10

FIZIČKA AKTIVNOST PREDŠKOLSKE DECE

10
PHYSICAL ACTIVITY OF PRESCHOOL
CHILDREN

VIŠNJA ĐORĐIĆ
10.1 UVOD

Razmatranje fizičke aktivnosti predškolske dece zahteva najpre prihvatanje operativne

definicije fizičke aktivnosti, kako bi se izbegli mogući nesporazumi i nejasnoće.
Fizička aktivnost je, naime, termin koji se široko upotrebljava, kako u naučnim
krugovima, tako i u medijima i običnom govoru. U sličnom ili identičnom značenju, koriste se
i drugi termini, poput: rekreativna aktivnost, rekreacija, fizička vežba (vežbanje), fitnes,
velnes, kondicija, trening ...
Corbin, Pangrazi i Franks (2000) grupišu definicije u dve velike kategorije:
definicije koje se odnose na produkte i definicije koje označavaju procese. U prvu grupu
spadaju definicije stanja, poput fizičke kondicije (physical fitness), zdravlja i velnesa
(wellness). Radi se o ishodima, koji se često u istraživanjima koriste kao zavisne varijable.
Definicije procesa tiču se ponašanja ili životnih stilova, i tu spadaju fizička aktivnost,
vežbanje, sportovi, ples itd. Procesi često u istraživanjima predstavljaju nezavisne varijable.
Fizička aktivnost predstavlja krovni, multidimenzionalni termin. Forme fizičke
aktivnosti kao radna aktivnost, vežba, sport, ples i dr. smatraju se sub-kategorijama fizičke
aktivnosti.
Opšteprihvaćena naučna definicija fizičke aktivnosti određuje fizičku aktivnost kao
«svako telesno kretanje proizvedeno skeletnim mišićima koje rezultira kalorijskom
potrošnjom» (Caspersen i sar, 1985). Dakle fizička aktivnost uključuje sve vrste aktivne igre,
sporta, plesa, vežbanja, aktivni transport (hodanje, vožnja bicikla), uobičajene radne i životne
aktivnosti (penjanje uz stepenice, kućni poslovi, nošenje namirnica itd). Primera radi, žustro
hodanje, lagane vežbe oblikovanja, stoni tenis, igra na dečjem igralištu, sakupljanje lišća,
spadaju u fizičku aktivnost približno iste energetske cene (3.5-7 kkal/min).
Kao što će biti podrobnije razmatrano u podpoglavlju 8.4, upravo ovako široko
shvatanje fizičke aktivnosti uticalo je na preformulaciju preporuka za zdravstveno korisnu
fizičku aktivnost gde je naglasak na tzv. aktivnostima životnog stila – pešačenju umesto
vožnje automobilom, penjanju uz stepenice umesto korišćenja lifta, radu u bašti i sl.
Fizička vežba je uži termin, označava specifičnu formu fizičke aktivnosti «koja je
planirana, strukturirana, ponavljajuća i rezultira poboljšanjem ili očuvanjem jedne ili više
aspekata fizičkog fitnesa» (Welk, 2002). Harris (2002) daje širu definiciju, po kojoj je «Vežba
planirana, strukturirana fizička aktivnost koja podstiče sve aspekte fizičkog, mentalnog i
socijalnog zdravlja i kondicije, te blagostanje».
 Fitnes (kondicija) je, prema Harris (2002) «sposobnost ili set karakteristika koje
pojedinac poseduje ili dostiže, a koje mu omogućavaju da se bavi fizičkom aktivnošću i stiče
koristi od toga bavljenja».
Fizička aktivnost se, bez obzira o kom uzrastu je reč, tretira kao ponašanje u vezi sa
zdravljem, koje može povoljno uticati na sve aspekte zdravlja.

10.1.1 ZNAČAJ FIZIČKE AKTIVNOSTI ZA PREDŠKOLSKU DECU

Značaj fizičke aktivnosti za zdravlje i razvoj predškolske dece, a pogotovo njen uticaj
na zdravlje u odraslom dobu, nije jednostavno ni lako ispitivati. Bar-Or (1995), Fulton i sar.
(2001), Sirard i sar. (2005), te drugi autori, saglasni su da nedostaju potpune informacije o
mehanizmima delovanja, te dugoročnim efektima fizičke aktivnosti u dečjem dobu. Nema
dovoljno longitudinalnih istraživanja interventnog tipa, jer su skupa i tehnički najsloženija, a
dizajn istraživanja zahteva formiranje «sedentarne» grupe ispitanika što nije etički opravdano.
Jednostavnije i mnogo ekonomičnije retrospektivne studije nisu jednako pouzdane ni validne.
Ipak, na osnovu postojeće empirijske i teorijske građe vezane za fizičku aktivnost dece
i obilja epidemioloških nalaza na odrasloj populaciji, moguće je identifikovati potencijalne
koristi fizičke aktivnosti u predškolskom dobu:
 fizička aktivnost u funkciji integralnog razvoja dece,
 fizička aktivnost u funkciji zdravlja dece,
 fizička aktivnost u funkciji zdravlja u odraslom dobu.
Fizička aktivnost u funkciji integralnog razvoja dece. Rano detinjstvo predstavlja
izuzetno važan i osetljiv razvojni period, «u kome se formiraju gradivni blokovi celokupnog
budućeg razvoja» (NASPE, 2000). Ismail (1984) naglašava da «različiti tipovi razvoja –
fizički, intelektualni, emocionalni i društveni – nisu jednostavno 'skup' nezavisnih delova, već
među njima postoji 'organsko jedinstvo'» (str. 67). Drugim rečima, delovanje na određeni
aspekt razvoja nužno se odražava na druge razvojne aspekte, tako da nema i ne može biti
izolovanih uticaja. Integralnost razvoja posebno upadljiva u prvim godinama života, nameće
potrebu stvaranja maksimalno podsticajne sredine u kojoj dete stiče raznovrsno i bogato
iskustvo, uključujući i ono vezano za pokret i kretanje. Kretanje, naime, snažno stimuliše
centralni nervni sistem, aktivira velike zone kore i tako pomaže uspostavljanju novih
neuronskih veza i boljem iskorišćenju moždanih kapaciteta. Kretanje igra ključnu ulogu u
programiranju mozga, i pre i nakon rođenja (Cheatum i Hammond, 2000).
Dete kroz pokret upoznaje sebe i svet oko sebe, uspostavlja komunikaciju sa
okruženjem, što podsticajno deluje na razvoj u celini. Pokret i kretanje, može se reći i fizička
aktivnost, predstavljaju snažnu polugu integralnog razvoja malog deteta. Roditelji koji
prezaštićuju decu i sputavaju njihovu fizičku aktivnost, lišavaju ih značajne senzomotorne
stimulacije što može nepovoljno uticati na njihov razvoj, u celini gledano.
Sibley i Etnier (2003) su sproveli meta analizu kvantitativno kombinujući i ispitujući
rezultate studija koje su se odnosile na fizičku aktivnost i kogniciju kod dece (ukupno 44
studije). Rezultat ovog statističkog pregleda literature pokazao je da postoji značajna
pozitivna relacija između fizičke aktivnosti i kognitivnog funkcionisanja kod dece.
Značaj fizičke aktivnosti ogleda se i u činjenici da deca sa problemima u ponašanju i
učenju imaju slične poteškoće i u motornom razvoju (Cheatum i Hammond, 2000). Problemi
u vezi sa učenjem često potiču iz problema motornog razvoja koji nisu blagovremeno
prepoznati. Primera radi, dete sa disgrafijom (teškoće sa pisanjem), navode Cheatum i
Hammond, može imati teškoće ne samo sa finom motorikom, već i sa razvojem krupne
motorike koji prethodi pisanju – nedostatak mišićne kontrole u trupu i ramenima, neophodne
za stabilnost (mirovanje) tela tokom pisanja.
Gardnerova teorija multiple inteligencije takođe priznaje značaj kretanja, jer
kinestetička inteligencija predstavlja jednu od osam vrsta inteligencije (Detterman, 2005).
Naime, američki psiholog Gardner, predložio je 1983. godine teoriju inteligencije sa namerom
da proširi tradicionalnu definiciju inteligencije. Umesto postojanja jedne opšte inteligencije,
Gardner smatra da postoji više vrsta inteligencija, od kojih svaka predstavlja nezavisan sistem
u mozgu. Pored lingvističke, logičko-matematičke, prostorne, muzičke, interpersonalne,
intrapersonalne i naturalističke inteligencije, postoji i tzv. telesno-kinestetička inteligencija.
Ona predstavlja sposobnost veštog korišćenja tela ili delova tela u različitim aktivnostima
poput plesa, sportova, glume, hirurgije i sl. Kao primer osobe koja poseduje visoko razvijenu
kinestetičku inteligenciju, Gardner navodi Martu Grejem, čuvenu američku plesačicu i
koreografa. Gardnerova teorija imala je veliki uticaj u pedagoškim krugovima, jer je proširila
listu obrazovnih ciljeva, ukazujući na moguće zapostavljanje znatnog dela čovekovih
sposobnosti i svođenje učenika na meru isključivo konvencionalnog školskog uspeha.
Fizička aktivnost u funkciji zdravlja dece. Prema Svetskoj zdravstvenoj
organizaciji, fizička aktivnost predstavlja ključnu determinantu energetske potrošnje, i u
funkciji je energetskog balansa i kontrole telesne težine. To je posebno važno u situaciji kada
gojaznost postaje globalni fenomen, i jedna od glavnih prepreka u prevenciji nezaraznih
bolesti. U mnogim evropskim zemljama, više od polovine odrasle populacije je umereno
gojazno, a do 30% je klinički gojazno (Obesity in Europe, 2002). Prevalencija gojaznosti
među decom je u značajnom porastu i u pojedinim regionima dostiže i do 25%. Prema istom
izveštaju, dečja gojaznost prestavlja akutnu zdravstvenu krizu i rastuća zastupljenost
dijabetesa (tip 2) kod gojazne dece predstavlja signal za uzbunu. Iako ističu da je gojaznost
pre svega indukovana neadekvatnom ishranom, ograničene mogućnosti za fizičku aktivnost i
sve zastupljeniji sedentarni način života doprinose ranoj gojaznosti kod dece. Kod gojazne
dece u većoj meri se registruju dijabetes melitus tip 2, hipertenzija, nisko samocenjenje, te
niži kvalitet života povezan sa zdravljem (AAP, 2003).
Fizička aktivnost doprinosi izgradnji i očuvanju zdravih kostiju, mišića i zglobova, i
unapređuje kardiovaskularnu i respiratornu funkciju. U ranom detinjstvu i adolescenciji,
razvoj koštane mase je direktno pod uticajem redovne fizičke aktivnosti u kombinaciji sa
adekvatnim unosom kalcijuma i vitamina D (Freedson, 1997). Više koštane mase se stvara
zahvaljući nošenju tereta, što se najčešće dešava upravo tokom fizičke aktivnosti i pomaže u
prevenciji osteoporoze. Deca koja imaju nadprosečne vrednosti telesne masti izložena su
većem riziku kad je reč o povišenom krvnom pritisku, ukupnom holesterolu i LDL holesterolu
(Williams i sar, 1992). Sistematsko vežbanje predstavlja snažan stimulans za ceo organizam i
sve velike organske sisteme, podstičući trofičke procese i jačajući adaptivne sposobnosti
organizma. Mnoga istraživanja pokazala su da trening (vežbanje) niskog do umerenog
intenziteta podstiče imunu funkciju (Freedson, 1997). Visoka zastupljenost loših držanja tela,
te spuštenog stopala kod dece predškolskog uzrasta, takođe se dovodi u vezu sa nedovoljnom
aktivnošću dece.
 Takođe, fizička aktivnost je u funkciji razvoja motoričkih sposobnosti i veština, što
predstavlja osnovu za kasnije usavršavanje kretnih veština i njihovu primenu u sportu,
rekreaciji i svakodnevnom životu. Predškolsko doba je izuzetno važan period za sticanje
fundamentalnih kretnih veština, ali dostizanje zrelih obrazaca tih veština ne može se prepustiti
samo spontanom procesu sazrevanja, već je potrebno stvarati mogućnosti za učenje i
uvežbavanje (Gallahue & Ozmun, 1998). «Nespretnost, na nesreću, interferira sa sposobnošću
deteta da se igra i učestvuje u sportskoj aktivnosti. To povratno redukuje mogućnosti deteta da
stvara prijatelje i uči socijalno prihvatljivo ponašanje. Nekoordinisanost takođe intenzivira
teškoće koje dete može imati sa školskim zadacima» (Cheatum i Hammond, 2000; str. 16).
Pozitivan self-koncept se stiče tokom detinjstva i jednom kada se u potpunosti formira,
dosta teško se menja. Dete kroz učešće u fizičkoj aktivnosti, tj. igri, plesu, sportu, radnim
aktivnostima, razvija i stiče kretnu kompetenciju koja značajno utiče na razvoj self-koncepta.
Neophodno je da aktivnost bude uzrasno prikladna, a kretni zadaci odmereni tako da
omogućavaju visok stepen uspešnosti. Deca veoma vrednuju umešnost u igri i sportu, što je
povezano sa prihvatanjem od strane grupe (Gallahue i Ozmun, 1998). Deca koja su motorički
nevešta često bivaju isključena iz grupnih aktivnosti i igara (Ignico, 1990).
Fizička aktivnost u funkciji zdravlja u odraslom dobu. Kao što je već rečeno,
priroda uticaja, te mehanizmi delovanja fizičke aktivnosti u detinjstvu na zdravlje u odraslom
dobu, još uvek nisu dovoljno poznati. Postoji više modela koji objašnjavaju moguću vezu
između zdravlja odrasle osobe i aktivnosti u mlađem uzrastu; po Blair i sar. (1989) postoje tri
moguća pravca delovanja povećane fizičke aktivnosti tokom detinjstva na zdravlje odrasle
osobe:
1. Aktivnost u detinjstvu poboljšava zdravlje deteta, što zatim, koristi zdravlju odraslog.
2. Aktivan način života tokom detinjstva ima direktne koristi po zdravlje u kasnijim
godinama.
3. Aktivno dete postaje aktivna odrasla osoba, koja je stoga izložena manjem riziku od
oboljevanja nego neaktivna odrasla osoba.
Fulton i sar. (2001) navode da postoje dokazi da neke hronične bolesti (npr. gojaznost,
hiperlipidemia, koronarna bolest srca, dijabetes melitus tip 2) mogu početi da se razvijaju
tokom detinjstva i da zdravstveno ponašanje dece može biti prekursor zdravstvenog ponašanja
odraslih. Tako, na primer, deca koja imaju viši nivo holesterola tri puta su sklonija u odnosu
na drugu decu, da imaju visok nivo holesterola i kao odrasle osobe (NCEP, 1991). Prema
Američkoj pedijatrijskoj akademiji, postoji povezanost između rane gojaznosti i gojaznosti u
odraslom dobu. Verovatnoća da će se gojaznost zadržati i u odraslom dobu raste sa uzrastom:
kod dece uzrasta 4 godine iznosi 20%, a kod adolescenata čak 80% (AAP, 2003).
Kad je reč o zdravlju kostiju, tri najvažnija faktora uticaja su hormonalni, nutritivni i
mehanički. U tom smislu, fizička aktivnost je nezamenljivi preventivni faktor za nastajanje
osteoporoze, koja u zrelom životnom dobu postepeno dovodi do gubitka gustine kostiju, a
posebno pogađa ženski deo populacije. Osteoporoza, kada se pojavi, ne može da se izleči, što
prevenciju čini još važnijom.
Predškolski uzrast i detinjstvo u celini, predstavljaju važan period za učenje osnovnih
motornih veština koje omogućavaju bavljenje rekreacijom /sportom, te efikasno obavljanje
svakodnevnih aktivnosti u kasnijem dobu. Kroz različite forme fizičke aktivnosti deca mogu
razviti bazične kretne obrasce do zrelog stupnja, što je osnova za njihovo usavršavanje i
primenu u odraslom dobu. Bavljenje fizičkom aktivnošću u adolescentskom uzrastu, sa svoje
strane, predstavlja preventivni faktor za određena rizična ponašanja (pušenje, zloupotreba
supstanci, delikventno ponašanje i dr.).
 Bavljenje fizičkom aktivnošću u ranom uzrastu, posebno uz podršku i podsticanje
roditelja, vaspitača i drugih 'značajnih odraslih', omogućava stvaranje pozitivnih stavova
prema fizičkoj aktivnosti i uspostavljanje odgovarajućih navika i sistema vrednosti (Đorđić i
Bala, 2006).

10.1.2 MERENJE FIZIČKE AKTIVNOSTI PREDŠKOLSKE DECE

Prepoznavanje važnosti fizičke aktivnosti u ranom detinjstvu, dovelo je povećanog

interesovanja za metodološke probleme koji prate merenje fizičke aktivnosti predškolske
dece. Vodeći američki eksperti, učesnici tematske radionice posvećene merenju fizičke
aktivnosti, konstatovali su da validacija mernih instrumenata za merenje fizičke aktivnosti
dece predškolskog uzrasta predstavlja neophodni prvi korak u istraživanju ove oblasti (Fulton
i sar, 2001).
Specifični problemi merenja vezani za decu predškolskog uzrasta otežavaju primenu
pojedinih instrumenata ispitanih na odrasloj populaciji:
1. karakterističan obrazac fizičke aktivnosti,
2. kognitivni kapacitet i druge karakteristike predškolske dece.
Fizičku aktivnost dece karakteriše sporadičnost i manja strukturiranost. Fizička
aktivnost se odvija u kratkim intervalima, koje smenjuju intervali odmora. Najčešće se
ispoljava u formi aktivne igre, pri čemu nivo fizičke aktivnosti varira sa uzrastom, postoje
velike individualne razlike, razlike između polova, a evidentan je i sezonski uticaj.
Ograničeni kognitivni kapacitet dece dobrim delom onemogućava primenu upitnika (u
vidu samoizveštaja), jer čak i kad se realizuje u formi intervjua, deca ne mogu pouzdano da se
prisete svoje aktivnosti, posebno trajanja aktivnosti. Deca su «osetljivi» ispitanici, prednost se
uvek mora dati jednostavnijim metodama, koje za njih predstavljaju manje opterećenje.
Poseban problem predstavlja motivacija dece za učešće u merenju, laka distrakcija pažnje i dr.
Metode (instrumenti) koji postoje i primenjuju se u istraživanjima fizičke aktivnosti
mogu se svrstati u pet velikih kategorija:
 Indirektna kalorimetrija.
 Dvostruko označena voda.
 Direktno posmatranje.
 Izveštaji
 Monitori (senzori) kretanja – akcelerometri, monitori srčanog rada, pedometri.

Indirektna kalorimetrija. Koristi analizu respiratornog gasa za merenje energetske

potrošnje. Uključuje merenje potrošnje kiseonika i produkciju ugljen dioksida tokom
određenog perioda (Welk, 2002). Za kraće intervale, ispitanici nose cevčicu u ustima, masku
na licu ili «baldahin» tokom odmora ili vežbanja. Za duže periode vremena (24 časa i više)
učesnici su zatvoreni u u metaboličkoj komori. Radi se o skupoj metodi, koja osim toga
predstavlja veliko opterećenje kako za osoblje, tako i za ispitanike. Za obradu podataka
potreban je poseban softver, a analiza je kompleksna (Fulton i sar, 2001). S obzirom da se
realizuje u laboratorijskim uslovima, uslovi merenja ne odgovaraju realnoj (prirodnoj)
situaciji.
 Dvostruko označena voda («doubly labeled water»). Biohemijska procedura koja na
osnovu metaboličke iskorišćenosti izotopski označene vode, procenjuje ukupnu potrošnju
energije i potrošnju energije tokom fizičke aktivnosti. Osnovna prednost ove metode je što
omogućava veoma precizno merenje energetske potrošnje u prirodnim (životnim) uslovima, i
to tokom dužeg vremenskog perioda (Bellisle, 2001). Takođe, metoda je potpuno bezbedna
(čak i za novorođenčad i trudnice) i neinvazivna. Međutim, veoma je skupa, realizuje se na
malim uzorcima, a pošto zahteva višestruko prikupljanje urina i neophodne odlaske u
laboratoriju, relativno je zahtevna za osoblje i ispitanike. Obrada podataka je kompleksna
(Fulton i sar, 2001), ne može se opisati kvalitativni obrazac fizičke aktivnosti (Welk, 2002).
Mada se sve više koristi u kombinaciji sa indirektnom kalorimetrijom, eksperti se slažu da ove
dve metode nisu podesne za decu predškolskog uzrasta, jer se radi o skupim metodama i
velikom opterećenju za učesnike i osoblje (Fulton i sar, 2001).
Direktno posmatranje. Uključuje posmatranje ponašanja tokom fizičke aktivnosti i
istovremeno beleženje tog ponašanja u odgovarajući formular (kodnu listu) ili uz pomoć
ručnog elektronskog uređaja za praćenje sa mogućnošću učitavanja (Fulton i sar, 2001).
Obučeni ispitivači posmatraju (prate) određeno dete uživo, ili na video snimku, tokom
unapred određenog perioda vremena ili vremenskih intervala. Koristi se za validaciju drugih
mernih instrumenata. Na osnovu dobijenih podataka može se utvrditi bihejvioralni aspekt
fizičke aktivnosti, te proceniti potrošnja energije ili vreme provedeno u aktivnosti određenog
intenziteta. Welk (2002) napominje da iako se radi o vremenski zametnoj tehnici, kad je reč o
obuci posmatrača i prikupljanju podataka, velika prednost je što je moguće tačno opisati šta se
zapravo dešava tokom fizičke aktivnosti, odnosno dobijaju se kvantitativne i kvalitativne
informacije. Najbolje je da se ova metoda koristi u manjim studijama jer je cena koštanja po
posmatranju visoka, a opterećenje za posmatrače veliko, smatraju eksperti (Fulton i sar,
2001). Takođe, preporučuju njenu primenu u studijama gde su ispitanici mala deca koja još
uvek nisu u stanju da se tačno prisete detaljnih informacija u vezi sa sopstvenom fizičkom
aktivnošću.
Izveštaji. U ovu grupu spada niz različitih tehnika i instrumenata koji uključuju
izveštaj o fizičkoj aktivnosti koji daje samo dete ili to za njega čini roditelj/vaspitač. Izveštaj
može biti dostavljen u formi upitnika, vođenja dnevnika, intervjua itd. Kod izveštaja, od
ispitanika ili njemu bliske osobe, traži se da se prisete informacija o fizičkoj aktivnosti tokom
određenog perioda u bliskoj prošlosti, npr. 1 dan (juče), 7 dana (minula sedmica), mesec dana.
Alternativno, pitanja mogu da se odnose na uobičajeno ponašanje u vezi sa fizičkom
aktivnošću (Fulton, 2001). Radi se o metodi koja daje informacije o kvantitativnom i
kvalitativnom aspektu fizičke aktivnosti, primenjiva je zbog svoje ekonomičnosti na velikim
uzorcima, za ispitanike i osoblje ne predstavlja veliko opterećenje. Nedostaci su vezani za
pouzdanost i valjanost ovih instrumenata, pogotovo kad je reč o maloj deci. Mala deca nisu u
stanju da tačno procene svoju aktivnost i njeno trajanje, a sa druge strane roditelji često nisu u
poziciji da tačno izveste o aktivnosti svoje dece (jer su veći deo dana na poslu, npr.), a postoje
i uobičajene poteškoće u prisećanju, mogućnost pogrešnog razumevanja pitanja, namernog
davanja pogrešnih informacija itd. Osim toga, većina ovih instrumenata je napravljena tako da
meri strukturiranu fizičku aktivnost u definisanom periodu, što ih čini manje podesnim za
merenje neplanirane ili nestrukturirane fizičke aktivnosti (poput igre), koja je često prisutna
kod dece predškolskog uzrasta (Fulton i sar, 2002).
Monitori (senzori) kretanja. U ovu grupu spadaju monitori srčanog rada,
akcelerometri i pedometri. Monitori kretanja procenjuju fizičku aktivnost tako što objektivno
mere puls, ubrzanje, odnosno, broj pokreta. Radi se o instrumentima koji se razlikuju ne samo
po onome šta mere, već i po složenosti i ceni, te u pogledu metrijskih karakteristika.
Monitori srčanog rada (u našoj praksi poznati kao «pulsmetri», «polari») se nose oko
grudi i beleže puls ispitanika tokom perioda posmatranja. Većina pulsmetara može da se
programira da beleži i prikuplja podatke u specifičnim intervalima (npr. 60 ili 5 sekundi)
omogućavajući dobru deskripciju intenziteta, frekvencije i trajanja fizičke aktivnosti. Podaci
sa pulsmetra mogu da se učitaju na kompjuter za dalju obradu i analizu (Welk, 2002).
Nedostaci se odnose na osetljivost pulsa na faktore izvan fizičke aktivnosti (uzbuđenje,
treniranost, visoka spoljna temperatura, uzrast i dr.), a istovremeno, reprezentativnost pulsa
kao indikatora fiziološkog odgovora na fizičku aktivnost zavisi i od vrste same fizičke
aktivnosti. Dalje poteškoće tiču se analize dobijenih rezultata, jer postoji više predloženih
mera (parametara) od kojih se polazi u interpretaciji.
Akcelerometri. Uređaji malih dimenzija, sa elektronskom komponentom koja
procenjuje akceleraciju (ubrzanje tela) u jednoj ili više dimenzija, tako da postoje uniaksijalni,
biaksijalni i triaksijalni akcelerometri. Nose se obično na kuku i beleže ubrzanje (kretanje) tog
dela tela u unapred određenim vremenskim intervalima, pri čemu ne daju informacije o
ubrzanju tela u celini (npr. ako bi se ispitanik kretao automobilom). Dobijeni podaci, a radi se
o broju registrovanih pokreta, mogu da se učitaju na kompjuter radi dalje obrade podataka.
Iako se kod nas ne primenjuju, akcelerometri su postali jedna od najpopularnijih tehnika za
objektivno merenje fizičke aktivnosti, a metrijske karakteristike ispitane su za najviše
korišćene akcelerometre poput Caltrac-a, Tritrac-a, Biotrainer-a, CSA monitora i dr. Prednosti
se tiču lakog korišćenja (da počnu da rade, očitavanje podataka), mogućnosti prikupljaja
podataka tokom dužeg perioda vremena (npr. nekoliko nedelja), mali su i samim tim
neinvazivni za ispitanike (Welk, 2002). Osnovni nedostaci su visoka cena koštanja samog
uređaja (200 do 500 dolara) i nemogućnost tačne procene niza fizičkih aktivnosti (npr.
pokreta gornjih delova tela ako se akcelerometar nosi na kuku, aktivnosti u vodi i dr.). Kad je
reč o primeni kod predškolske dece, zaključci američke nacionalne ekspertske grupe iz 2003.
godine (National Children's Study Workshop: Measuring Physical Activity in the National
Children's Study) navode da senzori kretanja mogu da ne budu validni sa ovom uzrasnom
grupom, zatim, još nisu dovoljno poznate prelomne tačke za intenzitete aktivnosti, inaktivnost
može biti merena kao aktivnost (kod nošenja ili voženja dece).
Pedometri. Male, lagane sprave koje se poput akcelerometara, nose prikačene na kuku,
objektivno mere broj napravljenih koraka. Na osnovu tog pokazatelja može se proceniti i
pređeno rastojanje (ako se zna prosečna dužina koraka), te ukupna potrošnja energije. Znatno
su jeftiniji od akcelerometara (prosečno koštaju oko 10 do 30 dolara), a pokazuju dobro
slaganje sa akcelerometrima (r=0.80 do 0.90), što ukazuje da dve vrste senzora kretanja
otprilike mere istu ukupnu akumuliranu dnevnu aktivnost (Tudor i Locke, 2002). Osnovni
nedostatak tiče se nemogućnosti registrovanja nelokomotornih pokreta i ispitivanja intenziteta
(Welk, 2002).
Očigledno da kod izbora adekvatne metode i instrumenta za procenu fizičke aktivnosti
predškolske dece treba uvažiti više elemenata: svrha i cilj istraživanja (pilot studija,
epidemiološko istraživanje, provera metrijskih karakteristika itd.), karakteristike ispitanika
(uzrast, socio-ekonomski profil i dr.), karakteristike osoblja (broj, obučenost), raspoloživa
materijalno-tehnička sredstva i dr.
Generalno gledano, dobro je kombinovati različite metode i tako neutralisati njihove
nedostatke, uz korišćenje i drugih alternativnih rešenja (npr. motoričko testiranje). Tako se
kod predškolske dece mogu primenjivati upitnici o fizičkoj aktivnosti (popunjavaju roditelji),
pedometri/akcelerometri, te motorički testovi.
U našoj istraživačkoj praksi, izostaje upotreba savremenih mernih instrumenata za
procenu fizičke aktivnosti, počev od kompjuterski podržanog direktnog posmatranja, preko
skupih laboratorijskih metoda, pa do akcelerometara i pedometara. Da bi se uhvatio priključak
sa sličnih istraživanjima u svetu, neophodno je investirati u opremu i obučiti istraživače za
korišćenje ovih instrumenata. Njihova validacija na našoj populaciji, tek je drugi korak u
objektivnijem i valjanijem ispitivanju fizičke aktivnosti najmlađih.
10.1.3 FIZIČKA AKTIVNOST I SEDENTARNO PONAŠANJE
PREDŠKOLSKE DECE

Dramatičan porast gojaznosti kod dece koji se poslednjih decenija zapaža u SAD i
Evropi, u velikoj meri je doprineo povećanom naučnom interesovanju za fizičku aktivnost
dece. Naime, pretpostavka da fizička aktivnost, uz adekvatnu ishranu, predstavlja zaštitni
faktor u nastajanju gojaznosti, pokrenula je lavinu istraživanja na dečjoj populaciji – počev od
studija koje ispituju aktuelni nivo fizičke aktivnosti dece, povezanost nivoa fizičke aktivnosti i
gojaznosti, preko studija dugoročnih efekata fizičke aktivnosti, relacija sedentarnog ponašanja
i gojaznosti itd. Uporedo su razvijani i proveravani odgovarajući merni instrumenti za
procenu fizičke aktivnosti dece (vidi poglavlje 8.2).
Na osnovu obimne istraživačke građe, moguće je identifikovati sledeće karakteristike
fizičke aktivnosti predškolske dece:
Specifičnost fizičke aktivnosti. Fizička aktivnost predškolske dece pokazuje
određene specifičnosti u odnosu na fizičku aktivnost odraslih. «Deca su sporadični vežbači
koji smenjuju intenzivnu aktivnost i odmor. Ona su vežbači velikog obima, koji se generalno
gledano ne bave kontinuiranim vežbanjem visokog intenziteta», navode Corbin, Pangrazi i
Welk (1994). Osim toga, pokreti predškolske dece su, u odnosu na odrasle, izrazito tranzitorni
i više torzioni (Kelly i sar, 2004). Deca prema Epstein i sar. (1991), više vole aktivnosti nižeg
nivoa naprezanja, i odustajanje je veće kod intenzivne nego kod umerene aktivnosti. Fizička
aktivnost predškolske dece se u najvećoj meri ispoljava kroz aktivnu igru, pri čemu je igra na
otvorenom, energetski zahtevnija od svih formi igre u zatvorenom prostoru (Pellegrini, 1998).
Pošto je za decu teško da budu aktivna u zatvorenom prostoru, vreme koje provode napolju
značajno korelira sa nivoom fizičke aktivnosti, navodi Sallis (2000).
Nivo fizičke aktivnosti. Postoji značajna građa u prilog tezi da fizička aktivnost
najmlađih nije adekvatna sa aspekta zdravstvenih beneficija. Gilliam i sar. (1981) su utvrdili
da deca, iako su fizički aktivna tokom dana, manje od 2% vremena provode u aktivnostima
dovoljno visokog intenziteta da unaprede kardiovaskularnu funkciju, dok 80% vremena
potroše na aktivnosti manjeg intenziteta. Istraživanje Poest i sar. (1989), pokazalo je da
predškolska deca provode u proseku 25,4 sata nedeljno u aktivnostima koje angažuju velike
mišićne grupe. Prema istraživanju Marušić i Živanića (2000) gradska deca već na
predškolskom uzrastu provode više vremena u sedentarnim aktivnostima nego u aktivnoj igri.
Railly i sar. (2004) su sproveli longitudinalnu studiju fizičke aktivnosti i sedentarnog
ponašanja na reprezentativnom uzorku dece starosti 3 godine (ponovljeno merenje na uzrastu
od 5 godina) i zaključili da deca danas već u ranom uzrastu uspostavljaju sedentarni način
života. Nivo ukupne energetske potrošnje kod dece je bio nizak u obe posmatrane vremenske
tačke, pogotovo kad je reč o devojčicama. Deca su uobičajeno provodila svega 20-25 minuta
dnevno u umerenoj do intenzivnoj fizičkoj aktivnosti (preporuka je da to bude 60 minuta
dnevno; vidi naredno poglavlje). Prema Corbin, Pangrazi i Welk (1994) korišćenje
standardnih vrednosti pulsa za ocenu aktivnosti dece (puls iznad 140 kao indikator
umerene/intenzivne aktivnosti; trajanje aktivnosti min. 20 minuta) često sugeriše da su deca
mahom neaktivna, i taj procenat ide i do skoro 90%. Ipak, primena drugačijeg kriterijuma
aktivnosti na istim podacima, daje mnogo povoljniju sliku, gde sva ili skoro sva deca
ispunjavaju ili prevazilaze minimum preporučene aktivnosti od 60 minuta umerene fizičke
aktivnosti akumulirane tokom dana.
Fizička aktivnost opada sa uzrastom. Rowland (1990) je na osnovu dostupnih
istraživanja fizičke aktivnosti dece uzrasta 6 do 18 godina, u kojima je korišćena slična
metodologija, prezentovao grafik koji prikazuje obrazac fizičke aktivnosti dece i mladih.
Grafik se zasniva na proceni ukupne dnevne potrošnje energije na osnovu pokazatelja pulsa.
Rowlandov grafik ukazao je na opadanje nivoa fizičke aktivnosti tokom odrastanja, od oko 80
kcal/kg u uzrastu od 6 godina, na skoro polovinu te vrednosti u uzrastu od 18 godina
(devojke). Takođe, evidentno je da u svim uzrasnim grupama, dečaci imaju veću dnevnu
potrošnju energije od devojčica. Najveći pad fizičke aktivnosti dešava se između 6. i 13.
godine (odgovara prvim godinama školovanja). Bailey, Wellard i Dismore (2004), takođe
navode da je uzrast dominantna biološka determinanta fizičke aktivnosti devojčica. Nivo
aktivnosti postojano opada od oko 6. godine do adolescencije, kada aktivnost pada mnogo
naglije. Meta analiza koju je sproveo Sallis (1993), pokazala je da su deca uzrasta 6-7 godina
aktivnija kad je reč o umereno do intenzivnoj fizičkoj aktivnosti (46 minuta dnevno) u odnosu
na decu uzrasta 10 do 16 godina (16-45 minuta dnevno). Dečaci su bilo približno 20%
aktivniji od devojčica, a prosečan nivo fizičke aktivnosti opadao je sa uzrastom za 2.7%
godišnje kod dečaka, odnosno 7.4% kod devojčica. Isti autor (2000) u preglednoj studiji
uticaja na fizičku aktivnost kod dece i odraslih, navodi da je uzrast moćan prediktor fizičke
aktivnosti, pri čemu nivo fizičke aktivnosti opada sa uzrastom tokom celog životnog veka, u
najboljem slučaju počev od polaska u školu. Opadanje nivoa fizičke aktivnosti sa uzrastom,
decu svrstava među najaktivnije delove populacije.
Postoje rodne razlike u nivou fizičke aktivnosti. Većina studija pokazuje da već na
predškolskom uzrastu počinju da se ispoljavaju rodne razlike, pri čemu su dečaci aktivniji od
devojčica. Razlike se sa uzrastom produbljuju. Gilliam i sar. (1981) sproveli su istraživanje sa
ciljem da ispitaju obrasce srčanog rada kod dece tokom perioda od 12 sati, korišćenjem holter
sistema za praćenje srčanog rada. Ispitano je ukupno 40 dece (22 dečaka, 18 devojčica)
uzrasta 6 do 7 godina. Kada se uporede profili srčanog rada između dečaka i devojčica,
uočava se da dečaci imaju značajno više otkucaja na nivou od 140 udara i više u minutu.
Istraživanje Poest i sar. (1989), realizovano na uzorku od 514 dece predškolskog uzrasta,
potvrdilo je, na osnovu ukupnog broja sati koje tokom nedelje deca provedu baveći se
fizičkom aktivnošću, da su dečaci značajno fizički aktivniji od devojčica. Ovo se posebno
odnosi na lokomotorne aktivnosti (skoro 2 sata razlike u korist dečaka) i aktivnosti sa loptom
(dečaci: 5,09 sati, devojčice: 3,64 sati). Jedino su aktivnosti (vežbe) ravnoteže bile
zastupljenije kod devojčica. Finn, Johansen i Specker (2002) su na uzorku dece uzrasta 3 do 5
godina, utvrdili da su dečaci bili aktivniji od devojčica u svim posmatranim merama
aktivnosti, sem kad je reč o aktivnosti u vrtiću. Sallis (2000) u pomenutoj preglednoj studiji
uticaja na fizičku aktivnost kod dece i odraslih, navodi da su žene manje fizički aktivne od
muškaraca u svim uzrastima. Corbin i Pangrazi (2004) takođe zaključuju da su, nezavisno od
vrste procene i vrste aktivnosti koja se ispituje, u svim uzrastima muškarci aktivniji od žena.
Maccoby (1990) identifikuje igru koja uključuje intenzivnu fizičku aktivnost («rough-and-
tumble play») kao ključnu karakteristiku koja razlikuje interakciju dečaka od interakcije
devojčica. Dokazi za ovu trvdnju dolaze od studije Di Pietra (1981), gde je utvrđeno da su se
dečaci predškolskog uzrasta više angažovali u «rough-and-tumble» igri nego devojčice.
 Postoji sezonski uticaj na nivo fizičke aktivnosti. Samo 27,5% predškolske dece u
istraživanju Poest i sar. (1989) bilo je istrajno uključeno u fizičku aktivnost tokom cele
godine. Deca su najaktivnija leti i u proleće, dok nivo fizičke aktivnosti drastično opada u
jesenjim i zimskim mesecima, najviše zbog nepovoljnijih vremenskih uslova. No, kako
pomenuti autori ističu “ciklični obrazac pokazuje da deca i mladi gube mnoge zdravstvene
koristi od fizičke aktivnosti tokom cele godine i suočavaju se sa potrebom ponovnog vraćanja
u kondiciju u proleće. Pored toga, nepovoljni obrazac fizičke aktivnosti, može se uspostaviti
kao doživotni obrazac nekonzistentnog učešća u intenzivnoj fizičkoj aktivnosti”.
Deca su danas manje fizički aktivna. U poređenju sa decom iz ranijih generacija,
deca su danas manje aktivna, čemu znatno doprinosi porast «pasivnog» vremena koje deca
utroše sedeći za računarom, gledajući tv, vozeći se do vrtića i nazad itd. Takođe, znatno je
veći obuhvat dece predškolskim ustanovama koje često zapostavljaju programske aktivnosti
iz fizičkog vaspitanja. Prema kanadskoj nacionalnoj studiji, kanadska deca su za 40% manje
aktivna od svojih vršnjaka pre 30 godina, a u SAD je prosečan tinejdžer za 13% manje
aktivan u poređenju sa svojim vršnjakom iz 1980. godine.

Nivo fizičke aktivnosti je u vezi sa sedentarnim ponašanjem dece, koje je u

savremenim uslovima življenja u porastu. Harris i Elbourn (1997) navode podatke
nacionalnog istraživanja u Velikoj Britaniji iz 1994, po kome deca uzrasta od 4 do 15 godina
u proseku gledaju televiziju oko 20 sati nedeljno. Dovoženje dece u školu automobilom,
udvostručilo se između 1975 i 1991. godine (sa 11% na 22%), pri čemu jedan od razloga
može biti briga za bezbednost dece. Tudor-Locke (2002) takođe navode podatke o padu za
37% kad je reč o broju putovanja koja su deca napravila peške ili biciklom, između 1977. i
1995.
Američka pedijatrijska akademija u svojoj platformi o uticaju televizije na decu i
adolescente (1) navodi podatke Nielsen Media Research iz 1998. godine, da prosečno dete ili
adolescent glaeda u proseku skoro 3 sata dnevno televiziju. Ovde nije obuhvaćeno vreme koje
se provede u gledanju video traka ili igranju video igrica. Jedno istraživanje iz 1999. godine
utvrdilo je da deca provode u proseku 6 sati i 32 minuta dnevno kada se uzmu u obzir različiti
mediji (AAP, 2001).
Ipak, u preglednoj studiji Kaiser Family Foundation (2004) o uticaju medija na dečju
gojaznost, navodi se da vreme koje dete provodi koristeći medije ne mora nužno da znači
opadanje vremena koje provodi u fizičkim aktivnostima. Naime, postojeći rezultati
istraživanja nisu konzistentni. Mehanizmi delovanja medija na nivo aktivnosti i gojaznost
dece, mogu biti mnogostruki, počev od produženog perioda pasivnosti, dodatnog unosa
kalorija tokom gledanja tv, zatim preko latentnog i produženog delovanja reklama za
nezdravu i kaloričnu hranu itd.

10.1.4 KOLIKO FIZIČKE AKTIVNOSTI JE POTREBNO

PREDŠKOLSKOJ DECI

Ocena postojećeg nivoa aktivnosti predškolske dece, te programiranje preventivnih i

interventnih programa, nisu mogući bez konsenzusa o optimalnom (poželjnom) nivou fizičke
aktivnosti dece.
 Koliko je zapravo fizičke aktivnosti potrebno deci? Bar-Or (1993) sugeriše da deci, po
pravilu, nije potrebno propisivati vežbe, jer su generalno gledano, mnogo aktivnija od odraslih
ili adolescenata.
Ipak, alarmantni podaci o porastu dečje gojaznosti, te sedentarnog ponašanja koje se
dovodi u vezu sa nizom zdravstvenih problema, doprineli su razvijanju preporuka vezanih za
fizičku aktivnost dece.
Pre 1990. godine standardi za odrasle često su korišćeni za ocenu fizičke aktivnosti
dece i mladih, navode Corbin i Pangrazi (2004). Takođe, preporuke za fizičku aktivnost dece
oslanjale su se na preporuke za odrasle. Pritom su prethodne smernice za fizičku aktivnost
polazile pre svega od količine aktivnosti potrebne za razvijanje i očuvanje kardiorespiratorne
kondicije (Welk, 2002). Osnovna pretpostavka je bila da je poboljšanje kardiorespiratorne
kondicije neophodno za poboljšanje zdravlja. Zato se preporučuju minimum 3 nedeljne sesije
vežbanja na nivou pulsa od minumum 60% maksimalnog pulsa.
Osnovna promena koja se desila proteklih godina, ističe Welk (2002) tiče se saznanja
da i umereni nivoi fizičke aktivnosti obezbeđuje značajne zdravstvene koristi. Naime, na
osnovu epidemioloških praćenja, pokazalo se da do značajnih poboljšanja zdravlja dolazi čak
i kada postoji skromna fizička aktivnost.
Nove preporuke kad je reč o fizičkoj aktivnosti dece teže, pre svega, podizanju
ukupnog dnevnog i nedeljnog obima fizičke aktivnosti. Fizička aktivnost, dakle, ne mora
nužno biti visoko intenzivna, niti kontinuirana, a «računaju» se i tzv. aktivnosti životnog stila
– pešačenje, kućni poslovi, rad u bašti i sl, odnosno sve što doprinosi većoj aktivnosti deteta.
Harris (2002) napominje da je tokom godina došlo do prelaza sa naglaska na
napornom treningu kako bi se popravili fitnes rezultati, ka prijatnom učešću u fizičkoj
aktivnosti radi zdravstvenih koristi. Vežba ne mora da bude iscrpljujuća da bi proizvela
zdravstvene koristi, naglašava Harris. Istraživanja sugerišu da je ukupna količina fizičke
aktivnosti (tj. ukupna potrošnja energije) važan faktor kada se razmatraju zdravstvene koristi
(pre nego samo intenzitet aktivnosti). Pritom, izgleda da je kod dece veza između nivoa
aktivnosti i zdravlja snažnija, nego veza između fitnesa i zdravlja. Svako dete ima koristi iz
aktivnosti, ali ne može svako dete dostići visoki nivo fitnesa, jer on zavisi od genetskih
ograničenja, maturacionog statusa i reaktivnosti organizma (Harris, 2002).
Ipak, Welk (2002) smatra da nove preporuke nisu zamišljene kao zamena prethodnih,
već pre kao alternativni način za dosezanje koristi od aktivnog načina života. Propisivanje
umerene fizičke aktivnosti se smatra privlačnijim bihejvioralnom ciljem nego strukturisaniji,
intenzivniji model prethodnih prepruka. Ovo tim pre, ako se imaju u vidu specifičnosti fizičke
aktivnosti dece (vidi poglavlje 8.3).
Osnovne preporuke. Preporuke vezane za fizičku aktivnost dece donekle se razlikuju
od zemlje do zemlje, tj. u zavisnosti od institucije koja ih propisuje (Tabela 1).

Tabela 1 Aktuelne preporuke vezane za fizičku aktivnost dece

Izvor Minimum Optimum Dodatne
preporuke
Engleska Agencija za razvoj 30 minuta umerene FA 60 minuta umerene vežbe za snagu,
zdravlja akumulirane tokom FA akumulirane gipkost i zdravlje
(Harris, 2002) dana tokom dana kostiju, 3 x
nedeljno
Američka Nacionalna 60 minuta do nekoliko umnožavanje
asocijacija za sport i fizičko sati umerene do zdravstvenih koristi
vaspitanje intenzivne FA zahteva
(Corbin, Pangrazi; 2004) akumulirane tokom prevazilaženje
dana, 4 do 7 dana minimalnih
nedeljno preporuka
Zdravlje Kanada (2002) 30 minuta FA dnevno 90 minuta FA dnevno
 (20 min umerena FA + (60 min umerena FA
10 min intenzivna FA) + 30 min intenz. FA)
WHO/FAO (2002) 30 minuta kumulativne dodatne zdravstvene kontrola telesne
umerene FA svakog beneficije mogu se težine zahteva
dana + 20 minuta očekivati od najmanje 60 min
intenzivne FA 3 puta svakodnevne umerene/intenzivne
nedeljno umerene do FA svakoga dana.
intenzivne FA dužeg
trajanja

Kao što se vidi iz tabele, najniži preporučeni nivo aktivnosti za decu iznosi 30 minuta
umerene fizičke aktivnosti akumulirane tokom dana i odnosi se pre svega na trenutno
slabo aktivnu decu. Po dostizanju minimalnog nivoa aktivnosti treba težiti ispunjavanju
preporuka za optimalni nivo aktivnosti. U oba slučaja, aktivnost ne mora da bude realizovana
kontinuirano, već se taj obim aktivnosti može akumulirati tokom dana kroz kraće intervale
aktivnosti trajanja najmanje 15 minuta. Dodatne preporuke usmerene su na ostvarivanje
specifičnih ciljeva, poput prevencije osteoporoze i lumbalnog sindroma, kontrole telesne
težine, kardiovaskularne kondicije itd.
U većini preporuka navodi se da treba podsticati decu da prevazilaze svoj aktuelni
nivo aktivnosti, jer iako odnos između fizičke aktivnosti i zdravstvenih beneficija nije
linearan, svaki pomak ka višem nivou aktivnosti je dobrodošao.
Harris (2002) sugeriše da je u svrhu dugoročnog bavljenja fizičkom aktivnošću,
razboritije motivisati i inspirisati mlade, i pomagati im da budu aktivni, nego ih prisiljavati na
bavljenje aktivnošću koja može biti neugodna i neprijatna za njih.

10.2 FIZIČKA AKTIVNOST PREDŠKOLSKE DECE U VOJVODINI

UVOD

U kontekstu postojećih saznanja o fizičkoj aktivnosti predškolske dece, zanimljivo je

analizirati pojedine aspekte fizičke aktivnosti predškolske dece u Vojvodini.
Ovo tim pre, jer regionalne i demografske posebnosti Vojvodine, te specifičan
morbiditet i mortalitet, nameću potrebu obuhvatnog i snažnog preventivnog delovanja u cilju
unapređenja zdravlja stanovništva Vojvodine. U takvoj inicijativi, značajno mesto pripada
podsticanju fizičke aktivnosti svih kategorija stanovništva, pa i predškolske dece.
Kao što je podrobnije izneto u poglavlju o značaju fizičke aktivnosti, fizička aktivnost
predškolske dece nosi mnoge kratkoročne i dugoročne koristi po zdravlje i stoga je
neopravdano zanemarena u naučnom istraživanju i sportsko-pedagoškoj praksi.

METOD
 U sklopu naučno-istraživačkog projekta «Antropološki status i fizička aktivnost
stanovništva Vojvodine», koji realizuje Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja u Novom Sadu, a
sufinansira Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj, sprovedeno je anketiranje
roditelja predškolske dece u četiri regionalna središta (Novi Sad, Sombor, Sremska Mitrovica,
Bačka Palanka).
Roditelji dece uzrasta 4-7 godina (devojčice: 475, dečaci: 566; ukupno 1041)
popunjavali su anketni upitnik koji se, uz ostalo, odnosio na procenu fizičke aktivnosti dece.
Za potrebe praćenja uzrasnog trenda, uzorak je podeljen na četiri subuzorka: deca uzrasta 4
godine (N=163), 5 godina (N=229), 6 godina (N=380) i 7 godina (N=269).
Da bi dobili informacije o celom uzorku, uzrasnim subuzorcima, te utvrdili razlike
između dečaka i devojčica (na osnovu roditeljskih stavova), dobijeni podaci su obrađeni
adekvatnim statističkim postupcima. Za parametrijske podatke utvrđeni su osnovni statistici
(mere centralne tendencije i disperzije), a značajnost razlika testirana je t-testom za velike
nezavisne uzorke. Za nominalne podatke utvrđene su apsolutne i relativne frekvencije,
značajnost razlika između proporcija testirana je t-testom za velike nezavisne uzorke, a
značajnost razlika u distrubuciji rezultata testirana je 2 testom za velike nezavisne uzorke.

REZULTATI

Fizička aktivnost tokom nedelje. Roditelji dece obuhvaćene istraživanjem procenjivali

su koliko dana je tokom tipične nedelje njihovo dete fizički aktivno, tj. vežba, trči i sl.
najmanje 30 minuta dnevno. U tabeli 1 prikazani su odgovori roditelja devojčica i dečaka, te
zbirni rezultati.

Tabela 1 Fizička aktivnost dece tokom tipične nedelje

Broj dana u nedelji
0 1 2 3 4 5 6 7 Ukupno
Dečaci 9 12 45 75 76 84 32 233 566
1.6% 2.1% 8.0% 13.3% 13.4% 14.8% 5.7% 41.2% 100%
Devojčice 6 9 47 81 69 76 27 160 475
1.3% 1.9% 9.9% 17.1% 14.5% 16.0% 5.7% 33.7% 100%
Ukupno 15 21 92 156 145 160 59 393 1041
1.4% 2.0% 8.8% 15.0% 13.9% 15.4% 5.7% 37.8% 100%

Iz tabele 1 vidi se da, prema proceni roditelja, oko 38% dece ispunjava minimalne
preporuke kad je reč o fizičkoj aktivnosti (30 minuta svakoga dana). Uz poznata ograničenja
upitnika kao tehnike za procenu fizičke aktivnosti dece, alarmantan je podatak da više od 60%
predškolske dece ne ispunjava date preporuke. Najveći procenat dece aktivan je 3-5 dana
nedeljno (ukupno 44.3%), što uz decu aktivnu manje od 3 dana nedeljno predstavlja osnovnu
ciljnu grupu za interventne programe podizanja nivoa fizičke aktivnosti. Mada u grupi dece
aktivne svakog dana, verovatno ima i dece koja prevazilaze minimum od 30 minuta umerene
fizičke aktivnosti dnevno, sva ostala deca bi takođe trebalo da povise nivo aktivnosti na 60
minuta kumulativne fizičke aktivnosti tokom dana.
Na nivou celog uzorka, dečaci u značajno većem procentu ispunjavaju minimalne
preporuke vezane za fizičku aktivnost nego devojčice (vidi tabelu 2), što govori u prilog većoj
aktivnosti dečaka već na ranom uzrastu i u skladu je sa nalazima ranijih istraživanja (vidi
pregled u Đorđić, Bala; 2006).

Tabela 2 Ispunjenost minimalnih preporuka vezanih za fizičku aktivnost

Ispunjava Ne ispunjava Ukupno
 Dečaci 233 (41.2%) 333 (58.8%) 566 (100%)
Devojčice 160 (33.7%) 315 (66.3%) 475 (100%)
Ukupno 393 (37.8%) 648 (62.2%) 1041 (100%)
χ2=6.15 p<0.02

Ako se posmatraju uzrasni subuzorci, testiranje t-testom za proporcije, pokazalo je da

nema značajnih razlika u proporciji dece koja ispunjavaju minimalne preporuke (tabela 3). To
znači da procenat dece koja su svakodnevno aktivna minimum 30 minuta ostaje relativno
konstantan tokom predškolskog perioda. Takođe, sem kod petogodišnjaka (gde su dečaci
aktivniji), nisu ustanovljene značajne razlike između dečaka i devojčica kada je reč o
ispunjenosti minimalnih preporuka vezanih za fizičku aktivnost.

Tabela 3 Ispunjenost minimalnih preporuka vezanih za FA po uzrastima

Ispunjava Ne ispunjava Ukupno Razlike po polu
unutar godišta
4 godine 67 (41.1%) 96 (58.9%) 163 (100%) NS
5 godina 82 (35.8%) 147 (64.19%) 229 (100%) SS
6 godina 148 (38.9%) 232 (61.1%) 380 (100%) NS
7 godina 96 (35.7%) 173 (64.3%) 269 (100%) NS

Uživanje u fizičkoj aktivnosti / sportu. Bez obzira na opažene razlike u obrascu fizičke
aktivnosti, devojčice i dečaci po mišljenju svojih roditelja, podjednako uživaju u fizičkoj
aktivnosti/sportu (tabela 4).

Tabela 4 «Moje dete uživa u bavljenju fizičkom aktivnošću/ sportom»

Veoma se ne Donekle se Neutralno Donekle se Veoma se Ukupno
slažem ne slažem slažem slažem
Dečaci 6 (1.2%) 8 (1.6%) 11 (2.2%) 111 (21.8%) 357 (70.1%) 509 (100%)
Devojčice 6 (1.4%) 8 (1.8%) 33 (7.5%) 101 (23.0%) 291 (66.3%) 439 (100%)
Ukupno 12 (1.3%) 16 (1.7%) 6 (6.3%) 212 (22.4%) 648 (68.4%) 948 (100%)
χ2=2.64 p=0.620

Skoro 70% roditelja veoma se slaže sa ponuđenom tvrdnjom, a još oko 22% se
donekle slaže, što daje veoma visok stepen slaganja roditelja kad je u pitanju procena dečjeg
uživanja u fizičkoj aktivnosti. Činjenica da podjednako uživaju u fizičkoj aktivnosti /sportu, te
da imaju iste koristi od fizičke aktivnosti, podvlači neophodnost jednakog bavljenja fizičkom
aktivnošću devojčica i dečaka.
Fizičko vaspitanje u vrtiću. Deca obuhvaćena istraživanjem, po mišljenju roditelja,
imaju u proseku 2.07 dana nedeljno organizovan čas fizičkog vaspitanja u vrtiću, pri čemu
mere disperzije ukazuju na znatno variranje unutar uzorka (tabela 5).

Tabela 5 Broj organizovanih časova fizičkog vaspitanja u vrtiću

AS=2.07 S=1.29 Min=0 Max=5 KV=62.32%
AS=aritmetička sredina; S=standardna devijacija; Min=minimalna vrednost; Max=maksimalna vrednost;
KV=koeficijent varijacije

Prosek od dva časa fizičkog vaspitanja nedeljno nije u skladu sa aktuelnim

programskim zahtevima (Pravilnik o osnovama programa predškolskog vaspitanja i
obrazovanja dece uzrasta od tri do sedam godina, 1996), niti postojećim preporukama kad je
reč o fizičkom vaspitanju predškolske dece. U zavisnosti od modela (A, B) program predviđa
90 i više minuta fizičke aktivnosti (30-40 minuta strukturisane aktivnosti) svakodnevno.
Američko Nacionalno udruženje za sport i fizičko vaspitanje (NASPE, 2000) preporučuje za
decu uzrasta 3 do 5 godina svakodnevne kretne aktivnosti, kao deo integralnog vaspitno-
obrazovnog programa u vrtiću. Ukupno 30 do 60 minuta umerene/ intenzivne fizičke
aktivnosti obuhvata strukturisanu aktivnost i slobodnu igru. Američka pedijatrijska akademija
(AAP, 2006) zalaže se za svakodnevno obavezno fizičko vaspitanje u vrtiću i osnovnoj školi.
Veoma je važno planirati i realizovati organizovano fizičko vaspitanje u vrtiću, jer
istraživanja pokazuju da za optimalne razvojne ishode nije dovoljno decu prepustiti spontanim
kretnim iskustvima (Coulon i VanGorden, 2006; Miller, 1978). Indikativni su i rezultati
opservacione studije Datar-a i Sturm-a (2004) na uzorku od 9751 deteta iz vrtića, koji govore
da je povećanje nastavnog vremena iz fizičkog vaspitanja povezano sa značajnom redukcijom
BMI kod gojaznih devojčica. Autori zaključuju da i samo proširenje programa fizičkog
vaspitanja u školama, takvog kakvo je, bez uvođenja posebnih interventnih programa, može
biti efikasno sredstvo u borbi sa ranom gojaznošću pogotovo kod devojčica.
Uključenost u rad sportskih klubova. U slobodno vreme, predškolska deca u
Vojvodini, uključena su u znatnom procentu u rad sportskih klubova, sportskih školica i sl.
ustanova (tabela 6).

Tabela 6 Uključenost dece u sportske klubove

Da li Vaše dete bilo uključeno u rad nekog
sportskog kluba, sportske školice, rekreativnog
kluba i sl.?
Pol deteta DA NE Ukupno
Dečaci 221 290 511
43.2% 56.8% 100.0%
Devojčice 200 240 440
45.5% 54.5% 100.0%
Ukupno 421 530 951
44.3% 55.7% 100.0%
χ2 = 0.446 p = 0.50

Kao što se vidi iz tabele 6, roditelji dečaka i devojčica u podjednakom procentu

uključuju svoju decu u sportske klubove (43.2%, odnosno, 45.5%). Na ovom uzrastu ne
ispoljava se selektivni, «rodni», pristup bavljenju sportom, što bi trebalo očuvati i na starijim
uzrastima.
Uključenost dece u sportske klubove postojano raste sa uzrastom (tabela 7, grafikon
1), tako da se procenat uključene dece skoro utrostručava (sa 21% na 59%). Testiranje t-
testom pokazalo je da značajne razlike u proporciji uključene dece postoje između svih
uzrasnih grupa. Istovremeno, nema značajnih razlika između dečaka i devojčica unutar istog
uzrasta.
Tabela 7 Uključenost dece u sportske klubove po uzrasnim subuzorcima
DA NE Ukupno Razlike po polu
unutar godišta
4 godine 34 (20.6%) 131 (79.4%) 165 (100%) NS
5 godina 87 (36.9%) 149 (63.1%) 236 (100%) NS
6 godina 189 (49.2%) 195 (50.8%) 384 (100%) NS
7 godina 162 (59.1%) 112 (40.9%) 274 (100%) NS
 Igra napolju. S obzirom da je nivo fizičke aktivnosti kod male dece u značajnoj
korelaciji sa boravkom napolju (vidi poglavlje 8.3), pokazalo se da i u našim uslovima,
roditelji u velikoj meri prepoznaju faktor bezbednosti kao limitirajući kad je reč o boravku
dece napolju.
Iako se čak 90% roditelja slaže sa tvrdnjom «Moje dete se radije igra na otvorenom
prostoru nego u stanu» (bez značajnih razlika između roditelja devojčica i dečaka),
istovremeno skoro 50% roditelja smatra da za decu nije bezbedno da se igraju napolju bez
nadzora odraslih, takođe bez razlika između dečaka i devojčica. Očigledno je vreme kada su
deca bezbedno mogla po ceo dan da se igraju napolju – prošlost, što ima negativne reperkusije
po njihov obrazac fizičke aktivnosti.

DISKUSIJA

U diskusiji dobijenih rezultata, mora se poći od poznatih ograničenja upitnika kao

instrumenta za prikupljanje podataka o fizičkoj aktivnosti dece. Zaposleni roditelji i/ili
roditelji dece koja pohađaju vrtić (što je slučaj u ovom istraživanju) nisu znatan deo dana u
prilici da neposredno prate aktivnost svoje dece. Tako je moguće da je jedan broj roditelja
procenjujući fizičku aktivnost svoje dece, imao u vidu pre svega aktivnost dece u slobodno
vreme (van vrtića, vikendom). No, i u tom slučaju, ne treba smetnuti s uma da preporuke
vezane za optimalnu aktivnost dece predviđaju 60 minuta umerene fizičke aktivnosti i više (a
u našem upitniku se procenjivao broj dana kada je dete aktivno minimum 30 minuta), što
umanjuje moguću grešku. Takođe, prema jednoj studiji (McMurray i sar, 1998), široko
korišćeni upitnik za procenu fizičke aktivnosti dece (SAPAC) precenjuje fizičku aktivnost 4
do 5 puta u odnosu na monitore aktivnosti, tako da dobijene podatke, uz razumljivu rezervu,
treba prihvatiti.
Prema oceni roditelja, više od 60% predškolske dece u Vojvodini ne ispunjava
minimalne preporuke vezane za fizičku aktivnost. Istovremeno, značajno veći procenat
devojčica ne ispunjava te preporuke, što potvrđuje poznati «rodni» obrazac fizičke aktivnosti
koji se ispoljava već na ovom uzrastu. Tokom posmatranog perioda procenat dece koji
ispunjava minimalne preporuke ostaje relativno konstantan.
S obzirom da se radi o deci koja pohađaju vrtiće (obuhvat u Vojvodini iznosi oko
33%, u Novom Sadu oko 50%), veliku odgovornost za podizanje nivoa njihove fizičke
aktivnosti snose upravo predškolske ustanove, gde deca borave po 8 i više časova. Prema
mišljenju roditelja, deca u proseku imaju 2 puta nedeljno organizovan čas fizičkog vaspitanja
u vrtiću, što nije dovoljno i odstupa od programskih i stručnih preporuka. Pritom, materijalna
osnova za realizaciju fizičkog vaspitanja u vrtićima, te kvalifikovanost vaspitača za rad na
ovom području nije dovoljno dobra (Đorđić; 2002, 2003a, 2003b) što problem čini još
složenijim. Stručnjaci američke pedijatrijske akademije (AAP, 2006) se slažu da fizičku
aktivnost za svu decu, na najobuhvatniji način može da promoviše škola (tj. vrtić), iako na
tome treba da rade i porodica i društvena zajednica.
Skoro 45% roditelja uključilo je svoju decu u rad sportskih klubova, sportskih školica i
rekreativnih klubova. Sa uzrastom procenat uključenosti predškolske dece postojano i
značajno raste, dostižući od početnih 20% skoro 60% kod dece pred polazak u školu. Nema
značajne razlike u uključenosti devojčica i dečaka, što bi trebalo očuvati i u kasnijem periodu.
Relativno visoka uključenost dece u dopunske kretne programe, može se tumačiti na više
načina: postoji svest roditelja o potrebi dodatne kretne stimulacije, razvijenija je ponuda
sadržaja za predškolsku decu, a moguće je (ali i najmanje poželjno) da je u pitanju prolazni
trend («in» je francuski jezik, sportska školica ili nešto treće). S obzirom da se ove aktivnosti
po pravilu plaćaju, pozitivno se mora oceniti spremnost roditelja da u postojećoj ekonomskoj
situaciji izdvoje dodatna sredstva za bavljenje dece sportskim aktivnostima. Ipak, stručnjaci
napominju da roditelji čija deca su uključena u organizovani sport, treba da podstiču fizičku
aktivnost svoje dece u dane kada nemaju trening i da se ne oslanjaju samo na organizovano
bavljenje sportom (AAP, 2006).
Poseban problem sa aspekta fizičke aktivnosti dece može biti bezbednost dece na
igralištima i otvorenom prostoru, uopšte. Naime, aktivna igra napolju je energetski zahtevnija
od aktivnosti u zatvorenom prostoru (Pellegrini, Horvat i Huberty, 1998), što dovodi do
značajne pozitivne korelacije između ukupne aktivnosti i boravka napolju. Barijera u tom
smislu može biti procena roditelja da za decu nije dovoljo bezbedno da se sama, bez nadzora
odraslih, igraju napolju.
Bitno je naglasiti da se roditelji devojčica i dečaka u podjednako visokom stepenu
slažu da deca uživaju u bavljenju fizičkom aktivnošću / sportom, što potvrđuje poznatu
činjenicu da u fizičkoj aktivnosti dečaci i devojčice mogu jednako da uživaju, kao i da imaju
iste koristi.
Mogući pravci akcije u cilju unapređenja fizičke aktivnosti predškolske dece:
1) podići kvalitet i obim fizičkog vaspitanja u vrtićima;
2) podsticati sve vidove porodičnog fizičkog vaspitanja;
3) stvoriti uslove za bezbednu igru dece na otvorenom, te aktivni transport
(pešačenje, vožnja bicikla) do vrtića;
4) i dalje promovisati učešće devojčica u svim vidovima fizičke aktivnosti;
5) edukovati kadar za fizičko vaspitanje predškolske dece, kako bi ponuda
odgovarajućih programa bila veća i kvalitetnija.

10.3 SEDENTARNO PONAŠANJE PREDŠKOLSKE DECE

U VOJVODINI

Ocena fizičke aktivnosti predškolske dece zahteva i analizu sedentarnog ponašanja

najmlađih. Iako relacija fizičke aktivnosti i sedentarnog ponašanja nije linearna kako bi se
moglo očekivati, veoma je važno sagledati obim i modalitete sedentarnog ponašanja
predškolske dece.
Savremene tehnologije koje su obeležile drugu polovinu 20. veka, uticale su i na
aktivnost dece, mahom nepovoljno: vožnja automobilom zamenila je pešačenje, lift i pokretne
stepenice – penjanje uz stepenice, tu su i kućni aparati koji «štede» čovekov rad, poput
daljinskog upravljača, miksera, mehaničke kosilice za travu i sl. Posebno je vidna ekspanzija
elektronskih medija, televizije, interneta, sega-igrica... koja je veliki broj dece «prikovala» za
stolicu, potkrepljujući sedentarno ponašanje.
Sedentarne aktivnosti su energetski «jeftine», troše potencijalno vreme za fizičku
aktivnost i često su udružene i sa drugim nepovoljnim uticajima (marketinške poruke za brzu
hranu kojima obiluju tv programi, «grickanje» uz tv, statičko naprezanje mišića kod
dugotrajnog sedenja, zamor očiju zbog gledanja u ekran itd.).

METOD

U sklopu naučno-istraživačkog projekta «Antropološki status i fizička aktivnost

stanovništva Vojvodine», koji realizuje Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja u Novom Sadu, a
sufinansira Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj, sprovedeno je anketiranje
roditelja predškolske dece u četiri regionalna središta (Novi Sad, Sombor, Sremska Mitrovica,
Bačka Palanka).
Roditelji dece uzrasta 4-7 godina (devojčice: 439, dečaci: 512; ukupno 951)
popunjavali su anketni upitnik koji se, uz ostalo, odnosio na procenu određenih aspekata
sedentarnog ponašanja dece. Za potrebe praćenja uzrasnog trenda, uzorak je podeljen na četiri
subuzorka: deca uzrasta 4 godine (N=165), 5 godina (N=237), 6 godina (N=380) i 7 godina
(N=272).
Da bi dobili informacije o celom uzorku, uzrasnim subuzorcima, te utvrdili razlike
između dečaka i devojčica (na osnovu roditeljskih stavova), dobijeni podaci su obrađeni
adekvatnim statističkim postupcima. S obzirom da se radi o nominalnim podacima, utvrđene
su apsolutne i relativne frekvencije, značajnost razlika između proporcija testirana je t-testom
za velike nezavisne uzorke, a značajnost razlika u distrubuciji rezultata testirana je 2 testom
za velike nezavisne uzorke.

REZULTATI

Korišćenje računara. Već u predškolskom uzrastu, ¾ dece iz vojvođanskih mesta

obuhvaćenih istraživanjem koristi računar. Većina dece služi se računarom kod kuće (64.1%),
3% dece koristi računar u vrtiću, a 7.6% negde drugo.
Nisu utvrđene značajne razlike između dečaka i devojčica u pogledu korišćenja
računara (tabela 1).

Tabela 1 Korišćenje računara

Koristi Ne koristi Ukupno
Dečaci 388 (76,1%) 122 (23.9%) 510 (100%)
Devojčice 319 (73.0%) 118 (27.0%) 437 (100%)
Ukupno 707 (74.7%) 240 (25.3%) 947 (100%)
χ2=1.17 p=0.163

Ako se ukupni uzorak podeli na četiri subuzorka prema uzrastu (4, 5, 6, 7 godina),
može se konstatovati da korišćenje računara raste sa uzrastom (tabela 2, grafik 1).

Tabela 2 Korišćenje računara

Koristi Ne koristi Ukupno Razlike po polu
unutar godišta
 4 godine 89 (53.9%) 76 (46.1%) 165 (100%) NS
5 godina 176 (74.3%) 61 (25.7%) 237 (100%) NS
6 godina 300 (78.9%) 80 (21.1%) 380 (100%) NS
7 godina 215 (79.0%) 57 (21.0%) 272 (100%) NS

Tako, cc 54% četvorogodišnjaka koristi računar, da bi već u narednoj uzrasnoj grupi

taj procenat skočio na 74.3%, dostižući 79% u starijim grupama (šestogodišnjaci,
sedmogodišnjaci). Testiranje t-testom za proporcije pokazalo je da postoji značajna razlika u
proporciji dece koja koriste računar između grupe petogodišnjaka i svih starijih grupa.
Prelomni momenat, dakle, jeste 5. godina, kada već ¾ dece koristi računar, što
uvažavajući moguće edukativne koristi, sigurno ne doprinosi kretnom obrascu najmlađih.
Testiranje hi-kvadratom, pokazalo je da nema značajnih razlika između dečaka i
devojčica po uzrasnim subuzorcima kad je reč o korišćenju računara.

Gledanje tv, videa, igranje igrica. Roditelji predškolske dece obuhvaćene

istraživanjem procenjivali su koliko vremena dete provodi tipičnim vikendom gledajući tv,
video, igrajući se igrica na računaru ili videu (kod kuće, kod suseda...). Pokazalo se da najveći
broj dece (46.3%) provede 1-2 sata ispred ekrana, a još 35% gleda tv/video 3-4 sata tokom
vikenda. /tabela 2/

Nimalo < 1 sat 1-2 sata 3-4 sata 5 i više sati Ukupno
Dečaci 3 (0.6%) 60 (11.7%) 238 (46.5%) 189 (36.9%) 22 (4.3%) 512 (100%)
Devojčice 4 (0.9%) 74 (16.9%) 202 (46.0%) 144 (32.8%) 15 (3.4%) 439 (100%)
Ukupno 7 (0.7%) 134 (14.1%) 440 (46.3%) 333 (35.0%) 37 (3.9%) 951 (100%)
χ2=1.17 p=0.163

Indikativno je da manje od 1% dece uopšte ne gleda tv/video, a manje od 1 sat još

14% ispitanika. Između dečaka i devojčica nisu utvrđene značajne razlike u distribuciji
odgovora, što uz podatke prikazane u tabeli 1 sugeriše da na ovom uzrastu nema većih razlika
u sedentarnom ponašanju između devojčica i dečaka.

DISKUSIJA

Iako logika sugeriše da je ekstenzivno gledanje tv deo više sedentarnog načina života,
dokazi za ovakvu relaciju su još uvek iznenađujuće slabi (The role of media in childhood
obesity, 2002). Da bi ovakva relacija bila istinita, potrebno je deca koja manje gledaju tv
zamene tu aktivnost intenzivnom fizičkom aktivnošću, a ne nekom relativno mirnom
aktivnošću poput čitanja knjiga, razgovora telefonom, društvenih igara. Druga mogućnost je
da gledanje tv samo po sebi redukuje dečji metabolizam, doprinoseći prirastu telesne težine,
zaključuju u pomenutom pregledu.
Američka pedijatrijska akademija (2001) navodi rezultate studije iz 1999. godine po
kojoj čak 32% dece uzrasta 2 do 7 godina ima televizore u svojim spavaćim sobama, što treba
izbegavati. Obimna pregledna studija Bar-on (2000) ukazuje na moguće nepovoljne uticaje
gledanja tv po zdravlje dece i adolescenata: nasilno i agresivno ponašanje, seksualnost,
ishranu i gojaznost, zloupotrebu supstanci. Ekscesivno gledanje tv kod dece često korelira sa
gojaznošću, mada povezanost gledanja tv i gojaznosti još uvek ne mora da znači da gledanje
tv uzrokuje gojaznost. Takođe, moguće je da gojazna deca pribegavaju više sedećim
aktivnostima, uključujući i gledanje tv. Istraživanja poput Robinsonovog (1999) pokazuju da
redukcija gledanja televizije, videa i igranja video igrica kod dece može biti potencijalno
značajan mehanizam prevencije dečje gojaznosti.
Mogući pravci akcije u cilju smanjenja sedentarnih aktivnosti kod predškolske dece:
1) ograničiti ukupno vreme izloženosti elektronskim medijima na ne više od 1-2 sata
kvalitetnog programa (AAP, 2001)
2) ukloniti televizore iz spavaćih soba (AAP, 2001)
3) postepeno redukovati pasivno vreme, zamenjujući ga fizičkom aktivnošću,
pogotovo na otvorenom.

FIZIČKA AKTIVNOST PREDŠKOLSKE DECE

Višnja Đorđić

SAŽETAK

Opšteprihvaćena naučna definicija fizičke aktivnosti određuje fizičku aktivnost kao

«svako telesno kretanje proizvedeno skeletnim mišićima koje rezultira kalorijskom
potrošnjom» (Caspersen et al., 1985). Fizička aktivnost uključuje sve vrste aktivne igre, sport,
ples, vežbanje, aktivni transport, uobičajene radne i životne aktivnosti.
Na osnovu postojeće empirijske i teorijske građe vezane za fizičku aktivnost dece i
obilja epidemioloških nalaza na odrasloj populaciji, moguće je identifikovati potencijalne
koristi fizičke aktivnosti u predškolskom dobu: a) fizička aktivnost u funkciji integralnog
razvoja dece, b) fizička aktivnost u funkciji zdravlja dece i c) fizička aktivnost u funkciji
zdravlja u odraslom dobu.
Merenje fizičke aktivnosti predškolske dece prate specifični problemi vezani za
karakterističan obrazac fizičke aktivnosti dece, te kognitivni kapacitet i druge karakteristike
predškolske dece. Metode (instrumenti) koji postoje i primenjuju se u istraživanjima fizičke
aktivnosti mogu se svrstati u pet velikih kategorija: 1) Indirektna kalorimetrija, 2) Dvostruko
označena voda, 3) Direktno posmatranje, 4) Izveštaji i 5) Monitori (senzori) kretanja –
akcelerometri, monitori srčanog rada, pedometri. U našoj istraživačkoj praksi, izostaje
upotreba savremenih mernih instrumenata za procenu fizičke aktivnosti.
Fizičku aktivnost dece karakteriše sporadičnost i spontanost. Fizička aktivnost se
ispoljava kroz aktivnu igru, česte su smene intenzivnih blokova sa mirovanjem. Deca su
vežbači velikog obima, za njih nije tipična kontinuirana fizička aktivnost visokog intenziteta.
Postoji značajna građa u prilog tezi da fizička aktivnost najmlađih nije adekvatna sa
aspekta zdravstvenih beneficija. Fizička aktivnost opada sa uzrastom. Dečaci su u svim
uzrasnim grupama aktivniji od devojčica. Postoji sezonski uticaj na fizičku aktivnost dece.
Deca su danas manje aktivna u poređenju sa decom ranijih generacija. Beleži se porast
sedentarnog ponašanja.
Nove preporuke kad je reč o fizičkoj aktivnosti dece teže, pre svega, podizanju
ukupnog dnevnog i nedeljnog obima fizičke aktivnosti. Najmanji preporučeni nivo aktivnosti
za decu iznosi 30 minuta umerene fizičke aktivnosti akumulirane tokom dana i odnosi se pre
svega na trenutno slabo aktivnu decu.
U sklopu naučno-istraživačkog projekta «Antropološki status i fizička aktivnost
stanovništva Vojvodine», sprovedeno je anketiranje roditelja predškolske dece u četiri
regionalna središta (Novi Sad, Sombor, Sremska Mitrovica, Bačka Palanka).
Roditelji dece uzrasta 4-7 godina (devojčice: 475, dečaci: 566; ukupno 1041)
popunjavali su anketni upitnik koji se, uz ostalo, odnosio na procenu fizičke aktivnosti dece.
Za potrebe praćenja uzrasnog trenda, uzorak je podeljen na četiri subuzorka: deca uzrasta 4
godine (N=163), 5 godina (N=229), 6 godina (N=380) i 7 godina (N=269).
Da bi dobili informacije o celom uzorku, uzrasnim subuzorcima, te utvrdili razlike
između dečaka i devojčica (na osnovu roditeljskih stavova), dobijeni podaci su obrađeni
adekvatnim statističkim postupcima (mere centralne tendencije i disperzije, t-test za velike
nezavisne uzorke, 2 test za velike nezavisne uzorke).
Prema oceni roditelja, više od 60% predškolske dece u Vojvodini ne ispunjava
minimalne preporuke vezane za fizičku aktivnost (30 minuta svakoga dana). Istovremeno,
značajno veći procenat devojčica ne ispunjava te preporuke, što potvrđuje poznati «rodni»
obrazac fizičke aktivnosti koji se ispoljava već na ovom uzrastu. Tokom posmatranog perioda
procenat dece koji ispunjava minimalne preporuke ostaje relativno konstantan.
Bez obzira na opažene razlike u obrascu fizičke aktivnosti, devojčice i dečaci po
mišljenju svojih roditelja, podjednako uživaju u fizičkoj aktivnosti/sportu (oko 90%).
Deca obuhvaćena istraživanjem, po mišljenju roditelja, imaju u proseku 2.07 dana
nedeljno organizovan čas fizičkog vaspitanja u vrtiću. Prosek od dva časa fizičkog vaspitanja
nedeljno nije u skladu sa aktuelnim programskim zahtevima, niti postojećim preporukama kad
je reč o fizičkom vaspitanju predškolske dece.
U slobodno vreme, predškolska deca u Vojvodini, uključena su u znatnom procentu u
rad sportskih klubova, sportskih školica i sl. ustanova. Roditelji dečaka i devojčica u
podjednakom procentu uključuju svoju decu u sportske klubove (43.2%, odnosno, 45.5%). Na
ovom uzrastu ne ispoljava se selektivni, «rodni», pristup bavljenju sportom, što bi trebalo
očuvati i na starijim uzrastima. Uključenost dece u sportske klubove postojano raste sa
uzrastom
S obzirom da je nivo fizičke aktivnosti kod male dece u značajnoj korelaciji sa
boravkom napolju, faktor bezbednosti dece može limitirati fizičku aktivnost. Skoro 50%
roditelja smatra da za decu nije bezbedno da se igraju napolju bez nadzora odraslih.
Mogući pravci akcije u cilju unapređenja fizičke aktivnosti predškolske dece: 1) podići
kvalitet i obim fizičkog vaspitanja u vrtićima; 2) podsticati sve vidove porodičnog fizičkog
vaspitanja; 3) stvoriti uslove za bezbednu igru dece na otvorenom, te aktivni transport
(pešačenje, vožnja bicikla) do vrtića; 4) i dalje promovisati učešće devojčica u svim vidovima
fizičke aktivnosti; 5) edukovati kadar za fizičko vaspitanje predškolske dece, kako bi ponuda
odgovarajućih programa bila veća i kvalitetnija.
Sedentarno ponašanje. Već u predškolskom uzrastu, ¾ dece iz vojvođanskih mesta
obuhvaćenih istraživanjem koristi računar. Većina dece služi se računarom kod kuće (64.1%),
3% dece koristi računar u vrtiću, a 7.6% negde drugo. Nisu utvrđene značajne razlike između
dečaka i devojčica u pogledu korišćenja računara. Korišćenje računara raste sa uzrastom, a
prelomni momenat je 5. godina. Što se tiče gledanja tv, pokazalo se da najveći broj dece
(46.3%) provede 1-2 sata ispred ekrana, a još 35% gleda tv/video 3-4 sata tokom vikenda.
Između dečaka i devojčica nisu utvrđene značajne razlike u distribuciji odgovora, što uz
podatke vezane za korišćenje računara, sugeriše da na ovom uzrastu nema većih razlika u
sedentarnom ponašanju između devojčica i dečaka. U cilju smanjenja sedentarnih aktivnosti
kod predškolske dece treba ograničiti ukupno vreme izloženosti elektronskim medijima na ne
više od 1-2 sata kvalitetnog programa, te postepeno redukovati pasivno vreme, zamenjujući
ga fizičkom aktivnošću.
 PHYSICAL ACTIVITY OF PRESCHOOL CHILDREN
Visnja Djordjic

SUMMARY

Widely accepted definition of physical activity determines physical activity (PA) as

“every bodily movement produced by skeletal muscles which results in caloric expenditure”
(Caspersen et al, 1985). PA includes all kinds of active game, sport, dance, exercise, active
transport, everyday work and life activities.
According to current empirical and theoretic findings referring to PA of children and
number of epidemiological findings in adult population, it is possible to identify potential
benefits of preschool PA: a) PA in task of integral development of children, b) PA in task of
children health and c) PA in task of adult health.
Measuring PA of preschool children is accompanied with specific problems rising
from characteristic PA pattern of preschool children, as well as from their cognitive capacity
and other characteristics. Current methods (instruments) of measuring PA could be divided
into five large categories: 1) indirect calorimetry, 2) doubly labelled water, 3) direct
observation, 4) reports and 5) motion monitors (sensors) – accelerometers, heart rate
monitors, pedometers. In our research experience, the use of contemporary measuring
instruments for assessment of PA is missing.
Children's PA is sporadic and spontaneous. PA is expressed through active play and
frequent shifts from intensive activity to resting periods occur. Children are exercisers of great
amount. Sustained and intensive PA is not typical for young children.
A large research body supports standpoint that PA of children is insufficient to gain
health benefits. PA decreases with age. Boys are more active than girls in every age group.
There is seasonal influence on PA pattern of children. The children are less active today than
their peers from earlier generations. The increase in sedentary behaviour is observed.
Current PA recommendations for children tend to raise the total amount of daily and
weekly PA. Minimum PA level recommended for children is 30 minutes of moderate PA
daily, which has not to be continuous, but could be accumulated during day. These
recommendations refer particularly to currently less active children.
Within the scientific project “Anthropological status and physical activity of
Vojvodina’s population”, the survey of preschool children’s parents was conducted. The
survey comprises parents from four regional centres (Novi Sad, Sombor, Sremska Mitrovica,
Backa Palanka).
Parents of children of 4-7 years of age (475 girls, 566 boys; total: 1041) filled a
questionnaire dealing with preschool children PA pattern. For the purpose of identifying age
trend, the sample was divided into four sub samples: children 4 years old (N=163), 5 years
(N=229), 6 years (N=380) and 7 years old (N=269).
In order to get information refering to whole sample, as well as gender and age
subsamples, the following statistical procedures have been applied: central tendency and
dispersion measures, t-test for large independent samples, chi-square test for large
independent samples.
According to parent's assesment, more than 60% of children examined do not meet
minimal PA recommendations (30 minutes of moderate PA daily). In the same time,
significantly higher percentage of girls don't meet those recommendations, which confirms
well known «gender pattern» of PA, yet existing in this early age. During the period observed,
the percentage of children which fullfilled minimum PA recommendations stays stable.
 In spite of PA pattern differences established, according to their parents, girls and boys
equally enjoy being active / participating in sport (round 90%).
Parents reported that their children have organized physical education class in
kindergarten for 2.07 times weekly on the average. Average of two classes of physical
education weekly is not in accordance with current curriculla requirements, nor with current
PA recommendations for preschool children.
In their leisure time, Vojvodina's preschool children are substantially engaged in sport
clubs, «sport schools» and similar programs. Parents of boys and girls engaged them equally
in sport clubs (43.2% compared to 45.5%). At this age, selective, «gender» attitude to sport
participation does not exist and this should be maintain through the next periods. Sport
participation shows stable increase with age.
Due to fact that young children PA level substantially correlate with being outside,
safety factor could limit children PA. Almost 50% of parents believe that it is not safe for
their children to play outside without adults' supervision.
Possible course of action, aiming to promote PA of preschool children, includes: 1)
raising the quolity and amount of physical education in kindergartens; 2) encouraging all
forms of familly physical education; 3) providing conditions for children's safe outside play
and active transport (walking, cycling) to/from kindergarten, 4) promoting girls' participation
in all forms of PA, 5) educating stuff for teaching preschool physical education in order to
expand and promote current offering of such programs.
Sedentary behavior. Already in preschool years ¾ of observed children use computer.
The most of them use the computer at home (64.1%), 3% of children use the computer in
kindergarten and 7.6% somewhere else. No significant differencies between boys and girls
were find, according to computer usage. Computer usage increases with age, with turning
point at 5 year of age. Concerning the television consumption, it turned out that most of
children observed (46.3%) watch tv/video for 1-2 hours during weekend, and another 35% of
children watch tv/video for 3-4 hours. There is no significant difference between boys and
girls in tv consumption, which along with computer usage data, suggest that at this age there
are no substantial diferences in sedentary behavior between boys and girls. Aiming at
sedentary activities reduction, the total time of preschool children exposure to electronic
media should be limited to no more than 1-2 hours of quolity program. Passive time should be
reduced step by step and replaced with physical activity.
LITERATURA

American academy of pediatrics (2001). Policy statement: Children, adolescents, and

television. Pediatrics, 107 (2), 423-436.
American academy of pediatrics: Committee on nutrition. (2003). Policy statement:
Prevention of pediatric overweight and obesity. Pediatrics, 112 (5), 424-430.
American academy of pediatrics: Council on sports medicine and fitness and Council on
school health. (2006). Policy statement: Active healthy living: prevention of childhood
obesity through increased physical activity. Pediatrics, 117 (5), 1834-1842.
Bailey, R., Wellard, I. & Dismore, H. (2004) Girls’ Participation in Physical Activities and
Sports: benefits, patterns, influences and ways forward. Technical paper for the WHO.
Canterbury: Centre for Physical Education Research.
Bar-on, M. E. (2000). The effects of television on child health: implications and
recommendations. Arch Dis Child, 83, 289-292.
Bar-Or, B. (1995). Healht benefits of physical activity during childhood and adolescence.
President's council on physical fitness and sports Research digest, 2 (4), 1-6
Bar-Or, O. (1993). Importance of differences between children and adults for exercise testing
and exercise prescrption. In Exercise testing and exercise prescription for special
cases (2nd ed.), ed. J.S. Skinner (57-74). Philadelphia, PA: Lea and Febiger.
Bellisle, F. (2001). The doubly-labeled water method and food intake surveys: a
confrontation. Rv- Mitr-. 14 (2), 125-133.
Blair, S. N., Clark, D. B., & Cureton, K. J. (1989). Exercise and fitness in childhood:
Implications for a lifetime of health. In C.V. Gisolfi & D.L. Lamb (Eds.), Perspectives
in exercise science and sports medicine, Vol 2 .Youth, exercise and sport (pp. 401–
430). Indianapolis: Benchmark Press.
Caspersen, C. J., Powell, K. E. & Christenson, C. M. (1985). Physical activity, exercise, and
physical fitness: Definitions and distinctions for health related research. Public Health
Reports, 100, 16-131.
Cheatum, B. A. & Hammond, A. A. (2000). Physical activities for improving children’s
learning and behavior: a guide to sensory motor development. Champaign, IL: Human
Kinetics.
Corbin, C. B. & Pangrazi, R. P. (2004). Physical activity for children: Current patterns and
guidelines. President's council on physical fitness and sports Research digest, 5 (2).
Corbin, C.B., Pangrazi, R.P. & Franks, B.D. (2000). Definitions: Health, Fitness, and Physical
Activity. President’s Council on Physical Fitness and Sports Research Digest. 3(9), 1-
8. www.fitness.gov.
Corbin, C. B., Pangrazi, R. P. & Welk, G. J. (1994) Toward an Understanding of Appropriate
Physical Activity Levels for Youth. President's council on physical fitness and sports
Research digest, 1 (8), 1-7.
Coulon, S. C. & VanGorden, K. M. (2006) Development, Implementation, and Assessment of
Preschool Physical Education http: // aahperd.confex.com/aahperd/2006/preliminary
program
Datar, A. & Sturm, R. (2004). Physical education in elementary school and body mass index:
evidence form the Early childhood longitudinal study. American journal of public
health, 94, 1501-1506
Detterman, D. K. "Intelligence," Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2005
http://encarta.msn.com © 1997-2005 Microsoft Corporation. All Rights Reserved.
DiPietro, J. A. (1981). Rough and tumble play: A function of gender. Developmental
Psychology, 17, 50-58.
Đorđić, V. (2002). Predškolsko fizičko vaspitanje u Vojvodini: društveno-institucionalni
aspekt. Vršac: Viša škola za obrazovanje vaspitača.
Đorđić, V. (2003a). Kvalitet igrališta u sklopu novosadskih vrtića. U X Međunarodni naučni
skup FIS Komunikacije 2003: sažetak radova (46-46). Niš: Fakultet fizičke kulture.
Đorđić, V. (2003b). Prostorne karakteristike i opremljenost sala za fizičko vaspitanje u
novosadskim vrtićima. U X Međunarodni naučni skup FIS Komunikacije 2003:
sažetak radova (47-47). Niš: Fakultet fizičke kultur.e
Đorđić, V. i Bala, G. (2006). Fizička aktivnost dece predškolskog uzrasta. U G. Bala (Ed.),
Fizička aktivnost devojčica i dečaka predškolskog uzrasta, (57-61). Novi Sad: Fakultet
fizičke kulture.
Epstain, L. H. et al. (1991). Behavioural economic analysis of activity choice in obese
children. Health psychology, 10 (5), 311-316.
Finn, K., Johannsen, N. & Specker, B. (2002). Factors associated with physical activity in
preschool children. The Journal of Pediatrics, 140, 81-85.
Freedson, P. (1997). Physiological dimensions. In The President's Council on Physical
Fitness and Sports Report: Physical Activity & Sport in the Lives of Girls.
Washington, DC: PCPFSR.
Fulton, J. E. et al. (2001). Assessment of physical activity and sedentary behavior in
preschool-age children: priorities for research. Pediatric exercise science, 13, 113-126.
Gallahue, D. L., Ozmun, J. C. (1998). Understanding motor development. McGraw-Hill
(fourth edition).
Gilliam, T. B. et al. (1981). Physical activity patterns determined by heart rate monitoring in
6-7 year-old children. Medicine Science in Sports and Exercise, 13 (1), 65-67.
Harris, J. & Elbourn, J. (1997). Teaching health-related exercise. Champaign, Il: Human
Kinetics.
Harris, J. (2002). Health related exercise in the national curriculum. Leeds, UK: Human
Kinetics.
Ignico, A. A. (1990). The influence of gender-role perception on activity preferences of
children. Play & Culture, 3, 302–310.
Ismail, A. H. (1984). Integrisani razvoj. U Dž. E. Kejn (Ed.), Psihologija sporta, (27-75).
Beograd: Nolit .
Joint WHO/FAO expert report on diet, nutrition and the prevention of chronic disease (2002).
Geneve: WHO/FAO.
Kaiser Family Foundation (2004). The role of media in childhood obesity: Issue brief.
February, 2004. www.kff.org.
Kelly, L. A. et al. (2004). Comparison of two accelerometer for assessment of physical
activity in preschool children. Pediatric exercise science, 16, 324-333.
Maccoby, E. E. (1990). Gender and relationships. American Psychologist, 45, 513-520.
McMurray, R.G. et al. (1998). Comparison of a computerized physical activity recall with
a triaxial motion sensor in middle-school youth. Medicine and Science in Sports
and Exercise. 30, 1238-1245.
National Association for Sport and Physical Education (2000). Appropriate practices in
movement programs for young children ages 3 – 5. Reston, VA: American Alliance
for Health, Physical Education, Recreation and Dance.
National Children's Study Workshop: Measuring Physical Activity in the National
Children's Study: Final report of workshop proceedings and recommendations.
(2003). US Department of health and human services, EPA.
National Cholesterol Education Program. (1991). Report of the expert panel on blood
cholesterol levels in children and adolescents. (NIH Publication No. 91–2732).
Bethesda, MD: National, Heart, Lung and Blood Institute.
Obesity in Europe: The Case For Action (2002). London: International Obesity TaskForce,
European Association for the Study of Obesity.
Pellegrini, A., Horvat, M. & Huberty, P. (1998). The relative cost of children’s physical play.
Animal Behavior. 55(4), 1053-1061.
Physical Activity and Health: A Report of the Surgeon General. (1996). Atlanta, GA: U. S.
Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and
Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion.
Poest, C. A. et al. (1989). Physical activity patterns of preschool children. Early Childhood
Research Quarterly, 3, 367-376.
Pravilnik o osnovama programa predškolskog vaspitanja i obrazovanja dece uzrasta od tri do
sedam godina (1996). Službeni glasnik RS – Prosvetni glasnik, br. 6, 36-49.
Reilly, J. J. et al. (2004). Total energy expenditure and physical activity in young Scottish
children: mixed longitudinal study Lancet, 363, 211–212.
Robinson, T. N. (1999). Reducing Children's Television Viewing to Prevent Obesity: A
Randomized Controlled Trial. JAMA, 282, 1561-1567.
Rowland, T. W. (1990). Exercise and children's health. Champaign, Il: Human Kinetics.
Sallis, J. F. (1993). Epidemiology of physical activity and fitness in children and adolescents.
Critical review of food science and nutrition. 33, 403-408.
Sallis, J. F. (2000). Influences on physical activity of children, adolescents, and adults.
President's council on physical fitness and sports Research digest, 1 (7).
Sirard, J. R. et al. (2005). Calibration and evaluation of an objective measure of physical
activity in preschool children. Journal of physical activity and health, 3, 345-357.
Teacher's guide to physical activity for children (2002). Health Canada; The College of
Family Physicians of Canada; Canadian Pediatric Society; Canadian Society for
Exercise Physiology.
Tudor-Locke, C. (2002). Taking steps toward increased physical activity: using pedometers to
measure and motivate. President's council of physical fitness and sports Research
digest, 3 (17).
Welk, G. J. (2002). Introduction to Physical Activity Resarch In G. J. Welk (ed.), Physical
activity assessments for health-related research (3-18). Champaign, IL: Human
Kinetics.