IZRAŽAJNA SREDSTVA RADIJA

Pojam radiofoničnosti
Stepen prenosivosti nekog akustičkog događaja putem radio talasa naziva se
radiofoničnošću.. Za pojavu - događanje koje je akustičke prirode kaže se da je
radiofonična, ako je moguće preneti (in)direktnim putem radiodifuzije. Stepen
radiofoničnosti je različit od događaja do događaja, ali zavisi i od vremena i
tehničke opremljenosti.
Osnovni elementi radiofonskog izraza su: govor, muzika, šumovi - efekti i
tišina.

1. Govor

Govor i glasovi predstavljaju najznačajniji deo radio izraza. Iz glasa treba

eliminisati velike oscilacije, što je i razlog da veliki broj mikrofona bude postavljen
i ima tzv. mikrofonski položaj. Veoma je bitno iz glasa na radiju eliminisati oštre
oscilacije kakve na primer izazivaju piskavi glasovi. zato je i preporučljivo da
spikeri imaju tembrirane glasove (tembr - boja glasa, dubok glas). Mikrofon kao
elektroakustički pretvarač ima osobinu da povećava detalje i uveličava nedostatke,
beleži svaku promenu u intonaciji, akcente. U govoru pred mikrofonom treba
poštovati dva pravila: zbijenost i jasnoću; ne bi trebalo upotrebljavati retke izraze
bez objašnjenja; treba izbeći duga nabrajanja, proizvoljne tvrdnje, ironiju,
zaključke i opšta informativna mesta. Glas svakog voditelje, novinara ili spikera je
jedinstven i kod slušaoca treba da podstakne pažnju i odaje utisak poverenja. Odnos
između govora i muzike u radio emisijama i programima može biti različit.
Standardni odnos je obično 70:30% ili 60:40% u korist muzike, mada postoje
radio-stanice koje isključivo emituju muzičke sadržaje.
Emisije mogu biti isključivo govornog karaktera, ali i kombinovane govorno-
muzičke emisije. Reč je sastavni deo muzičkih emisija bilo da je reč o najavi,
informacijama, osvrtu, beleški, hronikama, kritikama, komentarima, esejima.
Generalno se može reći da je govor prisutan u svim žanrovima radio-emisija.
Govor je veoma značajno sredstvo radiofonskog izražavanja koje se
intenzivno koristi od prvih dana ovog medija. Kroz govor i verbalna sredstva mogu
se uobličiti brojne i različite poruke time i informativno jezgro u njima integrisano,
čime se omogućava ostvarnja procesa informisanja i komuniciranja.
Govor na radiju može imati različite funkcije s obzirom na to ko je
interpretator ove vrste sadržaja. Moguće je govoriti o voditelju; službenom
oficijalnom čitanju; glumi; neslužbenom, privatnom, lično intoniranom govoru;
Kada je reč o komunikacijama i komuniciranju razlikujemo dva osnovna
oblika: verbalnu i neverbalnu komunikaciju. Verbalna komunikacija je
komunikacija u kojoj putem reči i drugih verbalno-logičkih sklopova komunikator
izkazuje svoje misli, ideje. Verbalna komunikacija obično podrazumeva postojanje
određene ideje, teksta, koji se na određeni način prestavljaiskazuje, intonira.
Neverbalna komunikacija je propratna pojava i sastavni deo verbalne
komunikacije. Obično se svodi na izrazelica, gestove, pokrete, smeh, tempo.
Komunikator na radiju i nosilac verbalne komunikacije može biti - spiker,
voditelj, glumac, gost, zvaničnik. Način njegovog ili njihovog obraćanja
auditorijumu bitno se razlikovao nekada i sada; kao i da li je reč o matičnom,
lokalnom ili nekom drugom obliku organizovanja radio-difuzne delatnosti.
Međutim vez obzira o kome, kada i čemu je reč komunikator mora da ima
sposobnost jasnog i razgovetnog čitanja ili saopštavanja misli i ideja, pravilan
izgovor, emocionalno uzdržan (često mehaničko čitanje), odsustvo dinamike,
podjednako naglašavanje svih reči. Komunikator glumac mora imati sposobnost
preobražavanja u drugo, novo, željeno lice odnosno lik i to za kratko vreme. Govor
na radiju može biti opšti (sa malim brojem nepoznatih pojmaova, simbola, reči i
termina u upotrebi), ali i poseban, stručan usko specijalizovan.

2. Muzika

Muzika je najkorišćenije sredstvo radiofonije, u proseku od 65:35%.

Pojava telefona je pokazala da je zvuk, govor moguće preneti na daljinu, ali se
uvek kao dodatno pitanje postavljala dilema kako muziku preneti na veća
rastojanja. Muzika je bila prva stvar koja je u fazi eksperimenata zaokupljavala
pažnju.
Muzika je najkomplikovanija za prenošenje i snimanje.To se može ostvariti
mono, stereofonski ili kvadrofonski.
Muzika se koristi za razliku od govora specifičnim jezikom i specifičnim
simbolima i znakovima. Ona u sebi može da objedini i ostala izražajna sredstva
(šumove, efekte i tišinu), a pojavljuje se samostalno (kao instrumentalna muzika) i
u kombinaciji kao vokalno-instrumentalna.
Muzika može da bude osnovni, težišni, centralni deo nekog radio-programa,
ali i komplementarni deo u jedinstvu sa govornim sadržajima koji zauzimaju
centralno mesto., mada mogu biti muzika i govor ravnopravni.
Različiti odnosi govora i muzike - muzika u funkciji govora i govor u funkciji
muzike.
Muzika je jedno od najznačajnijih akustičkih izražajnih sredstva. Od najranijih
godina istorije radija i radiofonije jedno od ključnih problema koje se postavljalo je
pitanje prenosa uopšte i posebno kvalitetnog prenosa muzičkih sadržaja. S obzirom
da je govor, glas bilo moguće preneti putem telefona ključno pitanje koje se
postavljalo je kako ostvariti prenose muzike sa nosača zvuka ili iz koncertnih
prostora. Veoma brzo ovi problemi su prevaziđeni i to rešenjem nekih od tehničkih
pitanja i problema. Najveći deo programa prvih radio stanica činila je upravo
muzika i to kroz prenose, emitovanje sa malobrojnih ploča, žive nastupe ansambala
u studiju. Specifično mesto muzika ima u programskim konceptima internih radio-
stanica (hoteli, aerodromi, čekaonice, bolnice, banke, tržni centri) gde je muzika
prilagođena ambijentu sa specijalizovanim usmerenjem na ciljene grupe koje su
identifikovane kao slušaoci ovih programa.
Najveći deo ukupnog prostora radio-programa najčešće zauzima muzika, bilo
da je reč o muzici kao konstitutivnom elementu programa ili isključivo muzičkim
emisijama. Ona je sastavni ili vezivni deo nemuzičkih emisija. Svoje specifično
mesto i ulogu muzika nalazi i u informativnim emisijama, mada se mora voditi
računa io specifičnosti muzike pre i nakon emisija ovog karaktera.
S obzirom na mesto i funkciju muzike globalno razlikujemo nekoliko tipova
emisija:
- muzičke emisije (bez imalo ili sa vrlo malo govornih pasaža) – muzičke
rezerve, intermeco, tematske, žanrovske emisije;
- muzičke emisije sa propratnim tekstom;
- govorno-muzičke emisije;
- emisije u kojima je muzika sastavni deo emisija i koje prema karakteru i
funkciji mogu biti: humorističko-zabavne, sportske, dramske i sl.
Načini na koje je moguće doći do muzičkih sadržaja za emisije su sledeći:
- snimljeni materijali na nekom od raspoloživih nosača zvuka (ploče, kasete,
diskovi, magnetofonske trake...);
- živo emitovani sadržaji u samom studiju ili prenosi iz eksternih prostora;
- muzički sadržaji koji su specijalno komponovani za neke emisije ili
programske segmente;
- fondovi muzičkih biblioteka - fonoteka;
- muzika iz filmova, džez izvođača...
U različitim emisijama i programima prisustvo muzike može biti regulisamo
na različite tehničke načine:
fade in - postepeno ublendovanje tonskog, zvučnog snimka iz tihog i dalekog
ka bliskom i snažnom;
fade out - postepeno blendovanje muzike od jakog ka dalekom i tihom;
fade up - porastobima muzike i zvučnih akcenata;
cross fade - nestajanje prethodne i postepeni ulazak nove muzike;
segue - nagli i brzi nestanak jednog i nastanak drugog muzičkog zapisa;
estab - na početku muzičke numere jedan jak i dugotrajan zvučni niz koji
slušaocu ostaje u uhu 5 - 10 sekundi (fanfare);
sneak in ili sneak out – puna snaga zvuka koji se naglo stišava, a potom opet
pojačava
 pozadinska muzika koja je dovedena u stanje da ne ometa sadržaje koji su u
prvom planu;
muzički sadržaj koji je ubačen i sa funkcijom neke vrste vezivnog tkiva
između dva teksta;
muzički akcenti koji su u funkciji naglašavanja najčešće u drmaskim, ali i
nekim drugim programima....
Muzički sadržaji koji su najoptimalniji za korišćenje na radiju trbali bi da
budu prilagođeni sledećim odrednicama:
- orkestarski obim bi trebalo da bude relativno mali, muzička boja što
maksimalnija, osrednja polazna snaga;
- izbegavati suviše duge pijanisimo (pianissimo) fraze zbog šumova u
pozadini i fortisimo (fortissimo) zbog iskrivljenja pošto elektroakustički principi
teze muzici kao celovitoj “smesi” osrednje dinamičke linije;
- uravnoteženost;
- kratki muzički komadi koji ne prelaze 10 minuta i koji su lako razumljivi po
svojoj formi, harmoniji i kontrapunktu.
Muzika u funkcija odgovarajućih dramskih ili dokumentarnih programa na
radiju
Dramski: Muzika u dramskim programima može da dočara 1. vreme u kome
se događaj odigrava - period, epoha (muzički citati), doba dana (zrikavci, petao,
zvona); 2. dominantno raspoloženje - zaljubljenost, seta, samoća; 3. mesto
događanja - podneblje, prostor; 4. etničke kategorije - nacionalna, rasna pripardnost
- samba, džez…; 5. socijalna kategorija - kaubojska muzika, građanski sloj, ljudi po
favelama; 6. delovanje natprirodnih sila - realno i nerealno; 7. psihološke kategorije
)opasnost, ludilo, sadizam; 8. ostalo.
Primer:
BOLERO - M. Ravel ( muzika XX veka; patetika, napregnutost; Španija -
Maroko, Mediteran - kabare i igra; Mediteranci; srednja klasa; opasnost, jaka
tenzija, seks; irealno, natprirodno; nezdrživ lagani pokret.

Rešenja pri upotrebi muzike u dramskim delima mogu biti od originalnih do

stereotipa (flauta budi asocijacije na ovbce, pašnjake, proleće - stereotip).
Dokumentarni: obično je muzika u funkciji informacije i njene ilustracije,
upotpunjujući ukupnu dramaturgiju. U ovim emisijama i programima muzika može
da bude u funkciji: vezivanja govornih priloga, most između dva raznorodna
priloga, deo priloga iz kulture na primer, odmor, predah od teksta, komenatra ili
neutralni prilog. Muzika može biti u funkciji: zvučne zavese - fon - podloga;
vezivno tkivo; makaze - element razdvajanja; špica; identifikacioni znak stanice.

3. Šumovi, zvučni efekti i elektronska intervencija

 Svaki akustički efekat koji nije proizveden glasom ili muzičkim instrumentom
naziva se šumom.
Šumovi se mogu tretirati na različite načine i kao tehnički nedostatak, ali i kao
akustičko izražajno sredstvo. Od velikog je značaja kada je u funkciji da obogati
akustiku sliku nekog događaja. Sami po sebi nemaju estetski značaj već su deo
opšteg ambijenta./*
- radio igre - bez literature kao predloška, bez muzike, sastavljene isključivo
od akustičkih vrsta neodređenog sadržaja;
- elektonika menja izraz u muzici i govoru i to s jedne strane pomažući im u
stvaranju novog zvuka i izraza, a sa druge strane sintetizuje u novo izražajno
sredstvo – jezik radija.
Šum može biti u širem smislu posebno sredstvo, ali više spada u muzičko
sredstvo. Može biti realam zvuk (prepoznatljiv) ili irealan (asocijativan). U radio
programima šum može biti poželjan, željeni efekat (zvučni efekti) ili neželjeni.

4. Tišina

se smatra jednim od akustičkih izražajnih sredstava radija, mada u odnosu na

ostala izražajna sredstva sobom nosi najmanju informativnost. Pojavljuje su u
obliku kraćih ili dužih pauza . Pauza može biti identifikacija kraja emisije i početka
druge, kraja jedne muzičke numere i početka druge i slično.Pauza se često koristi i
kao neka vrsta najave, svojevrsna vest ili priprema za početak radio programa.
Danas imamo čestu situaciju da se pauze sa funkcijom najave manje koriste, a da se
umesto njih pojavljuju tzv. muzički akcenti, džinglovi, kraće muzičke
identifikacije. Pauza ili tišina u trajanju od 30 sekundi najčešće je znak neke
vanredne situacije – smrt ličnosti iz političkog života, katastrofe, elementarne
nepogode, državnog udara...nakon čega se obično emituju neke prigodne muzičke
rezerve.
Tišina - poželjna i nepoželjna. Nekada tišina je bila uobičajena pauza izmešu
emisija i programa iz razloga neophodnof dodatnog vremena za manipulaciju i
tehničkih zažteva
Danas tišina ili pauza ima zadatak da razdvaja dve vesti, različite delove
govornih programa. Pauza smiruje napetost i ostvaruje određene dramsturške
efekte. Uvođenjem savršenijih tehnika - prvenstveno magnetohona smanjije se
potreba za magnetofonima. Težnja ka tehničkom savršenstvu ne voli pauze i tišinu.
Ista situacija je i sa tempom savremenih programa koji ne podnose tišinu.

Literatura : Ivo Blaha : Osnovi dramaturgije zvuka, UU, Beograd