SVEUČILIŠTE/UNIVERZITET „VITEZ“ VITEZ

FAKULTET ZDRAVSTVENIH STUDIJA

STUDIJ I CIKLUSA; GODINA STUDIJA: I CIKLUS; I GODINA

SMJER: FIZIOTERAPIJA I RADNA TERAPIJA

KARDIOMIOPATIJA
Seminarski rad

Travnik, januar 2018. godine

SVEUČILIŠTE/UNIVERZITET „VITEZ“ VITEZ

FAKULTET ZDRAVSTVENIH STUDIJA

STUDIJ I CIKLUSA; GODINA STUDIJA: I CIKLUS; I GODINA

SMJER: FIZIOTERAPIJA I RADNA TERAPIJA

KARDIOMIOPATIJA
Seminarski rad

IZJAVA: Ja, Džana Čosić, student Sveučilišta/Univerziteta „Vitez“ Vitez,

Index broj: 031-17/VFZT odgovorno, te uz moralnu i akademsku odgovornost izjavljujem da

sam ovaj rad izradila potpuno samostalno uz korištenje citirane literature i uz pomoć asistenta.

Potpis studenta:

_________________________

STUDENT: Džana Čosić

PREDMET: Biostatistika i statističke metode u zdravstvu

PROFESOR: Prof. dr. Sead Karakaš

ASISTENT: Prim. mr. sci. dr. Amra Mehmedbegović-Živanović

SADRŽAJ

1. UVOD..................................................................................................................................4

PROBLEM ISTRAŽIVANJA :.................................................................................................5

2. KARDIOMIOPATIJA.........................................................................................................5

2.1. DILATIVNA KARDIOMIOPATIJA..........................................................................6

2.1.1. UZROCI I SIMPTOMI.......................................................................................7

2.1.2. DIJAGNOZA I LIJEČENJE...............................................................................8

2.2. HIPERTROFIČNA KARDIOMIOPATIJA.................................................................8

2.2.1. UZROCI I SIMPTOMI.........................................................................................9

2.2.2. DIJAGNOZA I LIJEČENJE...............................................................................10

2.3. RESTRIKTIVNA KARDIOMIOPATIJA.................................................................10

2.3.1. UZROCI I SIMPTOMI......................................................................................11

2.3.2. DIJAGNOZA I LIJEČENJE...............................................................................12

3. HIPOTEZA........................................................................................................................13

4. CILJ ISTRAŽIVANJA......................................................................................................13

5. REZULTATI ISTRAŽIVANJA........................................................................................14

6. ZAKLJUČAK.....................................................................................................................20

LITERATURA.........................................................................................................................21
1.

2. UVOD

Srce je šuplji poprečno prugasti mišić, smješten je u grudnom košu između desnog i
lijevog plućnog krila. Centralni je organ krvotoka čija je osnovna uloga pumpanje krvi kroz
krvne sudove-arterije, kojima se krv odvodi iz srca, i vene, kojima se dovodi u srce.

Srčana tkiva se sastoje od tri sloja: perikarda, miokarda i endokarda.

Perikard čini dvostruka opna, čiji unutrašnji dio prijanja na miokard, a spoljašnji je u vezi sa
dijafragmom i grudnim organima, endokard je unutrašnji tanak sloj koji oblaže srčane komore
i predkomore, dok je miokard najveća masa srca.

Miokard se sastoji od različitih srčanih mišićnih ćelija, odnosno vlakana spojenih u obliku
mreže, koji se u odnosu na ostala tkiva u čovjekovom organizmu dosta razlikuju.
Vaskulorizovan je koronarnim arterijama, a u njegovom sklopu se nalaze: SA čvor, AV čvor i
Hisov snop.

Kontrahovanje omogućava srčanom mišiću ritmičko širenje i skupljanje, pa se najčešće zbog

toga koristi izraz da je miokard „pumpa tijela čovjeka“.

Da bi srce moglo pravilno obavljati svoju osnovnu funkciju, potrebno je da sistem arterijskih i
venskih krvnih sudova normalno provodi krv, odnosno cirkuliše.

Zbog toga, dovoljna količina krvi u miokardu je nužna za njegov neprestani rad.

U bolesti miokarda ubrajamo „bolesti miokarda nepoznatog uzroka“ (primarne ili idiopatske
kardiomiopatije), te „bolesti čiji je uzrok poznat, ili se može javiti zajedno s poremećajima
drugih organskih sistema“ (sekundarne specifične kardiomiopatije).

4
PROBLEM ISTRAŽIVANJA

3. KARDIOMIOPATIJA

Primarne ili idiopatske kardiomiopatije su bolesti miokarda sa strukturnim i

funkcijskim promjenama srčanog mišića. Većinom, kardiomiopatije se ne prepoznaju na
vrijeme, što za posljedicu dovodi do različitih srčanih oboljenja, koja se kasnije dosta teško
liječe ili ona postanu kobna za organizam.

Kardiomiopatije su zajednički naziv, u užem smislu, za bolesti kojima genski tj. mutacijama
ili biokemijski tj. oštećenjima tvarima ili procesima, uspijemo dokazati primaran poremećaj u
srčanom mišiću. Prema tome, kardiomiopatija može biti nasljedna ili stečena.

Uzrok kardiomiopatija jeste slabo pumpanje krvi u srčanom mišiću, što kao posljedicu dovodi
do slabog dotoka krvi u druge organe. Ona dovodi do uvećanja, istanjenja, ili rigidnosti
srčanog mišića.

Napredovanjem bolesti, srčani mišić vidno slabi, te se smanjuje njegova pumpna funkcija i
održavanje normalnog električnog ritma srca, što dovodi do nastanka srčane insuficijencije,
aritmije i poremećaja funkcije srčanih zalistaka.

Unatoč tome, svakodnevno, kardiomiopatijama se nazivaju sva oštećenja srčane funkcije, ne

uzimajući u obzir uzrok, što predstavlja veliku pogrešku.

U primarne kardiomiopatije ubrajamo tri najčešće kategorije:

 Dilativnu,
 Hipetrofičnu,
 Restriktivnu kardiomiopatiju.
5
 3.1. DILATIVNA KARDIOMIOPATIJA

Dilativna kardiomiopatija je najučeštaliji tip kardiomiopatije.

Javlja se kod osoba različitih životnih doba, mada najčešće kod osoba srednje životne dobi, s
tim da podaci pokazuju da se bolest u zadnjoj deceniji znatno proširila i kod djece.

Dilativna kardiomiopatija (DKM) je u četvrtini slučajeva genetski predodređena.

Srce je dosta uvećano, teže i do 1000 grama. Srčane šupljine su proširene i uvećane
(kardiomegalija) da bi primile veliku količinu krvi zbog zadržavanja tečnosti u organizmu
uslijed nedovoljnog ispumpavanja krvi i smanjenog izlučivanja mokraće.

Srce slabi, nedovoljno se kontrahuje (grči), te ubrzava svoju frekvencu pumpanja krvi, pa tako
nastaje srčana insuficijencija. Vremenom, višak tečnosti se može nagomilavati na raznim
mjestima kao što su pluća, trbuh, noge, itd.

Slika 1. Promjene kod dilativne kardiomiopatije

6
Najveća promjena se „osjeti“ kod lijeve komore koja se proširuje i slabi, te gubi sposobnost
pumpanja krvi. Proširenje lijeve komore se javlja u kombinaciji sa sistoličkom disfunkcijom
lijeve komore i dijastoličkom disfunkcijom. Iako sistolička disfunkcija uzrokuje koronarne
bolesti srca, arterijske hipertenzije i srčane greške, ti simptomi ne postoje kod dilativne
kardiomiopatije.

3.1.1. UZROCI I SIMPTOMI

DKM je u 25% slučajeva, nastala uzrokom nasljednih faktora mutacijama gena. Pored
svih faktora nastanka, važno je spomenuti da se uzroci koji dovode do DKM-a bitno razlikuju
od regije do regije u kojoj je specifična određena klima.

Tako je na područjima s umjerenom klimom najčešći uzrok difuzna bolest koronarnih arterija
s difuznom ishemičnom miopatijom, dok je virus koji najčešće uzrokuje oboljenje coxackie B
virus. Chagasova bolest 1
je najučestalija u Središnjoj i Južnoj Americi uzrokovana
Trypanosomom cruzi.

Populacija oboljela od AIDS-a je također kritična grupa za oboljevanje.

Pored nabrojanih uzroka, važno je ne zaboraviti spomenuti da DKM mogu uzrokovati:

nedostaci nekih vitamina u prehrani (beri-beri2), miokarditis, hemohromatoza3 i
tireotoksitoza, alkohol kao potencijalan uklonjiv uzročnik, te različita organska otapala, kao i
pojedini hemoterapeutici (deksorubicin), perzistentna tahikardija, itd.

Najučestaliji simptomi DKM-a su: oticanje nogu i trbuha, nepodnošenje fizičkog napora
uslijed kojeg se javalju otežano disanje i kašalj, mada se ti simptomi mogu javiti tokom
mirovanja, te opšta slabost i malaksalost, srčane aritmije kao što je fibrilacija atrija ili
ventrikulska tahikardija, kao i periferni edemi.

1
Chagasova bolest ili američka tripanosomijaza je tropska parazitarna bolest koja je uzrokovana praživotinjom
bičaš Trypanosoma cruzi koji se razvija u probavnom sistemu.
2
Beri-beri bolest je neurološki i kardiovaskularni poremećaj kojeg uzrokuje nedostatak vitamina B1, a najčešće
se javlja na Dalekom istoku, jer riža koju se tamo koristi sadrži vitamin B1 u malim količinama, što dovodi do
oštećenja koje izaziva bolest, a najčešći su bolovi u udovima i promjene u boji kože.
3
Hemohromatoza je nаsljedna bolest, gdje tijelo аpsorbuje previše gvožđа iz hrаne i taj višak gvoždja se taloži u
organe (jetra, srce, pankreas, koža, itd.).

7
 3.1.2. DIJAGNOZA I LIJEČENJE

Dijagnoza bolesti se postavlja na osnovu: anamneze, kliničkog pregleda, ultrazvuka i

kateterizacije srca, elektrokardiograma (EKG), RTG-a prnog koša i srca, transtorakalne i
transezofagusne ehokardiografije, MSCT-a, testa opterećenja - ergometrije, koronarografije i
ventrikulografije, te biopsije miokarda i nuklearne magnetne rezonancije (NMR-a).

Pored navedenih dijagnostičkih metoda i poboljšanju mediciske opreme, prognoza za DKM je

veoma loša jer oko 70% bolesnika umire unutar 5 godina. Za početak je neophodno liječiti
primarne uzroke (hemokromatozu, tireotoksikozu, beriberi, itd.).

Kod liječenja DKM-a koriste se lijekovi iz skupine diuretika (FURSEMID; i betablokatora:

CARVELOL, NIBEL i BISOBEL), a kod završne faze bolesti, jedini način liječenja jeste
transplantacija srca.

3.2. HIPERTROFIČNA KARDIOMIOPATIJA

Hipertrofična kardiomiopatija (HKM) je dosta rijeđa, a može biti prirođena, odnosno

nasljedna, ili stečena (50:50%).

HKM je zadebljanje srčanog mišića miokarda, pretežno lijeve komore, te se javlja češće kod
djece, mada je veoma čest uzrok iznenadne smrti mladih sportista.

Karakteristično za HKM je otežano pumpanje i prolazak krvi, smanjenje rastezljivosti srca,

kao i poremećaj srčanog ritma.

Bolest je obilježena hipertrofijom ventrikula uz dijastoličku disfunkciju, ali bez povećanog

zaopterećenja (valvularna aortna stenoza, koarktacija aorte, sistemska hipertenzija).

8
 Slika 2. Promjene kod hipertrofične kardiomiopatije

Zid, odnosno septum između dva dna komore srca je proširen i pritom smeta protoku krvi iz
srca, a to stanje se naziva opstruktivnom hipertrofičnom kardiomiopatijom.

Srčane šupljine su ukočene i nerastezljive, tlak raste na kraju dijastole i u plućnim venama, te
se stvara otpor dijastoličkom punjenju.

3.2.1. UZROCI I SIMPTOMI

Uzroci HKM mogu biti određeni nasljednom predispozicijom mutacijom gena, ili mogu biti
stečeni. Osobe s hipertrofičnom kardiomiopatijom također mogu bolovati od aritmija.

Simptomi se najčešće pojavljuju između 20. i 40. godine, te su vezani za neki naporni fizički
rad, a individualno se pojavljuje jedan simptom ili više njih.

Nerijetka je bol u prsima, slična tipičnoj angini, poremećaji svijesti, te lupanje srca i sinkopa.4

4
Sinkopa se obično javlja u naporu, uzrokovana je ventrikulskim ili atrijskim aritmijima i pokazatelj je
povećanog rizika iznenadne smrti.

9
 3.2.2. DIJAGNOZA I LIJEČENJE

Prognoze, posebice za mlade ljude oboljele od HKM-a su prilično nepovoljne, a stopa

smrtnosti je obrnuto proporcionalna dobi kada su se pojavili simptomi, kod onih pacijenata
koji su oživljeni nakon srčanog zastoja.

Sumnja na HKM se najčešće realizuje uslijed karakterističnih šumova i ostalih simptoma. S

tim da se HKM bitno razlikuje bolesti koje nose iste simptome, poput bolesti koronarnih
arterija.

Pri dijagnosticiranju, koriste se različite metode: EKG i dvodimenzionalni ultrazvuk srca,

RTG prsnog koša (često ne pokazuje neke promjene jer ventrikuli nisu prošireni), dok se
kateterizacija srca radi samo onda kad se razmatra invazivno liječenje.

Pri Liječenju HKM-a se koriste beta-blokatori i diuretici, mada se HKM može samo liječiti, a
ne i izliječiti.

Dosta veća je smrtnost kod djece, nego kod odraslih osoba, gdje godišnja smrtnost iznosi do
3%.

3.3. RESTRIKTIVNA KARDIOMIOPATIJA

Restriktivna kardiomiopatija (RKM) je najrjeđe zastupljeni oblik kardiomiopatije.

Kod RKM-a miokard je veoma čvrst, te je smanjena njegova rastezljivost zbog odlaganja
tvari poput amiloida, glikogena i sl.

Komore se pune krvlju pod velikim pritiskom, odnosno dolazi do poremećaja dijastolnom
releaksacijom komora zbog rigidnih zidova komora srca, zbog čega su predkomore proširene.

10
 3.3.1. UZROCI I SIMPTOMI

RKM može da uzrokuje intersticijalna ili endomiokardna fibroza miokarda, pa se

takva RKM naziva idiopatskom ili primarnom, te taloženje patoloških proteina, gvozda,
lipida, polisaharida koji izazivaju razna oboljenja, te spadaju u sekundarne RKM.

Simptomi su slični konstriktivnom perikarditisu, a neki od njih su: insuficijencije desnog srca,
nabreklost vratnih vena, periferni edem (otok), hepatomegalija5, ascites6, otežano disanje,
malaksalost, edem pluća, tahikardija, te poremećaji srčanog ritma (tiši srčani tonovi).

Bolest je progredijentnog toka i za nekoliko godina se završava smrću, uglavnom zbog

refrakterne srčane insuficijencije.

Slika 3. Promjene kod restriktivne kardiomiopatije

5
Hepatomegalija je poremećaj uvećanja jetre koje uzrokuje nelagodu, osjećaj punoće i osjetljivost na dodir.
6
Ascites je nakupljanje tekućine u peritonealnoj šupljini koje najčešće nastaje zbog ciroze i teške bolesti jetre, ali
njegova prisutnost može značiti i druge značajne zdravstvene probleme.

11
 3.3.2. DIJAGNOZA I LIJEČENJE

Prognoza bolesti nije pozitivna, a kao najčečći razlog se uzima otkrivanje bolesti u
poodmaklom stadiju. Posebnog lijeka nema, a ako se bolest otkrije u ranoj fazi, onda je
moguće liječenje primarnih bolesti.

Liječenje je simptomatsko, diureticima, digoksinom, ACE inhibitorima , antiaritmicima.

Često se uslijed medikalne terapije, liječnici odluče i na hirurško liječenje

Najčešće dijagnostičke metode pri otkrivanju RKM-a su: anamneza, klinička slika, objektivni
pregled (šum trikuspidalne regurgitacije), EKG, rendgenografije, endomiokardna biopsija,
ultrazvuka i kateterizacije srca.

12
4. HIPOTEZA

1) Učestalost oboljevanja od primarnih oblika kardimiopatije je češća kod muškaraca

nego kod žena.
2) Pod rizikom se nalaze sve dobne skupine, uključujući osobe mlađe od 15 godina.
3) Najčešći oblik primarne kardiomiopatije od koje oba spola oboljevaju jeste dilativni
oblik.

5. CILJ ISTRAŽIVANJA

Postavljeni su sljedeći ciljevi istraživanja:

1) Utvrditi učestalost oboljevanja od kardimiopatija.

2) Utvrditi incidenciju rasta u proteklih 6 godina.
3) Utvrditi rizične skupine kod kojih se najčešće javlja oboljenje.
4) Utvrditi potencijalne uzroke koji dovode do oboljenja.
5) Brojčano prikazati omjer dobivenih rezultata između oba spola i različitih starosnih
grupa.

13
6. REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Istraživanje je sprovedeno na 750 pacijenata, od čega 368 ispitanika čine žene, a 382
ispitanika muškarci. Incidencija porasta različitih oblika primarne kardiomiopatije tokom
zadnjih par godina je prikazano u tabeli i grafu broj 1.

Tabela 1. Prikaz kretanja oboljenja od kardiomiopatija od 2012. do 2017. godine

GODINE BROJ OBOLJELIH INDEKS DINAMIKE LANČANI INDEKS

2012. 83 100 /
2013. 95 114 114
2014. 125 151 132
2015. 138 166 110
2016. 149 180 108
2017. 160 193 107
UKUPNO 750
Izvor : zdravstveni kartoni pacijenata, obrada autora

Graf 1. Postotak oboljenja ispitanika posmatranih od 2012. do 2017. godine

14
 21% 11%
13%
2012.
2013.
2014.
2015.

20% 2016.
17%
2017.
18%

U tabeli broj 2. prikazan je brojčani odnos između muškaraca i žena oboljelih od tri različita
oblika primarne kardiomiopatije. Istraživanje je vršeno na osnovu dijagnoze oboljenja i
prikupljenih podataka u zadnjih šest godina.

Tabela 2. Učestalosti dijagnoze kardiomiopatije prema spolu

ŽENE MUŠKARCI UKUPNO

KARDIOMIOPATIJA
BROJ % BROJ % BROJ %

DILATIVNA
202 54,90 246 64,40 448 59,73
KARDIOMIOPATIJA
HIPERTROFIČNA
102 27,71 95 24,87 197 26,27
KARDIOMIOPATIJA
RESTRIKTIVNA
64 17,40 41 10,73 105 14
KARDIOMIOPATIJA
UKUPNO 368 100 382 100 750 100
Izvor : zdravstveni kartoni pacijenata, obrada autora

Graf 2. Učestalost oboljevanja od primarne kardiomiopatije prema spolu

15
 70

60

50

40

ŽENE
30
MUŠKARCI

20

10

0
DILATIVNA HIPERTROFIČNA RESTRIKTIVNA
KAR- KARDIOMIOPATIJA KARDIOMIOPATIJA
DIOMIOPATIJA

Na osnovu rezultata dobivenih iz tabele i grafa broj 2. može se zaključiti da su pacijenti bez
obzira na spol, u najvećem broju oboljeli od dilativnog oblika kardiomiopatije. Statistika
pokazuje da su žene sklonije oboljevanju od hipertrofične i restriktivne kardiomiopatije.

Da bi se najlakše mogle uočiti razlike broja oboljelih u različitim dobnim skupinama, broj
oboljelih (382 muškarca i 368 žena) od primarnih oblika kardiomiopatije je prikazan u
postocima u tabeli broj 3.

Tabela 2. Učestalost primarnih oblika kardiomiopatije u različitim dobnim skupinama

DOB ŽENE MUŠKARCI

0-15 12,8 % 13,2%
16-35 28,2% 29,5%
36+ 59% 57,3%
UKUPNO 100% 100%
Izvor : zdravstveni kartoni pacijenata, obrada autora

Graf 3. Postotak oboljenja od primarne kardiomiopatije prema dobnim skupinama

16
 140.00%

120.00%

100.00%
57.30%
80.00%

60.00%

40.00% 29.50%
59.00%
20.00% 13.20%
28.20%
12.80%
0.00%
0-15 16-35 36+

ŽENE MUŠKARCI

Na osnovu grafa i tabele broj 3. može se zaključiti da više od polovine pacijenata muškog i
ženskog spola spada u dobnu skupinu 36+. Omjeri rizičnosti oboljenja za oba spola su
prilično jednaki, te se odbacuje mogućnost povezivanja spola pacijenata sa dobnom
skupinom.

Tabela 4. Riziko faktori koji utiču na pojavu oboljenja primarne kardiomiopatije za oba
spola

RIZIKO FAKTORI ŽENE MUŠKARCI

GENETIKA 42% 45,2%

NEZDRAVA PREHRANA 15,9% 12,5%
FIZIČKI NAPOR 13,1% 9,9%
SRČANE DISFUNKCIJE 17,3% 19%
OSTALI-RIZIKO FAKTORI 11,7% 13,4%
UKUPNO 100% 100%
Izvor : zdravstveni kartoni pacijenata, obrada autora

17
Dobiveni podaci pokazuju da genetske predispozicije u najvećem broju utiču na nastanak
oboljenja gotovo u polovici slučajeva kako kod muškaraca, tako i kod žena.

Značajnih razlika između žena i muškaraca oboljelih od kardiomiopatije nema, iako dobiveni
rezultati pokazuju da je veći postotak oboljelih žena od muškaraca koje konzumiraju nezdravu
hranu i podnose teži fizički napor.

U ostale riziko faktore mogu se ubrajati štetna djelovanja ostalih lijekova, nedostaci pojedinih
vitamina u prehrani, ulazak stranih tvari u tijelo (bakterije, virusi), itd.

Graf 4. Prikaz najučestalijih faktora koji dovode do nastanka primarnih kardiomiopatija

OSTALI-RIZIKO FAKTORI

SRČANE DISFUNKCIJE

FIZIČKI NAPOR

NEZDRAVA PREHRANA

GENETIKA

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%

MUŠKARCI ŽENE

Tabela 5. Analiza mjere srednje vrijednosti i prosječnog odstupanja oboljelih od primarnih

oblika kardiomiopatije

18
 UKUPNO SREDINA KUMULATIVN
DOB fx' (fx') ²/f
ISPITANIKA INTERVALA A FREKVENCA
x f x' K.fr.
1-15 101 8 808 101 6464
16-30 163 23 3749 264 86227
31-45 233 38 8854 497 336452
46-60 253 53 13409 750 710677
Σ 750 26820 1139820
Izvor : zdravstveni kartoni pacijenata, obrada autora

1. Aritmetička sredina:

Σ fx' 26 8 20
𝑥̅¿ ∑f = 750
=¿35,76

2. Mod:

f2
𝑀𝜊 = 𝐿 + 𝑊 𝑓₂ f 1+f 2
=¿

3. Mjesto i vrijednost Medijane:

M M e= ∑ 2
f +1 750+1
= =375,5
2

M e =3 8

4. Varijanca:

19
ơ =∑
2 ∑ fx '2 - x ̅ 2=¿ 362591,1724
∑f

5. Standardna devijacija:

ơ =√ 362591,1724=602 , 16

6. Koeficijent varijacije:

ơ
KV = x̅
∗100=16,84

6. ZAKLJUČAK

Obzirom na literaturu i dobivene rezultate, može se zaključiti da broj osoba oboljelih

od kardiomiopatije svake godine raste.

Statistika također pokazuje da češće oboljevaju muškarci od žena, te da je bolest oko 3 puta
veća u muškaraca crne rase nego u žena bijele rase.

Pored napretka medicinske tehnologije, dosta značajan broj osoba iznenada premine bez
skoro ikakvih simptoma koji bi ukazivali na bolest. Kasno dijagnosticiranje oboljenja u
velikom broju slučajeva ne sprječava smrtni ishod, te neki budu otkriveni tek tokom
obdukcije.

Pravilna njega i uzimanje određenih lijekova može ublažiti simptome i produžiti životni
vijek.

20
LITERATURA

1) Budakov P., Eri Ž., Patologija, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, 2014.,
2) http://www.magdalena.hr/hr/content/5/vodic-za-bolesnike/13/o-bolestima-srca/33/
kardiomiopatije/
Pristupljeno: 18. 12. 2017. godine,
3) https://www.zdravobudi.hr/clanak/166/dilatacijska-kardiomiopatija
Pristupljeno: 18. 12. 2017. godine,
4) http://www.simptomi.rs/index.php/bolesti/8-kardiologija-bolesti-srca/2985-
restriktivna-kardiomiopatija-rcm
Pristupljeno: 10. 01. 2018. godine,
5) http://www.msd-prirucnici.placebo.hr/msd-prirucnik/kardiologija/zatajivanje-srca-i-
kardiomiopatije/restriktivna-kardiomiopatija
Pristupljeno: 10. 01. 2018. godine,
6) https://www.krenizdravo.rtl.hr/zdravlje/bolesti-zdravlje/hipertroficna-kardiomiopatija-
uzroci-simptomi-i-lijecenje
Pristupljeno: 10.01.2018. godine.

21