرد آنرا بدقت مورد بررسی قرارداده زوایای مختلف آنرا بسنجد‬
‫پس دقت کافی درمورد مسأله و روشن شدن همه جوانب آن‪ ،‬با قاطعیت و قدرت تصمیم گیری کند و تصمیم‬
‫خود را اجرا می نماید‪.‬‬
‫به عبارت دیگر‪ ،‬با محقق شدن مبانی تصمیم گیری‪ ،‬وقت آن فرا می رسد که تصمیم قاطع و به دور از‬
‫سستی و درنگ گرفته شود‪ .‬از ویژگی های مدیریتی پیام آوران الهی و پیشوایان دین قدرت ایشان در‬
‫تصمیم گیری بوده است‪ .‬آنان مدیرانی صاحب عزم و اراده های قوی بودند‪ ،‬آنان در اداره خلق و هدایت‬
‫بندگان با عزم استوار عمل کردند و هرگز در آنچه به حق تصمیم گرفته بودند‪ ،‬سستی نشان نمی دادند‪.‬‬
‫چون قاطعیت در تصمیم گیری یک منطق قرآنی و از آموزه های مهم قرآن است‪(.‬الحق من ربک فال‬
‫تکونن من الممترین ) [بقره‪،147/‬یونس‪] 94/‬حق از جانب پرودگار توست پس مبادا از تردید کنندگان‬
‫باشی‪.‬‬
‫دلیل این قاطعیت این است که در آیه دیگر که قبالً نیز مورد اشاره قرار گرفت می فراماید‪(.‬و شاور هم فی‬
‫االمرفاذا عزمت فتوکل علی للا ای للا یحب المتوکلین ) [آل عمران‪ ]195/‬و در کارها با آنان مشورت کن‬
‫اما هنگامی که تصمیم گرفتی قاطع باش و بر خدا توکل کن که خداوند متوکالن را دوست دارد‪.‬‬
‫قاطعیت در یک مدیریت وقتی به وجود می آید که مدیران و مسئوالن بادوری از غرور مدیریت مسئولیت‬
‫عاقالنه بیندیشند تا با کمک همکاران‪ ،‬به اصالح اداره‪ ،‬پرداخته نابسامانیها را شامان بخشند‪ .‬وجلوکسانی را‬
‫که ظلم می کنند ومیخواهند پیش ازدیگران شایستکی خود ازبیت المال و مزایای دیگر حکومت‪ ،‬بهره مند‬
‫شوند و برای ارباب رجوع مشکالت ایجاد نمایند بگیرند وآنها را به سوی آب زالل عدالت و حق بکشاند‪،‬‬
‫بسیاری از مشکالت موجود درادارات ناشی ازین است که وقتی کسی به مدیریت یک اداره ویا ریاست می‬
‫رسد روابط را برهر چیزی ترجیح داده‪ ،‬وهر چه خواسته به دوستان و اقارب خود امتیاز داده‪ ،‬دیگران را‬
‫فدا می کنند واین پای آنها را در قاطعیت لنگ خواهد کرد‪.‬‬
‫علَ أی ُك أم ِعبَادًا لَّنَا أُو ِلي بَأ أ ٍس‬ ‫ابلته نباید فراموش کرد که الزمه قاطعیت اقتدار است (فَإِ َذا َجا َء َو أع ُد أ ُ َ‬
‫وال ُه َما بَعَثأنَا َ‬
‫وال)[اسراء‪ ]5/‬پس از این که قوم بنی اسرائل مرتکب اولین‬ ‫ار ۖ َو َكانَ َو أعدًا َّم أفعُ ً‬
‫سوا ِخ َال َل ال ِ ِّدیَ ِ‬
‫شدِی ٍد فَ َجا ُ‬
‫َ‬
‫فساد شوند‪ ،‬خداوند این گونه وعده داده است که گروهی از بندگان توانا را بر انگیزد تا با یافتن فتنه گران‬
‫به سرکوب آنها بپردازند‪.‬‬
‫پیام روشن این آیه این است که مدیران اداره می باید قدرت الزم را برای کنار گذاشتن کسانی که علیه‬
‫اهداف اداره فساد وفته می کنند داشته باشند تا اهداف اداره را حفظ کرده آن را از خطر نجات دهند‪.‬‬
‫‪61‬‬
 ‫بایسته های قاطعیت‬
‫‪ -1‬قاطعیت نه استکبار‪:‬‬
‫نکته بسیار مهم وآفت خطرناک مدیریت‪ ،‬بوجود آمدن روحیه ی دیکتاتوری به جای قاطعیت می باشد که‬
‫راسخ بودن در اجرای تصمیمات صحیح است‪ .‬اما مدیران باید همواره بکوشند تا مرز بین قاطعیت و رفتار‬
‫استکباری را بدانند و دچار این معضل و مشکل روحی و رفتاری نشوند‪ .‬خصلت استکبار و دیکتاتوری که‬
‫از خود باوری‪ ،‬خویشتن گرایی‪ ،‬تشخص طلبی و تفاخر نشات می گیرد انسان را به خودکامگی و استبداد‬
‫در رای و تحمیل عقیده می رساند‪.‬‬

‫‪-2‬قاطعیت توام بامدارا و نرمی‪:‬‬

‫نبا ید فراموش کرد که یک مدیر و یا رئیس باید در عین قاطعیت از مدارا و رفق بر خوردار باشند‪ .‬زیرا‪،‬‬
‫همان گونه که خشونت مطلق آفت مدیریت است‪ ،‬نرمش بی حساب و سهل انگاری در اجرای قانون در هر‬
‫اداره ی هم زیان بار است‪ ،‬مدیری موفق خواهد بود که میان قاطعیت و رافت و نرمش و شدت جمع کند‪.‬‬
‫هر جا نیاز به قاطعیت و شدت است‪ ،‬آن را اعمال کند و کوتاه نیاید‪ ،‬واگر موقعیت‪ ،‬نرمش می طلبد و‬
‫نرمش‪ ،‬کار ساز بود‪ ،‬از به کار گیری آن تن نزند‪ .‬قاطعیت در عین مدارا‪ ،‬وشدت درعین نرمش‪ ،‬سیاست‬
‫نیکوی است‪ ،‬تا نه سرکشان سرکش تر شوند و نه امیدواران مبتال به یاس گردند‪.‬‬
‫قاطعیت و نرمی دو خصلت زیبای اخالقی هستند‪ .‬که وجود هریک از آن ها کمال محسوب می شود و‬
‫فقدانشان‪ ،‬نقص این دوبال در ظاهر متضاد هرگاه به طور شایسته به کار گرفته شوند‪ ،‬باهم انسان را به‬
‫سوی ترقی پرواز می دهند‪.‬‬
‫بهترین معیار اعمال قاطعیت ونرمی درحدیث این گونه بیان شده است که(‪ ..‬ستعن باهلل علی ما اهمک‬
‫واخلط الشدة باللین وارفق ما کان الرفق ابلغ واعتزم علی الشدة متی لم یغن عنک اال الشدة)‪ 1‬در کار های‬
‫مهم خویش از خدا مدد بجوی و سخت گیری را با نرم خویی ممزوج کن و هرجا مدارا کار سازتر است‬
‫مدارا کن و اگر جز از سخت گیری کار برنمی آید‪ ،‬سخت گیری نما‪.‬‬

‫‪ -3‬پرهیز از شک و تردید‪:‬‬
‫قاطعیت و پرهیز از شک و تردید از لوازم و شرایط اصلی موفقیت مدیریت است‪ .‬این نکته نقش مهمی در‬
‫حل و فصل امور و موفقیت اداره در انجام دادن وظایف و ماموریت های خود و دستیابی به اهداف از پیش‬
‫تعین شده دارد مدیر باید قبل از تصمیم گیری و اقدام عملی به ویژه در مسائل مهم و حیاتی تامل کند و به‬

‫بحار االنوار‪،‬ج ‪ 33‬ص ‪5401‬‬

‫‪62‬‬
‫دقت تمام زوایای آن را سنجیده و جوانب مختلف آن را مورد بررسی دقیق قرار دهد؛ البته بعد از بررسی‬
‫جوانب مختلف قضیه و مشورت با صاحب نظران‪ ،‬قاطعیت در اتخاذ تصمیمی و اجرای آن نیز ضرورت‬
‫دارد‪ .‬در حدیث آمده (ال تجعلوا عملکم جهالو یقینکم شکا‪ ،‬اذا علمتم فاعملوا و اذا تیقنتم فاقدموا) علم خود‬
‫را به جهل و یقین خویش را به شک تبدیل نکنید وقتی دانستید عمل کنید و زمانی که یقین کردید اقدام نماید‪.‬‬
‫بنابر این از دیگر ویژگی های ضروری برای تصمیم گیری تصمیم گیری آن گاه موثر و کار آمد خواهد‬
‫بود که از قاطعیت و ثبات الزم بر خوردار باشد‪ .‬هنگامی که همه زوایای یک مساله سنجیده شود‪ ،‬و‬
‫جوانب مختلف آن مورد بررسی دقیق قرار گیرد تردید و دو دلی در آن روانیست؛ وباید نسبت به اجرای آن‬
‫اقدام قاطع انجام گیرد‪ .‬قاطعیت معقول وثبات رای پس از بررسی جوانب مختلف مساله نقش مهمی در حل‬
‫و فصل امور و دستیابی اداره به اهداف خود دارد‪ .‬سستی و تردید‪ ،‬و احتیاط بیش از حد موجب محول شدن‬
‫کار به مرور زمان وبه هدف نرسیدن اداره میشود که از این رهگذر خسارات های جبران نا پذیری بر‬
‫ارگانهای دولتی وارد می شود حضرت علی کرم للا وجهه در تبیین اهمیت و ضرورت قاطعیت و ثبات و‬
‫جدیت در تصمیم قاطعیت را یکی از صفات بر جسته پیامبران الهی دانسته و می فرماید‪ (:‬ولکن للا‬
‫سبحانه‪ ،‬جعل رسله اولی قوه فی عزائمهم) ‪1‬خداوند سبحان‪ ،‬پیامبران و فرستاده های خود را در تصمیم‬
‫هایشان قدرتمند و قاطع قرار داد‪.‬‬

‫‪ -4‬قاطعیت در تغییر تصمیم و رویه های غلط‪:‬‬

‫یکی از مشکل ترین موارد اعمال قاطعیت‪ ،‬تغییر تصمیم های غلط یا رویه های نامناسب می باشد زیرا این‬
‫موقعیت تصمیم گرفتن و از ادامه ی خطا جلوگیری کردن و ایستادگی در مقابل حرف ها و تنش ها کاری‬
‫سخت و دشوار است ولی تنها نقطه ای که می تواند امید وار کننده باشد‪ .‬قاطعیت و انگیزه قوی در جهت‬
‫جلوگیری از تصمیم های غلط یا رویه های نامناسب است‪ .‬جلوگیری از رویه غلط گذشته‪ ،‬یک منطق‬
‫َّللاُ قَالُوا َب أل نَت َّ ِب ُع َما أَ ألفَ أینَا َ‬
‫علَ أی ِه آ َبا َءنَا ۖ أَ َو َل أو‬ ‫قرآنی است که باید صورت بگیرد( َو ِإ َذا ِقی َل لَ ُه ُم ات َّ ِبعُوا َما أَنزَ َل َّ‬
‫ش أیئًا َو َال یَ أهتَدُونَ )[بقره‪]170/‬وچون به آنان گفته شود از آنچه خدا نازل کرده است‬ ‫َكانَ آبَا ُؤ ُه أم َال یَ أع ِقلُونَ َ‬
‫پیروی کنید می گویند نه بلکه از چیزی که پدران خود را برآن یافته ایم پیروی میکنیم آیا هرچند پدرانشان‬
‫چیزی را درک نمی کرده و به راه صواب نمی رفته اند( باز هم شایسته پیروی هستند)‬

‫‪1‬‬
‫ـ نهج البالغه ‪ .‬حکمت ‪.192‬‬

‫‪63‬‬
 ‫‪ .5‬برخورد با متخلفان‬
‫الزمه ی بقا و دوام هر حکومت پیش گیری از تخلفات درمدیریتها است این پیش گیری نظارت مستمر و‬
‫دقیق و برخورد قاطع با متخلفان را می طلبد‬
‫اخ ُرجأ ِم أن َها فَإِنَّكَ َر ِجی ٌم) [ص‪]77/‬خداوند خطاب به ابلیس فرمود‪ :‬از این درگاه بیرون برو چون‬
‫(قَا َل فَ أ‬
‫تورانده شده ای‪.‬‬
‫چون توسعه فراگیر در هراداره ای ‪ ،‬مشرونط به اعمال قاطعیت در مجازات متخلفین از سوی مدیران و‬
‫دست اندکاران عالی رتبه ی مدیریت ها است‪.‬طبق بینش سیاسی آموزه های دین قانون گریزی و تمرداز‬
‫دستورات قانون‪ ،‬آفت بزرگی است که بدون مقابله با این پدیده ضد اجتماعی و اخالقی‪ ،‬سالمت اداره‬
‫حکومت تضمین نخواهد شد‪ .‬از این رو است که نهایت قاطعیت را در برابر متخلفان و قانون گریزان باید‬
‫روا داشت و قاطعانه با آنها برخورد کرد‪.‬‬
‫همان چیزی که خداوند در قرآن خطاب به پیامبربیان کرد‬
‫یر)[بقره‪ ]120/‬اگر از آنها‬ ‫ي َو َال ن ِ‬
‫َص ٍ‬ ‫( َولَئِ ِن اتَّبَعأتَ أَ أه َوا َءهُم بَ أع َد الَّذِي َجا َءكَ ِمنَ أال ِع أل ِم ۖ َما لَكَ ِمنَ َّ ِ‬
‫َّللا ِمن َو ِل ٍِّ‬
‫پیروی کنی در حالی که راه درست را به تو نشان داده ایم رابطه ات با خداوند قطع خواهد شد‪.‬‬

‫‪.6‬محدودیت زمان‬
‫یکی از نکاتی که ضرورت قاطعیت در تصمیم گیری ها و از دست ندادن فرصت ها را بیش تر می نمایاند‬
‫محدودیت زمان است؛ زیرا فرصت ها به سرعت از دست می روند‪ .‬بنابر این‪ ،‬وقتی که تمام جوانب و‬
‫زوایای مساله سنجیده شد‪ ،‬و شرایط و مقدمات آماده گشت و تصمیم گرفته شد‪ ،‬در اجرای ان نباستی سستی‬
‫و تاخیر نمود وفرصت را از دست داد‪ .‬در حدیثی گذشت زمان و از دست رفتن فرصت ها‪ ،‬و ضرورت‬
‫تالش برای بهره برداری بهتر از فرصت ها مورد یاد آوری قرار گرفته‪.‬‬
‫( الفرصة تمرمر السحاب فانتهزوافرص الخیر)فرصت ها به مانند گذر ابر ها می گذرند؛ پس فرصت های‬
‫نیک را غنیمت شمارید‪.‬‬
‫بر این اساس‪ ،‬یکی از رموز موفقیت مدیران ‪،‬استفاده بهیه آن ها از فرصت های است که برای اداره به‬
‫وجود می اید‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬مدیر موفق نه تنها از فرصت های موجود به طور مناسب بهره برداری‬
‫م یکتد؛ بلکه اداره را به گونه ای مدیریت می نماید که اصول فرصت های مناسبی برای اداره به وجود آیند‪.‬‬
‫از این رهگذر‪ ،‬عالوه بر این که منافع اداره از بین نمی رود‪ ،‬فرصت های مناسبی برای رشد و پیشرفت‬
‫در اختیار اداره قرار می گیرد‪.‬‬

‫‪64‬‬
‫این امر نشان میدهد که پیشرفت انسان بسته به فعالیتی است که در راه رسیدن به مقصودمی کند‪.‬این فعالیت‬
‫ها اگر به موقع انجام گیرد نتیجه مثبت خواهد داشت‪ .‬زیرا گاهی در اداره موارد پیش می آید که اگر در آن‬
‫موارد به عملی اقدام کند‪ ،‬آن عمل ثمربخش بوده و ممکن است مسیر پیشرفت کارهای اداره را عوض کند‪.‬‬
‫بنابر ا ین انسان باید وقت شناس باشد و لحظات حساس را تشخیص دهد و پس ار آن بدون مسامحه و‬
‫اهمال‪ ،‬از آنها بهره برداری کند‪ .‬که اگر فرصت ها را به رایگان از دست بدهد در فعالیت خود دچار‬
‫شکست شده و پیشمان خواهد گردید‪.‬‬

‫‪ .7‬توکل بعداز تصمیم گیری‪:‬‬

‫خداوند متعال به پیامبر گرامی اش فرمان داد که پس از تصمیم گیری قاطع و استوار به او توکل کند‬
‫(اذا عزمت فتوکل علی للا )[آل عمران‪ ] 159/‬یعنی تمام امور خود را به خدا بسپارد و به او اعتماد نماید و‬
‫به تدبیر او اطمینان حاصل کند که معنای توکل همین است‪ .1‬خداوند در موقعیت های گوناگون فرستاده اش‬
‫‪2‬‬
‫را به توکل فراخواند است‪.‬‬

‫پرسش ها‬
‫‪ -1‬فرق قاطعیت و استکبار در چیست؟‬
‫‪ -2‬نقش توکل را در تصمیم گیری بیان کنید‪.‬‬
‫‪ -3‬چه ارتباطی بین محدودیت زمان و قاطعیت وجود دارد؟‬
‫‪ -4‬چگونه با قاطعیت می توان رویه های غلط را تغییر داد‪.‬‬

‫مبحث هفتم‬

‫برنامه ریزی‬
‫الزم است قبل از هرگونه سخن برنامه ریزی تعریف گردد‪.‬‬
‫میتوان برنامه ریزی رادر یک عبارت مختصر و جامع این گونه تعریف نمود‪ :‬برنامه ریزی عبارت از‬
‫تعیین اهداف وپیش بینی راههای دستیابی به آنها در دوره زمانی مشخص و با هزینه معین‪.‬‬
‫بدون شک در کنار نیروی انسانی متعهد و توانا و تصمیم گیری صحیح و قاطع ‪ ،‬برنامه ریزی اصولی‬
‫اهمیت بسزای در پیشبرد اهداف اداره دارد‪.‬برنامه ریزی مانند پلی زمان حال را به آینده مرتبط میسازد‪ .‬بر‬

‫الصحاح‪ ،‬ج ‪ 5‬ص ‪1831‬‬

‫‪2‬‬
‫ـ اصول نظام اداری ص‪.135-103‬‬

‫‪65‬‬
‫این اساس برنامه ریزی یکی از ارکان اساسی در ادارات بوده و ادامه حیات اداره و دستیابی به نتایج مورد‬
‫نظر بدون داشتن برنامه مشخص غیر ممکن می نماید‪ .‬فقدان برنامه ریزی در اداره با عدم توفیق اداره و‬
‫شکست آن در ماموریت های محوله مالزم است‪.‬‬
‫در اهمیت برنامه ریزی همین بس که در قرآن از برنامه ریزی خداوند که آگاه بر همه امور است یاد کرده‬
‫{ فالق االصباح و جعل اللیل سکنا و الشمس والقمر حسبانا ذلک تقدیر العزیز العلیم} انعام‪ .96/‬خداوند‬
‫شکافنده صبح است و شب را برای آرامش و خورشید و ماه را برای شمارش ایام قرار داده‪ .‬این است‬
‫اندازه گیری و برنامه ریزی خداوند قدرت مند و دانا‪.‬‬
‫و بر این اساس برنامه ریزی حضرت یوسف را ستوده است{قال تزرعون سبع سنین دابا فما حصدتم فذروه‬
‫فی سنبله اال قلیال مما تاکلون} یوسف‪ .47/‬یوسف گفت هفت سال پی در پی می کارید و آنچه را درویدید‬
‫جز اندکی را میخورید در خوشه اش بگذارید‪.‬‬
‫در باره اهمیت برنامه ریزی این جمله پیامبرصلی للا علیه وسلم به خوبی گویا است که میفرماید(یا بن‬
‫مسعود اذا عملت عمال فاعمل بعلم و عقل و ایاک ان تعمل عمال بغیر تدبیر و علم فانه جل جالله یقول‪{:‬وال‬
‫‪1‬‬
‫تکونو کالتی نقضت غزلها من بعد قوه انکاثا} نحل‪)92/‬‬
‫هرگاه کاری را انجام دادی از روی علم و عقل انجام ده و بر حذر باش از اینکه کاری را بدون دور‬
‫اندیشی و آگاهی انجام دهی‪ ،‬به درستی که خداوند جل جالله میفرماید‪ :‬همانند زنی نباشید که بافته اش را‬
‫بعد از محکم کردن کامال باز کند‪ .‬ونیز پیامبرصلی للا علیه وسلم درتوصیه که به ابوبکر دارد می فرماید ‪:‬‬
‫اگرتو ورثه ات را مالدار بمانی این‬ ‫‪2‬‬
‫انک ان تذر ورثتک اغناء خیرمن ان تذرهم عاله یتکففون الناس‪.‬‬
‫بهتر است ازاینکه درحالت فقررهایی شان کنی که ازمردم سوال کنند‪ .‬وعبدللا بن عمر رضی للا عنه می‬
‫‪3‬‬
‫فرماید‪ :‬احرث لدنیاک کانک تعیش ابدا واعمل ْلخرتک کانک تموت غدا‬
‫در حدیث دارد که ( امارات الدول انشاء الحیل) بقای مناصب دولت ها مربوط به برنامه ریزی و چاره‬
‫اندیشی در امور میباشد‪.‬‬
‫در جای دیگر میفرماید‪(:‬من قعد عن حیلته اقامته الشداید) ‪4‬کسی که چاره اندیشی را رها کرد با شداید‬
‫درگیر شد‪.‬‬

‫ـ بحار ‪ ،‬ج‪ ،9‬ص ‪.117‬‬

‫‪1‬‬

‫ـ بخاری ‪.‬ج‪ .2‬ص‪.433‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫ـ نظام سیاسی واداری اسالم ‪.‬ج‪.2‬ص‪.483-481‬‬
‫‪4.‬‬ ‫‪ -‬ميزان الحکمه‪،‬ج‪ ،2‬ص‪550‬‬
‫‪66‬‬
‫ََ بنابر براین برنامه ریزی از ارکان مدیریت واز جمله وظایف اصلی مدیران اسث‪ .‬ونقش اساسی‬
‫درموفقیث وپیشرفت ادارات دارد‪.‬ضرورت برنامه ریزی قبل از هرگونه اقدام"یک مساله ای عقلی است‪.‬که‬
‫به تبیین واست دالل چندانی نیاز ندارد‪.‬زیرا اقدام به هرکار‪.‬بدون بررسی جوانب مخثلف آن وقبل از برنامه‬
‫ریزی الزم‪.‬بیانگر نقصان عقل ویا عدم بهره گیری مناسب این نعمت بزرگی الهی اسث که پیروزی‬
‫وموفقیت در کار را ارزانی انسان نخواهد کرد‪.‬درحدیث عقلی بودن مساله برنامه ریزی مورد تاکید قرار‬
‫گرفته‪{.‬ادل شی ء علی غزاره العقل حسن التدبیر}‪1‬بهترین دلیل برکمال عقل‪.‬خوب برنامه ریزی کردن‪.1‬‬
‫البته باید توجه داشته که صرف برنامه ریزی‪،‬موجب موفقیت اداره نمیشود‪،‬بلکه برنامه ای می تواند‬
‫مقدمات موفقیت پیشرفت اداره را فراهم کند که اصولی‪،‬منطقی و متناسب با امکانات وشرایط اداره طراحی‬
‫شده باشد‪.‬برنامه ریزی عیر اصولی ونا متناسب‪،‬نه تنهاکمکی به پیشرفت اداره نمی کند‪،‬که چه بسا باعث‬
‫شکست‪،‬ناکامی وحتی فرو پاشی اداره شود‪.‬همان که در روایت آمده که«سوی التدبیر‪،‬سبب‬
‫التدمیر‪ 1،‬بدی{ونامناسب بودن}برنامه ریزی موجب فرو پاشی است‪ .‬هم چنین سوی تدبیر سبب پیش افتادن‬
‫نابودی و هالکت می گردد«من سا تدبیره تعجل تدمیره»‪2‬هرکس که تدبیرش بد باشد‪،‬نابودیش زودتر است‪.‬‬

‫آثار وفواید برنامه ریزی‬

‫برنامه ریزی عالوه براین که نقش هدایت گری وراهنمایی را در اداره به عهد دارد‪ .‬به مدیران ادارات این‬
‫امکان را‬
‫می دهد که از منابع وامکانات اداره به صورت مناسب وبهینه استفاده نمایند‪.‬برنامه ریزی می تواند‪ .‬در‬
‫تصمیم گیری درست‪ ،‬مدیران را یاری داده ودر استفاده‬
‫صحیح از فرصت ها مقابله به موقع در برابر تهدید ها اورا کمک کند‪.‬برخی از فوائد آن عبارتند از‪:‬‬
‫‪1‬ـ جلوگیری از اشتباه ولغزش‬
‫‪ 2‬ـ افزایش بهره وری‬
‫‪3‬ـ مقابله با تهدیدات‬
‫‪4‬ـ کمک به تصمیم گیری اثر بحش‬
‫‪5‬ـ آرامش درونی‬
‫‪6‬ـ کمک به مشکالت اداره‬

‫‪1‬میزان الحکمه‪،‬ج ‪ 2‬ص ‪550‬‬

‫‪67‬‬
‫‪7‬ـ مصونیت از پشیمانی‪،‬برنامه ریزی اصولی وصحیح موجب اطمینان وآرامش قلبی شده واز بروز‬
‫بسیاری از ناهنجاری هاي رفتاري وآشفتگی ها واضطراب های روحی جلوگیری می کند؛‪1‬زیرا با برنامه‬
‫ریزی دقیق است که است می تواند‪،‬تمام ابعاد و زوایای مساله مورد نظر را بررسی کرد‪،‬وبا آگاهی کامل‬
‫وپیش بینی عواقب کار‪،‬آرامش واطمینان قلبی پیدا نمود‪،‬ودر نتیجه ‪ ،‬اضطراب از چگونگی پیشرفت کار‬
‫وترس از تهدیدهای احتمالی ازمیان خواهد رفت‪ ،‬ویا به حد اقل ممکن کاهش خواهد یافت‪.‬در حدیثی یکی‬
‫ب تَل ِقی ٌح ِللقُلُوتِ»آینده‬ ‫ذکرشده«والنَّ َ‬
‫ظ ُر فِی العَ َواقِ ِ‬ ‫َ‬ ‫از آثار ارزشمند آینده نگری اطمینان وآرامش‬
‫نگری{وبرنامه ریزی}برای آینده اطمینان وآرامش دل ها زا به همراه دارد‪.‬‬
‫‪8.‬ـ فرصت کافی برای بررسی جوانب کار از فواید مهم بر نامه ریزیدر اداره این است که به مدیران‬
‫کمک می کند ‪.‬تادر مورد کارهایی که بایستی در اداره انجام پذیرند‪،‬بررسی ومطالعه کافی نموده‪،‬جوانب‬
‫مختلف وآثار وپیامد های آن ها را پیش بینی کنند‪،‬وآگاهانه کار را آغاز کند وبدین وسیله اداره را از لغزش‬
‫واشتباه‪ ،‬مصون و محفوظ دارند‪.‬لغزش وخطا در ادارات زمانی رخ می دهد که ادارات نسبت به کار که‬
‫می خواهند انجام دهند‪،‬آگاهی و اطالعات کافی نداشته وعواقب وسر انجام کار را به درستی پیش بینی‬
‫نکرده باشند‪.‬برنامه ریزی مانع گرفتار شدن اداره در لغزش و اشتباه خواهد شد؛ در حدیثی می فرماید‬
‫«التدبیر قبل الفعل یؤمن العثار »تدبیر وبر نامه ریزی قبل از کار‪،‬باعث مصونیت از لغزش وخطا است‪.‬از‬
‫آنچه که گفته شد می توان نتیجه گرفت‪ ،‬اصلی ترین و حیاتی ترین عناصر اداره‪ ،‬نیروهای انسانی اداره‬
‫هستند ولی در کنار آن اگر اداره ای برای کارها و رسیدن به اهداف خود دارای برنامه وراهکارهانی‬
‫مشخصی باشد‪ .‬نیروهای انسانی اداره یعنی مدیران وکارکنان‪،‬با آرامش و اطمینان بیش تری به کار می‬
‫پردازند و دچار اضطراب وسردرگمی نمی شوند؛در نتیجه استمرار فعالیت آن ها با رضایت و اطمینان‬
‫بیش تری است ودراین صورت موفقیت واثر بخشی اداره تا حد زیادی افزایش می یابد‪ .‬با همه اینها یک‬
‫نکته نیابد از نظر دور بماند که برای بر نامه ریزی باید راههای مختلفی که می تواند در رسیدن به اهداف‬
‫کند{وقَا َل‬
‫َ‬ ‫کمک کند مد نظر قرار گیرد ‪ .‬دقیقا همان راهکاری که حضرت یعقوب به فرزندانش توصیه می‬
‫یا بَنِی الَتَد ُخلُو من با ٍ‬
‫ب واح ٍد وادخلو من ابواب متفرقه ‪2}......‬یوسف ‪67/‬گفت ای پسران من {همه}ازیک‬
‫دروازه{به شهر}در نیایید بلکه از دروازه های مختلف وارد شوید‪.‬‬

‫‪1‬الحیاه ج ‪،1‬ص ‪162‬غرر الحکم‪،‬ص‪211‬ح‪8078‬‬

‫‪68‬‬
 ‫لوازم برنامه ریزی صحیح‬
‫‪1.‬دانش اداری‪ :‬ادارات نظام های اجتماعی هستند ‪.‬اگر کسی بخواهد در آنها کار کند یا به کار گردانی آنها‬
‫بپردازند‪،‬بایسته است که به کار کردن آگاهی داشته باشد یا چنین آگاهی را کسب کند‪.‬در ادارات‪،‬دانش و‬
‫انسا ن با هم آمیخته است ازاین رو همه کار مندان باید اداره را بیشناسند وآنها را نیک به کار گیرند‪ .‬این‬
‫نموده‪{.‬و َک َذا ِل َ‬
‫ک یجتَبِیک ربك ویعلمك من‬ ‫َ‬ ‫مساله دقیقا همان چیزی است که خداوند متعال در قرآن بیان‬
‫تاویل اال حادیثِ}یوسف ‪ 6/‬خداوند حضرت یوسف را بر گزید وبه اوعلم تعبیر خواب وآگاهی از انجام‬
‫اموررا عطا نمود‪.‬‬

‫‪2‬ـ مدیریت اقتضایی‬

‫یکی از لوازم برنامه ریزی در مدیریت ها این است که مدیران بتوانند طبق شرایط و اقتضآت بر خورد‬
‫وعمل کنند یعنی این که بتواند هر چیزی را به موقع تشخیص دهد نظیر آنچه خداوند در قرآن می فر ماید‬
‫ضعفاً}انعام ‪/‬آیه ‪66‬ا اکنون خدا بر شما تخفیف داده ومعلوم داشت که در‬ ‫ع ِل َم َّ‬
‫ان فِیکم َ‬ ‫کم و َ‬ ‫{االنَ خفَّ َ‬
‫ف للاُ عن ُ‬
‫شما ضعفی است‪.‬‬

‫مصادیق مدیریت اقتضایی‬

‫در نظر گرفتن این اصل دردو حوزه از اهمیت فرق العاده ای برخوردار است‪.‬‬

‫الف‪.‬در انجام کارها‪:‬‬

‫شخصی دوست می داشت که همیشه در پاسخ به پرسشی که ازاو می شد بگوید‪:،‬آن بستگی دارد‪:‬درتئوری‬
‫مدیریت اقتضایی کوشش می شود تا روابط بین مو قعیت ها‪،‬شرایط‪،‬عملیات و نتایج پیش بینی شود‪ ،‬طبق‬
‫نگرش اقتضایی هن گامیکه روش های بسیار موثر که درشرایط خاص موفق بودند نتوانند درشرایط دیگر‬
‫اثر بخش باشند بدنبال علت وتوجیه آن باید برآمد ‪ .‬برای مثال‪ ،‬چراکه یک برنامه انکشاف اداری که در‬
‫یکی از شرایط بسیار موفقیت آمیز بودند‪،‬در شرایط دیگری مطلوب نبودند؟نگرش اقتضایی پاسخی منطقی‬
‫به این پرسش ها داده اند‪.‬وآن اینکه نتایج تغیر می کند زیرا شرایط متفاوت اند‪،‬یک روش که در یک حالت‬
‫موثر واقع می شود‪،‬الزام در همه حالت ها وشرایط موثر واقع نخواهد شد‪.‬یا اگر برنامه ای در اداره ای‬
‫مفید واقع شد معنایش این نیست که در اداره دیگر نیز موفقیت آمیز باشد‪.‬طبق تئوری مبتنی بر نگرش‬
‫اقتضایی‪،‬کار مدیر این است که در چه روشی در یک حالت خاص تحت شرایط ویژه در زمان مشخص می‬

‫‪69‬‬
‫تواند به بهترین نحو برای تأمین هدف هاي مدیریت موثر واقع شود‪.‬یكي ازجواب ها بطور مثال این خواهد‬
‫بود‬
‫اگر کارمندان مهارت زیادی نداشته باشند و فرصت های آموزشی ومنابع در این زمین‬
‫محدود باشد‪،‬بهترین راه حل این است که کارهارا ساده تر نمود یا کارهای ساده به آنان محول کرد ولی‬
‫اگر کار مندان مهارت باال داشته باشند ودرپی کسب افتخارات زیادی برآیند‪،‬برنامه غنای وظیفوی می تواند‬
‫موثرتر واقع شود‪1.‬‬

‫ب‪.‬درتعامل باکارمندان‬
‫برخورد بر اساس نگرش اقتضایی با کار مندان ایجاب میکند که یک مدیر شدت و سختگیری را با کمی‬
‫نرمش در هم آمیزد‪ .‬در آنجا که مدا کردن بهتر است مدار کند اما آنجایکه جز با شدت عمل کار ازپیش‬
‫نمی رود شدت را به کار بندد حضرت عمر رضی للا عنه می فرماید‪ :‬کارهای اداره اصالح نمیشود مگر‬
‫به اختیار نمودن نرمی که درآن احساس ضعف نشود وبه کار بستن قوت وشدت که درآن به کس جفانشود‪.‬‬
‫وحضرت علی کرم للا وجهه نیزدرخطاب به یکی ازمدیرانش می فرماید‪ :‬هرگاه به تو مشکلی پیش آید‬
‫ازخداوند مدد بخوا ودرکنارنرمی سختی را به کار ببند وتا آنجا نرمی کن که مفید باشد ودرجایکه نرمی‬
‫‪1‬‬
‫فایده نداشت درآنجا لزوما از سختی کارکیر‪.‬‬
‫ک‬
‫است{وکَذ ِل َ‬
‫َ‬ ‫‪3‬ـ رعایت اعتدال ‪ :‬اصل اعتدال از اصولی است که درقرآن کریم بدان عنایتی زیاد شده‬
‫ش ِهیدا}‪1.‬بقره‪143/‬واین چنین شمارا‬ ‫ع َلی ُ‬
‫کم َ‬ ‫سو ُل َ‬
‫الر ُ‬ ‫الناس َو ی ُ‬
‫کونَ َّ‬ ‫ِ‬ ‫علَی‬ ‫کونُوا ُ‬
‫ش َهداء َ‬ ‫َج َعلنا ُکم ا ُ َّمةً َو َ‬
‫سطا ً ِلتَ ُ‬
‫ک مغلولةً الَی‬
‫ا ِّمتی میانه{معتدل}ساختیم تا بر مردمان گواه باشید وپیامبر بر شما گواه باشد{‪.‬والَتَج َعل یَد َ‬
‫سط فَتَقعُ َد َملو ًما ِّمحسوراً}اسراء‪2}29‬نه آنقدر سخت گیر باشد که هیچ انفاقی نکنی‬ ‫س ُ‬
‫طها ک َّل البَ ِ‬ ‫عنُ ِقك والَ تَب ُ‬
‫ُ‬
‫و نه آنقدر دست و دلباز که همه چیزرا انفاقی کنی و چیزی برای خودت نماند وسر زنش شده و حسرت‬
‫خورده به کنجی نشینی‪ .‬رعایت اعتدال در زندگی پیامبر اکرم {ص}وپیشوایان دین درکلِّیه اعمال ورفتار‬
‫شان به رو شنی دیده می شود‪.‬آنان هرگز در هیچ امری از اعتدال خارج نشدند‪.‬سیره رسول خدا{ص}در‬
‫همه وجوه سیره ای معتدل بود‪ .‬همانطور که درباره آن حضرت نقل شده{سیرته القصد}‪1‬سیره ورفتاری او‬
‫میانه روی است رسول خدا{ص}در رفتاری‬
‫فردی‪،‬در خانواده واجتماع‪،‬در اداره امور و سیاست و حتی در رویارویی با دشمنان ودرمیدان نبرد اعتدال‬
‫را رعایت میکرد وازافراط وتفریط در هرکاری پرهیز میکرد‪ .‬درخبر مشهور و متفق فریقین آمده {کان‬

‫‪1‬‬
‫ـ نظام سیاسی واداری اسالم ‪.‬ج‪.2‬ص‪.109‬‬

‫‪70‬‬
‫رسول للا معتدل اْلمرغیرمختلف}‪ 1‬رسول خدا {ص} در همه امور معتدل و میانه رو بود‪ ،‬گاهی افراط‬
‫وگاهی تفریط نمی کرد‪،‬متأسفانه بیش تر انسان ها وبسیار از جوامع در حیات خود فاقد این اصل بوده و‬
‫هستند‪ ،‬از این رو یا به دامن افراط افتاده یا در دام تفریط غلطیده اند واز مسیر صحیح و طریق کمال‬
‫وهدایت خارج می گردند‪.‬ریشه بسیاری از انحرافات فردی واجتماعی را می توان در عدم رعایت اصل‬
‫اعتدال جست؛چه مشکالتی که انسان در رابطه با خود پیدا می کند ونمی تواند آن هارا حل کند وچه‬
‫مشکالتی که در خانواده وروابط خانوادگی پیدا می شود و چه مشکالتی که در جوامع به سبب عدم رعایت‬
‫این اصل ظهور و بروز دارد‪،‬در قرآن کریم آیاتی متعدد در باره اصل اعتدال در امور فردی ‪ ،‬خانوادگی‬
‫‪،‬اجتماعی ‪،‬سیاسی‪ ،‬نظامی‪ ،‬اقتصادی وجز اینها آمده ولزوم رعایت این اصل رادر همه وجوه زندگی‬
‫گوشزد کرده است‪.‬جهت گیری تربیت اسالمی این گونه است که انسانی معتدل در همه وجوه تربیت کند‬
‫بنابر این اعتدال ومیانه روی از مسائل مهم ‪،‬به ویژه در مدیریت ها ‪،‬برنامه ریزی ها و هدایت مجموعه‬
‫های اداری است ‪ .‬پرهیز از افراط وتفریط ضرورتی است که بدون توجه به آن نمیتوان اداره را به خوبی‬
‫اداره کرده و به سوی دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده ‪،‬رهنمون شد‪.‬برنامه های دین اسالم بر اصل‬
‫مهم اعتدال استوار است ‪ .‬زیرا طبق آموزه های دین‪،‬هیچ برنامه ای بدون توجه به این اصل و پرهیز از‬
‫هرگونه تند روی یا کند روی ‪ ،‬به نتیجه مطلوب نخواهد رسید‪ .‬اعتدال ومیانه روی مسأله عقلی است‪،‬و به‬
‫حکم عقل این نکته روشن میشود که بهترین راه انجام دادن کار ها ‪،‬اعتدال ومیانه روی است؛وهیچ گاه با‬
‫افراط وتفریط نمی توان کار هارا به سامان رساند‪،‬وبه اهداف دست یافت‪.2‬‬

‫پرسش ها‬
‫‪1.‬اهمیت برنامه ریزی را با توجه به آیات قرآن تحلیل کنید‪.‬‬
‫‪2.‬فوائد برنامه ریزی چیست؟‬
‫‪3.‬لوازم برنامه ریزی را نام ببرید‪.‬‬
‫‪4.‬مدیریت اقتضایی به چه معناست‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ طبقات الکبری ‪ .‬ج‪ .1‬ص‪.424‬‬
‫ـ اصول نظام اداری ‪.‬ص‪1542 -141‬‬

‫‪71‬‬
 ‫مبحث هشتم‬

‫انضباط و جدیت‬
‫مراد از انضباط و جدیت‪ ،‬در اداره‪ ،‬آراستگی نظم و ترتیب و سعی و کوشش در کارها‪ ،‬و پرهیز از‬
‫هرگونه سستی و بی سامانی در امور است‪.‬‬
‫نظم و انضباط در زندگی بشر از جایگاه ویژۀ برخوردار بوده و نقش به سزایی در فعالیت های فردی و‬
‫اجتماعی انسان ایفاء می کند؛ اسالم که دینی جامع و جهانی است‪ ،‬احکام و مقرراتش را با نظم حاکم بر‬
‫جهان‪ ،‬هماهنگ ساخته و به پیروانش نیز سفارش می کند که تمامی کارهای خود را طبق برنامه و به طور‬
‫منظم و با جدیت انجام دهند و از بی نظمی بپرهیزند‪.‬‬
‫نظم شگفت آور عالم هستی که هر انسانی را به حیرت وامی دارد‪ ،‬معلول تدبیر خداوند حکیم و مدبر است؛‬
‫خدای حکمیم و توانایی که نظم را در دستگاه پهناور و عظیم آفرینش مقرر داشته‪ ،‬در زندگی فردی انسان‬
‫و روابط اجتماعی او نیز آن را می پسندد‪ .‬قرآن کریم‪ ،‬عالوه برچگونگی نظم حاکم بر جهان و استناد آن به‬
‫وجود آفریننده‪ ،‬دانا و حکیم‪ ،‬حاو ی دستوارات و برنامه های انسان ساز برای بندگان خدا و اجتماع بشری‬
‫در جهت نظم بخشیدن و سامان دادن به افکار‪ ،‬اعتقادات‪ ،‬گفتار و کردارشان است‪.‬‬
‫بر این اساس‪ ،‬انضباط و جدیت از جمله موضوعاتی است که در آموزه های دین مورد تأکید فراوان قرار‬
‫گرفته‪ ،‬شاید بتوان گفت‪ :‬دین‪ ،‬برای برقراری نظم و انضباط در سراسر زندگی بشر آمده تا او را در‬
‫زندگی فردی‪ ،‬اجتماعی و در رابطه با خود‪ ،‬خدا (جل جالله) و مردم‪ ،‬منضبط و دقیق بار بیاورد‪ .‬خداوند‬
‫(جل جالله) در قرآن کریم یکی از اوصاف افراد با ایمان را انضباط و جدیت برشمرده می فرماید‪{:‬إِنَّ َما‬
‫ام ٍع لَ أم یَ أذ َهبُوا َحتَّى یَ أستَأ أ ِذنُوهُ إِ َّن الَّذِینَ یَ أستَأ أ ِذنُونَكَ‬
‫علَى أَ أم ٍر َج ِ‬‫سو ِل ِه َوإِ َذا كَانُوا َمعَهُ َ‬ ‫أال ُمؤأ ِمنُونَ الَّذِینَ آ َمنُوا بِ َّ ِ‬
‫اّلِل َو َر ُ‬
‫َّللاَ إِ َّن َّ‬
‫َّللاَ‬ ‫ض شَأأنِ ِه أم فَأ أ َذن ِلِّ َمن ِشئأتَ ِم أن ُه أم َوا أستَ أغ ِف أر لَ ُه ُم َّ‬ ‫سو ِل ِه فَإِ َذا ا أستَأ أ َذنُوكَ ِلبَ أع ِ‬ ‫أ ُ أولَئِكَ الَّذِینَ یُؤأ ِمنُونَ بِ َّ ِ‬
‫اّلِل َو َر ُ‬
‫غف ُ ٌ‬
‫ور َّر ِحی ٌم}[نور‪ ]62/‬ترجمه‪ :‬مؤمنان واقعي كساني هستند كه به خدا و پیغمبرش ایمان دارند و هنگامي كه‬ ‫َ‬
‫در كار مه ِّمي ( چون جهاد ) با او باشند ‪ ،‬بدون اجازه وي ( به جائي ) نميروند ( و تك و تنها رهایش‬
‫نميكنند ) ‪ .‬كساني كه از تو اجازه ميگیرند آنان واقعا ً به خدا و پیغمبرش ایمان دارند ‪ .‬پس هرگاه از تو‬
‫براي انجام بعضي از كارهاي خود اجازه خواستند ‪ ،‬به هركس از ایشان كه ميخواهي ( و صالح ميبیني )‬
‫اجازه بده ‪ ،‬و از خدا براي آنان آمرزش بخواه ‪ .‬بيگمان خدا بخشایشگر و مهربان است ( و با مغفرت و‬
‫رحمت خود ‪ ،‬اجازه خواستن و به دنبال مصالح خویش رفتن ایشان را كه نوعي قصور در چنین اوقات‬
‫بشمار است ميبخشد )‪.‬‬

‫‪72‬‬
‫حضرت علی (رضی للا عنه) یکی از اهداف چهارگانۀ قرآن را ایجاد نظم و انضباط دانسته می فرماید‪:‬‬
‫«‪ ...‬ذالک القرآن فاستنطقوه و لن ینطق ولکن اخبرکم عنه اال ان فیه علم ما یأتی و الحدیث عن الماضی و‬
‫دواء دائکم و نظم ما بینکم»‪ 1‬این قرآن است‪ ،‬او را به سخن آورید‪ ،‬ولی او هرگز سخن نمی گوید‪ ،‬اما‪ ،‬من‬
‫شما را از [پیام] او آگاه می سازم؛ همانا در قرآن‪ ،‬دانش آینده‪ ،‬اخبار گذشته‪ ،‬داروی درد شما و [آیین] نظم‬
‫و انضباط میان شما است‪.‬‬
‫این نشان می دهد که الزمۀ گردش درست کارها و شرط نتیجه بخش بودن برنامه ریزی و قاطعیت انضباط‬
‫و جدیت در امور است هیچ اداره و جامعۀ بدون انضباط و جدیت به مقصد خود نمی رسد‪ .‬یک اداره‬
‫منضبط و جدی از هماهنگی کامل برخوردار است‪ .‬خداوند (جل جالله) اهل ایمان را از هرگونه‬
‫ناهماهنگی و پیش افتادن نسبت به خدا (جل جالله) و رسولش (صلی للا علیه وسلم) پرهیز می دهد و آنان‬
‫را به پیروی کامل در این جهت فرا می خواند تا مجموعه سامان یابد و منضبط شود‪{ .‬یَا أَیُّ َها الَّذِینَ آ َمنُوا َال‬
‫ت‬
‫ص أو ِ‬ ‫ع ِلی ٌم‪.‬یَا أَیُّ َها الَّذِینَ آ َمنُوا َال ت أَرفَعُوا أَ أ‬
‫ص َواتَ ُك أم فَ أوقَ َ‬ ‫س ِمی ٌع َ‬
‫َّللا َ‬ ‫سو ِل ِه َواتَّقُوا َّ َ‬
‫َّللا ِإ َّن َّ َ‬ ‫َّللا َو َر ُ‬‫تُقَ ِ ِّد ُموا بَیأنَ یَ َدي ِ َّ ِ‬
‫ط أَ أع َمالُ ُك أم َوأَنت ُ أم َال تَ أشعُ ُرونَ }[حجرات‪ ]2-1/‬ترجمه‪:‬‬ ‫ض أَن تَحأ َب َ‬ ‫ض ُك أم ِل َب أع ٍ‬‫ي ِ َو َال تَجأ َه ُروا لَهُ ِب أالقَ أو ِل َك َج أه ِر َب أع ِ‬
‫النَّ ِب ِّ‬
‫اي كساني كه ایمان آورده اید ! بر خدا و پیغمبرش پیشي مگیرید و پیشدستي مكنید ‪ ،‬و از خدا بترسید و پروا‬
‫داشته باشید ‪ ،‬چرا كه خدا شنواي ( گفتارتان ‪ ،‬و ) آگاه ( از كردارتان ) ميباشد‪ .‬اي كساني كه ایمان‬
‫آورده اید ! صداي خود را از صداي پیغمبر بلندتر مكنید ‪ ،‬و همچنان كه با یكدیگر سخن ميگوئید ‪ ،‬با او به‬
‫آواز بلند سخن مگوئید ‪ ،‬تا نادانسته اعمالتان بياجر و ضایع نشود‪ .‬مسئولیت پیروان در برابر رهبران‬
‫ایجاب می کند که هماهنگی کامل با آنان را حفظ کنند و در هیچ کاری و هیچ سخن و برنامۀ بر آنان پیشی‬
‫نگیرند و از نابسامان شدن امور و بی نظمی بپرهیزند‪.‬‬
‫البته این سخن بدان معنا نیست که اگر پیشنهاد یا مشورت یا نصیحت و انتقادی دارند‪ ،‬از اظهار آن‬
‫بپرهیزند و آن را در اختیار رهبران و مدیران نگذارند‪ ،‬بلکه منظور نفی پیشی گرفتن از ایشان و تصمیم‬
‫گرفتن و انجام دادن بدون هماهنگی و پیش از تصوب آنان است‪ .‬خداوند (جل جالله) به مؤمنان می آموزد‬
‫که چگونه آداب حضور پیامبر (صلی للا علیه وسلم) و ادب الزم نسبت به آن حضرت (صلی للا علیه‬
‫وسلم) را رعایت کنند تا کارها به درستی سامان یابد و آراسته شود‪ .‬حتی از لوازم این ادب آن است که‬
‫نباید در بارۀ مسائل بیش از اندازه الزم‪ ،‬سؤال و گفتگو کرد‪ .‬باید اجازه داد تا رهبر و مسئول خودش به‬
‫موقع مسائل را مطرح کند؛ آن هم رهبر معصوم که از چیزی غفلت نمی کند و نیز اگرکسی سؤالی از او‬
‫می کند‪ ،‬نباید دیگران پیشقدم شوند و پاسخ سؤال را عجوالنه بگویند و این معانی همه در مفهوم این دو آیه‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬نهج البالغه‪ ،‬خطبۀ ‪.157‬‬

‫‪73‬‬
‫آمده است و روشن است که آیات مفهوم وسیع و گسترده ای دارد و هرگونه پیشی گرفتن را در هر برنامه‬
‫ای شامل می شود‪ 1.‬مدیریت بدون رعایت انضباط و فارغ از جدیت هرگز به سامان نمی رسد و چنانچه‬
‫عناصر یک مجموعه خود سرانه یا سست عمل کنند‪ ،‬شیرازه کارها از هم می پاشد‪ .‬بسیاری از شکست ها‬
‫و ناکامی ها که دامنگیر ادارات می شود‪ ،‬از همین رهگذر است‪.‬‬

‫لوازم انضباط و جدیت‪:‬‬

‫برای سامان یافتن و استواری کارها لوازمی باید فراهم شود که بدون آنها و فارغ از اهتمام برای آنها‪،‬‬
‫مدیریت به ضعف و سستی کشیده می شود و کارها نیمه تمام رها می گردد‪ .‬که چند مورد اساسی از این‬
‫لوازم اشاره می شود‪.‬‬

‫‪ -1‬مداومت و پایداری در کار‪:‬‬

‫آنچه در یک مدیریت درست و اصولگرا اهمیت اساسی دارد‪ ،‬مداومت در امور است‪ ،‬نه صرفا ً آغاز کردن‬
‫کارها‪ .‬در بسیاری از مدیریت ها‪ ،‬کارها خوب آغاز می گردد‪ ،‬ولی یا به انجام نمی رسد و یا بد تمام می‬
‫شود‪ .‬آنان که روحیه استقامت در کار و پایداری تا به انجام رسیدن آن را ندارند‪ ،‬هرگز به مقصد نمی‬
‫رسند‪ .‬در یک مدیریت منضبط و جدی همه توان ها در این جهت به کار گرفته می شود‪ .‬که با تالشی همه‬
‫جانبه و همگانی برنامه های آغاز شده‪ ،‬به درستی ادامه یافته‪ ،‬به انجام رسد‪ .‬خداوند (جل جالله) پیامبر‬
‫گرامی اش (صلی للا علیه وسلم) را فرمان داده که در راه برنامه ای که آغاز کرده است‪ ،‬استقامت ورزد و‬
‫صى بِ ِه نُوحا ً َوالَّذِي أَ أو َح أینَا‬ ‫ِین َما َو َّ‬ ‫ع لَ ُكم ِ ِّمنَ ال ِّد ِ‬‫به هیچ سمت دیگری متوجه و از مسیر منحرف نشود‪{.‬ش ََر َ‬
‫عو ُه أم‬ ‫علَى أال ُم أش ِركِینَ َما تَ أد ُ‬ ‫سى أَ أن أَقِی ُموا ال ِّدِینَ َو َال تَتَف ََّرقُوا فِی ِه َكب َُر َ‬
‫سى َو ِعی َ‬
‫ِیم َو ُمو َ‬ ‫إِلَیأكَ َو َما َو َّ‬
‫ص أینَا بِ ِه إِب َأراه َ‬
‫یب‪َ .‬و َما تَف ََّرقُوا إِ َّال ِمن بَ أع ِد َما َجاء ُه ُم أال ِع أل ُم بَ أغیا ً بَ أینَ ُه أم َولَ أو َال َك ِل َمةٌ‬‫َّللاُ یَجأ تَبِي إِلَ أی ِه َمن یَشَا ُء َویَ أهدِي إِلَ أی ِه َمن یُنِ ُ‬
‫إِلَ أی ِه َّ‬
‫َاب ِمن بَ أع ِد ِه أم لَ ِفي ش ٍَِّك ِ ِّم أنهُ ُم ِری ٍ‬
‫ب‪ .‬فَ ِل َذلِكَ‬ ‫ورثُوا أال ِكت َ‬ ‫ي بَ أینَ ُه أم َوإِ َّن الَّذِینَ أ ُ ِ‬ ‫س ًّمى لَّقُ ِ‬
‫ض َ‬ ‫ت ِمن َّربِِّكَ إِلَى أَ َج ٍل ُّم َ‬ ‫سبَقَ أ‬‫َ‬
‫فَا أدعُ َوا أستَ ِق أم َك َما أ ُ ِم أرتَ َو َال تَتَّبِ أع أَ أه َواء ُه أم‪[}...‬شوری‪ .]15-13/‬ترجمه‪ :‬خداوند آئیني را براي شما ( مؤمنان‬
‫) بیان داشته و روشن نموده است كه آن را به نوح توصیه كرده است و ما آن را به تو وحي و به ابراهیم و‬
‫تفرقه نكنید و اختالف نورزید ‪ .‬این چیزي‬
‫موسي و عیسي سفارش نمودهایم دین را پابرجا دارید و در آن ِّ‬
‫كه شما مشركان را بدان ميخوانید بر مشركان سخت گران ميآید ‪ .‬خداوند هر كه را بخواهد براي این دین‬
‫برميگزیند و هر كه به سوي آن برگردد ‪ ،‬بدان رهنمودش ميگرداند‪ .‬گروه گروه و دسته دسته نشدهاند مگر‬
‫بعد از علم و آگاهي‪ .‬و این تفرقهجوئي تنها به خاطر ستمگري و كجروي در میان خودشان بوده است ‪ .‬اگر‬
‫‪1‬‬
‫‪ -1‬تفسير نمونه‪ .‬ج‪ ،2‬صص‪.137-136‬‬

‫‪74‬‬
‫فرماني از سوي پروردگارت صادر نشده بود كه آنان تا سرآمد معیِّني باشند ‪ ،‬میانشان داوري ميگردید‪.‬‬
‫آناني كه كتابهاي آسماني بعد از گذشتگان به دستشان رسیده است ‪ ،‬درباره آنها دچار شكِّ و گمان توأم با‬
‫ِّ‬
‫سوءظن شدهاند‪ .‬تو نیز مردمان را به سوي آن فرا خوان و آن گونه كه به تو فرمان داده شده است‬ ‫بدبیني و‬
‫ایستادگي كن و از خواستها و هوسهاي ایشان پیروي مكن‪.‬‬
‫الزمۀ به مقصد رسیدن‪ ،‬استقامت تمام کسانی است که به برنامه پیامبر (صلی للا علیه وسلم) گرویدند و از‬
‫شرک به ایمان بازگشتند و دعوت حق را پذیرفتند‪{.‬فَا أستَ ِق أم َك َما أ ُ ِم أرتَ َو َمن ت َ‬
‫َاب َمعَكَ َوالَ ت أ‬
‫َطغ أَواأ ِإنَّهُ بِ َما‬
‫یر} [هود‪ .]112/‬ترجمه‪ :‬بنابراین‪ ،‬همان گونه كه فرمان یافتهاي استقامت كن همراه كساني كه با‬
‫ص ٌ‬‫تَ أع َملُونَ بَ ِ‬
‫تو برگشتهاند و تجاوز نكنید چرا كه خدا ميبیند چیزي را كه ميكنید‪ .‬پیامبر (صلی للا علیه وسلم) و‬
‫پیروانش برای رسیدن به مقصد و انجام گرفتن کامل برنامه ها‪ ،‬مأمور به استقامت هستند‪ ،‬استقامتی که در‬
‫آن طغیان وجود نداشته باشد‪ .‬آن حضرت (صلی للا علیه وسلم) و پیروانش مأمور به استقامت هستند‪،‬‬
‫استقامتی خالی از افراط و تفریط‪ ،‬و زیاده و نقصان‪ ،‬استقامتی که در آن طغیان وجود نداشته باشد‪ .‬آن‬
‫حضرت (صلی للا علیه وسلم) و پیروانش مأمور به مداومت و پایداری می شوند‪.‬‬
‫پای منه در طلب هیچ کار‪1‬‬ ‫تا نکنی جای قدم استوار‬

‫مداومت بر کار‪ ،‬دشوارتر از خودکار‪:‬‬

‫با مداومت کارها به نتیجه می رسد و ارزش کارها نیز به خاتمۀ آنها است‪ .‬مدیریتی‪ ،‬توانمند و منضبط و‬
‫جدی است که برنامه های خود را به انجام رساند‪ .‬خوب آغاز کردن و بد تمام نمودن ارزشی ندارد‪ .‬رسول‬
‫مر إلَی‬
‫{واالَ َ‬
‫خدا (صلی للا علیه وسلم) این حقیقت را بارها به مردم خویش گوشزد می کرد‪ .‬و می فرمود‪َ :‬‬
‫یم}‪[ 2.‬ارزش] کار به پایان آن است و مالک عمل خاتمه آن است‪.‬‬
‫ک ال َع َم ِل خ ََواتِ َ‬
‫آخ ِر ِه َو ِمال َ‬
‫ِ‬
‫یک مدیریت کارا‪ ،‬توان خود را در جهت به انجام رساندن برنامه ها به کار می گیرد اجازه نمی دهد که بی‬
‫انضباطی بر امور حاکم شود و به سبب عدم جدیت برنامه ها نمیه کاره بماند‪ ،‬زیرا که ارزش کامل و نتیجه‬
‫مطلوب در تمام شدن کارهاست «تمام العمل استکماله»‪ .‬تمامی کارها به کامل کردن آن است‪ .‬و آن هم با‬
‫س ِل}[بقره‪ ]87/‬ترجمه‪ :‬ما به‬
‫الر ُ‬ ‫سى أال ِكت َ‬
‫َاب َوقَفَّ أینَا ِمن َب أع ِد ِه ِب ُّ‬ ‫{و َل َق أد آتَ أینَا ُمو َ‬
‫پیگیری کارها امکان پذیر است َ‬
‫موسي كتاب دادیم و در پي وي پیغمبراني فرستادیم‪.‬‬

‫‪ -‬نظام گنجوی‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬االختصاص‪ ،‬ص‪.343‬‬

‫‪75‬‬
 ‫‪ -2‬پرهیز از آرزو و خیال‪:‬‬
‫الزمۀ جدیت در کارها دوری از آرزو و خیال در حین عمل و اهتمام بر کار و تالش است‪ .‬برای رسیدن‬
‫به مقصد‪ ،‬به کار و تالش باید تکیه کرد‪ ،‬نه به آرزو و خیال؛ زیرا این ویژگی ها افراد و جوامع را از‬
‫جدیت باز می دارد و به امور واهی دلخوش می سازد‪ .‬قرآن کریم می فرماید‪{ :‬تِ ألكَ أ ُ َّمةٌ قَ أد َخلَ أ‬
‫ت لَ َها َما‬
‫س أبت ُ أم َوالَ ت ُ أسأَلُونَ َ‬
‫ع َّما كَانُوا َی أع َملُونَ }‪[ .‬بقره‪ .]134/‬ترجمه‪ :‬ایشان قومي بودند كه مردند و‬ ‫ت َو َل ُكم َّما َك َ‬
‫س َب أ‬
‫َك َ‬
‫سر خود گرفتند ‪ .‬آنچه به چنگ آوردند متع ِّلق به خودشان است ‪ ،‬و آنچه شما فراچنگ آوردهاید ‪ ،‬از آن شما‬
‫است ‪ ،‬و درباره آنچه ميكردهاند از شما پرسیده نميشود‪.‬‬
‫یکی از چیزهای که رسول خدا (صلی للا علیه وسلم) بر امت خود از آن بیم داشت گرفتار شدن در دام‬
‫آرزو و خال بود «إن أخوف ما أخاف علی امتی الهوی و طول اْلمل»‪ 1.‬بیشترین چیزی که از آن بر امتم‬
‫می ترسم‪ ،‬هوای نفس و آرزوی دراز است‪ .‬خاصیت آرزوی دراز و خیال آن است که فرد و جامعه را از‬
‫عمل و اقدام باز می دارد و او را به سستی و تباهی سوق می دهد‪.‬‬
‫بیخ هوس بکن که درختی است کم بقا‬ ‫شاخ امل بزن که چراغی است زود میر‬

‫‪ -3‬پرهیز از سستی و کاهلی‪:‬‬

‫سستی و کاهلی از بزرگترین آفت های انضباط و جدیت است‪ .‬اگر کاهلی و سستی از دری وارد شود‪،‬‬
‫انضباط و جدیت از در دیگر خارج می گردد‪ ،‬زیرا به هیچ وجه این دو با هم قابل جمع نیست‪ .‬آنچه یک‬
‫مدیریت توانا را ممتاز می سازد‪ ،‬می سازد‪ ،‬شور و نشاطی است که در تمام مجموعه تحت اداره جریان‬
‫دارد و افراد را منضبط و جدی می سازد‪ .‬نشاظ‪ ،‬زایل کننده کاهلی است‪ ،‬همانگونه که حرارت زیال کننده‬
‫برودت سستی و کاهلی را زدود و از مردمانی پراکنده‪ ،‬مجموعه ای منضبط و کوشا فراهم ساخت‪ .‬چنان‬
‫که در وصیتش به حضرت علی (رضی للا عنه) فرمود‪« :‬ای علی‪ ،‬از دو خصلت بپرهیز‪ :‬از کم‬
‫حوصلگی و تنبلی‪ ،‬که اگر تنگ حوصله بشوی هیچ حقی را نمی پذیری‪ ،‬و اگر تنبل باشی حق هیچ چیز را‬
‫ادا نمی کنی»‪ . 2‬با وجود کم حوصلگی و تنبلی‪ ،‬کاری درست صورت نمی گیرد و انضباط و جدیت معنا‬
‫نمی یابد‪.‬‬
‫بنابرین در یک مدیریت کارا‪ ،‬از هرگونه سستی و کاهلی باید پرهیز شود و کارها به کاهالن و سست‬
‫پیشگان سپرده نشود؛ حضرت علی (رضی للا عنه) فرمود‪ :‬ای ه ِّمام! مؤمن با نشاط است و خوشرو‪ ،‬نه‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬الجامع الصغير‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪50‬؛ کنز العمال‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.490‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬مکارم االخالق‪ ،‬ص‪.434‬‬

‫‪76‬‬
‫عیبجو و ترشرو؛ محکم است‪ ...‬تنبلی را از او دور بینی و نشاطش را پیوسته؛ آرزویش نزدیک و لغزشش‬
‫اندک است‪1.‬‬

‫‪ -4‬پرهیز از نسنجیده کاری‪:‬‬

‫در یک مدیریت منضبط و جدی‪ ،‬از اعمال نسنجیده و ناپخته که نتیجه ای جز بی انضباطی و آشفتگی و در‬
‫پی آن تباهی امور ندارد‪ ،‬به شدت پرهیز می شود‪ .‬وارد شدن در اموری که مقدمات آن فراهم نشده است و‬
‫توان انجام آن وجود ندارد‪ ،‬سبب می شود که نظام اداره امور از هم بپاشد اهل ایمان دست به کاری نمی‬
‫زنند که موجب خواری و پشیمانی شود‪ .‬از رسول خدا (صلی للا علیه وسلم) نقل شده است که فرمود‪َ :‬‬
‫{ال‬
‫ض ِمنَ ا ألبَ َال ِء ِل َما َال‬ ‫أف یَ ِذ ُل نَ أف َ‬
‫سهُ؟ قَالَ‪ :‬یَت َّ‬
‫َعر ُ‬ ‫َّللا ‪َ ،‬و َكی َ‬
‫سو َل َّ ِ‬ ‫یَ أنبَ ِغي ِل أل ُمؤأ ِم ِن أَ أن یُ ِذ َل نَ أف َ‬
‫سهُ قَالُوا‪ :‬یَا َر ُ‬
‫یق}‪ 2‬ترجمه‪ :‬مؤمن را نشاید که خود را خوار کند‪ .‬گفتند‪ :‬چگونه خود را خوار کند؟ فرمود‪ :‬خود را در‬ ‫یُ ِط ُ‬
‫معرض ابتال و آزمونی قرار دهد که توانایی آن را ندارد‪ .‬انسان وقتی نسنجیده وارد اموری می شود‪ ،‬نتیجه‬
‫کارش جز پشیمانی و عذر خواهی نیست و همین سبب می شود که به تدریج جدیت خود را برای هرکاری‬
‫از دست دهد و نیز به بی انضباطی کامل رسد‪.‬‬

‫‪ -5‬انجام دادن به موقع کارها‪:‬‬

‫از لوازم اساسی انضباط و جدیت در امور‪ ،‬آن است که کارها به موقع انجام شود‪ .‬تأخیر در انجام دادن‬
‫امور و از دست دادن فرصت های مناسب و نیز شتابزدگی در کارها پیش از رسیدن وقت آن ها‪ ،‬از‬
‫ویژگی های یک مدیریت ضعیف و ناتوان است؛ زیرا کارها در گرو وقت مناسب آن است‪ .‬از رسول اکرم‬
‫(صلی للا علیه وسلم) روایت شده است «االمور مرهونة باوقاتها»‪ 3‬ترجمه‪ :‬کارها در گرو وقت خود‬
‫است‪ .‬هرکاری باید در وقت مناسب خودش انجام گیرد تا به نتیجه درست برسد‪ .‬سامان یافتن هر برنامه ای‬
‫بستگی کامل به رعایت این امر دارد‪.‬‬

‫ثمرات انضباط و جدیت‪:‬‬

‫‪ -1‬بهره گیری بیش تر از امکانات‪ :‬استفاده بهتر و بیشتر از امکانات اداره و جلوگیری از هدر رفتن‬
‫سرمایه و استعدادها‪ ،‬نیازمند انضباط و جدیت است‪.‬‬

‫‪ -‬اعالم الدین‪ ،‬ص‪.116‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬سنن الترمذی‪ ،‬ج‪ ،4‬صص‪.230-229‬‬

‫‪77‬‬
‫‪ -2‬نتیجه بخش بودن کارها‪ :‬حاکم کردن نظم و انضباط در کارها موجب می شود که هر کاری به جا و به‬
‫موقع انجام پذیرفته نتیجه بخش و سودمند باشد‪ .‬خلیفه چهارم اسالم در خطاب به یکی از مدیران خود می‬
‫فرمایند‪َ «:‬وامض لکل یوم عمله فان لکل یوم ما فیه»‪ . 1‬کار هر روز را در همان روز انجام ده( وآن را به‬
‫روز بعد موکول مکن) زیرا برای هر روز کاری خاصی است که (مجالی) انجام عقب افتادگی هارا نمی‬
‫گیرد‪.......‬‬

‫‪3‬ـ تنظیم افکار‪:‬‬

‫از جمله عوامل مؤثر در نظم فکری انسان رعایت نظم در رفتار فردی واجتماعی است‪.‬کسی که در تمام‬
‫کار هایش پای بند به نظم است‪ ،‬افکار گوناگونش نیز از یک طبقه بندی وتنظیم خاصی بر خوردار شده‪،‬با‬
‫داشتن این ویژگی برجسته وپسندیده‪،‬پلِّه های رشد وکمال را شایسته تر وسریعتر طی خواهد کرد‬

‫‪4‬ـ جلوگیری از هدر رفتن امکانات‪:‬‬

‫اداره ای که در آن انضباط وجدیت حاکم است از تلف شدن امکانات آنان جلوگیری می کند‬

‫‪5‬ـ الگوبودن برای دیگران‪:‬‬

‫اداره ای منضبظ وجدی می تواند الگوی خوب و مناسب برای دیگر ادارات باشند و از همین راه آنان را‬
‫به اجرای نظم وانضباط در کارها بکشاند‬

‫‪6‬ـ پی بردن سریع به مشکالت‪:‬‬

‫در هر اداره ای انضباط حاکم باشد راحت تر میتواند به مشکالت پی برده در جهت رفع آن ها تالش‬
‫صورت بگیرد‬

‫‪7‬ـ همفکری بیشتر‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫هر مقدار در دارات انضباط حاکم باشد به همان میزان همکاری افزایش پیدا می کند‬

‫‪.‬پیامدهای بی انضباطی‬
‫همان اندازه که نظم و انضباط سر منشأ آثار و برکاتی است بی نظمی نیز پیامد ها ونتایج ناگواری دارد که‬
‫به برخی اشاره می شود‪.‬‬

‫‪-‬نهج البالغه‪ ،‬نامه ‪531‬‬

‫‪2‬نهج البالغ‪،‬نامه ‪53‬‬

‫‪78‬‬
 ‫الف‪.‬ایجاد هرج ومرج‬
‫رعایت نکردن نظم در رفتارفردی واجتماعی‪،‬موجب هرج و مرج ونابسامانی کارها می شود وانسان را از‬
‫دستیابی به نتیجه مطلوب باز می دارد؛ادره نامنظم ودور از انضباط همواره دچا رهرج ومرج وسر درگمی‬
‫بوده‪،‬جامعه را نیز به این سوخواهد کشاند‪.‬‬

‫ب‪.‬خد شه دار شدن وجهه مدیران‬

‫در هر اداره چه انضباط و جدیت وجود داشته باشدچه نداشته باشد بد نامی وخوش نامی آن بنام مدیرآن ختم‬
‫خواهد شد‪.‬یکی از قضاوت ها در باره افراد واشخاص وسابقه آن ها بر اساس عمل کرد مثبت منفی شان‬
‫است‪ .‬لذا اگر مدیری نتواند انضباط را در اداره تحت حاکمیت خود بر قرار سازد وجه خودرا خدشه دار‬
‫نموده است‪.‬درحدیثی خدشه دار شدن آبرو وشخصیت اجتماعی را موجب پستی وحقارت می داند{ َمن بَ َذ َل‬
‫ضهُ َذلَّ}کسی که به آبرویش بی اعتنایی کند‪،‬پست می گردد‪.‬‬
‫ِعر َ‬

‫ج‪.‬پایمال شدن حقوق دیگران‬

‫رعایت نکردن نظم‪،‬موجب پایمال شدن حقوق افراد وستم بر آنان است‪.‬کسی که کارهای مردم را به تأخیر‬
‫می اندازد وبه بعضی اجازه می دهد که ساعت ها وقتش را بگیرند‪،‬درنتیجه فرصت مالقات بادیگران‬
‫وانجام کار شان را از دست می هد ونمیتواند به موقع کارهارا انجام دهد در نتیجه به دلیل بی نظمی در‬
‫کارها‪،‬حقوق دیگران را پایمال کرده و به آنان ستم روا داشته است‪ .‬که در حدیثی از بی توجِّهی به حقوق‬
‫االخوان}‪2‬از‬
‫ِ‬ ‫ق‬
‫الن االستهانة بحقو ِ‬
‫{من َدالئ ِل الخد ِ‬
‫دیگران به عنوان عامل تنهایی وبی یاری یادشده است ِ‬
‫دالیل[تنهایی و]دوری انسان از دیگران ‪،‬سبک شمردن حقوق برادران دینی است‪.‬‬

‫د‪.‬هدر رفتن سرمایه ها‬

‫ازبین رفتن امکانات مادِّی نیز یکی از پیامد های بی نظمی است‪.‬این که درحدیثی بی برنامه گی وبی نظمی‬
‫الفقر}‪1‬معنایش این است که در اثر همین بی انضباطی‬
‫ِ‬ ‫التدبیر مفتاح‬
‫ِ‬ ‫{سو ُء‬
‫ُ‬ ‫راعامل فقر معرفی می کند‬
‫بسیاری از امکانات وسرمایه های ملی آن گونه که باید استفاده شود نمیشود هم فرصتها از دست می رود و‬
‫هم امکانات در نتیجه امکاناتی برای انجام کارهای پالن گذاری شده باقی نمی ماند‪. 1‬‬

‫پرسش ها‬
‫‪1.‬چرادر آیات وروایات نسبت به انضباط و جدیت تأکید فراوانی صورت گرفته ؟‬
‫‪2.‬لوازم انضباط و جدیت را نام برده یک مورد را توضیح دهید؟‬

‫‪1‬‬
‫ـ اصول نظام اداری ص‪ .171-155‬به اختصار وتصرف ‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫‪3.‬انضباط و جدیت چه ثمراتی دارد؟‬
‫‪4.‬پیامد های عدم انضباط و جدیت را نام ببرید؟‬

‫مبحث نهم‬
‫تقسیم کار‬
‫ضرورت تقسیم کار ‪ :‬تقسیم کار و تفکیک قوایکی از اصول مدیریت ولوازم جدی به نتیجه رسیدن برنامه‬
‫ریزی وثمر بخش بودن انضباط وجدیت است‪.‬تقسیم کار در کارجمعی‪،‬امری ضروری وازمهمترین‬
‫واساسی ترین کارهای مدیریت است‪.‬ضمن اینکه تقسیم کار صورت می گیرد باید برای هر کار مسئول‬
‫مشخص کرد و آن مسئول نیز باید چنان قدرتی داشته باشد که بزرگی وعظمت کار بروی چیره نشود‬
‫وباپیچیدگی امور دچارسردرگمی وحیرت نشود‪.1‬‬
‫ضرورت تقسیم کار از آن رواست که هرکس بداند مسئوولیتش چیست و از مداخله در کاردیگران واهمال‬
‫درکار خویش بپرهیزد‪.‬درقرآن تقسیم کاررا در داستان کاروانی که باعث نجات یوسف شد به خوبی بیان‬
‫سیارة ٌ فَاَرسلُوا َو ِار َدهُم}یوسف‪191/‬‬
‫فرماید‪{{.‬و َجاءت َ‬
‫َ‬ ‫کرده می‬
‫کاروانی از راه رسید ومأمورآب را فرستاند تا آب بیاورد‪.‬‬
‫حضرت علی {رض}درخطاب به یکی از کار گزازانش می نویسد‪«:‬برای هر کدام از نیروهای تحت امر‬
‫خویش کاری خاصی تعیین کن‪،‬که اورا در قبال همان کار و مسئولیت مؤاخذه نمایی‪،‬چراکه بااین مطلب‬
‫افراد نمی توانند کارهای شان رابه دوش یکدگر انداخته وکارها بر زمین بماند‪3».‬‬
‫اهمیت تقسیم کار از این رواست‪،‬که پیوستگی طبقات اداره وقوام هر یک از طبقات‪،‬به واسطه ی طبقه ای‬
‫دیگری است‪.‬در چنین وضعیتی تقسیم کار امر ضروری وانتخاب براساس شایستگی از مهمترین واساسی‬
‫ترین کارهای مدیران است‪.‬بدیهی است اگر {مجاری امور}مشخص ومعین نباشد‪،‬کار در مواردی مختل‬
‫میشود و در جاهایی اصطکاک وبر خوردپیش می آید‪.‬در چنین وضعی اوال مدیران بایستی جایگاه افراد را‬
‫تعیین کند وثانیا کارهارا بر اساس شایستگیها ولیاقت افراد تقسیم نماید ودر نتیجه ازجایگزینی روابط‬
‫برضوابط جلوگیری به عمل آ ورد‪.‬این مسوولیت ازمهمترین ودشوارترین وخطیرترین مسوولیتهای مدیریت‬
‫است ‪.‬‬
‫سیره رسول هللا صلی هللا علیه وسلم ‪:‬‬

‫‪1‬مثنوی‪،‬دفتری دوم‪263/‬‬

‫‪80‬‬
‫سیره رسول للا «ص» این بود که کارهارابسیارخوب تقسیم میکرد واین افراد مناسب رابرای هرکارمی‬
‫یافت وپس ‪1‬ازاین که مسؤلیت اورامشخص می کرد‪،‬کاررابه آن فرد می سپردوسپس پیگیری می‬
‫کرد‪.‬ازمسؤالن خودبزخواست می کردکه چه کردندوچگونه عمل کردند‪.‬این گونه نبودکه به سبب‬
‫اعتمادواطمینان به کسی کاراوراپیگیری نکندوازاودرباره عملکردش پرسش ننماید‪.‬بلکه پیامبر«رص»این‬
‫کارراباجدیت تمام انجام می داد‪.‬آنچه را در خور توجه وتأمل است روش رسول خدا {ص}درپیگیری کارها‬
‫ومسئولیت خواهی ازکار گزارانش است؛هر چند که آن کار گزاران ازبزگترین افرادباشند‪.‬بدین ترتیب آن‬
‫جا که نیازبه پیگری ومسؤلیت خاهی بود‪،‬پیامبرباجدیت این کاررامی کردومی آموخت که پیروان او نیز‬
‫چنین باشند روش آن حضرت پیوسته همین بود وبه عمل کرد وحساب کار گزاران خود با دقت رسیدگی‬
‫می کرد‪ .‬وابوبکر صدیق برای حفاظت مدینه منوره محافظین را مقررنموده بود که آنها دراطراف مدینه‬
‫نظامیان را مستقر مینمودند وسرداران فرمانده هان نظامی حضرات علی کرم للا وجهه ‪ ،‬زبیربن عوام ‪،‬‬
‫طلحه بن عبید للا ‪ ،‬سعد بن ابی وقاص ‪ ،‬عبد الرحمن بن عوف و عبد للا بن مسعود رضی للا عنهم بودند‬
‫ابوبکر صدیق برای حفاظت مدینه منوره محافظین را مقررنموده بود که آنها دراطراف مدینه نظامیان را‬
‫مستقر مینمودند وسرداران فرمانده هان نظامی حضرات علی کرم للا وجهه ‪ ،‬زبیربن عوام ‪ ،‬طلحه بن عبید‬
‫للا ‪ ،‬سعد بن ابی وقاص ‪ ،‬عبد الرحمن بن عوف و عبد للا بن مسعود رضی للا عنهم بودند ونیز حضرت‬
‫عمر رضی للا عنه دراطراف مدینه فرماندهان را مقررنموده بود که مشکالت مردم را مرفوع می ساختند‬
‫برای شان طعام توزیع میکردند این بزرگوارن هریک زید بن اخت النمر ‪ ،‬حضرت مسور بن مخرمه ‪،‬‬
‫عبد الرحمن بن عبد القاری ‪ ،‬عبد بن عتبه بن مسعود بودند ازطرف بیگاه به محضر خلیفه راشد جمع می‬
‫شدند وکارهای را که درروز انجام میافت گزارش میدادند‪.‬‬
‫لوازم تقسیم کار‬
‫‪1‬ـ سازمان دهی‬
‫باالتر ازتقسیم کار ساز مان دهی است زیرا درتقسیم کار فقط تقسیم وظایف صورت می گیرد‪.‬ولی در‬
‫‪2‬‬
‫سازمان دهی ارتباط بین مجموعه ها نیز مورد توجه قرار می گیردو بین آنها پیوند بر قرار می کند‪.‬‬
‫یکی از لوازم ضروری تقسیم کار وانجام گرفتن امور به موقع‪،‬سازمان دهی است‪.‬چون به کمک سازمان‬
‫دهی است که اهداف کلی وماموریت اصلی ادارات در قالب هدف های جزئی تر‪،‬و وظایف وفعالیت های‬

‫‪، 1‬مستدرک الحاکم‪،‬ج‪،3‬صص‪124‬ـ‪،125‬‬

‫‪2‬محجه البیضاء‪،‬ج‪،5‬ص‪.95‬‬

‫‪81‬‬
‫ریزتر ومشخص تر‪،‬تعیین می گ ردد؛ ودست یابی به اهداف هر نهاد امکان پذیر میشود‪ .‬در سازمان‬
‫دهی‪.‬وظایف‪،‬اختیارات ومسئولیت های واحد ها وافراد مختلف مشخص شده ونحوه هماهنگی وارتباط بین‬
‫آنهامعین ومشخص می گردد‪.‬برای ریسدن به این مهم اطالع مدیران ارشدازاهداف وباوربه آنهاازاهمیت به‬
‫سزایی برخوردارا ست‪.‬که این مسأله درقرآن کریم به خوبی منعکس گردیده وآن رایکی ازصفات‬
‫واالرض‬
‫ِ‬ ‫ت‬ ‫کم جمیعاًالذی لَهُ مل ُ‬
‫ک السماوا ِ‬ ‫ِّهاالناس اِنِّی َرسو ُل للا اِلَی ُ‬
‫ُ‬ ‫پیامبراسالم«ص»معرفی کرده) قُل یاأَی‬
‫هویحیی ویمیتُ فاَمنوا باهلل ورسول ِه النبی االمی الذی یؤمن باهللِ وکلمات ِه واتبعوهُ لعلکم‬
‫الاله اال َ‬
‫تهتدون}‪1‬اعراف‪ 158/‬بگوای مردم من پیامبرخدابه سوی همه شما هستم همان{خدایی}که فرمانروایی‬
‫آسمانها وزمین ازآن اوست هیچ معبودی جزاونیست که زنده می کند ومی میراند پس به خداوفرستاده اوکه‬
‫پیامبردرس نخوانده ای است که به خداوکلمات ایمان دارد بگرویدواوراپیروی کنید امید که هدایت شوید‪.1‬‬
‫سازمان دهی مشخص می کند که وظایف هرفرد دراداره چیست؟وچی کسی مسؤل نتایج مورد‬
‫انتظاراست؟دراین صورت موانع ناشی ازابهام وعدم اطمینان درموردوظایف ومسؤلیت ها برطرف‬
‫میگردد‪ ،‬اساسا َ هیچ اداره وجامعه ای بدون سازمان دهی وهماهنگی قادر به انجام دادن وظایف نیستند بلکه‬
‫نبودسازمان دهی باعث گسستن شیرازه امور‪،‬ومختل شدن کارها می گردد‬
‫اهمیت زمان بندی درسازمان دهی‬
‫یکی ازنکات قابل توجه سازمان دهی این است که کارهرروزدرزمان خودش انجام گیردوبه‬
‫روزدیگرموکول نگردد ‪.‬یکی ازراههای موفقیت دراین امرزمان بندی است‪،‬همان روشی که‬
‫واالرض فی ستة أیام ثم‬
‫َ‬ ‫خداوند‪،‬درخلقت آسمان وزمین بیان می کند‪{.‬انَ رب ُ‬
‫ک ُم للاُ الذِی خلق السماوات‬
‫یدبراالمر}سوره یونس ‪3/‬پروردگارشما آن خدایی است که آسمانهاوزمین رادرشش‬
‫َ‬ ‫العرش‬
‫ِ‬ ‫استوی علی‬
‫هنگام آفرید سپس برعرش استیال یافت کار{آفرینش}راتدبیرمی کند‪.‬‬
‫دلیل این امرآن است که تأخیرکارهرروزبه روزدیگرموجب پشیمانی است‪.‬وپیش ازوقت انجام دادن کاری‬
‫هم مانندآن است که شخصی میوه را‪،‬پیش ازرسیدن آن‪،‬بچیند‪.‬برای تحقق این امرزمان بندی ازاهمیت ویژه‬
‫ای برخورداراست ونتایج مثبتی رابدنبال داردمانند‪:‬اغتنام فرصت ‪ ،‬ازدست ندادن فرصت‪،‬سرعت فرصت‬
‫ها‪،‬عاقبت اندیشی‪،‬اقدام به موقع‪،‬لزوم هشیاری‪،‬زنگ خطر‪،‬رسالت زمان‪،‬موقعیت شناسی{استفاده ازفرصت‬
‫ها}‪،‬ناپایداری فرصت ها‪،‬انجام کاردرزمان خودش ازسرخط برای استفاده درست ازفرصت ها شناخت‬
‫تهدید ها اجتناب ناپذیراست که مدیران باید مواردی راکه مأموریت واهداف اداره راتهدید میکند به کارمندان‬

‫‪1‬منالغاوینَ }سوره اعراف‪.175/‬‬

‫‪82‬‬
‫خودگوشزدنماید همان چیزی که خداونددرقرآن بیان کرده که ممکن است بی توجهی به فرصت ها‬
‫نبأالذی آتیناهُ آیاتنا َ فان َ‬
‫سل َخ منها فأتبَعَهُ الشیطانُ فکانَ من الغاوین‬ ‫ِ‬ ‫وتهدیدها باعث انحراف گردد {وات ُل علیهم‬
‫(اعراف‪ )175/‬وخبرآن کس را که آیات خود را به اود داده بودیم برای آنان بخوان که از آن عاری گشت‬
‫آنگاه شیطان اورا دنبال کرد واز گمراهان شد‪ .‬مدیر موفق کسی است که با اولویت بندی در امور ‪ ،‬وقت‬
‫هرکاری را مشخص وبا عجله وبا تأخیر بی جای انتظام امور را به هم نریزد ‪ .‬رسول للا ص به این نکته‬
‫توجه داده که اگر بخواهی کار نتیجه بخش باشد‪ ،‬باید در وقت خاص خودش صورت گیرد ‪ ،‬زیرا وقت‬
‫خاص هرکار از عوامل قِوام وحیات بخش آن کار است (االُ ُ‬
‫مور مرهونه باوقاتها)‪ 1‬هرکاری درگرووقت‬
‫وزمان خاص خود است‪.‬پیامبر درموقعیت شناسی انجام امور فرموده‪«:‬کسی که باب انجام کار خیری‬
‫برویش گشوده شد‪،‬بایدقدرداش ته وبه عمل مبادرت ورزد؛چه اینکه نمی داند تاکی این درباز واین توفیق‬
‫میسر است»‪.‬‬
‫تأخیر درکارها موجب بی نظمی وبه هم ریختگی آنها می گردد«االمور المنتظمة یفسدها الخالف» امور به‬
‫انتظام آمده را یک تخلف به هم می ریزد‪.‬‬
‫‪2‬ـ تخصص‬
‫صص ‪،‬مهارت وکارآیی در هرشغل وحرفه ای یک ضرورت عقلی است وسپردن مسئولیت به افراد‬
‫تخ ِّ‬
‫ناوارد وغیرمتخصص ‪ ،‬سبب هدر دادن ثروتهای عمومی ‪ ،‬کاهش کارآیی وبرخالف حق وعدالت است‪.‬‬
‫معنی این حرف این است که توان کاری‪،‬تجربه وتخصص افراد‪ ،‬یک اصل مهم درهراداره است‪ .‬تقسیم‬
‫کارها‪،‬مدیریتها ومسؤولیتها باید بر پایه این اصل انجام گیرد وگرنه هیچ کاری موفقیت آمیز نخواهد بود‪.‬‬
‫هرکس باید درحد توان فکری وجسمی خود‪ ،‬کاری برعهده گیرد تابتواند آن را بدرستی وکامل انجام دهد‬
‫ونیاز به تکرار وانجام مجدد نیفتد ‪ ،‬وقت وسرمایه به هدر نرود ‪ .‬اگر کسی مسؤولیتی را بپذیرد که‬
‫شایستگی وقدرت الزم را ندارد ‪ ،‬تیر به تاریکی انداخته ودست به خیانت زده است ‪ ،‬مانند کسی که از‬
‫پشت بام به خانه ای وارد شده باشد که ورودش مشکل وبرون رفتنش مشکلتر خواهد بود؛ درحدیثی‬
‫درتفسیر آیت ‪189‬سوره بقره که می فرماید‪«:‬ولکن البر من التقی وأتوا البیوت من ابوابها« (بقره ‪.)189 :‬‬
‫‪2‬‬
‫آمده است ‪ .‬مقصود این است که کارها را از راه درست ومجرای صحیح خود انجام دهید‪.‬‬

‫غررالحکم‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ تفسير عياشی ‪ .‬ج‪ .1‬ص‪.86‬‬

‫‪83‬‬
‫یکی ازراه کار های انجام کار ازمجرای صحیح این است که هر کاری به اهلش سپرده شود همان چیزی‬
‫که قرآن اززبان حضرت یوسف (ع) نقل می کند ( قال اجعلنی علی حزائن االرض انی حفیظ علیم) یوسف‬
‫‪ .)55 :‬ترجمه ‪ :‬مرا برحزانه های این سرزمین بگمار که من نگهبانی دانا هستم‪.‬‬
‫دلیل این همه تأکید برتخصص گرایی این است که ازنظر اسالم ‪ ،‬تصدی کارهای اجتماعی وخدمت به مردم‬
‫کاری مقدس ودرمسیر قرب به خداست وحتی بهترین بندگان خدا همواره درراس کارهای اجتماعی ازجمله‬
‫سیاست قرار داشته ودارند‪ .‬ازاین رو ‪ ،‬آلودن چنین کاری به اغراض شخصی ودنیوی عالوه بربی‬
‫اجرکردن آن ‪ ،‬شوکت واقتدار شخصی واجتماعی انسان را نیز خدشه دار می کند بنابراین هرکس باید‬
‫درحد توان واستعداد خویش مسوولیت بپذیرت نه شانه اززیر بار خالی کند ونه بیش ازتوان وتخصص کار‬
‫قبول کند که درهردو صورت شخصیت ومسوولیت را خدشه دار کرده است ‪ .‬جاه طلبی و بلند پروازی از‬
‫انگیزه های خطرناک وآفت عزت و سربلندی محسوب می شود‪ .‬که درحدیثی آمده است (ال ینبیغی للمومن‬
‫ان یذل نفسه قیل له وکیف یذل نفسه قال یتعرض لما ال یطیق فیذلها ) ‪1‬ترجمه‪ :‬شایسته نیست که مومن حود‬
‫را خوار سازد پرسیدند چگونه حود را خوار می سازد ؟ فرمودند‪ :‬کاری را که طاقت ندارد می پذیرد (‬
‫درنتیجه ازعهده اش برنمی آید و) اورا ذلیل می کند‪.‬‬
‫بنابراین کسی که درکاری گماشته می شود باید‪.‬‬
‫‪1‬ـ توانایی نوآوری وابتکار ‪ ،‬داشته باشد‪.‬‬
‫‪2‬ـ توانایی برقراری ارتباط بین مجموعه های مختلف را داشته باشد‪.‬‬
‫‪3‬ـ قدرت ارایه دلیل ومنطق متکی به برهان را داشته باشد‪.‬‬
‫‪4‬ـ قدرت برانگیختن انگیزه را برای کارهای دسته جمعی داشته باشد‪.‬‬
‫‪5‬ـ قدرت درتصمیم گیری واجرای قاطع آن را داشته باشد‪.‬‬
‫‪6‬ـ بردیگران نظارت وبرخود کنترول داشته باشد ‪.‬‬
‫‪7‬ـ روحیه پذیرش حق وتسلیم دربرابر آن را داشته باشد‪.‬‬
‫آنچه دراین رابطه قابل توجه است این که مدیر برای اداره مطلوب اداره ازقدرت قانونی وتخصصی‬
‫برخوردار باشد‪ .‬که هر کدام ازاینها نباشد نمی تواند به خوبی ازاداره امور براید‪.‬‬
‫مبحث دهم‬
‫پیش بینی مشکالت‬

‫‪1‬‬
‫ـ کنزالعمال ‪.‬ج‪ .3‬ص ‪.445‬‬

‫‪84‬‬
‫یکی دیگر از ابزار های مهم و کارآمد برای به نتیجه رسیدن برنامه ریزی و ثمربخش بودن تصمیم‬
‫گیری‪،‬پیش بینی مشکالت است ‪ .‬در قرآن یک مثال بسیار ملموس و روشنی برای این مسله بیان کرده است‬
‫و آن این که بعد از فرمان خدا به موسی ‪ ،‬جهت رفتن نزد فرعون ‪ ،‬موسی در بیان مشکالت کار میگوید‪.‬‬
‫{قال رب انی قتلت منهم نفسا فاخاف ان یقتلون} (قصص ‪)33/‬ترجمه پروردگارا من یکی از فرعونیان را‬
‫کشته ام پس می ترسم که مرا به قتل برسانند‪.‬‬
‫این آیه شریفه این پیام را دارد که در پذیرفتن مسولیتها باید مشکالت را با مدیران کالن و مسولین پیش‬
‫بینی کرده راه حلی برای آن یافت‪.‬‬

‫اهمیت پیش بینی‪:‬‬

‫اهمیت پیش بینی از این رو است که هر اداره همواره با مسایل و مشکالتی روبروست که مدیران و‬
‫مسوالن اداره باید خود را برای مواجهه و حل وفصل آن ها آماده کنند‪.‬‬
‫بدیهی است که بهترین ومطمین ترین راه برای حل مناسب و معقول مشکالت و مسایلی که در آنیده برای‬
‫اداره بوجود خواهند آمد ‪ ،‬در ابتدا پیش بینی صحیح ان ها‪ ،‬و سپس انتخاب راهکار و روش مناسب و‬
‫معقول برای مقابله با آن هاست ‪ .‬اگر مدیران و مسوالن اداره قبل از روبرو شدن با هرگونه مشکل ‪ ،‬آنرا‬
‫پیش بین ی کرده باشند تالش خواهند کرد از بوجود آمدن آن مشکل پیشگیری نمایند؛ و چنانچه پیش گیری از‬
‫وقوع مشکل غیر ممکن بنماید ‪ ،‬سعی میکنند که راهکارها و راه حل های مناسبی برای مقابله اصولی و‬
‫صحیح با مشکالت و حل و فصل آنها در نظر بگیرند ‪ .‬در حدیث دارد که (اعقل الناس انظرهم فی العواقب‬
‫)‪ 1‬دانا ترین مردم کسی است که آینده را بهتر ببیند‪.‬‬
‫به عبارت دیگر در صورتی که مدیران اداره مشکالت و مسایل آینده را پیش بینی کرده و برای مقابله‬
‫صحیح با آن ها و روش های مناسبی در نظرگرفته باشند ‪ ،‬هنگام بروز مشکالت خود را نباخته و سردر‬
‫گم نخواهند شد ؛ بلکه با اتخاذ راه حل های منطقی به حل آنها خواهند پرداخت ‪ .‬بی تردید ادارات همواره با‬
‫فرصت ها و تهدیدات مواجه هستند‪ .‬هراداره یی که بتواند فرصت ها و تهدیدات آینده را به خوبی پیش بینی‬
‫کرده و نقاط قوت و ضعف خود و کارکنان را به صورت صحیح ارزیابی کند از کاستی ها و نقص ها‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ‪.‬غررالحکم ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‪.211‬‬

‫‪85‬‬
‫رهایی یافته واز مشکالت و تهدیدات احتمالی به سالمت عبور خواهد کرد ‪ .‬که این خود مصداق بارز تبدیل‬
‫تهدید به فرصت است ‪.‬‬
‫عوامل تاثیر گذار برپیش بینی ‪:‬‬
‫مدیران ادارات به منظور دست یابی به پیش بینی هایکه از دقت و صحت بیشتری برخوردار باشند بایستی‬
‫عوامل تاثیر گذار بر پیش بینی را شناسایی کرده واز آنها استفاده کنند؛چرا که پیش بینی همواره با درصدی‬
‫از خطا و اشتباه همراه است‪.‬به منظور کاهش میزان خطا و اشتباه‪،‬الزم است علل وعوامل تاثیرگذار بر‬
‫پیش بینی مورد توجه جدی قرار بگیرد‪.‬عوامل متعددی در روند پیش بینی موثربوده و آنرا تحت تاثیر قرار‬
‫میدهند‪ .‬در این جا تنها سه مورد از موثرترین عوامل تاثیر گذار بر پیش بینی مطرح و تبین میشود‪:‬‬
‫الف‪.‬تجربه‬
‫از عوامل مهم که میتواند پیش بینی را تحت تاثیر قرار داده وبر صحت و دقت آن بیافزاید‪،‬تجربه است؛زیرا‬
‫گذشته‪،‬چراغ راه آ ینده می باشد و اصوال آینده از همان روندی تبعیت می کند که گذشته براساس آن شکل‬
‫گرفته است‪.‬بنابراین‪،‬وضعیت گذشته‪،‬و تجربیاتی که از مسایل و موضوعات مربوط به گذشته به دست آمده‬
‫است‪،‬میتواند به عنوان معیاری برای ارزیابی آینده قرار بگیرد؛و آینده ومسایل مربوط به آن‪،‬بر اساس‬
‫اطالعات وآمار موجود از وضعیت گذشته‪،‬پیش بینی شود‪.‬حفظ تجربه های قبلی واستفاده مناسب وبجا از‬
‫اطالعات و آمار مربوط به گذشته‪،‬میزان صحت و دقت پیش بینی های مربوط به مسایل وموضوعات آینده‬
‫اداره را افزایش داده و این امر احتمال خطا و اشتباه در پیش بینی ها راکاهش میدهد؛در نتیجه مدیران و‬
‫مسوالن اداره می توانند تا حدودی قابل توجهی به پیش بینی ها اعتماد کنند‪.‬‬
‫بنابراین ازآن جا که موفقیت اداره در زمینه دستیابی به اهداف خود‪،‬در گرو این است که پیش بینی های‬
‫نسبتا دقیق و صحیحی از مسایل آینده و تغییر و تحوالت آن داشته باشد و با توجه به این که یکی از‬
‫راههای دستیابی به پیش بینی های صحیح و دقیق تر‪،‬استفاده از تجربیات و اطالعات مربوط به گذشته می‬
‫باشد‪،‬ضروری است که مدیران و برنامه ریزان با استفاده از تجربیات و توجه کافی به اطالعات و آمار‬
‫مربوط به گذشته‪ ،‬برای موفقیت اداره خود تالش کنند‪ .‬بدیهی است هر قدر تجربه بیشتر و اطالعات از‬
‫گذشته دقیق تر و کامل تر باشد‪،‬پیش بینی دقیق تر و صحیح تر خواهد بود‪ .‬البته این نکته به معنای نفی‬
‫احتمال خطا در پیش بینی ها نیست؛ زیرابا وجود اطالعات دقیق و کامل باز هم احتمال خطا را نمی توان‬
‫صد در صد منتفی دانست‪.‬‬
‫ب‪:‬نظر کار شناسان‬
‫‪86‬‬
‫دومین عامل که تاثیرفراوانی بر پیش بینی ها دارد‪،‬و می تواند میزان صحت و دقت آنها را افزایش دهد‪،‬‬
‫نظر کارشناسان و متخصصان فن می باشد‪ .‬مدیران و کسانی که وظیفه برنامه ریزی و تصمیم گیری را در‬
‫ادارات بر عهده می گیرند‪ ،‬بایستی نظرات افراد کارشناس و خبره‪ ،‬و پیش بینی آن ها در مورد آینده و‬
‫اتفاقات و رویداد های آن را جمع آوری کرده‪،‬سپس نقطه نظر های آنان را به دقت ارزیابی کنند‪ ،‬وبه‬
‫عنوان اساس و مبنای پیش بینی در مورد مسایل آینده اداره مورد توجه قرار دهند مشوره رسول للا صلی‬
‫للا علیه وسلم به حضرت خباب بن منذر مبین این مسئله است ‪.‬‬
‫ج‪ :‬بصیرت‬
‫یکی دیگر از عوامل تاثیر گذار بر پیش بینی مشکالت بصیرت و آینده نگری است چیزی که خداوند‬
‫ابراهیم‪،‬یعقوب و اسحاق را به خاطر داشتن آن ستوده است (واذکر عبادنا ابراهیم و اسحق و یعقوب اولی‬
‫االیدی و االبصار)ص‪ 45/‬ترجمه‪:‬از پیامبران پیشین ابراهیم و یعقوب و اسحاق یاد کن که دارای قدرت و‬
‫بصیرت بودند‪.‬‬
‫بصیرت یعنی توانایی فهم سریع رابطه علت ومعلولی‪،‬مسایل و پدیده ها و پیدا کردن راه حل های مناسب‬
‫برای آنها‪.‬مدیر یا مسول باید توانایی پیش بینی کنندگی وقایع را داشته باشد‪.‬کسی که بصیرت دارد میتواند‬
‫از روی شواهد‪،‬امارات و قرینه ها و مسایل موجود خود پیش بینی کند‬
‫در آینده چه مسایلی یا وقایع جدیدی پیش خواهد آمد‪.‬مدیر بصیر به آینده مینگرد و وضع اداره خود را برای‬
‫آن زمان در نظر میگیرد‪ .‬او بدین طریق از یک طرف جلو بروز مشکالت و مسایل زیادی را که در آینده‬
‫ممکن است اتفاق بیفتد‪،‬میگیرد و از طرف دیگراداره و افراد خود را برای پذیررش تغییرات آتی آماده‬
‫میسازد‪.‬بصیرت با هوش و استعداد فرد بی ارتباط نیست‪ .‬به همین دلیل مقدار آن در افراد مختلف متفاوت‬
‫است‪ .‬تفاوت فرد با بصیرت و بدون بصیرت این است که فرد بی بصیرت فقط میبیند ولی فرد با بصیرت‬
‫میبیند و پیش بینی میکند‪.‬مدیر بصیر کسی است که به امور آشناست و در باره ی آنها شناخت دارد و‬
‫بالخره میفهمد چه باید بکند ‪.‬مدیریت امری است که بدون بصیرت راه به جایی نمی برد ‪.‬مدیر بصیر‬
‫عالوه بر آنکه خود به مشکالت با بصیرت مینگرد‪،‬به(کارکنان و زیردستان و همکاران یاد میدهد که‬
‫چگونه در کارها و مسایل خود بصیرت داشته باشد‪.‬در حدیثی آمده «العامل علی غیر بصیرة کالسایرعلی‬
‫ترجمه‪:‬هر که بدون بصیرت عمل کند مانند‬ ‫‪1‬‬
‫غیر الطریق فال تزیده سرعه السیر من الطریق إال بعدا»‬
‫کسی است که بیراهه میرود و هر چند شتاب کند از هدف دورتر گردد‪.‬‬
‫راهکار قرآن برای پیش بینی مشکالت‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ـ اصول کافی ج‪ .2‬ص‪.54‬‬

‫‪87‬‬
 ‫الف‪:‬احساس وجود مشکل‬
‫خود احساس وجود مشکل برای انسان انگیزه قوی ایجاد می کند تا در رفع آن بکوشد و سرانجام آنرا به‬
‫هدف برساند‪ .‬به عبارت دیگر خود احساس مشکالت باعث بیداری انسان میگردد نظیر آنچه قرآن برای‬
‫غفلت زدگان نسبت به خداوند بیان میکند که وقت فطرت خداجویشان بیدار میشود که احساس خطر‬
‫نمایند«فاذا رکبوا فی الفلک دعوا للا مخلصین له الدین»(عنکبوت‪)65/‬ترجمه‪:‬هنگامیکه سوار بر کشتی‬
‫شوند خدا را با اخالص میخوانند وغیر او را فراموش میکنند»‬
‫ب‪:‬جمع آوری اطالعات‬
‫با احساس مشکل باید به برسی تمام ابعاد آن پرداخت و آنرا شناخت سپس به جمع آوری اطالعات پرداخت‬
‫تا میزان تناسب آنرا با موضوع روشن شود‪ .‬که در نتیجه اطالعاتی که با موضوع سنخیت دارد به کار‬
‫گرفته شود‪ .‬خود جمع آوری اطالعات یکی از مراحل مهم در پیش بینی است«و اذا جاءهم أمر من االمن‬
‫أو الخوف أذاعوا به ولو ردوه إلی الرسول وإلی اولی االمر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم و لو ال فضل‬
‫للا علیکم و رحمته التبعتم الشیطان إال قلیال»(نسأ‪ )83/‬ترجمه‪:‬و هنگامیکه خبری از پیروزی یا شکست به‬
‫آنها برسد(بدون تحقیق)آن را شایع می سازند در حالی که اگر آن را به پیامبر و پیشوایان‪-‬که قدرت‬
‫تشخیص کافی دارند‪ -‬باز گردانند‪،‬از ریشه های مسایل آگاه خواهند شد‪.‬و اگر فضل ورحمت خدا بر شما‬
‫نبود‪،‬جز عده کمی‪،‬همگی از شیطان پیروی می کردید(و گمراه میشدید)‬
‫ج‪:‬فرضیه سازی‬
‫بدون شک در زمان جمع آوری ا طالعات راه حل ها و فرضیه های احتمالی به ذهن میرسد که خود آن‬
‫میتواند برای حل مشکل کمک کند‪.‬‬
‫د‪:‬ارزیابی فرضیه‬
‫با به وجود آمدن فرضیه ها باید اطالعات جمع آوری شده را برای بررسی دقیق مشکل بکارگرفت‪ .‬تا از‬
‫تناسب آن اطالعات و فرضیه های بوجود آمده اطمنان حاصل شود ‪.‬‬

‫و‪ :‬اطمنان از صحت فرضیه‬

‫برای این که تناسب فرضیه با حل مشکل شناخته شود باید برای صحت آن فرضیه ها آزمایش های را به‬
‫عمل آورد ‪ .‬قرآن به عنوان مصداق عینی این مراحل داستان حضرت ابراهیم را بیان کرده است ‪«ٰ .‬واذ‬
‫قال ابراهیم البیه ازر اتتخذ اصناما آلهه انی اراک و قومک فی ضالل مبین»(انعام ‪ )74/‬ترجمه ‪ ( :‬ویاد‬
‫‪88‬‬
‫کن ) هنگامی را که ابراهیم به پدر خود آزر گفت آیا بتان را خدایان (خود) می گیری من همانا تو و قوم‬
‫ترا در گمراهی آشکاری می بینم‪.‬‬
‫تحلیل آیه‬
‫‪1‬ـ احساس مشکل‬
‫حضرت ابراهیم ابتدا عبادت ها را از طرف قوم خود به عنوان یک مشکل احساس کرد ‪ .‬با این استدالل که‬
‫‪:‬‬
‫الف ‪ .‬انسان سازنده این بت ها است و چیزیکه با دست ساخته شود چگونه قابل پرستش است؟‬
‫لذا فرمود «قال اتعبدون ما تنحتون»« صافات ‪»95/‬ترجمه گفت آیا آنچه را میتراشید می پرستید ‪.‬‬
‫ب ‪ .‬این بت ها هیچ قدرت و توانی ندارند پس ممکن نیست که به صفت الوهیت متصف شوند ‪ .‬چون خدا ‪،‬‬
‫قوی و توانا و حاکم بر هستی و بخشنده نعمت ها و تقسیم کننده روزی ها است « قال افتعبدون من دون للا‬
‫ما ال ینفعکم شیا و ال یضرکم» ( انبیاء‪ ) 66/‬گفت آیا جز خدا چیزی را می پرستید که نه کمترین سودی بر‬
‫ای شما دارد ونه زیانی به شما می رساند نه امید به سودشان دارید ونه ترسی از زیانشان !‬
‫احساس همین مشکل که عبادت بت ها نادرست است و آن ها شایستگی برای خدا شدن ندارند باعث شد‬
‫ابراهیم به تفکر بپردازد که باالخره خدای این هستی کیست ؟ حضرت ابراهیم همزمان با احساس این‬
‫مشکل انگیزه قوی در خود احساس کرد که او را برای رسیدن به شناخت آفریدگار هستی ‪ ،‬به تفکر وادار‬
‫ساخت البته در ایجاد این انگیزه عالوه برهدایت و توفیق الهی‪ ،‬فطرت سالم ‪ ،‬روح صاف و زالل و عقل‬
‫برتر او نیز کمک نمود ‪ .‬لذا به جمع آوری اطالعات در مورد خالق هستی پرداخت ‪ .‬برای این کار به‬
‫مطالعه پدیده های گونا گون هستی مانند ‪ :‬آسمان ‪ ،‬زمین و ‪ ....‬اقدام نمود ‪ .‬تا از طریق آنها به شناخت خدا‬
‫برسد ( و کذلک نری ابراهیم ملکوت السماوات و االرض و لیکون من الموقنین)انعام ‪ /75‬ترجمه واین‬
‫گونه ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین کننده گان باشد‪.‬‬
‫‪ . 2‬فرضیه ها‬
‫حضرت ابراهیم ‪ ،‬در جریان جمع آوری اطالعات در باره پدیده های مختلف هستی ‪ ،‬در ذهن خود فرضیه‬
‫های ساخت ‪.‬‬
‫فرضیه اول‪ :‬وقتی تاریکی شب همه جا را فرا گرفت واو ستاره ی را دید که در آسمان تاریک شب می‬
‫درخشد ‪ ،‬فرضیه ی ساخت که نتیجه آن اع تقاد به خدایی ستاره بود ‪ ،‬ولی روشن شد که ستاره دچار تغییر‬
‫شده است ‪ ،‬یعنی غروب کرد و دیگر ظاهر نگشت فرضیه مزبور را کنار گذاشت ( چون از نظر او خدای‬
‫غروب کننده قابل قبول نبود) « فلماجن علیه اللیل رای کوکبا قال هذا ربی فلما افل قال ال احب االفلین»(‬
‫‪89‬‬
‫انعام ‪ )76/‬پس چون شب براو پرده افکند ستاره ای دید گفت این پروردگار من است و آنگاه چون غروب‬
‫کرد گفت غروب کنندگان را دوست ندارم ‪.‬‬
‫فرضیه دوم ‪ :‬بار دیگر با دیدن ماه فرضیه دیگری ساخت ‪ .‬و فکر کرد همان ماه خدا باشد ولی با غایب‬
‫شدن ماه این فرضیه را نیز کنار گذاشت «فلما رای القمر بازغا قال هذا ربی فلما اقل قال لین لم یهدنی ربی‬
‫الکونن من القوم الضالین » (\انعام ‪)77 /‬و چون ماه را در حال طلوع دید گفت این پروردگارمن است‬
‫آنگاه چون ناپدید شد گفت اگر پروردگارم مرا هدایت نکرده بود قطعا از گروه گمراهان بودم ‪.‬‬
‫فرضیه سوم ‪ :‬با دیدن خورشید و درخشندگی او فرضیه ی دیگری ساخت که آن خدا باشد ولی با غروب‬
‫خورشید دانست که اینهم با صفات خدا تناسب ندارد ‪ .‬لذا این فرضیه را نیز کنار گذاشت ( فلما رای الشمس‬
‫بازغه قال هذا ربی هذا اکبر فلما افلت قال یا قوم انی بری مما تشرکون)( انعام ‪ )78/‬پس چون خورشید را‬
‫برآمده دید گفت این پروردگار من است این بزرگتر است و هنگامی که افول کرد گفت ای قوم من من از‬
‫آنچه (برای خدا) شریک می سازید بیزارم‪.‬‬
‫فرضیه نهایی و اطمینان از صحت فرضیه ‪ :‬بعد از اینکه برای ابراهیم روشن شد که هیچ کدام از فرضیه‬
‫های او نتوانست او را به خدا برساند ‪ .‬سرانجام فرضیه دیگری ساخت که او را به خدا رساند ‪ .‬و او خدایی‬
‫بود که آفریدگار همه ستارگان ‪ ،‬آسمانها ‪ ،‬زمین و مخلوقات میان آسمان وزمین بود‪ .‬لذا گفت ‪ « :‬انی‬
‫وجهت وجهی للذی فطر السماوات واالرض حنیفا وما انا من المشرکین » ( انعام ‪ )72/‬من از روی‬
‫اخالص پاک دالنه روی خود را به سوی کسی گردانیدم که آسمانها و زمین را پدید آورده است و من از‬
‫مشرکان نیستم‪.‬‬
‫شکی وجود ندارد که حضرت ابراهیم قبال به فرضیه ای که سرانجام به آن رسید فکر کرده بود و اطالعات‬
‫زیادی در باره دیگر پدیده های نیز گرد آورده بود ونه تنها چیزی که فرضیه او را نقض کند در آن ها‬
‫ندیده بود که هر چه را مشاهده نمود از شگفتی های آفرینش و خلقت خدا بود ‪ .‬چون نظم استوار در نظام‬
‫هستی اورا بروجود یک خدای قوی و توانا وحکیم داللت می نمود که او این هستی و آفریده های موجود‬
‫درآن را با چنین نظمی استوار و دقیق آفریده است‬
‫‪1‬‬

‫پرسش ها‬
‫‪ – 1‬پیش بینی مشکالت چه نقشی در حل مشکل اداره دارد ؟‬
‫‪ – 2‬چه عواملی برای پیش بینی مشکالت کار ساز است ؟‬
‫‪ - 3‬بصیرت ‪ ،‬آینده نگری چه ارتباطی با پیش بینی مشکالت دارد؟‬
‫‪1‬‬
‫و اصول نظام اداری ‪.198-186.‬‬ ‫ـ ‪ .‬قرآن و روان شناسی ‪ ،‬ص ‪31‬‬
‫‪90‬‬
 ‫‪ - 4‬راه کار قرآن برا ی پیش بینی مشکالت چیست ؟‬

‫مبحث یازدهم‬
‫مشورت‬
‫جایگاه و اهمیت مشورت‬
‫یکی دیگر از راه کار های موفقیت یک مدیر و به ثمر نشستن برنامه ریزی و شگوفایی تصمیم گیری‬
‫استفاده از مشاور و بکار گیری مشورت است ‪ .‬اهمیت مشورت در این است که استفاده نکردن از مشاور‬
‫استبداد است و استبداد آفت جامعه است ‪ .‬کارگذارانی که در تصمیم گیری های خود مشورت نمیکنند وبه‬
‫افکار خیر خواهانه اندیش مندان و خواسته های به حق مردم اعتنایی ندارند ‪ ،‬خود و اداره را در دامی‬
‫گرفتار خواهند کرد که رهایی از آن به آسانی ممکن نسیت ‪ ،‬چه بسا به سقوط و نابودی آن منجر شود ‪.‬‬
‫آنها که در راس هرم قدرت وتصمیم گیری قرار دارند باید در مدیریت خود شان و در مسایل که پیش میاید‬
‫با دیگران مشورت کنند واز نظریه های صاحب نظران باخبر شوند تا در تصمیم گیری های خود سنجیده و‬
‫درست عمل کنند و اشتباه خود را به حد اقل برسانند ‪ .‬گذشته از این در چنین میحطی استعداد ها شکوفا‬
‫میشود و مردم مجال اندیشدن و تفکر می یابند و در نتیجه جامعه به طرقی و تعالی و رشد فرهنگی میرسد‬
‫‪ .‬بدون شورا همه کارها ناقص است و تصمیم گیری بدون شوری و مشورت فاقد برکت است ‪ .‬یک انسان‬
‫هرقدر هم از نظر فکر و اندیشه‬
‫نیرو مند و مجرب باشد ‪ ،‬باز هم نسبت به مسایل مختلف از یک و یا چند وجه می نگرد و وجوه دیگر بر‬
‫او مجهول می ماند ٰ ‪ ،‬اما هنگامی که مسایل در شورا مطرح گردد و عقل ها تجربه ها و دید گاه های‬
‫مختلف به کمک هم می شتابند‪ ،‬مسایل به طور کامل پخته و کم عیب و نقص میشود واز لغزش و اشتباه‬
‫دور میگردد ‪ .‬در اسالم شوری و مشوره در کار ها و در تصمیم گیری ها آنقدر اهمیت دارد که در قرآن‬
‫کریم ‪:‬‬
‫الف ‪ :‬از مهم ترین مسایل واز جمله فرایض واز ویژه گی های مورد تشویق و تاکید بشمارآمده «و الذین‬
‫یجتنبون کبایر االثم و الفواحش و اذا ما غضبو ا هم یغفرون و الذین اشتجابوا لربهم و اقاموا الصاله و‬
‫امرهم شوری بینهم و مما رزقناهم ینفقون »(شوری ‪ )38-37/‬و آنان که از گناه هان بزرگ و کار های‬
‫زشت دوری میجویند و چون به خشم آیند در می گذرند ‪ ،‬و آنانکه ( دعوت ) پرورد گار خویش را پاسخ‬
‫داده اند و نماز را بر پا داشته اند و کارشان را با مشورت میان خود شان باشد واز آنچه ایشان را روزی‬
‫کرده ام انفاق میکنند ‪.‬‬
‫‪91‬‬
‫ب ‪ :‬صراحتا به پیامبر دستور استفاده از آن داده شده ( و شاور هم فی االمر) (آل عمران ‪)159/‬و در کار‬
‫ها با آنان مشورت کن‪.‬‬
‫خداوند پیامبر گرامی اش را با آنکه معصوم است و با منبع وحی ارتباط دارد و حتی گذشته از آن دارایی‬
‫چنان اندیشه کامل و نیرو مندی است که نیازی به مشورت ندارند ‪ ،‬به مشورت با اصحاب و نظر خواهی‬
‫از آنان مامور میکند و سیره آن حضرت هم پیوسته همین بود که در تصمیم گیری ها بر مبنای مشورت‬
‫عمل میکرد ‪ .‬سیره نویسان در احوال رسول خدا ( ص) و روش مدیریت وی نوشته اند که آن حضرت با‬
‫‪1‬‬
‫اصحاب خود بسیار مشورت میکرد ‪ .‬گفت پیغمبر بکن ای رایزن مشورت کالمستشار موتمن‬
‫و نیز اصحاب آن حضرت در توصیف این ویژه گی پیامبرص گفته اند که هیچ را ندیدیم که با اصحاب‬
‫خود بیشتر از رسول خدا ص با اصحابش مشورت کند ‪.‬‬
‫وخلفای راشدین نیز این اصل زیبا را فراموش نمیکردند ودربسیارمواقع ازمشوره کارمیگردفتند چنانچه‬
‫زماینکه عالء بن حضرمی را به طرف بحرین می فرستاد با صحابه کرام مشوره نمودند وخلیفه دوم‬
‫درامورات مهم اخصا درنصب والت وحکام واهل رای مشوره می نمودند‪.‬‬
‫بدین ترتیب هیچ انسان دور اندیش و خرد مندی ‪ ،‬خود را از موهبت مشورت محروم نمی سازد ‪ ،‬زیرا به‬
‫سبب مشورت به راه درست و شیوه محکم و پیروزی دست می یابد ‪ ،‬و مشورت در امور ‪ ،‬اقدامی در‬
‫جهت اصال ح و درست کردن کار ها و راهی برا ی نجات و پیروزی است ‪.‬‬
‫نتایج مثبت مشورت‬
‫‪: 1‬مایه الفت اجتماعی و پیوند بین مردم و زمامداران گردیده‪ ،‬رابطه زمامداران و مردم را از رابطه یک‬
‫طرفه و یک سویه خارج کرده به رابطه متقابل و دو سویه در می آورد و جامعه از قوامی درست بر‬
‫خوردار میشود‪.‬‬
‫‪:2‬موجب ارزش یافتن مردم و مشخص شدن قدر و جایگاهشان در امور اجتماعی میشود‪.‬‬
‫‪: 3‬موجب رشد اندیشه و تفکر و میدان یافتن آن در جامعه گردیده‪،‬که در این صورت صاحب نظران و اهل‬
‫اندیشه و صاحبان رأی رشد کرده و جایگاه واقعی خود را پیدا می کنند‪.‬‬
‫‪:4‬روحیه انف عال اجتماعی زدوده شده‪،‬همه خود رادر امور جامعه‪،‬مورد مشورت‪،‬شریک و سهیم میبینند؛و‬
‫روحیه انزوای اجتماعی ازبین میرود‪.‬‬
‫‪: 5‬روحیه مسولیت پذیری و مشارکت اجتماعی قوت میابد‪ .‬ازمطالب یاد شده روشن میشود که چگونه‬
‫میتوان جامعه را به سالمت اداره کرد وچگونه میتوان از خود رأی و خود کامگی که از بزرگترین آفت‬
‫‪1‬‬
‫ـ مسند االمام الشافعی‪،‬ص‪277‬‬
‫‪92‬‬
‫های اجتماعی است پیشگری کرد‪.‬انسان هایی که از اندیشه قوی برخوردار اند و صاحب نظر اند‪،‬اگر خود‬
‫رابی نیاز ببنند و احساس کنند که به رأی و اندیشه دیگران نیازی ندارند‪ ،‬خوی استبدادی رخ خواهد نمود‪،‬‬
‫اما اگر با صاحبنظران و مردم در پیون د باشند و از آراء و نظرات دیگران استفاده کنند‪،‬عالوه بر آنکه‬
‫دیگران میدان رشد و مشارکت در امور میابند‪ ،‬خود از خطر فرو رفتن در خود رأیی و غلتیدن در خود‬
‫کامگی دور میشوند‪ .‬وقتی کسی خود را بی نیاز از دیگران میبیند‪،‬هرچند که از نظر اندیشه قوی باشد‪،‬‬
‫شخصیت مردم را نادیده گرفته‪ ،‬اندیشه ها را متوقف ساخته‪،‬استعدادها را به نابودی میکشاند‪.‬بدین ترتیب‬
‫بهترین سرمایه و پشتوانه جامعه سا لم و مدیریت توانا و کارا از میان میرود و سیر انحطاط آغاز‬
‫میشود‪.‬بهترین اشخاص و استوار ترین حکومت ها در صورت فرو رفتن در نکبت استبداد بسوی هالکت‬
‫می روند؛ واین حقیقتی است گریز ناپذیر«من استبد برأیه هلک»هرکه خود رأیی کرد نابود شد‪.‬‬
‫هر انسانی و هر حکومتی در نتیجه خود رأیی بدون پشتوانه میشود‪ .‬مهم ترین وجه یک حکومت‪،‬مردمی‬
‫بودن آن است که صالح و سامان‪،‬و بقا و دوام حکومت بدان است؛وهمین بهترین پشتوانه یک حکومت‬
‫است‪ .‬مردم با اعتبار یافتن واقعی و اشتراک نمودن در امور خویش‪ ،‬نقش اساسی خود را می یابند‪ ،‬بر این‬
‫اساس مشورت کردن با مردم در تصمیم گیری ها پشتوانه ای گرانسنگ وارزشمندی برای جامعه و‬
‫‪1‬‬
‫حکومت است ‪«.‬ال ظهیر کالمشاوره»‬
‫هیچ پشتیبانی چون مشوره نخواهد بود ‪.‬‬
‫ویژگی های مشاوران‬
‫بی گمان مشورت معنا نمیابد مگر با رعایت حدود آن‪.‬در غیراین صورت‪ ،‬زیان های ناشی از آن بر‬
‫مشورت کننده از منافع آن بیشتر خواهد بود‪.‬لذا جا دارد که جزء دغدغه اصلی باشد که با چه کسانی باید‬
‫مشورت کرد؟ با چه کسانی نباید مشورت کرد‪،‬وظیفه مشورت کننده و مشاور چیست؟ این ها یعنی این که‬
‫مشورت کردن با اشخاص تابع ویژگی ها و صفات آنان است‪ .‬نه وابسته به سن‪ ،‬جنس‪،‬پایگاه طبقاتی و ‪...‬‬
‫در آموزه های دین مجموعه ای از صفات و ویژگی ها مطرح شده است که چنانچه فردی دارای آن صفات‬
‫باشد مناسب مشورت کردن است‪ .‬مهم ترین این صفات و ویژگی ها عبارتند از‪:‬‬
‫‪:1‬خدا ترسی‪ :‬در آموزه های دین سفارش شده است با کسی مشورت گردد که خدا ترس باشد‪،‬چنان که از‬
‫رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمودند« و اجعل مشورتک من یخاف للا تعالی»ٰ‪.‬مشورت خود را با‬
‫کسی انجام بده که از خدای متعال بترسد‪.‬‬

‫ـ ‪.‬نهيج البالغه‪،‬حکمت ‪1611‬‬

‫‪93‬‬
‫‪:2‬تقوای الهی‪ :‬پیامر اکرم (ص) فرمود‪«:‬شاور المتقین الذین یؤثرون االخرة علی دنیا و یؤثرون علی‬
‫أنفسهم فی أمورکم»ِ(‪ ) 2‬با متقیان مشورت کنید که آنان کسانی اند که آخرت را بر دنیا ترجیح میدهند و کار‬
‫های شما را بر امور خویش مقدم میگردانند‪.‬‬
‫‪:3‬عاقل‪:‬رسول خدا (ص) فرمود‪«:‬استرشدوا العاقل و ال تعصوه فتندموا»‪ 1‬با انسان عاقل مشورت کنید و او‬
‫را نا فرمانی نکنید که پشیمان میشوید‪.‬‬
‫عقلها مر عقلها یاری دهد‬ ‫مشورت ادراک و هوشیاری دهد‬
‫‪2‬‬
‫مشورت آرم بدو در مشکلی‬ ‫آن یکی می گفت خواهم عاقلی‬
‫‪:4‬تجربه‪:‬حضرت موسی(ع)‪،‬سر گذشت خود را به طور کامل برای حضرت شعیب(ع)بازگو کرد‪،‬تا از‬
‫تجربه او استفاده کند‪«.‬و قص علیه القصص»(قصص‪.)25/‬این نشان میدهد که مشورت با کسانی که اهل‬
‫تجربه اند میتواند انسان را از خطا ها مصون دارد وبه درستی ها رهنمون شود‪.‬به همین سبب است که‬
‫مشورت با اهل تجربه توصیه شده است‬
‫«أفضل من شاورت ذووا التجارب»ٰ‪.‬برترین کسی که با وی مشورت کنی باید دارای تجربه های فراوان‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪:5‬علم‪ :‬کسانی که اهل دانش و معرفت هستند و به علم خود عمل می کنند‪،‬یعنی عالمان صالح از بهترین‬
‫افراد برای مشورتند‪ ،‬پیامبر اکرام(ص)فرمود‪«:‬شاوروا العلماء الصالحین‪،‬فإذا عزمتم علی إمضاء ذلک‬
‫فتوکلوا علی للا»‪3‬با عالمان صالح مشورت کنید‪،‬و چون تصمیم بر اجرای آن گرفتید به خدا توکل کنید‪.‬‬
‫‪:6‬امانت داری‪«:‬صدق»و«امانت داری»دو اصل از اصول اخالق اسالمی هستند که ارتباط نزدیکی با‬
‫یکدیگر دارند؛امانت داری‪،‬نتیجه راستگویی است و راستگویی‪،‬نتیجه امانت داری‪ .‬و هر دو برای یک‬
‫مشاور الزم و ضروری است در حدیث دارد که«اذا قوبلت االمانة کثر الصدق»‪4‬هرچه امانت داری قویتر‬
‫گردد‪،‬راستی بیشتر میشود‪.‬در قرآن هم در باره امانت داری و مشاور شدن یوسف(ع) آمده است«و قال‬
‫الملک أتونی به أستخلصه لنفسی فلما کلمه قال إنک الیوم لدنیا مکین أمین»(یوسف‪)54/‬ترجمه‪:‬پادشاه گفت‬
‫یوسف را نزد من آورید تا او را مشاور مخصوص خود قرار دهم‪ .‬پس هنگامیکه با او گفتگو نمود‪،‬گفت‪:‬تو‬
‫امروز نزد ما فردی بزرگ و امین هستی‪.‬‬

‫ـ ‪ 1‬الدر المنثور‪،‬ج‪،6‬ص‪10‬‬
‫ـ ‪:4‬مثنوی دفتر اول ودوم ص‪2772 -49‬‬
‫‪3‬‬
‫ـ غررالحکم ج‪ .1‬ص‪.205‬‬
‫‪4‬‬
‫ـ ‪:3‬شرح غررالحکم‪،‬ج‪،3‬ص‪:4- 134‬مسند احمد بن حنبل‪،‬ج‪،2‬ص‪321‬‬

‫‪94‬‬
 ‫وظیفه مشاور‪:‬‬
‫وظیفه کسی که با او مشورت میشود این است که در نهایت صداقت وامانت عمل کند واز هیچ گونه خیر‬
‫خواهی فروگذاری ننماید‪.‬پیامبر اکرم (ص)فرمود«من استشار أخوه المسلم فأشار علیه بغیر رشده فقد‬
‫خانه»‪1‬ترجمه‪:‬هر که از برادر مسلمانش مشورت خواهد و او جز آنچه رشد و خیر اوست نظر دهد‬
‫ورهنمایی کند‪،‬به او خیانت کرده است‪.‬‬
‫که البته خیانت در مشورت‪،‬از بزرگترین گناهان است‪.‬‬
‫وظیفه مشورت کننده‬
‫وظیفه او این است که پس از آنکه شخصی با صفات و ویژگی های الزم برای مشورت را انتخاب‬
‫کرد‪،‬نظر اورا بپذیرد ومورد استفاده قرار دهد‪.‬‬
‫پیامبر اکرم (ص) فرمود«اذا أشار علیک العاقل الناصح فأقبل؛وایاک و الخالف علیهم‪،‬فإن فیه الهالک»ٰ‬
‫هرگاه انسان عاقل خیرخواهی نظر مشورتی داد بپذیر‪،‬و بپرهیز از مخالفت با آرای چنین کسان که بی گمان‬
‫‪2‬‬
‫نتیجه آن نابودی است‪.‬‬

‫پرسش ها‬
‫‪:1‬مشورت چه جایگاهی در آیات و روایات دارد؟‬
‫‪:2‬مشورت چه نتایج مثبتی میتواند داشته باشد؟‬
‫‪:3‬مشاورآنچه ویژگی های باید داشته باشد؟‬
‫‪:4‬وظیفه مشاور و مشورت کننده چیست؟‬

‫مبحث دوازدهم‬
‫نظارت‬
‫ضرورت نظارت‬
‫علی رغم عملی شدن تمام راه کارهای ذکر شده و دقت در گزینش‪ ،‬برنامه ریزی دقیق‪ ،‬تصمیم گیری‬
‫قاطع‪ ،‬استفاده از مشاوران قوی وتقسیم کار ممکن است باز مشکالتی باقی بماند که یقینا می ماند‪ .‬چون‬

‫‪1‬‬
‫ـ مسند احمد بن حنبل ‪ .‬ج‪.2‬ص‪.321‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ اصول نظام اداری ‪.‬ص‪ .210-200‬به اختصار وتصرف ‪.‬‬

‫‪95‬‬
‫دنیا‪ ،‬لغزشگاه است و جاذبه ها و کشش های دنیوی‪ ،‬لغزش آفرین‪ ،‬پس نباید از امکان به وجود آمدن‬
‫مشکالت‪ ،‬تخلِّف از قانون وناهنجاری های اداری‪ ،‬آسوده خاطر بود‪ .‬اینجاست که ضرورت نظارت اجتناب‬
‫ناپذیر می نماید‪ .‬زیرا طبیعی است که کارگزاران مختلف دولتی را با انواع شغلهای سیاسی‪ ،‬اجتماعی در‬
‫یک کشور نمی شود بدون ِّ‬
‫اطالعات قوی اداره کرد‪ .‬اگر نظارت صحیح بر امور کار گزاران نباشد‪ ،‬انواع‬
‫کم کاری‪ ،‬رشوه خواری‪ ،‬سوء استفاده های مختلف دامنگیر خواهد بود‪ .‬از این رو‪ ،‬تشکیالتی که ناظر بر‬
‫رفتار کارگزاران ونگران لغزش ها‪ ،‬تخلِّفات و ناهنجاری های اداری باشد‪ ،‬ضروری است‪ .‬تا این که مبادا‬
‫کارگزاران‪ ،‬در انجام وظایف کوتاهی کنند و با تکیه بر قدرت و مسندی که در اختیار دارند‪ ،‬به حقوق‬
‫مردم‪ ،‬تجاوز روا دارند‪.‬‬
‫اصل نظارت و بازرسی‪ ،‬یکی از اصول مدیریت اجتماعی وسیاسی است‪ ،‬اگر در سیستم حکومتی اصل‬
‫نظارت رعایت گردد‪ ،‬و امور و تحوالت سیاسی و اجتماعی جاری کشور‪ ،‬هرچه که هست‪ ،‬به شورای‬
‫تصمیم گیری ومدیریتی گزارش شود‪ ،‬می توان امید داشت که مدیریت سالمی بر کشور حاکم شده و عدالت‬
‫اجتماعی تحقق یابد‪ .‬همه این ها در نکته ای نهفته است که قرآن کریم بیان کرده وآن این که نظارت باعث‬
‫از بین رفتن بسیاری از غفلت ها می شود « َو َما نَتَن ََّز ُل ِإ َّال ِبأ َ أم ِر َر ِبِّكَ لَهُ َما َبیأنَ أَ أیدِینَا َو َما خ أَلفَنَا َو َما َبیأنَ‬
‫َذۖلِكَ َو َما َكانَ َربُّكَ نَ ِسیًّا»(مریم‪ .)64/‬پس از تأخیر وحی‪ ،‬جبرئیل علیه السالم به پیامبرصلی للا علیه وسلم‬
‫عرض کرد‪ :‬ما جز بفرمان پروردگار تو‪ ،‬نازل نمی شویم آنچه پیش روی ما‪ ،‬و پشت سرما‪ ،‬وآنچه میان‬
‫این دو می باشد‪ ،‬همه از آن اوست و پروردگارت هرگز فراموش کار نبوده ونیست‪.‬‬
‫به عبارت دیگر‪ ،‬نظارت وکنترل‪ ،‬ضامن حرکت اداره در مسیر اهداف تعیین شده‪ ،‬و در نتیجه تضمین‬
‫کننده بقاء و تکامل آن می باشد‪ ،‬و اصوال هیچ اداره ای بدون داشتن نظام مناسب و قدرتمند در بُعد نظارت‬
‫وکنترل نمی تواند بقاء دوام وپیشرفت خود را تضمین نماید‪ .‬بنابرین‪ ،‬ادارات مختلف‪ ،‬باید اقدام به طراحی‬
‫ساختارهای نظارتی گوناگون کنند تا از انحراف اداره و زیر مجموعه های آن‪ ،‬و در نتیجه دور افتادن از‬
‫اهداف تعیین شده پیشگیری نمایند‪ ،‬و در ضمن از درستی حرکت همه عوامل اداره در جهت انجام دادن‬
‫وظایف مربوط‪ ،‬به منظور دستیابی به اهداف مورد نظر اطمینان حاصل کنند‪ .‬این همان دعوت به نیکی‬
‫است که خداوند متعال جل جالله در قرآن عظیم الشأن تأکید کرده است « َو ألتَ ُكن ِ ِّمن ُك أم أ ُ َّمةٌ یَ أدعُونَ إِلَى أال َخی ِأر‬
‫ع ِن أال ُمنك َِر َوأُو َلۖئِكَ ُه ُم أال ُم أف ِل ُحونَ [ آل عمران‪ .]104 /‬وباید از میان شما‬ ‫َویَأ أ ُم ُرونَ بِ أال َم أع ُر ِ‬
‫وف َویَ أن َه أونَ َ‬
‫گروهی به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادار سازند و از زشتی باز دارند‪.‬‬
‫سیره پیامبر«صلی هللا علیه وسلم»‬

‫‪96‬‬
‫سیره پیامبر اکرم صلی للا علیه وسلم بر این بود که مسئولیت ها را به افراد واگذار می کرد و بر کار آنان‬
‫نظارت کرده مسئولیت می خواست‪ ،‬و با مسئولیت خواهی جدِّی خویش زمینه فساد را در کار گزارانش از‬
‫بین می برد‪ .‬و اجازه نمی داد آنان از مسئولیت و موقعیت شغلی خویش سوء استفاده کنند‪ .‬از آن جای که‬
‫هیچ مدیری نمی تواند خود به همه امور قیام کند وبار اداره کارها را به تنهایی به دوش کشد‪ .‬رسول خدا‬
‫صلی للا علیه وسلم با توجه به ضرورت ونیاز جامعه تکالیف و مسئولیت ها را به افراد با صالحیت‬
‫واگذار می کرد و وظایف آنان را مشخص می نمود و سپس کار آنان را مورد رسیدگی قرار می داد‪ .‬آن‬
‫حضرت صلی للا علیه وسلم والی و ولسوال تعیین می کرد‪ .‬افرادی را برای گرد آوری مالیات و صدقات‬
‫می فرستاد‪ ،‬برای سریه ها و عملیات نظامی فرمانده نظامی معین می کرد‪ 1،‬به هنگام بیرون رفتن از مدینه‬
‫افرادی را به عنوان جانشین به جای خویش می گماشت‪ 2‬افرادی را برای دعوت پادشاهان به اسالم اعزام‬
‫می کرد‪ 3،‬و افرادی را برای تعلیم قرآن وآموزش دین به نواحی ومناطق‬
‫مختلف گسیل می داشت‪ ،‬و افرادی را به عنوان قاضی منصوب و به مناطق مختلف اعزام می کرد‪ .‬و بر‬
‫کار هایشان نظارت می کرد ‪.‬‬
‫همچنان حضرت عمر رضی للا عنه برای دوستان خود فرمود ‪ :‬اگر برشما کسانی را که به نظر من‬
‫مناسب وپسندیده باشد مقررنمایم‪.‬‬
‫ویژگی مدیریت توانا‬
‫سپردن مسئولیت ها به افراد واجد اهلیت و سپس نظارت ایشان و پیگیری عملکرد کارگزاران و مسئولیت‬
‫خواهی از ایشان‪ ،‬مهم ترین ویژگی یک مدیریت توانا و تابع اصول است‪ .‬همه اینها گویایی این است که‬
‫نظارت و بازرسی عامل موفقیت هر زمامداری است‪ ،‬نظارت و بازرسی از عملکرد کارگزاران و مدیران‬
‫جامعه‪ ،‬یکی از راه های ُمهم در ایجاد امنیت عمومی‪ ،‬اجرای قانون و اجرای اصل اساسی امر به معروف‬
‫و نهی از منکر است که سبب اصالح امور و جلوگیری از مفاسد اداری و اجتماعی می گردد‪.‬‬
‫حساسیت امر نظارت‪:‬‬
‫در آموزه های اسالم‪ ،‬بازرسان حکومت را به((عیون)) یعنی چشم های حکومت تعبیر می کند‪ ،‬زیرا حاکم‬
‫و حکومتی که نظام بازرسی صحیح و مطمئن نداشته باشد‪ ،‬همانند کوری است که معایب را نمی بیند و در‬
‫منجالب عیوب ومفاسد غوطه ور می شود‪ .‬اداره کردن کشور با گماردن انسان های صالح‪ ،‬استفاده از‬

‫‪-1‬تاریخ پيامر اسالم‪ ،‬ص ‪226 -221‬‬

‫‪ - 2‬المغازی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪8-7‬‬
‫‪ -‬سيره ابن هشام‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪2793 -278‬‬
‫‪97‬‬
‫نیروهای استخباراتی‪ ،‬و بازرسی‪ ،‬باعث می شود کشور به خوبی اداره گردد‪ ،‬اداره ای که از آن بازرسی‬
‫نشود روز به روز رو به ضعف و نابودی می رود به خالف اداره ای که دارای بازرسی باشد و در آن‬
‫بازرسی انجام گیرد چنانچه در او ضعفی باشد وجود بازرسی بصورت اتوماتیک‪ ،‬آن ضعف را برطرف‬
‫خواهد نمود بلکه نام و هیبت وجود بازرس‪ ،‬کنترل کننده کردار و رفتار کارگزاران خواهد بود وبه عنوان‬
‫یک عامل پیشگیر نقش بسیار موثر و مثبتی را دارد‪.‬‬
‫سیره بزرگان دین نشان دهنده حساسیت و سنگینی وظیفه مقامات بلند پایه دولتی است روزی خلیفه دوم‬
‫حضرت عمر رض درحطاب به مردم گفت اگر من برشما کسانی را که به نظرم پسندیده ومناسب باشند‬
‫مقررنموده وبه عدالت و حکومت داری خوب توصیه نمایم آیا به نظر شما مسولیت را اداکردم مردم جواب‬
‫داند که بلی خلیفه راشد به آنها گفت اینگونه نیست تا وقتیکه من کارکرد آنها را نبینم که آیا به توصیه ها‬
‫ورهنمای من عمل کردند یا نه تا آن زمان مسولیتم را ادا نکردم وهمین نظارت دقیق وهمه جانبه عمر‬
‫رضی للا عنه ازاسباب مهم کامیابی وفعالیت موثر نظام مدیریتی ایشان بود‪ .‬این بدان معنا است که وظیفه‬
‫ی مقامات بلند پایه دولت تنها به انتخاب و منصوب نمودن آنها و رسیدگی به زندگی و امور مادی و‬
‫احتیاجات شان‪ ،‬محدود نمی شود‪ ،‬بلکه پس از به کار گماردن ماموران و عمال حکومتی‪ ،‬وظیفه دارند که‬
‫دائما مراقب اعمال و رفتار آنان باشند‪ .‬مراقبت نسبت به طرز انجام وظیفه ی ماموران‪ ،‬نحوه ی‬
‫برخوردشان با مردم‪ ،‬صحت و سقم گزارشهایی که آنان درباره پیشرفت امور و انجام وظایف خود به‬
‫مسئولین ذی ربط می دهند‪ ،‬میزان درستی و نادرستی شکایاتی که مردم از عمال حکومتی دارند و برای‬
‫زمامدار می فرستند و ده ها مسئله ی دیگرهمه و همه از جمله مواردی هستند که یک زمامدار شایسته نه‬
‫تنها حق رسیدگی به آنها را دارد‪ ،‬بلکه این رسیدگی ها از وظایف بسیار مهم و سازنده ی اوست‪ .‬زیرا‬
‫هرگاه زمامدار مراقب اعمال و رفتار کارگزاران و ماموران دولتی نباشد‪ ،‬بعید نیست که افرادی از آنها به‬
‫سوء استفاده از منصب و مسئوولیت خود بپردازند‪ .‬با ظلم و تعدی به مردم‪ ،‬دست زدن به خیانت و بی‬
‫عدالتی و فساد‪ ،‬مردم را نسبت به حکومت مأیوس و بدبین سازند و نظام جامعه را از هم بپاشند‪ .‬لذا برای‬
‫جلوگی ری از این وضع‪ ،‬مراقبت و نظارت دائمی برکارهای ماموران ضرورت دارد و برای نیل بدین‬
‫منظور‪ ،‬برقراری یک نظام بازرسی دقیق و مطمئن که گزارشهای صحیح وقابل اعتمادی در باره ی‬
‫کارمندان ارائه دهند‪ ،‬از جمله وظایف مقامات رده باالی دولت است‪.‬‬
‫ویژگی های ناظران‬
‫بدون شک ناظران و بازرسان باید از مورد اطمینان ترین افراد‪ ،‬به رئیس دولت‪ ،‬وزرا و مدیران ارشد و‬
‫از اشخاصی متقی‪ ،‬مومن‪ ،‬خدا ترس و اهل امانت و صداقت باشند که هر مقامی در هر موقعیتی نسبت به‬
‫‪98‬‬
‫وفاداری‪ ،‬راستی و دوستی آنها نسبت به خود کامال مطمئن باشند و یقین بداند که اخبار و گزارشهای آنان‬
‫بدور از هرگونه دروغ‪ ،‬خدعه و خدشه ای خواهد بود و جز خدمت به خدا و اسالم و کشور چیز دیگری را‬
‫در بازرسی امور و تهیه ی گزارشهای خود در نظر نخواهند گرفت‪.‬‬
‫روشهای نظارت‬
‫ع ِن‬ ‫شکی نیست که نظارت در صورتی می تواند ثمر بخش باشد که همه جانبه باشد « ِإ أذ یَتَلَقَّى أال ُمتَلَ ِقِّیَ ِ‬
‫ان َ‬
‫ش َما ِل َق ِعی ٌد ﴾ [ق‪ ].17 /‬آنگاه که دو (فرشته) دریافت کننده از راست و از چپ مراقب نشسته‬ ‫ع ِن ال ِ ِّ‬ ‫أالیَ ِم ِ‬
‫ین َو َ‬
‫اند‪.‬‬
‫نظارت همه جانبه می تواند با دو روش انجام گیرد‪.‬‬
‫‪ -1‬نظارت علنی‬
‫در این نوع نظارت‪ ،‬نظارت شنوندگان از فرایند نظارت آگاه هستند و می دانند که مدیر یا کسانی که مأمور‬
‫این کار هستند‪ ،‬بر عملکرد آنان نظارت می کنند‪ .‬این نوع نظارت را می توان به دو شیوه انجام داد‪.‬‬
‫الف‪ -‬مستقیم‬
‫در این صورت مدیر شخصا و بطور مستقیم بر تمامی شعب اداره و عملکرد همه کارکنان نظارت می کند‪.‬‬
‫نظارت مستقیم مدیر بر اداره وعملکرد کارکنان متضمن مزایای زیادی برای اداره خواهد بود‪ .‬به ویژه‬
‫وقتی که نظارت و بازرسی مدیر از شعب و قسمت های مختلف اداره‪ ،‬و کنترل عملکرد کارکنان به‬
‫صورت غیر منتظره و بدون اطالع قبلی صورت بگیرد‪.‬‬
‫نظارت مستقیم و غیر منتظره مدیر‪ ،‬باعث می شود که کارکنان بخش های مختلف اداره با دقت وتوجه بیش‬
‫تری به کار و فعالیت بپردازند و از کم کاری و کاستن از کیفیت کارها بپرهیزند‪ .‬چنانچه این گونه نظارت‬
‫به صورت یک رویه در آید‪ ،‬کارکنان اداره همواره این احتمال را خواهند داد که مدیر بدون اطالع قبلی از‬
‫شعبه آنها بازدید کند و عملکرد آنان را مورد بررسی قرار دهد‪ .‬این ذهنیت باعث می شود که آن ها با‬
‫جدیت و دقت کار کنند و از کم کاری بپرهیزند‪ ،‬در نتیجه بهره وری اداره به مقدار زیادی افزایش خواهد‬
‫یافت‪ .‬از طرف دیگر بازدید مدیران و مسئوالن از بخش های مختلف اداره به ویژه بازدید مدیران عالی‬
‫اداره و نظارت مستقیم آن ها موجب خواهد شد که کارکنان احساس کنند مدیران و مسئوالن اداره به آن ها‬
‫توجه دارند‪ .‬همین مسئله‪ ،‬دلگرمی بیشتر آنان را به دنبال داشته و رضایت وظیفوی آنان را افزایش خواهد‬
‫داد‪.‬‬
‫ب‪ -‬غیر مستقیم‬

‫‪99‬‬
‫با وجود اهمیت و ضرورت نظارت شخص مدیر از اداره و کنترل وی بر عملکرد کارکنان‪ ،‬توجه به این‬
‫نکته ضروری است که به خاطر گستردگی ووسعت ادارات و تنوع کارها و مشاغل در آن ها‪ ،‬به ویژه در‬
‫ادارات بزرگ و پیچیده امروزی‪ ،‬مدیران و مسئوالن ادارات‪ ،‬اصوال قادر نخواهند بود که نظارت مستقیم‬
‫را به صورت جامع و کامل انجام دهند‪ .‬به عالوه‪ ،‬در صورتی که مدیر بخواهد به صورت مستقیم بر‬
‫عملکرد همه کارکنان نظارت کند‪ ،‬از انجام دادن وظایف دیگر خود باز خواهد ماند‪ .‬لذا مدیر انجام دادن‬
‫این وظیفه را به عهده شخص یا اشخاص دیگری بگذارد‪ ،‬و خود وارد نشود‪ ،‬بلکه نتیجه کار آن ها را‬
‫بررسی نماید‪ ،‬در واقع به صورت غیر مستقیم بر اداره و عملکرد کارکنان نظارت داشته باشد‪.‬‬
‫به عبارت دیگر نکته ای که نظارت غیر مستقیم را ضروری می سازد‪ ،‬این است که مدیران ادارات‪ ،‬به‬
‫ویژه مدیران ارشد و عالی رتبه‪ ،‬عالوه بر نظارت بر اداره‪ ،‬وظایف مهم و خطیر دیگری مثل هدایت کلی‬
‫اداره و طراحی پالن های استراتژیک و بلند مدت را بر عهده دارند‪ .‬بنابر این‪ ،‬نمی توانند تمام وقت خود‬
‫را صرف کنترل اداره کنند و برتمام مسائل ریز و درشت آن نظارت داشته باشند‪ ،‬بلکه باید با تعیین افراد‬
‫امین‪ ،‬این وظیفه مهم را به انجام برسانند‪ ،‬و برای تصمیم گیری در مورد اداره و کارکنان از گزارش های‬
‫این افراد استفاده کنند‪.‬‬
‫اما آنچه در نظارت غیرمستقیم فوق العاده مهم است‪ ،‬صداقت و متعهد بودن ناظران است‪ ،‬تا از یک سو به‬
‫سر صدق‪ ،‬تحقیق کنند و در گزارش و بازگویی‪ ،‬صداقت و‬
‫دقت بنگرند‪ ،‬به استواری پی گیری کنند‪ ،‬از ِ‬
‫وفا را پیشه سازند تا نیکوکاران با آن گزارش ها تشویق شوند و ارتقا یابند و خیانتکاران پس از اثبات‬
‫جرم‪ ،‬تنبیه شده‪ ،‬بر کنار گردند‪ .‬یا تنزل مقام یابند‪ .‬در عهد نامه مالک آمده است «ث ُ َّم تَفَقَّد أَع َمالَ ُهم‪َ ،‬واب َع ِ‬
‫ث‬
‫الوفَاء علیهم»‪ .1‬سپس با فرستادن مأموران راستگو و با وفا‪ ،‬کارهای آنان را زیر‬ ‫ق َو َ‬ ‫العُیون َِمن اَهل ِ ال ِ ِّ‬
‫صد ِ‬
‫نظر بگیر‪.‬‬
‫این اثر ضمن این که بیانگر ضرورت نظارت بر اعمال و رفتار زیر دستان و کارکنان است‪ ،‬این پیام را‬
‫نیز دارد که مدیر به تنهایی از عهده نظارت بر نمی آید‪ ،‬لذا الزم است برای این کار از افراد دیگری که‬
‫دارای صفات و ویژگی های برجسته ای مثل راستگویی و وفاداری هستند‪ ،‬استفاده نماید‪.‬‬
‫‪ -2‬نظارت مخفی‬
‫در این نوع نظارت ‪ ،‬مدیر اداره‪ ،‬عده ای را جهت انجام دادن این وظیفه انتخاب می نماید‪ ،‬لیکن کارکنان‬
‫اداره متوجه این مسئله نمی شوند و این افراد را نمی شناسند‪ .‬به این افراد مأموریت داده می شود که به‬
‫صورت مخفی‪ ،‬بطوری که کارکنان متوجه کار آنان نشوند‪ ،‬عملکرد کارکنان را زیر نظر داشته باشند‪،‬‬
‫‪1.53‬‬ ‫‪ -‬نهج البالغه‪ ،‬نامه‬
‫‪100‬‬
‫عملکرد آن ها را‪ ،‬بررسی نمایند و نتیجه آن را به مدیران گزارش کنند که همه این روشها ازسیره پیامبر‬
‫صلی للا علیه وسلم وخلفای راشدین بخوبی معلوم میگردد‪.‬‬
‫فوائد نظارت مخفی‬
‫الف‪ -‬دقت و صحت‬
‫اگر نظارت بر عملکرد کارکنان‪ ،‬همیشه به صورت آشکار و علنی انجام شود‪ ،‬از دقت و صحت الزم‬
‫برخوردار نخواهد بود‪ ،‬زیرا در این صورت ممکن است برخی از کارکنان با تظاهر به عملکرد خوب و‬
‫ظاهر سازی‪ ،‬نظارت کنندگان را فریب دهند‪ .‬این مطلب ضریب صحت و دقت نظارت را پایین می آورد‪.‬‬
‫در میان کارکنان‪ ،‬افرادی هستند که معموال کاری مفید و ثمر بخش برای اداره انجام نمی دهند و عملکرد‬
‫خوب و مطلوبی ندارند‪ ،‬لیکن تالش می کنند تا با ظاهر سازی و فریب کاری‪ ،‬عملکرد خود را خوب و‬
‫مطلوب برای اداره مفید و سازنده نشان دهند‪.‬‬
‫بنابر این‪ ،‬الزم است که در اداره از نظارت مخفی نیز استفاده گردد تا مدیران از گرفتار شدن به این گونه‬
‫خطاها در امان مانده و میزان صحت و دقت نظارت افزایش یابد‪.‬‬
‫ب‪ -‬حفظ امانت داری‬
‫یکی از آثار مثبت آن‪ ،‬ترغیب و تشویق کارکنان به امانتداری است‪ .‬این نوع نظارت باعث خواهد شد که‬
‫کارکنان از دست زدن به خیانت بپرهیزند و امانتدار باشند‪.‬‬
‫ج‪ -‬تکریم ارباب رجوع‬
‫یکی از درد های مضمن‪ ،‬آفت خطرناک وواقعیت تلخ که در ادارات وجود دارد توهین و تحقیرهای است‬
‫که صورت می گیرد‪ .‬نیاز جدی است که این درد درمان گردد که یکی از راههای درمان آن‪ ،‬نظارت‬
‫است‪ .‬تکریم ارباب رجوع بقدری مهم است که خداوندجل جالله در قرآن کریم می فرماید‪َ « :‬و ِإ َذا َجا َءكَ‬
‫علَ أی ُك أم » «انعام‪ .»54/‬و چون کسانی که به آیات ما ایمان دارند نزد تو آیند‬ ‫الَّذِینَ یُؤأ ِمنُونَ بِآیَاتِنَا فَقُ أل َ‬
‫س َال ٌم َ‬
‫بگو درود بر شما‪.‬‬
‫ویژگی های نظارت مطلوب‬
‫‪-1‬فراگیر‬
‫قرا و قصبات وجود داشته باشد‪ .‬تا در همه جا همه‬
‫نهاد نظارتی باید در تمام ادارات‪ ،‬والیات‪ ،‬شهرها‪ِّ ،‬‬
‫کارمندان‪ ،‬مدیران و مسئوالن تحت نظارت قرار بگیرند‪.‬‬
‫‪ -2‬مداومت‬

‫‪101‬‬
‫نظارت باید مستمر و دوامدار باشد‪ .‬تا کارکنان و مجریان نظام در اجرای مسئولیت ها و وظایف خود‬
‫احساس مسئول یت نمایند و وجدان کاری داشته باشند‪ .‬تا حسن اجرای وظایف‪ ،‬تسریع در روند جوابگویی به‬
‫مردم و ارباب رجوع‪ ،‬تأمین رضایت مراجعین به دوایر دولتی تأمین گردد‪.‬‬
‫‪ -3‬دقت‬
‫اهمیت ویژه و ضرورت امر نظارت اقتضا می کند که دقت و حساسیت کافی در انجام دادن آن وجود داشته‬
‫باشد‪ .‬حضرت علی رضی للا عنه در مورد نظارت بر عملکرد کارگزاران و مراقبت از آنان‪ ،‬با دقت و‬
‫حساسیت عمل می کرد‪ ،‬و هیچ گونه مالحظه ای روا نمی داشت‪ .‬این دقت و حساسیت در نظارت بر‬
‫عملکرد کار گزاران به حدی بود که شرکت یکی از کار گزاران ایشان در یک مهمانی اشرافی از نظر آن‬
‫حضرت مخفی نماند‪ ،‬چنان که وقتی کارگزار ایشان عثمان بن حنیف در مجلس مهمانی یکی از اشراف و‬
‫بزرگان بصره شرکت کرد و خبر آن به حضرت علی رضی للا عنه رسید‪ ،‬نامه ای به وی نوشت و او را‬
‫ک ِإلی مأ ُدبَ ٍة‬ ‫عا َ‬
‫صرةِ َد َ‬‫َر ُجالً ِمن فِتیَ ِة أَه ِل البَ َ‬ ‫این چنین توبیخ کرد « أَ َّما بَعدُ‪ ،‬یَابنَ ُحنَیفٍ ‪ ،‬فَقَد بَلَغَنِی أَ َّن‬
‫عائِلُ ُهم َمجفُ ِّ ِو‬
‫وم‪َ ،‬‬ ‫یب ِإلی َ‬
‫ط َع ِام قَ ٍ‬ ‫ک ت ُ ِج ُ‬ ‫ظنَنتُ أَنَّ َ‬
‫َ‬ ‫الجفَانُ َو َما‬
‫ک ِ‬ ‫ک االَ َلوانُ َو تُنقَ ُل ِإ َلی َ‬
‫اب‪ ،‬لَ َ‬
‫ط ُ‬ ‫فَأ َ َ‬
‫سرعتَ ِإلَی َها تُستَ َ‬
‫ع ِّ ِو» اما بعد‪ :‬ای پسر حنیف! همانا به من گزارش رسیده که یکی از جوانان اهل بصره‪ ،‬تو را‬
‫غنِی ُهم َمد ُ‬
‫َو َ‬
‫به مهمانی دعوت کرده و تو به سرعت به سوی آن شتافته ای‪ ،‬و در آن جا برای تو غذا های رنگارنگ و‬
‫ظرف های بزرگ غذا پی در پی آورده اند‪ .‬گمان نمی کردم که تو مهمانی افرادی را بپذیری که نیازمندان‬
‫شان از آن {دسترخوان} رانده شده و ثروتمندان شان دعوت شده اند‪ .‬ونیز خلیفه سوم حضرت عثمان رض‬
‫درباره عمال وماموران خویش تنهابه گفتار ویا به نوشتن اکتفاء نمیکرد بلکه شخصا کار های حکام‬
‫ومدیران خویش را دقیقا نظارت ومراقبت میکرد وهرسال درموسم حج به حج رفته وحکام خود وکسانی را‬
‫ازاین حکام شکایت داشتند به تاکید حکم میکردند که به وی ببنند‪.‬‬
‫‪ -4‬استقالل‬
‫نهاد بازرسی باید استقالل الزم را در نظارت و مراقبت بر دوایر و کارکنان دولت داشته باشد‪ .‬این گونه‬
‫حساسیت درعملکرد خلفای راشدین به خوبی مشاهده می شود مخصوصا حضرت عمر رضی للا عنه‪.‬‬
‫‪ -5‬سرعت‬
‫نهاد نظارتی باید تخلفات اداری و تخطی از انجام وظایف کلیه ی کارگزاران و عوامل حکومتی را در‬
‫اسرع وقت به اطالع برساند تا مدیریت بتواند اتخاذ تصمیم نموده و مجازات الزم را نسبت به متخلفین‬
‫اعمال نماید‪.‬‬
‫‪ -6‬عدالت‬
‫‪102‬‬
‫یکی از ویژگی های که باید ناظران داشته باشند رعایت عدالت و خارج نشدن از محور عدالت است در‬
‫عین حال که نظارت از دقت و شدت برخوردار باشد‪ .‬بسیار عادالنه و منصفانه صورت بگیرد‪ .‬لذا بایسته‬
‫است که تنها به گزارش های رسیده اکتفا نشود‪ ،‬و با تکیه بر آن ها در مورد کارمندان قضاوت نشود‪ ،‬بلکه‬
‫عالوه بر آن گزارش ها‪ ،‬کارمندان خواسته شده ‪ ،‬و از آنان در مورد عملکرد شان سؤال شود‪ ،‬و یا از آنان‬
‫خواسته شود گزارش دقیق عملکرد خود را به صورت کتبی روان کنند تا به دور از افراط و تفریط و بدون‬
‫اینکه به کسی کوچکترین ستمی صورت گرفته باشد و آبرو و حیثیت کسی پایمال شده باشد‪ .‬تصمیم گیری‬
‫شود‪ .‬و این نشا ن دهنده ای این است که نباید به هر گزارشی اعتماد کرد‪ .‬بلکه باید مجرای گزارش دقیق‬
‫ظ َه َر أَ أم ُر َّ‬
‫َّللاِ» «توبه‪ »48/‬در حقیقت‬ ‫باشد «لَقَ ِد ا أبتَغ َُوا أال ِفتأنَةَ ِمن قَ أب ُل َوقَلَّبُوا لَكَ أاْل ُ ُم َ‬
‫ور َحتَّىۖ َجا َء أال َح ُّق َو َ‬
‫پیش از این {نیز} در صدد فتنه جویی بر آمدند و کارها را بر تو وارونه ساختند تا حق آمد و امر خداوند‬
‫جل جالله آشکار شد‪.‬‬
‫تقویت خود کنترلی‬
‫خود کنترلی به معنای نظارت و مواظبت فرد بر اعمال و رفتار خویش‪ ،‬و در نتیحه انجام دادن وظایف به‬
‫نحو مطلوب و پرهیز از انحراف و تخلف وظیفوی و اداری می باشد‪ .‬با اینکه گفته شد یکی از عناصر‬
‫حیاتی مدیریت سالم و کار آمد‪ ،‬وجود نظام کامل و دقیق برای نظارت و کنترل است‪ .‬نظارت بر اجرای‬
‫هرچه بهتر برنامه ها و وظایف کارکنان‪ ،‬ضرورتی است که بخش عمده ای از وقت مدیران را به خود‬
‫اختصاص می دهد‪ .‬از سوی دیگر کنترل عملکرد کارکنان از سوی مدیران‪ ،‬اصوال باعث بروز مقاومت از‬
‫سوی کارکنان شده و دیواری از بی اعتمادی را میان مدیران و کارکنان ایجاد می کند‪ .‬هرگاه بتوان در‬
‫کارکنان مراقبتی از درون خودشان ایجاد نمود‪ ،‬می توان امیدوار بود که این پیامد به وجود نیاید و در عین‬
‫حال عملکردها نیز مورد نظارت قرار بگیرند‪ .‬از این جهت مسئله خود کنترلی جایگاه ویژه ای پیدا می‬
‫کند‪ .‬در حدیث دارد که " اجعل من نفسک علی نفسک رقیبا"‪ 1‬از خودت مراقبی بر خودت قرار بده‪.‬‬
‫راه ایجاد خود کنترلی آشنا ساختن کارکنان از طریق آموزش آموزه های اخالقی امکان پذیر است‪ .‬که می‬
‫تواند تأثیر شگرف بر انسان بگذارد‪.‬‬
‫برتری های خود کنترلی‬
‫این روش در مقایسه با روش نظارت بیرونی دو برتری دارد‪.‬‬
‫برتری اول‬

‫‪1.2429‬‬ ‫‪ -‬غررالحکم و درالکلم‪ ،‬حدیث‬

‫‪103‬‬
‫خود کنترلی هم کم هزینه تر است و هم کارکردی بهتر و کار آمدتر دارد‪ .‬نظارت بیرونی در صورتی اثر‬
‫بخش خواهد بود که همراه با خود کنترلی کارکنان باشد‪ ،‬زیرا در نظارت بیرونی‪،‬چه بسا مواردی از‬
‫عملکرد و رفتار فرد از دید ناظران مخفی بماند و هیچ گاه مورد ارزیابی قرار نگیرد‪ ،‬در نتیجه نظارت‬
‫اعمال شده‪ ،‬ناقص خواهد بود‪ .‬اما اگر این باور در انسان وجود داشته باشد که در هر لحظه تمام رفتار و‬
‫کردار مورد نظارت مأموران الهی است تالش می کند قدم در جاده خیانت‪ ،‬خالف و کم کاری نگذارد‪.‬‬
‫برتری دوم‬
‫معموال در نظارت های بیرونی این دغدغه وجود دارد که آیا نظارت به عمل آمده از اعتبار و صحت کافی‬
‫برخوردار است یا آن که شائبه ها و غرض ورزی ها و دوستی ها و دشمنی ها در آن نقش داشته است‪ .‬از‬
‫این رو‪ ،‬همواره باید ب ر ناظران نیز نظارت کنندگان دیگری گماشت تا مراقب نظارت آنان باشند و به این‬
‫ترتیب ناظران مرحله باالتر نیز محتاج ناظران دیگری هستند‪ ،‬اما در صورتی که ناظران خود دارای‬
‫عامل بازدارنده درونی و باصطالح خود کن ترلی باشند‪ ،‬این دغدغه و نگرانی به میزان قابل توجهی کاهش‬
‫می یابد‪ ،‬و گزارش های آنان از ضریب اطمینان باالتر و صحت بیش تری برخوردار خواهد شد‪.‬‬
‫ترتیب اثر‬
‫نکته ای قابل توجه اینکه چه نظارت بیرونی صورت بگیرد و چه با تقویه خود کنترلی در کارمندان به‬
‫نتیجه دلخواه دست یافته شود‪ ،‬نکته ای که باید مورد توجه اهتمام جدی قرار بگیرد اینکه میزان کار‪،‬‬
‫کارگزاران و کارمندان حکومت باید بطور دقیق و بدون اعمال سلیقه های شخصی و گروهی بلکه بر طبق‬
‫قانون مورد ارزیابی قرار گیرد و عدالت در مورد عموم به نحو یکسان رعایت شود‪ .‬این کار موجب می‬
‫شود چنان که از سوی هر یک از کارکنان‪ ،‬خالقیت و ابتکاری مشاهده شود که برای نظام وپیشرفت جامعه‬
‫سودمند باشد و یا به هر ن حو ممکن در خدمت به احتماع کوشش نمایند و در قبال آحاد ملت احساس‬
‫مسئولیت نمادین به نحوی که در پرتو این وظیفه شناسی کاری متناسب با توسعه ی فراگیر جامعه انجام‬
‫دهند‪ ،‬این گونه افراد شناسایی شوند و مورد تکریم و تشویق قرار گیرند و بالعکس‪ ،‬چنانچه تخلف و تخطی‬
‫توسط کسی در هر یک از سطوح مدیریت جامعه مشاهده شود‪ ،‬بدون هیچ مالحظه ای‪ ،‬تنبیه و مجازات‬
‫اعمال گردد‪ .‬این کار سبب می شود که افراد الیق و کوشا در مجموعه ی نظام سیاسی و اجرایی کشور با‬
‫دلگرمی و پشتکار به کار خویش ادامه داده‪ ،‬استعدادهای خود را شکوفا سازند و در نتیجه‪ ،‬زمینه ی‬
‫‪1‬‬
‫انکشاف پایدار فراهم شود‪.‬‬
‫پرسش ها‬
‫‪1‬‬
‫ـ اصول نظام اداری ‪.‬ص‪.232-214‬‬

‫‪104‬‬
 ‫‪ -1‬چه موضوعی وجود نظارت را ایجاب می کند؟‬
‫‪ -2‬ویژگی های که باید ناظران داشته باشند چیست؟‬
‫‪ -3‬نظارت مخفی چه برتری های بر نظارت علنی دارد؟‬
‫‪ -4‬ارزش خود کنترلی در چیست؟‬

‫مبحث سیزدهم‬
‫ارزیابــــــی‬
‫اهمیت و ضرورت ارزیابی‬
‫در هر اداره ای موضوعات مختلف از قبیل گزینش ‪ ،‬هدف ‪ ،‬برنامه ریزی ‪ ،‬تصمیم گیری ‪ ،‬لوازم برنامه‬
‫ریزی ‪ ،‬تصمیم گیری و نظارت مطرح است ‪ .‬که بدون شک زمان زیاد و هزینه هنگفت هم صرف می‬
‫شود برای پی بردن به میزان موفقیت و اثر بخش بودن هر کدام وجود ارزیابی جامع و کامل ضروری می‬
‫نماید ‪ .‬به عبارت دیگر ‪ ،‬ادارات همواره در جهت اهداف از پیش تعین شده در حرکت بوده و فعالیت های‬
‫آن ها به منظور رسیدن به همان هدف ها است هر گاه نظام صحیح و مناسبی برای ارزشیایی شایستگی و‬
‫لیاقت کارمندان طراحی و به درستی اجرا شود نه تنها عامل موثری برای دستیابی به اهداف اداره است‬
‫بلکه در تامین اهداف و منافع واقعی کارکنان نیز نقشی به سزا خواهد دشت ‪ .‬از آنجای که طبق منطق قرآن‬
‫کریم یکی از علل مشکالت عمل کرد نامناسب کارگزرانی است که مرتکب خطا می شودند ‪ .‬به همین دلیل‬
‫ارزیابی اهمیت شایانی دارد ‪.‬‬
‫بنابراین ارزیابی شایستگی کارکنان و سنجش عملکرد آنان ‪ ،‬یکی از وظایف مدیران است ‪ .‬به طور کلی‬
‫در هر اداره عده ای تعهد باالی نسبت به اداره داشته و برای دستیابی به اهداف اداره از هیچ کوششی فرو‬
‫گذار نمی کنند ‪ .‬در مقابل ‪ ،‬تعدادی نیز هستند که تعهد چندانی ندارند و تالش قابل قبولی برای دستیابی به‬
‫اهداف اداره از خود نشان نمی دهند ‪.‬‬
‫از وظایف مهم یک نظام اداری موثر و کارآمد ‪ ،‬تفکیک بین این دو گروه از کارکنان اداره است ‪ ،‬زیرا‬
‫یکی از عوامل اساسی که انگیزه های ارزشمندانه را در افراد تحکیم کرده و رشد می دهد ‪ ،‬ارزش گذاری‬
‫کار آنان و رفتار مناسب با آن ها نسبت به عملکرد آن می باشد ‪ .‬حضرت علی در عهد نامه مالک ‪ ،‬وی‬
‫را به ارزیابی کارکنان و فرق گذاشتن میان آنان بر مبنای عملکرد شان ترغیب می کند ‪ .‬و عواقب‬
‫ناخوشایند تفکیک قائل نشدن میان کارکنان خوب و بد را متذکر می شود ‪.‬‬

‫‪105‬‬
‫اگر در اداره روش درست و کارآمدی برای ارزیابی افراد وجود نداشته باشد و یا عملکرد ها و فعالیت ها‬
‫به صورت صحیح و دقیق ارزیابی نشوند ‪ ،‬کارکنان اداره انگیزه ای برای تالش و کوشش جهت دستیابی‬
‫به اهداف اداره نخواهند داشت ‪ ،‬در نتیجه اداره از دستیابی به اهداف و انجام دادن ماموریت های خود باز‬
‫خواهد ماند ‪ .‬البته برای رسیدن به اهدافی که با ارزیابی دنبال می شود باید از سیستم ارزیابی مناسبی‬
‫استفاده کرد ‪ .‬زیرا اگر سیستم ارزیابی غلط باشد مشکالت آن کمتر از فقدان ارزیابی نخواهد بود‪.‬‬
‫فوائد ارزیابی‬
‫‪ .1‬رابطه صمیمانه‬
‫ایجاد رابطه ی مناسب ‪ ،‬منطقی و صمیمانه میان کارکنان ومدیران ‪ ،‬از شرایط موفقیت مدیران در اداره‬
‫کردن هر چه بهتر اداره می باشد ‪ :‬چرا که نقش اساسی و بارز نیروی انسانی در پیشبرد برنامه های اداره‬
‫انکار ناپذیر است ‪ .‬هر گاه ارزیابی شایستگی کارکنان ‪ ،‬به صورت دقیق ‪ ،‬صحیح و مناسب طراحی و‬
‫اجرا گردد ‪ ،‬می تواند زمینه ساز روابطی عادالنه و کارکنان ‪ ،‬و استفاده مناسب از نتایج به دست آمده ‪،‬‬
‫باعث منصفانه و عادالنه در مورد کارکنان اتخاذ شود ‪ ،‬که این مهم در ایجاد تفاهم بین کارکنان و مدیران و‬
‫روابط مناسب و منطقی میان آنان نقش به سزایی دارد ‪.‬‬
‫‪ – 2‬کسب رضایت طرفین‬
‫ارزیابی شایستگی افراد ‪ ،‬می تواند از یکی سو رضایت کارکنان را تامین کند ‪ ،‬و از سوی دیگر رضایت‬
‫مدیران و مسئوالن اداره را رقم زند ‪ .‬چنانچه عمر بن عبدالعزیز بعد از آگاهی ازکارکرد مدیران خویش‬
‫درصورت کارکرد خوب خدا را حمد وثنا می گفت وازمدیران خویش اظهاررضایت میکرد وبه مردم می‬
‫گفت اگر به عکس این جواب می گفتید من آنهارا عزل نموده وهیچگاهی دیگر ازایشان کمک نمیخوستم ‪.‬‬
‫اصوالً کارکنان هر اداره دوست دارند که از عملکرد خویش اطالع پیدا کرده از نقاط قوت و ضعف کار‬
‫خود آگاه شوند ‪ .‬ارزیابی عملکرد ‪ ،‬این امکان را به آن ها می دهد ‪ .‬بنابراین رضایت آن ها از این رهگذر‬
‫تامین میشود ‪.‬‬
‫‪ . 3‬آگاهی از عملکرد‬
‫مدیران همواره به دنبال کسب اطالعات در مورد چگونگی عملکرد کارکنان اداره هستند ‪ ،‬تا هنگام برنامه‬
‫ریزی و تصمیم گیری با آگاهی بیش تر عمل نمایند ‪ ،‬و اداره را به خوبی در جهت دستیابی به اهداف ‪،‬‬
‫هدایت کنند ‪ .‬ارزیابی عملکرد کارکنان این فرصت را در اختیار آنان میگذارد ‪.‬‬
‫‪ – 4‬فراهم شدن زمینه رشد‬

‫‪106‬‬
‫آموزش کارکنان و زمینه سازی برای رشد و پیشرفت آنان ‪ ،‬یکی از وظایف اصلی و تخصصی مدیریت‬
‫منابع بشری است ‪ ،‬زیرا عملکرد و تخصص کارکنان آموزش دیده و ماهر ‪ ،‬یکی از مهم ترین عوامل‬
‫موثر در باال رفتن میزان کار آیی ادارات است ‪ .‬اگر چه ادارات سعی می کنند تا از نیروهای الیق و‬
‫تحصیل کرد ه در جهت نیل به اهداف خود استفاده کنند ‪ ،‬لیکن هیچ کس در آغاز ورود به اداره ‪ ،‬با تمام‬
‫جنبه ها و زوایای شغل خود آشنا نیست ‪ ،‬طبعا الزم است با برگزاری دوره های آموزشی ‪ ،‬بازده کاری‬
‫افراد اداره افزایش یابد ‪ .‬که این امر از طریق ارزیابی امکان پذیر می گردد ‪.‬‬
‫‪ – 5‬ایجاد انگیزه‬
‫انسان داری دو نوع انگیزه است ‪.‬‬
‫الف ‪ .‬انگیزه های فیزیولوژیک ‪ ،‬این نوع انگیزه در انسان بصورت فطری وجود دارد البته حیوانات هم‬
‫این نوع انگیزه را دارند ‪ .‬مانند ‪ :‬انگیزه حفظ ذات که در قالب های گرسنگی ‪ ،‬تشنگی ‪ ،‬پرهیز از سرما و‬
‫س َكنًا َو َجعَ َل لَ ُك ْم ِم ْن‬
‫َّللاُ َجعَ َل لَ ُك ْم ِم ْن بُیُوتِ ُك ْم َ‬ ‫گرما و نیاز به آن دو ‪ ،‬بروز و ظهور پیدا می کند‪َ (.‬و َّ‬
‫شعَ ِار َها أَثَاثًا‬‫ظ ْعنِ ُك ْم َویَ ْو َم إِقَا َمتِ ُك ْم َو ِم ْن أَص َْوافِ َها َوأ َ ْوبَ ِار َها َوأ َ ْ‬
‫ست َ ِخفُّونَ َها یَ ْو َم َ‬
‫ُجلُو ِد اِل ْنعَ ِام بُیُوت ًا ت َ ْ‬
‫ق ِظالَل َو َج َع َل لَ ُك ْم ِم َن ا ْل ِج َبا ِل أ َ ْكنَانًا َو َج َع َل لَ ُك ْم‬ ‫َّللاُ َج َع َل َل ُك ْم ِم َّما َخلَ َ‬ ‫َو َمتَاعًا ِإ َلى ِحین (‪َ )80‬و َّ‬
‫ون) ‪ .‬نحل ‪)81-80:‬‬ ‫س ِل ُم َ‬ ‫علَ ْی ُك ْم لَ َع َّل ُك ْم ت ُ ْ‬ ‫س َرا ِبی َل ت َ ِقی ُك ْم َبأ ْ َ‬
‫س ُك ْم َكذَ ِلكَ یُ ِت ُّم ِن ْع َمتَهُ َ‬ ‫س َرا ِبی َل ت َ ِقی ُك ُم ا ْل َح َّر َو َ‬
‫َ‬
‫و خدا برای شما از خانه هایتان محل سکونت و (آرامش ) قرار داد و از پوست چهار پایان نیز برای شما‬
‫خانه های قرار داد که روز کوچ کردن و روز اقامتتان ‪ ،‬به آسانی می توانید آنها را جا به جا کنید و از پشم‬
‫و کرک و موی آنها ‪ ،‬برای شما اثاث و متاع ( و وسایل مختلف زنده گی ) تا زمان معینی قرار داد ‪.‬‬
‫و ( نیز ) خداوند از آنچه آفریده است سایه هایی برای شما قرار داده و از کوه ها پناهگاهای و برای شما‬
‫پیراهنهایی آفریده ‪ ،‬که شما را از گرما ( و سرما ) حفظ می کند و پیراهنهایی که به هنگام جنگ ‪ ،‬حافظ‬
‫شماست این گونه نعمتهایش را بر شما کامل می کند ‪ ،‬شاید تسلیم فرمان او شوید ‪.‬‬
‫انگیزه تنفس ‪ ،‬این انگیزه هم یکی از انگیزه های فطری است که در حیوانات و انسان وجود دارد‬
‫ــانگیزه بقای نوع ‪ ،‬این انگیزه هم جزء انگیزه های فطری است که باز برای حیوانات و انسان وجود دارد‪.‬‬
‫ب ‪ .‬انگیزه های روانی ‪ ،‬این نوع انگیزه ها اکتسابی و قابل ایجاد است ‪ .‬که با تحریک ایجاد می شود مراد‬
‫از انگیزه یا انگیزش که در اداره و مدیریت مطرح است همین نوع است که باید آن را ایجاد نمود ‪ .‬ولو‬
‫خود انگیزه یک محرک درونی است ولی عامل بیرونی الزم دارد ‪ .‬که ایجاد انگیزه یکی از راه های‬

‫‪107‬‬
 ‫سنا َ فَیضاعفَه لَه اَضغافا َ ک َ‬
‫َثیره )‬ ‫تشویق انسان به انجام کارهای خیر است ( َمن ذَا الَذی یقرض هللاَ قرضا َ َح َ‬
‫( بقره‪) 245/‬‬
‫کیست که به خدا ( قرض الحسنه ای ) دهد ‪ ( ،‬و از اموالی که خدا به او بخشیده ‪ ،‬انفاق کند ‪ ) ،‬تا آن را‬
‫برای او ‪ ،‬چندین برابر کند ؟ و خداوند است ( که روزی بندگان را ) محدود یا گسترده میسازد ( و انفاق ‪،‬‬
‫هرگز باعث کمبود روزی آنها نمی شود ) ‪.‬‬
‫در آیه دیگر می فرماید ( و من جاهد فانما یجاهد لنفسه ) «عنکبوت‪ »27/‬کسی که جهاد و تالش کند ‪،‬‬
‫برای خود جهاد می کند ‪.‬به هر حال انگیزش ‪ ،‬یکی از عناصر مهم ‪ ،‬در راه اندازی چرخ های عملیات‬
‫ادارات است که عبارت است از " فرایندی که تحریک و هدایت می کند و به رفتار دوام می بخشد " اگر‬
‫عمل کرد کارمندان به درستی مورد سنجش و ارزیابی قرار گیرد ‪ .‬انگیزه آنان برای کار و تالش و باال‬
‫بردن کیفیت و کمیت کار ارتقا می یابد ‪ .‬طبعا در صورت نبودن این عامل ‪ ،‬نیروهای انسانی به ماشین‬
‫هایی سرد و بی روح تبدیل می شوند که برای هر اقدام کوچک ‪ ،‬نیازمند وجود نیروی محرکه ی خارجی‬
‫خواهند بود ‪ .‬وظیفه ی مدیران در این زمینه بسیار حساس و مستلزم آگاهی دقیق و همه جانبه از هر کدام‬
‫از نیروهاست ‪ .‬که آن با ارزیابی حاصل خواهد شد ‪.‬‬
‫‪ . 6‬ارائه الگو‬
‫از دیگر فوائد ارزیابی ارائه الگواست ‪ .‬به این معنا که کارمندان یک اداره بدون راه و رسم صحیح زنده‬
‫گی مدیریتی ‪ ،‬به کمال نمی رسند ‪ ،‬از نظر روانشناسی ‪ ،‬انسان بگونه ای فطری و طبیعی در جستجوی‬
‫یافتن الگوها و سمبل های صحیح است ‪ ،‬سمبل خواهی ‪ ،‬سرمشق طلبی ‪ ،‬و در جستجوی الگو بودن ‪ ،‬جزء‬
‫ذات و سرش ت انسان هاست ‪ .‬خودسازی بدون وجود ارزش ها ‪ ،‬و سمبل های کامل ‪ ،‬تحقق نخواهد یافت ‪،‬‬
‫خود سازی بدون الگو ناممکن است ‪ .‬تربیت نفس ‪ ،‬و تربیت انسان ها یک ضرورت است ‪ ،‬ولی بدون یک‬
‫الگوی تربیتی‬
‫امکان ندارد ‪ .‬نمی شود خیاطی بدون مدل های گوناگون لباسی بدوزد ‪ .‬یا انجینری بدون طرح های‬
‫انجینیری ‪ ،‬تعمیری را اعمار نماید ‪ .‬برای همین خداوند در قرآن از بعض پیامبران به عنوان الگوی یاد‬
‫کرده از جمله در باره پیامبر اسالم (ص) می فرماید ( لقد کان لکم فی رسول للا اسوه حسنته ) روح الگوی‬
‫خواهی انسان ‪ ،‬این حقیقت را به اثبات می رساند که باری کارمندان و مدیران هر اداره ای نیز باید‬
‫الگوهای کامل مدیریتی وجود داشته باشد زیرا که مدیریت خوب بدون الگو و مقررات حساب شده ممکن‬
‫نیست ‪ ،‬از اهداف ارزیابی عملکرد و کاربردهای آن دادن باز خور و ارائه به کارکنان است ‪ .‬ارزیابی‬
‫عملکرد ‪ ،‬به کارکنان در عملکرد شغلی آن ها باز خور می دهد ‪ .‬یعنی اطالعات به دست آمده ار‬
‫‪108‬‬
‫ارزشیایی عملکرد می تواند مبنای مناسبی برای دادن بازخور به کارکنان باشد ‪ .‬بنابراین ‪ ،‬ارزشیایی‬
‫عملکرد ‪ ،‬برای کارکنان باز خور تهیه کرده و بدین وسیله به عنوان ابزاری برای پیشرفت شخصی و‬
‫وظیفوی آنان عمل می کند ‪.‬‬
‫‪ .7‬پرداخت معاش و پاداش مناسب‬
‫پرداخت معاش مناسب ‪ ،‬پاداش و ارتقاء از مسایل مهم اداره و از وظایف اصلی مدیریت منابع بشری است‬
‫در ادارات نگرانی های از طرف مدیران در مورد چی گونه گی پرداخت معاش و پاداش باید وجود داشته‬
‫باشد که آیا سیستم حقوق و پاداش اثر بخش متضمن حد اکثر بازده برای ادارات میباشد یا نه ؟‪ .‬متقابال‬
‫نگرانی کارکنان این است که آیا عدالت و انصاف در مورد پرداخت ها رعایت میشود ؟ برای کاهش و از‬
‫بین بردن این نگرانی ها ؟ بایستی پرداخت معاش و پاداش بر اساس نظام اصولی و منطقی پیروی شود ‪.‬‬
‫از عوامل که در طراحی و اجرای چنین سیستم ضرورت دارد این است که اعطای پاداش و نیز میزان‬
‫حقوق ‪ ،‬مشروط به عملکرد موثر و مفید باشد ‪ .‬افزایش حقوق و معاش یا اختصاص پاداش بر اساس‬
‫چگونگی عملکرد ‪ ،‬نقش تعین کنن ده در ارتقای انگیزه کارکنان اداره دارد ( وعد للا الذین آمنو وعملو‬
‫الصالحات مغرة واجرا عظیم ) خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند به آمرزش و‬
‫پاداشی بزرگ وعده داده است ‪ .‬به همین دلیل در آیه دیگری خداوند به افراد با ایمان یاد آور میشود که‬
‫پ اداش تالش شان ضایع نخواهد شد ( فال تهنو و تدعو الی السلم و انتم العلون و للا معکم ولن یترکم‬
‫اعمالکم )‬
‫پس هرگز سست نشوید و (دشمنان را ) به صلح ( ذلت بار) دعوت نکنید در حالیکه شما برتر اید و خداوند‬
‫باش شماست و چیزی از ( ثواب) اعمال تان را کم نمی کند ‪ .‬بر اساس آیه دیگری خداوند پاداش کارهای‬
‫انسان را ضایع نمی کند و لو هدف فقد رسیدن به پاداش باشد نه رضای خدا ( لیوفیهم یزیدهم من فظله انه‬
‫غفور شکور) (آنها این اعمال صالح را انجام میدهند ) تا خداوند اجر و پاداش کامل به آنها دهد و ازفضلش‬
‫بر آنها بیفزاید که او آمرزنده و شکر گزار است !‬
‫اگر حقوق و پاداش کارکنانی که عملکرد خوب و مطلوبی دارند ‪ ،‬برابر با حقوق و مزایای کارکنای عادی‬
‫یا کارکنان ضعیف و کم تالش باشد ‪ ،‬این کارکنان به تدریج انگیزه خود را از دست میدهند ‪ ،‬پس به منظور‬
‫تشویق کارکنان اداره ‪ ،‬انجام دادن مطلوب وظایف اداری ‪ ،‬و ایجاد انگیزه در آنان مدیران باید ضمن‬
‫طراحی سیستم دقیق برای ارزیابی عملکرد کارکنان ‪ ،‬بر اساس اطالعات به دست آمده از این سیستم‬
‫کارکنانی که تعهد و وفاداری باالی نسبت به اداره داشته وبرای دست یابی به اهداف اداری حد اکثر تالش‬
‫خود را ارایه میدهند پاداش شایسته دهند لذا الزم است که لیاقت و شایسته گی افراد از طرف ارزیابی‬
‫‪109‬‬
‫ارزیابی و هرگونه تصامیمات دیگری محرز شود ‪ ،‬تا پاداش و هرگونه تغیرات دیگر ‪ ،‬هم مبنای درست و‬
‫منطقی پیدا کند‪ .‬و هم اعطای پاداش برای ایجاد انگیزه در سایر مدیران و کارمندان اعالم گردد ‪ (.‬و وهبنا‬
‫له اسحق و یعقوب و جعلنا فی ذریتة النبوة والکتاب واتیناه اجره فی الدنیا وانه فی االخرة لمن الصالحین ) و‬
‫اسحاق و یعقوب را به او اعطا کردیم و در میان فرزندانش پامبری و کتاب قرار دادیم و در دنیا پاداشش‬
‫را به او بخشیدیم و قطعا او در آخرت {نیز} از شایسته گان خواهد بود ‪.‬‬
‫بنابر این تیوری انگزیش اقتضاء میکند که به کارمندان یاد آوری شود که تالش و کوشش آنها عالوه بر این‬
‫که برای پیشبرد اهداف اداره مفید است برای خودشان دارای فایده است ( ومن جاهد فانما یجاهد لنفسه) و‬
‫هر که بکوشد تنها برای خود می کوشد‪.‬‬

‫‪ .8‬بروز توانایی های کارمندان‬

‫ازدیگر فواید و اهمیت ارزیابی‪ ،‬نقش مهم این فرایند در برنامه ریزی نیروی انسانی است ‪ .‬بدیهی است که‬
‫یکی از منابع تأمین نیروی انسانی مورد نیاز ‪ ،‬نیروهای موجود در دوران هر اداره است ‪ .‬برای استفاده‬
‫صحیح از این نیروها الزم است کیفیت و کمیت عملکرد آنها ونیز استعداد آنها و توانایی های آنان به‬
‫درستی شناخته ‪ ،‬و اطالعات الزم در مورد آنها جمع آوری گردد ‪ .‬هر گاه سیستم ارزیابی به صورت‬
‫صحیح و دقیق طراحی و اجرا شد ‪ ،‬اطالعات به دست امده میتواند استعدادها و توانایی های نیروهای‬
‫درون اداره را مشخص ‪ ،‬در نتیجه معلوم کند که آیا فرد ‪ ،‬شرایط الزم به منظور احراز سمتی باالتر را‬
‫دارد و برای ترفیع شغلی آماده است یا نه ؟‬
‫بنابر این ‪ ،‬ارزیابی عملکرد و پیامد های آن ‪ ،‬نقش مهم و حیاتی در الگوی انگیزش ایفا میکند اگر اهدافی‬
‫که کارکنان جداگانه در صدد دست یابی به آن هستند روشن نباشند ‪ ،‬اگر معیار های برای اندازه گیری و‬
‫سنجش میزان دست یابی به اهداف مبهم باشد و اگر کارکنان اطمینان نداشته باشند که کار وتالش های آنان‬
‫به یک ارزیابی رضایت بخش از عملکرد آنان منجر میشود ‪ ،‬انگیزه خود را از دست میدهند !‬
‫معیار های ارزیابی‬
‫بدون شک ارزیابی یک نوع قضاوت است که در باره افراد و کارکرد شان انجام میگیرد ‪ .‬پس باید یک‬
‫میزان و جود داشته باشد که معیار ارزیابی باشد ‪.‬‬
‫‪.1‬حق‪ :‬طبق منطق قرآن باید حق معیار و میزان ارزیابی باشد ( و الورن یومئذ الحق فمن ثقلت موازنیه‬
‫فاولئک هم المفلحون) وزن کرد ( اعمال ‪ ،‬وسنجش ارزش آنها ) در آن روز ‪ ،‬حق است ! کسانیکه میزان‬
‫های ( عمل ) آنها سنگین است ‪ ،‬همان رستگارانند ‪.‬‬
‫‪110‬‬
‫‪ . 2‬خیر و مصلحت ‪ :‬یکی دیگری از معیار ها و میزان ها این است که باید دیده شود اعمال افراد تا چه‬
‫اندازه خیر و صالح اداره و کشور بوده ( قل اللهم مالک الملک توتی الملک من تشاء وتنزع الملک ممن‬
‫تشاء وتعز من تشاء وتذل من تشاء بیدک الخیر انک عالی کل شیء قدیر) بگو ‪<:‬بارالها! مالک حکومتها‬
‫تویی به هرکس بخواهی ‪ ،‬حکومت می بخشی واز هر کس بخواهی‪ ،‬حکومت را میگیری هرکس را‬
‫بخواهی ‪ ،‬عزت میدهی و هرکه را بخواهی خوار می کنی‪ .‬تمام خوبیها بر دست توست تو به هرچیز‬
‫قادری ‪.‬‬
‫‪ .3‬سرعت‪ :‬بدون شک برای انجام هر کاری یک زمان مشخص وجود دارد یکی از معیار ها میتواند‪،‬‬
‫سرعت در عین دقت باشد ( وسارعور الی مغفرة من ربکم و جنة عرضها السماوات واالرض اعدت‬
‫للمتقین) وشتاب کنید برای رسیدن به آمرزش پروردگار تان و بهشتی که وسعت آن ‪ ،‬آسمانها وزمین است‬
‫و برای رسیدن پرهیز گاران آماده شده است ‪.‬‬
‫‪ .4‬کیفیت ‪ :‬آنچه از نظر قرآن می تواند معیار ارزیابی باشد کیفت است نه کمیت (فلما فصل طالوت‬
‫بالجنود قال ان للا مبتلیکم بنهر فمن شرب منه فلیس منی و من لم یطعمه فانه منی اال من اغترف غرفة بیده‬
‫فشربوا منه إال قلیال منهم فلما ج اوزه هو و الذین آمنو معه قالوا ال طاقة لنا الیوم بجالوت و جنوده قال الذین‬
‫یظنون انهم مالقو للا کم من فئة قلیلة غلبت فئة کثیرة باذن للا و للا مع الصابرین ) و هنگامی که طالوت (‬
‫به فرماندهی لشکر بنی اسرائیل منصوب شد ‪ ،‬و) سپاهیان را با خود بیرون برد به آنها گفت ‪ «:‬خداوند‬
‫شما را به وسیله یک نهر آزمایش می کند (آنها که به هنگام تشنگی ‪ )،‬از آن بنوشند ‪ ،‬از من نیستند و آنها‬
‫جز یک پیمانه با دست خود‪ ،‬بیشتر از آن نخورند از من هستند » جز عده کمی ‪ ،‬همگی ازآن آب نوشیدند ‪.‬‬
‫سپس هنگامیکه او ‪ ،‬و افراد که با او ایمان آورده بودند ‪ (،‬و از بوته آزمایش‪ ،‬سالم به در آمدند) از ان نهر‬
‫گذشتند ‪( ،‬از کمی نفرات خود ‪ ،‬ناراحت شدند وعده ای ) گفتند ‪« :‬امروز ‪ ،‬ما توانایی مقابله با ( جالوت )‬
‫و سپاهان اورا نداریم ‪ ».‬اما آنها که می دانستند خدا را مالقات خواهند کرد (وبه روز رستا خیز ایمان‬
‫داشتند )گفتند‪« :‬چه بسیار گروههای کوچکی که به فرمان خدا ‪ ،‬به گروه های عظیمی پیروز شدند!» و‬
‫خداوند با صابران واستقامت کننده گان است ) از این که طالوت پس از امتحان نیروهایش ‪ ،‬بیشتر آنان را‬
‫طرد نمود با همان عده کم ( نیروهای کیفی) به پیروزی رسید استفاده می شود که معیاردر ارزیابی باید‬
‫کیفیت باشد نه کمیت ‪.‬‬
‫ارزیاب‬
‫یکی از محور های مهم در بحث ارزیابی این است چی کسی یا کسانی باید این کار را انجام دهد از نظر‬
‫قرآن تنها کسی که صالحیت این کار رادارد مقام مسئول است (‪...‬و لو ردوه الی الرسول والی اولی االمر‬
‫‪111‬‬
‫منهم لعلمه الذین یستنبطو نه منهم ‪ )...‬در حالی که اگر آن را به پیامبر و پیشوایان وصاحبان امر که قدرت‬
‫تشخیص کافی دارند‪ -‬باز گردانند ‪ ،‬از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد‪.‬‬
‫پرسش ها‬
‫‪ .1‬ایجاد انگیزه و ارزیابی چه ارتباطی با هم دارد؟‬
‫‪ .2‬ارزیابی از چه اهمیتی برخوردار است؟‬
‫‪ .3‬برای ارزیابی چه معیار هایی در نظر گرفت؟‬
‫‪ .4‬ارزیابی چگونه میتواند باعث روابط صمیمانه گردد؟‬

‫مبحث چهاردهم‬
‫ویژه گی های ارزیابی مطلوب‬
‫همان گونه که در بحث از ضرورت ارزیابی اشاره شد‪ ،‬فقدان یک نظام ارزیابی‪ ،‬اداره را با مشکل جدی‬
‫مواجه می کند‪ .‬در این صورت نه تنها کارکنان انگیزه ای برای تالش و کوشش پیدا نمی کنند‪ ،‬که انگیزه‬
‫های موجود کارکنان هم ممکن است از بین برود؛ و در نتیجه میزان کارایی و اثر بخشی اداره کاهش می‬
‫یابد‪.‬‬
‫از سوی دیگر‪ ،‬هر نظام ارزیابی نیز نمی تواند برای اداره ‪ ،‬مفید و برای حل مشکالت اداره مؤثر باشد؛‬
‫بلکه عدم مطلوبیت سیستم ارزیابی نیز مشکالتی برای اداره به وجود خواهد آورد که چه بسا مشکالت آن‬
‫از مشکالت نبودن نظام ارزیابی کمتر نیست‪ .‬بنابر این ‪ ،‬ضورری است که نظام ارزیابی و سنجش کار‬
‫کنان دارای ویژگی هایی باشد‪.‬‬
‫البته نمی توان نظام ارزیابی احدی ازادارات با ویژگی های مشخص‪ ،‬برای تمامی ادارات با شرایط و‬
‫ویژگی های متفاوت طراحی و پیشنهاد کرد‪ ،‬و باید هر اداره با توجه به شرایط مختلف خود‪ ،‬ویژگی های‬
‫نی روی انسانی موجود‪ ،‬و عوامل دیگر‪ ،‬سیستمی مناسب و مطلوب برای خود طراحی کند و بر اساس آن‬
‫ن یروهای اداره را مودر ارزیابی قرار دهد‪ ،‬روشن است که رعایت برخی شرایط عام و شرایط کلی در‬
‫تمام نظام های ارزیابی ضروری است‪ .‬که به برخی از این خصوصیات و شرایط اشاره می شود‪.‬‬
‫‪ .1‬بهبود عملکرد کارمندان‬
‫وقتی عملکرد کار کنان مورد سنجش و ارزیابی قرار می گیرد‪ ،‬بسیاری از زوایای عملکرد آنان روشن‬
‫شده‪ ،‬نقاط قوت و ضعف آن ها مشخص می گردد‪ .‬هر گاه پس از این شناسایی نقاط ضعف وقوت آنان به‬
‫اطالعشان برسد؛ آن ها تمام تالش خود را جهت تقویت نقاط قوت و از بین بردن نقاط ضعف عملکرد‬
‫‪112‬‬
‫خود به کار می گیرند؛ در نتیجه عملکرد شان بهبود می یابد‪ .‬و ویژگی یک نظام مناسب و مطلوب برای‬
‫ارزیابی کار کنان و هدف اصلی هم بهبود عملکرد کارکنان و رشد و پیشرفت آنان است‪ .‬فرایند ارزیابی‬
‫باید به عنوان وسیله ای مطمئن برای شناخت نقاط قوت و ضعف کار کنان و تقویت نقاط قوت و از بین‬
‫بردن نقاط ضعف‪ ،‬و در نتیجه بهبود عملکرد‪ ،‬ارتقای رشد و شوفایی افراد به حساب آید‪ .‬اگر چه هدف‬
‫متوسط ارزیابی کارکنان‪ ،‬دستیابی به اهدافی مثل تعیین معیار برای پرداخت معاش و پاداش و مواردی از‬
‫این نمونه است که الزم هم است این کار صورت بگیرد در حدیثی می فرماید‪« :‬شکرک للراضی عنک‬
‫یزیده رضا ً و وفا ًء»‪ .‬قدر دانی و سپاس گزاری مدیر بر وفاداری و خشنودی آنان می افزاید‪.‬‬
‫لیکن هدف نهایی‪ ،‬از ارزیابی آن است که اطالعات ضروری در مورد کار کنان و عملکرد آنان جمع‬
‫آوری شده‪ ،‬و در دسترس مدیران و مسئوالن اداره قرار گیرد‪ ،‬تا آنان بتوانند تصمیمات درست و مناسب‬
‫‪1‬‬
‫در جهت باال بردن کمیت و کیفیت عملکرد کارکنان اتخاذ نمایند‪.‬‬
‫‪ .2‬دقیق و عادَلنه بودن‬
‫عدالت ازشیواترین واژه هاست و چیزی گوارا تر و شیرین تر از بر قراری عدالت نیست در روایتی آمده‬
‫است که "العدل احلی من الشهد" عدالت از عسل شیرین تر است پیامبران الهی‪ ،‬منادیان راستین عدالت‬
‫هستند‪ ،‬و مردم را برای به پا داشتن آن دعوت و ترغیب میکنند‪ ،‬چنان که خداوند متعال در قرآن مجید‬
‫میفرماید (لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط)(حدید\‪ .)25‬به تحقیق‬
‫ما رسوالن خود را با دالیل روشن فرستادیم و با آنها کتاب(آسمانی) و میزان(شناسایی حق از باطل و‬
‫قوانین عادالنه) نازل کردیم تا مردم به عدالت و داد گری قیام کنند‪.‬‬
‫پیامبر گرامی اسالم صلی للا علیه وسلم به عنوان آخرین و برترین پیامبران الهی از سوی خداوند متعال‬
‫مامور شد که عدالت را در جامعه بر پا دارد‪ .‬خداوند متعال در مورد این ماموریت میفرماید( َوقُ أل آ َمنتُ ِب َما‬
‫ب ۖ َوأ ُ ِم أرتُ ِْل َ أع ِد َل بَ أینَ ُك ُم )(شوری\‪( )15‬ای پیامبر) بگو‪ :‬به هر کتابی که خدا نازل کرده‬ ‫أَنزَ َل َّ‬
‫َّللاُ ِمن ِكتَا ٍ‬
‫است ایمان آورده ام‪ ،‬و مامور هستم که در میان شما به عدالت رفتار کنم‪.‬‬
‫آن گاه خداوند سبحان دستور میدهد که همه دینداران و مومنان باید عدالت را‪ ،‬هرچند به زیان خود و‬
‫بستگ ان شان باشد‪ ،‬بر پای دارند‪ .‬چنانکه میفرماید‪( :‬یا ایهالذین امنو کونوا قوامین بالقسط شهدللا ولو علی‬
‫انفسکم او الو والدین و االقربین)(نساه\‪ )135‬ای کسانی که ایمان آورده اید! بر پای دارنده عدالت باشید‪ ،‬و‬
‫برای خدا شهادت دهید‪ ،‬اگر چه به زیان شما‪ ،‬یا پدر و مادر و نزدیکان شما باشد‪.‬‬

‫‪-‬شرح غرر الحکم‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪1-.161‬‬

‫‪113‬‬
‫خداوند متعال عدالت را از همه چیز به تقوا‪ ،‬نزدیکتر دانسته و مردم را از این بر حذر میدارد که به خاطر‬
‫خشم ها و خوشنودی هایی شخصی از آن دست برندارند‪( ،‬یاایها الذین امنو کونوا قوامین هلل شهداء بالقسط و‬
‫ال یجرمنکم شنان قوم علی اال تعدلوا اعدلو هو اقرب للتقوی وتقوا للا ان للا خبیر بما تعملون) (ماِئده\‪ )8‬ای‬
‫کسانی که ایمان آورده اید! همواره برای خدا قیام کنید‪ ،‬و از روی عدالت گواهی دهید ‪ ،‬دشمنی با جمعی‬
‫شما را به گناه نکشاند! عدالت کنید‪ ،‬که به پرهیزگاری نزدیکتر است! و از( معصیت) خدا بپرهیزید‪ ،‬که از‬
‫آنچه انجام میدهید‪ ،‬با خبر است‪.‬‬
‫از دیدگاه قرآن عدالت پیشگان و دادگران محبوب خدا هستند‪ ،‬و خداوند آنها را دوست دارد و کسی که‬
‫دوست حق باشد آبشار عنایات حق بر جانش سرازیز شده و صفات خدایی در وجودش تجلی میکند‪ ،‬زیرا‬
‫انسان عادل و نمودار صفت عدل خدایی است (و اقسطوا ان للا یحب المقسطین) (حجرات\‪ )9‬عدالت پیشه‬
‫کنید که خداوند عدالت پیشگان را دوست میدارد‪ ،‬یکی از شاخه ها و مصادق اجرای عدالت‪،‬عدالت در‬
‫ارزیابی کارکنان است از آنجا که ارزیابی کارکنان به حقوق مادی و معنوی آنان مرتبط میشود‪ ،‬اجرای‬
‫عدالت اهمیت و ضرورت بیشتری پیدا میکند‪.‬‬
‫الزمه رعایت دقت و عدالت در ارزیابی این است که این کار با فراغت و به دور از شتاب زدگی صورت‬
‫پذیرد‪( .‬سنفرغ لکم ایها الثقالن) (‪ 2‬الرحمان\ ‪ )31‬به زودی حساب و کتاب عمل کرد شما را بررسی‬
‫میکنیم‪.‬‬
‫‪ .3‬فراگیر بودن‬
‫از دیگر ویژگی های نظام ارزیابی مطلوب‪ ،‬جامعیت و فراگیر بودن آن است‪ .‬نظام ارزیابی باید همه افراد‬
‫اداره را در بر گیرد‪ ،‬و همه کارکنان‪ ،‬سرپرستان و مدیران و مسوالن اداره مورد ارزیابی دقیق قرار‬
‫گیرند‪ .‬وجود این ویژگی‪ ،‬نظام ارزیابی را کار آمد تر کرده کاهش مقاومت کارکنان در برابرارزیابی را به‬
‫دنبال خواهد داشت‪ ،‬زیرا اگر کارکنان اداره احساس کنند که ارزیابی در مورد همه افراد اداره اعمال‬
‫میشود‪ ،‬تبعیضی در بین نیست و بین اعضا تفاوت گذاشته نمیشود‪ ،‬نه تنها در مقابل ارزیابی از خود‬
‫مقاومتی نشان نمیدهند بلکه از آن استقبال میکنند بنابرین در ارزیابی باید نوع انسان مطرح باشد که این‬
‫نوعیت فراگیر تر است هرگونه تعلق است‪ .‬این مسله با صرف یک ادعا و تئوری پذیرفتنی نیست بلکه‬
‫عمل میباید نمود و آن را در عمل کرد‪ .‬همان چیزی که جز آموزه هایی بسیار مهم اسالم است که تئوری‬
‫‪1‬‬
‫در زیر سایه و چتر عمل معنا میابد که در قرآن نمونه هایی زیادی دارد‪.‬‬
‫‪.4‬کامل بودن‬
‫‪1‬‬
‫ـ تحف العقول ‪.129 .‬‬

‫‪114‬‬
‫ویژگی دیگر نظام ارزیابی مطلوب کامل و همه جانبه بودن آن است‪ .‬منظور از کامل بودن ارزیابی آن‬
‫است که در ارزیابی کارکنان‪ ،‬هم نقاط قوت‪ ،‬توان مندی ها وتالش هایی آنان مورد توجه قرار گیرد‪ ،‬و هم‬
‫نقاط ضعف و کاستی های آنها‪ .‬هم کار بزرگ و هم کارهای کوچک‪ .‬نباید هیچ چیزی از زیر ذره بین‬
‫ارزیابی پوشیده بماند نظیر همان چیزی که قرآن از زبان حضرت لقمان خبر داده است( یا بنی انها ان تک‬
‫مثقال حبت من خردل فتکن فی صخره او فی السماوات او فی االرض یات بها للا ان للا لطیف خبیر)‬
‫(لقمان\‪)16‬‬
‫ای پسرک من اگر ]عمل تو[ هموزن دانه خردلی و در تخته سنگی یا در آسمانها یا در زمین باشد خدا آن‬
‫را می آورد که خدا بس دقیق و آگاه است‪.‬‬
‫بدیهی است که ارزیابی نباید فقط بر نقاط ضعف افراد تاکید کند‪ ،‬هرچند ممکن است از نظر بعضی صرفا‬
‫یافتن نقاط ضعف عملکرد کارکنان باشد‪ .‬ولی سیستم ارزیابی موفق و کار آمد‪ ،‬سیستمی است که نقاط قوت‬
‫و ضعف کارکنان را با هم ارزیابی کند‪ .‬زیرا توجه صرف به نقاط ضعف عملکرد کارکنان‪ ،‬آنان را نسبت‬
‫به نظام ارزش یابی بدبین ساخته و مقاومت و مخالفت آنان را در پی خواهد داشت‪ .‬در حالی که اگر‬
‫کارکنان احساس کنند نظام ارزش یابی تنها به دنبال یافتن نقاط ضعف آنان نیست‪ ،‬بلکه به نقاط ارزیابی تنها‬
‫به دنبال نقاط ضف و توانایی هایی آنان را بررسی کند و هم نقاط ضعف و کاستی هایی آنها را آن را‬
‫میپذیرند‪.‬‬
‫‪.5‬ترتیب اثر‬
‫سر انجام اینکه باید به ارزیابی ترتیب اثر داده شود‪ .‬در صورتی میتوان انتظار بهبود عمل کرد کارمندان‬
‫را داشت که از بی تفاوتی پس از ارزیابی پرهیز شود در برخورد مسول و مدیر با کارگذاران مختلف پس‬
‫از ارزیابی بایست تفاوت وجود داشته باشد و افراد پر کار و نیکو کار و تالشگر را با افراد کم کار و بد‬
‫رفتار و تنبل مساوی قرار ندهد و اگر قرار است به کارمندان خود پاداش بدهد با هریک به اندازه لیاقت و‬
‫استحقاق اش برخورد نماید زیرا یکی از راه های قدردانی و دلگرمی کارگذار توجه مسول مافوق به تفاوت‬
‫کارهایی کارمندان تحت امر اوست و چنانچه مسول و مدیر هردو گروه را به یک دید بنگرد و نیکو کار را‬
‫با بد رفتار در پاداش و امتیاز همسان قرار دهد این برخورد از یک سو موجب دلسردی نیکو کار در‬
‫کارهای نیک میشود‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬جرأت بد رفتاران در ادامه روش ناپسند و رهگشاه برای دیگران در‬
‫جهت پیروی از بد رفتاران است‪.‬‬
‫ارزیابی مردمی ‪:‬‬

‫‪115‬‬
‫یکی از راه های تشخیص ص الحیت یک مدیر و مسول و عموما کار گذار یک حکومت و چگونگی‬
‫ارزیابی وی نظر خواهی از مردم است‪ .‬چنانچه مردم نسبت به یک مسولی نظر مثبت اعالم دارند و وی‬
‫را در کارهای خود به هر علتی موفق بدانند‪ .‬شایستگی و صالحیت وی را مورد تایید قرار دهند و نیکوی‬
‫های زیادی را از وی یاد آور شوند گفته های آنان بهترین سندی است برای سالحیت آن مسول و کارگذار‬
‫در صورت نیاز میتوان از وی برای مسولیت های مهمتر استفاده نمود و چنانچه مردم پس از نظر خواهی‬
‫نظر منفی اعالم دارند و نکات ضعف مسول را مطرح کنند مسول ذیربط باید برای نظر مردم ارج نهد و‬
‫از نظرات منفی آنان کشف کند که لیاقت و شایستگی مسولیت واگذار شده را ندارد در عربی ضرب المثلی‬
‫است که میگوید که زبانهای گویای ملت قلم ها و پیام هایی حق تعالی است برای زمامدارن‪.‬‬
‫وسیره حضرت عثمان رضی للا عنه چنین بود که ازنزدیک احوال رعیت وحکام را میگرفت ازاین خاطر‬
‫درموسم حج به مکه مکرمه میرفت ودرآنجا ازمردم درباره حکام معلومات حاصل می نمود واین روش‬
‫‪1‬‬
‫تنها سیره خلیفه سوم نه بلکه همه ی خلفا روش ارزیابی مردمی بکار می بستند‪.‬‬
‫پرسش ها‬
‫‪ .1‬ویژگی هایی ارزیابی مطلوب را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ .2‬فرایند بهبود عمل کرد را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ .3‬ارزیابی فراگیر چه نوع ارزیابی است؟‬
‫مبحث پانزدهم‬
‫تشویق وتنبیه‬
‫از مهمترین کارها در یک مدی ریت موفق در بر پا داشتن حق وعدالت‪ ،‬تویق وتنبیه‪ ،‬به جا و به‬
‫اندازه‪ ،‬وقدردانی از نیکوکاران ومجازات بد کاران است‪ .‬به عبارت دیگر بعد ازپی مودن فرایند طوالنی‬
‫نظام اداری سرانجام یا باید به تشویق رسید یا تنبیه ویا هردو‪ ،‬این منطق یک منطق قرآنی است به همین‬
‫دلیل انسان‪:‬‬
‫الف‪ .‬فطرتا ً به یاد گیری رفتار وکارهایی تمایل دارد که سرانجام به تحصیل ثواب منجر می شوند‬
‫واز اعمال ورفتارهایی که منجر به شکست یا کیفر می شوند دوری می کند‪.‬‬
‫ب‪ .‬قرآن در جریان فراخوانی مردم به سوی یگانه پرستی‪ ،‬به موضوع بیدارکردن انگیزه ها از طریق‬
‫تشویق آنان به ثواب ونیز ترساندن آنان از کیفر یاعذابی که دامن گیر خواهد شد اهمیت داده است‪ .‬دلیل این‬
‫که خداوند تنها به تشویق ویا تنبیه تکیه نکرده است‪ .‬این است که می خواهد یک نوع تعدیل ایجاد نماید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ـ اصول نظام اداری ‪.265-234 .‬‬

‫‪116‬‬
‫ت‬
‫صا ِل َحا ِ‬
‫ع ِم ُلوال َّ‬ ‫طت بِ ِه خَطیئَتُهُ فأُولئِ َ‬
‫ک أَصحاب النار هم فیها خا ِلدون َوالَّذینَ آ َمنُوا َو َ‬ ‫سیئَةً وأَحا َ‬
‫ب َ‬‫س َ‬‫﴿بَلی َمن َک َ‬
‫اب ال َجن ِة هُم فِیها خالدون ) بقره ‪)81 -80:‬‬ ‫ک أص َح ُ‬ ‫أُولئَ َ‬
‫آری کسانیکه کسب گناه کنند‪ ،‬وآثار گناه‪ ،‬سراسری وجود شان را بپوشاند‪ ،‬آنها اهل آتشند وجاودان درآن‬
‫خواهند بود‪ .‬و آنها که ایمان آورده‪ ،‬وکارهای شایسته انجام داده اند‪ ،‬آنان اهل بهشت اند وهمیشه درآن‬
‫خواهند ماند‪.‬‬
‫بنا براین تشویق وتنبیه باید وجود داشته باشد‪ .‬در جامعه واداره ای که نیکوکار وبد کار‪ ،‬خدمت گذار‬
‫وخیانت کار‪ ،‬عال م وجاهل یکسان شمرده میشوند‪ ،‬انگیزه نیکو کاری وخدمت گزاری از بین رفته‪ ،‬بدکاری‪،‬‬
‫خیانت وجهالت میداندار امور میگردد‪ .‬خداوند در قرآن می فرماید‪ِ ﴿ :‬إنَ الَذِینَ یَکت ُ ُمونَ َما أَنزَ لنَا ِمنَ البَینَا ِ‬
‫ت‬
‫ب أُلئِ َ‬
‫ک یَل َعنُ ُه ُم للاُ َویَل َعنُ ُه ُم االَّ ِعنُونَ ٭ ِإالَّالَّذِینَ تَابُو واَص َل ُحوا َوبَیَّنُوا‬ ‫َوال ُهدای ِمن بَع ِد َمابَیَنَّاهُ ِل ِ‬
‫ناس فِی ال ِکتا ِ‬
‫الر ِح ُم﴾ بقره‪ :‬آیه‪160-159 :‬‬
‫اب َ‬‫علَی ِهم َوأَنَا الت َّ َو ُ‬
‫توب َ‬ ‫فَأُولئِ َ‬
‫ک أَ ُ‬
‫کسانیکه نشانه های روشن و رهنمودی را که فرو فرستاده ایم بعد از آنکه آن را برای مردم درکتاب‬
‫توض یح داده ایم نهفته می دارند آنان را خدا لعنت میکند ولعنت کنندگان لعنتشان میکنند‪ .‬مگر کسانیکه توبه‬
‫کردند {وخودرا}اصالح نمودند و{حقیقت را}آشکار کردند پس بر آنان خواهم بخشید ومن توبه پذیر‬
‫ومهربانم‪.‬‬
‫دلیل شان آنست که انسان‪ ،‬به سبب عشق به کمال مطلق (فطرت که بدان مفطور است) وانزجار از هر‬
‫نقص (فطرت تبعی)‪ ،‬میل به تأیید کماالت ونیکویی ها وقدر دانی از زحمات ودرستی ها دارد‪ .‬پس چنانچه‬
‫فطرت اصلی آدمی عشق به کمال مطلق است وفطرت تبعی او انزجار از نقص‪ ،‬تشویق وقدر دانی‪ ،‬اصلی؛‬
‫وتنیه ومجازات تبعی است‪ ،‬وآن هنگام مجاز است که چاره ای جز آن برای بیداری واصالح مداوا نیست‪.‬‬
‫بنابر این باید از فطرت یاد شده در جهت اداریی درست مردمان بسوی حق وکمال‪ ،‬سود برد‪1‬‬
‫اهمیت تشویق وتنبیه‬
‫همان گونه که اشاره شد پاداش و تنبیه عمالً در رفتار انسان تاثیر دارند‪ .‬افراد معموالً از دریافت پاداش‬
‫خشنود می شوند و همین خشنودی در تثبیت رفتار معینی در آنها مؤثر می باشد‪ .‬تنبیه نیز در میان افراد‪،‬‬
‫مانع ارتکاب بعضی از اعمال می شود البته افراد که از لحاظ تربیتی در سطح عالی قرار دارند‪ ،‬وظائف یا‬
‫کارهای پسندیده را بخاطر ضرورت و یا الزام انجام آنها انجام می دهند و امور ناپسندیده را به علت‬
‫ضرورت عدم انجام‪ ،‬ترک می کنند‪ .‬بطور کلی‪ ،‬آنها دلیل انجام یا عدم انجام یک عمل را می دانند و‬
‫معموالً بعد از بررسی اقدام می کنند و نظر شان به پاداش یا عقوبت پایان کار نیست‪ .‬دراین مورد‬
‫‪1‬‬
‫طلب واراده‪ ،‬ص ‪153‬‬

‫‪117‬‬
‫حضرت عمر رضی للا عنه درباره صهیب رومی می فرماید‪ :‬نعم العبد صهیب لولم یخف للا لم یعصیه )‬
‫صهیب چه خوب بنده ای است که اگر ازخداهم نمیترسید بازهم نافرمانی اش را نمیکرد‪.‬‬

‫نقش تشویق و تنبیه‬

‫تشویق وقدر دان ی‪ ،‬در روح آدمی تاثیر مثبت می گذارد و او را به انجام دادن اعمال نیک ترغیب می نماید؛‬
‫به او نیرو و قدرت می بخشد تا بیشتر تالش کند؛ سبب رضایت متقابل و پیوند قلب ها می شود؛ موجب‬
‫رضایت فرد از عملکرد خود و رفع ماللت و کسالت او می گردد؛ وسبب ایجاد حس اعتماد و توانمندی‬
‫افراد می شود‪ .‬خدای متعال چنان بر تشویق و تقدیر تأکید دارد که در آیه گرفتن زکات می فرماید ( ُخ ِ‬
‫ذمن‬
‫علَی ٌم) توبه‪ :‬آیه‪103.‬‬ ‫سک ٌَن لَ ُهم َو للا َ‬
‫سمی ٌع َ‬ ‫علَی ِهم ِإنَ َ‬
‫صالتَ َ‬
‫ک َ‬ ‫ص َدقةٌ ت ُ َ‬
‫ط ِ ِّه ُرهُم َوتُزَ ِکی ِهم ِبها َوصلی َ‬ ‫اَ َ‬
‫موا ِل ُهم َ‬
‫از اموال آنان صدقه ای (زکات) بگیر که بدان وسیله آنان را پاکسازی و برکت و فزونی بخشی(اموال یا‬
‫حسناتشان را نشو و نما دهی ) و ایشان را دعا کن که دعای تو آرامشی است برای آنان‪ ،‬و خدا شنوا و‬
‫داناست‪.‬‬
‫خداوند دستور می دهد هنگامی که مردم زکات می پردازند‪ ،‬برای آنان دعا شود و به ایشان درود فرستاده‬
‫شود‪ .‬آنان با پرداخت زکات وظیفه واجب خود را انجام می دهند‪ ،‬آیه بیان کننده این حقیقت است که حتی‬
‫است در برابر انجام دادن وظایف واجب نیز باید تشکر و قدردانی کرد؛ و مخصوص از طریق معنوی و‬
‫روانی آنان را تشویق نمود‪1.‬‬
‫همان چیزی که در سیره رسول خدا می بینیم‪ .‬هنگامی که فردی زکات اموال خود را به پیامبر می داد‪،‬‬
‫آنحضرت می فرمود‪:‬خدایا بر او درود فرست «اللهم صل علیه»‪2‬‬
‫و او را دعا می کرد؛ و چون زکات قبیله ای تحویل آن حضرت می شد‪ ،‬باز آنان را دعا می کرد «اللهم‬
‫صل علیهم»‪3‬‬
‫فلسفه این که خداوند دستوردعا می دهد این است که دعا و درود مایه آرامش خاطر آنان است‪4،‬‬
‫زیرا از پرتوی این دعا رحمت الهی بر دل و جان ایشان نازل می شود‪ ،‬آن گونه که آن را احساس کنند‪.‬به‬
‫عالوه‪ ،‬قدر دانی پیامبر(ص) و یا کسانی که در جای او قرار می گیرند و زکات اموال مردم را می پذیرند‪،‬‬

‫تفسير نمونه‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪118‬‬

‫‪1‬‬

‫صحيح البخاری‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪435‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫الجامع االحکام القرآن‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪249‬‬
‫‪4‬‬
‫تفسير المنار‪ ،‬ج‪،11‬ص‪25‬‬

‫‪118‬‬
‫یک نوع آرامش روحی و فکری به آنان می بخشد که اگر ظاهرا ً چیزی را از دست داده اند‪ ،‬بهتر از آنرا‬
‫به دست آورده اند ‪1‬‬
‫خدای متعال که پیامبرش را این چنین به تشویق و تقدیر مؤمنان فرا می خواند‪ ،‬در مورد منافقان به تنبیه و‬
‫مجازات فرمان می دهد؛ آنان که به خدا و فرستاده اش کفر می ورزیدند و هرگز سر به آستان حق فرو‬
‫نیاوردند و در حالت فسق و مخالفت با فرمانهای خدا از دنیا رفتند‪ ،‬و نه از کرده خود پشیمان شدند و نه با‬
‫علَی اَ َح ٍد ِمن ُهم َماتَ اَبدا ً َوالَتقُم علَی قَ ِ‬
‫بر ِه اِنَ ُهم َکفَروا بِا‬ ‫توبه و بازگشت به جبران گذشته پرداختند ( والَت ُ َ‬
‫ص ِلی َ‬
‫سول ِه َو َماتو َوهُم َفا ِسقُون) سوره‪ :‬توبه ‪84 .‬‬
‫للا َو َر ُ‬
‫و هیچ گاه بر هیچ یکی از آنها که بمیرد‪ ،‬نماز مکن و بر گورش استاد مشو‪ ،‬زیرا آنان به خدا و پیامبرش‬
‫کافر شدند و در حالی مردند که فاسق بودند‪ .‬این تنبیه و مجازاتی است برای منافقان که بدانند تا چه اندازه‬
‫مطرود خدا و فرستاده اش هستند‪ .‬آنان حق را پوشاندن و از حقیقت خود دور شدند و به رحمت الهی پشت‬
‫کردند؛ و این هشداری است برای دیگران‪ ،‬شاید که بیدار شوند و بازگشت نمایند‪.‬‬
‫چون که از حد بگذرد رسوا کند‬ ‫لطف حق با تو مدارا کند‬
‫آنان که با مدار ا و مالیمت اصالح نمی شوند‪ ،‬با تنبیه و مجازات اصالح می شوند« من لم یصلحه حسن‬
‫المداراة یصلحه حسن المکافاة» ‪2‬‬
‫کسی که او را کرامت اصالح نکند‪ ،‬اهانت و خواری اصالح کند‪.‬‬
‫تقدم تشویق بر تنبیه‬
‫سالً ُم َب ِ ِّ‬
‫شرین َو ُمنذرینَ ) سوره‪ :‬نسا‪ ،‬آیه ‪165.‬‬ ‫(ر ُ‬
‫از نظر قرآن تشویق مقدم بر تنیه است ُ‬
‫به همی دلیل تنبیه و مجازات به عنوان آخرین روش‪ ،‬مورد استفاده قرار میگیرد وآنچه هم‪ ،‬مورد نکوهش‬
‫وکیفر واقع میشود‪ ،‬عمل وصفت نادرست است نه شخصیت فرد؛ ودر آن به هیچ وجه انتقام ودشمنی جای‬
‫ندارد‪ ،‬درست هم مانند عمل طبیب حاذق ودل سوز نسبت به بیمار خود است‪ .‬که طبیب از مداوای خود‬
‫هدف جز خیرخواهی وصالح ندارد‪ .‬یا همان چیزیکه در باره پیامبر اکرم امده که بیماران روحی وروانی‬
‫را در مان میکرد‪ .‬که حضرت علی رض در باره پیامبر اکرم ص وعمل کرد آن حضرت در اصالح‬
‫مردمان ومعالجه آنان چنین می فرماید‪« :‬طبیب دوار بطبه قد أحکم مراهمه‪ ،‬وأحمی مواسمه‪ ،‬یضع ذالک‬
‫حیث الحاجة الیه‪ ،‬من قلوب عمی‪ ،‬وآذان صم‪ ،‬وألسنة بکم؛ متتبع بدوائه لمواضع الغفلة‪ ،‬ومواطن الحیره»‬

‫‪1‬‬
‫تفسير نمونه‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪119‬‬
‫‪2‬‬
‫غررالحکم‪ ،‬ج‪،2‬ص‪178‬‬

‫‪119‬‬
‫او طبیبی است که به وصیله طب ومعالجه خویش {برای بهبود امراض مهلک وبیماریهای گوناگون در‬
‫میان مردم} همواره گردش میکند ومرحم هایش را به خوبی اماده ساخته وابزارهارا سرخ کرده وتافته‬
‫است‪.‬آنرا به هنگام حاجت بر دل های نهد که از دیدن حقیقت نا بیناست و گوشهای که ناشنوا است‬
‫وزبانهایکه نا گویا است‪ .‬با دوای خود دلهای را جوید که در غفلت است‪ ،‬ویا در حیرت‪ .‬مشی پیامبر اکرم‬
‫ص آن حبیب خاص رب العالمین‪ ،‬اقسام تشویق ها را اعم از معنوی‪ ،‬زبانی‪ ،‬رفتاری‪ ،‬مالی مقامی وغیره‬
‫که به کار میگرفت و هر جا جز تنبیه {بمنظور بیداری ومجازات به قصد جدا ساختن فرد از بدی}‪ ،‬هم‬
‫چون طبیب حاذق بهترین مداوا را میکرد‪.‬‬
‫آداب تشویق وتنبیه‬
‫برای آنکه تشویق وتنبیه تاثیر مثبت ورشد دهنده واصالح کننده داشته باشد‪ ،‬الزم است آداب در آن رعایت‬
‫شود که به برخی از آن اشاره میشود‪.‬‬
‫‪ .1‬به خاطر عمل‬
‫تشویق وتنبیه به عمل وصفت نیک وبد تعلق دارد وبرای آنست که نیکو کار به نیکی تمایل بیشتر یابد و بد‬
‫کار از بدی دور شود‪.‬؛ و نباید رنگ وصورت دیگری از جمله رشوه ویا تطمیع یا عادت به خود گیرد‪.‬‬
‫در حدیث در باره پاداش وکیفر خداوند آمده است (إنَ للا سبحانه وضع الثواب علی طاعتة‪ ،‬والعقاب علی‬
‫‪1‬‬
‫معصیة‪ ،‬ذیادة لعبادة عن نق َمة‪ ،‬وحیاشة لهم إلی جنته)‬

‫‪1‬‬
‫نهج بالغه‪ ،‬حکمت ‪368‬‬

‫‪120‬‬
‫خداوند سبحان پاداش را بر اطاعتش وکیفر را برای معصیتش قرار داده است تابندگانش را از خشم وعذاب‬
‫خویش باز دارد وآنان را بسوی بهشتش روانه سازد‪.‬پاداش وکیفر الهی به معنی ثواب ومعصیت تعلق‬
‫میگیرد ونه چیزی دیگر به مرور اجمالی به آیات قرآن کریم به خوبی به این واقعیت پی میبریم‪.‬‬
‫ورهبا ً وکَانو‬
‫عوننا َرغَبا ً َ‬ ‫(فَاستَ َجبنَا لهُ َو َوهَبنا لهُ یُحی واصلَحنَا لَهُ زَ و َجهُ انَهم کانو یُسارعونَ فی الخَیراَ ِ‬
‫ت ویَد ُ‬
‫َلنَا خَا ِشعیِنَ ) سوره ‪ :‬انبیا " آیه ‪90‬‬
‫پس {دعای} او را اجابت نمودیم و یحیی را بدو بخشیدیم و همسرش را برای او شایسته {و آماده حمل}‬
‫کردیم زیرا آنان در کارهای نیک شتاب می نمودند و ما را از روی رغبت وبیم می خواندند و در برابر ما‬
‫فروتن بودند‪.‬‬
‫اب النَّ ِ‬
‫ارهُم فِی َها خَا ِلدُونَ ) سوره" بقره‪ .‬آیه ‪81‬‬ ‫َطیئَتُهُ فَأُلئ َ‬
‫ک اَص َح ُ‬ ‫سیئَةً َواَ َحا َ‬
‫طت ِب ِه خ ِ‬ ‫ب َ‬ ‫(بَلَی َمن َک َ‬
‫س َ‬
‫آری کس که بدی بدست آورد وگناهش او را در میان گرد پس چنین کسانی اهل آتش اند و در آن ماندگار‬
‫خواهند بود‪.‬‬
‫ک اَص َحاب ال َجنَ ِة هُم فِی َها خَا ِلدون) سوره" بقره‪ .‬آیه ‪82‬‬ ‫صا َ ِل َحا ِ‬
‫ت اولئ َ‬ ‫(والَ ِذینَ آ َمنُو َو َ‬
‫ع ِملو ال ِّ‬ ‫َ‬
‫وکسانیکه ایمان آوردن وکار های شایسته کرده اند آنان اهل بهشت اند ودر آن جاودان خواهند ماند (اِنَ الَذِنَ‬
‫ع ِزیزا ً‬
‫اب اِنَ للا کَان َ‬ ‫ض َجت ُجلُودهم َبدَّالنَاهُم ُجلُودا ً غ َ‬
‫َیرها ِل َی ُذوقَوا ال َع َذ َ‬ ‫سوف نُص ِلی ِهم نَارا ً ُکلَ َمانُ ِ‬
‫َ‬ ‫َکف َُرو ِبآیاتِنَا‬
‫َح ِکما) سوره" النساء‪ .‬آیه ‪56‬‬
‫بزودی کسانی را که به آیات ما کفر ورزیده اند در آتش سوزان در آوریم که هرچه پوستشان بریان گردد‬
‫پوستهای دیگری بر جایش نهم تا عذاب را بچشند آری خداوند توانای حکیم است‪.‬‬
‫هار خا ِل ِدینَ ِفیها أَ َبدا ً لَ ُه ْم ِفیها أَ ْزوا ٌ‬
‫ج‬ ‫سنُد ِْخلُ ُه ْم َجنَّات تَجْ ِري ِم ْن تَحْ ِتهَا ْاِل َ ْن ُ‬
‫ت َ‬ ‫( َو الَّ ِذینَ آ َمنُوا َو ع َِملُوا ال َّ‬
‫صا ِلحا ِ‬
‫ط َّه َرةٌ َو نُد ِْخلُ ُه ْم ِظالًّ َ‬
‫ظ ِلیالً }‪ .‬سوره" بقره‪ .‬آیه ‪57‬‬ ‫ُم َ‬

‫‪121‬‬
‫وبه زودی کسانی راکه ایمان آورده وکارهای شایسته کرده اند در باغهای که از زیری درختان آن نهرها‬
‫روان است در آوریم برای همیشه در آن جاودان اند ودر آنجا همسران پاکیزه دارند وآنان را در سایه پایه‬
‫دار درآوریم‪.‬‬
‫نکته مهم‬
‫نکته بسیار حائز اهمیت که الزم است در تنبیه وتوزبیخ مدیران و کارمندان به آن توجه شود‪ .‬حفظ‬
‫شخصیت آنها است که اگر شخصیت وحیثیت افراد بدون دلیل خدشه دار گردد نظام هراداره از هم می‬
‫عفا‬
‫پاشد‪.‬خداوند در قرآن ابتدا جایگاه واالی پیامبر را متذکر می شود‪ .‬بعد مسأله انتقاد را مطرح می کند ( َ‬
‫ک الَّذِینَ َ‬
‫ص َدقُوا َوتَعلَ َم الکَا ِذبِینَ ) سوره" توبه‪ .‬آیه‪43 .‬‬ ‫ک ِل َم أَذنتَ لَ ُهم َحتَّی یَتَبَیَّنَ لَ َ‬
‫عن َ‬
‫للا َ‬
‫خدایت ببخشاید چرا پیش از آنکه {حال} راستگویان بر تو روشن شود ودروغگویان را بازشناسی به آنان‬
‫اجازه دادی‪.‬‬
‫لذا خیلی اهمیت دارد که از تخریب شخصیت افراد جلوگیری شده با تخریت کننگان برخورد جدی صورت‬
‫َّللاُ یَ ْعلَ ُم َو‬ ‫فاحشَةُ فِي الَّ ِذینَ آ َمنُوا لَ ُه ْم ع ٌ‬
‫َذاب أَ ِلی ٌم فِي ال ُّد ْنیا َو ْاْل ِخ َر ِة َو َّ‬ ‫بگیرد ( ِإنَّ الَّ ِذینَ یُ ِحبُّونَ أَ ْن تَ ِ‬
‫شی َع ا ْل ِ‬
‫أَ ْنت ُ ْم َل تَ ْعلَ ُمونَ ) سوره‪ :‬نور‪ ،‬آیه‪19 .‬‬
‫کسانیکه دوست دارند که زشتکاری درمیان آنان که ایمان آورده اند شیوع پیدا کند برای آنان در دنیا و‬
‫عذابی پردرد خواهد بود‪.‬‬
‫آخرت َ‬
‫‪ .2‬رعایت اعتدال‬
‫الزم است در قدردانی وتشویق نه از ح ِّد تجاوز کرد و نه کوتاهی نمود‪ .‬در حدیث آمده «الثَناء بأکثر من‬
‫االستحقاق ملق‪ ،‬و التِّقصیر عن االستحقاق عني أوحسد»‪1.‬ستایش بیش از استحقاق ت ِّملق است وکمتر از‬
‫استحقاق درماندگی یا رشک بردن است‪ .‬الزمه برپاداشتن حق و عدل آن است که هرکس را به اندازای که‬
‫شایسته است‪ ،‬ستود ومقام ومنزلتش را آشکار نمود‪ .‬در تنبیه نیز این امر باید رعایت شود‪ .‬زیرا در حدیث‬
‫دارد «اإلفراط فی المالمة یشبِّ نار الِّحاجة»‪ 2.‬افراط در سرزنش کردن‪ ،‬میزان لجاجت را افزون تر می‬
‫کند‪ .‬لذا منطق قرآن برای رعایت اعتدال این است که درتنبیهی که برای تنبه است شایسته است تنها به‬
‫عض الَّذی‬ ‫سبَت أَیدِی الن ِ‬
‫َاس ِلیذیقَ ُهم بَ َ‬ ‫حر بِما َک َ‬
‫البر والبَ ِ‬
‫مجازات بخشی از خطاها اکتفا شود‪( .‬ظ َه َرالفَسا َد فِی ِ ِّ‬
‫ع ِملُوا لعَلَّ ُهم یَ ِ‬
‫رجعُونَ ) سوره‪ :‬روم‪ .‬آیه‪41 .‬‬ ‫َ‬
‫فساد‪ ،‬در خشکی ودریا بخاطر کارهایی که مردم انجام داده اند آشکار شده است خدا می خواهد نتیجه‬

‫همان‪ ،‬حکمت ‪.347‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫غررالحکم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪88‬‬

‫‪122‬‬
 ‫بعضی از اعمالشان را به آنان بچشاند‪ ،‬شاید (بسوی حق) بازگردند‪.‬‬
‫‪ .3‬ریشه یابی تخلف‬
‫از جمله آداب مهم در تنبیه ومجازات آن است که تخلِّلف و جرم ریشه یابی گردد‪ .‬تنبیه ومجازات به عنوان‬
‫آخرین راه حل به کار گرفته شود دلیل اهمیت این کار این است که تخلف می تواند علل مختلف ‪ ،‬ازقبیل‪،‬‬
‫عواطف‪ ،‬خویشاوندی (عالقه به پدر‪ ،‬مادر‪ ،‬برادر‪ ،‬فرزند‪ ،‬همسر‪ ،‬خویشاوندان)‪ ،‬ثروت اندازی‪ ،‬تربیت‬
‫یرت ُ ُك ْم َو أَ ْموا ٌل ا ْقتَ َر ْفت ُ ُموها َو‬
‫ش َ‬ ‫و‪ )...‬داشته باشد (قُ ْل إِ ْن كانَ آبا ُؤ ُك ْم َو أَبْنا ُؤ ُك ْم َو إِ ْخوانُ ُك ْم َو أَ ْزوا ُج ُك ْم َو َ‬
‫ع ِ‬
‫صوا َحتَّى‬ ‫سبِی ِل ِه فَتَ َربَّ ُ‬
‫سو ِل ِه َو ِجهاد فِي َ‬ ‫َّللا َو َر ُ‬ ‫جارةٌ تَ ْخش َْونَ كَسادَها َو َمسا ِكنُ تَ ْرض َْونَها أَح َّ‬
‫َب إِلَ ْی ُك ْم ِمنَ َّ ِ‬ ‫تِ َ‬
‫س ِقینَ ) سوره‪ :‬توبه‪ .‬آیه ‪24‬‬ ‫َّللاُ ِبأ َ ْم ِر ِه َو َّ‬
‫َّللاُ َل یَ ْهدِي ا ْلقَ ْو َم ا ْلفا ِ‬ ‫ي َّ‬ ‫یَأْتِ َ‬
‫بگو اگر پدران وفرزندان وبرادران وهمسران وطایفه شما‪ ،‬واموالی که به دست آورده اید‪ ،‬وتجارتی که از‬
‫کساد شدنش می ترسید‪ ،‬وخانه هایی که به آن عالقه دارید‪ ،‬در نظرتان از خداوند وپیامبرش وجهاد در‬
‫راهش محبوبتر است‪ ،‬در انتظار باشید که خداوند عذابش را بر شما نازل کند وخداوند جمعیت نافرمانبردار‬
‫را هدایت نمی کند!‬
‫به هرحال بعد ازریشه یابی تخلف‪ ،‬اندازه ونوع آن {تنبیه} کامالً مناسب انتخاب شود و به هیچ وجه در آن‬
‫زیاده روی صورت نگیرد‪ .‬تنبیه نباید به گونه ای انتخاب شود که موجب لجاجت‪ ،‬ستیزگی‪ ،‬گستاخی ومانند‬
‫آن گردد‪ .‬البته در اجرای تنبیه و مجازات ضروری نباید اهمال وتعویق روا داشت‪ .‬چنانکه نماینده گان‬
‫ازحمص نزد حضرت عمر آمدند وخلیفه درمورد امیر آنها استفسارنمود ایشان درجواب گفتند عبد للا بن‬
‫قرط بسیارخوب البته یک خانه ی ساخته است که نسبت به خانه های مردم بلند تر است خلیفه شخصی را‬
‫فرستاد وعبد للا رااحضار نمود حضرت عمر تاسه روز با وی مالقات نکردند البته درروز چهارم درجای‬
‫دوراز انظار مردم جا یکه شتران و گوسفندان زکات وجود داشت مالقات نمودند وبرایش دستور داد که‬
‫لباس خودرا بیرون کن وبه عوض لباس چوپان را بپوش وفرمود این لباس نسبت به لباس پدرت بهتر است‬
‫وعصا را بدست او داد وفرمود ‪ :‬واین عصا از عصای پدرت بهتر است که توسط آن گوسفندان چرانیده‬
‫می شود وبرای گوسفندان ذریعه آن برگ های درختان ریختانده می شود وبه شتران اشاره نموده وفرمود‬
‫اینها چار پایان اند وبعد ازچند روز اورا طلب نموده برایش گفت به کارت باز گرد دوباره چنین مکن‪.‬‬
‫‪ .4‬برای احقاق حق‬
‫تنبیه ومجازات نباید به هیچ وجه به خاطر انتقام وتشفِّی خاطر انجام پذیرد وتنبیه کننده نباید در وقت تنبیه‬
‫ومجازات در حال غصب‪ ،‬تنگدلی وسایر حاالت نامناسب باشد‪ ،‬زیرا در این حاالت‪ ،‬حق وعدل را رعایت‬

‫‪123‬‬
‫نخواهد کرد‪ 1.‬اساسا فلسفه تشریع قوانین اجتماعی ایجاد نظم واقعی واحقاق حقوق همه افراد در جامعه‬
‫است‪ .‬بر این اساس‪ ،‬همه انسان ها موظفند در چارچوب قانون حرکت کنند تا جامعه دچار هرج و مرج‬
‫نگردد و در سراشیبی سقوط نگیرد‪ .‬واژه «حدود للا‪ :‬قوانین الهی» که چندین بار در آیات قرآن آمده‪ 2،‬بر‬
‫این مسأله تأکید دارد که مسلمانان هرگز مجاز نیستند‪ ،‬قوانین اجتماعی اسالمی را نادیده بگیرند و درنتیجه‬
‫انضباط اجتماعی را خدشه دار سازند‪.‬‬
‫‪ .5‬تنبیه متناسب با تخلف‬
‫نباید در تنبیه زیاده روی صورت بگیرد‪.‬بلکه باید تنبیه متناسب با تخلف باشد خداوند در قرآن می فرماید‪:‬‬
‫ع َذابٌ َ‬
‫ع ِظ ٌم)‪ .‬سوره‪ :‬نور‪ ،‬آیه ‪11‬‬ ‫(والَذِی تَولَّی ِک َ‬
‫برهُ ِمن ُهم لَهُ ُ‬ ‫َ‬
‫کسی که در انجام گناه نقش اصلی را ایفا کرده است‪ ،‬عذاب بزرگ ومجازات سنگینی در انتظارش است‪.‬‬
‫پیام این آیه شریفه این است که تنبیه‪ ،‬باید متناسب با میزان نقش افراد در تخلف باشد‪ .‬کسی که نقش‬
‫محوری داشته است قطعا مجازات بیشتری نسبت به دیگران خواهد داشت‪.‬‬
‫چهار نکته مهم‬
‫‪ .1‬تشویق غذای روح‬
‫از آنچه گفته شد‪ .‬می توان نتیجه گرفت که تشویق غذای روح است‪ 3.‬بنا بر این یکی از بزرگترین وظایف‬
‫متقابل مدیر وکار مندان این است که مدیران باید با دقت وباریک بینی‪ ،‬تمام ابعاد زندگی کارمندان را در‬
‫نظر بگیرند وبه همه نوع احتیاجات آنها (اعم از مادی ویامعنوی) توجه داشته باشند‪ .‬اگر مدیری فقط به‬
‫مسائل معنوی بپردازد ودر عوض افراد خود را گرسنه ومحتاج نگاه دارد‪ ،‬درکار خود موفق نخواهد شد‪،‬‬
‫همچنانکه اگر از لحاظ رفاه مادی به آنها رسیدگی کند‪ ،‬ولی مسائل معنوی و روحی شان را نادیده بگیرد‪،‬‬
‫بازهم توفیقی به دست نخواهد آورد‪.‬‬
‫یکی از مهمترین نیازهای روحی ومعنوی کار که هرگز نباید از طرف مدیر و زمامدار نادیده گرفته شود‪،‬‬
‫مسئله ی نیاز آنها به تشویق وتقدیر است کسانی که با ایثار و فدا کاری وظایف محوله را به خوبی انجام‬
‫می دهند از لحاظ تقویت روحی خود احتیاج دارند که از طرف مدیران مورد تقدیر قرار گیرند وتشویقهای‬
‫پی در پی ببینند‪ .‬این افراد که با تمام وجود تالش و فداکاریهای آنها مورد توجه قرار دارد‪ ،‬قدر زحماتشان‬
‫دانسته می شود وگرفتاریها و مشکالتشان از نظر مسئوالن امر دورنمی ماند‪.‬‬

‫تهذیب االحکام‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص‪. 1148‬‬

‫‪2‬‬
‫‪.‬بقره‪(229 ،187.‬دوبار) و‪230‬؛ نساء‪13-‬؛ مجادله‪4 -‬؛ طالق‪( 1-‬دوبار) و توبه‪97 -‬‬
‫‪3‬‬ ‫قرضُو هللا قَرضا ً َحسناًیضاعِفهُ لَ ُ‬
‫کم َویَغفر‬ ‫ولو کاری انسان انجام می دهد کار خير ودارای ثواب باشد با زبرای انجام آن نياز به تشویق است (إن ت ُ ُ‬
‫َکور َحلي ٌم)‪ .‬اگر به خدا قرض الحسنه دهيد‪ ،‬آن را برای شما مضاعف می سازد وشما را می بخشد و خداوند شکرکننده و برد بار است‪،‬‬ ‫لَکم َوهللا ش ٌ‬
‫تغابن‪17 -‬‬

‫‪124‬‬
‫مدیران ومسئوالنی که به این نیاز روحی کارمندان توجه دارند‪ ،‬با تشویق وتقدیر از یک سو روحیه ای آنها‬
‫را تقویت می کنند وبار دلگرمی دادن به آنان‪ ،‬بیش از سوی دیگر‪ ،‬این قبیل تشویقها باعث می شود که‬
‫افراد کاهل‪ ،‬کم تالش و مسامحه کار هم‪ ،‬به خود آیند و مانند همکاران خود در راه اهداف واالی خود‬
‫ترغیب به تالش شوند‪.‬‬
‫‪ .2‬تدابیر پیش از تنبیه ومجازات‬
‫در اداره درست امور‪ ،‬اصل بر پیشگیری است ونه درمان؛ بنابراین باید تالش شود عوامل واداره کننده‬
‫افراد به خالف از بین برود‪ .‬از مهم ترین این تدابیر در مدیریت‪ ،‬تأمین افراد از نظر معیشت است تا نیازی‬
‫به خیانت در بین نباشد‪ ،‬مگر آنان که از سر حرص وطمع دست به خیانت بیاالیند که در این صورت باید‬
‫به شدِّت وبدون تساهل وتسامح مجازات شوند تا کسی جرأت خیانت به خود راه ندهد‪.‬‬
‫حضرت علی به مالک توصیه میکند که به کارگزاران وکارمندان خود حقوق کافی بپردازد تا جایی برای‬
‫خیانت ودست درازی به اموال وخیانت در امانت نباشد‪ .‬زیرا انسان نیازمند وگرسنه در معرض خیانت به‬
‫امانت قرار دارد‪.‬‬
‫نکته قابل توجه این است که اصل بر رحمت و محبت و مداراست وتنبیه و مجازات تبعی است و آنجا به‬
‫کار می آید که تمهیدات الزم برای جلوگیری از جرم وخالف صورت گرفته است و چاره ای جز کیفر‬
‫نیست‪ .‬آن جا که می توان با تمهیداتی از جنس رحمت و محبت‪ ،‬آدمیان را از بدی جدا کرد و رو به اصالح‬
‫برد‪ ،‬شایسته است که به تنبیه ومجازات متوسل نشد‪ .‬لذا تعابیر زیبایی در این خصوص در روایات دیده می‬
‫بالرقة»‪ .‬از راه نرمی‬
‫الشر بالخیر»‪ 1.‬به وسیله خوبی با بدی بستیزید‪« .‬ضادِّوا القسوة ِّ‬
‫ِّ‬ ‫شود‪ .‬مانند‪« :‬ضادِّوا‬
‫و مدارا با سخت دلی بستیزید‪« .‬ضادِّوا اإلساءة باإلحسان»‪.‬به وسیله نیکی با بدی بستیزید‪.‬‬
‫تشویق وقدردانی درست از نیکوکاران‪ ،‬خود تنبیه و مجازاتی برای بدکاران است وشاید بدین ترتیب بتوان‬
‫آنان را به نیکی و اصالح گرایش داد‪.‬‬
‫‪ .3‬بیان دلیل تنبیه‬
‫هرگونه تنبیهی برای متخلفین اعمال می شود باید دلیل آن بازگو شود وبه اطالع آنها رسانده شود تا بتوانند‬
‫ت للا ه ُُز ًوا)‪.‬جاثیه ‪ )35 :‬این‬ ‫کم بِأَنَّ ُ‬
‫ک ُم اتَّخَذ تُم آیا ِ‬ ‫خود را اصالح کنند‪ .‬خداوند در قرآن می فرماید‪َ ( :‬ذا ِل ُ‬
‫عذاب برای آن است که آیات خدارا مسخره کردید وزندگی مغرورتان کرد‪.‬‬
‫‪ .4‬عبرت گیری‬

‫‪1‬‬
‫‪ .‬غررالحکم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪420‬‬

‫‪125‬‬
‫نکته ی مهمی که باید در تنبیه ومجازات متخل فان مد نظر قرار بگیرد این است که عالوه بر این که هدف‬
‫بر خورد با متخلف باشد جنبه تر بیتی نیز داشته باشد به این معنا که این کار عبرتی باشد برای سایر‬
‫طائِفَةٌ ِ ِّمنَ ال ُم ِ‬
‫ؤمنِینَ ) سوره‪ :‬نور‪.‬آیه ‪ ...2‬وباید گروهی از مؤمنان‬ ‫مدیران وکارمندان (‪َ ...‬والیش َهد عذابَ ُهما َ‬
‫‪1‬‬
‫در کیفر آن دو حضور یابند‪.‬‬
‫پرسشها‬
‫‪ .1‬به چه دلیل باید تشویق مقدم بر تنبیه باشد؟‬
‫‪ .2‬اهمیت وجود تشویق وتنبیه در چیست؟‬
‫‪ .3‬چه تدابیری باید قبل از تنبیه سنجیده شود؟‬
‫‪ .4‬تشویق چگونه می تواند نقش غذا را برای روح داشت باشد؟‬

‫فهرست منابع و مآخذ‬

‫قرآن کریم‪.‬‬ ‫‪-1‬‬

‫ابن سعد‪ ،‬ابوعبدللا محمد بن سعد‪1405[ .‬هـ ق]‪ .‬الطبقات الکبری‪ .‬بیروت‪ :‬دار الکتب للطباعة‬ ‫‪-2‬‬
‫والنشر‪.‬‬
‫ابن ابی الحدید‪ ،‬عبدالحمید‪ 1404 [ ،‬هـ ق] نهج البالغه ‪ ،‬قم؛ کتابخانه آیت للا مرعشی‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ابی شیبه‪ ،‬عبدللا بن محمد‪1420[ .‬هـ ق]‪ .‬مصنف ابن ابی شیبه فی االحادیث واْلثار‪ .‬بیروت‪:‬‬ ‫‪-4‬‬
‫دارالفکر‪.‬‬
‫اصفهانی‪ ،‬راغب‪1384[ .‬هـ ش]‪ .‬مفردات الفاظ القرآن‪ .‬تحقیق‪ :‬عدنان‪ ،‬داوودی‪ .‬منشورات ذوی‬ ‫‪-5‬‬
‫القربی‪.‬‬
‫انصاری‪ ،‬محمد بن مکرم انصاری ابن منظور‪1408[ .‬هـ ق]‪ .‬لسان العرب‪ .‬بیروت‪ :‬دار احیاء‬ ‫‪-6‬‬
‫التراث العربی‪.‬‬
‫آیتی‪ ،‬محمد ابراهیم‪1385[ .‬هـ ش]‪ .‬تاریخ پیامبر اسالم‪ .‬مصحح‪ :‬ابوالقاسم گرجی‪ .‬تهران‪ :‬دانشگاه‬ ‫‪-7‬‬
‫تهران‪.‬‬

‫ـ أعالم الدین‪،‬ص ‪259‬و اصول نظام اداری ص‪.286 -266‬‬

‫‪1‬‬

‫‪126‬‬
‫بلخی‪ ،‬موالنا جالل الدین محمد‪1374[ .‬هـ ش]‪ .‬مثنوی معنوی‪ .‬به کوشش‪ :‬توفیق سبحانی‪ .‬چاپ‬ ‫‪-8‬‬
‫دوم‪ ،‬سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی‪.‬‬
‫بیهقی‪ ،‬ابوبکر بن الحسین بن علی‪[ .‬ب‪،‬ت]‪ .‬السنن الکبری‪ .‬تحقیق‪ :‬محمد عبدالقادر عطا‪ .‬الطبعة‬ ‫‪-9‬‬
‫االولی‪ .‬بیروت‪ :‬دارالکتب العلمیه‪.‬‬
‫حقانی‪ ،‬عبدالباقی‪ ،‬نظام سیاسی واداری اسالم‪ ،‬مترجم‪ :‬عبدالبصیرمدنی‪ ،‬پشاور‪.‬‬ ‫‪-10‬‬
‫خوانساری‪ ،‬جمال الدین محمد‪1360[ .‬هـ ش]‪ .‬شرح غرر الحکم و دررالکلم‪ .‬با مقدمه و تصحیح و‬ ‫‪-11‬‬
‫تعلیق‪ :‬میر جالل الدین حسینی‪ ،‬ارموی‪ .‬چاپ سوم‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات دانشگاه تهران‪.‬‬
‫دهخدا‪ ،‬علی اکبر‪1352-1325[ .‬هـ ش]‪ .‬لغت نامۀ دهخدا‪ .‬چاپ اول‪ .‬سازمان لغت نامه دهخدا‪.‬‬ ‫‪-12‬‬
‫رازی‪ ،‬ابوعبدللا محمد بن عمر فخرالدین‪1418[ .‬هـ ق]‪ .‬مفاتیح الغیب‪ .‬بیروت‪ :‬دارالفکر‪.‬‬ ‫‪-13‬‬
‫رضا‪ ،‬رشید‪[ .‬ب‪،‬ت]‪ .‬تفسیرالقرآن العظیم‪ ،‬الشهیر بتفسیرالمنار‪ .‬بیروت‪ :‬دارالفکر‪.‬‬ ‫‪-14‬‬
‫شیبانی‪ ،‬احمد بن حنبل‪1414[ .‬هـ ق]‪ .‬مسند احمد بن حنبل‪ .‬تحقیق‪ :‬عبدللا محمد الدرویش‪ .‬دوم‪،‬‬ ‫‪-15‬‬
‫بیروت‪ :‬دارالفکر‪.‬‬
‫طباطبایی‪ ،‬سید محمد حسین‪1393[ .‬هـ ش]‪ .‬المیزان فی تفسیر القرآن‪ .‬قم‪ :‬دارالکتب االسالمی‪.‬‬ ‫‪-16‬‬
‫عینی‪ ،‬بدرالدین ابومحمد محمود بن احمد‪[ .‬ب‪،‬ت]‪ .‬عمدة القاری شرح صحیح البخاری‪ .‬بیروت‪:‬‬ ‫‪-17‬‬
‫دار احیاء التراث العربی‪.‬‬
‫قاضی عیاض‪ ،‬ابوالفضل عیاض بن موسی بن عیاض‪[ .‬ب‪،‬ت]‪ .‬الشفاء بتعریف حقوق المصطفی‪.‬‬ ‫‪-18‬‬
‫تحقیق‪ :‬علی محمد البجاوی‪ .‬بیروت‪ :‬دار الکتب العلمیه‪.‬‬
‫قرطبی‪ ،‬ابوعبدللا محمد بن احمد‪1376[ .‬هـ ش]‪ .‬الجامع الحکام القرآن‪ .‬تصحیح‪ :‬ابو اسحاق‬ ‫‪-19‬‬
‫ابراهیم اطفاش‪ .‬دار الکتب المصریه‪.‬‬
‫قسطالنی‪ ،‬ابوالعباس شهاب الدین احمد‪[ .‬ب‪،‬ت]‪ .‬ارشاد الساری لشرح صحیح البخاری‪ .‬بیروت‪:‬‬ ‫ِّ‬ ‫‪-20‬‬
‫دارالفکر‪.‬‬
‫مجلسی‪ ،‬محمد باقر‪1403[ .‬هـ ق]‪ .‬بحاراالنوار لعلوم االئمة االطهار‪ .‬الطبعة الثالثه‪ .‬بیروت‪ :‬دار‬ ‫‪-21‬‬
‫احیاء التراث العربی‪.‬‬
‫محمدی‪ ،‬عبدالحمید‪1391[ .‬هـ ش]‪ .‬اصول نظام اداری از دیدگاه قرآن و حدیث‪ .‬چاپ اول‪ ،‬کابل‪:‬‬ ‫‪-22‬‬
‫حکم و دانش‪.‬‬
‫معتزلی‪ ،‬عبدالحمید بن ابی الحدید‪1404[ .‬هـ ق]‪ .‬نهج البالغه‪ .‬قم‪ :‬کتابخانۀ آیت للا مرعشی‪.‬‬ ‫‪-23‬‬
‫نیشاپوری‪ ،‬حاکم‪[ .‬ب‪،‬ت]‪ .‬المستدرک علی الصحیحین‪ .‬به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا‪.‬‬ ‫‪-24‬‬
‫بیروت‪ :‬دارالکتب العلمیه‪.‬‬
‫نیشاپوری‪ ،‬محمد بن الحاکم‪1406[ .‬هـ ق]‪ .‬المستدرک الحاکم‪ .‬تحقیق‪ :‬دکتر یوسف المرعشی‪،‬‬ ‫‪-25‬‬
‫بیروت‪ :‬دارالمعرفه‪.‬‬
‫واقدی‪ ،‬محمد عمر‪1414[ .‬هـ ق]‪ .‬مکتبة االعالم االسالمی‪ .‬مرکز النشر‪.‬‬ ‫‪-26‬‬
‫هندی‪ ،‬عالء الدین علی المتقی ابن حسام الدین‪[ .‬ب‪،‬ت]‪ .‬کنز العمال فی سنن االقوال واالفعال‪.‬‬ ‫‪-27‬‬
‫تصحیح‪ :‬صفه السقا‪ .‬بیروت‪ :‬مکتبة التراث االسالمیه‪.‬‬

‫‪127‬‬